भागसूचना
षड्विंशत्यधिकशततमोऽध्यायः
सूचना (हिन्दी)
राजा मान्धाताकी उत्पत्ति और संक्षिप्त चरित्र
मूलम् (वचनम्)
युधिष्ठिर उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
मान्धाता राजशार्दूलस्त्रिषु लोकेषु विश्रुतः।
कथं जातो महाब्रह्मन् यौवनाश्वो नृपोत्तमः ॥ १ ॥
मूलम्
मान्धाता राजशार्दूलस्त्रिषु लोकेषु विश्रुतः।
कथं जातो महाब्रह्मन् यौवनाश्वो नृपोत्तमः ॥ १ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
युधिष्ठिरने पूछा— ब्राह्मणश्रेष्ठ! युवनाश्वके पुत्र नृपश्रेष्ठ मान्धाता तीनों लोकोंमें विख्यात थे। उनकी उत्पत्ति किस प्रकार हुई थी?॥१॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
कथं चैनां परां काष्ठां प्राप्तवानमितद्युतिः।
यस्य लोकास्त्रयो वश्या विष्णोरिव महात्मनः ॥ २ ॥
मूलम्
कथं चैनां परां काष्ठां प्राप्तवानमितद्युतिः।
यस्य लोकास्त्रयो वश्या विष्णोरिव महात्मनः ॥ २ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
अमित तेजस्वी मान्धाताने यह सर्वोच्च स्थिति कैसे प्राप्त कर ली थी? सुना है, परमात्मा विष्णुके समान महाराज मान्धाताके वशमें तीनों लोक थे॥२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं चरितं तस्य धीमतः।
(सत्यकीर्तेर्हि मान्धातुः कथ्यमानं त्वयानघ।)
यथा मान्धातृशब्दश्च तस्य शक्रसमद्युतेः।
जन्म चाप्रतिवीर्यस्य कुशलो ह्यसि भाषितुम् ॥ ३ ॥
मूलम्
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं चरितं तस्य धीमतः।
(सत्यकीर्तेर्हि मान्धातुः कथ्यमानं त्वयानघ।)
यथा मान्धातृशब्दश्च तस्य शक्रसमद्युतेः।
जन्म चाप्रतिवीर्यस्य कुशलो ह्यसि भाषितुम् ॥ ३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
निष्पाप महर्षे! मैं आपके मुखसे उन सत्यकीर्ति एवं बुद्धिमान् राजा मान्धाताका वह सब चरित्र सुनना चाहता हूँ। इन्द्रके समान तेजस्वी और अनुपम पराक्रमी उन नरेशका ‘मान्धाता’ नाम कैसे हुआ? और उनके जन्मका वृत्तान्त क्या है? बताइये; क्योंकि आप ये सब बातें बतानेमें कुशल हैं॥३॥
मूलम् (वचनम्)
लोमश उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
शृणुष्वावहितो राजन् राज्ञस्तस्य महात्मनः।
यथा मान्धातृशब्दो वै लोकेषु परिगीयते ॥ ४ ॥
मूलम्
शृणुष्वावहितो राजन् राज्ञस्तस्य महात्मनः।
यथा मान्धातृशब्दो वै लोकेषु परिगीयते ॥ ४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
लोमशजीने कहा— राजन्! लोकमें उन महामना नरेशका ‘मान्धाता’ नाम कैसे प्रचलित हुआ? यह बतलाता हूँ, ध्यान देकर सुनो॥४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
इक्ष्वाकुवंशप्रभवो युवनाश्वो महीपतिः ।
सोऽयजत् पृथिवीपालः क्रतुभिर्भूरिदक्षिणैः ॥ ५ ॥
मूलम्
इक्ष्वाकुवंशप्रभवो युवनाश्वो महीपतिः ।
सोऽयजत् पृथिवीपालः क्रतुभिर्भूरिदक्षिणैः ॥ ५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
इक्ष्वाकुवंशमें युवनाश्व नामसे प्रसिद्ध एक राजा हो गये हैं। भूपाल युवनाश्वने प्रचुर दक्षिणावाले बहुत-से यज्ञोंका अनुष्ठान किया॥५॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अश्वमेधसहस्रं च प्राप्य धर्मभृतां वरः।
अन्यैश्च क्रतुभिर्मुख्यैरयजत् स्वाप्तदक्षिणैः ॥ ६ ॥
मूलम्
अश्वमेधसहस्रं च प्राप्य धर्मभृतां वरः।
अन्यैश्च क्रतुभिर्मुख्यैरयजत् स्वाप्तदक्षिणैः ॥ ६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
वे धर्मात्माओंमें श्रेष्ठ थे। उन्होंने एक सहस्र अश्वमेधयज्ञ पूर्ण करके बहुत दक्षिणाके साथ दूसरे-दूसरे श्रेष्ठ यज्ञोंद्वारा भी भगवान्की आराधना की॥६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अनपत्यस्तु राजर्षिः स महात्मा महाव्रतः।
मन्त्रिष्वाधाय तद् राज्यं वननित्यो बभूव ह ॥ ७ ॥
शास्त्रदृष्टेन विधिना संयोज्यात्मानमात्मवान् ।
स कदाचिन्नृपो राजन्नुपवासेन दुःखितः ॥ ८ ॥
पिपासाशुष्कहृदयः प्रविवेशाश्रमं भृगोः ।
तामेव रात्रिं राजेन्द्र महात्मा भृगुनन्दनः ॥ ९ ॥
इष्टिं चकार सौद्युम्नेर्महर्षिः पुत्रकारणात्।
सम्भृतो मन्त्रपूतेन वारिणा कलशो महान् ॥ १० ॥
मूलम्
अनपत्यस्तु राजर्षिः स महात्मा महाव्रतः।
मन्त्रिष्वाधाय तद् राज्यं वननित्यो बभूव ह ॥ ७ ॥
शास्त्रदृष्टेन विधिना संयोज्यात्मानमात्मवान् ।
स कदाचिन्नृपो राजन्नुपवासेन दुःखितः ॥ ८ ॥
पिपासाशुष्कहृदयः प्रविवेशाश्रमं भृगोः ।
तामेव रात्रिं राजेन्द्र महात्मा भृगुनन्दनः ॥ ९ ॥
इष्टिं चकार सौद्युम्नेर्महर्षिः पुत्रकारणात्।
सम्भृतो मन्त्रपूतेन वारिणा कलशो महान् ॥ १० ॥
अनुवाद (हिन्दी)
वे महामना राजर्षि महान् व्रतका पालन करनेवाले थे तो भी उनके कोई संतान नहीं हुई। तब वे मनस्वी नरेश राज्यका भार मन्त्रियोंपर रखकर शास्त्रीय विधिके अनुसार अपने-आपको परमात्म-चिन्तनमें लगाकर सदा वनमें ही रहने लगे। एक दिनकी बात है, राजा युवनाश्व उपवासके कारण दुःखित हो गये। प्याससे उनका हृदय सूखने लगा। उन्होंने जल पीनेकी इच्छासे रातके समय महर्षि भृगुके आश्रममें प्रवेश किया। राजेन्द्र! उसी रातमें महात्मा भृगुनन्दन महर्षि च्यवनने सुद्युम्नकुमार युवनाश्वको पुत्रकी प्राप्ति करानेके लिये एक इष्टि की थी। उस इष्टिके समय महर्षिने मन्त्रपूत जलसे एक बहुत बड़े कलशको भरकर रख दिया था॥७—१०॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तत्रातिष्ठत राजेन्द्र पूर्वमेव समाहितः।
यत् प्राश्य प्रसवेत् तस्य पत्नी शक्रसमं सुतम् ॥ ११ ॥
मूलम्
तत्रातिष्ठत राजेन्द्र पूर्वमेव समाहितः।
यत् प्राश्य प्रसवेत् तस्य पत्नी शक्रसमं सुतम् ॥ ११ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
महाराज! वह कलशका जल पहलेसे ही आश्रमके भीतर इस उद्देश्यसे रखा गया था कि उसे पीकर राजा युवनाश्वकी रानी इन्द्रके समान शक्तिशाली पुत्रको जन्म दे सके॥११॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तं न्यस्य वेद्यां कलशं सुषुपुस्ते महर्षयः।
रात्रिजागरणाच्छ्रान्तान् सौद्युम्निः समतीत्य तान् ॥ १२ ॥
मूलम्
तं न्यस्य वेद्यां कलशं सुषुपुस्ते महर्षयः।
रात्रिजागरणाच्छ्रान्तान् सौद्युम्निः समतीत्य तान् ॥ १२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उस कलशको वेदीपर रखकर सभी महर्षि सो गये थे। रातमें देरतक जागनेके कारण वे सब-के-सब थके हुए थे। युवनाश्व उन्हें लाँघकर आगे बढ़ गये॥१२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
शुष्ककण्ठः पिपासार्तः पानीयार्थी भृशं नृपः।
तं प्रविश्याश्रमं शान्तः पानीयं सोऽभ्ययाचत ॥ १३ ॥
मूलम्
शुष्ककण्ठः पिपासार्तः पानीयार्थी भृशं नृपः।
तं प्रविश्याश्रमं शान्तः पानीयं सोऽभ्ययाचत ॥ १३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
वे प्याससे पीड़ित थे। उनका कण्ठ सूख गया था। पानी पीनेकी अत्यन्त अभिलाषासे वे उस आश्रमके भीतर गये और शान्तभावसे जलके लिये याचना करने लगे॥१३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्य श्रान्तस्य शुष्केण कण्ठेन क्रोशतस्तदा।
नाश्रौषीत् कश्चन तदा शकुनेरिव वाशतः ॥ १४ ॥
मूलम्
तस्य श्रान्तस्य शुष्केण कण्ठेन क्रोशतस्तदा।
नाश्रौषीत् कश्चन तदा शकुनेरिव वाशतः ॥ १४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
राजा थककर सूखे कण्ठसे पानीके लिये चिल्ला रहे थे, परंतु उस समय चें-चें करनेवाले पक्षीकी भाँति उनकी चीख-पुकार कोई भी न सुन सका॥१४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततस्तं कलशं दृष्ट्वा जलपूर्णं स पार्थिवः।
अभ्यद्रवत वेगेन पीत्वा चाम्भो व्यवासृजत् ॥ १५ ॥
मूलम्
ततस्तं कलशं दृष्ट्वा जलपूर्णं स पार्थिवः।
अभ्यद्रवत वेगेन पीत्वा चाम्भो व्यवासृजत् ॥ १५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
तदनन्तर जलसे भरे हुए पूर्वोक्त कलशपर उनकी दृष्टि पड़ी। देखते ही वे बड़े वेगसे उसकी ओर दौड़े और (इच्छानुसार) पीकर उन्होंने बचे हुए जलको वहीं गिरा दिया॥१५॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
स पीत्वा शीतलं तोयं पिपासार्तो महीपतिः।
निर्वाणमगमद् धीमान् सुसुखी चाभवत् तदा ॥ १६ ॥
मूलम्
स पीत्वा शीतलं तोयं पिपासार्तो महीपतिः।
निर्वाणमगमद् धीमान् सुसुखी चाभवत् तदा ॥ १६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
राजा युवनाश्व प्याससे बड़ा कष्ट पा रहे थे। वह शीतल जल पीकर उन्हें बड़ी शान्ति मिली। वे बुद्धिमान् नरेश उस समय जल पीनेसे बहुत सुखी हुए॥१६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततस्ते प्रत्यबुध्यन्त मुनयः सतपोधनाः।
निस्तोयं तं च कलशं ददृशुः सर्व एव ते॥१७॥
मूलम्
ततस्ते प्रत्यबुध्यन्त मुनयः सतपोधनाः।
निस्तोयं तं च कलशं ददृशुः सर्व एव ते॥१७॥
अनुवाद (हिन्दी)
तत्पश्चात् तपोधन च्यवन मुनिके सहित सब मुनि जाग उठे। उन सबने उस कलशको जलसे शून्य देखा॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
कस्य कर्मेदमिति ते पर्यपृच्छन् समागताः।
युवनाश्वो ममेत्येवं सत्यं समभिपद्यत ॥ १८ ॥
मूलम्
कस्य कर्मेदमिति ते पर्यपृच्छन् समागताः।
युवनाश्वो ममेत्येवं सत्यं समभिपद्यत ॥ १८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
फिर तो वे सब एकत्र हो गये और एक-दूसरेसे पूछने लगे—‘यह किसका कर्म है?’ युवनाश्वने सामने आकर कहा—‘यह मेरा ही कर्म है।’ इस प्रकार उन्होंने सत्यको स्वीकार कर लिया॥१८॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
न युक्तमिति तं प्राह भगवान् भार्गवस्तदा।
सुतार्थं स्थापिता ह्यापस्तपसा चैव सम्भृताः ॥ १९ ॥
मया ह्यत्राहितं ब्रह्म तप आस्थाय दारुणम्।
पुत्रार्थं तव राजर्षे महाबलपराक्रम ॥ २० ॥
मूलम्
न युक्तमिति तं प्राह भगवान् भार्गवस्तदा।
सुतार्थं स्थापिता ह्यापस्तपसा चैव सम्भृताः ॥ १९ ॥
मया ह्यत्राहितं ब्रह्म तप आस्थाय दारुणम्।
पुत्रार्थं तव राजर्षे महाबलपराक्रम ॥ २० ॥
अनुवाद (हिन्दी)
तब भगवान् च्यवनने कहा—‘महान् बल और पराक्रमसे सम्पन्न राजर्षि युवनाश्व! यह तुमने ठीक नहीं किया। इस कलशमें मैंने तुम्हें ही पुत्र प्रदान करनेके लिये तपस्यासे संस्कारयुक्त किया हुआ जल रखा था और कठोर तपस्या करके उसमें ब्रह्मतेजकी स्थापना की थी॥१९-२०॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
महाबलो महावीर्यस्तपोबलसमन्वितः ।
यः शक्रमपि वीर्येण गमयेद् यमसादनम् ॥ २१ ॥
अनेन विधिना राजन् मयैतदुपपादितम्।
अब्भक्षणं त्वया राजन् न युक्तं कृतमद्य वै ॥ २२ ॥
मूलम्
महाबलो महावीर्यस्तपोबलसमन्वितः ।
यः शक्रमपि वीर्येण गमयेद् यमसादनम् ॥ २१ ॥
अनेन विधिना राजन् मयैतदुपपादितम्।
अब्भक्षणं त्वया राजन् न युक्तं कृतमद्य वै ॥ २२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘राजन्! उक्त विधिसे इस जलको मैंने ऐसा शक्तिसम्पन्न कर दिया था कि इसको पीनेसे एक महाबली, महापराक्रमी और तपोबल सम्पन्न पुत्र उत्पन्न हो जो अपने बल-पराक्रमसे देवराज इन्द्रको भी यमलोक पहुँचा सके। उसी जलको तुमने आज पी लिया, यह अच्छा नहीं किया॥२१-२२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
न त्वद्य शक्यमस्माभिरेतत् कर्तुमतोऽन्यथा।
नूनं दैवकृतं ह्येतद् यदेवं कृतवानसि ॥ २३ ॥
मूलम्
न त्वद्य शक्यमस्माभिरेतत् कर्तुमतोऽन्यथा।
नूनं दैवकृतं ह्येतद् यदेवं कृतवानसि ॥ २३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘अब हमलोग इसके प्रभावको टालने या बदलनेमें असमर्थ हैं। तुमने जो ऐसा कार्य कर डाला है, इसमें निश्चय ही दैवकी प्रेरणा है॥२३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
पिपासितेन याः पीता विधिमन्त्रपुरस्कृताः।
आपस्त्वया महाराज मत्तपोवीर्यसम्भृताः ॥ २४ ॥
ताभ्यस्त्वमात्मना पुत्रमीदृशं जनयिष्यसि ।
विधास्यामो वयं तत्र तवेष्टिं परमाद्भुताम् ॥ २५ ॥
यथा शक्रसमं पुत्रं जनयिष्यसि वीर्यवान्।
गर्भधारणजं वापि न खेदं समवाप्स्यसि ॥ २६ ॥
मूलम्
पिपासितेन याः पीता विधिमन्त्रपुरस्कृताः।
आपस्त्वया महाराज मत्तपोवीर्यसम्भृताः ॥ २४ ॥
ताभ्यस्त्वमात्मना पुत्रमीदृशं जनयिष्यसि ।
विधास्यामो वयं तत्र तवेष्टिं परमाद्भुताम् ॥ २५ ॥
यथा शक्रसमं पुत्रं जनयिष्यसि वीर्यवान्।
गर्भधारणजं वापि न खेदं समवाप्स्यसि ॥ २६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘महाराज! तुमने प्याससे व्याकुल होकर जो मेरे तपोबलसे संचित तथा विधिपूर्वक मन्त्रसे अभिमन्त्रित जलको पी लिया है, उसके कारण तुम अपने ही पेटसे तथाकथित इन्द्रविजयी पुत्रको जन्म दोगे। इस उद्देश्यकी सिद्धिके लिये हम तुम्हारी इच्छाके अनुरूप अत्यन्त अद्भुत यज्ञ करायेंगे जिससे तुम स्वयं भी शक्तिशाली रहकर इन्द्रके समान पराक्रमी पुत्र उत्पन्न कर सकोगे और गर्भधारणजनित कष्टका भी तुम्हें अनुभव न होगा’॥२४—२६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततो वर्षशते पूर्णे तस्य राज्ञो महात्मनः।
वामं पार्श्वं विनिर्भिद्य सुतः सूर्य इव स्थितः ॥ २७ ॥
निश्चक्राम महातेजा न च तं मृत्युराविशत्।
युवनाश्वं नरपतिं तदद्भुतमिवाभवत् ॥ २८ ॥
मूलम्
ततो वर्षशते पूर्णे तस्य राज्ञो महात्मनः।
वामं पार्श्वं विनिर्भिद्य सुतः सूर्य इव स्थितः ॥ २७ ॥
निश्चक्राम महातेजा न च तं मृत्युराविशत्।
युवनाश्वं नरपतिं तदद्भुतमिवाभवत् ॥ २८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
तदनन्तर पूरे सौ वर्ष बीतनेपर उन महात्मा राजा युवनाश्वकी बायीं कोख फाड़कर एक सूर्यके समान महातेजस्वी बालक बाहर निकला तथा राजाकी मृत्यु भी नहीं हुई। यह एक अद्भुत-सी बात हुई॥२७-२८॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततः शक्रो महातेजास्तं दिदृक्षुरुपागमत्।
ततो देवा महेन्द्रं तमपृच्छन् धास्यतीति किम् ॥ २९ ॥
मूलम्
ततः शक्रो महातेजास्तं दिदृक्षुरुपागमत्।
ततो देवा महेन्द्रं तमपृच्छन् धास्यतीति किम् ॥ २९ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
तत्पश्चात् महातेजस्वी इन्द्र उस बालकको देखनेके लिये वहाँ आये। उस समय देवताओंने महेन्द्रसे पूछा—यह बालक क्या पीयेगा?॥२९॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
प्रदेशिनीं ततोऽस्यास्ये शक्रः समभिसंदधे।
मामयं धास्यतीत्येवं भाषिते चैव वज्रिणा ॥ ३० ॥
मान्धातेति च नामास्य चक्रुः सेन्द्रा दिवौकसः ॥ ३१ ॥
प्रदेशिनीं शक्रदत्तामास्वाद्य स शिशुस्तदा।
अवर्धत महातेजाः किष्कून् राजंस्त्रयोदश ॥ ३२ ॥
मूलम्
प्रदेशिनीं ततोऽस्यास्ये शक्रः समभिसंदधे।
मामयं धास्यतीत्येवं भाषिते चैव वज्रिणा ॥ ३० ॥
मान्धातेति च नामास्य चक्रुः सेन्द्रा दिवौकसः ॥ ३१ ॥
प्रदेशिनीं शक्रदत्तामास्वाद्य स शिशुस्तदा।
अवर्धत महातेजाः किष्कून् राजंस्त्रयोदश ॥ ३२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
तब इन्द्रने अपनी तर्जनी अंगुली बालकके मुँहमें डाल दी और कहा—‘माम् अयं धाता।’ ‘अर्थात् यह मुझे ही पीयेगा’ वज्रधारी इन्द्रके ऐसा कहनेपर इन्द्र आदि सब देवताओंने मिलकर उस बालकका नाम ‘मान्धाता’ रख दिया। राजन्! इन्द्रकी दी हुई प्रदेशिनी (तर्जनी) अंगुलिका रसास्वादन करके वह महातेजस्वी शिशु तेरह बित्ता बढ़ गया॥३०—३२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
वेदास्तं सधनुर्वेदा दिव्यान्यस्त्राणि चेश्वरम्।
उपतस्थुर्महाराज ध्यातमात्रस्य सर्वशः ॥ ३३ ॥
मूलम्
वेदास्तं सधनुर्वेदा दिव्यान्यस्त्राणि चेश्वरम्।
उपतस्थुर्महाराज ध्यातमात्रस्य सर्वशः ॥ ३३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
महाराज! उस समय शक्तिशाली मान्धाताके चिन्तन करनेमात्रसे ही धनुर्वेदसहित सम्पूर्ण वेद और दिव्य अस्त्र (ईश्वरकी कृपासे) उपस्थित हो गये॥३३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
आजगवं नाम धनुः शतः शृङ्गोद्भवाश्च ये।
अभेद्यं कवचं चैव सद्यस्तमुपशिश्रियुः ॥ ३४ ॥
मूलम्
आजगवं नाम धनुः शतः शृङ्गोद्भवाश्च ये।
अभेद्यं कवचं चैव सद्यस्तमुपशिश्रियुः ॥ ३४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
आजगव नामक धनुष, सींगके बने हुए बाण और अभेद्य कवच—सभी तत्काल उनकी सेवामें आ गये॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
सोऽभिषिक्तो मघवता स्वयं शक्रेण भारत।
धर्मेण व्यजयल्लोकांस्त्रीन् विष्णुरिव विक्रमैः ॥ ३५ ॥
मूलम्
सोऽभिषिक्तो मघवता स्वयं शक्रेण भारत।
धर्मेण व्यजयल्लोकांस्त्रीन् विष्णुरिव विक्रमैः ॥ ३५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
भारत! साक्षात् देवराज इन्द्रने मान्धाताका राज्याभिषेक किया। भगवान् विष्णुने जैसे तीन पगोंद्वारा त्रिलोकीको नाप लिया था, उसी प्रकार मान्धाताने भी धर्मके द्वारा तीनों लोकोंको जीत लिया॥३५॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्याप्रतिहतं चक्रं प्रावर्तत महात्मनः।
रत्नानि चैव राजर्षिं स्वयमेवोपतस्थिरे ॥ ३६ ॥
मूलम्
तस्याप्रतिहतं चक्रं प्रावर्तत महात्मनः।
रत्नानि चैव राजर्षिं स्वयमेवोपतस्थिरे ॥ ३६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उन महात्मा नरेशका शासनचक्र सर्वत्र बेरोक-टोक चलने लगा। सारे रत्न राजर्षि मान्धाताके यहाँ स्वयं उपस्थित हो जाते थे॥३६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्यैवं वसुसम्पूर्णा वसुधा वसुधाधिप।
तेनेष्टं विविधैर्यज्ञैर्बहुभिः स्वाप्तदक्षिणैः ॥ ३७ ॥
मूलम्
तस्यैवं वसुसम्पूर्णा वसुधा वसुधाधिप।
तेनेष्टं विविधैर्यज्ञैर्बहुभिः स्वाप्तदक्षिणैः ॥ ३७ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
युधिष्ठिर! इस प्रकार उनके लिये यह सारी पृथ्वी धन-रत्नोंसे परिपूर्ण थी। उन्होंने पर्याप्त दक्षिणावाले नाना प्रकारके बहुसंख्यक यज्ञोंद्वारा भगवान्की समाराधना की॥३७॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
चितचैत्यो महातेजा धर्मान् प्राप्य च पुष्कलान्।
शक्रस्यार्धासनं राजल्ँलब्धवानमितद्युतिः ॥ ३८ ॥
मूलम्
चितचैत्यो महातेजा धर्मान् प्राप्य च पुष्कलान्।
शक्रस्यार्धासनं राजल्ँलब्धवानमितद्युतिः ॥ ३८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
राजन्! महातेजस्वी एवं परम कान्तिमान् राजा मान्धाताने यज्ञमण्डपोंका निर्माण करके पर्याप्त धर्मका सम्पादन किया और उसीके फलसे स्वर्गलोकमें इन्द्रका आधा सिंहासन प्राप्त कर लिया॥३८॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
एकाहात् पृथिवी तेन धर्मनित्येन धीमता।
विजिता शासनादेव सरत्नाकरपत्तना ॥ ३९ ॥
मूलम्
एकाहात् पृथिवी तेन धर्मनित्येन धीमता।
विजिता शासनादेव सरत्नाकरपत्तना ॥ ३९ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उन धर्मपरायण बुद्धिमान् नरेशने केवल शासनमात्रसे एक ही दिनमें समुद्र, खान और नगरोंसहित सारी पृथ्वीपर विजय प्राप्त कर ली॥३९॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्य चैत्यैर्महाराज क्रतूनां दक्षिणावताम्।
चतुरन्ता मही व्याप्ता नासीत् किंचिदनावृतम् ॥ ४० ॥
मूलम्
तस्य चैत्यैर्महाराज क्रतूनां दक्षिणावताम्।
चतुरन्ता मही व्याप्ता नासीत् किंचिदनावृतम् ॥ ४० ॥
अनुवाद (हिन्दी)
महाराज! उनके दक्षिणायुक्त यज्ञोंके चैत्यों (यज्ञमण्डपों)-से चारों ओरकी पृथ्वी भर गयी थी, कहीं कोई भी स्थान ऐसा नहीं था जो उनके यज्ञमण्डपोंसे घिरा न हो॥४०॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तेन पद्मसहस्राणि गवां दश महात्मना।
ब्राह्मणानां महाराज दत्तानीति प्रचक्षते ॥ ४१ ॥
मूलम्
तेन पद्मसहस्राणि गवां दश महात्मना।
ब्राह्मणानां महाराज दत्तानीति प्रचक्षते ॥ ४१ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
महाराज! महात्मा राजा मान्धाताने दस हजार पद्म गौएँ ब्राह्मणोंको दानमें दी थीं, ऐसा जानकार-लोग कहते हैं॥४१॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तेन द्वादशवार्षिक्यामनावृष्ट्यां महात्मना ।
वृष्टं सस्यविवृद्ध्यर्थं मिषतो वज्रपाणिनः ॥ ४२ ॥
मूलम्
तेन द्वादशवार्षिक्यामनावृष्ट्यां महात्मना ।
वृष्टं सस्यविवृद्ध्यर्थं मिषतो वज्रपाणिनः ॥ ४२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उन महामना नरेशने बारह वर्षोंतक होनेवाली अनावृष्टिके समय वज्रधारी इन्द्रके देखते-देखते खेतीकी उन्नतिके लिये स्वयं पानीकी वर्षा की थी॥४२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तेन सोमकुलोत्पन्नो गान्धाराधिपतिर्महान् ।
गर्जन्निव महामेघः प्रमथ्य निहतः शरैः ॥ ४३ ॥
मूलम्
तेन सोमकुलोत्पन्नो गान्धाराधिपतिर्महान् ।
गर्जन्निव महामेघः प्रमथ्य निहतः शरैः ॥ ४३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उन्होंने महामेघके समान गर्जते हुए महापराक्रमी चन्द्रवंशी गान्धारराजको बाणोंसे घायल करके मार डाला था॥४३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
प्रजाश्चतुर्विधास्तेन त्राता राजन् कृतात्मना।
तेनात्मतपसा लोकास्तापिताश्चातितेजसा ॥ ४४ ॥
मूलम्
प्रजाश्चतुर्विधास्तेन त्राता राजन् कृतात्मना।
तेनात्मतपसा लोकास्तापिताश्चातितेजसा ॥ ४४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
युधिष्ठिर! वे अपने मनको वशमें रखते थे। उन्होंने अपने तपोबलसे देवता, मनुष्य, तिर्यक् और स्थावर—चार प्रकारकी प्रजाकी रक्षा की थी; साथ ही अपने अत्यन्त तेजसे सम्पूर्ण लोकोंको संतप्त कर दिया था॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्यैतद् देवयजनं स्थानमादित्यवर्चसः ।
पश्य पुण्यतमे देशे कुरुक्षेत्रस्य मध्यतः ॥ ४५ ॥
(तथा त्वमपि राजेन्द्र मान्धातेव महीपतिः।
धर्मं कृत्वा महीं रक्षन् स्वर्गलोकमवाप्स्यसि॥)
मूलम्
तस्यैतद् देवयजनं स्थानमादित्यवर्चसः ।
पश्य पुण्यतमे देशे कुरुक्षेत्रस्य मध्यतः ॥ ४५ ॥
(तथा त्वमपि राजेन्द्र मान्धातेव महीपतिः।
धर्मं कृत्वा महीं रक्षन् स्वर्गलोकमवाप्स्यसि॥)
अनुवाद (हिन्दी)
सूर्यके समान तेजस्वी उन्हीं महाराज मान्धाताके देवयज्ञका यह स्थान है जो कुरुक्षेत्रकी सीमाके भीतर परम पवित्र प्रदेशमें स्थित है, इसका दर्शन करो। राजेन्द्र! महाराज मान्धाताकी भाँति तुम भी धर्मपूर्वक पृथ्वीकी रक्षा करते रहनेपर अक्षय स्वर्गलोक प्राप्त कर लोगे॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
एतत् ते सर्वमाख्यातं मान्धातुश्चरितं महत्।
जन्म चाग्र्यं महीपाल यन्मां त्वं परिपृच्छसि ॥ ४६ ॥
मूलम्
एतत् ते सर्वमाख्यातं मान्धातुश्चरितं महत्।
जन्म चाग्र्यं महीपाल यन्मां त्वं परिपृच्छसि ॥ ४६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
भूपाल! तुम मुझसे जिसके विषयमें पूछ रहे थे, वह मान्धाताका उत्तम जन्मवृत्तान्त और उनका महान् चरित्र सब कुछ तुम्हें सुना दिया॥४६॥
मूलम् (वचनम्)
वैशम्पायन उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
एवमुक्तः स कौन्तेयो लोमशेन महर्षिणा।
पप्रच्छानन्तरं भूयः सोमकं प्रति भारत ॥ ४७ ॥
मूलम्
एवमुक्तः स कौन्तेयो लोमशेन महर्षिणा।
पप्रच्छानन्तरं भूयः सोमकं प्रति भारत ॥ ४७ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
वैशम्पायनजी कहते हैं— भारत! महर्षि लोमशके ऐसा कहनेपर कुन्तीनन्दन युधिष्ठिरने पुनः सोमकके विषयमें प्रश्न किया॥४७॥
मूलम् (समाप्तिः)
इति श्रीमहाभारते वनपर्वणि तीर्थयात्रापर्वणि लोमशतीर्थयात्रायां मान्धातोपाख्याने षड्विंशत्यधिकशततमोऽध्यायः ॥ १२६ ॥
मूलम् (वचनम्)
इस प्रकार श्रीमहाभारत वनपर्वके अन्तर्गत तीर्थयात्रापर्वमें लोमशतीर्थयात्राके प्रसंगमें मान्धातोपाख्यानविषयक एक सौ छब्बीसवाँ अध्याय पूरा हुआ॥१२६॥
सूचना (हिन्दी)
(दाक्षिणात्य अधिक पाठके १ श्लोक मिलाकर कुल ४८ श्लोक हैं)