भीष्म-पर्व

[[ज्ञानदीपिका Source: EB]]

[

[TABLE]

[TABLE]

INTRODUCTION

The present edition of Devabodha’s Commentary on the Bhişmaparvan is based upon a solitary MS. of it, being No. 12982 of the Baroda Oriental Institute, bearing the date Śaka 1688 (A. D. 1766). The MS. consists of two parts. The first contains five folios (fol. la being blank), and carries the text from the beginning of the parvan up to the end of adhyāya 22 of the Critical Edition. Then there is a blank folio after which, with a fresh pagination and in a different handwriting, are given foll. 1-9 (fol. 3b, ta, 9a being left blank ) containing the text from Critical Edition adhyāya 41. st. 1 up to the end of the parvan. Thus there is missing the entire commentary on the Bhagavadgita. We have, however, found, in another MS., what is stated to be Devabodha’s commentary on certain stanzas of the Bhagavadgita. But nothing definite can be said of its authenticity.
That Devabodha is the earliest known Mahabharata commentator is admitted by all, he being quoted by Nilakantha (cir. 1680–1693 A. D.)¹, Arjunamiśra (cir 1450- 1500 A, D), Sarvajna-Nārāyaṇa (of the 13th century A.D., if identical with the commentator on the Manusmrti)³. and Vimalabodha (between 1150 and 1300 A. D.). The value of the commentary for a critical constitution of the

——————————————————————————————————————————————————————————————

1. See P. K. Gode in the Annals, BORI, Vol. XXIII (1942), pp. 146-161.
2. See P. K. Gode in Indian Culture, Vol. II, pp. 141-146.
3. See P. V. Kane in History of Dharmasastra, Poona (1930), Vol. I, p. 708.
4. See P. K Gode in the Annals, BORI, Vol. XVII (1936), pp. 395-397. Vol XXV, p. 107.

Mbh. text is, however, lessened in as much as this is not a pratipada or word-for-word commentary (like Śamkara’s on the Bhagavadgītā), but only a tātparyaṭīkā, content to dismiss whole chapters by stating their tātparya or ethico-philosophical gist in a short sentence. It chooses words here and there for explanation on no recognizable principle. explanatory paraphrases can it be said that they err on the side of being too easy or commonplace. Only one solitary stanza from the Bhişmaparvan (viz., 114. 60) the commentator quotes and explains in full.
The text of the Bhīşmaparvan which our commentator had before him (as has been established by V. S. Sukthankar for the Adiparvan’, and S. K. De for the Udyoga- parvan³) was definitely of the SK type. The footnotes given in the present edition would amply bear this out. In about 50 cases, Cd gives a reading which is peculiar to itself and is not recorded in available MSS. As against the Critical Edition, in over 15 cases, Cd records a readingthat can be said to belong to the primary Kashmirian group of MSS. including the Sarada; in about 30 cases, Cdsides with the late or secondary Kashmirian group of MSS. in alliance with a few better MSS. of the B and D versions; in 25 cases, Cd supports the late Northern group of thirteen MSS. with a few exceptions either way; and in only seven cases, it accepts a definitely Southern reading three times with the T G group*, twice with the entire S group backed
——————————————————————————————————————————————————————————————

1. See Prolegomena to the Ādi, p. LXX.
2. See Introduction to the Udyoya, pp. XIII-XIV.
3. See S. K. Belvalkar, Introduction to the Bhisma, p. xvIII.
4. Namely, 6. 12. 36; 45. 37%; and 108. 324.

by a few N MSS.¹, and once each exclusively with the G and the M versions.²
At the same time it has to be recorded that while Cd shows two peculiarly Northern insertions, 163* and 277*, it nowhere has an exclusively Southern insertion. In adhyāya 15, it definitely follows the SK sequence in reading 6. 15. 24-38 after 6. 15. 54; and in Adhyaya 44, Cd allies itself with the N recension in reading 6. 44. 29 after 44. 33. Cd does not give the late Sveta episode (GK 47. 44-49. 25) nor the Kātyāyanīstava (GK adhyāya 23).
Of solitary readings in Cd, the most noteworthy is सूर्य चन्द्रो(for चन्द्रसूर्य्यो) in 6. 3. 29º. Amongst the ominous phenomenon preceding the Bharata War, there is mention here of two eclipses, that of the Sun and of the Moon in one and the same month. Astronomically, with a rare exception, the first to occur is that of the Sun on the no-moon day falling on a trayodasi after which can occur that of the Moon on the full-moon day. But the no-moon day of the Solar eclipse and the full-moon day of the Lunar eclipse can constitute one month (ekamāse)³ only according to the Purnimanta reckoning of the month current in Northern India. This older reading of Cd, suryacandran, might have been deliberately changed to the current candrasuryau (found in all MSS.) in order to make the two eclipses fall in one month (of the Southern amāntu reckoning), ignoring the fact that it involved an astronomical rarety. There is no indication available that the change was made by Devabodha himself to ensure

——————————————————————————————————————————————————————————————

1. Namely, 6. 5. 16ª and 50. 55ª.
2. Respectively 6. 6. 3 and 72. 25º.
3. The alternatives for ekamāse [ ekapakse (K4 B Da Ds); ekāhnā hi (Dn D1. 4. 6. 8); ekatrāhni (T1 G₁ M2); devamāse (Madras edition) ] have no strong backing,

astronomical normalness. The Critical Edition has not, however, taken the liberty to accept the Cd reading against unanimous MSS. testimony, particularly on a controversial point like the present.
Complete MSS. of Devabodha’s commentary on the entire Mahābhārata are no longer available. On three parvans (Ādi¹ and Udyoga*, besides the Bhişma), the commentary has been so far published, and the B. O. R. Institute hopes before very long to publish that on the Sabha- parvan. The existence of MSS. of the commentary on the Virata and the Aranyaka parvans was reported as early as 1880 in Bengal, but the MSS. belonged to a private owner, and their present fate is utterly unknown. As regards Devabodha’s commentary on parvans 7-18 (which have not been yet brought out in the Critical Edition), we have solitary MSS of the commentary on a few parvans only. Persons interested in the search of MSS. will be rendering inestimable assistance if they succeed in discovering and reporting to the undersigned any MSS. of the commentary on any one or more of the parvans, particularly on the Karna, the Santi, the Anusasana, and the later parvans, as well as on the Bhagavadgita from the beginning to the end.
All references to the Bhişmaparvan given in the Jñānadīpikā are to the Institute’s Critical Edition.

B.O. R. Institute

POONA 10-1-47

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1698992636Screenshot2023-11-03115338.png"/>

   S. K. Belvalkar

——————————————————————————————————————————————————————————————

1. Edited by R. N. Dandekar; published BORI, Poona, 1941.
2. Edited by S. K. De, published Bharatiya Vidya Series, Bombay 1944.
3. The existence of the last is proved by Sarvajña-Nārāyar quoting Devabodha’s gloss on BG. 11. 38.

ERRATA

Page 4, line 10: for पुरुषाः श्रेष्ठाः readपुरुषाः श्रेष्ठाः
Page 4, line 17 for[ग्रद्धः] read \गृद्धः(२१).
Page 8, line 8:. for सुखकरे read.सुखकरे
Page 13, line 2: forमौमरूप readमौमरूप
Page 20, footnote २ः for अनुमानेन read अनुमानेनCd alone.

श्रीमहाभारते भीष्मपर्वणि
देवबोधक्कृतमहाभारततात्पर्यटीका

ज्ञानदीपिका

ॐ श्रीगणेशाय नमः ।

गौर्याः पत्युः पु[नीता¹न्मधुमथनपदं तत्किमप्यन्तरुद्य-
च्चैतन्या²लोकलीढं विनिहतत³मसं स्तिम्य⁴दानन्दमन्दम् \।
वृत्तीरापीय सद्यः प्रसरति तमसि क्षीरनीरायमाणा
यस्या⁵यं स्वप्नजाग्रच्चरणपरिणतिव्याप्तिीविष्वक्प्रपञ्चः ॥ १ ॥
मनोवाग्वपुरे ……⁶.") सेक्तुं माधवदैवतम् ।
भारतं नाम संत्ती⁷र्थं येनाकारि स वर्ण्य⁸ताम् ॥ २ ॥
व्यासवाङ्मयवैदग्ध्यमधुवारिधिवीचयः ।
देवबोधसरस्वत्याः सेव्यतां भीष्मपर्वणि ॥ ३ ॥

१

[ fol. 16 ] कथं युयुधिरे वीराः (१. १) इत्यादेः तव सुता⁹न्प्रति (११७. ३४) इत्यन्तस्य भीष्मपर्वणि श्वेतजनार्दनस्य देवसहिताशक्रान्ताप्रतिहत दशसहस्रस्वर्गारोहणप्रयोजनं तात्पर्यार्थः। तच्च युद्धं क्षत्रियाणां धर्मसाधनार्थं तथाविधानां पुरुषाणां विनाशे¹⁰ जगदनित्यभावनया विवेकज्ञानोपयोगितया मोक्षफलमपि। एतेन सेनाद्वयेऽपि हतविहन्तरि भगवत्संजिहीर्षया जृम्भत इत्युक्तं भवति । ततः

प्रतिपदमीश्वरव्यापारव्याख्यानमिदं पर्व पाठाच्छ्रवणादर्थज्ञानानुष्टानाभ्यां पुण्यं प्रसूत इति व्यतिरिच्यते ॥ कथं यु॑¹¹युधि[fol. 20]रे ( १ ) इत्यादेः बभूवुः सहसैनिकाः ( ३४ ) इत्यन्तस्य हन्तव्याहन्तव्यविवेकस्तात्पर्यार्थः ॥
तपःक्षेत्रे ( २ ) युद्धक्षेत्रे । क्षत्रियाणां युद्धमेष तपस्तापकत्वात्। वेदाः ( १. ४ ) ऋगादयो धनुर्वेदश्च ।

३

* * * त्पातिकत्वादविरु¹²द्धम् । शीर्ष ( १८ ) फलवल्लरी \। अव धा¹³नेभ्यः ( २० ) । अभ्या¹⁴हितं ( २२ ) युद्धम् \। ग्रहौ ( २४, २५ बृहस्पतिशनैश्चरौ ( २५ ) । विशाखयोः ( २५ ) इति द्विवचनं व्यक्ती- नामनेकत्वात् । कृत्तिकासु ( २६ ) मध्ये प्रथमनक्षत्रे \। त्रिषु पूर्वे[षु] (२७) पूर्वात्रये । चतुर्दशी, पञ्चदशी, अमावास्या, षोडशी प्रतिपत् । एताभिरेकाहस्य संभूतपूर्व वृत्तपूर्वमनुभूतपूर्व जानामि ( २८ ) स्मरामि । इमां तु ( २८ )न जाने त्रयोदश्यमावास्ययोश्चतुर्दशी लुप्ता । एकाहस्पर्श एकमासे ( २९त्रयोदश्यां सूर्यचन्द्रौ¹⁵ (२९) प्रस्ताविति न जानामि । नद्यः (३२) पूर्वाः सिद्धसेविताः । शोधितमैर्म्य(¹⁶sic) । व्युष्टायामतीतायाम् । निशात्ययस्य दिनव्यापकत्वात् \। उदये¹⁷ (३३) इति विशेषणम् । चतुर्भि: (३३) इति छान्दसो लिङ्गव्यत्ययः । आदित्यमुप¹⁸तिष्ठन्ति (३४) \। उषःकालोपलक्षणम् । द्वितीया च । कालध्व¹⁹नोरत्यन्तसंयोगे (Panini २.३.५) उदयकाले । पास्य²⁰ति (३४) इत्यन्व[ Fol. 26 ]यः \। महाभूताः (३६)महत्त्वं गताः । वेलां ( ३६ ) मर्यादाम् \। उद्वर्तयन्ति (३६) लङ्घयन्ति । चैत्यवृक्षाः (३७) प्रधानवृक्षाः । सरस्यां साधवः सारसाः²¹ (²²४०) \।

वावाश्यन्ते ( ४१ ) अत्यन्तं शब्दायन्ते । वालान् ( ४२ ) पुच्छान्²³ । कल्यम्²⁴( ४६ ) निर्दोषम् ॥

४

क्षुद्रम् ( ४ ) क्रूरम् । य एव कुलधर्म हन्यात्स एव स्वकां तनुं हन्यात् ( ६ ) इत्यन्वयः । शक्ये सति यथा पॅथि²⁵ ( ६ ) इति । सत्प²⁶थि यथा भ्रान्तस्तथा । कालेन ( ६ ) अन्तकेन । त्वम् असि ( ६ ) इत्यन्वयः । परेण ( ८ ) दैवेन । आक्षिप्य ( १० ) निषिध्य²⁷ । वाक्पथेन ( १० ) वाथ्मात्रेण । प्रया²⁸त् ( १० ) । यथा²⁹.")शक्ति \। गतिः ( १२ ) शरणम् ।[ दर्शयिता ( १२ ) यो ] दर्शयति गुरुकल्पस्त्वम् \। त्वं³⁰ हि धर्मः ( १३ ) इत्यादि सामानाधिकरण्यम् । धर्मादीनां च त्वत्त एव प्रसूतिर्नान्यत इतिदर्शयितुम् \।\।
यानि लिङ्गानि सर्वा³¹णि ( १५ ) इत्यादेः क्षयवन्तो भवन्त्युत ( ३५ ) इत्यन्तस्य शुभशब्दसूचनं तात्पर्यार्थः ॥ भ्राजिष्मती ( २० ) दीप्ति- मती । इष्टो वाम³² ( २२ ) इत्यत्र वायुरित्यध्याहार्यम् । दीर्णः³³ ( २७ ) परं नँ³⁴यति । सति संनिपाते पलायते । संनि³⁵पतो ( ३२ ) युद्धम् \। व्यङ्गो (३२) जघन्यः । परस्परज्ञाः ( ३३ ) अन्योन्याभिप्रायज्ञाः । व्यवधूताः ( ३३ ) निष्कम्पाः³⁶ । सुनिश्चिताः³⁷ ( ३३ ) मरणे \। क्षयवन्तो³⁸ ( ३५ )ब[ Fol, 30 ]- न्धुनाशात् ॥

५

एवमुक्त्वा ययौ व्यासः (५. १) इत्यादेः तत्सर्वं श्रुतवानसि ( १३. ५०) इत्यन्तस्य पुण्यापुण्यकर्मणां जात्यायुर्भोगलक्षणं विपाकं तेषु तेष्वादेशे-

षूत्कर्षापकर्षेण वर्तत³⁹ इति भारतवर्षवासिनां त्वत्पुत्राणामप्येतावन्नियतकाल एव स इति ज्ञात्वा न शोकेन मनः खेदनीयमिति तात्पर्यार्थः ॥ [ बहुगुणा (५) ] \। बहुगुणत्वादेव तदर्थं युध्यन्त इति भावः । जाङ्ग⁴⁰लक्षेत्रे लघुखण्डारम्भे शिष्टाचारं परिपालयन्गुरुं नमस्यति - नमस्ते (९) इति । हूं⁴¹ (१०)[३]ति । भवन्तीति भूतानि( १० ) । त्रसन्तीति⁴² त्रासानि ( १० ) । जङ्गमानि⁴³ \। स्थावराणि ( १०) स्थितिशीलानि । त्रिविधा योनिः ( १० ) अण्डजस्वेदजजरायुजानि । जरायुर्गर्भाशयः । जरायुजानां प्रवरा: (११) पशवः मानवाः । ये पशवः तेषां भेदाचतुर्दश ( १२ ) भवन्तीत्यन्वयः । अश्वतरो ( १४ ) वेसरः । यज्ञाः प्रतिष्ठिताः ( १५ ) ऋत्विग्यजमानाभावेन मनुष्येषु, इतरेषूपकरणाभावेन । पुरुषाः श्रेष्ठाः⁴⁴ S ( except M ½ ) Cc.") ( १६ ) स्त्रीनपुंसकापेक्षया । उपजीवन⁴⁵म् ( १६ ) उपजीव्यत्वात् । उद्भिद्य जायन्त इति उद्भिजा: (१७ ) । वृक्षः स्कन्धशाखादिमान् । गुल्मा भिन्नजटाः । समूलभेदिनोऽतस्या⁴⁶दयः । लताः [ Fol. 36 ] पराश्रयप्ररोहा लवङ्गद्राक्षादयः । वल्लय एकजटालाः शाकां⁴⁷दयः । चतुर्दश पशवः पञ्चोद्भिज्जा इत्येकोनविंशतिः पृथिव्यादिषु पञ्चशो [सु] मिलिता; चतुर्विंशतिः ( १८ ) \।गायत्री ( १८) तद्गुणयोगात् । तद्गुणानेवाह - []⁴⁸.") लोके⁴⁸.")ति ( १८ ) \। लोकाखैविद्यास्तेषां संपत्, पुण्यापुण्यहेतुत्वात् । सर्वे गुणाः गायतां त्राणादयः । तत्त्वेन ( १९ ) अविपर्ययेन । वेत्ति स लोके न⁴⁹प्रणश्यति ( १९ ) \। \ [गृद्धः⁵⁰ ] ग⁵¹र्धालुः ॥

६

गायत्रीगुणयोगे⁵² चतुर्विंशतिरपि सर्वं भोक्ता भोग्यं तदुपकरणम् । एतानि⁵³

( ३ ) प्रोक्तानि । जन्मप्रणाशादीनि पृथिव्या समानि ( ३ ) सह मया प्रमाणेनवर्तन्ते । प्रमाणं चान्वयव्यतिरेकाभ्यां ग्राह्यम् \। \ जगती[स्था⁵⁴नि ( ३ ) ] जगत्यां⁵⁵ स्था स्थितिर्येषाम् । समानानि ( ३ ) साधारणानि । गुणोत्तराणि ( ४ ) । उत्पत्तिक्रमेण पाठक्रमेण गुणान्दर्शयति - भूमेः ( ५ ) इति । प्रमाणतः ( ४ ) प्रत्यक्षात् । एवं⁵⁶ शब्द आकाश एव च.") ( ६ ) कारो भिन्नक्रमः । शब्द एव चाकाशे \।सर्वलोकेषु ( ७ ) भूरादिषु । [ अन्योन्यं नाभिवर्तन्ते ( ८ ) ] अन्योन्या- भिवर्तनं परस्परा[ ? र ]भावः । यदाभिवर्तन्ते तदा सम्यक्सृष्टिंर्भवतीत्यन्त्रयः । विषमीभावं ( ८ ) पृथक्त्वम् । व्यतिरोहन्ति⁵⁷ ( ८ ) प्रयुज्यते । आनुपूर्व्या⁵⁸.") []⁵⁸.") (९) क्रमेण । भूमिरछु⁵⁹, आपस्तेजसि, तेजो वायौ, वायुराकाशे इति लयक्रमः । उत्पत्तिक्रमस्तु व्योम्नि वायुरित्यादि । \ [नचै⁶⁰षां (९) ] एषामीश्वररूपता नास्त्य- चेतनत्वात् । परस्प[fol 40] रानुप्रवे[]वतां कारणत्वप्रमाणमाह - तत्र तत्र ( १० ) इति । तथा हि । शरीरं तावत्क⁶¹ठिन मेव, पाकचेष्टावकाशाधारन्वादेवँ⁶² । तर्केण ( १० ) भवितव्यतात्मकप्रयत्नेन । प्रमाणानि ( १० ) प्रत्यक्षादीनि प्रचक्ष⁶³ते (१०) \। अथ वा तर्केण (१०) अनुमानेन । तच्चानुमानं पश्चान्मनसा धर्मे नये वा । [ प्रकृतिभ्यः ( ११ ) ] । प्रकृतेरेकस्याः, प्रकृ (ते)तिविकृतिभ्यः सप्तभ्यः परं ( ११ चैतन्यम् \। सुदर्शनं ( १२ ) जम्बुद्वीपम् । परिमण्डलो ( १२ ) वर्तुलः । द्विरंशे ( १६ ) भागद्वये । पिप्पल: ( १६ )पिप्पलाकृतिद्वीपस्थ एवं⁶⁴ \। [ द्विरंशे ( १६ ) ] अन्यत्र भागद्वये \। शशांकृतिः ( १६ ) । अथ वा द्विरंशे पिप्पलः शून्यसमवाय⁶⁵ आधारतः । ततो ( १६ ) द्वीपात् । सैष⁶⁶: ( १६ ) स एषः⁶⁷ ॥

७

अवकाश: (१) विस्तरः । अवगाढा : (२) अवगाढवन्तः । विष्कम्भः ( ४ ) मध्यपरिमाणः । अविशेषकर : (१३) विशेषलोपनः । कलां⁶⁸") ( २१ ) षोडशभागम् । *बाहुण्यामपरि[वृत्त⁶⁹ा*(२६) ] बाहुव्यामः स च करयोर्बाह्वोः स्तनयोरन्तरम् । परिवृ⁷⁰त्ता परिमण्डला \। अप्सरसोपमा: ( ३० ) । छान्दसोऽकारागमः । अपरगण्डिकाः (३३) अ [प] रगण्डशैलाः । आयुःप्रमाणमारोग्यम् ( ३७ ) उद्दिव्यंत⁷¹( sic ) इत्यन्वयः । [ धर्मतः कामतोऽर्थतः (३७) ] धर्मार्थकामैः समन्वितानि ( ३८ ) इति च । तृतीयायां तसिल्। धनुःसंस्थे( ३६ ) । धनुराकृ⁷²ती \। प्रभोरेव ( ४६ ) संभवः⁷³ ( ४६ ) । प्रभुबलेनाकारेणपरिणतः ॥

८

समेषु⁷⁴ ( ७ ) सुखेषु । [ विषमेषु ( ७ ) ] दुःखेषु । अनुगण्डिका (२७) गण्डशिला । अनूकमाकृतिः ॥

९

अनिस्पन्दाः⁷⁵ ( १३ ) अस्वेदिनँः⁷⁶ \। कनकाम⁷⁷ये ( १५ ) । आकार- श्छान्दसः । जाम्बूनदं ( १६) स्वर्णभेदः । प्रभुः ( १७ ) समर्थः । विभुः ( १७ ) व्यापकः । संक्षेप: ( १७ ) संहारः । विस्तर: ( १७ ) सृष्टि⁷⁸: । नरनारायणौ ( २१ ) । वैकुण्ठः ( २१ ) \। विष्णुरित्याहुर्वेदाः ( २१ ) ॥

१०

मूर्छितं ( १ ) मीलितम्। सज्जते⁷⁹ ( २ ) रज्यते⁸⁰। अवलुम्पन्ति ( ७१ ) आच्छिन्दन्ति। पिता ( ७४ ) जनकत्वात्। पुत्रः ( ७४ ) नन्दकत्वात्। [’ Fol. 4b ] खं ( ७४ ) पुरुदानात्। द्यौः ( ७४ ) सुखमयत्वात्। सम्यगच्छिद्रदर्शिनी ( ७४ ) ] अविपर्यस्तम्। अच्छिद्रं सामाधुपायजातं पश्यति यथोक्तम्॥

११

अनागतं ( २ ) कलिकालभावि। अतिक्रान्तं ( २ ) कृतादिभवम्। वर्तमानं ( २ ) सांप्रतम्। तिष्यं⁸¹ ( ३ ) कलिः। संक्षेपात् ( ४ ) संहारात्। संक्षेप: ( १४ ) शेषमात्रम् ॥

१२

विष्कम्भं ( १ ) मध्यपरिमाणम्। [ परिमाणं ( १ ) ] परिमण्डल-मानम्। न म्रियते ( १० )। अकाल इति शेषः। क्षमा ( १० ) प्रतिकार - बुद्धधनुत्पादः। तेजः ( १० ) प्रतीकारसामर्थ्यम्। अनेन धर्मातिशयशालितया दुर्भिक्षविरोधित्वमुक्तम्। वर्णान्त⁸²रे ( १९) वर्णमध्ये। द्वयोर्मेलक इति यावत्। केशरो⁸³ (२१ ) बकुलः। चत्वारः (२७) ब्राह्मणादयः। दण्डका⁸⁴ः ( ३६ ) दण्डकारिणः॥

१३

मानःशिलामनः⁸⁵ (sic ; ४ )। पुष्करैः (३६) कराग्रैः कर्षणं सीकराणाम्। निर्याणं ( ४७ ) मरणम्। आश्वास⁸⁶ ( ४७) आश्वसिहि ॥

१९

कामं ( ४ ) यथेष्टम् प्र[ ? प्रा ] कारमिव प्रका⁸⁷रं ( ११ ) परप्रवेशप्रतिषे⁸⁸धम् । प्रवर्ष[ ? `चकर्ष (३२) ] प्रकर्षवञ्चकार प्रेरितवान् । ध्वजानां (४१) शब्देन रण⁸⁹रेणीभूतम् (४२) इति तात्पर्यार्थः । स्रंसन्ते ( ४४ ) गलन्ति ॥

२०

[ भीष्मनेत्राः ( १ ) ] भीष्मो नेता येषाम् \। जघन्यौ⁹⁰ (२) पृष्ठस्थौ । व्यासषन्त⁹¹:⁹¹ ( २ ) प्रतिकूलं रुतवन्तः । शक्तो ( ६ ) वर्षणमेघः सूर्याचन्द्रमसौ वा । बृहत्क्षत्रो वार्धक्षत्रिः ( १२ ) ॥

२१

उद्यानम् ( ५ ) उत्थानम् । [ बलवीर्याभ्याम् ( १० ) ] बलमेववीर्यम् । घनोबलाम् ( sic ) । गुणभूतः ( १३ ) गुणतां प्राप्तः । अन्यथा१३ ) कृष्णस्य गुणभूतो जयो यदि न भवेत्तदा । अस्य ( १३ ) दुर्योधनस्य विजयः ( १३ ) । संततिश्चं⁹² (१३ ) राज्ञामिति शेषः । अवस्फुर्जन् (१५)जृम्भमाणः । अनुत्कृष्टं ( १६ ) जयम् \। **तैर्जित⁹³**मि⁹³ति \। व्यथां⁹⁴ (१७) भयम् ॥

२२

वाहः⁹⁵ ( ५ ) रथः । भाण्डानि ( ५ ) आधारः । योॠाणि (५) बन्धनरज्जवः । दान्तशलाकं (६) हस्तिदन्तकृतशलाकायुतम् । ब्राह्मणसात् ( ८ ) ब्राह्मणस्वामिकं कुर्वन् (८) । परार्धम्⁹⁶ (९) उत्कृष्टम् ॥⁹⁷

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

गीताटीका देव (को) बोधस्य⁹⁸

किं वा विद्या । वेदान्तानां गुह्यो भाग उपनिषदः । आरोप्यानित्यादिप्रज्ञा हि नैयायिकपण्डितानाम् \। वादाः वादोत्तरशास्त्राणि । भाषसे ( BG.ii. 11 ) सर्वदा पण्डितं मन्यसे व्यवहरसि । तत्र किमर्थः । अशोच्यान् ( ii. 11 ) शोचितुमयोग्यांस्त्वम् अन्वशोच: (ii. 11 ) अनुशोचितवानसि । जीवः पुरुषो हि आकाशवनिराकारत्वाद्धन्तुमशक्यः । कथं त्वमनुशोचसि । हन्यन्तु (sic) शरीरपिण्डाः । स तु अचेतन (व)त्वादभेदं न जानाति । तत्राह \। अन्तवन्त इमे देहा: (ii. 18 ) अविनाशित्वादित्यादि । अव्ययस्य (ii. 17 ) नित्यस्वरूपस्य । अत एव पण्डिताः अगतासून् ( ii. 11 ) इवगतासून् ( ii. 11 ) अपि नानुशोचन्ति ( ii. 11 ) । वाद इति पूर्वपक्षशास्त्रम् । ननु यदि जीवोऽपि आकाशवन्निराकारस्तर्हि अथ दुःखयोगः कस्य भवति । तत्राह । मात्रास्पर्शा: (ii. 14 ) इत्यादि । शीतं च उष्णं च सुखं च दुःखं च ददति । मीयन्ते विषया अमीभिरिति मात्राः इन्द्रियाणि तैः सह संस्पर्शाः संयोगाः शरीरपरिग्रहा इति यावत् । आत्ममनः संयोगादिन्द्रियाण्येवंविधाः स्पृशन्ति \। तान् सुखदुःखादीन् तितिक्षस्व (ii. 14 ) संप्राप्य सहस्व \। किंभूताः । आगमापायिनः (ii. 14 ) आगमेन उत्पादेन हेतुना अपायिनः विनश्वराः ।अथ वा आगमः न्यासः, अपायो विनाशः, तौ विद्येते येषां ते तथा । अत एव अनित्या: (ii. 14 ) । ये ये उत्पत्तिमन्तस्ते ते नश्वराः कार्यत्वाद्धटवत् ।नासतो विद्यते (ii. 16 ) इत्यादि । पूर्वंतावदुक्तं सुखदुःखादि सहस्वेति । तदनुवादोऽयम् । असतो (ii. 16 ) अविद्यमानस्य अपूर्वजन्मकस्य जन्म न । सुखाधुत्पादितं तन्न विद्यत एव । वर्तमानजन्मनि तस्य भावो नास्ति । तस्य अवश्यभोक्तव्यत्वात् । उभयोः (ii. 16 ) इति । उभयोः सुखदुःखव्युत्पादानु-

त्पादयोः अवश्यत्वात् तत्त्वदर्शिभिः (ii. 16 ) योगिपुरुषैः दृष्ट: (ii. 16 ) विषयीकृतः । अयं भावः । येन कर्मशरीरमारब्धं तस्मिन्सति पुनः कर्म, कर्मणि सति पुनर्जन्म, इति शरीरबन्धहेतुः कर्मकलापो[5] नवधिः योगाविर्भावः । च्युतस्य भूतभवद्भाविकर्मदहनम् । सर्व समुखादिध्वंसभास्करस्ताकार्यस्वाह (sic ) । आत्मनि विद्यमाने सुखदुःखाविर्भावो नास्तीति भवतास्त्येव यद्ब्रह्मतत्त्वं सद्रूपं नित्यसत्त्वाधिकरणं तस्य भावो नास्त्येवेत्यादि \।\। कर्मणो ह्यपि ( iv. 17 ) इत्यादि । यद्यपि श्रुतिस्मृतिविहितमेव कर्म प्रसिद्धं तथापि मुमुक्षुभिस्तस्य स्वरूप - मवश्यमेव बोद्धव्यम् । विकर्मणः ( iv. 17 ) इति । असंभाव्यपाषण्डिक्रियमाणस्य कर्मणः इति विरोधिनः अविरुद्धस्य न शूलादिभक्षणस्य । यद्वा मोक्षार्थिनं प्रति काम्यमेव विरुद्धं कर्म । तत्तु तेषामकर्तव्यमेव । एवं विविधप्रकारा कर्मणां गतिः ( iv. 17 ) गतिमद्विगेया(sic) । कर्मण्यकर्म ( iv. 18 ) इत्यादि । कर्मणीति फलाकाङ्क्षायां कर्मणि । अकर्म कर्मणोः अभावं मन्यते । कर्माण कर्मणा भावरहिते कर्मणि कर्म करणं मन्यते । स त्यक्तो गीयतमेवार्थ (sic ) वक्ष्यमाणे श्लोके संभवति । स यस्य सर्वे समारम्भा ( iv. 19 ) इत्यादि ! ईश्वरचिन्त-मात्मकेन तत्त्वज्ञानेन पूर्वजन्मकर्मवर्तमानकर्मणोः क्षयः स्यादिति ज्ञानरूपेणकर्मणा दग्धानि निरस्तानि कर्माणि यस्य स तथा । त्यक्त्वा कर्मफलासङ्गम् ( iv. 20 ) इत्यादि । नित्येन परमात्मज्ञानेन तृप्तः फलसङ्गरहितः सन् ईश्वरो- पासनार्थे कर्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि नैव किंचित् करोति ( iv. 20 ) । किंभूतःसन् कर्माणि प्रवृत्त इत्याह निराशीः ( iv. 21 ) निराकाङ्क्षः । यतचित्तात्मा( iv. 21 ) इति । चित्तं मनः आत्मा शरीरं तौ नियमितौ येन । ब्रह्मण ( iv. 24 ) इति । इदानीं ब्रह्मप्राप्त सर्व द्रव्यजातं ब्रह्म- \।तत्त्वमयं ध्यातव्यं तत्राह ब्रह्मकर्मसमाधिना ( iv. 24 ) \। पुरुषेण जीवात्मना ब्रह्मैव मे(? हो )तव्यम् । एकाकारितया परिवे ( ? ज्ञा )तव्यम् । ब्रह्मार्पणम् ( iv. 24 ) इति । येन प्रतिवादिना अर्प्यते तदपि ब्रह्म । ब्रह्मरूपेऽग्नौ ब्रह्म- स्वरूपेण याजकेन हुतम् । अपरे ( iv. 25 ) योगिनो दैवमेव योग्यं पर्युपासते । येन.यज्ञेन देवा इज्यन्ते जनानामित्यर्थः । अपरे ( iv. 25 ) च ब्रह्माग्नौ

यज्ञेनैव यज्ञमुपजुह्वति । सत्यं ज्ञानमानन्दं ब्रह्म विज्ञानमिति ब्रह्मपर्यायाः । तदेव होमाधिकरणविवक्षया द्विने ( ? वे ) न निरूपितम् । यज्ञं सौमरूपमात्मानम् । अयमर्थः । निरुपाधिना ब्रह्मस्वरूपेणात्मानमाचष्टे \। सोपाधिरात्मा एकाकारपरि- चयं करोति । श्रोत्रादीन् ( iv. 26 ) इत्यादि । अपरे योगिनः इन्द्रियाणि संयमात्रिषु जुह्वति ( iv. 26 ) संयमे ब्रह्मचर्येण कालं गमयन्तीत्यर्थः । अन्ये ) ( iv. 26 ) गृहस्था : शब्दादीन् विषयान् इन्द्रियाग्निषु जुहति ( iv. 26 ) विषयमार्गेण गमयन्ति । आत्मसंयम - ( iv. 27 ) इति । आत्मसंयमः यदाह ।अपरे ( iv. 27 ) योगिनो ज्ञानदीपितेऽग्नौ सर्वेन्द्रियकर्माणि जुह्वति ( iv. 27 )धति । सवेंन्द्रियाणि बुद्धीन्द्रियाणि तेषां कर्माणि रूप ( क ) ग्रहणादीनि कर्मेन्द्रियाणि कर्माणि वचनादीनि । विहरणउत्सर्गआनन्दरतिप्राणाः पञ्च वायवः । तेषां कर्माणि अधोगमनन्यायगमनव्यायमनस्वर्ग ( sic.) च ऊर्ध्वगमनानि । एतानिगमनानि सर्वाणि वशीकृत्य यो योगारूढः स्यात् । द्रव्ययज्ञा ( iv. 28 ) इति । द्रव्यैः सोमाज्यक्षीरादिभिर्निर्बर्तितव्यो यज्ञो येषां ते तथा । आहारादिषडङ्गयोगो येषां ते तथा । स्वाध्यायो ( iv. 28 ) वेदाभ्यासज्ञानं तत्त्वावबोध : एते यज्ञा येषां ते तथा । प्राणायामविधिमाह \। अपाने जुह्वति ( iv. 29 ) इति । योगाभ्यासकाले नासिकारन्ध्रेण वायोर्गतिस्त्रिविधा प्रवर्तयितव्या । तदाह अपाने वायौ पूरणे प्रवृत्ते प्राणरेचक प्रवृत्तिदुर्गतिमस्तकमध्यवर्तिनि सुषुम्ना नाडी विद्यते न द्वारेण बाह्य अन्तः प्रवेशयतीत्यर्थः । प्राणापानगतीः (iv. 29 ) इति । प्राणा- पानयोरूर्ध्ववतोऽधोवतो गती रुद्धा भस्त्रामिव शरीरं कुम्भकप्रवृत्या पूरयित्वा कुम्भकप्राणायामपरायणः स्यात् । अपरे नियताहारा ( iv. 30 ) उदरस्यार्ध- भागं ओदनेन पूरयेत । तृतीयमुदकेन चतुर्थं वायुसंचरणार्थं वक्ष्यतीति योग- शास्त्रविधिरस्ति \। तदाह नियताहारा: ( iv. 30 ) मस्तकावृत्तौ । प्रवृत्ता योगिनः प्राणान् प्राणेषु जुह्वति ( iv. 30 ) निदधति । तस्यामस्यायं सर्वे प्राणायामं एकीभवन्तीति वाक्यार्थः । सर्वेप्येते ( iv. 30 ) पूर्वे योगविदः । यज्ञैः क्षपितं कल्मषं संसारदुःखं येषां । यज्ञशिष्टाशिन ( iv. 31 ) इति । यज्ञार्थं यद्रव्यं तदवशिष्टमेव अमृतं भुञ्जते यज्ञशिष्टामृतभुजः ( iv. 31 ) । सनातनं ब्रह्म च

यान्ति ( iv. 31 ) । अफलाकाङ्क्षिभिः ( xvii. 11 ) \। क्रियमाणो यज्ञो ब्रह्मप्राप्तये भवतीत्यर्थः । यः पुनरज्ञः तस्य नायं लोको न परः ( iv. 40 ) ॥ अग्निर्ज्योतिः शुक्लः षण्मासा उत्तरायणम् तत्र प्रयाता गच्छन्ति (viii. 24 ) ॥ सांख्यानिको नामाध्यायः १ \। भक्तियोगः २ । कर्मयोगः ३ । संन्यासयोगः ४ । योगविद्योपदेशः ५ । संन्यासयोगः ६ । प्रकृतियोगः ७ । आध्यात्मयोगः ८ । शक्तियोगः ९ । विभूतियोगः १० । विश्वरूपदर्शनं ११ । भक्तियोगः १२ । क्षेत्रज्ञयोगः १३ \। गुणयोगः १४ । पुरु षोत्तम ) योगः १५ \। नियमदर्शनयोगः १६ । गुणविभागयोगः १७ \। संन्यासयोगः १८ ॥

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

४१

[ Fol. 10 ] ततो धनंजयं दृष्ट्वा (१) इत्यादेः दध्मुर्हृ⁹⁹ष्टा मनस्विनः ( १०४ ) इत्यन्तस्य गुरुभिः सह युद्धमि¹⁰⁰ति तदर्थमस्य तदनुमतिग्रहणं युधिष्ठिर शीलातिशयप्रयुक्तं, जयाशंसा, वरदानफलं च तात्पर्यार्थः ॥ भेर्यः¹⁰¹’ ( ३ ) बृहत्यो ढक्काः \। पेश्य¹⁰²: ( ३ ) काहलाः \। क्रकचो ( ३ ) वाद्यविशेषः । गोविषाणिकाः(३) गोशृङ्गाणि । एतच्च (१२५) पौ[ ? कौ] रवाणां संतोषाय निन्दार्थ पाण्डवानाम् । पराभ[ ? भा] वाय¹⁰³ (¹⁰⁴ ३३ ) परिभवाय \। अथ वा परश्वासावभाव- श्चेति मरणम् । एवं गते ( ३५ ) एवं ज्ञाते \। परस्य ( ३९ ) तवेति शेषः । । तावचू ( ४३ ) छब्दक्रमापेक्षयाँ¹⁰⁵ इदानीं नास्ति मृत्युः क्रमेण भविष्यतीति । प्रायगतं (५९) शस्त्रसंन्यासिनम् । श्रद्धेयवचना¹⁰⁶त् ( ६१ ) सत्यवचनात् । वाच्यम् । सहकारिता यदि साहाय्यं ( ८६ ) पश्यसि चेद्यदि समं पश्यसि । युयुत्सुर्युधिष्ठिरमब्रवीत् ( ९० ) इत्यन्वयः । द्विकर्मकमिदम् । अत्र द्वितीय-

कर्मापेक्षया \ प्री[तोस्मि¹⁰⁷ []¹⁰⁷ ( ९० ) इ ] त्यत्र शब्दमध्याहृत्य प्रीतोऽस्मीत्यन्वयः। अथ वा इदमब्रवीत् ( ९० ) इत्युक्तम्। किं तदित्याकाङ्क्षायामितिशब्दाध्याहाराप्रीतौ युधिष्ठिर एवेत्यन्वीयते प्रीणातीति युधिष्ठिरस्य सहायप्रार्थनया \। इतः पिण्ड: ( ९३ ) पितृयज्ञः पितुः [ तन्तुः (९३ ) ] संतानो **धृतराष्ट्रस्य (**९३ )त्वयि दृश्यते (९३) । अस्मद्भजनलिङ्गेन न त्वां हनिष्यति भीम इति यावत् ।एक पुष्क¹⁰⁸रान् ( ९८ ) मुरजान् । सौहृदं ( १०१ ) मैत्रीम् \। कृपां (१०१ ) स्नेहम्।दयां ( १०१) दुःखप्रहाणेच्छाम्॥

४२

** एवंव्यूहेषु¹⁰⁹** (¹⁰⁹ ४२. १ ) इत्यादेःभीष्म¹¹⁰स्य विक्रमम् ( ४६. ३ ) इत्यन्तस्य सर्वातिशयभीष्मविक्रमस्तात्पर्यार्थः\।\।क्ष्वेडा: ( ४ ) सिंहनादाः \। गोवृष ( ८ ) बलीवर्दश्रेष्ठः । अभ्यभूत्¹¹¹ ( ९ ) अभिभूतवान् । नादयन् ( १३ ) नादं कुर्वन् । सोदर्याः (१४) सोदराः[ निर्मुक्ताशीविषोपमाः।(१७) ] निर्मुक्ताः मुक्तकञ्चुकाः, आशीविषा उपमा येषाम् । व्यायच्छ¹¹²न्तः ( २४ ) **व्यायामं कुरुतः (**sic) \।\।

४३

** पू[ Fol. 16 ]र्वाह्णे** (१) अहःपूर्वभागे \। तोत्रं ( ५ ) द्विरू[ ? क]र्णिका । आनछेतु: (१२ ) आच्छादितवन्तौ । पीताभ्यां¹¹³ ( १६ ) पायितजलाभ्याम् । परासुकरणं ( २९ ) मारकम् । रभसं ( ३२ ) सत्वरम् \। जत्रुदेशे ( ३३ )अंससंधौ \। विपरीतं ( ८२ ) भावः (sic ) \। [ तत्र तत्र ( ८३ ) ] सर्वत्र \।\।

४४

** जज्ञे** ( २ ) ज्ञातवान्¹¹⁴ । स्वस्त्रीयं ( २ ) भागिनेयम् । अरिष्टा¹¹⁵इव ( ३ )

लघुकारित्वात् । अन्तरं ( ५४ ) छिद्रम् \। तर्कयन्तौ ( ५४ ) चिन्तयन्तौ । जज्ञिरे (५८) ज्ञातवन्तः । आलोकात्¹¹⁶ ( 168* ) आ संसारस्थितेः ॥

४९

दिष्टं ( २ ) दैवम् \। नीडात् ( ५ ) स्थानात् । पुष्पितौ ( २३ ) पुष्पयोगाच्छबलौ बहुलात् । हस्ता¹¹⁷वापं ( २७ ) हस्तत्राणं शरमुष्टिर्वा । अनवगूढस्य (२९) अवतीर्णस्य । पौरुषं ( ३२ ) परास्त्रनिषेधे स्वास्त्रे प्रयोगे च सामर्थ्यम् । लाघवम् ( ३२ ) शीघ्रकारिता \। अस्त्राणां काल¹¹⁸नं ( ३२ )प्रयोगः ॥

५०

आर्छत् (५) गतवान् । अथ भीमसेनं समासाथ चेदीनां सामात्यानामपि बहुभिः कलिङ्गैर्निषादैश्च विमर्दः (१४ ) आसीदित्यन्वयः । यथा शक्ति¹¹⁸: ( १५ ) यथाबलम् । पुरुषकारं कृत्वा ( १५ ) संन्यवर्तन्त चेदयः (१५) इ[ Fol. 28 ]त्यन्वयः । संतिष्ठतेषु¹¹⁹ ( cf. 16 ) व्यावृत्तेषु न निवृत्तः पराभिमुखं गत इति यावत् । तपान्ते¹²⁰ ( २० ) वर्षाकाले \। सर्वशैक्यायसीं ( २१ ) लोहमयीम् \। उद्ध[व] ई (२४) [ आ ]कृष्टवान् । वृषभस्येदं वार्षभम्¹²¹ ( २५ ) \। शातकुम्भमयै: ( २५ ) सौवर्णैः । सर्पविषोपमं ( २६ ) सर्पोपमां कृत्वा विषोपमं प्राणहरत्वात् । अन्तरायुधिनं ( ३६ ) प्रधानयोधम् । आरुग्णो¹²² []¹²² ( ३७ ) भग्नः । सानुमान् ( ३७ ) इति भग्नसानुव्यावृत्त्यर्थं भीमस्यो - पादानम् \। अग्निचक्रमिव आविद्धं ( ३९ ) भ्रमितं येन दृष्टं तेन वेगवत्त्वं चविवक्षितम् । मोहयामास ( ४२ ) अतिलाघवेन सर्वत्रदर्शनलक्षणं मोहमकारयत् । आजौ¹²³ ( ४३ ) पङ्क्तौ। आप्लुतं (४५) …..। केवलप्रसृतं ( ४५ )सर्वदिक्षु प्रसरणम् । समुदीर्ण (४५) सर्वत्र शरणम् ।• संपातं ( ४५ )

वेगकृतं संयोगम्। समुददायं¹²⁴ [च] (४५) सर्वातिसमुद्यमम् \। वियोधाः (४७) योधशून्याः। छिन्नान् ( ४८ ) सह सादिभिः (५० ) पततः पतितांश्च ( ५० ) पश्यामि¹²⁵ (¹²⁵ ५० ) इत्यन्वयः। आरवः (४७) आरवाः। तोमराः(४८) सर्वलोहाः। महामात्र: ( ४८) हस्त्यारोहः। परिस्तोमा: ( ४८ ) कम्बलाः। कक्षा¹²⁶ः( ४८ ) वरत्राः। ग्रैवेयाणि ( ४९ ) ‘ग्रीवाभरणानि। कणपाः ( ४९ ) मुकुटानि। तूणीरान्¹²⁷ ( ४९ ) इषुधीन्। यन्त्राणि ( ४९ ) सावित्रीप्रभृतीनि। तोत्राणि¹²⁸ (५०) कर्णमूलतोदनानि। त्सरून् (५०) खड्गमुष्टीन् \। छिन्नगात्रावरकरैः (५१) छिन्नं गात्रं प्रथमं जङ्घादि। अवरोजघन्यो भागः। करः शुण्डः \। खलीनानि ( ५३ ) कविकाः \। योक्त्राणि( ५३ ) बन्धनरज्जवःकुन्था:¹²⁹ ( ५३ ) चर्मयष्टिः। परिस्तोमाः ( ५३ ) चित्रकम्बलाः। प्रासा: ( ५३ ) कुन्ताः \। ॠष्ट¹³⁰यः ( ५३ ) खङ्गाः \। महाधनाः ( ५३ ) महामूल्याः। आस्तरणानि ( ५४ ) शय्यानां छादनानि। अपविद्धानि ( ५४ ) पतितानि। प्रोथय[ Fol. 30 ]न्त्रैः (५५) कविका- दिभिः। []¹³¹ शबलां¹³¹ (५५) चित्राम्। परामृश्य (५६) हित्वा। पञ्चत्वं (५९)मरणम् \। संबधिं¹³² ( ८० ) संकीर्णम् \। []¹³³ पाणि¹³³ ( ८५ ) पृष्ठभागम्। पारावता¹³⁴ ( ८९ ) वाजावर्त ( sic )निभा अश्वा यस्य राज्ञस्तस्य रथे ( ८९ ) कोविदारध्वजं ( ८९ ) युगपत्रध्वजं धृष्टद्युम्नं दृष्ट्वा ( ८९ ) भीमः समाश्वसत् ( ८९ ) इत्यन्वयः। रभसं ( ९९ ) सत्वरम्। आनर्छुः ( ९९ ) आच्छादितवन्तः। वातायमानैः (१०६) वातवदाचरद्भिरितस्ततो गच्छद्भिः ॥

५१

व्यजनानां ( ३१ ) चामराणाम्। यथा कुर्याद्धनंजयः ( ३७ )

इत्यन्योन्योपमा। अन्योन्यप्रेक्षया ( ३९ ) परस्परदर्शनेन ॥ इति भीष्मपर्वणि द्वितीयमहः ॥

५२

प्रभातायां तु शर्वर्याम् ( ५२ . १ ) इत्यादेः चक्रे निवेशं ध्वजिनी कुरूणाम् (५५. १३२) इत्यन्तस्यार्जुनपराक्रमातिशयस्तात्पर्यार्थः ॥ सं¹³⁵याने¹³⁶ ( १ ) समरे \। तुण्डे ( ३ ) चञ्चौ¹³⁷ \। अन्वेव ( १२ ) पश्चादेव \।\।

५३

[ मृत्युं कृत्वा निवर्तनम् ( २ ) ] स्वस्य¹³⁸ placed at the beginning of the comm, on adhy. 51") परस्य वा मृत्युरेव निवर्तकः, नापरसंत्राणादिः। अनुमानैः¹³⁹ ( ६ ) ध्वजादिलिङ्गैः। संज्ञाभि: ( ६ ) संकेतैः। परिस्तोमैः ( २० ) वि[स्तृतैः ] \। तैरेव क्षुद्रैः कुथाभिः ( २० )। कम्बलै: (२०) चित्रैः। स्रग्दामैः (२०) स्रग्घटितैः दामभिः। अनेन स्रजां बाहुल्यं दैर्ध्य च विवक्षितम्। अगणेयानि ( २३ ) असंख्येयानि \। महामात्राः (३०) प्रधानानि ॥

५४

कोष्टकीकृत्य ( २ ) रथमण्डलस्य मध्ये कृत्वा। मिषतां ( ११ ) पश्यताम्। अपोवाह¹⁴⁰ (१७ ) अपनीतवान् ॥

५५

दान्तापीडप्रक¹⁴¹र्षिणः ( १६ ) हस्तियुध्यमानाः (sic )। पिण्डितान् ( ३० ) एकस्थान्। वर्मितान् ( ३० ) कृतसंनाहान् \। द्रुह्यं असेति (corrupt )। येन द्वावपि न संहतौ धावतः ( ३५ ) \। आक्रन्दे ( ३७ )

युद्धे।उल्लिखितं ( ६० ) लेखनाङ्कितः (sic )।अचिरभा ( ८८ ) विद्यु¹⁴²त्।संवर्तयिष्यन् ( ९२ ) \। अभिसारांत्¹⁴³ ( ९५ ) प्रतिज्ञा - नात्।अभीषून् ( १०२ ) रश्मीन्।धूमकेतुः ( १०६) अग्निः। प्रतिघाताय जघान यस्मिन् ( corrupt )।महापताकाः ( ११७ ) शत्रु[ध्व] जस्तस्यै- वाश्रयो¹⁴⁴ वैजय [ Fol. 36 ]न्तीनां येषु \। निकृत्तयन्त्रा: ( १९९) निकृत्तं छिन्नं आश्रयभूतं सारियन्त्रे येषाम् \। \ विहितेन्द्र[जालाः¹⁴⁵ (११९) ] विहितानि इन्द्रजालान्यद्भुतदर्शनानि येषु \। रोधा: ( १२२ ) तटाः \। शर्करा ( १२४ ) वालुकाः।पाताल ( १२४ ) शब्देनागाधता विवक्षिता \। शा[ला[[वृ]काः]¹⁴⁶ रङ्काः( १२४ ) श्वशृगालादयः।संधिः (१२८ ) दिनरजन्योरन्तरम् \।\। भीष्म-पर्वणि तृतीयमहः॥

५६

** व्युष्टां निशां भारत भारतानाम्** ( ५६. १) इत्यादेः भ्रातृव्यसन¹⁴⁷- कर्षित¹⁴⁸ः(६०. ७९) इत्यन्तस्य दुर्योधनाद[नज] यस्तात्पर्यार्थः ॥ व्यालाः (७) सा[ ? मा ]रकगजाः।चतुश्चतुर् ( १० ) इति वीप्सा दिगपेक्षया \। वरुथि¹⁴⁹ना( ८ ) रथगुप्तिमता।सूपस्करं ( ९ ) सुचक्रम् \। सोत्तरबन्धुवेशं ( ९ )[ Fol. 4ablank[† ].]¹⁵⁰

६१

[ Fol. 46 ] शरीरे जय ( ४३ - ५१ ) शब्दः स्वरूपतः पूजायाम्।सर्वातिशयेन वर्तनं तस्यार्थः।सौम्यात्मजात्मजः ( ४४ )।सोमो ब्रह्मा। तस्य पुत्रः सौम्यो मनुः। तस्यात्मजः कश्यपः।तस्मात्मज उपेन्द्रः¹⁵¹\। सु-

दुःप¹⁵²ार (४५) सुदुष्कृतयोः पार \। महावहे ( sic )। महत्यौ द्यावापृथिव्यौ रंहसीति महोरगः ( ४७ ) अनन्तः¹⁵³ \। हरिकेशः ( ४७ ) नीलकेशः। हरिमत्र¹⁵⁴ वासयतीति हरिवासः (४७)। विशां ( ४७ ) पुरुषाणाम्। ईश: (४७)। व्यक्तं (४८) दृश्यत्वात्। अमितानामा¹⁵⁵ भावेन स्थाने¹⁵⁶ (४८) सर्वाश्रयत्वात् निगमसृष्ट्यादिनिगमव्यापारात् (sic )। भावः ( ४८ ) सत्ता\। कृतं ( ४९ )संस्कृतम्। गुह्यात्मन्¹⁵⁷ (५०) पुर्यष्टकेन। सर्वभूतात्म¹⁵⁸न् (५०) अद्वितीयत्वात्। स्फु¹⁵⁹ट( ५० ) सुप्रकाशत्वात्। संभूत¹⁶⁰ (५०) देवताकारेणावतारात्। [ संभव ( ५० ) ] भावेन अवतारकत्वात्। भूतार्थ¹⁶¹ []¹⁶¹ [¹⁶¹र्थानि ] (५०) निष्पन्नप्रयोजनभूतानि पृथिव्यादीनि तत्त्वानि पञ्चविंशतिः। लोकाश्चतुर्दश, तेषामीश: ( ५० )। भूतविभावन (५०) भूतव्यञ्जक \। [ आत्मयोने (५१) ]आत्मा योनिः स्वयंभूः। महाभाग (५१) महाभो[ ? भा]गो यज्ञभागस्य। कल्पनं कल्पः ( ५१ ) सृष्टिः संक्षय: (५१) संहारः, तत्परः (५१) प्रपन्नवान्। उद्भावन: ( ५१ ) व्यञ्जकः। [ मनोद्भाव ( ५१ ) ] मनसो भाव इत्युत्पत्तिर्यस्य, मनसिज इति यावत्। \ निसर्गसर्गा[भिरत¹⁶² (५२) निसर्गानन्दः सहजा[ F’ol. 50 ] नन्दः। तपः ( ५५ ) शरीरतापनो धर्मः।सत्यं (५५) यथार्थवाक्। [ धर्मकर्मात्मजं (५५) ] धर्मरूप¹⁶³स्य कर्मण आत्मजं कार्यम्। संस्कारः (५६) मलहानिः गुणाधिक्यं¹⁶⁴ च। पक्षिणो¹⁶⁵ ( ५९ )गिरितुरगादयः। वयांसि ( ५९ ) हंसादयः। योगः (६८) योगफलं पर-मात्मभावः। न विद्यते अन्तो निवृत्तिः एकाप्रतालक्षणयो¹⁶⁶गश्च। सेतुं ( ७० ) विधारकत्वात् \।\।

६२

योगात् ( २ ) चित्तैकाग्रतायाः । भूतात्मनः¹⁶⁷ ( ६ ) अतीतस्वभावस्य । य इमे वषष्टी (sic) भविष्यभवितव्यतयोरपर्यन्तत्वेन बुद्धे¹⁶⁸रगोचरत्वात् परत्वं भवितव्यं तव यशःप्रकाशकत्वात् ॥ वि [श्व] कर्मणा ( १७ ) विष्णुना \। [ अर्च्यः (२९) ] अर्ध्यपुष्पादिभिः । इज्य: ( २९ ) यज्ञैः । अन्य:¹⁶⁹ (३१) राक्षसात् । प्रकृति: ( ३३ ) स्वभावः । [ कृतलक्षणै: ( ३८ ) ] कृतमनुष्ठानलक्षणं चिह्नं येषाम् \।\।

६३

आगमं ( १ ) यस्मादागच्छति । प्रतिष्ठां ( १ ) अस्मिस्तिष्ठति । परं ( २ ) यस्मान्न दृश्यते ( २ ) तस्मादागमः \। अप्सु वै शयनं चक्रे ( ४ ) इति आपः प्रतिष्ठायोगादात्मन्येकाग्रतया । तत्र¹⁷⁰ ( १२ ) अप्सु \। कर्णात्स्त्रवती¹⁷¹तस्रोतोभवं¹⁷² ( १२ ) कर्णमल (sic) भवम् / अपचितिं ( १२ ) हानिम् \। यन्तं¹⁷³ ( १२ ) वजन्तम् । कुर्वन् इति पाठे अपचितिं ( १२ ) पूजाम् । [ ब्रह्मभूतं ( १६ ) ] ब्रह्मभावं गतम् \। [ योगभूतं (१६) ] योगेन प्राप्तं विषयीभूतम् ॥

६४

शरीरोत्थं (६) रूपादि, तच्च अव्यक्तं ( ६ ) दृश्यादृश्यत्वात् । दृश्या-दृश्यत्वं चेन्द्रिय व्यापारे चादर्शनात् । मनसि स्थितम् ( ६ ) सुखदुःखेष्वादितश्च व्यक्तं, सति तस्मिन्सदा दृश्यत्वात् \।\। विश्वोपाख्यानं समाप्तम् \।\।

६५

व्युषितायां च शर्वर्याम् ( ६५. १ ) इत्यादेः कुरवश्च य \Fol. 56 थाविधि ( ७०.३७ ) इत्यन्तस्यार्जुन पौरुषातिशयस्तात्पर्यार्थः ॥ हे मारिष ( २० ) पण्डित \।\।

६६

रजांस्येव मेघाः, शस्त्राण्येव विद्युतः ( ११ ) । आयो[धनं¹⁷⁴ ( 2¹⁷⁴77 * ) युद्धम् ॥

६७

शक्रस्य ( ५ ) \। कांदिग्भूताः ( ८ ) भयद्रुता जाता इत्यर्थः । भ्रान्तप¹⁷⁵त्राः ( ८ ) भ्रान्तवाहनाः । आर्तायनं ( ९ ) भीतानां गतिः । व्यवा- लीयन्त¹⁷⁶ (११) व्यवधानलक्षणं लयं कृतवन्तः । काम्बोजै: (१२) काम्बोज- देशोद्भवैरश्वैः । नीडं ( ३० ) रथिनिवासभूः \। वात¹⁷⁷ . 3 - 5.7 Ta Ca. “)माददिरे (३४) पलायिताः । नागवा¹⁷⁸रः ( ३७ ) शेषः । रथान् विकर्षन्तो वारणाः सर्वा दिशः संपेतुः ( ३९ ) इत्यन्वयः । सर्वशब्द: ( ३९ ) गायत्रशब्दः, तत्र गच्छन्तीतियावत् । रूपं ( ४० ) मण्डनम् \। नलिनीजालमिव विषक्तं¹⁷⁹ ( ४० ) मुक्तम् ।परि विः ( corrupt ) ॥

६८

[ नि ]कृतः ( ६ ) वश्चितः । नभसि ( १२ ) आकुले सूर्यरश्मिभिः दुष्प्रेक्ष्ये ॥

७०

[ लोहितायति ( ३१ ) ] लोहितं रैघि¹⁸⁰रं तद्वदाचरति । अवहारः( ३५ ) युद्धनिवारणम् ॥ इति पञ्चमो युद्धदिवसः \।\।

७१

विहृत्य¹⁸¹ ते ततो राजन् ( ७१. १ ) इत्यादेः संहृष्टः शिबिरं ययौ ( ७५. ५९ ) इत्यन्तस्य भीमधृष्टद्युम्नयोः पराक्रमातिशयस्तात्पर्यार्थः ॥ कल्प्यतां¹⁸²

( २ ) संनह्ममानानाम् \। यथा समदा वराङ्गना ( ३३ ) समागमं पश्यति तत्र तत्र मुह्यति ॥

७२

** अभिज्ञांनं¹⁸³** (२) सर्वज्ञानम् । केषां संधिः ( sic ) । सर्वकामं¹⁸⁴ मनोऽस्माकं ( ? २ ) । प्राधान्यतः \। लघुवृत्तं ( ३ ) \। शीघ्रव्यापारम् । आयतप्रायं ( ३ ) प्राप्तिबहुलम् । सारगात्रं ( ३ ) \। अनामयं ( ३ ) निर्व्याधि \। नियुद्धे ( ४ ) बाहुयुद्धे । प्रासः ( ५ ) कुन्तः । ऋष्टिः ( ५ ) खङ्गः । भिण्डि- पालेषु ( ५ ) गोफणेषु¹⁸⁵ । कणपेषु ( ६ ) मुकुरेषु । अपरोक्षं ( ७ ) प्रत्यक्षदर्शी । आरोहे ( ८ ) हस्त्यादीनाम् । प्रत्यवस्कन्दे ( ८ ) हस्त्यादिभ्योऽवतरणे । सरणे ( ८ ) प्रसरणे । [ Fol. 6 ] सान्तरप्लुते¹⁸⁶.”) (८) मध्यप्लवयुते ।याने ( ८ ) प्रतिगमने । व्यपयाने ( ८ ) पलायमाने नेहातिवर्तते । वेतनेन( ९ ) मूल्येन । गोष्ठ्या (१०) प्रियवचनेन \। नोपचारेण ( १० ) पूजया¹⁸⁷ \। **न बन्धुनिमित्ततः (**१०) बन्धुभावेन । [न] सौहृदबलैः (१०) न मित्र-बलैः । \ [कुलेन¹⁸⁸ ( १० ) ] कुलीनतमाय \। [ परिग्रहै: ( १० ) ] परिग्रहोन्नतेन । किंतु वेतनेनोपपदि¹⁸⁹तः (९) पूर्वेणान्वयः । आर्य (११) पण्डितम् । मनस्वी ( ११ ) साहंकारः । \ [पक्षिसं¹⁹⁰काशैः (१४ ) ] पक्षिसदृशैःवेग-वत्तया । रत्नपट्टैः( १६ ) रत्नरूप ( sic ) \। समन्वितं ( १६) अलंकृतम् ।दिष्टं ( १९ ) दैवम् \। यथागमं¹⁹¹ ( २५ ) आगममनतिक्रम्य \।\।

७२

[ धर्मसंकरकारिते ( १ ) ] धर्मस्य दूतधर्मस्य संकरो मायाकृतेनाधर्मेण योगः, तेन कारिते युद्धे । त्वं यान्यनृतानि दृष्टवान् ( १ ) न तानि दुर्योधन

इत्यन्वयः । संघर्ष: ( २३ ) एकत्र मिलितानां घनता । एकायनं (२७) एकमेव शरणं मार्गः¹⁹² । अस्वस्ति (२८) अकल्याणम् \। निःशल्यं ( ३८ ) गात्रेभ्य उद्धृतशल्य¹⁹³.")म् । राजगृद्धी ( ४८ ) राजरक्षी¹⁹⁴ । मदेन ( ५७) यौवन-मदेन मूर्छा¹⁹⁵ (५७) कर्तव्याप्रतिपत्तिः, त¹⁹⁶याअन्विता (५७) यथा आत्मानं (५७) वारितुं पुरुषेभ्यो निवारयितुं न शक्नोति तथा पलायमानां सेनां निवारयितुं न शक्ता इत्यर्थः \।\।

७४

परासुकरणं ( ४ ) मारणम् । पशुगणान् ( २९ ) कालवञ्चनानभिज्ञान् \।\।

७५

संग्रामरभसो ( १ ) युद्धसत्वाः ( sic ) । प्रणोत्स्यामि ( ४ ) स्फोटयिष्यामि \। दुरोदरो ( ५ ) द्यूतकारः ॥ इति षष्ठो युद्धदिवसः समाप्तः ॥

७६

अथ शूरा महाराज (७६.१) इत्यादेः प्रेक्षणीये बभूवर्तुः¹⁹⁷ (८२. ५६) इत्यन्तस्य पाण्डवानां दुर्जयत्वं तात्पर्यार्थः ॥ जातमन्युं ( ७ ) जातशोकम् । नाच्छौदयते¹⁹⁸( sic ; ८ ) न तिरोदधामि । [ Fol. 66 ] प्रतीतः ( १२ ) प्रत्ययं गतः । आदियुगे ( १८ ) कृतयुगे । तदानीम् ( १८ ) अनद्यकाले¹⁹⁹ । रूपम् ( १९ ) आकारः \। वर्णो ( १९ ) गौरादिः ॥

७७

प्रत्यसुखं²⁰⁰ (२० ) पश्चिममुखम् ॥

७८

भीमः (९) भयानकः । अभीषवः (११ ) प्रग्रहाः । श्वेतं ( १२ )

शुभ्रम्\। शरावरम् (२८) । आविध्य²⁰¹ ( ३३ ) भ्रामयित्वा । विजयात् ( ३९ ) अर्जुनात् ॥

७९

धृत्या²⁰²( २ ) प्रगल्भता [स्वा]त्\। निष्टानक: ( ३० ) क्रन्दनशब्दः ।अपोवाह (५२) निःसारितवान् ॥

८२

इति सप्तमो युद्धदिवसः ॥

८३

परिणाम्य निशां तां तु ( ८३. १ ) इत्यादेः गमयामास पार्थिवः (९४.२०). इत्यन्तस्येश्वरेच्छानुगृहीतं पाण्डवानां पौरुषं तात्पर्यार्थः\।\। आस्फोटितं ( २३ ) द्विगुणवान् कर्पटाघातः\। उत्क्रुष्टं ( २३ ) टंकारः । नखरः (३५) कर्तरी\। ऑर्षभं²⁰³ ( ३० ) वृषभचर्म\।

८४

निष्टानंक²⁰⁴: ( ९ ) सव्यथः शब्दः\। घोरः ( ९ ) कटुः\। भयानकः१० ) हृदयदारी\।\।

८६

क्रोड: ( १७ ) उत्सङ्गः । घोणा ( १७ ) नासा । एतेन घटना चोक्ता\। तक्ष्यमा²⁰⁵णाः ( २१ ) ॥

८७

काल²⁰⁶:- ( ७ ) मृत्युः । अन्तकः ( ७ ) मरणम् । एतेनानिवर्तनीयत्वं दर्शितम्\।\।

८८

अपक्रमणे²⁰⁷ ( १२ ) अपसरणे ॥

८९

वैशसे (२३) युद्धे। निरवग्रहाः ( ३७ ) अवारिताः\।\।

९०

[ कर्मारपायितान् (३२) ] कर्मारो लोहकारः। तैलपायितान् कुन्दधौतान्॥

९१

सप्तधा (३२) गण्डये नेत्रे²⁰⁸ कर्णद्वये मुखे च। परः [शतान्] (३५) असंख्यातान्²⁰⁹। [ उपावृत्तमद: ( ४७ ) ] उपावृत्तो निवृत्तो मदो यस्य। अमर्षात् (५१) क्रोधात्। साध्वसं ( ५१ ) भयम्। संचुकोच ( ५४ ) संकुचितः। विकृ॑तः²¹⁰ ( ५६ ) विकृतगण्डः॥

९२

गोवृषो ( ३१ ) गोश्रेष्ठः। अपविद्धानि ( ४७ ) पतितानि। कला²¹¹पा: ( ४७ ) तूणीराणि नित्यरज्जूर्वा \। निर्मुक्त: ( ४८ ) मुक्तकञ्चुकः। तोमरावापः²¹² ( ५२ ) तोमरावरणम्। स्रस्तजिह्वैः( ६३ ) पातितरसनैः। विघाटिकाभिः²¹³ (६८) प्रयुक्तीभिः। कुथाभिः ( ६८ ) कम्बलैः। उरश्छदैः ( ७० ) कवचैः। घोरे ( ७८ ) भयंकरे। रौद्रैः²¹⁴ ( ७८ ) प्रचण्डैः। सुदारुणे (७८) महाभये॥

९३

निकृतिद्वयम् (१ ६)। न्यासय (१२) पातय। अनुयात्रम् (१५) अनुचरः। [ भण्डीति ( २१ ) \। ] महांति ( sic ) पूर्वदेशे प्रसिद्धम्। परार्धेन²¹⁵( २१ ) उत्कृष्टेन। अरजः ( २२ ) रजःसंसर्गे²¹⁶ न संदर्शनेऽनुकूलः। [शैक्षं ( २७ ) ] शैक्षिकं शिक्षोचितम् \। स्पर्ध (१ ३४ ) संघर्षः॥

९४

पर्याप्तं ( ५ ) समक्षम् । क्षयं ( २० ) गृहम् ॥ इत्यष्टमो दिवसः॥

९५

प्रभातायां तु शर्वयां ( ९५. १ ) इत्यादेः पाण्डवाश्च तथा भीष्मं ( १०४. १ ) इत्यन्तस्य भीष्मस्य अर्जुनादन्येन दुरुपसंहारस्तात्पर्यार्थः ॥ प्रत्यादेशं ( २ ) आक्षेपम् । निर्वेदं ( ३ ) खेदम् \। आर्य ( ? ) पण्डितम् । संप्रहारं ( ४४ ) युद्धम् । वला²¹⁷: ( ५० ) काकाः \। वायसा: (५०) द्रोण काकाः । अभ्यांह²¹⁸तानां ( ५३ ) अभिमुखोत्तरकालहतानाम् ॥

९६

पिशङ्गः ( १ ) पिङ्गलः । सर्वपारशवै: ( ३७ ) सर्वलोहैः \। कटुकोदयः ( ५१ ) श्मशानोदयः ॥

९८

गहने ( ७ ) वने । अ²¹⁹भ्रघनान्²²⁰ ( १७ ) सान्द्रांन्ध²²¹नान् \।\।

९९

आगस्कृत् ( ४२ ) अपराधकारी \।\।

१००

महामात्रौ ( २० ) प्रधानपुरूषौ \। व्यंसयामास²²² ( ३० ) वञ्चयामास ॥

१०२

आक्रन्दे (२७, ५६ ) युद्धे । मणिः ( ५७ ) इन्द्रनीलः । अन्वगेव ( ६२ ) पश्चादेव । आपूर्ण²²³ं ( ६९ ) कलकाभिरिति शेषः ॥

१०३

द्वीपो ( ३४ ) यथा मन्जतामा²²⁴श्रयः । उपप्ल²²⁵वे ( ३५ ) विराटनगरे।

विप²²⁶रीतं ( ३९ ) प्रकृ²²⁷तेरिति शेषः। गतसत्त्वो ( ३९ ) गतबुद्धिः। द्रौपदो (७५) द्रुपदपुत्रः। दुष्पो²²⁸षे (७३) निर्धनबहुकलत्रे \। अमङ्गल्यध्वजे (७४) नपुंसके। परु²²⁹षीकृतः ( ८६ ) कठिनदेहकृतः। [ Fol.77 ] पूर्वेन्द्र ( ९२.) पूर्व कारणमिन्द्रो यस्य \। आततायिनं (९५) वधोद्यतं, घातकमित्यन्ये। आततायिभ्यो व्यावर्तयति घातकम् ( ९५ ) आततायिनम् \। अन्यान् ( ९९ ) नान्यं, तत्रापि प्रगतं समीपस्थम्। उपलक्षणमेतत् हननसामग्रीसमवधानस्य \। तेन पलायनादिभिरपि वञ्चयितुं शक्यते, तथापि न हन्यत इति भावः ॥ इति नवमो युद्धदिवसः\।\।

१०४

ततस्ते पाण्डवाः सर्वे (१०४. २)²³⁰ इत्यादेः वचनं पार्थिवोत्तम (११५.६५) इत्यन्तस्य भीष्मादीनां कथमुपसंहारः \। सत्यम्। इह भारते वर्षे काले²³¹- प्रभावोपसंहृत सर्ववंशे सर्व²³²वंशसारया वसुंधरया धर्मवतामतीतवर्तमानजन्मार्जितसुकृतानुरूपं भोगसंपादनमेव भारं मन्यमान (त) या सुकृतानु²³³रूपे भोगसंपादनक्षमे लोकान्तरे तेषां गमनं प्रार्थितमुपसंहियते। यथा दरिद्रस्यापि भारः अधार्मिकानां तु धर्मस्य तामस्यगुरुत्वाद्( sic ) व्यक्तमेव भारतत्वमिति युक्त उपसंहारः ॥ का²³⁴ल्यमानं ( २२ ) विद्राव्यमानम् ॥ अञ्जलिकैः ( ३० ) अञ्जल्याकारफलिभिः। अमितं (३१) व्यक्तापे²³⁵क्षया वा। कामं (४१) यथेष्टम्। अभ्यंस²³⁶ (४१ )॥

१०५

रथसिं²³⁷ reads संगो with Ś1 Ko. 13 D2.3.")हो ( ४ ) रथप्रतिबन्धः²³⁸। पाल: (१७ ) रक्षिता। काल्यते ( १७ ) विद्राव्यते। स्थाने ( २१ ) युद्धे निवृत्तौ। [ संधारयन् ( २३ ) ] धैर्य स्थापयन्²³⁹ \।\।

२०६

दंशित: ( ५ ) रणोद्यतः ॥

१०८

यो[ग]म् (५) अतो मया एकीभावः । शान्ता²⁴⁰नि ( ६ ) परपक्षे, घोराणि ( ६ ) आत्मपेक्षे²⁴¹ \। रसते ( ७ ) शब्दं करोति । व्यथते ( ७ ) कम्पते । अनुष्टनति ( ७ ) भयेन शब्दं करोति । परिघः ( ९ ) रश्मिदण्डः । अ[वाक्शि]रा ( १२ ) वसुधाधोमुखको²⁴²टिद्वयः । आयोधनं ( १७ ) रणम् । अमङ्गल्यध्वजः ( १९ ) नपुंसकः । अर्जुनेनकुरुवृ²⁴³द्धस्य ( २० ) उपद्रवणं पीडनं, युधिष्ठिरस्य [च] क्रोधः (२१) [अ]वन्ध्यः । भीमार्जुनयोः (२१) [ Fol. 80 ] संगतमु²⁴⁴क्त्वा क्रोधः । तद्द्वयमवन्ध्यम् । अनेन लिङ्गेन उपद्रवणं पीडनं प्रजा[नां] (२१) मम ध्रुवं ( २१ ) सत्यं मेऽनुमीयते । [निमित्तज्ञश्च( २२ ) ] निमित्ततमर्हन्ति यावत् ( sic ) । तस्य ( ३२ ) युधिष्ठिरस्य विशेषणम् । तपो²⁴⁵दावशरीरस्य (३२) इति । मन्यु: ( ३२ ) शोको द्यूतादिपरिभवजनित एव । स प्रभवः ( ३२ ) कारणं यस्य स कोपः धार्तराष्ट्र²⁴⁶स्य सुदुर्मतीं (३२) सेनां²⁴⁷ in 32@ with B3 Th G ?") हन्तीत्यन्वयः । पाञ्चालं ( ३५ ) द्रुपदम् । राज्ञः ( ३६ ) युधिष्ठिरस्य \।\।

११०

बर्हिणवाहि²⁴⁸नां ( २३ ) मयूरपक्षिणाम् \। ग्रह²⁴⁹: ( ४३ ) पक्षः । तत्र हि ( ४३ ) भीष्मेति निमित्तं यस्मात् द्यूतकर्तृ दुर्योधनमयो ( sic ) । द्यूत- फलमाह \। विज [या ]य ( ४३ ) इति ॥

१११

निरविद्यत ( १० ) निर्वेदं जगाम \।\।

११२

समुदयं ( ४३ ) संग्रामम् ॥

११४

शतहृदा (२९) विद्युत् \। कालीं ( ३३ ) सत्यवतीम् । निधने (३६) अवसाने । पृषतैः ( ३६ ) बिन्दुभिः ।

११२

अर्जुनस्य इमे बा²⁵⁰णा नेते[? मे] वाणा²⁵¹: शिखण्डिनः ।
कृन्तन्ति मम गात्राणि माघमासे गवा इ[ वामि]व ॥ ६०

** इमे** मर्मभेदकतया अनुमीयमानाअर्जुनस्य बाणा न शिखण्डिन इमे । द्विरुपन्यासोऽर्जुनसंबन्धितया निषेधात् । कृन्तन्ति मम गात्राणि । यथोक्तप्रतिषेधलिङ्गभूतानां लाघवादिक्रियाणामुपलक्षणम् । अत्र दृष्टान्तः । अर्जु- नस्य धवलस्य चन्द्रस्येति यावत् । वणन्ति शब्दं कुर्वन्ति वणाः सलिलानि, तेषामिमे विकारा वाणाः । शिशिराणि माघमासे शिशिरर्तुप्रथमभागे गवां सूर्य- रश्मीनां गायत्रीव गात्राणि शरीरावयवान् । दाहप्रकारभरंस्यादि ( sic ) कृन्तन्ति छिन्दन्ति । इवशब्द [ Fol. 86 ] उपमायाम् । अत्र चेदं विवक्षि- तम् \। यथा सूर्यरश्मीनां कारणभूतानां कार्यरश्मिभिश्चन्द्ररश्मिभिः कर्तनम् । कार्यत्वं च रश्मीनां सूर्यरश्मीनामेव चन्द्रे अनुप्रवेशात् । तथा द्रोणाद्यध्यापक- द्वारेण ग्राहितैरस्मत्कार्य भूतैरर्जुन बाणैरस्मत्कार्यभूतैरस्मन्मर्मणां कारणभूतानां छेद- नम् । अथ वा । वणन्ति शब्दान्कुर्वन्तीति वाणाः पुत्राः । आसेगवौ [वां] कर्कटानां गात्रं कृन्तन्ति । माघं मघाभावो यथा भवन्ति [ ? ति ] । कर्कटानां मघा- भावस्तिर्यक्त्वात् । अर्जुनस्य तु युद्धेनाततायिवधस्य विहितत्वात् ।
ऐश्वर्यभूतः (९८) ऐश्वर्य प्राप्तः । उरु²⁵²ग्राह: ( १०४ ) ऊरु²⁵³स्तम्भः । अतर्कित: ( १०५ ) अचिन्तितः । परत्र च परा गतिः²⁵⁴ (१०७ ) । संग्रामे

.

शत्रुवधस्य पुण्यहेतुत्वात्। महोपनिषदं ( ११२ ) महारहस्यं। ज्ञानं²⁵⁵ (११२) ज्ञानयोगम् \। जपन् ( ११२ )। ॐकारमिति शेषः ॥

११५

अश्मसारं ( ४ ) लोहम्। सीमावृक्षे ( ९ ) मर्यादातरौ। उपधानं ( ३२ ) गण्डूकम्। व्यवसायपुरोर्ज²⁵⁶व: ( ४१ ) निश्चयपुरःसरंः²⁵⁷। उदगृह्णात् ( ४२ ) चिक्षेप। उपासिष्ये ( ५० ) आराधयिष्ये। चक्षुषा हन्तीति चक्षुहणम् ( ६२ ) ॥

११६

व्युष्टायां [तु] महाराज (११६. १) इत्यादेः यायात् …… प्रति(११७. ३४) इत्यन्तस्यार्जुनगुणोत्कर्षस्तात्पर्यार्थः ॥ पृथग्जनाः (३) प्राकृताः। समभ्ययु: ( ३ ) पूजया अभिगताः। भूतानि ( ३ ) देवमनुष्यसिद्धा²⁵⁸दीनि। तमोनुदं ( ३ ) रविम्। वार²⁵⁹ाः( ४ ) वर²⁶⁰णीयाः \। अन्वासन्त²⁶¹ “) ( ६ ) सेवि- तवन्तः। अस्त्रशस्त्राः पुरः शस्त्रं वा ( corrupt ) \। उच्चावचान् ( ११ ) [ Fol. 9a] नानाविधान्। तथा \ रथे[षुभिः²⁶² ( १७ ) ] रथिनस्तेषामिषुभिः। [ विकुर्वतः (२५) ] सर्वलोकापेक्षया विशेषमपि कुर्वतः। व्यधम²⁶³न् ( २७ ) भ्रामितवन्तः। परीतबुद्धिः (३५) परि बर्जयित्वा इता गता बुद्धिर्यस्य। सौहदानां²⁶⁴ (४७) सुहृत्संबन्धिनाम्। एतदन्ताः (५०) एष भीष्मोऽन्तोऽवसानं
येषाम् \। स्थ ( ५० ) भवथ \। [ यत्वा (५१) ] आत्मानम् (५१) आत्मन्येक योज्य \। आत्मानमिति शेषः ॥

११७

जन्मशय्याम् ( ३ ) प्रसूतिरायाह ( sic )। वृष²⁶⁵ : ( ४ ) कर्णः।

अक्षिगतः ( ५ ) द्वेष्यंः²⁶⁶। अनागाः ( ५ ) अनपराधः²⁶⁷। बाल्ये ( ६ ) श्लेषणचर्मणा ( sic )। रहिते²⁶⁸ ( ७ ) एकान्ते। धिष्ण्यं ( ७ ) गृहम्। अवकीर्ण: ( २२ ) व्यक्तः। वृत्तवान् ( ३० ) चरितवान्। अपगमन् सथः ( corrupt )। यस्माद् यतो धर्मस्ततो जयः(३३) इति ॥ इति श्रीपरमहंसपरिव्राजकाचार्य श्रीदेवबोधकृतमहाभारतदीपिकायां भीष्मपर्वव्याख्या²⁶⁹नं समाप्तम् ॥ ॥

श्रीशाके १६८८ आश्विन सुदि ५ बुधे लिखितमिदं रामभद्रपंतेन ॥ ॥

]