श्रावणम् (द्युगङ्गा)
भागसूचना
द्वात्रिंशदधिकद्विशततमोऽध्यायः
सूचना (हिन्दी)
मन्दपालका अपने बाल-बच्चोंसे मिलना
मूलम् (वचनम्)
वैशम्पायन उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
मन्दपालोऽपि कौरव्य चिन्तयामास पुत्रकान्।
उक्त्वापि च स तिग्मांशुं नैव शर्माधिगच्छति ॥ १ ॥
मूलम्
मन्दपालोऽपि कौरव्य चिन्तयामास पुत्रकान्।
उक्त्वापि च स तिग्मांशुं नैव शर्माधिगच्छति ॥ १ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
वैशम्पायनजी कहते हैं— जनमेजय! मन्दपाल भी अपने पुत्रोंकी चिन्तामें पड़े थे। यद्यपि वे (उनकी रक्षाके लिये) अग्निदेवसे प्रार्थना कर चुके थे, तो भी उन्हें शान्ति नहीं मिलती थी॥१॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
स तप्यमानः पुत्रार्थे लपितामिदमब्रवीत्।
कथं नु शक्ताः शरणे लपिते मम पुत्रकाः ॥ २ ॥
मूलम्
स तप्यमानः पुत्रार्थे लपितामिदमब्रवीत्।
कथं नु शक्ताः शरणे लपिते मम पुत्रकाः ॥ २ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
पुत्रोंके लिये संतप्त होते हुए वे लपितासे बोले—‘लपिते! मेरे बच्चे अपने घोंसलेमें कैसे बच सकेंगे?॥२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
वर्धमाने हुतवहे वाते चाशु प्रवायति।
असमर्था विमोक्षाय भविष्यन्ति ममात्मजाः ॥ ३ ॥
मूलम्
वर्धमाने हुतवहे वाते चाशु प्रवायति।
असमर्था विमोक्षाय भविष्यन्ति ममात्मजाः ॥ ३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘जब अग्निका वेग बढ़ेगा और हवा तीव्र गतिसे चलने लगेगी, उस समय मेरे बच्चे अपनेको आगसे बचानेमें असमर्थ हो जायँगे॥३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
कथं त्वशक्ता त्राणाय माता तेषां तपस्विनी।
भविष्यति हि शोकार्ता पुत्रत्राणमपश्यती ॥ ४ ॥
मूलम्
कथं त्वशक्ता त्राणाय माता तेषां तपस्विनी।
भविष्यति हि शोकार्ता पुत्रत्राणमपश्यती ॥ ४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘उनकी तपस्विनी माता स्वयं असमर्थ है, वह बेचारी उनकी रक्षा कैसे करेगी? अपने बच्चोंके बचनेका कोई उपाय न देखकर वह शोकसे आतुर हो जायगी॥४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
कथमुड्डयनेऽशक्तान् पतने च ममात्मजान्।
संतप्यमाना बहुधा वाशमाना प्रधावती ॥ ५ ॥
मूलम्
कथमुड्डयनेऽशक्तान् पतने च ममात्मजान्।
संतप्यमाना बहुधा वाशमाना प्रधावती ॥ ५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘मेरे बच्चे उड़ने और पंख फड़फड़ानेमें असमर्थ हैं। उन्हें उस दशामें देखकर संतप्त हो बार-बार चीत्कार करती और दौड़ती हुई जरिता किस दशामें होगी?॥५॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
जरितारिः कथं पुत्रः सारिसृक्कः कथं च मे।
स्तम्बमित्रः कथं द्रोणः कथं सा च तपस्विनी ॥ ६ ॥
मूलम्
जरितारिः कथं पुत्रः सारिसृक्कः कथं च मे।
स्तम्बमित्रः कथं द्रोणः कथं सा च तपस्विनी ॥ ६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘मेरा बेटा जरितारि कैसे होगा, सारिसृक्ककी क्या अवस्था होगी, स्तम्बमित्र और द्रोण कैसे होंगे? तथा वह तपस्विनी जरिता किस हालतमें होगी?’॥६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
लालप्यमानं तमृषिं मन्दपालं तथा वने।
लपिता प्रत्युवाचेदं सासूयमिव भारत ॥ ७ ॥
मूलम्
लालप्यमानं तमृषिं मन्दपालं तथा वने।
लपिता प्रत्युवाचेदं सासूयमिव भारत ॥ ७ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
भारत! मन्दपाल मुनि जब इस प्रकार वनमें (अपनी स्त्री एवं बच्चोंके लिये) विलाप कर रहे थे, उस समय लपिताने ईर्ष्यापूर्वक कहा—॥७॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
न ते पुत्रेष्ववेक्षास्ति यानृषीनुक्तवानसि।
तेजस्विनो वीर्यवन्तो न तेषां ज्वलनाद् भयम् ॥ ८ ॥
मूलम्
न ते पुत्रेष्ववेक्षास्ति यानृषीनुक्तवानसि।
तेजस्विनो वीर्यवन्तो न तेषां ज्वलनाद् भयम् ॥ ८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘तुम्हें पुत्रोंको देखनेकी चिन्ता नहीं है। तुमने जिन ऋषियोंके नाम लिये हैं, वे तेजस्वी और शक्तिशाली हैं; उन्हें अग्निसे तनिक भी भय नहीं है॥८॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
त्वयाग्नौ ते परीताश्च स्वयं हि मम संनिधौ।
प्रतिश्रुतं तथा चेति ज्वलनेन महात्मना ॥ ९ ॥
मूलम्
त्वयाग्नौ ते परीताश्च स्वयं हि मम संनिधौ।
प्रतिश्रुतं तथा चेति ज्वलनेन महात्मना ॥ ९ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘मेरे पास ही तुमने अग्निदेवको स्वयं अपने पुत्र सौंपे थे और उन महात्मा अग्निने भी उनकी रक्षाके लिये प्रतिज्ञा की थी॥९॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
लोकपालो न तां वाचमुक्त्वा मिथ्या करिष्यति।
समक्षं बन्धुकृत्ये न तेन ते स्वस्थ मानसम् ॥ १० ॥
मूलम्
लोकपालो न तां वाचमुक्त्वा मिथ्या करिष्यति।
समक्षं बन्धुकृत्ये न तेन ते स्वस्थ मानसम् ॥ १० ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘वे लोकपाल हैं। जब बात दे चुके हैं, तब उसे झूठी नहीं करेंगे। अतः स्वस्थ पुरुष! तुम्हारा मन अपने बच्चोंकी रक्षारूप बन्धुजनोचित कर्तव्यके पालनेके लिये उत्सुक नहीं है॥१०॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तामेव तु ममामित्रां चिन्तयन् परितप्यसे।
ध्रुवं मयि न ते स्नेहो यथा तस्यां पुराभवत्॥११॥
मूलम्
तामेव तु ममामित्रां चिन्तयन् परितप्यसे।
ध्रुवं मयि न ते स्नेहो यथा तस्यां पुराभवत्॥११॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘तुम तो मेरी दुश्मन उसी जरिता सौतके लिये चिन्ता करते हुए संतप्त हो रहे हो। पहले जरितामें तुम्हारा जैसा स्नेह था वैसा अवश्य ही मुझपर नहीं है॥११॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
न हि पक्षवता न्याय्यं निःस्नेहेन सुहृज्जने।
पीड्यमान उपद्रष्टुं शक्तेनात्मा कथंचन ॥ १२ ॥
मूलम्
न हि पक्षवता न्याय्यं निःस्नेहेन सुहृज्जने।
पीड्यमान उपद्रष्टुं शक्तेनात्मा कथंचन ॥ १२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘जो सहायकोंसे सम्पन्न और शक्तिशाली है’ वह मुझ-जैसे अपने सुहृद् व्यक्तिपर स्नेह नहीं रखे और अपने आत्मीय जनको पीड़ित देखकर उसकी उपेक्षा करे, यह किसी प्रकार उचित नहीं कहा जा सकता॥१२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
गच्छ त्वं जरितामेव यदर्थं परितप्यसे।
चरिष्याम्यहमप्येका यथा कुपुरुषाश्रिता ॥ १३ ॥
मूलम्
गच्छ त्वं जरितामेव यदर्थं परितप्यसे।
चरिष्याम्यहमप्येका यथा कुपुरुषाश्रिता ॥ १३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘अतः अब तुम उस जरिताके ही पास जाओ, जिसके लिये तुम इतने संतप्त हो रहे हो। मैं भी दुष्ट पुरुषके आश्रयमें पड़ी हुई स्त्रीकी भाँति अकेली ही विचरूँगी’॥१३॥
मूलम् (वचनम्)
मन्दपाल उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
नाहमेवं चरे लोके यथा त्वमभिमन्यसे।
अपत्यहेतोर्विचरे तच्च कृच्छ्रगतं मम ॥ १४ ॥
मूलम्
नाहमेवं चरे लोके यथा त्वमभिमन्यसे।
अपत्यहेतोर्विचरे तच्च कृच्छ्रगतं मम ॥ १४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
मन्दपालने कहा— अरी! तू जैसा समझती है, उस भावसे मैं इस संसारमें नहीं विचरता हूँ। मेरा विचरना तो केवल संतानके लिये होता है। मेरी वह संतान ही संकटमें पड़ी हुई है॥१४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
भूतं हित्वा च भाव्यर्थे योऽवलम्बेत् स मन्दधीः।
अवमन्येत तं लोको यथेच्छसि तथा कुरु ॥ १५ ॥
मूलम्
भूतं हित्वा च भाव्यर्थे योऽवलम्बेत् स मन्दधीः।
अवमन्येत तं लोको यथेच्छसि तथा कुरु ॥ १५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
जो पैदा हुए बच्चोंका परित्याग कर भविष्यमें होनेवालोंका भरोसा करता है, वह मूर्ख है; सब लोग उसका अनादर करते हैं; तेरी जैसी इच्छा हो, वैसा कर॥१५॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
एष हि प्रज्वलन्नग्निर्लेलिहानो महीरुहान्।
आविग्ने हृदि संतापं जनयत्यशिवं मम ॥ १६ ॥
मूलम्
एष हि प्रज्वलन्नग्निर्लेलिहानो महीरुहान्।
आविग्ने हृदि संतापं जनयत्यशिवं मम ॥ १६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
यह प्रज्वलित आग सारे वृक्षोंको अपनी लपटोंमें लपेटती हुई मेरे उद्विग्न हृदयमें अमंगलसूचक संताप उत्पन्न कर रही है॥१६॥
मूलम् (वचनम्)
वैशम्पायन उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्माद् देशादतिक्रान्ते ज्वलने जरिता पुनः।
जगाम पुत्रकानेव त्वरिता पुत्रगृद्धिनी ॥ १७ ॥
मूलम्
तस्माद् देशादतिक्रान्ते ज्वलने जरिता पुनः।
जगाम पुत्रकानेव त्वरिता पुत्रगृद्धिनी ॥ १७ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
वैशम्पायनजी कहते हैं— जब अग्निदेव उस स्थानसे हट गये, तब पुत्रोंकी लालसा रखनेवाली जरिता पुनः शीघ्रतापूर्वक अपने बच्चोंके पास गयी॥१७॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
सा तान् कुशलिनः सर्वान् विमुक्ताञ्जातवेदसः।
रोरूयमाणान् ददृशे वने पुत्रान् निरामयान् ॥ १८ ॥
मूलम्
सा तान् कुशलिनः सर्वान् विमुक्ताञ्जातवेदसः।
रोरूयमाणान् ददृशे वने पुत्रान् निरामयान् ॥ १८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उसने देखा, सभी बच्चे आगसे बच गये हैं और सकुशल हैं। उन्हें कुछ भी कष्ट नहीं हुआ है और वे वनमें जोर-जोरसे चहक रहे हैं॥१८॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अश्रूणि मुमुचे तेषां दर्शनात् सा पुनः पुनः।
एकैकश्येन तान् सर्वान् क्रोशमानान्वपद्यत ॥ १९ ॥
मूलम्
अश्रूणि मुमुचे तेषां दर्शनात् सा पुनः पुनः।
एकैकश्येन तान् सर्वान् क्रोशमानान्वपद्यत ॥ १९ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उन्हें बार-बार देखकर वह नेत्रोंसे आँसू बहाने लगी और बारी-बारीसे पुकारकर वह सभी बच्चोंसे मिली॥१९॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततोऽभ्यगच्छत् सहसा मन्दपालोऽपि भारत।
अथ ते सर्व एवैनं नाभ्यनन्दंस्तदा सुताः ॥ २० ॥
मूलम्
ततोऽभ्यगच्छत् सहसा मन्दपालोऽपि भारत।
अथ ते सर्व एवैनं नाभ्यनन्दंस्तदा सुताः ॥ २० ॥
अनुवाद (हिन्दी)
भारत! इतनेमें ही मन्दपाल मुनि भी सहसा वहाँ आ पहुँचे; किंतु उन बच्चोंमेंसे किसीने भी उस समय उनका अभिनन्दन नहीं किया॥२०॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
लालप्यमानमेकैकं जरितां च पुनः पुनः।
न चैवोचुस्तदा किंचित् तमृषिं साध्वसाधु वा ॥ २१ ॥
मूलम्
लालप्यमानमेकैकं जरितां च पुनः पुनः।
न चैवोचुस्तदा किंचित् तमृषिं साध्वसाधु वा ॥ २१ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
वे एक-एक बच्चेसे बोलते और जरिताको भी बारबार बुलाते, परंतु वे लोग उन मुनिसे भला या बुरा कुछ भी नहीं बोले॥२१॥
मूलम् (वचनम्)
मन्दपाल उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
ज्येष्ठः सुतस्ते कतमः कतमस्तस्य चानुजः।
मध्यमः कतमश्चैव कनीयान् कतमश्च ते ॥ २२ ॥
मूलम्
ज्येष्ठः सुतस्ते कतमः कतमस्तस्य चानुजः।
मध्यमः कतमश्चैव कनीयान् कतमश्च ते ॥ २२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
मन्दपालने पूछा— प्रिये! तुम्हारा ज्येष्ठ पुत्र कौन है, उससे छोटा कौन है, मझला कौन है और सबसे छोटा कौन है?॥२२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
एवं ब्रुवन्तं दुःखार्तं किं मां न प्रतिभाषसे।
कृतवानपि हि त्यागं नैव शान्तिमितो लभे ॥ २३ ॥
मूलम्
एवं ब्रुवन्तं दुःखार्तं किं मां न प्रतिभाषसे।
कृतवानपि हि त्यागं नैव शान्तिमितो लभे ॥ २३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
मैं इस प्रकार दुःखसे आतुर होकर तुमसे पूछ रहा हूँ, तुम मुझे उत्तर क्यों नहीं देती? यद्यपि मैंने तुम्हें त्याग दिया था, तो भी यहाँसे जानेपर मुझे शान्ति नहीं मिलती थी॥२३॥
मूलम् (वचनम्)
जरितोवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
किं नु ज्येष्ठेन ते कार्यं किमनन्तरजेन ते।
किं वा मध्यमजातेन किं कनिष्ठेन वा पुनः ॥ २४ ॥
मूलम्
किं नु ज्येष्ठेन ते कार्यं किमनन्तरजेन ते।
किं वा मध्यमजातेन किं कनिष्ठेन वा पुनः ॥ २४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
जरिता बोली— तुम्हें ज्येष्ठ पुत्रसे क्या काम है, उसके बादवालेसे भी क्या लेना है, मझले अथवा छोटे पुत्रसे भी तुम्हें क्या प्रयोजन है?॥२४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
यां त्वं मां सर्वतो हीनामुत्सृज्यासि गतः पुरा।
तामेव लपितां गच्छ तरुणीं चारुहासिनीम् ॥ २५ ॥
मूलम्
यां त्वं मां सर्वतो हीनामुत्सृज्यासि गतः पुरा।
तामेव लपितां गच्छ तरुणीं चारुहासिनीम् ॥ २५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
पहले तुम मुझे सबसे हीन समझकर त्यागकर जिसके पास चले गये थे, उसी मनोहर मुसकानवाली तरुणी लपिताके पास जाओ॥२५॥
मूलम् (वचनम्)
मन्दपाल उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
न स्त्रीणां विद्यते किंचिदमुत्र पुरुषान्तरात्।
सापत्नकमृते लोके नान्यदर्थविनाशनम् ॥ २६ ॥
मूलम्
न स्त्रीणां विद्यते किंचिदमुत्र पुरुषान्तरात्।
सापत्नकमृते लोके नान्यदर्थविनाशनम् ॥ २६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
मन्दपालने कहा— परलोकमें स्त्रियोंके लिये परपुरुषसे सम्बन्ध और सौतियाडाहको छोड़कर दूसरा कोई दोष उनके परमार्थका नाश करनेवाला नहीं है॥२६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
वैराग्निदीपनं चैव भृशमुद्वेगकारि च।
सुव्रता चापि कल्याणी सर्वभूतेषु विश्रुता ॥ २७ ॥
अरुन्धती महात्मानं वसिष्ठं पर्यशङ्कत।
विशुद्धभावमत्यन्तं सदा प्रियहिते रतम् ॥ २८ ॥
सप्तर्षिमध्यगं धीरमवमेने च तं मुनिम्।
अपध्यानेन सा तेन धूमारुणसमप्रभा।
लक्ष्यालक्ष्या नाभिरूपा निमित्तमिव पश्यति ॥ २९ ॥
मूलम्
वैराग्निदीपनं चैव भृशमुद्वेगकारि च।
सुव्रता चापि कल्याणी सर्वभूतेषु विश्रुता ॥ २७ ॥
अरुन्धती महात्मानं वसिष्ठं पर्यशङ्कत।
विशुद्धभावमत्यन्तं सदा प्रियहिते रतम् ॥ २८ ॥
सप्तर्षिमध्यगं धीरमवमेने च तं मुनिम्।
अपध्यानेन सा तेन धूमारुणसमप्रभा।
लक्ष्यालक्ष्या नाभिरूपा निमित्तमिव पश्यति ॥ २९ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
यह सौतियाडाह वैरकी आगको भड़कानेवाला और अत्यन्त उद्वेगमें डालनेवाला है। समस्त प्राणियोंमें विख्यात और उत्तम व्रतका पालन करनेवाली कल्याणमयी अरुन्धतीने उन महात्मा वसिष्ठपर भी शंका की थी, जिनका हृदय अत्यन्त विशुद्ध है, जो सदा उनके प्रिय और हितमें लगे रहते हैं और सप्तर्षिमण्डलके मध्यमें विराजमान होते हैं। ऐसे धैर्यवान् मुनिका भी उन्होंने सौतियाडाहके कारण तिरस्कार किया था। इस अशुभ चिन्तनके कारण उनकी अंगकान्ति धूम और अरुणके समान (मंद) हो गयी। वे कभी लक्ष्य और कभी अलक्ष्य रहकर प्रच्छन्न वेषमें मानो कोई निमित्त देखा करती हैं॥२७—२९॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अपत्यहेतोः सम्प्राप्तं तथा त्वमपि मामिह।
इष्टमेवं गते हि त्वं सा तथैवाद्य वर्तते ॥ ३० ॥
मूलम्
अपत्यहेतोः सम्प्राप्तं तथा त्वमपि मामिह।
इष्टमेवं गते हि त्वं सा तथैवाद्य वर्तते ॥ ३० ॥
अनुवाद (हिन्दी)
मैं पुत्रोंसे मिलनेके लिये आया हूँ, तो भी तुम मेरा तिरस्कार करती हो और इस प्रकार अभीष्ट वस्तुकी प्राप्ति हो जानेपर जैसे तुम मेरे साथ संदेहयुक्त व्यवहार करती हो, वैसा ही लपिता भी करती है॥३०॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
न हि भार्येति विश्वासः कार्यः पुंसा कथंचन।
न हि कार्यमनुध्याति नारी पुत्रवती सती ॥ ३१ ॥
मूलम्
न हि भार्येति विश्वासः कार्यः पुंसा कथंचन।
न हि कार्यमनुध्याति नारी पुत्रवती सती ॥ ३१ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
यह मेरी भार्या है, ऐसा मानकर पुरुषको किसी प्रकार भी स्त्रीपर विश्वास नहीं करना चाहिये; क्योंकि नारी पुत्रवती हो जानेपर पतिसेवा आदि अपने कर्तव्योंपर ध्यान नहीं देती॥३१॥
मूलम् (वचनम्)
वैशम्पायन उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततस्ते सर्व एवैनं पुत्राः सम्यगुपासते।
स च तानात्मजान् सर्वानाश्वासयितुमुद्यतः ॥ ३२ ॥
मूलम्
ततस्ते सर्व एवैनं पुत्राः सम्यगुपासते।
स च तानात्मजान् सर्वानाश्वासयितुमुद्यतः ॥ ३२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
वैशम्पायनजी कहते हैं— तदनन्तर वे सभी पुत्र यथोचितरूपसे अपने पिताके पास आ बैठे और वे मुनि भी उन सब पुत्रोंको आश्वासन देनेके लिये उद्यत हुए॥३२॥
मूलम् (समाप्तिः)
इति श्रीमहाभारते आदिपर्वणि मयदर्शनपर्वणि शार्ङ्गकोपाख्याने द्वात्रिंशदधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥ २३२ ॥
मूलम् (वचनम्)
इस प्रकार श्रीमहाभारत आदिपर्वके अन्तर्गत मयदर्शनपर्वमें शार्ङ्गकोपाख्यानविषयक दो सौ बत्तीसवाँ अध्याय पूरा हुआ॥२३२॥