भागसूचना
पञ्चत्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः
सूचना (हिन्दी)
कर्दमिलक्षेत्र आदि तीर्थोंकी महिमा, रैभ्य एवं भरद्वाजपुत्र यवक्रीत मुनिकी कथा तथा ऋषियोंका अनिष्ट करनेके कारण मेधावीकी मृत्यु
मूलम् (वचनम्)
लोमश उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
एषा मधुविला राजन् समङ्गा सम्प्रकाशते।
एतत् कर्दमिलं नाम भरतस्याभिषेचनम् ॥ १ ॥
मूलम्
एषा मधुविला राजन् समङ्गा सम्प्रकाशते।
एतत् कर्दमिलं नाम भरतस्याभिषेचनम् ॥ १ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
लोमशजी कहते हैं— राजन्! यह मधुविला नदी प्रकाशित हो रही है। इसीका दूसरा नाम समंगा है और यह कर्दमिल नामक क्षेत्र है, जहाँ राजा भरतका अभिषेक किया गया था॥१॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अलक्ष्म्या किल संयुक्तो वृत्रं हत्वा शचीपतिः।
आप्लुतः सर्वपापेभ्यः समङ्गायां व्यमुच्यत ॥ २ ॥
मूलम्
अलक्ष्म्या किल संयुक्तो वृत्रं हत्वा शचीपतिः।
आप्लुतः सर्वपापेभ्यः समङ्गायां व्यमुच्यत ॥ २ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
कहते हैं, वृत्रासुरका वध करके जब शचीपति इन्द्र श्रीहीन हो गये थे, उस समय उस समंगा नदीमें गोता लगाकर ही वे अपने सब पापोंसे छुटकारा पा सके थे॥२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
एतद् विनशनं कुक्षौ मैनाकस्य नरर्षभ।
अदितिर्यत्र पुत्रार्थं तदन्नमपचत् पुरा ॥ ३ ॥
मूलम्
एतद् विनशनं कुक्षौ मैनाकस्य नरर्षभ।
अदितिर्यत्र पुत्रार्थं तदन्नमपचत् पुरा ॥ ३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
नरश्रेष्ठ! मैनाक पर्वतके कुक्षिभागमें यह विनशन नामक तीर्थ है, जहाँ पूर्वकालमें अदिति देवीने पुत्र-प्राप्तिके लिये साध्य देवताओंके उद्देश्यसे अन्न1 तैयार किया था॥३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
एनं पर्वतराजानमारुह्य भरतर्षभाः ।
अयशस्यामसंशब्द्यामलक्ष्मीं व्यपनोत्स्यथ ॥ ४ ॥
मूलम्
एनं पर्वतराजानमारुह्य भरतर्षभाः ।
अयशस्यामसंशब्द्यामलक्ष्मीं व्यपनोत्स्यथ ॥ ४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
भरतवंशके श्रेष्ठ पुरुषो! इस पर्वतराज हिमालयपर आरूढ़ होकर तुम सब अयश फैलानेवाली और नाम लेनेके अयोग्य अपनी श्रीहीनताको शीघ्र ही दूर भगा दोगे॥४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
एते कनखला राजन्नृषीणां दयिता नगाः।
एषा प्रकाशते गङ्गा युधिष्ठिर महानदी ॥ ५ ॥
मूलम्
एते कनखला राजन्नृषीणां दयिता नगाः।
एषा प्रकाशते गङ्गा युधिष्ठिर महानदी ॥ ५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
युधिष्ठिर! ये कनखलकी पर्वत-मालाएँ हैं जो ऋषियोंको बहुत प्रिय लगती हैं। ये महानदी गंगा सुशोभित हो रही हैं॥५॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
सनत्कुमारो भगवानत्र सिद्धिमगात् पुरा।
आजमीढावगाह्यैनां सर्वपापैः प्रमोक्ष्यसे ॥ ६ ॥
मूलम्
सनत्कुमारो भगवानत्र सिद्धिमगात् पुरा।
आजमीढावगाह्यैनां सर्वपापैः प्रमोक्ष्यसे ॥ ६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
यहीं पूर्वकालमें भगवान् सनत्कुमारने सिद्धि प्राप्त की थी। अजमीढनन्दन! इस गंगामें स्नान करके तुम सब पापोंसे छुटकारा पा जाओगे॥६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अपां ह्रदं च पुण्याख्यं भृगुतुङ्गं च पर्वतम्।
उष्णीगङ्गे च कौन्तेय सामात्यः समुपस्पृश ॥ ७ ॥
मूलम्
अपां ह्रदं च पुण्याख्यं भृगुतुङ्गं च पर्वतम्।
उष्णीगङ्गे च कौन्तेय सामात्यः समुपस्पृश ॥ ७ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
कुन्तीकुमार! जलके इस पुण्य सरोवर, भृगुतुंग पर्वतपर तथा ‘उष्णीगंग’ नामक तीर्थमें जाकर तुम अपने मन्त्रियोंसहित स्नान और आचमन करो॥७॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
आश्रमः स्थूलशिरसो रमणीयः प्रकाशते।
अत्र मानं च कौन्तेय क्रोधं चैव विवर्जय ॥ ८ ॥
मूलम्
आश्रमः स्थूलशिरसो रमणीयः प्रकाशते।
अत्र मानं च कौन्तेय क्रोधं चैव विवर्जय ॥ ८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
यह स्थूलशिरा मुनिका रमणीय आश्रम शोभा पा रहा है। कुन्तीनन्दन! यहाँ अहंकार और क्रोधको त्याग दो॥८॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
एष रैभ्याश्रमः श्रीमान् पाण्डवेय प्रकाशते।
भारद्वाजो यत्र कविर्यवक्रीतो व्यनश्यत ॥ ९ ॥
मूलम्
एष रैभ्याश्रमः श्रीमान् पाण्डवेय प्रकाशते।
भारद्वाजो यत्र कविर्यवक्रीतो व्यनश्यत ॥ ९ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
पाण्डुनन्दन! यह रैभ्यका सुन्दर आश्रम प्रकाशित हो रहा है, जहाँ विद्वान् भरद्वाजपुत्र यवक्रीत नष्ट हो गये थे॥९॥
मूलम् (वचनम्)
युधिष्ठिर उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
कथं युक्तोऽभवदृषिर्भरद्वाजः प्रतापवान् ।
किमर्थं च यवक्रीतः पुत्रोऽनश्यत वै मुनेः ॥ १० ॥
मूलम्
कथं युक्तोऽभवदृषिर्भरद्वाजः प्रतापवान् ।
किमर्थं च यवक्रीतः पुत्रोऽनश्यत वै मुनेः ॥ १० ॥
अनुवाद (हिन्दी)
युधिष्ठिरने पूछा— ब्रह्मन्! प्रतापी भरद्वाज मुनि कैसे योगयुक्त हुए थे और उनके पुत्र यवक्रीत किसलिये नष्ट हो गये थे?॥१०॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
एतत् सर्वं यथावृत्तं श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः।
कर्मभिर्देवकल्पानां कीर्त्यमानैर्भृशं रमे ॥ ११ ॥
मूलम्
एतत् सर्वं यथावृत्तं श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः।
कर्मभिर्देवकल्पानां कीर्त्यमानैर्भृशं रमे ॥ ११ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
ये सब बातें मैं यथार्थरूपसे ठीक-ठीक सुनना चाहता हूँ। उन देवोपम मुनियोंके चरित्रोंका वर्णन सुनकर मेरे मनको बड़ा सुख मिलता है॥११॥
मूलम् (वचनम्)
लोमश उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
भरद्वाजश्च रैभ्यश्च सखायौ सम्बभूवतुः।
तावूषतुरिहात्यन्तं प्रीयमाणावनन्तरम् ॥ १२ ॥
मूलम्
भरद्वाजश्च रैभ्यश्च सखायौ सम्बभूवतुः।
तावूषतुरिहात्यन्तं प्रीयमाणावनन्तरम् ॥ १२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
लोमशजीने कहा— राजन्! भरद्वाज तथा रैभ्य दोनों एक-दूसरेके सखा थे और निरन्तर इसी आश्रममें बड़े प्रेमसे रहा करते थे॥१२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
रैभ्यस्य तु सुतावास्तामर्वावसुपरावसू ।
आसीद् यवक्रीः पुत्रस्तु भरद्वाजस्य भारत ॥ १३ ॥
मूलम्
रैभ्यस्य तु सुतावास्तामर्वावसुपरावसू ।
आसीद् यवक्रीः पुत्रस्तु भरद्वाजस्य भारत ॥ १३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
रैभ्यके दो पुत्र थे—अर्वावसु और परावसु। भारत! भरद्वाजके पुत्रका नाम ‘यवक्री’ अथवा ‘यवक्रीत’ था॥१३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
रैभ्यो विद्वान् सहापत्यस्तपस्वी चेतरोऽभवत्।
तयोश्चाप्यतुला कीर्तिर्बाल्यात् प्रभृति भारत ॥ १४ ॥
मूलम्
रैभ्यो विद्वान् सहापत्यस्तपस्वी चेतरोऽभवत्।
तयोश्चाप्यतुला कीर्तिर्बाल्यात् प्रभृति भारत ॥ १४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
भारत! पुत्रोंसहित रैभ्य बड़े विद्वान् थे, परंतु भरद्वाज केवल तपस्यामें संलग्न रहते थे। युधिष्ठिर! बाल्यावस्थासे ही इन दोनों महात्माओंकी अनुपम कीर्ति सब ओर फैल रही थी॥१४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
यवक्रीः पितरं दृष्ट्वा तपस्विनमसत्कृतम्।
दृष्ट्वा च सत्कृतं विप्रै रैभ्यं पुत्रैः सहानघ ॥ १५ ॥
मूलम्
यवक्रीः पितरं दृष्ट्वा तपस्विनमसत्कृतम्।
दृष्ट्वा च सत्कृतं विप्रै रैभ्यं पुत्रैः सहानघ ॥ १५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
निष्पाप युधिष्ठिर! यवक्रीतने देखा, मेरे तपस्वी पिताका लोग सत्कार नहीं करते हैं; परंतु पुत्रोंसहित रैभ्यका ब्राह्मणोंद्वारा बड़ा आदर होता है॥१५॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
पर्यतप्यत तेजस्वी मन्युनाभिपरिप्लुतः ।
तपस्तेपे ततो घोरं वेदज्ञानाय पाण्डव ॥ १६ ॥
मूलम्
पर्यतप्यत तेजस्वी मन्युनाभिपरिप्लुतः ।
तपस्तेपे ततो घोरं वेदज्ञानाय पाण्डव ॥ १६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
यह देख तेजस्वी यवक्रीतको बड़ा संताप हुआ। पाण्डुनन्दन! वे क्रोधसे आविष्ट हो वेदोंका ज्ञान प्राप्त करनेके लिये घोर तपस्यामें लग गये॥१६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
स समिद्धे महत्यग्नौ शरीरमुपतापयन्।
जनयामास संतापमिन्द्रस्य सुमहातपाः ॥ १७ ॥
मूलम्
स समिद्धे महत्यग्नौ शरीरमुपतापयन्।
जनयामास संतापमिन्द्रस्य सुमहातपाः ॥ १७ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उन महातपस्वीने अत्यन्त प्रज्ज्वलित अग्निमें अपने शरीरको तपाते हुए इन्द्रके मनमें संताप उत्पन्न कर दिया॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तत इन्द्रो यवक्रीतमुपगम्य युधिष्ठिर।
अब्रवीत् कस्य हेतोस्त्वमास्थितस्तप उत्तमम् ॥ १८ ॥
मूलम्
तत इन्द्रो यवक्रीतमुपगम्य युधिष्ठिर।
अब्रवीत् कस्य हेतोस्त्वमास्थितस्तप उत्तमम् ॥ १८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
युधिष्ठिर! तब इन्द्र यवक्रीतके पास आकर बोले—‘तुम किसलिये यह उच्चकोटिकी तपस्या कर रहे हो?’॥१८॥
मूलम् (वचनम्)
यवक्रीत उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
द्विजानामनधीता वै वेदाः सुरगणार्चित।
प्रतिभान्त्विति तप्येऽहमिदं परमकं तपः ॥ १९ ॥
मूलम्
द्विजानामनधीता वै वेदाः सुरगणार्चित।
प्रतिभान्त्विति तप्येऽहमिदं परमकं तपः ॥ १९ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
यवक्रीतने कहा— देववृन्दपूजित महेन्द्र! मैं यह उच्चकोटिकी तपस्या इसलिये करता हूँ कि द्विजातियोंको बिना पढ़े ही सब वेदोंका ज्ञान हो जाय॥१९॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
स्वाध्यायार्थं समारम्भो ममायं पाकशासन।
तपसा ज्ञातुमिच्छामि सर्वज्ञानानि कौशिक ॥ २० ॥
मूलम्
स्वाध्यायार्थं समारम्भो ममायं पाकशासन।
तपसा ज्ञातुमिच्छामि सर्वज्ञानानि कौशिक ॥ २० ॥
अनुवाद (हिन्दी)
पाकशासन! मेरा यह आयोजन स्वाध्यायके लिये ही है। कौशिक! मैं तपस्याद्वारा सब बातोंका ज्ञान प्राप्त करना चाहता हूँ॥२०॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
कालेन महता वेदाः शक्या गुरुमुखाद् विभो।
प्राप्तुं तस्मादयं यत्नः परमो मे समास्थितः ॥ २१ ॥
मूलम्
कालेन महता वेदाः शक्या गुरुमुखाद् विभो।
प्राप्तुं तस्मादयं यत्नः परमो मे समास्थितः ॥ २१ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
प्रभो! गुरुके मुखसे दीर्घकालके पश्चात् वेदोंका ज्ञान हो सकता है। अतः मेरा यह महान् प्रयत्न शीघ्र ही सम्पूर्ण वेदोंका ज्ञान प्राप्त करनेके लिये है॥२१॥
मूलम् (वचनम्)
इन्द्र उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
अमार्ग एष विप्रर्षे येन त्वं यातुमिच्छसि।
किं विघातेन ते विप्र गच्छाधीहि गुरोर्मुखात् ॥ २२ ॥
मूलम्
अमार्ग एष विप्रर्षे येन त्वं यातुमिच्छसि।
किं विघातेन ते विप्र गच्छाधीहि गुरोर्मुखात् ॥ २२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
इन्द्र बोले— विप्रर्षे! तुम जिस राहसे जाना चाहते हो, वह अध्ययनका मार्ग नहीं है। स्वाध्यायके समुचित मार्गको नष्ट करनेसे तुम्हें क्या लाभ होगा? अतः जाओ गुरुके मुखसे ही अध्ययन करो॥२२॥
मूलम् (वचनम्)
लोमश उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
एवमुक्त्वा गतः शक्रो यवक्रीरपि भारत।
भूय एवाकरोद् यत्नं तपस्यमितविक्रमः ॥ २३ ॥
मूलम्
एवमुक्त्वा गतः शक्रो यवक्रीरपि भारत।
भूय एवाकरोद् यत्नं तपस्यमितविक्रमः ॥ २३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
लोमशजी कहते हैं— युधिष्ठिर! ऐसा कहकर इन्द्र चले गये; तब अत्यन्त पराक्रमी यवक्रीतने भी पुनः तपस्याके लिये ही घोर प्रयास आरम्भ कर दिया॥२३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
घोरेण तपसा राजंस्तप्यमानो महत् तपः।
संतापयामास भृशं देवेन्द्रमिति नः श्रुतम् ॥ २४ ॥
मूलम्
घोरेण तपसा राजंस्तप्यमानो महत् तपः।
संतापयामास भृशं देवेन्द्रमिति नः श्रुतम् ॥ २४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
राजन्! उसने घोर तपस्याद्वारा महान् तपका संचय करते हुए देवराज इन्द्रको अत्यन्त संतप्त कर दिया; यह बात हमारे सुननेमें आयी है॥२४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तं तथा तप्यमानं तु तपस्तीव्रं महामुनिम्।
उपेत्य बलभिद् देवो वारयामास वै पुनः ॥ २५ ॥
अशक्योऽर्थः समारब्धो नैतद् बुद्धिकृतं तव।
प्रतिभास्यन्ति वै वेदास्तव चैव पितुश्च ते ॥ २६ ॥
मूलम्
तं तथा तप्यमानं तु तपस्तीव्रं महामुनिम्।
उपेत्य बलभिद् देवो वारयामास वै पुनः ॥ २५ ॥
अशक्योऽर्थः समारब्धो नैतद् बुद्धिकृतं तव।
प्रतिभास्यन्ति वै वेदास्तव चैव पितुश्च ते ॥ २६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
महामुनि यवक्रीतको इस प्रकार तपस्या करते देख इन्द्रने उनके पास जाकर पुनः मना किया और कहा—‘मुने! तुमने ऐसे कार्यका आरम्भ किया है जिसकी सिद्धि होनी असम्भव है। तुम्हारा यह (द्विजमात्रके लिये बिना पढ़े वेदका ज्ञान होनेका) आयोजन बुद्धि-संगत नहीं है; किंतु केवल तुमको और तुम्हारे पिताको ही वेदोंका ज्ञान होगा’॥२५-२६॥
मूलम् (वचनम्)
यवक्रीत उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
न चैतदेवं क्रियते देवराज ममेप्सितम्।
महता नियमेनाहं तप्स्ये घोरतरं तपः ॥ २७ ॥
मूलम्
न चैतदेवं क्रियते देवराज ममेप्सितम्।
महता नियमेनाहं तप्स्ये घोरतरं तपः ॥ २७ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
यवक्रीतने कहा— देवराज! यदि इस प्रकार आप मेरे इष्ट मनोरथकी सिद्धि नहीं करते हैं तो मैं और भी कठोर नियम लेकर अत्यन्त भयंकर तपस्यामें लग जाऊँगा॥२७॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
समिद्धेऽग्नावुपकृत्याङ्गमङ्गं
होष्यामि वा मघवंस्तन्निबोध ।
यद्येतदेवं न करोषि कामं
ममेप्सितं देवराजेह सर्वम् ॥ २८ ॥
मूलम्
समिद्धेऽग्नावुपकृत्याङ्गमङ्गं
होष्यामि वा मघवंस्तन्निबोध ।
यद्येतदेवं न करोषि कामं
ममेप्सितं देवराजेह सर्वम् ॥ २८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
देवराज इन्द्र! यदि आप यहाँ मेरी सारी मनोवांछित कामना पूरी नहीं करते हैं तो मैं प्रज्वलित अग्निमें अपने एक-एक अंगको होम दूँगा। इस बातको आप अच्छी तरह समझ लें॥२८॥
मूलम् (वचनम्)
लोमश उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
निश्चयं तमभिज्ञाय मुनेस्तस्य महात्मनः।
प्रतिवारणहेत्वर्थं बुद्ध्या संचिन्त्य बुद्धिमान् ॥ २९ ॥
तत इन्द्रोऽकरोद् रूपं ब्राह्मणस्य तपस्विनः।
अनेकशतवर्षस्य दुर्बलस्य सयक्ष्मणः ॥ ३० ॥
मूलम्
निश्चयं तमभिज्ञाय मुनेस्तस्य महात्मनः।
प्रतिवारणहेत्वर्थं बुद्ध्या संचिन्त्य बुद्धिमान् ॥ २९ ॥
तत इन्द्रोऽकरोद् रूपं ब्राह्मणस्य तपस्विनः।
अनेकशतवर्षस्य दुर्बलस्य सयक्ष्मणः ॥ ३० ॥
अनुवाद (हिन्दी)
लोमशजी कहते हैं— युधिष्ठिर! उन महामुनिके उस निश्चयको जानकर बुद्धिमान् इन्द्रने उन्हें रोकनेके लिये बुद्धिपूर्वक कुछ विचार किया और एक ऐसे तपस्वी ब्राह्मणका रूप धारण कर लिया जिसकी उम्र कई सौ वर्षोंकी थी, तथा जो यक्ष्माका रोगी और दुर्बल दिखायी देता था॥२९-३०॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
यवक्रीतस्य यत् तीर्थमुचितं शौचकर्मणि।
भागीरथ्यां तत्र सेतुं वालुकाभिश्चकार सः ॥ ३१ ॥
मूलम्
यवक्रीतस्य यत् तीर्थमुचितं शौचकर्मणि।
भागीरथ्यां तत्र सेतुं वालुकाभिश्चकार सः ॥ ३१ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
गंगाके जिस तीर्थमें यवक्रीत मुनि स्नान आदि किया करते थे, उसीमें वे ब्राह्मण देवता बालूद्वारा पुल बनाने लगे॥३१॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
यदास्य वदतो वाक्यं न स चक्रे द्विजोत्तमः।
वालुकाभिस्ततः शक्रो गङ्गां समभिपूरयन् ॥ ३२ ॥
मूलम्
यदास्य वदतो वाक्यं न स चक्रे द्विजोत्तमः।
वालुकाभिस्ततः शक्रो गङ्गां समभिपूरयन् ॥ ३२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
द्विजश्रेष्ठ यवक्रीतने जब इन्द्रका कहना नहीं माना, तब वे बालूसे गंगाजीको भरने लगे॥३२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
वालुकामुष्टिमनिशं भागीरथ्यां व्यसर्जयत् ।
सेतुमभ्यारभच्छक्रो यवक्रीतं निदर्शयन् ॥ ३३ ॥
मूलम्
वालुकामुष्टिमनिशं भागीरथ्यां व्यसर्जयत् ।
सेतुमभ्यारभच्छक्रो यवक्रीतं निदर्शयन् ॥ ३३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
वे निरन्तर एक-एक मुट्ठी बालू गंगाजीमें छोड़ते थे और इस प्रकार उन्होंने यवक्रीतको दिखाकर पुल बाँधनेका कार्य आरम्भ कर दिया॥३३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तं ददर्श यवक्रीतो यत्नवन्तं निबन्धने।
प्रहसंश्चाब्रवीद् वाक्यमिदं स मुनिपुङ्गवः ॥ ३४ ॥
मूलम्
तं ददर्श यवक्रीतो यत्नवन्तं निबन्धने।
प्रहसंश्चाब्रवीद् वाक्यमिदं स मुनिपुङ्गवः ॥ ३४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
मुनिवर यवक्रीतने देखा, ब्राह्मण देवता पुल बाँधनेके लिये बड़े यत्नशील हैं, तब उन्होंने हँसते हुए इस प्रकार कहा—॥३४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
किमिदं वर्तते ब्रह्मन् किं च ते ह चिकीर्षितम्।
अतीव हि महान् यत्नः क्रियतेऽयं निरर्थकः ॥ ३५ ॥
मूलम्
किमिदं वर्तते ब्रह्मन् किं च ते ह चिकीर्षितम्।
अतीव हि महान् यत्नः क्रियतेऽयं निरर्थकः ॥ ३५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘ब्रह्मन्! यह क्या है? आप क्या करना चाहते हैं? आप प्रयत्न तो महान् कर रहे हैं, परंतु यह व्यर्थ है’॥
मूलम् (वचनम्)
इन्द्र उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
बन्धिष्ये सेतुना गङ्गां सुखः पन्था भविष्यति।
क्लिश्यते हि जनस्तात तरमाणः पुनः पुनः ॥ ३६ ॥
मूलम्
बन्धिष्ये सेतुना गङ्गां सुखः पन्था भविष्यति।
क्लिश्यते हि जनस्तात तरमाणः पुनः पुनः ॥ ३६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
इन्द्र बोले— तात! मैं गंगाजीपर पुल बाँधूँगा। इससे पार जानेके लिये सुखद मार्ग बन जायगा; क्योंकि पुलके न होनेसे इधर आने-जानेवाले लोगोंको बार-बार तैरनेका कष्ट उठाना पड़ता है॥३६॥
मूलम् (वचनम्)
यवक्रीत उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
नायं शक्यस्त्वया बद्धुं महानोघस्तपोधन।
अशक्याद् विनिवर्तस्व शक्यमर्थं समारभ ॥ ३७ ॥
मूलम्
नायं शक्यस्त्वया बद्धुं महानोघस्तपोधन।
अशक्याद् विनिवर्तस्व शक्यमर्थं समारभ ॥ ३७ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
यवक्रीतने कहा— तपोधन! यहाँ अगाध जलराशि भरी है; अतः तुम पुल बाँधनेमें सफल नहीं हो सकोगे। इसलिये इस असम्भव कार्यसे मुँह मोड़ लो और ऐसे कार्यमें हाथ डालो जो तुमसे हो सके॥३७॥
मूलम् (वचनम्)
इन्द्र उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
यथैव भवता चेदं तपो वेदाथमुद्यतम्।
अशक्यं तद्वदस्माभिरयं भारः समाहितः ॥ ३८ ॥
मूलम्
यथैव भवता चेदं तपो वेदाथमुद्यतम्।
अशक्यं तद्वदस्माभिरयं भारः समाहितः ॥ ३८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
इन्द्र बोले— मुने! जैसे आपने बिना पढ़े वेदोंका ज्ञान प्राप्त करनेके लिये यह तपस्या प्रारम्भ की है जिसकी सफलता असम्भव है, उसी प्रकार मैंने भी यह पुल बाँधनेका भार उठाया है॥३८॥
मूलम् (वचनम्)
यवक्रीत उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
यथा तव निरर्थोऽयमारम्भस्त्रिदशेश्वर ।
तथा यदि ममापीदं मन्यसे पाकशासन ॥ ३९ ॥
क्रियतां यद् भवेच्छक्यं त्वया सुरगणेश्वर।
वरांश्च मे प्रयच्छान्यान् यैरन्यान् भवितास्म्यति ॥ ४० ॥
मूलम्
यथा तव निरर्थोऽयमारम्भस्त्रिदशेश्वर ।
तथा यदि ममापीदं मन्यसे पाकशासन ॥ ३९ ॥
क्रियतां यद् भवेच्छक्यं त्वया सुरगणेश्वर।
वरांश्च मे प्रयच्छान्यान् यैरन्यान् भवितास्म्यति ॥ ४० ॥
अनुवाद (हिन्दी)
यवक्रीतने कहा— देवेश्वर पाकशासन! जैसे आपका यह पुल बाँधनेका आयोजन व्यर्थ है, उसी प्रकार यदि मेरी इस तपस्याको भी आप निरर्थक मानते हैं तो वही कार्य कीजिये जो सम्भव हो, मुझे ऐसे उत्तम वर प्रदान कीजिये, जिनके द्वारा मैं दूसरोंसे बढ़-चढ़कर प्रतिष्ठा प्राप्त कर सकूँ॥३९-४०॥
मूलम् (वचनम्)
लोमश उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्मै प्रादाद् वरानिन्द्र उक्तवान् यान् महातपाः।
प्रतिभास्यन्ति ते वेदाः पित्रा सह यथेप्सिताः ॥ ४१ ॥
यच्चान्यत् काङ्क्षसे कामं यवक्रीर्गम्यतामिति।
स लब्धकामः पितरं समेत्याथेदमब्रवीत् ॥ ४२ ॥
मूलम्
तस्मै प्रादाद् वरानिन्द्र उक्तवान् यान् महातपाः।
प्रतिभास्यन्ति ते वेदाः पित्रा सह यथेप्सिताः ॥ ४१ ॥
यच्चान्यत् काङ्क्षसे कामं यवक्रीर्गम्यतामिति।
स लब्धकामः पितरं समेत्याथेदमब्रवीत् ॥ ४२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
लोमशजी कहते हैं— राजन्! तब इन्द्रने महातपस्वी यवक्रीतके कथनानुसार उन्हें वर देते हुए कहा—‘यवक्रीत! तुम्हारे पितासहित तुम्हें वेदोंका यथेष्ट ज्ञान प्राप्त हो जायगा। साथ ही और भी जो तुम्हारी कामना हो, वह पूर्ण हो जायगी। अब तुम तपस्या छोड़कर अपने आश्रमको लौट जाओ।’ इस प्रकार पूर्णकाम होकर, यवक्रीत अपने पिताके पास गये और इस प्रकार बोले॥४१-४२॥
मूलम् (वचनम्)
यवक्रीत उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
प्रतिभास्यन्ति वै वेदा मम तातस्य चोभयोः।
अति चान्यान् भविष्यावो वरा लब्धास्तदा मया ॥ ४३ ॥
मूलम्
प्रतिभास्यन्ति वै वेदा मम तातस्य चोभयोः।
अति चान्यान् भविष्यावो वरा लब्धास्तदा मया ॥ ४३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
यवक्रीतने कहा— पिताजी! आपको और मुझे दोनोंको ही सम्पूर्ण वेदोंका ज्ञान हो जायगा। साथ ही हम दोनों दूसरोंसे ऊँची स्थितिमें हो जायँगे—ऐसा वर मैंने प्राप्त किया है॥४३॥
मूलम् (वचनम्)
भरद्वाज उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
दर्पस्ते भविता तात वराल्ँलब्ध्वा यथेप्सितान्।
स दर्पपूर्णः कृपणः क्षिप्रमेव विनङ्क्ष्यसि ॥ ४४ ॥
मूलम्
दर्पस्ते भविता तात वराल्ँलब्ध्वा यथेप्सितान्।
स दर्पपूर्णः कृपणः क्षिप्रमेव विनङ्क्ष्यसि ॥ ४४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
भरद्वाज बोले— तात! इस तरह मनोवाञ्छित वर प्राप्त करनेके कारण तुम्हारे मनमें अहंकार उत्पन्न हो जायगा और अहंकारसे युक्त होनेपर तुम कृपण होकर शीघ्र ही नष्ट हो जाओगे॥४४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अत्राप्युदाहरन्तीमा गाथा देवैरुदाहृताः ।
मुनिरासीत् पुरा पुत्र बालधिर्नाम वीर्यवान् ॥ ४५ ॥
मूलम्
अत्राप्युदाहरन्तीमा गाथा देवैरुदाहृताः ।
मुनिरासीत् पुरा पुत्र बालधिर्नाम वीर्यवान् ॥ ४५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
इस विषयमें विज्ञजन देवताओंकी कही हुई यह गाथा सुनाया करते हैं—प्राचीनकालमें बालधि नामसे प्रसिद्ध एक शक्तिशाली मुनि थे॥४५॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
स पुत्रशोकादुद्विग्नस्तपस्तेपे सुदुष्करम् ।
भवेन्मम सुतोऽमर्त्य इति तं लब्धवांश्च सः ॥ ४६ ॥
मूलम्
स पुत्रशोकादुद्विग्नस्तपस्तेपे सुदुष्करम् ।
भवेन्मम सुतोऽमर्त्य इति तं लब्धवांश्च सः ॥ ४६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उन्होंने पुत्रशोकसे संतप्त होकर अत्यन्त कठोर तपस्या की। तपस्याका उद्देश्य यह था कि मुझे देवोपम पुत्र प्राप्त हो। अपनी उस अभिलाषाके अनुसार बालधिको एक पुत्र प्राप्त हुआ॥४६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्य प्रसादो वै देवैः कृतो न त्वमरैः समः।
नामर्त्यो विद्यते मर्त्यो निमित्तायुर्भविष्यति ॥ ४७ ॥
मूलम्
तस्य प्रसादो वै देवैः कृतो न त्वमरैः समः।
नामर्त्यो विद्यते मर्त्यो निमित्तायुर्भविष्यति ॥ ४७ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
देवताओंने उनपर कृपा अवश्य की, परंतु उनके पुत्रको देवतुल्य नहीं बनाया और वरदान देते हुए यह कहा ‘कि मरणधर्मा मनुष्य कभी देवताके समान अमर नहीं हो सकता। अतः उसकी आयु निमित्त (कारण)-के अधीन होगी’॥४७॥
मूलम् (वचनम्)
बालधिरुवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
यथेमे पर्वताः शश्वत् तिष्ठन्ति सुरसत्तमाः।
अक्षयास्तन्निमित्तं मे सुतस्यायुर्भविष्यति ॥ ४८ ॥
मूलम्
यथेमे पर्वताः शश्वत् तिष्ठन्ति सुरसत्तमाः।
अक्षयास्तन्निमित्तं मे सुतस्यायुर्भविष्यति ॥ ४८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
बालधि बोले— देववरो! जैसे ये पर्वत सदा अक्षयभावसे खड़े रहते हैं, वैसे ही मेरा पुत्र भी सदा अक्षय बना रहे। ये पर्वत ही उसकी आयुके निमित्त होंगे अर्थात् जबतक ये पर्वत यहाँ बने रहें तबतक मेरा पुत्र भी जीवित रहे॥४८॥
मूलम् (वचनम्)
भरद्वाज उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्य पुत्रस्तदा जज्ञे मेधावी क्रोधनस्तदा।
स तच्छ्रुत्वाकरोद् दर्पमृषींश्चैवावमन्यत ॥ ४९ ॥
मूलम्
तस्य पुत्रस्तदा जज्ञे मेधावी क्रोधनस्तदा।
स तच्छ्रुत्वाकरोद् दर्पमृषींश्चैवावमन्यत ॥ ४९ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
भरद्वाज कहते हैं— यवक्रीत! तदनन्तर बालधिके पुत्रका जन्म हुआ, जो मेधायुक्त होनेके कारण मेधावी नामसे विख्यात था। वह स्वभावका बड़ा क्रोधी था। अपनी आयुके विषयमें देवताओंके वरदानकी बात सुनकर मेधावी घमण्डमें भर गया और ऋषियोंका अपमान करने लगा॥४९॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
विकुर्वाणो मुनीनां च व्यचरत् स महीमिमाम्।
आससाद महावीर्यं धनुषाक्षं मनीषिणम् ॥ ५० ॥
मूलम्
विकुर्वाणो मुनीनां च व्यचरत् स महीमिमाम्।
आससाद महावीर्यं धनुषाक्षं मनीषिणम् ॥ ५० ॥
अनुवाद (हिन्दी)
इतना ही नहीं, वह ऋषि-मुनियोंको सतानेके उद्देश्यसे ही इस पृथ्वीपर सब ओर विचरा करता था। एक दिन मेधावी महान् शक्तिशाली एवं मनीषी धनुषाक्षके पास जा पहुँचा॥५०॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्यापचक्रे मेधावी तं शशाप स वीर्यवान्।
भव भस्मेति चोक्तः स न भस्म समपद्यत ॥ ५१ ॥
मूलम्
तस्यापचक्रे मेधावी तं शशाप स वीर्यवान्।
भव भस्मेति चोक्तः स न भस्म समपद्यत ॥ ५१ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
और उनका तिरस्कार करने लगा। तब तपोबल-सम्पन्न ऋषि धनुषाक्षने उसे शाप देते हुए कहा—‘अरे, तू जलकर भस्म हो जा।’ परंतु उनके कहनेपर भी वह भस्म नहीं हुआ॥५१॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
धनुषाक्षस्तु तं दृष्ट्वा मेधाविनमनामयम्।
निमित्तमस्य महिषैर्भेदयामास वीर्यवान् ॥ ५२ ॥
मूलम्
धनुषाक्षस्तु तं दृष्ट्वा मेधाविनमनामयम्।
निमित्तमस्य महिषैर्भेदयामास वीर्यवान् ॥ ५२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
शक्तिशाली धनुषाक्षने ध्यानमें देखा कि मेधावी रोग एवं मृत्युसे रहित है। तब उसकी आयुके निमित्तभूत पर्वतोंको उन्होंने भैंसोंद्वारा विदीर्ण करा दिया॥५२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
स निमित्ते विनष्टे तु ममार सहसा शिशुः।
तं मृतं पुत्रमादाय विललाप ततः पिता ॥ ५३ ॥
मूलम्
स निमित्ते विनष्टे तु ममार सहसा शिशुः।
तं मृतं पुत्रमादाय विललाप ततः पिता ॥ ५३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
निमित्तका नाश होते ही उस मुनिकुमारकी सहसा मृत्यु हो गयी। तदनन्तर पिता उस मरे हुए पुत्रको लेकर अत्यन्त विलाप करने लगे॥५३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
लालप्यमानं तं दृष्ट्वा मुनयः परमार्तवत्।
ऊचुर्वेदविदः सर्वे गाथां यां तां निबोध मे ॥ ५४ ॥
मूलम्
लालप्यमानं तं दृष्ट्वा मुनयः परमार्तवत्।
ऊचुर्वेदविदः सर्वे गाथां यां तां निबोध मे ॥ ५४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
अधिक पीड़ित मनुष्योंकी भाँति उन्हें विलाप करते देख वहाँके समस्त वेदवेत्ता मुनिगण एकत्र हो जिस गाथाको गाने लगे, उसे बताता हूँ, सुनो॥५४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
न दिष्टमर्थमत्येतुमीशो मर्त्यः कथंचन।
महिषैर्भेदयामास धनुषाक्षो महीधरान् ॥ ५५ ॥
मूलम्
न दिष्टमर्थमत्येतुमीशो मर्त्यः कथंचन।
महिषैर्भेदयामास धनुषाक्षो महीधरान् ॥ ५५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘मरणधर्मा मनुष्य किसी तरह दैवके विधानका उल्लंघन नहीं कर सकता, तभी तो धनुषाक्षने उस बालककी आयुके निमित्तभूत पर्वतोंका भैंसोंद्वारा भेदन करा दिया’॥५५॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
एवं लब्ध्वा वरान् बाला दर्पपूर्णास्तपस्विनः।
क्षिप्रमेव विनश्यन्ति यथा न स्यात् तथा भवान् ॥ ५६ ॥
मूलम्
एवं लब्ध्वा वरान् बाला दर्पपूर्णास्तपस्विनः।
क्षिप्रमेव विनश्यन्ति यथा न स्यात् तथा भवान् ॥ ५६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
इस प्रकार बालक तपस्वी वर पाकर घमण्डमें भर जाते हैं और (अपने दुर्व्यवहारोंके कारण) शीघ्र ही नष्ट हो जाते हैं। तुम्हारी भी यही अवस्था न हो (इसलिये सावधान किये देता हूँ)॥५६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
एष रैभ्यो महावीर्यः पुत्रौ चास्य तथाविधौ।
तं यथा पुत्र नाभ्येषि तथा कुर्यास्त्वतन्द्रितः ॥ ५७ ॥
मूलम्
एष रैभ्यो महावीर्यः पुत्रौ चास्य तथाविधौ।
तं यथा पुत्र नाभ्येषि तथा कुर्यास्त्वतन्द्रितः ॥ ५७ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
ये रैभ्यमुनि महान् शक्तिशाली हैं। इनके दोनों पुत्र भी इन्हींके समान हैं। बेटा! तुम उन रैभ्यमुनिके पास कदापि न जाना और आलस्य छोड़कर इसके लिये सदा प्रयत्नशील रहना॥५७॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
स हि क्रुद्धः समर्थस्त्वां पुत्र पीडयितुं रुषा।
रैभ्यश्चापि तपस्वी च कोपनश्च महानृषिः ॥ ५८ ॥
मूलम्
स हि क्रुद्धः समर्थस्त्वां पुत्र पीडयितुं रुषा।
रैभ्यश्चापि तपस्वी च कोपनश्च महानृषिः ॥ ५८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
बेटा! तुम्हें सावधान करनेका कारण यह है कि शक्तिशाली तपस्वी महर्षि रैभ्य बड़े क्रोधी हैं। वे कुपित होकर रोषसे तुम्हें पीड़ा दे सकते हैं॥५८॥
मूलम् (वचनम्)
यवक्रीत उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
एवं करिष्ये मा तापं तात कार्षीः कथंचन।
यथा हि मे भवान् मान्यस्तथा रैभ्यः पिता मम॥५९॥
मूलम्
एवं करिष्ये मा तापं तात कार्षीः कथंचन।
यथा हि मे भवान् मान्यस्तथा रैभ्यः पिता मम॥५९॥
अनुवाद (हिन्दी)
यवक्रीत बोले— पिताजी! मैं ऐसा ही करूँगा, आप किसी तरह मनमें संताप न करें। जैसे आप मेरे माननीय हैं, वैसे रैभ्यमुनि मेरे लिये पिताके समान हैं॥५९॥
मूलम् (वचनम्)
लोमश उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
उक्त्वा स पितरं श्लक्ष्णं यवक्रीरकुतोभयः।
विप्रकुर्वनृषीनन्यानतुष्यत् परया मुदा ॥ ६० ॥
मूलम्
उक्त्वा स पितरं श्लक्ष्णं यवक्रीरकुतोभयः।
विप्रकुर्वनृषीनन्यानतुष्यत् परया मुदा ॥ ६० ॥
अनुवाद (हिन्दी)
लोमशजी कहते हैं— युधिष्ठिर! पितासे यह मीठी बातें कहकर यवक्रीत निर्भय विचरने लगे। दूसरे ऋषियोंको सतानेमें उन्हें अधिक सुख मिलता था। वैसा करके वे बहुत संतुष्ट रहते थे॥६०॥
मूलम् (समाप्तिः)
इति श्रीमहाभारते वनपर्वणि तीर्थयात्रापर्वणि लोमशतीर्थयात्रायां यवक्रीतोपाख्याने पञ्चत्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥ १३५ ॥
मूलम् (वचनम्)
इस प्रकार श्रीमहाभारत वनपर्वके अन्तर्गत तीर्थयात्रापर्वमें लोमशतीर्थयात्राके प्रसंगमें यवक्रीतोपाख्यानविषयक एक सौ पैंतीसवाँ अध्याय पूरा हुआ॥१३५॥
-
इस अन्नको ब्रह्मौदन कहते हैं, जैसा कि श्रुतिका कथन है—‘साध्येभ्यो देवेभ्यो ब्रह्मौदनमपचत्’ इति। ↩︎