१६९ अर्जुनस्य निवातकवचैः सह युद्धारम्भम्

भागसूचना

एकोनसप्तत्यधिकशततमोऽध्यायः

सूचना (हिन्दी)

अर्जुनका पातालमें प्रवेश और निवातकवचोंके साथ युद्धारम्भ

मूलम् (वचनम्)

अर्जुन उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततोऽहं स्तूयमानस्तु तत्र तत्र महर्षिभिः।
अपश्यमुदधिं भीममपां पतिमथाव्ययम् ॥ १ ॥
फेनवत्यः प्रकीर्णाश्च संहताश्च समुत्थिताः।
ऊर्मयश्चात्र दृश्यन्ते वल्गन्त इव पर्वताः ॥ २ ॥

मूलम्

ततोऽहं स्तूयमानस्तु तत्र तत्र महर्षिभिः।
अपश्यमुदधिं भीममपां पतिमथाव्ययम् ॥ १ ॥
फेनवत्यः प्रकीर्णाश्च संहताश्च समुत्थिताः।
ऊर्मयश्चात्र दृश्यन्ते वल्गन्त इव पर्वताः ॥ २ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

अर्जुन बोले— राजन्! तदनन्तर मार्गमें जहाँ-तहाँ महर्षियोंके मुखसे अपनी स्तुति सुनते हुए मैंने जलके स्वामी समुद्रके पास पहुँचकर उसका निरीक्षण किया। वह देखनेमें अत्यन्त भयंकर था। उसका पानी कभी घटता-बढ़ता नहीं है। उसमें फेनसे मिली हुई पहाड़ोंके समान ऊँची-ऊँची लहरें उठकर नृत्य करती-सी दिखायी दे रही थीं। वे कभी इधर-उधर फैल जाती और कभी आपसमें टकरा जाती थीं॥१-२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

नावः सहस्रशस्तत्र रत्नपूर्णाः समन्ततः।
नभसीव विमानानि विचरन्त्यो विरेजिरे।
तिमिङ्गिलाः कच्छपाश्च तथा तिमितिमिङ्गिलाः ॥ ३ ॥
मकराश्चात्र दृश्यन्ते जले मग्ना इवाद्रयः।
शङ्खानां च सहस्राणि मग्नान्यप्सु समन्ततः ॥ ४ ॥

मूलम्

नावः सहस्रशस्तत्र रत्नपूर्णाः समन्ततः।
नभसीव विमानानि विचरन्त्यो विरेजिरे।
तिमिङ्गिलाः कच्छपाश्च तथा तिमितिमिङ्गिलाः ॥ ३ ॥
मकराश्चात्र दृश्यन्ते जले मग्ना इवाद्रयः।
शङ्खानां च सहस्राणि मग्नान्यप्सु समन्ततः ॥ ४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

वहाँ सब ओर रत्नोंसे भरी हुई हजारों नावें चल रही थीं, जो आकाशमें विचरते हुए विमानोंकी-सी शोभा पाती थीं तथा तिमिंगिल1, तिमितिमिंगिल2, कछुए और मगर पानीमें डूबे हुए पर्वतोंके समान दृष्टिगोचर होते थे। सहस्रों शंख सब ओर जलमें निमग्न थे॥३-४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

दृश्यन्ते स्म यथा रात्रौ तारास्तन्वभ्रसंवृताः।
तथा सहस्रशस्तत्र रत्नसङ्घाः प्लवन्त्युत ॥ ५ ॥

मूलम्

दृश्यन्ते स्म यथा रात्रौ तारास्तन्वभ्रसंवृताः।
तथा सहस्रशस्तत्र रत्नसङ्घाः प्लवन्त्युत ॥ ५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

जैसे रातमें झीने बादलोंके आवरणसे सहस्रों तारे चमकते दिखायी देते हैं, उसी प्रकार समुद्रके जलमें स्थित हजारों रत्नसमूह तैरते हुए-से प्रतीत हो रहे थे॥५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

वायुश्च घूर्णते भीमस्तदद्भुतमिवाभवत् ।
तमुदीक्ष्य महावेगं सर्वाम्भोनिधिमुत्तमम् ॥ ६ ॥
अपश्यं दानवाकीर्णं तद् दैत्यपुरमन्तिकात्।
तत्रैव मातलिस्तूर्णं निपत्य पृथिवीतले ॥ ७ ॥

मूलम्

वायुश्च घूर्णते भीमस्तदद्भुतमिवाभवत् ।
तमुदीक्ष्य महावेगं सर्वाम्भोनिधिमुत्तमम् ॥ ६ ॥
अपश्यं दानवाकीर्णं तद् दैत्यपुरमन्तिकात्।
तत्रैव मातलिस्तूर्णं निपत्य पृथिवीतले ॥ ७ ॥

Misc Detail

रथं तं तु समाश्लिष्य ३_ प्राद्रवद् रथयोगवित्।_

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्रासयन् रथघोषेण तत् पुरं समुपाद्रवत् ॥ ८ ॥

मूलम्

त्रासयन् रथघोषेण तत् पुरं समुपाद्रवत् ॥ ८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

औरोंकी तो बात ही क्या है, वहाँ भयानक वायु भी पथ-भ्रान्तकी भाँति भटकने लगती है। वायुका वह चक्कर काटना अद्भुत-सा प्रतीत हो रहा था। इस प्रकार अत्यन्त वेगशाली जलराशि महासागरको देखकर उसके पास ही मैंने दानवोंसे भरा हुआ वह दैत्यनगर भी देखा। रथ-संचालनमें कुशल सारथि मातलि तुरंत वहाँ पहुँचकर पातालमें उतरे तथा रथपर सावधानीसे बैठकर आगे बढ़े। उन्होंने रथकी घर्घराहटसे सबको भयभीत करते हुए उस दैत्यपुरकी ओर धावा किया॥६-८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

रथघोषं तु तं श्रुत्वा स्तनयित्नोरिवाम्बरे।
मन्वाना देवराजं मामाविग्ना दानवाभवन् ॥ ९ ॥

मूलम्

रथघोषं तु तं श्रुत्वा स्तनयित्नोरिवाम्बरे।
मन्वाना देवराजं मामाविग्ना दानवाभवन् ॥ ९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

आकाशमें होनेवाली मेघ-गर्जनाके समान उस रथका शब्द सुनकर दानवलोग मुझे देवराज इन्द्र समझकर भयसे अत्यन्त व्याकुल हो उठे॥९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सर्वे सम्भ्रान्तमनसः शरचापधराः स्थिताः।
तथासिशूलपरशुगदामुसलपाणयः ॥ १० ॥

मूलम्

सर्वे सम्भ्रान्तमनसः शरचापधराः स्थिताः।
तथासिशूलपरशुगदामुसलपाणयः ॥ १० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

सभी मन-ही-मन घबरा गये। सभी अपने हाथोंमें धनुष-बाण, तलवार, शूल, फरसा, गदा और मुसल आदि अस्त्र-शस्त्र लेकर खड़े हो गये॥१०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततो द्वाराणि पिदधुर्दानवास्त्रस्तचेतसः ।
संविधाय पुरे रक्षां न स्म कश्चन दृश्यते ॥ ११ ॥

मूलम्

ततो द्वाराणि पिदधुर्दानवास्त्रस्तचेतसः ।
संविधाय पुरे रक्षां न स्म कश्चन दृश्यते ॥ ११ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

दानवोंके मनमें आतंक छा गया था। इसलिये उन्होंने नगरकी रक्षाका प्रबन्ध करके सारे दरवाजे बंद कर लिये। नगरके बाहर कोई भी दिखायी नहीं देता था॥११॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततः शङ्खमुपादाय देवदत्तं महास्वनम्।
परमां मुदमाश्रित्य प्राधमं तं शनैरहम् ॥ १२ ॥

मूलम्

ततः शङ्खमुपादाय देवदत्तं महास्वनम्।
परमां मुदमाश्रित्य प्राधमं तं शनैरहम् ॥ १२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब मैंने बड़ी भयंकर ध्वनि करनेवाले देवदत्त नामक शंखको हाथमें लेकर अत्यन्त प्रसन्न हो धीरे-धीरे उसे बजाया॥१२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स तु शब्दो दिवं स्तब्ध्वा प्रतिशब्दमजीजनत्।
वित्रेसुश्च निलिल्युश्च भूतानि सुमहान्त्यपि ॥ १३ ॥

मूलम्

स तु शब्दो दिवं स्तब्ध्वा प्रतिशब्दमजीजनत्।
वित्रेसुश्च निलिल्युश्च भूतानि सुमहान्त्यपि ॥ १३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

वह शंखनाद स्वर्गलोकसे टकराकर प्रतिध्वनि उत्पन्न करने लगा। उसकी आवाज सुनकर बड़े-बड़े प्राणी भी भयभीत हो इधर-उधर छिप गये॥१३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततो निवातकवचाः सर्व एव स्वलंकृताः।
दंशिता विविधैस्त्राणैर्विचित्रायुधपाणयः ॥ १४ ॥
आयसैश्च महाशूलैर्गदाभिर्मुसलैरपि ।
पट्टिशैः करवालैश्च रथचक्रैश्च भारत ॥ १५ ॥
शतघ्नीभिर्भुशुण्डीभिः खड्‌गैश्चित्रैः स्वलंकृतैः ।
प्रगृहीतैर्दितेः पुत्राः प्रादुरासन् सहस्रशः ॥ १६ ॥

मूलम्

ततो निवातकवचाः सर्व एव स्वलंकृताः।
दंशिता विविधैस्त्राणैर्विचित्रायुधपाणयः ॥ १४ ॥
आयसैश्च महाशूलैर्गदाभिर्मुसलैरपि ।
पट्टिशैः करवालैश्च रथचक्रैश्च भारत ॥ १५ ॥
शतघ्नीभिर्भुशुण्डीभिः खड्‌गैश्चित्रैः स्वलंकृतैः ।
प्रगृहीतैर्दितेः पुत्राः प्रादुरासन् सहस्रशः ॥ १६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भारत! तदनन्तर निवातकवचनामक सभी दैत्य आभूषणोंसे विभूषित हो भाँति-भाँतिके कवच धारण किये, हाथोंमें विचित्र आयुध लिये, लोहेके बने हुए बड़े-बड़े शूल, गदा, मुसल, पट्टिश, करवाल, रथ-चक्र, शतघ्नी (तोप), भुशुण्डि (बंदूक) तथा रत्नजटित विचित्र खड्ग आदि लेकर सहस्रोंकी संख्यामें नगरसे बाहर आये॥१४—१६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततो विचार्य बहुशो रथमार्गेषु तान् हयान्।
प्राचोदयत् समे देशो मातलिर्भरतर्षभ ॥ १७ ॥
तेन तेषां प्रणुन्नानामाशुत्वाच्छीघ्रगामिनाम् ।
नान्वपश्यं तदा किंचित् तन्मेऽद्भुतमिवाभवत् ॥ १८ ॥

मूलम्

ततो विचार्य बहुशो रथमार्गेषु तान् हयान्।
प्राचोदयत् समे देशो मातलिर्भरतर्षभ ॥ १७ ॥
तेन तेषां प्रणुन्नानामाशुत्वाच्छीघ्रगामिनाम् ।
नान्वपश्यं तदा किंचित् तन्मेऽद्भुतमिवाभवत् ॥ १८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भरतश्रेष्ठ! उस समय मातलिने बहुत सोच-विचारकर समतल प्रदेशमें रथ जानेयोग्य मार्गोंपर अपने उन घोड़ोंको हाँका। उसके हाँकनेपर उन शीघ्रगामी अश्वोंकी चाल इतनी तेज हो गयी कि मुझे उस समय कुछ भी दिखायी नहीं देता था। यह एक अद्भुत बात थी॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततस्ते दानवास्तत्र वादित्राणि सहस्रशः।
विकृतस्वररूपाणि भृशं सर्वाण्यनादयन् ॥ १९ ॥

मूलम्

ततस्ते दानवास्तत्र वादित्राणि सहस्रशः।
विकृतस्वररूपाणि भृशं सर्वाण्यनादयन् ॥ १९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तदनन्तर उन दानवोंने वहाँ भीषण स्वर और विकराल आकृतिवाले विभिन्न प्रकारके सहस्रों बाजे जोर-जोरसे बजाने आरम्भ किये॥१९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तेन शब्देन सहसा समुद्रे पर्वतोपमाः।
आप्लवन्त गतैः सत्त्वैर्मत्स्याः शतसहस्रशः ॥ २० ॥

मूलम्

तेन शब्देन सहसा समुद्रे पर्वतोपमाः।
आप्लवन्त गतैः सत्त्वैर्मत्स्याः शतसहस्रशः ॥ २० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

वाद्योंकी उस तुमुल-ध्वनिसे सहसा समुद्रके लाखों बड़े-बड़े पर्वताकार मत्स्य मर गये और उनकी लाशें पानीके ऊपर तैरने लगीं॥२०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततो वेगेन महता दानवा मामुपाद्रवन्।
विमुञ्चन्तः शितान् बाणान् शतशोऽथ सहस्रशः ॥ २१ ॥

मूलम्

ततो वेगेन महता दानवा मामुपाद्रवन्।
विमुञ्चन्तः शितान् बाणान् शतशोऽथ सहस्रशः ॥ २१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तत्पश्चात् उन सब दानवोंने सैकड़ों और हजारों तीखे बाणोंकी वर्षा करते हुए बड़े वेगसे मुझपर आक्रमण किया॥२१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स सम्प्रहारस्तुमुलस्तेषां च मम भारत।
अवर्तत महाघोरो निवातकवचान्तकः ॥ २२ ॥

मूलम्

स सम्प्रहारस्तुमुलस्तेषां च मम भारत।
अवर्तत महाघोरो निवातकवचान्तकः ॥ २२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भारत! तब उन दानवोंका और मेरा महाभयंकर तुमुल संग्राम आरम्भ हो गया, जो निवातकवचोंके लिये विनाशकारी सिद्ध हुआ॥२२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततो देवर्षयश्चैव तथान्ये च महर्षयः।
ब्रह्मर्षयश्च सिद्धाश्च समाजग्मुर्महामृधे ॥ २३ ॥
ते वै मामनुरूपाभिर्मधुराभिर्जयैषिणः ।
अस्तुवन् मुनयो वाग्भिर्यथेन्द्रं तारकामये ॥ २४ ॥

मूलम्

ततो देवर्षयश्चैव तथान्ये च महर्षयः।
ब्रह्मर्षयश्च सिद्धाश्च समाजग्मुर्महामृधे ॥ २३ ॥
ते वै मामनुरूपाभिर्मधुराभिर्जयैषिणः ।
अस्तुवन् मुनयो वाग्भिर्यथेन्द्रं तारकामये ॥ २४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उस समय बहुत-से देवर्षि तथा अन्य महर्षि एवं ब्रह्मर्षि और सिद्धगण उस महायुद्धमें (देखनेके लिये) आये। वे सब-के-सब मेरी विजय चाहते थे। अतः उन्होंने जैसे तारकामय संग्रामके अवसरपर इन्द्रकी स्तुति की थी, उसी प्रकार अनुकूल एवं मधुर वचनोंद्वारा मेरा भी स्तवन किया॥२३-२४॥

मूलम् (समाप्तिः)

इति श्रीमहाभारते वनपर्वणि निवातकवचयुद्धपर्वणि युद्धारम्भे एकोनसप्तत्यधिकशततमोऽध्यायः ॥ १६९ ॥

मूलम् (वचनम्)

इस प्रकार श्रीमहाभारत वनपर्वके अन्तर्गत निवातकवचयुद्धपर्वमें युद्धारम्भविषयक एक सौ उनहत्तरवाँ अध्याय पूरा हुआ॥१६९॥


  1. एक विशेष प्रकारके मत्स्यका नाम ‘तिमि’ है, जो उसे निगल जाता है, उस महामत्स्यको ‘तिमिंगिल’ कहते हैं। ↩︎

  2. जो तिमिंगलको भी निगल जाता है, उस महामहामत्स्यका नाम ‘तिमितिमिंगिल’ है। ↩︎