१३८ रैभ्यभरद्वाजयवक्रीतानां प्राणप्राप्तिः

भागसूचना

अष्टात्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः

सूचना (हिन्दी)

अर्वावसुकी तपस्याके प्रभावसे परावसुका ब्रह्महत्यासे मुक्त होना और रैभ्य, भरद्वाज तथा यवक्रीत आदिका पुनर्जीवित होना

मूलम् (वचनम्)

लोमश उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

एतस्मिन्नेव काले तु बृहद्‌द्युम्नो महीपतिः।
सत्रं तेने महाभागो रैभ्ययाज्यः प्रतापवान् ॥ १ ॥

मूलम्

एतस्मिन्नेव काले तु बृहद्‌द्युम्नो महीपतिः।
सत्रं तेने महाभागो रैभ्ययाज्यः प्रतापवान् ॥ १ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

लोमशजी कहते हैं— युधिष्ठिर! इन्हीं दिनों महान् सौभाग्यशाली एवं प्रतापी नरेश बृहद्‌द्युम्नने एक यज्ञका अनुष्ठान आरम्भ किया। वे रैभ्यके यजमान थे॥१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तेन रैभ्यस्य वै पुत्रावर्वावसुपरावसू।
वृतौ सहायौ सत्रार्थं बृहद्‌द्युम्नेन धीमता ॥ २ ॥

मूलम्

तेन रैभ्यस्य वै पुत्रावर्वावसुपरावसू।
वृतौ सहायौ सत्रार्थं बृहद्‌द्युम्नेन धीमता ॥ २ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

बुद्धिमान् बृहद्‌द्युम्नने यज्ञकी पूर्तिके लिये रैभ्यके दोनों पुत्र अर्वावसु तथा परावसुको सहयोगी बनाया॥२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तत्र तौ समनुज्ञातौ पित्रा कौन्तेय जग्मतुः।
आश्रमे त्वभवद् रैभ्यो भार्या चैव परावसोः ॥ ३ ॥
अथावलोककोऽगच्छद् गृहानेकः परावसुः ।
कृष्णाजिनेन संवीतं ददर्श पितरं वने ॥ ४ ॥

मूलम्

तत्र तौ समनुज्ञातौ पित्रा कौन्तेय जग्मतुः।
आश्रमे त्वभवद् रैभ्यो भार्या चैव परावसोः ॥ ३ ॥
अथावलोककोऽगच्छद् गृहानेकः परावसुः ।
कृष्णाजिनेन संवीतं ददर्श पितरं वने ॥ ४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

कुन्तीनन्दन! पिताकी आज्ञा पाकर वे दोनों भाई राजाके यज्ञमें चले गये। आश्रममें केवल रैभ्य मुनि तथा उनके पुत्र परावसुकी पत्नी रह गयी। एक दिन घरकी देख-भाल करनेके लिये परावसु अकेले ही आश्रमपर आये। उस समय उन्होंने काले मृगचर्मसे ढके हुए अपने पिताको वनमें देखा॥३-४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

जघन्यरात्रे निद्रान्धः सावशेषे तमस्यपि।
चरन्तं गहनेऽरण्ये मेने स पितरं मृगम् ॥ ५ ॥

मूलम्

जघन्यरात्रे निद्रान्धः सावशेषे तमस्यपि।
चरन्तं गहनेऽरण्ये मेने स पितरं मृगम् ॥ ५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

रातका पिछला पहर बीत रहा था और अभी अन्धकार शेष था। परावसु नींदसे अन्धे हो रहे थे; अतः उन्होंने गहन वनमें विचरते हुए अपने पिताको हिंसक पशु ही समझा॥५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

मृगं तु मन्यमानेन पिता वै तेन हिंसितः।
अकामयानेन तदा शरीरत्राणमिच्छता ॥ ६ ॥

मूलम्

मृगं तु मन्यमानेन पिता वै तेन हिंसितः।
अकामयानेन तदा शरीरत्राणमिच्छता ॥ ६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

और उसे हिंसक पशु समझकर धोखेसे ही उन्होंने अपने पिताकी हत्या कर डाली। यद्यपि वे ऐसा करना नहीं चाहते थे, तथापि हिंसक पशुसे अपने शरीरकी रक्षाके लिये उनके द्वारा यह क्रूरतापूर्ण कार्य बन गया॥६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्य स प्रेतकार्याणि कृत्वा सर्वाणि भारत।
पुनरागम्य तत् सत्रमब्रवीद् भ्रातरं वचः ॥ ७ ॥
इदं कर्म न शक्तस्त्वं वोढुमेकः कथंचन।
मया तु हिंसितस्तातो मन्यमानेन तं मृगम् ॥ ८ ॥
सोऽस्मदर्थे व्रतं तात चर त्वं ब्रह्महिंसनम्।
समर्थोऽप्यहमेकाकी कर्म कर्तुमिदं मुने ॥ ९ ॥

मूलम्

तस्य स प्रेतकार्याणि कृत्वा सर्वाणि भारत।
पुनरागम्य तत् सत्रमब्रवीद् भ्रातरं वचः ॥ ७ ॥
इदं कर्म न शक्तस्त्वं वोढुमेकः कथंचन।
मया तु हिंसितस्तातो मन्यमानेन तं मृगम् ॥ ८ ॥
सोऽस्मदर्थे व्रतं तात चर त्वं ब्रह्महिंसनम्।
समर्थोऽप्यहमेकाकी कर्म कर्तुमिदं मुने ॥ ९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भारत! उसने पिताके समस्त प्रेतकर्म करके पुनः यज्ञमण्डपमें आकर अपने भाई अर्वावसुसे कहा—‘भैया! वह यज्ञकर्म तुम अकेले किसी प्रकार निभा नहीं सकते। इधर मैंने हिंसक पशु समझकर धोखेसे पिताजीकी हत्या कर डाली है; इसलिये तात! तुम तो मेरे लिये ब्रह्महत्यानिवारणके हेतु व्रत करो और मैं राजाका यज्ञ कराऊँगा। मुने! मैं अकेला भी इस कार्यका सम्पादन करनेमें समर्थ हूँ’॥७—९॥

मूलम् (वचनम्)

अर्वावसुरुवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

करोतु वै भवान् सत्रं बृहद्‌‌द्युम्नस्य धीमतः।
ब्रह्मवध्यां चरिष्येऽहं त्वदर्थं नियतेन्द्रियः ॥ १० ॥

मूलम्

करोतु वै भवान् सत्रं बृहद्‌‌द्युम्नस्य धीमतः।
ब्रह्मवध्यां चरिष्येऽहं त्वदर्थं नियतेन्द्रियः ॥ १० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

अर्वावसु बोले— भाई! आप परम बुद्धिमान् राजा बृहद्‌द्युम्नका यज्ञकार्य सम्पन्न करें और मैं आपके लिये इन्द्रियसंयमपूर्वक ब्रह्महत्याका प्रायश्चित्त करूँगा॥

मूलम् (वचनम्)

लोमश उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

स तस्य ब्रह्मवध्यायाः पारं गत्वा युधिष्ठिर।
अर्वावसुस्तदा सत्रमाजगाम पुनर्मुनिः ॥ ११ ॥
ततः परावसुर्दृष्ट्वा भ्रातरं समुपस्थितम्।
बृहद्‌द्युम्नमुवाचेदं वचनं हर्षगद्‌गदम् ॥ १२ ॥
एष ते ब्रह्महा यज्ञं मा द्रष्टुं प्रविशेदिति।
ब्रह्महा प्रेक्षितेनापि पीडयेत् त्वामसंशयम् ॥ १३ ॥

मूलम्

स तस्य ब्रह्मवध्यायाः पारं गत्वा युधिष्ठिर।
अर्वावसुस्तदा सत्रमाजगाम पुनर्मुनिः ॥ ११ ॥
ततः परावसुर्दृष्ट्वा भ्रातरं समुपस्थितम्।
बृहद्‌द्युम्नमुवाचेदं वचनं हर्षगद्‌गदम् ॥ १२ ॥
एष ते ब्रह्महा यज्ञं मा द्रष्टुं प्रविशेदिति।
ब्रह्महा प्रेक्षितेनापि पीडयेत् त्वामसंशयम् ॥ १३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

लोमशजी कहते हैं— युधिष्ठिर! अर्वावसु मुनि भाईके लिये ब्रह्महत्याका प्रायश्चित्त पूरा करके पुनः उस यज्ञमें आये। परावसुने अपने भाईको वहाँ उपस्थित देखकर राजा बृहद्‌द्युम्नसे हर्षगद्‌गद वाणीमें कहा—‘राजन्! यह ब्रह्महत्यारा है। अतः इसे आपका यज्ञ देखनेके लिये इस मण्डपमें प्रवेश नहीं करना चाहिये। ब्रह्मघाती मनुष्य अपनी दृष्टिमात्रसे भी आपको महान् कष्टमें डाल सकता है, इसमें संशय नहीं है’॥११—१३॥

मूलम् (वचनम्)

लोमश उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

तच्छ्रुत्वैव तदा राजा प्रेष्यानाह स विट्‌पते।
प्रेष्यैरुत्सार्यमाणस्तु राजन्नर्वावसुस्तदा ॥ १४ ॥
न मया ब्रह्महत्येयं कृतेत्याह पुनः पुनः।
उच्चमानोऽसकृत्प्रेष्यैर्ब्रह्महन्निति भारत ॥ १५ ॥

मूलम्

तच्छ्रुत्वैव तदा राजा प्रेष्यानाह स विट्‌पते।
प्रेष्यैरुत्सार्यमाणस्तु राजन्नर्वावसुस्तदा ॥ १४ ॥
न मया ब्रह्महत्येयं कृतेत्याह पुनः पुनः।
उच्चमानोऽसकृत्प्रेष्यैर्ब्रह्महन्निति भारत ॥ १५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

लोमशजी कहते हैं— प्रजानाथ! परावसुकी यह बात सुनते ही राजाने अपने सेवकोंको यह आज्ञा दी कि ‘अर्वावसुको भीतर न आने दो।’ राजन्! उस समय सेवकोंद्वारा हटाये जानेपर अर्वावसुने बार-बार यह कहा कि ‘मैंने ब्रह्महत्या नहीं की है।’ भारत! तो भी राजाके सेवक उन्हें ब्रह्महत्यारा कहकर ही सम्बोधित करते थे॥१४-१५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

नैव स्म प्रतिजानाति ब्रह्मवध्यां स्वयंकृताम्।
मम भ्रात्रा कृतमिदं मया स परिमोक्षितः ॥ १६ ॥

मूलम्

नैव स्म प्रतिजानाति ब्रह्मवध्यां स्वयंकृताम्।
मम भ्रात्रा कृतमिदं मया स परिमोक्षितः ॥ १६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

अर्वावसु किसी तरह उस ब्रह्महत्याको अपनी की हुई स्वीकार नहीं करते थे। उन्होंने बार-बार यही बतानेकी चेष्टा की कि ‘मेरे भाईने ब्रह्महत्या की है। मैंने तो प्रायश्चित्त करके उन्हें पापसे छुड़ाया है’॥१६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स तथा प्रवदन् क्रोधात् तैश्च प्रेष्यैः प्रभाषितः।
तूष्णीं जगाम ब्रह्मर्षिर्वनमेव महातपाः ॥ १७ ॥

मूलम्

स तथा प्रवदन् क्रोधात् तैश्च प्रेष्यैः प्रभाषितः।
तूष्णीं जगाम ब्रह्मर्षिर्वनमेव महातपाः ॥ १७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उनके ऐसा कहनेपर भी राजाके सेवकोंने उन्हें क्रोधपूर्वक फटकार दिया। तब वे महातपस्वी ब्रह्मर्षि चुपचाप वनको ही चले गये॥१७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

उग्रं तपः समास्थाय दिवाकरमथाश्रितः।
रहस्यवेदं कृतवान् सूर्यस्य द्विजसत्तमः ॥ १८ ॥
मूर्तिमांस्तं ददर्शाथ स्वयमग्रभुगव्ययः ।

मूलम्

उग्रं तपः समास्थाय दिवाकरमथाश्रितः।
रहस्यवेदं कृतवान् सूर्यस्य द्विजसत्तमः ॥ १८ ॥
मूर्तिमांस्तं ददर्शाथ स्वयमग्रभुगव्ययः ।

अनुवाद (हिन्दी)

वहाँ जाकर उन्होंने भगवान् सूर्यकी शरण ली और बड़ी उग्र तपस्या करके उन ब्राह्मणशिरोमणिने सूर्यसम्बन्धी रहस्यमय वैदिक मन्त्रका अनुष्ठान किया। तदनन्तर अग्रभोजी एवं अविनाशी साक्षात् भगवान् सूर्यने साकाररूपमें प्रकट हो अर्वावसुको दर्शन दिया॥१८॥

मूलम् (वचनम्)

लोमश उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रीतास्तस्याभवन् देवाः कर्मणार्वावसोर्नृप ॥ १९ ॥
तं ते प्रवरयामासुर्निरासुश्च परावसुम्।
ततो देवा वरं तस्मै ददुरग्निपुरोगमाः ॥ २० ॥

मूलम्

प्रीतास्तस्याभवन् देवाः कर्मणार्वावसोर्नृप ॥ १९ ॥
तं ते प्रवरयामासुर्निरासुश्च परावसुम्।
ततो देवा वरं तस्मै ददुरग्निपुरोगमाः ॥ २० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

लोमशजी कहते हैं— राजन्! अर्वावसुके उस कार्यसे सूर्य आदि सब देवता उसपर प्रसन्न हो गये। उन्होंने अर्वावसुका यज्ञमें वरण कराया एवं परावसुको निकलवा दिया। तत्पश्चात् अग्नि-सूर्य आदि देवताओंने उन्हें वर देनेकी इच्छा प्रकट की॥१९-२०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स चापि वरयामास पितुरुत्थानमात्मनः।
अनागस्त्वं ततो भ्रातुः पितुश्चास्मरणं वधे ॥ २१ ॥

मूलम्

स चापि वरयामास पितुरुत्थानमात्मनः।
अनागस्त्वं ततो भ्रातुः पितुश्चास्मरणं वधे ॥ २१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब अर्वावसुने यह वर माँगा कि ‘मेरे पिताजी जीवित हो जायँ। मेरे भाई निर्दोष हों और उन्हें पिताके वधकी बात भूल जाय’॥२१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

भरद्वाजस्य चोत्थानं यवक्रीतस्य चोभयोः।
प्रतिष्ठां चापि वेदस्य सौरस्य द्विजसत्तमः।
एवमस्त्विति तं देवाः प्रोचुश्चापि वरान् ददुः ॥ २२ ॥

मूलम्

भरद्वाजस्य चोत्थानं यवक्रीतस्य चोभयोः।
प्रतिष्ठां चापि वेदस्य सौरस्य द्विजसत्तमः।
एवमस्त्विति तं देवाः प्रोचुश्चापि वरान् ददुः ॥ २२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

साथ ही उन्होंने यह भी माँगा कि ‘भरद्वाज तथा यवक्रीत दोनों जी उठें और इस सूर्यदेवतासम्बन्धी रहस्यमय वेदमन्त्रकी प्रतिष्ठा हो।’ द्विजश्रेष्ठ अर्वावसुके इस प्रकार वर माँगनेपर देवता बोले—‘ऐसा ही हो।’ इस प्रकार उन्होंने पूर्वोक्त सभी वर दे दिये॥२२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततः प्रादुर्बभूवुस्ते सर्व एव युधिष्ठिर।
अथाब्रवीद् यवक्रीतो देवानग्निपुरोगमान् ॥ २३ ॥
समधीतं मया ब्रह्म व्रतानि चरितानि च।
कथं च रैभ्यः शक्तो मामधीयानं तपस्विनम् ॥ २४ ॥
तथायुक्तेन विधिना निहन्तुममरोत्तमाः ।

मूलम्

ततः प्रादुर्बभूवुस्ते सर्व एव युधिष्ठिर।
अथाब्रवीद् यवक्रीतो देवानग्निपुरोगमान् ॥ २३ ॥
समधीतं मया ब्रह्म व्रतानि चरितानि च।
कथं च रैभ्यः शक्तो मामधीयानं तपस्विनम् ॥ २४ ॥
तथायुक्तेन विधिना निहन्तुममरोत्तमाः ।

अनुवाद (हिन्दी)

युधिष्ठिर! इसके बाद पूर्वोक्त सभी मुनि जीवित हो गये। उस समय यवक्रीतने अग्नि आदि सम्पूर्ण देवताओंसे पूछा—‘देवेश्वरो! मैंने वेदका अध्ययन किया है, वेदोक्त व्रतोंका अनुष्ठान भी किया है। मैं स्वाध्यायशील और तपस्वी भी हूँ, तो भी रैभ्यमुनि इस प्रकार अनुचित रीतिसे मेरा वध करनेमें कैसे समर्थ हो सके’॥२३-२४॥

मूलम् (वचनम्)

देवा ऊचुः

विश्वास-प्रस्तुतिः

मैवं कृथा यवक्रीत यथा वदसि वै मुने।
ऋते गुरुमधीता हि सुखं वेदास्त्वया पुरा ॥ २५ ॥
अनेन तु गुरून् दुःखात् तोषयित्वाऽऽत्मकर्मणा।
कालेन महता क्लेशाद् ब्रह्माधिगतमुत्तमम् ॥ २६ ॥

मूलम्

मैवं कृथा यवक्रीत यथा वदसि वै मुने।
ऋते गुरुमधीता हि सुखं वेदास्त्वया पुरा ॥ २५ ॥
अनेन तु गुरून् दुःखात् तोषयित्वाऽऽत्मकर्मणा।
कालेन महता क्लेशाद् ब्रह्माधिगतमुत्तमम् ॥ २६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

देवताओंने कहा— मुनि यवक्रीत! तुम जैसी बात कहते हो, वैसा न समझो। तुमने पूर्वकालमें बिना गुरुके ही सुखपूर्वक सब वेद पढ़े हैं और इन रैभ्यमुनिने बड़े क्लेश उठाकर अपने व्यवहारसे गुरुजनोंको संतुष्ट करके दीर्घकालतक कष्टसहनपूर्वक उत्तम वेदोंका ज्ञान प्राप्त किया है॥२५-२६॥

मूलम् (वचनम्)

लोमश उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

यवक्रीतमथोक्त्वैवं देवाः साग्निपुरोगमाः ।
संजीवयित्वा तान् सर्वान् पुनर्जग्मुस्त्रिविष्टपम् ॥ २७ ॥

मूलम्

यवक्रीतमथोक्त्वैवं देवाः साग्निपुरोगमाः ।
संजीवयित्वा तान् सर्वान् पुनर्जग्मुस्त्रिविष्टपम् ॥ २७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

लोमशजी कहते हैं— राजन्! अग्नि आदि देवताओंने यवक्रीतसे ऐसा कहकर उन सबको नूतन जीवन प्रदान करके पुनः स्वर्गलोकको प्रस्थान किया॥२७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

आश्रमस्तस्य पुण्योऽयं सदापुष्पफलद्रुमः ।
अत्रोष्य राजशार्दूल सर्वं पापं प्रमोक्ष्यसि ॥ २८ ॥

मूलम्

आश्रमस्तस्य पुण्योऽयं सदापुष्पफलद्रुमः ।
अत्रोष्य राजशार्दूल सर्वं पापं प्रमोक्ष्यसि ॥ २८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

नृपश्रेष्ठ! यह उन्हीं रैभ्यमुनिका पवित्र आश्रम है। यहाँके वृक्ष सदा फूल और फलोंसे लदे रहते हैं। यहाँ एक रात निवास करके तुम सब पापोंसे छूट जाओगे॥२८॥

मूलम् (समाप्तिः)

इति श्रीमहाभारते वनपर्वणि तीर्थयात्रापर्वणि लोमशतीर्थयात्रायां यवक्रीतोपाख्याने अष्टात्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥ १३८ ॥

मूलम् (वचनम्)

इस प्रकार श्रीमहाभारत वनपर्वके अन्तर्गत तीर्थयात्रापर्वमें लोमशतीर्थयात्राके प्रसंगमें यवक्रीतोपाख्यानविषयक एक सौ अड़तीसवाँ अध्याय पूरा हुआ॥१३८॥