आदिपर्व

[[ज्ञानदीपिका (महाभरते आदिपर्व) Source: EB]]

\

श्रीदेवबोधकृतमहाभारततात्पर्यटीका

ज्ञानदीपिका

महाभारते आदिपर्व

—————

Commentary by Devabodha on the Adiparvan
of the Mahabharata

Edited by

R. N. Dandekar

Bhandarkar Oriental Research Institate

POONA

1941

INTRODUCTION

(1) Dr. V. S. SUKTHANKAR has [proved¹ that the Jnanadipika, Mahabharata-tatparyatika, by Devabodha is the oldest commentary extant on the Mahabharata. As such it is most valuable both for the understanding and the constitution of the text of the Great Epic. Devabodha’s commentary is far superior to Nilakantha’s, which is in common use and which is almost the latest commentary on the Mahabharata, belonging as it does to the last quarter of the 17th century. Unlike other commentaries, the Jñanadipika is a concisetikā; as a rule, it explains only the difficult words and passages in the text. But “occasionally it offers explanations of constructional obscurities and grammatical difficulties, and gives the gist of the passages; in the latter case, usually, under the citation of entire verses (i. e. half ślokas) from the text².” Devabodha was a well-known and highly respected Samnyasi, having the title Paramahamsa Parivrajakacarya, and his commentary has been cited with approval—nay with great reverence—by all subsequent commentators like Arjunamiśra, Sarvajñanārāyaṇa and Nilakantha among others. In fact, Arjunamiśra has based his commentary largely on that of Devabodha. Not only has Arjunamiśra given long extracts from the Jñanadipika, but he has also copied very large portions from it verbalim. In the opinion of Dr. SUKTHANKAR “the Arthadipika may be considered as a revised and enlarged edition of the Jñanadipika³.“Important readings from the commentary of Devabodha have been cited in the Critical Edition of the Mahabharata ( Ed ), which is being published by the Bhandarkar Oriental Research Institute⁴, however, tend to show that the version of Devabodha was of the Sarada-K type.”).For these reasons the commentary is considered to be eminently worthy of publication and the portion

of the Jñanadipika dealing with the Adiparvan is now being publishedfor the first time⁵. Devabodha’s commentary on Sabha, Udyoga, Bhisma and Drona is also available and the Institute intends publishing it in course of time.

(2) The present text of the Jñanadipika, the commentary of Devabodha on the Adiparvan of the Mahabharata, is constituted from the three manuscripts described below, which are the only ones available.

B: This Ms. belongs to the Oriental Institute, Baroda (No. 11372). It is written on paper and contains 48 leaves (= 96 pages). Each page has 10 or 11 lines and each line 40 to 45 letters. It is written in Devanagari and the hand-writing is uniform and fairly beautiful. The Ms. is slightly injured towards the end. The number of “granthas” is stated to be 1400. The Ms. contains details of the number of stanzas etc. in each parvan as given by the commentator. It is cited in the Critical Edition of the Mahabharata published by the Bhandarkar Oriental Research Institute as Cd. The Ms. is undated.

b: This is another Devanagari Ms. of the commentary belonging to the Oriental Institute, Baroda (No. 12928). It is written on paper and contains 47 leaves. It is damaged considerably; leaves 4 and 5 are torn, and leaves 1, 2, 11 to 19, and 21 to 23 are missing. Only 33 leaves are thus available. The hand-writing isuniform and beautiful. The number of “granthas” is 1000. It is a dated Ms.; the colophon at the end reads:

इति परमहंसपरिव्राजकाचार्यभट्टारकश्रीमद्देवबोधविरचितायां भारते आदिपर्व्वणि ज्ञानदीपिकायां आदिपर्व समाप्तम् \। शुभमस्तु । संवत् १६४९ समये प्रथम आषाढ सुदि प्रतिपदा शनौ ॥

The date corresponds with Saturday, 28th June 1584. This Ms. is thus nearly 360 years old.

Department of the Bhandarkar Oriental Research Institute, and was subsequently compared with the original and collated with other Mss. by me. I am responsible for finally constituting the text as presented here. My grateful thanks are due to Dr. V. S. SUKTHANKAR for his kind help and advice throughout the preparation of this work. I have also to thank the authorities of the Oriental Institute, Baroda, and the Royal Asiatic Society of Bengal, Calcutta, for the loan of the Mss. in their possession.

Bhandarkar Orienta।
Research Institute,
R. N. Dandekar
Poona
September 1941

महाभारते आदिपर्व

श्रीदेवबोधकृतमहाभारततात्पर्यटीका

ज्ञानदीपिका

ॐ नमो नारायणाय॥ श्रीगणपतये नमः॥

तिर्यग्वान्ति यदाज्ञयैव मरुतो यस्याज्ञया भास्करः⁶
प्रागस्ताद्विगतागतैरहरहः खिन्नो न विश्राम्यति।
प्रज्ञाज्योतिरुपास्यते त्रिभुवने यस्य त्रिवेदीमयं
तत्तेजः कथमप्यमेयविभवं⁷ नारायणीयं नमः॥ १॥
देयादङ्घ्रिः शुभानि त्रिपदपरिमितक्षोणिखण्डार्थिनो व-
स्तादृक्प्राकाम्यहेलाहठ (?) हसितविपद्वैभवो⁸”) विश्वभर्तुः।
मेदिन्यामन्तराले भुवनपतिपुरे यौगपद्येन दृष्टे
यस्मिंश्चन्द्रार्कतारप्रकर इव सुरैः कौसुमो विप्रकीर्णः॥ २॥

दिनरजनिविभाग वर्तयन्वामदेवः
खरतुहिनकराभ्यां लोचनाभ्यां क्रमेण।
वलयफणिफणासभ्रान्तभूमण्डलो वः
शिशिरकरकिशोरस्मेरमूर्धा⁹ पुनातु॥ ३॥

दग्धस्त्र्यक्षतृतीयलोचनशिखिज्वाला¹⁰कलापोल्कया
गौरीलोचनताण्डवैः पुनरयं पुष्पायुधः प्राणिति¹¹।
इत्यन्योन्यजिगीषया मनसिजप्राणैर्मुहुः क्रीडतोः
पायाद्वः शिवयोः स कोऽपि महिमा रोषस्य रागस्य वा॥४॥
वाणीमर्थमुचं¹² नमो नवरसासारैर्जगत्सिञ्चतीं
यामासाद्यरसप्लुतानि¹³”) सुवते वस्तूनि वस्त्वन्तरम्।¹⁴

यस्यामुत्पुलका¹⁵ भवन्ति दृशदश्चेतन्ति निश्चेतसो
भावाभावविपर्ययैः सदसती यत्रार्पिते नृत्यतः॥५॥
अनन्यानन्दनिस्यन्दसन्मात्रास्वादनिर्वृतम्।
मोहार्णवमहापोतं¹⁶ कृष्णद्वैपायनं नमः॥६॥
न दृष्ट इति¹⁷ वैयासे शब्दे मा संशयं कृथाः।
अज्ञैरज्ञातमित्येव¹⁸ पदं न हि न विद्यते॥७॥
यान्युज्जहार माहेन्द्राध्यासो व्याकरणार्णवात्।
शब्दरत्नानि कि तानि¹⁹ सन्ति पाणिनिगोष्पदे॥८॥
मोहान्धत मसाच्छन्न सन्मार्गप्रतिपत्तये²⁰।
निर्मिता देवबोधेन ध्रियतां ज्ञानदीपिका²¹॥ २॥

[ १ ]

पुरुषार्थचतुष्टयसाधनस्य ब्रह्महत्यादिमहापातकप्रायश्चित्तस्य महाभारताध्ययनस्याङ्गं विदधाति नारायणं इति। नारायणं परमात्मानं पुराणेषु तथाप्रसिद्धेः। यदाह

नारायणः परोऽव्यक्तादण्डमव्यक्तसंभवम्।

इति। नरं जीवात्मानं शरीरेन्द्रियविषयोपनीतया वेदनया न रमते इति व्युत्पत्त्या । चैवशब्दो नवाशब्दवद् अखण्डः समुच्चये। नरोत्तमं²² इति द्वयोर्विशेषणम्। नरेभ्यो जीवेभ्य उत्तमो नारायणः सदामुक्तत्वात्। नरश्वासावुत्तमश्च जीवो नरत्वयुक्तव्युत्पत्त्या²³उत्तमत्वं परमात्मतादात्म्यम्। तावेतौ देवौ भारतप्रतिपाद्यतया नमस्कृत्य तद्वाचिकां वाणीं नमस्कुरुते सरस्वतीं इति। देवीं इति नदीव्यावृत्त्यर्थं विशेषणम्। जीवात्मपरमात्मानौ नरनारायणमुनिरूपेणार्वतीर्णौ²⁴तावप्यत्र नमस्कार्यौगुरुरूप²⁵-

त्वात्। नरनारायणमुनी कृष्णार्जुनरूपेणावतीर्णौतावप्यत्र नमस्कार्यौशास्त्रप्रतिपाद्यत्वात्। तावेतौ नरनारायणशब्दौ सकृदुच्चारितौ त्रितयं त्रितयं प्रतिपादयत इति तन्त्रेणैव नमस्कारत्रयमनुष्ठितं²⁶. C अनुष्ठानं.”) भवति। ॐ नमो नारायणाय इति परमात्ममुनिकृष्णानां नमस्कारः। ॐ नमो नराय इति जीवात्मनरार्जुनानां नमस्कारः। ॐ नमः सरस्वत्यै इति तु एकस्या वाण्या नमस्कारः। तदिदं नमस्कारत्रयं भारताध्ययनस्यावश्यकमङ्गं प्रणव इव वेदाध्ययनस्य अन्यथा पुण्यहेतुत्वाभावात्। यदाह -

क्षरत्यनोकृतं ब्रह्म परस्ताच्च विशीर्यते।*²⁷

इति। नमस्कृत्य इति अल्पसामर्थ्यादेव पूर्वकालभाविनो नमस्कारस्य करणत्वे सिद्धे ततः इति पञ्चम्या करणत्वाभिधानं करणत्वातिशयत्वप्रतिपादनार्थम् \। जयः पौराणिकानां रूढ्या भारतमुच्यते। स्वपक्षस्थापनया परपक्षप्रlत्याख्यानं जयः इति योगः। इह च धर्मार्थकाममोक्षस्थापनया अधर्मानर्थाकामबन्धानां तत्प्रतिपक्षाणां प्रत्याख्यानमिति योगोऽपि प्रतीयमानो न हातुमर्हति। अथ वा ब्रह्महत्यादि पञ्चमहापातकभङ्गहेतुत्वाद् भारताध्ययनस्य भारतं जय उच्यते। भारतं कृत्वैव तदध्ययनाङ्गविधानस्य²⁸ज्ञाने चायमभिप्रायः। पूर्वसृष्टिगतं²⁹भारतं स्मर्तव्यं मया न तु कर्तव्यमिति। अत एव भारतकर्तुरत्र नमस्कारो न दृश्यते। आद्यं पुरुषं (२०) इत्यादिस्तु नमस्कारः कथावतारयितुर्न कर्तुः। अस्य शास्त्रस्य प्रेक्षावत् प्रवृत्त्यङ्गविषय संबन्धप्रयोजनानि जयसंज्ञात उपलभ्यन्ते। तथा हि धर्मार्थकाममोक्षाणां प्रतिपक्षप्रत्याख्यानेन व्यवस्थापककथाप्रस्तावकत्वात् शास्त्रं जयः³⁰। अत एवाधिकारिभेदात् प्रयोजनभेदाच्च शास्त्रभेदः। धर्मार्थिनं प्रति सोपायो धर्मोऽर्थकाममोक्षफलः। अर्थार्थिनं प्रति सोपायोऽर्थो धर्मकाममोक्षफलः \। कामार्थिनं प्रति सोपायः कामो मोक्षविविक्तो धर्मार्थफलभूतः। मोक्षार्थिनं प्रति धर्मार्थहेतुकः कामाद् विविक्तो मोक्षः प्रतिपाद्यते इति चतुःशास्त्री। यदाह

धर्मे चार्थे च कामे च मोक्षे च भरतर्षभ।³¹

इत्यलमतिविस्तरण॥

(१-१३) मुनिः कथामवतारयिष्यन् कथाप्रस्तावकस्य³²कथा श्रोतॄणां चाधिकारविशेषणानि लोमहर्षणपुत्रः³³ इत्यादिना किमहं ब्रवीमि इत्यन्तेन प्रतिपादयति ॥ ( १ ) पृथुनाम्नो राज्ञो यज्ञे शातक्रतवीयहविःसंस्काराद्³⁴ उत्पन्नं पश्यतां मुनीनामतिविस्मयाद् रोमाञ्चं³⁵”) उत्पादितवान् इति लोमहर्षणनामाभूत् । तस्य पुत्रः अग्रे सुतेजसी श्रवसी श्रवणे³⁶ यस्य \। तेजश्च पुराणश्रवणजनितं पुण्यम् । सूतः ब्राह्मणक्षत्रियविपरीतसंस्कारकरणात्³⁷ । पौराणिकः पुराणं वेत्त्यधीते वा इति । एतेन कथातत्त्वज्ञत्वमुक्तम्³⁸ । कुलपतिः कुलपालनात् । सत्रे यज्ञे ॥ (२) संशितं तीव्रं³⁹ व्रतं येषाम् । विनयः उचितकारिता । अवनतत्वं प्रहृत्वम् ॥(३) परिवव्रुः वेष्टितवन्तः । अनेन गुरुशिष्ययोर्मेलक उक्तः ॥ (५) निर्दिष्टं कथितमिहोपविश इति ॥ (६) सुखासनिम् इति प्रश्नयोग्यतामाह \। विश्रान्तं इति अव्याकुलताम् । प्राप्तवयाः⁴⁰ वृद्धः ॥ (७) विहृतः अतिवाहितः ॥ (१०) श्रुत्वाहं इति ज्ञानस्य गुरुपूर्वकतामाह⁴¹॥( १३ ) स्वस्थाः इति श्रवणयोग्यताम्॥

(१४ - १९) पुराणमिश्रिताः⁴²इत्यादिना सूत उवाच इत्यन्तेन अबतारणीयस्याख्यानस्य महाजनपरिग्रहादिनो⁴³.")हेतुना महिमानमाह ॥ (१४) कथा⁴⁴ वा धर्मसंज्ञिताः⁴⁵। वा इति विकल्पः ॥ (१५) अभिपूजितं⁴⁶ इति महाजनपरिग्रहमाह \।\। (१६) अस्याख्यानवरिष्ठस्य इति महत्त्वं श्रेयस्त्वं च । कथाः कथयतः धर्मसंज्ञिताश्चेति विशेषः प्रश्नः । पर्ववैचित्र्यं व्याकरणसंस्कारात् । पर्ववैचित्र्यं अवान्तरार्थवैचित्र्यात् । अर्थः वाच्यो गम्यश्च । न्यायः युक्तिस्तर्कः । तौ सूक्ष्मौ सूक्ष्मबुद्धिवेद्यौ⁴⁷ यस्य ॥(१७) पुण्यौ ग्रन्थार्थौ⁴⁸ श्रुतमात्रस्य ज्ञातमात्रस्य च पुण्यहेतुत्वात् । संस्कारापगतां पुराणसंप्रदायवतीम् । नानाशास्त्रोपबृंहितां न्यायमीमांसादिभिरनुगृहीताम् ॥

(१८) जनमेजयस्य यज्ञे यां⁴⁹.”) वैशंपायन उक्तवान् ।

इति महत्यां सभायां महापुरुषेण कथिताम्॥(१९) वेदैश्चतुर्मिः समितां⁵⁰ इति वेदतुल्यत्वम्। व्यासस्याद्भुतकर्मणः इति कर्मगारैवम्। संहितां इति द्वितीयविकल्पपरिग्रहः। पुण्यां⁵¹ पुण्यहेतुत्वात्। पापभयापहां⁵²पापक्षयहेतुत्वात् \।\।

(२० - २२)कथामवतारयितुमिष्टदेवतानमस्कारेण मङ्गलमाचरति⁵³ आद्यं इत्यादिना हरिं इत्यनेन॥ (२०) उत्पत्तेः प्राक्काल आदिः। तत्र भवः आद्यः। सर्वोत्पप्तिमतां कारणं परमात्मानम् इति यावत्। पुरुषं पुरि शरीरे शयनात् जीवात्मानम् इति यावत्। ईशानं अनभिहतेच्छम्⁵⁴। पुरुभिः बहुभिः हूतं आवाहितं यज्ञेषु। पुरुभिः बहुभिः ब्रह्मेन्द्ररुद्रादिभिः सामवेदादिना स्तुतम्। ऋतं सत्यम्। एक अद्वितीयम्। अक्षरं अविनाशि \। अथ वा एकं अक्षरं वाचकं ॐतत्सद् इति रूपं यस्य। यदाह

ॐ तत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः।⁵⁵

ब्रह्म व्यापकत्वात्। व्यक्तं शान्तघोरमूढतया दृश्यत्वात्। अव्यक्तं⁵⁶ अदृश्यत्वात्। सनातनं नित्यम्॥ (२१) असच्च अभावरूपतया। विश्वं सर्वम्। सदसतः परं भावाभावातिक्रान्तम्। परावराणां स्रष्टारं पराणां ब्रह्मादीनां अवराणां कीटकादीनां स्रष्टारम्। पुराणं पुरापि नवम्। परं प्रकृष्टम्। अव्ययं न व्येति इति⁵⁷। अथ वा अव्ययमिवाव्ययम्।

सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु सर्वासु च विभक्तिषु।
वचनेषु च सर्वेषु यत्र व्येति⁵⁸.”) तदव्ययम्⁵⁹॥

(२२) मङ्गलं शुभम् तदावहं मङ्गल्यम्। विष्णुं व्यापकम्⁶⁰। वरेण्यं वरणार्हम्। अनघं निष्पापम्। शिवं⁶¹.”) कल्याणम्। अथ वा शिवं महेश्वरम्। नमस्कृत्य प्रह्वेण वचसा विषयीकृतम्। हृषीकं विषयसंबद्धमिन्द्रियम्। तस्य ईशम्। चराचरगुरु जङ्गमस्थावरप्रभुम्⁶²। हरिं भक्तानां पापहर्तारम्।

(२३–२६) महर्षेः इत्यादिना विबुधप्रियं⁶³ इत्यन्तेन भारतं⁶⁴ स्तौति ॥ (२३) महर्षेः इति कर्तृगौरवात् ॥(२४) आचख्युः इति व्याख्यातृ- गौरवात् \।\। (२५) त्रिषु लोकेषु इति सर्वत्र प्रचारात्। यदाह

नारदोऽश्रावयद्देवानसितो देवलः पितॄन्।
गन्धर्वयक्षरक्षांसि श्रावयामास वै शुकः⁶⁵॥

इति⁶⁶।ज्ञायतेऽनेनेति ज्ञानम्। विस्तरेण⁶⁷ लक्षसंख्यया।समासैः सार्थद्विशतादिसंख्यया॥(२६) शुभैः श्रवणमात्रेण मङ्गलोत्पादकैः। समयैः आचारैः। छन्दसा गायत्र्यादिना। वृत्तेन तनुमध्यादिना। विबुधाप्रियं देवपण्डितयोः प्रियम् ॥

(२७–४९) निष्प्रभेऽस्मिन् इत्यादिना संक्षेपतोऽब्रवीत् इत्यन्तेन कार्यकारणभावेन पिण्डीकृत्य शास्त्रार्थं संक्षेपेण प्रतिपादयति॥ (२७) निष्प्रभे तेजःप्रभाशून्य।निरालोके इन्द्रियज्ञानालोकशून्ये \। तमसा तमोगुणेन आवृते। एतेन सर्वप्रमाणाभावमाह। बृहत् महत्। अण्डमिव अण्डं सादृश्यमुत्पत्तिहेतुत्वम्। एकं जीवभेदेऽपि प्रतिजीवमभिद्यमानम्। प्रजानां स्थावरजङ्गमानाम्। बीजं उपादानकारणम्। अक्षयं अविनाशि ॥(२८) युगस्य सृष्टेः। आदौ प्रथमतः। निमित्तं कर्तृतया कारणम्। तदेव च महत्तत्त्वमिति सांख्याः। दिव्यं दिवि द्योतनात्मके परमात्मनि भवं इत्यागामिनः प्रचक्षते। यस्मिन् अण्डेऽधिष्ठातृतया। श्रूयते वेदे। ज्योतिः चैतन्यम्॥ ( २९ ) अद्भुतं तन्मध्यगतमपि तद्गुणदोषैरस्पृष्टम्। अचिन्त्यं कथमेवमिति परामर्शातीतम्। सर्वत्र समतां गतं ब्रह्माणि कृमौ च निर्विशेषम्॥ (३०) पितामहः हिरण्यगर्भः \। तस्य विशेषणाणि प्रभुः एकः प्रजापतिः ब्रह्मा सुरगुरुः इति। प्रभुः ईश्वरः। एकः तत्समाभावात्। प्रजापतिः प्रजोत्पादनात्। ब्रह्मा ब्रह्मशब्दवाच्यस्य वेदस्य विस्तारणात्⁶⁸। सुराणां गुरुः हितोपदेशात्। स्थाणुः रुद्रः। मनुः प्रसिद्धः⁶⁹। तस्य विशेषणं परमेश्वरः⁷⁰ प्रजापतित्वात्॥(३१) प्रचेतसः⁷¹ इति बहुवचनं दशसंख्याकत्वात्। दक्षपुत्राः सप्त।

क्रोधस्तपो दमश्चैव विक्रान्तोऽथाङ्गिरास्तथा।
कर्दमोऽश्वश्च⁷² सप्तैते पुत्रा दक्षस्य कीर्तिताः॥

एकविंशतिः यथा ।

ब्रह्मा स्थाणुर्मनुर्दक्षो भृगुधर्मस्तपो दमः ।
मरीचिरङ्गिराश्चात्रिः पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः ॥
वसिष्ठः परमेष्ठी च विवस्वान्सोम एव च ।
कर्दमचापि यः प्रोक्तः शुक्रो विक्रान्त एव च ।
एकविंशतिरुत्पन्नाः प्राक्प्रजापतयः स्मृताः⁷³॥

(३२) पुरुषः विराट् । विश्वेदेवाः गणाविशेषः ॥( ३६ ) पुनः संक्षिपति । यदिदं इति । दृशिअयमुपलब्धिवचनः । प्रत्यक्षादिना यावदुपलब्धं तावदुत्पद्यते संह्रियते⁷⁴ चेति ॥ (३७) संहृतस्यापि पुनरुत्पत्तिरिति दृष्टान्तेन बोधयति यथर्तौ इति । अयं संबन्धः । ऋतुलिङ्गानि परभृतरुतमलयपवनकुसुमोद्गमादीनि ऋतौ दृश्यन्ते यानि यान्येव तानि तान्येव पर्यन्यप्रत्यावृत्त्या पुनरागमने दृश्यन्ते । एतेन मध्ये विनष्टानां प्रत्यभिज्ञा तद्रूपता सिद्धिरित्युक्तं दार्ष्टान्तिके योजयति । तथा भावा युगादिषु अतीते युगे ये दृष्टाः संप्रति युगादौ ते एव दृश्यन्ते इति ॥ (३८) दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकाभ्यां सिद्धमर्थमुपसंहरति एवमेतद् इति । अनाद्यन्तं अपरिज्ञायमानादिभावान्तभावं इदं प्रथमताया इदमन्ततायाश्च दुरधिगमत्वात् । भूतं च संहारः च तयोः कारकम् । अनादिनिधनं उत्पत्तिविनाशरहितं । चक्रं सृष्टिसंहारचक्रं ॥ (४०) कथापुरुषाणां वंशमवतारयति दिवःपुत्र⁷⁵ इति । द्यौर्द्युलोकाधिष्ठात्री देवता अदितिर्वा । बृहद्भानुप्रभृतयो रव्यन्ताः तस्या द्वादश पुत्राः॥ (४१) पुरा⁷⁶ पूर्वम् । विवस्वतः विवस्वन्तः छन्दोभङ्गभयाद् बिन्दुलोपः । त्रयोदशस्तेषां सह्यनामा⁷⁷ । अवरः कनीयान्॥ (४६) भूतस्थानानि भुवनानि । रहस्यं त्रिविधं⁷⁸ शुभाशुभकर्मफलमेकं⁷⁹ भुवनानां प्रभवो द्वितीयं व्ययश्च तृतीयम् । यदाह ।

शुभानामशुभानां च कर्मणां च फलोदयः।
प्रभवश्च व्ययश्चैव रहस्यं त्रिविधं स्मृतम्⁸⁰॥

इति। योगो योगशास्त्रम्। सविज्ञानः ससांख्यः। विज्ञायतेऽनेनेति विज्ञानं सांख्यशास्त्रम्॥ ( ४८ ) व्याख्यैव वैयाख्यम्॥ संक्षेपे हेतुमाह \।\।

(५० ) किमादि भारतमित्याह मन्वादि इति। मनुः आदिराजः। आस्तीको जरत्कारुसुतः। उपरिचरो वसुविशेषः। तच्चरितप्रस्तावनादि भारतमिति मुनीनां मतभेदः॥( ५२ ) तपसा विहितेन कायसंतापेन कर्मणा ब्रह्मणो वेदस्य चर्येण व्रतेन⁸¹")। व्यस्य सहस्रसंहितारूपेण विभिध इतिहासमिमंचक्रे⁸² :- षत्रिंशतसहस्राणि (Bd षष्टिं शतसहस्राणि ( for षट्त्रिंशत ).)चकारान्यां स संहिताम् । त्रिंशत्युत सहस्रं (Ed त्रिंशच्छतसहस्रं च.)तु देवलोके प्रतिष्ठितम् ॥ पित्र्ये पञ्चदश मोक्तं यक्षलोके (ED रक्षो यक्षे)चतुर्दश । एक शतसहस्रं तु मानुषेषु प्रतिष्ठितम् ॥ इति.")। तुल्यतया⁸³ वेदव्यसनस्य इतिहासकरणे हेतुमाह। तेन वेदार्थ एव अस्मिन्नितिहासे प्रतिपत्तिलाघवार्थं निबद्धइत्युक्तं भवति॥ (५३) कथापुरुषाणां मुख्यानामुत्पत्तिक्रममाह मातुर्नियोगाद् इति। मातुर्नियोगात् सत्यवत्याज्ञया॥ (५४) क्षेत्रे दारेषु अम्बिकायाम्॥ (५७) अन्तिके समीपे॥ (५८) सदस्याः सभ्याः। कर्मान्तरे कर्मावकाशे॥ (५९) धर्मशीलता धर्मे नैसर्गिकी प्रवृत्तिः। क्षत्तुः विदुरस्य। प्रज्ञां ऊहापोहौ। उद्भूतेन तमसा⁸⁴")अवसन्नानां वाङ्मनः कायानां अवष्टम्भहेतुर्मानसो धर्मो धृतिः॥ ( ६० ) माहात्म्यं महाशयता। सत्यं यथार्थज्ञानं सर्वभूतानुपघातके वाङ्मनसी। तद्योगात्पाण्डवाः सत्याः। सत्यस्य भावः सत्यता सत्यमेव। वृत्तं आचारः \।\। (६३) अभिरूपाः⁸⁵ पण्डिताः॥

(६५-६६) कथानायकप्रतिनायकयोर्युधिष्ठिरदुर्योधनयोर्जयपराजयबीजं

धर्माधर्ममयत्वं श्लोकाभ्यां संक्षिपति। तत्र पूर्वपक्षस्य प्रथमभावित्वात्प्रतिनायकं तावदाह (६५) दुर्योधन इति। मन्युमयः क्रोधप्रचुरः। क्रोधेन च क्रियते कार्यते परेण कृतमनुमोद्यते पापमिति कारणे कार्योपचारात् मन्युः पापम्॥

(६६) ‘ब्रह्म वेदा ब्रह्म तपो ब्रह्म ज्ञानं च शाश्वतम्⁸⁶।’

तेन त्रयमपि मूलमिति॥

(६७) युधा संप्रहारेण। विक्रमणेन प्रतापेन॥ (६८) मृगरूपस्य मुनेः व्यवायो मैथुनं तस्मिन् निधनम् \। कृच्छ्रां कष्टां⁸⁷.")प्राप आपदम्⁸⁸। तत्र अरण्ये। पार्थानां पृथापुत्राणाम्। आचारः सदाचारः। तस्य विधिः अज्ञातस्य ज्ञापनं⁸⁹.")। तस्य क्रमः अभ्यासक्रमः॥ (६९) मात्रोः कुन्तीमान्द्योः। धर्मोपनिषद् धर्मरहस्यं प्रति। अभ्युपपत्तिः सर्वात्मना प्रवृत्तिः। धर्मोपनिषत्संबन्धिनो दर्शयति धर्मस्य इति॥ (७०) तापसैः इत्यादिना हेत्वाभिधानम्॥ ( ७१ ) ऋषिभिः स्वयं आनीताः। तत् तस्मात्। यद्⁹⁰.")यस्मात्⁹¹॥ शिशवः इत्यनुकम्पनीयत्वम्। अभिरूपाः पाण्डित्येनात्मगुणेन च। जटिलाः व्रतचर्यया। ब्रह्मचारिणः प्रथमाश्रमणः॥ (७२) पुत्राश्चभ्रातरश्चेमे धृतराष्ट्रदुर्योधनादीनाम् \। शिष्याश्च द्रोणादीनाम् \। सुहृदः सवयसाम्। पाण्डवाः पाण्डोरपत्यानि। एते इति प्रत्यक्षेणोपदर्शनम्। अन्तर्हिताः इति समर्पकाणां मुनीनां योगप्रभावातिशयख्यापनम्॥ (७३) शिष्टाः अग्निहोत्राद्यनुष्ठायिनः। वर्णाः ब्राह्मणादयः। पौराः पुरवासिनः। चुक्रुशुः एत एत पश्यत पश्यत पाण्डवान् इति॥ (७६) संदेहाकुलानां जनानां संदेहच्छेदार्थं⁹² पाण्डवप्रवेशकाले दिव्यमद्भुतं दर्शयति तस्मिन् इति॥ (७९) नः कुतोऽपि भयं येषां ते अकुतोभयाः॥ (८०) शौचं संकरवर्जनम्। धृतिः अवष्टम्भः। विक्रमः प्रतापः॥ (८१) शुश्रूषा आराधनम्। क्षान्तिः⁹³”) परकृते अपकारे⁹⁴प्रतीकारबुद्धेरनुत्पादः। विनयः ज्येष्ठकनिष्ठेषु⁹⁵ यथोचितानुष्ठानम्॥ (८२) समवाये मेलके। भर्ता स्वयं वृतो वरो यया सा॥ ( ८४ ) गणान्

श्रेणीः॥ (८७) अर्हणानि उपायनानि॥ (८८) ईर्ष्या परोत्कर्षासहिष्णुत्वम्। मन्युः क्रोधः॥ ( ८९) विमानं संचारि देवसदनम्। प्रतिमा सदृशी⁹⁶॥ (९०) अवहसितः अवज्ञाय हसितः। प्रस्कन्दनं स्खलनम्⁹⁷। अनभिजातवत् अपरिचितवद् अकुलीनवद् वा॥ ( ९१ ) भोगापेक्षया भुञ्जन्⁹⁸ अभ्यवहरन्। रत्नापेक्षया धारयन्⁹⁹। भुञ्जन्निति काकाक्षिवद् उभाभ्यां संबध्यते। विवर्णः सहजवर्णाच्युतः। हरिणः पाण्डुरः \। कृशः तनुः॥ (९२) कोपः क्रोधः॥ (९३) नातिप्रतिमनाः कृत्रिमविवादस्य दुष्टक्षयनिमित्तयुद्धबीजत्वाद्अनुमोदनम्। उपेक्षा विधिनिषेधमध्यस्थता॥(९४) निरस्य (९५) जयत्सु पाण्डुपुत्रेषु सत्सु \। सुमहदप्रियम् इदमेव श्रुत्वा दुर्योधनमतं च ज्ञात्वा अब्रवीत् इति संबन्धः॥ (९६) असूया दोषारोपो गुणेष्वपि। मेधावी धारणावान्। बुद्धिमान् ग्रहणसमर्थः¹⁰⁰। प्राज्ञसंमतः ऊहापोहसमर्थः॥ (९८) कार्पण्यात् दैन्यात्॥ (१०२) पश्यतां इत्यनादरे षष्ठी॥ (१०३) माधवीं मधुज्ञातिकाम् \।\। (१०४) प्रवृष्टं कृतवर्षम्॥
अनादृत्य॥ (१०५) अक्षवती द्यूतसभा\। अन्वागतं अनुगतम्॥ (१०७) विविधाः चेष्टाः बाणवृष्टिसूचकवालुकाविक्षेपादिकाः॥ (११०) संशितं¹⁰¹ तीक्ष्णम् \। सत्यसंधं¹⁰² अवन्ध्यप्रतिज्ञम्॥ (११३) विब्रुवन्तं विशेषेण
ब्रुवन्तम्॥ (११५) मत्स्यराज्ञा इति समासान्तविधेरनित्यत्वात्॥ (११८) माधवं लक्ष्मीपतित्वात्। वासुदेवं सर्वभूतावासत्वात्। गां पृथ्वीम्॥ (११९) निग्रहः बन्धनम्। बहुधा विश्वरूपाकारेण॥ (१२३) तौ¹⁰³ इति तच्छब्दो वासुदेवार्जुनयोस्तत्तदद्भुतकर्मसमर्थतां स्मारयति तदिदं पदस्थं काव्यम्॥ (१२४) लोकान् दर्शयानं शरीरे विश्वरूपाकारेण विवर्तमानम्¹⁰⁴॥ (१२६) दृश्यरूपः प्रधानभूतः॥ (१२९ ) अनुलोमाः¹⁰⁵ अनुलोमगतयः। तत्र वामदक्षिणपश्चाद्वहो वायुः प्रयातुरनुकूलः। तथा च।

इष्टो¹⁰⁶ वामं¹⁰⁷ प्रविशतो दक्षिणः प्रविविक्षतः।
पश्चात्संसाधयत्यर्थं पुरस्तात्प्रतिषेधकः॥

इति। शक्रादिष्टस्य मेघस्यानुकूलत्वात् शक्रः¹⁰⁸.")अनुकूलः। युक्तौ संयुक्तौ। पृष्ठदेशे अस्मान् व्याभषन्त¹⁰⁹अस्माकं¹¹⁰ विरुद्धानि निमित्तान्याभषन्त अकथयन्॥ (१३३) यदाभिमन्युं¹¹¹”) इत्यत्र परिवरणबालत्वहृष्टरूपत्वादीनि अभिमन्योस्तेजोतिशयं ध्वनन्ति॥ (१३४) क्रोधं मुक्तं उद्गामीकृतम्॥ (१३६) उपवृत्तान् भूमौ लुठितान्¹¹²॥ (१४०) अमर्षयन् क्षमामकृतवन्तः॥ (१४१) व्यंसितां व्यर्थीकृताम्॥ (१४५) विकुर्वन्¹¹³ विक्षिपन्॥ (१४७) शून्यं असहायम्। अमर्षयन्तं¹¹⁴ द्रोणपुत्रं कृपमित्यादिना संबध्यते॥ (१४८) देवगुह्ये भूमाववतरणलक्षणगुह्यदेवकार्यरूपे॥(१५१) तिष्ठमानं¹¹⁵ प्रकाशयन्तम्॥ (१५२) मार्गान् मण्डलानि। मिथ्या हतं गदायुद्धन्यायातिक्रमेण हृतम्॥ (१५३) बीभत्सं निन्दितम्¹¹⁶॥ (१५४ ) अनुयातेन लक्ष्यीकृतेन॥ (१५८) त्रयः कौरवाणां कृतवर्माश्वत्थामकृपाः। सप्त¹¹⁷")पाण्डवानां कृष्णसात्यकि पाण्डवाः। द्व्युना द्वाभ्यामूना॥ (१५९) तमसा स्नेहेन। मोहः अज्ञानम्। संज्ञा ज्ञानम्। विह्वलता क्रियासु स्खलनम्॥ (१६२) गवल्गणस्यापत्यं॥ गावल्गणिः॥ (१६३) उत्साहः वीररसप्रकृतिः प्रयत्नविशेषः॥ (१८१) आस्तिक्यं परलोकादिष्वस्तीति धीः। आर्जवं विहितेन पथा गमनम्॥ (१८२) ते चापि निधनं गताः इत्यनेन निधनस्यानतिक्रमणीयतामाह॥( १८३ ) त्वत्पुत्राणां निधनातिक्रमैका कथा। प्रत्युत रोगाणामिव दुःखहेतूनां तेषां ध्वंसो न शोकाय भवितुमर्हतीत्याह तव पुत्रा दुरात्मनः इति। दुरात्मनः दुष्टमनसः। प्रतप्ताः दुःखाग्निकवलिताः। मन्युना हेतुना \। लुब्धाः धनमित्येव परकीयेऽपि कृताभिलाषाः। दुर्वृत्तभूयिष्ठाः दुराचारबहुलाः॥ (१८५) अत्यन्तमेव निवृत्तिः¹¹⁸ आत्यन्तिकी दुःखनिवृत्तिः मुक्तिरिति यावत्॥ (१८६) तथा तत्प्रकारेण मृतेनेति यावत्। तद् इत्यव्ययं तृतीयान्तं तेन चेत्यर्थः। दैवं प्राक्तनं¹¹⁹”) कर्म॥ (१८७) कालः त्रुट्यादिलक्षणः कलनहेतुत्वात् ईश्वरो वा। तत्र कालस्य चेतनता सर्वकर्तृकता च प्रतीयमाना त्रुट्यादिपक्षे गौणी मुख्या पुनरी-

श्वरपक्षे इति बुद्ध्वा¹²⁰येनेष्टं तेन गम्यतामिति। मूलं उपादानकारणम्। ‘मूलप्रकृतिरविकृतिः’¹²¹इत्यादौ तथा प्रसिद्धेः॥ (१८८-९८९) पचति¹²² इति कर्तृतामाह स्वातन्त्र्यप्रतीतेः। संहरति शमयते कुरुते संक्षिपते विसृजते चरति इत्यादिषु स्वातन्त्र्यं विवक्षितम्। अविवृतः अनिवारितः। समः मित्रोदासीनादिभेदहीनः॥ (१९१) संजयवचनादू धृतराष्ट्रे वीतशोके सति उग्रश्नवाः प्रकृतमनुवर्तयति¹²³ अत्र इति। उपनिषद् रहस्यम्। पुण्यहेतुत्वात् पुण्याम्\। कासावित्याह¹²⁴")भारताध्ययनात् इति। पादं श्लोकपादम्। श्रद्दधानस्य आस्तिकस्य॥ (१९२ ) भारताध्ययनस्य पापनिवर्तकत्वे हेतुमाह देवर्षयः इति॥ (१९३) तस्य पुण्यहेतुत्वे हेतुमाह स हि इति। सत्यं¹²⁵ अपरोक्षतया प्रतीयमानं परोक्षतया च। तथा च श्रुतिः ‘सच्च त्यच्चेति’¹²⁶। सद् इत्यपरोक्षतया¹²⁷त्यद् इति परोक्षतया¹²⁸प्रतीयमानत्वात्। ऋतं अबाधितम्। पवित्रं पापक्षयहेतुत्वात्¹²⁹॥ ( १९४) शाश्वतं नित्यम्। ब्रह्म जगज्जन्मादिकारणम्। परमं निरुपाधि।प्रवाहनित्यतापरिहारार्थमाह ध्रुवं इति। ज्योतिः ज्ञानम्। परिणामनित्यतापरिहारार्थमाह सनातनं इति कूटस्थमित्यर्थः॥ (१९५) असत् अभावरूपं प्रध्वंसादि। सत् भावरूपं घटादि। सदसतः प्रध्वंसंप्रध्वंसेन पुनरुत्पद्यमानम्\। संततिः ब्राह्मणाद्ब्राह्मण इति सजातीयात्परोत्पादः। प्रवृत्तिः नित्यनैमित्तिककाम्यनिषिद्धतया दृष्टलक्षणा। जन्मप्रकृतेर्विभागः। मृत्युः प्रकृतावविभागः।पुनर्भवः लीनस्य पुनरुत्पादः॥ (१९६) आत्मानमधिकृत्य प्रवर्तते इति अध्यात्मम्। भूतगुणाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः। अव्यक्तं आपीतसमस्त कार्य जगत्कारणम्॥(१९७) युक्ताः अविक्षिप्ताः। ध्यानं तत्त्वचिन्ता।योगः चित्तवृत्तिनिरोधः¹³⁰। आत्मनि चेतसि॥ (१९९) आस्तिकः श्रुते कृततथेतिधीः॥ ( २०१ ) वपुः शरीरम्। एतत् इति वपुर्विशेषणम्। सत्यं कारणम्। अनृतं¹³¹ कार्यम्। यदाह श्रुतिः ‘वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्‘इति॥ (२०३)

अन्ततः असंभवे॥ (२०४) भारताध्ययनस्य प्रयोजनान्तरमाह इतिहासेति। इतिहासः पुरावृत्तम्। पुराणं पञ्चलक्षणम्¹³²। उपबृंहणं अर्थान्तरकल्पनया क्षीणस्य यथावद्व्याख्यानेन परिपोषः॥ (२०५) फलान्तरमाह कार्ष्णंवेदं इति। कृष्णो व्यासः कृष्णवर्णत्वाद्विष्णुत्वाद्वा \। कृष्णस्यायं कार्ष्णः तत्कृतत्वात्। बिद्यते ज्ञायते धर्मार्थकाममोक्षतत्त्वं सोपायमनेनेति वेदः। अर्थः चतुर्वर्गः। भ्रूणः बालः गर्भगतो वा। स्वशाखाध्यायी ब्राह्मणो वा॥ (१९१–२०९) अत्रोपनिषदं इत्यादिना

निरुक्तमस्य यो वेद सर्वपापैः प्रमुच्यते।

इत्यन्तेन भारताध्ययनस्य प्रयोजनमाह॥

(२१०) यो न श्रद्धत्ते तं प्रत्याह। तपो न कल्कः इति। तपः चान्द्रायणादि। अध्ययनं ब्रह्मयज्ञः \। स्वाभाविकः जातिकृतः। वेदविधिः वेदविहितो यज्ञदानहोमादिरिति त्रयाणां वर्णानां साधारणो धर्मः। प्रसह्य वित्ताहरणं इति। क्षत्रियस्य प्रसह्य बलात्कारण हरणं ग्रहणम्। एतानि तावत्तपः प्रभृतीनि न कल्कः नासारः। यद्वा न कल्कः न पापम्। तान्येव भावोपहतानि। भावः अश्रद्धा अन्यथैवेदमन्यथापि स्यादिदमिति वा बुद्धिः। तथा उपहतानि प्रतिबद्धपुण्यसाधनभावानि वा कल्कः¹³³")। एतेन तपःप्रभृतीनि भावदूषितानि¹³⁴")यथा न श्रेयःसाधनानि¹³⁵.”) तथा भारताध्ययनमपि। तान्येव च भावशुद्धानि यथा श्रेयःसाधनानि तथेदमपीति विवक्षितं मुनेः॥

॥आदिपर्वणि अनुक्रमणिका॥

[ २ ]

(२) शुश्रूषा श्रोतुमिच्छा। मे मम ब्रुवतो¹³⁶”) मयि ब्रुवतिसति॥ (३) पार्थिवं पृथिवीभवम्। क्षत्रं क्षत्रियजातीयम्। (६) निषिषिधुः¹³⁷निषिद्धवन्तः। एकाक्षराधिक्येऽपि¹³⁸ न छन्दोभङ्गः तथापि प्रयोगदर्शनात्। अथ वा सिषिधुः

इति पाठः । सिषिधुः शिक्षितवन्तः । अथ वा विधिरयं¹³⁹ निषेधार्थः निषिद्धवन्तः इत्यर्थः ॥ (९) अन्तरे संधौ ॥ (१०) भूदोषाः निम्नोन्नतत्वादयः ॥ (१४) अक्षौहिणमानं निगदव्याख्यानम् । रथस्थगजस्थपुरुषाणां अक्षौहिणी संख्यायाम् गणितत्वाद्¹⁴⁰ युद्धहतानां नराणां चक्ष्यमाणयातिबह्वया संख्यया न विरोधः ॥ (२५) कालेन ईश्वरेण ॥ (२८) हार्दिकस्य पुत्रः हार्दिक्य¹⁴¹: कृतवर्मा । गौतमः कृपः ॥ (३०) अभिपनं अङ्गीकृतं । वैराग्यं रागद्वेषमध्यस्थता ॥ (३१) आत्मेव प्रत्यगात्मेव \। वेदितव्येषु ज्ञेयेषु । एतेन दुर्ज्ञेयत्वं ज्ञानस्य च महाफलत्वम् । प्रधीयते सर्वमस्मिन्निति प्रधानं परमात्मा । स एव अर्थः प्रतिपाद्यः¹⁴²॥ (३२) अर्पिता निहिता । स्तौति¹⁴³ उत्तमा इति । वाक् पदरूपतया । यथा लौकिकी वैदिकी च \। स्वरव्यञ्जनसमुदायरूपत्वात्तत्रार्पिता । तर्पिता इति पाठे तृप्तिर्निराकाङ्क्षता ॥ (३४) पौष्यं सौदासस्य कर्माभिदायकं पर्व । पर्व एकेनार्थेनारम्भावसानसंधिः¹⁴⁴”) । सर्वेषां पर्वणां संक्षिप्तेनादिशब्दवाच्येनार्थेनावछिन्नत्वाद्¹⁴⁵”) आदिपर्वसंक्षेपो हि विस्तरस्यादिः । सभालक्षणेनार्थेन एकेनारम्भावसानसंधिः¹⁴⁶.After this C repeats the passage from सर्वेषां पर्वणां up to विस्तरस्यादिः”) अवच्छिन्नत्वात्¹⁴⁵”) सभापर्व । एवमन्यत्रापि बोद्धव्यम् । शतपर्वी तु संज्ञानिमित्ते नार्थेनावच्छिन्ना ॥ (३८) ह्रियते¹⁴⁷ इति हरणं स्वसृदायः । हारिका तदानयनम्¹⁴⁸”) ॥ (४५) आसनं आस्या सम सह समास्या¹⁴⁹”) ॥ (६९) उक्तपुनरुपक्रान्तं खिलं इत्यभिधीयते¹⁵⁰॥ (७०-७१) इति शतपर्वैव कथावतारकेण लोमहर्षाणिना अष्टादशपर्वतया संगृहीता ॥ (१०१ ) कितवः द्यूतकारः ॥ (११८) सोमर्पाथी¹⁵¹ सोमपायी ॥ (११९) पुत्रेण पशुना ॥ (१२८*) न्यायं वेत्यधीते च इति नैयायिकः॥ (१३०) बहुलां¹⁵² कृष्णां शमीम्। विपुलां इति वा पाठः । संन्यदधुः¹⁵³ सम्यग्निहितवन्तः ॥ ( १४१) चिन्ता प्रत्ययप्रवाहः ॥ (१४३ ) आत्मानमधीकृत्य वर्तते इति अध्यात्मम् । शोके

लालसा अभिलाषो यस्य॥ (१४४ ) समितिः सभा। ऐकात्म्यं एकात्मता॥ (१३९) छद्म व्याजम्॥ (१३६ ) उपलव्ये विराटनगरे \।\। (१४७) राजसु नृपेषु। राजसं इति वा पाठः रजोगुणास्पदम्॥ (१३७) नौ आवयोः॥ ( १३९) वव्रेवृतवान्॥ (१४८) मन्त्रितात् अनु पश्चात् मन्त्रितः गुप्ते भाषितः। शौटीर्य¹⁵⁴सत्यभाषितागर्वः। पञ्चम्यन्तस्य प्रत्याख्याने हेतुमाह। (१५६ ) कश्मलः तामसो भावः। मोहजं मिथ्याज्ञानजम्॥ (१५९) चतुर्भिरधिकाशीतिः चतुराशीतिः¹⁵⁵॥ (१६०) अपनिन्युः बहिष्कृतवन्तः॥ (१६१) शान्तः¹⁵⁶ प्राणैर्निगृहीतः॥ (१७० ) आक्षेपः निन्दा॥ (१७५) धर्मो राजा यस्य॥ ( १७७) श्लोकाग्रं श्लोकसंख्या। यशोभृता¹⁵⁷यशःपोषकेण।(९८०) प्रतिजज्ञे प्रतिज्ञातवान्। दंशनं कवचम्॥ (१८२) अमुच्यन्त मुक्ताः॥ (१८३) अनशनं अभोजनम्। उपाविशत् उपरुद्धवती। उपालभत् इति वा पाठः॥ ( १८५) दैव प्राक्तनं¹⁵⁸”) कर्म॥(१९२) क्षत्रियाः¹⁵⁹क्षत्रियस्त्रियः। दिष्टान्तात् दैवात्। अनिवृत्तिः मरणं तत्त्वतः। दृष्टान्ताननिवर्तिनः इति पाठे दृष्टोऽन्तोऽवसानं यैः अत एव अनिवर्तिनः। समरादिति शेषः॥ (२०१) प्रकृतिं स्वभावम्॥ (२०२) धर्मार्थीयो धर्मार्थयोर्हितः॥ (२०४) भीष्मस्वर्गयोः संप्राप्तिः संबन्धः अतः संबन्धे षष्ठ्यौ॥ (२०९) पुत्रिका पुत्रत्वेन कल्पिता॥ (२२१) आपाने पानगोष्ठ्याम्। एरका प्रस्तरहेतुस्तृणविशेषः॥ ( २२२ ) समं बालवृद्धेश्वरदरिद्वेषु तुल्यम्॥ (२२३) विषादः शोकावस्था \। आर्तिः¹⁶⁰ भयम्॥ (२२५) शरीरे¹⁶¹ इति द्वितीया द्विवचनम्। शरीरं इति वा पाठः। प्रधानतः प्रधानानाम्। सार्वविभक्तिकस्तसिः॥ (२२७) अप्रसन्नतां छन्नताम्। प्रभावः शक्तिविशेषः॥ (२२८) निवेदः वैराग्यं अलंबुद्धिः। संन्यासः सर्वत्यागः॥ (२३३) अष्टादश इति प्रधानपर्वाभिप्रायेण नोपपर्वापेक्षया। तेषां संग्रहः।

आदिसभाविपिनानि विराट-
प्रोद्यमभीष्मगुरूणि च कर्णः।

शल्यकसौप्तिकपर्व तथा स्त्री-
शान्त्यनुशास्तितुरंगममेधाः।
आश्रममौसलयानिकनाकाः
पर्वणि पर्वणि नामविशेषाः॥
एकोनविंशतिकपर्वभिरादिपर्व
ख्यातं सभा नवभिरष्टभिरष्टयुक्तैः।
आरण्यकं ननु विराटकथा चतुर्भि-
रेकाधिकैर्दशभिरुद्यममामनन्ति॥
भीष्मं तु पञ्चभिरथो गुरुरष्टसंख्यै-
रेकेन कर्णमथ शल्यकथा चतुर्भिः।
सौप्तं त्रिभिस्तदनु पञ्चभिरङ्गनानां
शान्तिश्चतुर्भिरनुशासनमेककेन।
द्वाभ्यामुशन्ति हयमेधमथाश्रमाख्य-
माहुस्त्रिभिर्मुसलपर्व तथैककेन।
एकैकशो गमननाकगती द्वयाभ्यां
वंशो हरेरिति कृता शतपर्वसंख्या।

आदिपर्वण्यध्यायाः २१८¹⁶²। श्लोकाः ८९८१¹⁶³॥ सभापर्वण्यध्यायाः ७२। श्लोकाः २५११¹⁶³॥ आरण्यपर्वण्यध्यायाः २६९¹⁶³ श्लोकाः ११६६४¹⁶³॥ विराटपर्वण्यध्यायाः ६७३¹⁶⁴। श्लोकाः २०५०॥ उद्योगपर्वण्यध्यायाः १८६। श्लोकाः ६६९८¹⁶⁵॥ भीष्मपर्वण्यध्यायाः ११७।श्लोकाः ५८८४¹⁶⁶॥ द्रोणपर्वण्यध्यायाः १७०¹⁶³। श्लोकाः ९७०४¹⁶⁷॥ कर्णपर्वण्यध्यायाः ६९।श्लोकाः ४६६४¹⁶⁸॥ शल्यपर्वण्यध्यायाः ५९। श्लोकाः ३२२०॥ सौप्तिकपर्वण्यध्यायाः १८। श्लोकाः ८७०¹⁶⁹॥ स्त्रीपर्वण्यध्यायाः २७।श्लोकाः ७७५॥ शान्तिपर्वण्यध्यायाः ३३९¹⁶³। श्लोकाः १४५१५¹⁷⁰॥ अनुशासनपर्वण्यध्यायाः ४२¹⁶³।

श्लोकाः १५०६¹⁷¹॥ अश्वमेघपर्वण्यध्यायाः¹⁷²१०७।श्लोकाः ३३२०॥ आश्रम वासपर्वण्यध्यायाः¹⁷³४२¹⁶³। श्लोकाः १५०६¹⁶³॥ मुशलपर्वण्यध्यायाः¹⁷⁴८¹⁶³। श्लोकाः ३००¹⁶³॥ महाप्रस्थानपर्वण्यध्यायाः¹⁷⁵३ \। श्लोकाः ३२०¹⁷⁶॥ स्वर्गारोहणपर्वण्यध्यायाः¹⁷⁷५¹⁶³। श्लोकाः २००॥ हरिवंशे अध्यायाः २५४¹⁷⁸।श्लोकाः ४३८४¹⁷⁹॥ माथुरस्यैषा¹⁸⁰ व्यवस्था। पारिजातहरिवंशस्याध्यायाः २५५। श्लोकाः १२६६४॥ अतः परं भविष्यपौष्करादेप्रादुर्भावे अध्यायाः श्लोकाः ३४८ \। तेन पारिजातहरिवंशे श्लोकाः द्वासप्तत्यधिकषोडशसहस्राख्याः १६०७२। एवं माथुरहरिवंशेन सह पर्वाध्यायाः २३६२ श्लोकाः ९५५। पारिजातग्रंथसंख्यया पञ्चपञ्चाशत्श्लोकाधिकपञ्चशतोत्तर सहस्रद्योत्तरं एकलक्षं १०२५५५। इत्थं शतसहस्रेऽधिकग्रन्थो न दोषाय प्रपञ्चतया प्रादुर्भावानां वर्णितत्वादिति॥

(२३५) भारतज्ञानस्य साङ्गवेदचतुष्टयज्ञानादधिकत्वं प्रतिपादयति यो विद्याद् इति। अङ्गानि शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं ज्योतिषं छन्दश्चेति। उपनिषद् बृहदारण्यकादि। साङ्गोपनिषदः इति वा पाठः। साङ्गोपनिषदा इति पाठे तु भिदाशब्दवद् उपनिषदाशब्दो बोद्धव्यः॥(२३६) शब्दगतैर्माधुर्यादिभिरर्थगतैः¹⁸¹ सहृदयहृदय चमत्कारकारित्वादिभिर्गुणैरयमन्यानधरीकरोति इत्याह श्रुत्वात्विदं इति॥(२३७) प्रज्ञाहेतुत्वादप्ययमन्येभ्यः श्रेयानित्याह इतिहासोत्तमाद् इति। लोकाः संविधीयन्ते स्थाप्यन्ते येषु इति लोकसंविधयः भूर्भुवः स्वर्लक्षणा वास्तुविशेषाः॥ (२३८) एतत्प्रतिपाद्ये एवार्थे पुराणानां प्रवृत्तिरित्याह अस्याख्यानस्य इति। चतुर्विधाः जरायुजाण्डजस्वेदजोद्भिजाः॥(२३९) क्रियाः नित्यनैमित्तिकादयः। गुणाः शब्दे श्लेषादयः अर्थे प्रतिपाद्ये¹⁸².”) जीवात्मनि क्षमादयः परमात्मन्यानन्दादयः॥ (२४०) सर्वकथामूलामिदमाख्यानमित्याह। अनाश्रित्य इति॥ ( २४१ ) उपजीवनं¹⁸³ तत्सदृशसंदर्भनिर्माणम्।

तदर्थस्य तदर्थसमस्य चार्थस्योत्प्रेक्षणम् ॥ (१८७) विशेषणे अतिशयकरणे॥ ( २४२) अप्रमेयं अर्थतो ग्रन्थतश्च । पुण्यं काम्यपुण्यहेतुत्वात्¹⁸⁴ । पवित्रं नित्यनैमित्तिकपुण्यहेतुत्वात् । पापहरं ब्रह्महत्यादिप्रायश्चित्तत्वात् । शिवं मङ्गलत्वात् । समधिगच्छति शब्दतोऽर्थतश्च प्रतिपद्यते। पुष्करजलाभिषेकस्य पुण्यहेतुत्वेन प्रसिद्धत्वाद् उपमानत्वम् \। तेनापि किं इत्यनेन पुण्यार्थिनो भारतश्श्रवणे एव प्रवृत्तिर्युक्तेति दर्शयति ॥ (२४३) अनुत्तमं न विद्यते उत्तमं यस्मात् । महार्थं महान् धर्मार्थकाममोक्षलक्षणोऽर्थो यस्य । द्विन्याय्यं¹⁸⁵.”) शब्दोऽर्थश्च द्वयं न्याय्यं न्यायादनपेतं यस्य । अथ¹⁸⁶वा द्विः । द्वयं सामस्त्ये च एकदेशेन चाध्ययनं न्याय्यम् । अथ वा द्विः द्विधा मानुषे दैवे च कर्मणि न्याय्यम् । द्वित्याज्यं इति वा पाठः । द्वे गर्वाश्रद्धे त्याज्ये यस्मिंस्तद् द्वित्याज्यम् । अहं भारतं बुध्ये इति गर्वः जैमिनिप्रभृतीनामपि संशयदर्शनात् । अन्यथापि ब्रूयात् स्वकृतिमाहात्म्यख्यापनायेत्यश्रद्धा \।\।

॥ आदिपर्वणि पर्वसंग्रहः ॥

[३]

(१) दीर्घसत्रं सहस्रवार्षिकम् । उपास्ते स्म उपासितवान् \।\। (२) सारमेयः श्वा । रोरूयमाणः अत्यर्थं रुवन् ॥ (६) नावेक्षे अवेक्षणालक्षणमपराधं न करोमि । यदाहुः ।

कुक्कुटः पक्षवातेन श्वा दृष्टयान्नं प्रदूषयेत् ॥

(७) सरमा देवशुनी ॥ (८) अदृष्टं अचिन्तितम् ॥ (९) संभ्रान्तः भीतः । विषण्णः मोहविकारैर्व्याप्तः । एतेन एवमुक्तमकृतापराधस्य हिंसा तीव्रवेगित्वादिहैव फलतीति ॥ (१०) पापेन कृत्या¹⁸⁷पापमेव वा कृत्या पापकृत्या ॥ (१५) उपांशु अन्येनाश्रूयमाणम् ॥ (१७) उपावृत्तः प्रत्यागतः ॥ (१८) तक्षशिला देशविशेषः । (१९) अपोदस्यापत्यं आपोदः¹⁸⁸ । अयोदः इति वा पाठः । अयोमया दन्ता अस्येति ॥ ( २० ) खण्डः एकदेशः । (३०) सर्वाणि शास्त्राणि इत्यनेन ग्रन्थेन गुरुभक्तेस्तीवाया हस्तगतमेव तीव्रफलमिति ॥

(३५) पीवान् स्थूलः ॥ ( ४९ ) वृत्युपरोधः वृत्तिप्रतिबन्धः ॥ (५८) अश्विनौ स्तुहि इति अत्रेदं विचार्यते। अश्विनाविति स्वधौ सूर्याचन्द्रमसौ वा विवक्षितौ। स्वर्वैद्यौ इति पूर्वपक्षः अश्विशब्दस्य तत्पर्यायाणां च नासत्यदस्रादीनां स्वर्वैद्ये रूढत्वात्। सूर्याचन्द्रमसोश्च यौगिकत्वाद् योगाद्रूढेर्बलीयस्त्वात् प्रकृतत्वाच्च। विरुद्धभोजनेन हि नष्टचक्षुषश्चक्षुःकामस्य तत्प्रतिक्रियासमर्थत्वात् स्वर्वैद्यौप्रकृतौ न सूर्याचन्द्रमसौ। सिद्धान्तस्तु सूर्याचन्द्रमसावन्यत्रासंभविनः संवत्सरर्तुमासदिनादिनिर्माणस्य लिङ्गस्य स्ववैद्ययोर्योजयितुमशक्यत्वात्। लिङ्गबलेन च रूढिताः प्रत्यायन्ते शब्दाः ‘आकाशस्तल्लिङ्गात्’¹⁸⁹इत्यधिकरणन्यायेन। तत्र ह्याकाशशब्दस्य भूताकाशे रूढत्वात्तदेवाकाशशब्दवाच्यमिति पूर्वपक्षं कृत्वा तल्लिङ्गाज्जगत्सृष्टत्वादेः परमात्मैवाकाशशब्दवाच्य इति सिद्धान्तः कृतः। प्रकृतत्वं च सूर्याचन्द्रमसोरपि संभवति। ‘आरोग्य भास्करादिच्छेत्’ इति प्रसिद्धेः। ओषधिसाध्ये च कार्ये ओषधशिस्य चन्द्रस्य स्तुतिर्नाप्रकृता ॥ (५९) देवावश्विनौ वाग्भिर्ऋग्भिः ॥

[ ६० ] प्र पूर्वगौ पूर्वजौ चित्रभान्
गिरा वा शंसामि तपसा ह्यनन्तौ¹⁹⁰।
दिव्यौ सुपर्णो विरजो विमाना-
वधिक्षिपन्तौ¹⁹¹ भुवनानि विश्वा ॥

अश्विनौ अश्वाः किरणाः अनयोः सन्तीति। आशंसामि स्तौमि गुणबत्तया ब्रवीमीति संबन्धः। वाग्भिः वाक्यैः। ऋग्भिः ऋग्ग्रूपाभिः ऋचां गुणप्रकाशकत्वात्। मन्त्रत्वे शक्त्यतिशयेन देवतावर्जने समर्थत्वाच्च। प्र पूर्वगौ प्रशब्दो अयं आशंसामि इत्यत्रयोजनीयः तेन प्राशंसामि। पूर्व दिनरजन्योरारम्भकालः तं गच्छतः इति तत्र गमयन्तौ विश्वमिति वा। गमिरयं ज्ञानार्थः। प्र इति तस्यैव विशेषणं वा प्रकृष्टं गमयतः साक्षात्कारकारित्वात्। पूर्वजौ जगत्सृष्टौ प्रथमोत्पन्नौ। यदाह ‘सूर्याचन्द्रमसौ धाता यथापूर्वमकल्पयत्¹⁹²’ इति। चित्रभानूचित्रा विचित्रा भानवः सूर्यस्य। त एव हि तपन्ति वर्षन्ति शिशिरमुत्सृजन्ति च।

तावत्सुवृत्तावनमं तमायया¹⁹³
सत्तमा गा अरुणा उदावहम्¹⁹⁴ ॥

ग्रस्तां गिलिताम्। शोभनीयानि दर्शनीयानि पर्णानि पत्राणि यस्य अर्कवृक्षस्य असौ सुपर्णः \। तस्य बलेन शक्त्यतिशयेन। वार्तिकामिव वर्तिकां नयनरश्मिधाराम्। सुपर्णस्य गरुडस्य वर्तिकां इति पक्षविशेषम्। अनयोरुपमानोपमेयभावोऽर्थादवगन्तव्यः। अमुञ्चतं दत्तं युवामिति प्रार्थनायामेव। विभक्तिपुरुषयोर्व्यत्ययात् अमुञ्चताम् इत्याह। हे अश्विनौ। सौभगाय सुभगभावाय। अन्धोह्यसुभगः। तावत् अनमं नमस्कृतवानस्मि इत्यन्वयः। सुवृत्तौ शोभनाचारौ सुवर्तुलौ वा। तमायया¹⁹⁵.”) साकाङ्क्षया बुद्ध्या। तमु काङ्क्षायां अय गतौ च। ताम्यति अयते येन तमाया। सत्तमाः शोभनतमाः। गाः दृष्टीः। अरुणाः लोहिताः। अरुणत्वं दृष्टेर्गुणविशेषः। उदावहम् उदावहामि प्राप्नोमि यावत् इति बोद्धव्यं तावद्यावतोर्नित्यसंबन्धात्॥

[६३] षष्टिश्च गावस्त्रिशताश्च धेनव
एकं वत्सं सुवते दुहन्ति।
नानागोष्ठा विहिता एकदोहना-
स्तावश्विनौ दुहतो धर्म्यमुक्यम्¹⁹⁶॥

गावः तिथयः तासां विशेषणं धेनवः दोग्ध्र्यः। चकारावन्योन्यं समुचिनुतः। षष्ठ्यधिका त्रिशती। एकं वत्सं संवत्सरलक्षणम्। सुवते उत्पादयन्ति। तं एव दुहन्ति पूरयन्ति। नाना विचित्राणि गोष्ठानि गोस्थानकानि पक्षमासर्तुलक्षणानि यासाम्। विहिता कृताः एकः अर्कः दोहनः दोग्धा यासां ताः पूर्वोक्ताः गाः¹⁹⁷। तावश्विनौ दुहतः इत्यन्वयः। धर्म्यं धर्मो धर्मः तस्मै हितं। उक्थ्यं प्रशस्यम् \।\।

[६४ ] एकां नाभिंसप्तशता अराः श्रिताः
प्रधिष्वन्या विंशतिरर्पिता अराः।

अनेमि¹⁹⁸ चक्रं परिवर्ततेऽजरं
मायाश्विनौ समनक्ति चर्षणी॥

एकां¹⁹⁹ । सम. (क्तं ) अनवरतं भ्रमति ऋतुमासादिक्रमेण । अजर जराशून्यं अविनाशत्यिर्थः । माया जगत्कारण कपटम् । हे अश्विनौ युवयोः माया तञ्चक्रं समनक्ति । मायायाः विशेषणं वर्षिणी । वर्षः प्रसिद्धः तयुक्ता प्रसिद्धा इत्यर्थः । तस्मात्परमेश्वरप्रज्ञाया व्यञ्जनौ युवां किं न कर्तुं समर्थौ।”) प्रधानभूतां नाभिं ऋतुषट्करूपां श्रिताः सप्तशतानि अराः अहानि रात्रयश्च। प्रधिषु अन्तेषु अन्याः अराः अहानि रात्रयो दश एवं विंशतिः अर्पिताः स्थापिताः। अ वासुदेवो नेमिः यस्य अनेमिः। पर्वतचक्रं परिवर्तते गत्वा गत्वा निवर्तते। अजरं अविनाशि इत्यर्थः। माया प्रज्ञा सर्वज्ञानम्। हे अश्विनौ युवां माया समनक्ति व्यनक्ति। मायाया विशेषणं चर्षणी प्रसिद्धेति यावत्। तस्मात्परमेश्वरप्रज्ञया व्यङ्गिनौ युवां किं कर्तुमसमर्थौ॥

[६५] एकं चक्रं वर्तते द्वादशारं प्रधि-
पन्नाभिमेकाक्षममृतस्य²⁰⁰ धारणम्।
यस्मिन्देवा अधि विश्वे विषक्ता
स्तौ माश्विनौ मुञ्चतं²⁰¹ मा विषदितम्॥

एक चक्रं संवत्सरलक्षणं वर्तते व्यवहारभावेन प्रवर्तते। द्वादशमासा अरा यस्मिन्। प्रधौ नेमेः प्रान्ते प्रान्ते सीदन्तीति प्रधिपन् अयनद्वयम्। तत्र ह्युत्तरायणे रात्रिः सीदति दक्षिणायने दिनम्। प्रधिपन् एव नाभिः यस्य। प्रधिषण्णाभिं इति पाठः। प्रधिः चक्रोदरात् बहिः षड् ऋतवो नाभिर्यस्य। एकः अद्वितीयः ईश्वरः अक्षो यस्य \। अमृतस्य मोक्षस्य धारणं स्थानं प्रियतेऽस्मिन्निति। यस्मिन् अधि उपरि विश्वे देवा विषक्ता विशेषेण श्रिताः। तौ तादृशौ मा मुञ्चतम्। माशब्दो²⁰² निषेधे। मा त्यजतमित्यर्थः। कर्मापेक्षया²⁰³चक्र-

मित्यादिना उक्तं कालचक्रमिति संबध्यते। तदिदमेतादृशं कालचक्रं अश्विनौ मा त्यजतः किं तु धारयतः इति तयोर्महिमातिशयः कथितो भवति। मा विषीदतं इति णिचो लोपात् मा विषादयतमिति लभ्यते। एवं महिमानौ युवां उपेक्षया मा विषादयतमिति प्रार्थना॥

[६६] अश्विनाविन्द्रममृतं वृत्तभूयौ
तिरोधत्तामश्विनौ दासपत्नी।
हित्वा²⁰⁴गिरिमश्विनौ गामुदाचरन्तौ
तद्वृष्टमह्नाप्रथिता बलस्य²⁰⁵॥

अश्विनौ सूर्याचन्द्रमसौ। इन्द्रममृतं²⁰⁶ च तिरोधत्तां तिरोहितवन्तौ। तत्र हेतुः वृत्तभूयौ इति²⁰⁷। वृत्तानि चरितानि भूयांसि ययोः। वृत्तभूयांसाविति प्राप्ते सलोपच्छान्दसः। वृत्तानि जगद्विरोधितमोनिवारणं तेजःप्रसारणंव्यवहारप्रवर्तनमित्यादीनि²⁰⁸। तत्र इह तिरस्काराय²⁰⁹च सुप्तजनप्रबोधनमित्यादि सूर्यस्य। चन्द्रस्य ज्योत्स्नया जगत्संतापोपशमनं चराचराण्यायनमिति। तत्रैव²¹⁰ हेत्वन्तरमाह अश्विनौ दासपत्नी इति²¹¹। दासानिव दासान् भक्तान् पालयन्तौ। अत्र लिङ्गव्यत्ययाद्वचनव्यत्ययाच स्त्रीलिङ्गमेकवचनत्वं च पालयन्तावित्यस्य पत्नी इत्यादेश इति यावत् \। अश्विनोः अपरं महिमानमाह हित्वा गिरिं इति। उदयगिरिं त्यक्त्वा। गां भुवम् \। उदाचरन्तौ उच्चैः परिभ्रमन्तौ। एकेन²¹² अह्ना दिवसेन। तद्वृष्टं सर्वं प्राणिभिः \। अश्विनोः बलस्य सामर्थ्यस्य। प्रथनं प्रथः प्रथोऽस्यास्तीति प्रथी तस्य भावः प्रथिता²¹³सामर्थ्यस्य प्रकाश इति यावत्॥

[६७] युवां दिशो जनयथो दशाग्रे
समानं मूर्ध्नि रथयानं²¹⁴”) वियान्ति ।
तासां यानमृषयोऽनुप्रयान्ति²¹⁵”)
देवा मनुष्याः क्षितिमाचरन्ति ॥

युवां²¹⁶ अश्विनौ दश दिशो जनयथः प्रादुर्भावयथः । दिशो²¹⁷ विशेषणं दश । अग्रे प्रथमतः । समानं सह यथा भवति । मूर्ध्नि उपरि । रथयानं रथसमूहः । वियान्ति²¹⁸ विशेषेण गच्छन्ति । तासां पूर्वोक्तानां दिशां यानं²¹⁹ यायते इति यानो मार्गः । ऋषयोऽनु अनन्तरं प्रयान्ति । देवा मनुष्या क्षितिमाचरन्ति ॥

[६८] युवां²²⁰ वर्णान्विकुरुथो विश्वरूपान्
तेष्विध्यन्ते²²¹”) भुवनानि विश्वा ।
ते भानवोऽत्यन्तभूताश्चरन्ति²²².”)
देवा मनुष्याः क्षितिमाचरन्ति ॥

युवां चन्द्रादित्यौ यान् वर्णान् रश्मीन् विकुरुथो विविधप्रकारेण कुरुथः । अभिव्यञ्जयथ धातुक्रमेण विश्वरूपान् जगतः प्रकाशकान् । तेषु भुवनानि विश्वानि इध्यन्ते गच्छन्ति । सर्वं जगद्भवत्तेजः एव गच्छतीत्यर्थः । विश्वानिलोपच्छान्दसः । इधि गतौ इत्यस्य धातोः इध्यन्त इति रूपम् । ते युवयोः भानवो । अत्यन्तभूता अभ्यन्तरप्रसारिताः । चरन्ति अधस्तिर्यग्गच्छन्ति । ये देवा मनुष्याः च क्षितिं क्षयं कर्मसमाप्ति आचरन्ति इत्यर्थः । एतेन युवां प्रार्थिनां कर्मप्रवृत्तिर्नास्तीत्यन्वयः ॥

[६९] तौ नासत्यावश्विनौ वां महे वा²²³.”)
स्रजं च यां विभृथः पुष्करस्य ।
तौ नासत्यावमृतावृतावृधा-
वृते देवास्तत्प्रपदेन सूते ॥

तौ पूर्वोक्तौ नासत्यौ न विद्यतेऽसत्यं ययोः। अश्विनौ इति संबोध्य। वां युवाम् \। वा महे पूजयामि। स्रजं मालाम्²²⁴ यां श्रिय धारय ( corrupt).”) \। यां च विभृथो धारयथः। पुष्करस्य पद्मस्य। तां च महे इत्यर्थः। तौ नासत्यौ असत्यशून्यौ²²⁵ \। अमृतौ मृतिशून्यौ²²⁶ पुनरुक्तम् । ….. धाबोधाद्वियुक्तौ(१) ययोः तत्प्रपदेनमार्गेण देवाः सूते. क्षीय गतं गृहन्तीत्यर्थंवचनव्यत्ययादेकत्वं बहुत्वे ।")। नासत्यावित्यनेनासत्याभावः प्रतिपादित इति न पुनरुक्तम्। ऋधौ ऋद्धियुक्तौ। ऋते²²⁷.”) सत्ये मार्गे \। देवास्तत्प्रपदेन तच्च तत्प्रपदं चेति प्रकृष्टो मार्ग इत्यर्थः। सूते ‘व’ व्यत्ययात् सुवते॥

[७०] मुखेन गर्मं लभेथा²²⁸”) युवानौ
गतासुरेतत्प्रपदेन सूते।
सद्योजातो²²⁹ मातरमत्ति गर्भ²³⁰-
स्तावश्विनौ मुञ्चथो जीवसे गाः॥

मुखेन मुखस्थनासिकाभ्याम्²³¹ नासिकापुटाभ्याम्”)। गर्भ गर्भस्थमपत्यम्। लभेथां युवानौ²³² च्छुकं नासिकायां निरवसत् । तत्राश्विनौजातौ”) नातिबालाविति गर्भान्तरादुत्कर्षः। गतायुः मरणधर्मा। एतत्प्रपदेन²³³ अतः पुनर्वेलक्षण्यमाह । सत्यो (द्यो ) जातं गतं (र्भं) मातं धत्ति धयति तस्यां स्तनपानं करोति। युवयोः पुनर्गर्भः तथाभूतो न भवति। गर्भमिति। लिङ्गव्यत्ययान्नपुंसकत्वम्”) एवं मार्गेण सूते। पुनर्वैलक्षण्यमाह। सद्योजातः गर्भः मातरमत्ति धयति। एतेन गर्भो न धारयत इति विशेषः। यद्यपि अश्विनीकुमारावेकस्य सूर्यस्य पुत्रौ तथापि इह उभयपुत्रतया व्यपदिश्येते मित्रपुत्रस्यापि पुत्रत्वात्। तौ यथोक्तरूपौ अश्विनौ सूर्याचन्द्रमसौ। गाः दृष्टीः²³⁴। मुञ्चथः दत्तम्²³⁵. After मुञ्चथः दत्तम् C ins अर्थान्मन्युमित्यर्थः (अर्थादुपमन्युमित्यर्थः ? ) । मुञ्चथइति व्यत्ययान्मुञ्चतमिति। किमर्थम् । जीवसे जीवनाय । अर्थोहि क्वचिदगमनात्युप रोधादहीनत्वा (दि) निन्दितत्वाच्च जीवरहितो भवति । जीवत ( से ? ) इति छान्दसः”)। प्रार्थनायां विभक्तिव्यत्ययात् तेन मुञ्चतमिति बोद्धव्यम्। जीवसे जीवनाय। यथा सर्वमर्यादामिदं बुभुक्षामन्यच्च दुःसहपरिभवशतं सोढ्वाऽक्षतगुरुभक्तेरुपमन्योरेवंविधं फलं प्रसूत

वती वैदिकी श्रुतिः एवमन्यस्यापि भक्त्यातिशयशालिनः एव वेदः फलवान्। अन्यस्य तु काव्यनाटकादीन्पठतो निष्फलः इत्युपमन्युपरीक्षातात्पर्यार्थः। तथा वेदपरीक्षातात्पर्यार्थः। अनर्हेऽपि कर्मणि प्रेर्यमाणेन शीतोष्णद्वन्द्वैर्बाध्यमानेनापि तथा पारुष्यं प्रभुञ्जानस्य²³⁶”) गुरोरप्रतिकूलाचरणेन दीर्घकालपर्युपासनं मन्त्रशक्त्यतिशयमुद्बोधयति॥

(८४ ) न इयेष नेष्टवान्। उत्तङ्क्तपरीक्षातात्पर्यार्थस्तु स्त्रीभिः स्वयं व्रियमाणेनापि ब्रह्मचर्यान्न स्खलितव्यमिति॥ (९४) अधर्मेण अध्यापनधर्मातिक्रमेण विब्रूयात्विशिष्टं ब्रूयात्। प्रैति म्रियते॥ (१००) पिनद्धे आनद्धे। पुण्यकं व्रतविशेषः। परिवेषणं अन्नादिदानम्॥ (१०१) प्रातिष्ठत् प्रस्थानमकरोत्॥ (११५) खानि इन्द्रियाणि॥ ( ११७ ) भिक्षिते याचिते॥ (१३९) ऐरावतो राजा येषां॥ (१४०) कल्माषः चित्रः॥ (१४१) अर्कांशव एवं नागान् प्रति। सेनेव सेना तद्बोधकत्वात्॥ (१४२) प्रग्रहः दाम। धृतराष्ट्रो यदा एजति कम्पते गच्छतीति यावत्। यान्ति गच्छन्ति। दामबद्धा इव गच्छन्तीत्यर्थः॥ (१४३) ऐरावतो ज्येष्ठो भ्राता येषाम्॥ (१४६) महद्द्युम्नि देशविशेषे॥ (१४७) तन्त्रे चन्द्रसूर्यतुरीनिबद्धरात्र्यहर्लक्षणसूत्रसमुदाये। आधिरोप्यतन्त्रोपरि आरोग्य \। भाविनं पटं बुद्ध्यारोप्येत्यर्थः। वयन्त्यौ तन्तून् सुनिरन्तरान् कुर्वन्त्यौ²³⁷ कुर्वन्त्यौ”)॥ (१४८) कृष्णा²³⁸ रात्रयः। सिता दिवसाः। चक्रमिव चक्रं संवत्सरं परिभ्रमणकारित्वात्। कुमारा इव कुमाराः अल्पकालत्वात्। परिवर्तनं²³⁹ गतस्यानयनम्। पुरुषं इन्द्रम् \। दर्शनीयं दर्शनार्हम्॥ (१४९) मन्त्रवादाः ते श्लोकाः चेति॥ (१५०) षष्ठ्यधिका त्रिशती तिथीनाम्। चरति गच्छति। चतुर्विंशति पर्वाणि पक्षाः॥ ( १५१ ) विश्वरूपे²⁴⁰ नानारूपे। विवर्तयन्त्यौ परिणामयन्त्यौ तन्तुन् सुनिरन्तरान् कुर्वन्त्यौ॥ (१५२) भर्ता धारयिता \। कृष्णे वर्णतः॥ (१५३) अपां गर्भः अद्भ्यो जातत्वात्। पुराणं सृष्ट्यादौ जातत्वात् \।\। ( १६२) आवापयन्ती²⁴¹ शोषाय क्षिपन्ती॥ (१८०) शब्दानां संपद् मधुरहितप्रियता॥ (१८६) अप-

चितिः पूजा । इयमेव च पूजा तदपकर्तुरपकारो नाम ॥ (१८७) पञ्चत्वं मरणम् ॥ ( १८८) बलेन विषसामर्थ्येन \। दर्पः चित्तसमुन्नतिः । उन्मत्तः²⁴².”) उन्मार्गगः ॥ (१९५) दुःखं प्रतिकूलवेदनीयम् । शोको विपन्नस्येष्टस्य पुनः पुनर्भावनम् ॥

[४]

(५) शास्त्रे विधिशास्त्रे \। आरण्यकं बृहदारण्यकम् । तच्च ब्रह्मशास्त्राणामुपलक्षणम् ॥

[५]

(१) कच्चित् प्रश्ने ॥(३) कल्पा²⁴³: समर्थाः । अहं इत्यस्य विशेषणम्॥ ( ६ ) पुराणरूपे आश्रये संयुतम् ॥ (९ ) यशः नाम देशान्तरे कालान्तरे च परबुद्धिसमारूढो गुणौघः। नियतः विधिप्रतिषेधाभ्याम् । इन्द्रियं उपस्थः तस्य नियमः खदारेष्वपत्यार्थप्रवृत्तिः ॥ ( १४ ) हृच्छयः कामः ॥ (१६) जिहीर्षुः हर्तुमिच्छन् ॥ (२३) कविः पण्डितः ॥

[६]

(६) सृतिः²⁴⁴.”) मार्गः ॥ (१२) तेजसा प्रभावेन \।\।

[७]

(६) योगेन योगप्रभावेन इच्छानभिघातलक्षणेन इच्छाप्राकाम्येन । आत्मानं शरीरेन्द्रियम् । मूर्तिषु आकारेषु । सत्रेषु दीर्घकालचरितेषु । क्रियासु नित्यनैमित्तिकीषु । मखेषु अग्निष्टोमादिषु ॥ ( ८ ) आपः आपप्रभवोऽग्निः । कार्ये कारणोपचारात् । अपां स्वभावेन प्रयोजनाभावात् । एतेनाग्निः देवगणाः सर्वे अग्निः पितृगणास्तथा इत्युक्तं भवति ॥ (९) एकीभावः एकाग्निरूपत्वात् । पृथक्त्वं मूर्तिभेदात् ॥ (१२) संहारं अदर्शनम् ॥ (१४) विधध्वं कुरुध्वम् \।\।

[८]

(१३) भगदैवते पूर्वफल्गुन्याम् ॥

[९]

(१६) भविष्ये भविष्यपुराणे ॥(१८) व्रतं नियमम् ॥

[१०]

(३) अहिगन्धेन अहिसादृश्यात् ॥(४) एकोऽनर्थः सर्पधिया निष्कारणदण्डपातादिः । पृथगर्यो विषप्रभृतिः । एकं दुःखं बिलेशयत्वं पवनाशनत्वमित्यादि । पृथक्सुखं पूजारक्षणहविर्भागादि ॥ ( ६ ) कामया स्वेच्छया ।

[११]

(६) नर्म हसनम् ॥ ( १२) अहिंसा देशकालजातिसमयैरनवच्छिन्नो भूतानामनभिद्रोहः । देशावच्छिन्नः तीर्थे न हनिष्यामीति । कालावच्छिन्नः पर्वणि न हनिष्यामि । जात्यवच्छिन्नो मत्स्यबन्धस्य मत्स्यादन्यं न हनिष्यामि । समयावच्छिन्नः पितृदेवकल्पितादन्यं न हनिष्यामि । तद्व्यच्छेदार्थमाह अनवच्छिन्न इति । अभिद्रोहः परदुःखोत्पादनानुकूलो व्यापारः । तद्विरोधी संकल्पोऽनभिद्रोहः । नञ्चापर्युदासत्वात् ॥ (१३) सौम्यः सोमसधर्मः परानुपतापकः ॥ (१४) क्षमा अपकृतस्य प्रतीकारबुद्धयनुत्पादः ॥ ( १५) उग्रत्वं पराभिभवशीलत्वम् ॥

[१३]

(१४) यायावराः अनिकेताः ॥ (१८)विष्ठितः²⁴⁵ विशेषेणाचारेण स्थितः ॥ (२३) भावितं दृढवासनम् ॥ (२५) उपायंस्ये²⁴⁶ उपयंस्ये इति वा पाठः ॥ (२९) निवेशाय विवाहाय ॥ (३५) अनिलसारथिः अग्निः ॥ (४०) अन्तः एव अन्तकः क्षयः स्वार्थे कः प्रत्ययः ॥

[१४]

(७) अतिसर्गः दानम् ॥ (८) यैर्गुणैबुद्धिमारुढैः शत्रूणामुत्साहं संकुचति तत् तेजः । विक्रमः शस्त्रवाहनाद्यधिष्ठानम्²⁴⁷ ॥ (१२) दशतीर्दश

दशतिः शतं दशसहस्रमित्यर्थः॥ (१६) अध्यर्धं²⁴⁸.”) सार्धम्॥

[१५]

(९) अनन्तकल्प अनन्तमिव। उद्विद्धं उन्नतम्॥ (१२) कलश इव उदधिः कलशोदधिः सागरः॥ ( १३ ) वेत्स्यध्वं लप्स्यध्वम् \।\।

[१६]

(६) अनन्तो नागराजः॥ (१०) अकूपार समुद्रः॥ (१२) नेत्रं मन्थनरज्जुः॥( ३१ ) कलशः सागरः॥( ३३ ) शतेन सहस्राणां योजनानामन्तो यस्य तस्मात्²⁴⁹ “)। समान इव सदृश इव अर्थात् सागरेणेति बोद्धव्यम्॥

[१७]

(१) आवरणमुख्यानि कवचानि॥ ( ११ ) प्रासाः कुन्ताः॥ (२३) प्रसह्य हठेन॥ (३०) किरीटिने नराय²⁵⁰॥

[१८]

(२) उच्चैःश्रवा नु²⁵¹")किंवर्णः इत्यत्र नु वितर्के। विपणावहे वाग्द्यूतं प्रवर्तयावहे॥ ( ४ ) दीव्य क्रीड \।\। ( ६ ) जिह्मंकौटिल्यम्॥ (९) दैवं प्राक्तनं कर्म॥ विषहणीं विषघ्नीम् \।\।

[१९]

(१) व्युष्टायां दग्धायाम्॥ (६) पातालज्वलनो वडवानलः। बध्यतेऽस्मिन्निति बन्धनम् \।\। (११) गां विन्दता पृथ्वी लभमानेन। (१२) ब्रह्मर्षिणा अत्रिणा॥ (१३) युगं सृष्टिः तस्यादिः पूर्वःप्रलयः तत्काले शयनं शय्या॥ (१५) अभिसार्यमाणं गुप्तं अभिगम्यमानम्॥

[२४]

(९) अरिष्टं अविघ्नम्॥

[२६]

(१९) न तां वध्रापरिणहेत् शतचर्मा महानणुः । अनेन शाखायाः पृथुतामाह²⁵² चर्मरज्जुरिति यावत् । हस्तचतुष्टयपरिमितेति”)। वधो वरत्रा एकचर्मरज्जुरिति यावत् । न परिणहेत् न वेष्टयेत् । शतशब्दोऽयमनन्तवाची अनन्तचर्मनिर्मित इति यावत् । महानणुः इति²⁵³ इति वा पाठः”) । दीर्घत्वात् महान् सूक्ष्मत्वात् अणुः दीर्घोऽपि तन्तुवत्सूक्ष्मः²⁵⁴। शतचर्मा अणुः इति अतिदीर्घता ध्वन्यते ॥

[२८]

(१) समुदीर्णे प्रक्षीणे²⁵⁵")॥ (३) भौमनः²⁵⁶ त्वष्टा ॥ (४) नवत्यो नवतीः²⁵⁷एकाशीतिशतानि ॥ ( २५) पत्ररथः पक्षरथः । आस्तरत् आच्छादितवान् ॥

[२९]

(२) अयस्मयं लोहमयम् ॥ (४) पर्यवर्तत परिवृत्ति कृतवान् अवान्तरं गतवान् इत्यर्थः²⁵⁸ ॥ ( ११ ) शुचिः अलोलुपः²⁵⁹")। यतः²⁵⁹")संयतः॥ (१८) आक्रन्दे कलकले ॥ ( १९ ) ऋषेः दधीचेः ॥

[३०]

(४) पक्ष एव नाडी पक्षनाडी ॥ (५) स्थाणुः स्थावरः ॥ (११) उपधिः छद्म²⁶⁰। (१४) परमप्रकृष्टवान्²⁶¹ इति मत्वर्थीयः ॥

[३१]

(१) भुजंगमानां शापस्य मात्रा कद्र्वादत्तस्य \। सुतेन अरुणेन दत्तस्य विनतायाः शापस्य कारणम् ॥

[३२]

(१) प्रेत्यभावः मृत्वा जन्म ॥ (१७) धर्मः देशनालक्षणोऽर्थः । धर्मस्यैव विशेषः शमः । स चान्तःकरणस्य विषयेभ्यो व्यावृत्तिः । शरीरेन्द्रियतापनो धर्मः तपः ॥(१८) दमः विषयाद्विनिवृत्तस्य मनसो विवक्षिते तत्त्वेविनियोगयोग्यता। प्रश्रयः²⁶².")प्रकृष्टो मार्गः²⁶³ ॥

[३३]

(५) अव्ययस्य अविनाशिनः ।अप्रमेयस्य व्यापकस्य \। सत्यस्य परमार्थस्य \। एतैर्विशेषणैर्ब्रह्मण इति यावत् ॥ (७) अनामयं हितम् ॥ (८) यथा नष्टमग्निं दृष्टवन्त इत्यर्थः ॥ ( ९ ) यथा वापि पराभवेत् निष्पन्नोपि फलं न कुर्यात् ॥ (१०) मन्त्रबुद्धिविशारदाः मन्त्रो रहस्यं तस्य बुद्धिः विनिश्चयः तया विशारदाः पण्डिताः ॥ ( ११ ) भिक्षामः याचामः ॥ (१८) कृतं प्रतिकृतम् ॥ (२८) नैष्ठिकी निष्ठानुकूला ॥

[३४]

(२) स च राजा तथाविधो न भवतीत्यन्वयः²⁶⁴॥ (3) दैवेन प्राक्कृतेन कर्मणा²⁶⁵\। उपहृतः पीडितो यो भवेत् स दैवं शुभं कर्म समाचरेत् ॥ (५) देवानां वचोऽहमश्रौषम् इति ॥ (६) तक्ष्णिास्तीक्ष्णा इति नागा इति शेषः ॥ ( ११ ) यनिमित्तम् इति क्रियाविशेषणम् ॥

[३५]

(८) विचीर्णं²⁶⁶ अनुष्ठितम् ॥ (१२) नित्ययुक्तान् नित्योद्योगभाजः ॥

[३६]

(३) जरा इत्यादि । जरा क्षयो दारुणो जराहेतुकत्वात् । कारु शरीरं करणशीलत्वात्। पदार्थद्वयं व्याख्याय वाक्यार्थंव्याचष्टे कारु तस्यासीद् इति ॥

(४) जरत्कारुः । इति जरत्²⁶⁷ कारु शरीरं यस्येत्यर्थः²⁶⁸”) ॥ ( ८ ) संप्राप्ते परिसमाप्ते । कस्मिंश्चिदेव तु संध्यालक्षणे²⁶⁹ ॥ (१३) पूर्वरूप इत्यादि । स्वर्गगतिः मरणम् । तां प्रति पूर्वरूपम् । मरणक्रियायाः प्रथमोत्पत्तिर्बाणप्रहारो नाम । नूनं इत्युप्रेक्षायाम् ॥

[३८]

(८) क्रोधः अपकारोच्छेदकर्तव्यताबुद्धिरूपः यस्मिन् जाते ज्वलितमिवात्मानं मन्यते॥ (९) शमः कोपनीयरञ्जनीय-विषयान्मनसो व्यावृत्तिः । क्षमा अपकारे प्रतीकारबुद्ध्यनुत्पादः ॥ (१३) कृपा²⁷⁰")परदुःखप्रहाणेच्छा ॥ (१९) मृत्युः शरीरं परित्यज्य मनसो गमनम् ॥ (२४) अनुक्रोशात्मता कृपाप्रधानता । परितापः अनुचिते कृते किं मया कृतमिति बुद्धिसंतापः ॥ (२७) उद्विग्नमनसः²⁷¹दुःखितमनसः²⁷²॥ (३४) वयोतिगः वृद्धः ॥ (३८) अहं इति च²⁷³स इति च²⁷³ शब्दावहंकारातिशयं द्योतयतः ॥

[३९]

(५) आशी दंष्ट्रा । तस्यां विषं यस्य \।\।

[४०]

(८) वपुष्टमा काशिराजसुता ॥ (११) वरं श्रेष्ठम् । प्रतीतरूपं²⁷⁴ प्रख्यातरूपम् । अवरोधं अन्तःपुरम् ॥

[४१]

(१) यत्रसायं अस्तमनं तत्र गृहं स्थितिर्यस्य ॥ ( ४ ) वीरणं उशीरम् । आखुः मूषकः ॥ ( ११ ) कामं यथेष्टम् ॥(१७) तन्तुः संततिः ॥ (२०) नष्टसंज्ञाः नष्टज्ञानाः ॥ (२१) प्रजायस्व पुत्ररूपेण । (२५) तुदन् व्यथयन् ॥

[४२]

(१) संदिग्धा अनवधारितविशेषा॥ (२) दण्डं निग्रहम्। अकृ- तात्मनः असंस्कृतमनसः॥ (३) दिष्ट्या कल्याणम् \।\। (३) ऊर्ध्वं अपतनशीलं रेतो यस्य \। प्रापयेयं नयेयम्। अमुत्र जन्मान्तरे॥ निवेक्ष्य विवाहयिष्यामि॥ (७) न भरेयं न पुष्णीयाम्॥ ( ८ ) निवेशं विवाहम्॥ ( १६ ) प्रवृत्तिं वार्ताम्॥ (१९) मोक्षभावः मुमुक्षा। द्वन्द्वीभूतः दुःखीभूतः \।\।

[४३]

(६) शयनं खट्वादि। स्पर्ध्य घर्षसहम्। आस्तरणं भूमिकादि²⁷⁵. Continued from Vol. XXII. p. 170.")॥(१०) श्वेतकाकीयैः प्रसिद्धैः बकचरितैर्वा॥ (२०) प्रादुष्कृतः उद्बोधितः॥ (२३) विभावसोः सूर्यस्य \।\। ( २५ ) संनिवेशनं गृहम्॥ (३१) पर्यश्रुनयना परि सर्वतोऽश्रुपूर्ण नयना॥ ( ३५ ) मोघो निष्फलः॥

[४४]

(७) दुःखेन वास्यत इति दुर्वासः॥ ( ११) स्वैरं यदृच्छा। संपरायः परलोकः। तस्मै हितः सांपरायः॥ (१३) व्येतु व्यपगच्छतु। (१७) प्रजज्ञे पुत्ररूपेण जातः॥ (२२) हिरण्यदः ज्ञानदः॥

[४५]

(७) चातुर्वर्ण्यं चत्वारो वर्णाः॥ (८) हन्तव्यबुद्धिः द्वेषः॥ (१४) आत्मवान् आत्महितः। मेधावी धारणावान्॥ (१५) दिष्टान्तं दिष्टेन दैवेनान्तो विनाशः॥ (१७) जातु कदाचित्॥ (२३) वयस्थः वृद्धः॥

[४६]

(६) स्वेष्वङ्गेषु यतं करचरणादिषु निवृत्तव्यापारम्॥ (८) स्थविरैः वृद्धैः गुणैरिति शेषः॥ ( १३ ) यत्तः प्रयत्नवान्॥ (४१) अपचितिः वैरनिर्यातनम्॥

[४७]

(१२) दक्षियामासुः व्रतं ग्राहितवन्तः॥ (१३) उत्पन्नं²⁷⁶आसीत् इत्यन्वयः॥ (१५) सूतः सवनात्। यस्मिन्देशे च काले च
विघ्नदेशोपन्यासः (१) शापेनेति²⁷⁷")॥ ( १७ ) पर्यक्रामन् पर्यक्रमं अनुकृतवन्तः²⁷⁸ पर्यक्रमं अनू (?) कृतवन्तः”)॥

[४८]

(२) सदस्याः प्रेक्षकाः॥ (१२) कुल्या कृत्रिमा सरित्॥ (१५) आगः अपराधः॥ (२०) कश्मलं मोहः॥

[४९]

(४) अविप्लवा²⁷⁹ सती॥ (२५) मनोज्वरः चिन्ता॥

[५०]

(१) भारताग्र्य²⁸⁰भारतप्रधान। स्वस्तिनोऽस्तु प्रियेभ्यः²⁸¹इत्यात्मभावोपदर्शनं²⁸² वासुकिं जनमेजयं सपरिवारमात्मानं चाधिकृत्य। तत्र वासुकेस्त्राणं जनमेजयस्याकृतापराधपन्नगहिंसाजनितपापानुत्पत्तिः²⁸³.”) स्वस्य च विशिष्टपुण्योत्पत्ति-रिति²⁸⁴स्वस्तिशब्देन विवक्षितम्। एतच्च पूर्वापरयज्ञादि स्तुतिजानतपुण्यफलं ममेत्यभिप्रायः॥ (८) नैषां²⁸⁵ ज्ञानं विद्यते ज्ञातुमद्य प्रागेव ज्ञातमित्यर्थः॥ (१०) अभिमुखीकर्तुं²⁸⁶ अग्निं स्तौति विभावसुः इति। कोऽपि²⁸⁷मदभिप्रेतविरोधी माभूदिति। प्रतीतः²⁸⁸ अनुकूलः। वष्टि वहति²⁸⁹॥ ( ११) प्रयत्नो धृतिः॥ (१३ ) प्रभावः दैवानुकूलितं तेजः (१४) नियतः वशीकृतः॥ (१६) और्वः²⁹⁰")वडवानलः। त्रेता²⁹⁰")अग्नित्रयी॥

[५१]

(४) विद्विषाणः विद्विषन्²⁹¹ ॥ (७) पुराणं चिरंतनम् । आगम्यसमन्तात् ज्ञात्वा²⁹²॥

[५३ ]

(४) न प्रत्यभात्²⁹³ न प्रतिभासारूढः²⁹⁴॥(६) गां चक्रं चान्तरा²⁹⁵उक्ष्णः²⁹⁶ रथाङ्गस्य च मध्ये समय इति यावत् ॥(८)सूतः सूत्रधारः ॥ (१३) अवभृथो यज्ञसमाप्तिः ॥(२४) दिष्टान्तः प्राक्तनस्य क्षयः ॥ (३०) विचक्ष्व²⁹⁷”) विशेषण कथय ॥(३४) कथ्यति²⁹⁸”) कथ्यमाने ॥ (३६) जुषस्व सेवस्व ॥

[५४]

(३) इष्ट्या इच्छया । अवीवृधत् नाति नातिक्रामति । प्रसूत्या कुलेन । मन्युना यज्ञेन ॥( ५ ) विव्यास पृथक्पृथक् चकार ॥ (६) गुणवतो दर्शनश्रवणगोचरेवर्तमानैः गृह्यमाणो गुणौघः कीर्तिः । स एव दर्शनश्रवणगोचरेऽवर्तमानैर्गृह्यमाणो यशः इति विभागः ॥(८) मेधैः²⁹⁹यज्ञैः ॥ (९) मूर्धावसिक्तः³⁰⁰ अभिषिक्तः । संस्तरो यज्ञवाटः ॥ ( १३ ) कृष्णाय व्यासाय \।\। (१६) प्रतिवेद्य प्रतिव्याप्य \।\। (१८) प्रत्यक्षदर्शिवान् प्रत्यक्षदर्शी । प्रत्यक्षदर्शनः इति वा पाठः॥

[५५]

(३) श्रोतृपात्रं³⁰¹श्रोता तात्पर्यायधारणक्षमः पात्र अधिकारी । अपृष्टं³⁰²”) अक्षममिति यावत् । गुरोः व्यासस्य \। वक्त्रपरिस्पन्दः³⁰³ वचनं कार्ये कारणोपचारात् । तेन या मुद् प्रीतिः तया । प्रोत्साहयति³⁰⁴ प्रयत्नविशेषभाजं करोति॥

(७) वीर्यं उत्साहः स च प्रयत्नः देशकालपात्रमर्यादानतिक्रमेण³⁰⁵ उत्साहवृद्धिः। ओजः सहः³⁰⁶ पराभिभवशक्तिः”)॥ (८) निग्रहः बन्धनादिकम्। निर्नाशः³⁰⁷ मरणम् (१२) अदंशयत् सर्पैरखादयत्³⁰⁸॥ (१३) विप्रकारः अपकारः ( १५ ) दैवेन प्राक्तनकर्मणां³⁰⁹। भावी अर्थः³¹⁰ राज्यादिः तस्मै रक्षितान्³¹¹। ( 476*–५ ) क्षत्ता विदुरः³¹²॥ ( 476*–१५) समनुरोधनं³¹³ प्रकटता \।\। (४२) विद्रुतभूयिष्ठं नष्टप्रायम्॥

[५६]

(४) अवध्यान् इत्यनेन लोकातीतं प्रभावातिशयं दर्शयति॥ ( ६ ) क्रोधं धृतवान् निरुद्धवान्॥ ( १० ) अस्यन् क्षिपन्॥ (१६) परिनैष्ठिकी परनिश्चयवती॥ (२०) पुंसवनं पुमांसः सूयन्तेऽस्मिन् श्रुत इति। महिषी कृताभिषेका राज्ञी॥ (२४) अनसूयतां गुणेषु दोषमनारोपयताम्॥ (493*) अनेकजननं अनेकाभ्यः कृत्तिकादिभ्यो जननमुत्पादः॥ (३२) नित्योत्थितो³¹⁴ नित्योद्युक्तः³¹⁵॥ (२७) रत्नं जात्यापेक्षया उत्कृष्टम्॥ (494* ) नियतं निश्चयेन कृतम्॥ ( २६ ) विहरता³¹⁶ विविधान् देशकालान् गमयता॥ (२८) ब्रह्मभूयं ब्रह्मभावम्॥ (३०) एनः पापम्॥ (२९) श्राद्धं श्रद्धया चरन्³¹⁷॥ (३३) धर्मे चार्थे च इत्यादि विषयभेदमाह। चकारास्तत्तदधिकारिभेदं तत्फलभेदं च समुच्चिन्वन्ति। शास्त्रभेदाय यद्वा तद्विरोधिनं धर्मोऽधर्मश्च अर्थोऽनर्थश्च एवमन्यत्रापि। इह न्यूनाभिधानशङ्कां निरस्यति यदिहास्ति तदन्यत्र इति। अन्यत्राधिकाभिधानं शङ्कां निरस्यति यन्नेहास्ति न तत्कचित् इति॥ इति भारतप्रशंसा॥

[५७]

(१) राजा रञ्जकत्वात्। महीपतिः पालकत्वात्॥ (२) ग्रहणीयं सिद्धादायम्॥ (६) लोक्यं लोकाय हितम्॥ (८) स्वारक्ष्यः स्वयमारक्षा³¹⁸ रक्ष्यः सुखमारक्ष्ये ( ? ).”) यस्मिन्॥ (१५) वैजयन्तीं विजयनिमित्तं। धारयिष्यति पतनप्रतिषेधेन॥ (१६) लक्षणं चिह्नम्॥ ( १८ ) प्रवेशः पूजार्थमारोपणम्॥ ( २० ) अपरेद्युःदिनान्तरे। अत्युच्छ्रयः³¹⁹ C अभ्युच्छ्रयः”)उत्थापनम्। पिटकैः वस्त्रवेष्टितकौपिनकैः॥ (२१) हासरूपेण³²⁰ क्रीडावताररूपेण। तस्य विशेषणं स्वयमेव गृहीतेन इति॥ (२२) देवकृतां देवाय कृताम्³²¹॥ (२३) महं उत्सवम्³²²")॥ (२६) वरदानं एव महायज्ञः³²³॥ (२७) चेदिः दहालः³²⁴॥ (२८) सम्राट् आज्ञया राजशासकः॥ ( ३२ ) पुरोपवाहिनीं पुरसमीपे वाहिनीं॥ (३६) पुंसवने पुंसवनयोग्ये॥ (३९) प्रचस्कन्द प्रपात॥ (४२) आरात् समीपे॥ ( ४९ ) उज्जह्रुः उद्धृतवन्तः॥ (५४ ) दाशाय कैवर्ताय॥ (५५) मत्स्यगन्धा³²⁵”) मत्स्यसदृशगन्धा॥ (५८) पारावारे परार्वाक्तीरयोः॥ (७०) दर्शयिष्यामि आत्मानमिति शेषः॥ (७२) पादापसारी पादात् पादमपसरति॥ ( ७३ ) ब्रह्मणे³²⁶ वेदस्य कर्त्रे³²⁷॥ (८२) कुन्ती भोजकन्या \। (८३) महायशाः सर्वैर्मृग्यमाणगुणः³²⁸॥ ( ८४ ) प्रधीयते कार्यजातमस्मिन्निति प्रधानम्॥ (८५) आत्मा

यदाप्नोति यदादत्ते यदात्ति विषयानिह।
यञ्चास्य सन्ततो भावस्तस्मादात्मेति कीर्तितः॥

सत्त्वयोगध्रुवाक्षरं³²⁹ सत्त्वयोगो ध्रुवाक्षरे यस्मिन्॥ (८६) हंस सोऽहमित्यवगच्छतीति अथवा देहान्तरं गच्छतीति³³⁰.")॥(९९) युयुत्सुः शताधिकः। करणो वैश्यापुत्रः॥ आदि० संभवे॥

[५८ ]

(५) अभिचक्रमुः स्वर्गतवत्यः॥(६) समापेतुः संगतवन्तः॥ (८) ऋध्यत वृद्धिं गतवत्। ब्राह्मणोत्तराः ब्राह्मणप्रधानाः॥ आधिः मानसी पीडा। व्याधिः धातुकरणरसवैषम्यम्॥ (११) अपाङ्ग इव अपाङ्गः सागरो यस्याः सागरान्तामित्यर्थः। गां पृथ्वीम्। गजेन्द्रगत इति जनमेजयस्य संबोधनम्। अभ्यतिष्ठत् अधिष्ठितवान्॥ ( १४ ) स्वादु इति व्यवहितमपि वर्षेणेति योजनीय प्रजा अतिभोग्यतयेति शेषः॥ (१८) ब्रह्म वेदः॥ ( २० ) फेनपांश्च तदा³³¹ वत्सान्न³³²दुहन्ति इति यावद्वत्साः स्वयं न विरमन्ति पानात्³³³ तावन्न दुहन्तत्यिर्थः॥ (२६ ) आदित्या देवाः॥ ( ३१ ) अवलिप्ताः साहंकाराः। परीयुः परिगतवन्तः॥ (३४) धर्षयन्तः पीडयन्तः। वीर्यमदः वीर्यं कायिकी शक्तिः तया³³⁴”) मदः पराभवेच्छा येषाम्। मत्ता विवेकशून्याः॥ ( ३५ ) भूरिपत्रैः भूरिवाहनैः³³⁵। भूरियत्नैः इति वा पाठः। उपचक्रमे उपतस्थे॥ ( ३८ ) संवृतं वेष्टितम्॥ (४१) तत्प्रधानात्मनस्तस्य सा भूरेव प्रधानमात्मनि शरीरे यस्य। पार्थिवशरीरो हि स्वयंभूः³³⁶ ( ४३ ) विभुः व्यापकत्वात्। प्रभव उत्पत्तिहेतुत्वात्। ईशः अहतेच्छत्वात्³³⁷")। शम्भुः कल्याणमस्माद्भवतीति। प्रजापतिः प्रजापालनात्॥ (४६) तिरोधाय³³⁸ अन्तर्धाय \।\। (४८) तथ्यं सत्यम्। अर्थ्यंअर्थाय हितम्। पथ्यं परिणतिस्वरसम्॥ ( ५१ ) शोधनाय दोषहानाय॥आदि अंशावतरणे³³⁹॥

[५९ ]

(१) संविदं मिथःकथाम्॥ ( २ ) क्षयान् गृहान्³⁴⁰॥ (३६) ब्रह्मलोकप्रभावनाः ब्रह्मैव³⁴¹ लोकः ब्रह्म व्यापकत्वाद् लोकः प्रकाशकत्वात् तस्य प्रभावनाः साक्षाद्दर्शिनः॥ अंशावतरणे॥

[६०]

(८) पतङ्गः सूर्यः॥ (९) पुत्रवतां इति स्वार्थे मत्वर्थीयः पुत्राणां वर इत्युक्तं भवति। अथवा बहुपुत्रतया पुत्रवतां वरः॥ (१३) कीर्तिः देशान्तरे कालान्तरे स्वयमदृष्टाश्रुतजनबुद्धिसमारूढो गुणौधः। लक्ष्मीः धनस्य स्वपरोपयोगसंपादनशंक्तिः। धृतिः अवसादहेतुनिपातेऽप्यनवसन्नता। मेधा धारणावती धीः। पुष्टिः करणीये शक्तिसंपत्तिः। श्रद्धा आस्तिक्यबुद्धिः। कृपापरदुःखप्रहाणेच्छा³⁴²")॥ (१४) बुद्धिः निश्चयः। लज्जा करणीयान्निवृत्तिः। मतिः परामर्षज्ञानम्। धर्मस्य³⁴³देशनालक्षणस्य अर्थस्य मूर्तत्वेऽपि कृतशरीरग्रहस्य कीर्त्यादयः कृतशरीरग्रहा एव पत्न्यः। द्वाराणि निमित्तानि॥ (१५) कालस्य नयने परिवर्तने। नक्षत्रयोगिन्यः असकृदविद्यमानगतिविरोधि संज्ञाः॥ (३१) समः³⁴⁴ अरिमित्रोदासीनेषु निर्विशेषता। कामः रागः स च सुखानुशायी \। हर्षो अनुकूलवेदनीयः। ते एते अमूर्ताश्चापि मूर्तिपरिग्रहात् पुत्रतां (३६) त्रयस्त्रिंशतं अष्टौ वसवः एकादश रुद्राः द्वादशादित्याः वषट्कारः प्रजापतिश्चेति। अन्वयः जन्यजनकसन्तानः। पक्षः भागः। कुलं अन्वयः एव परंपराशुद्धः॥ ( ४१ ) प्राणयात्रार्थी³⁴⁵ भोगनिःस्पृहः। वर्षावर्षे भयाभये नियुक्तो महत्वात्॥ (४३) योगः अपूर्वस्योत्पादः। क्षेमः लब्धस्य परिपालनम् \।\। ( ४९) ययोः यत्र ब्रह्मणो लक्षणं तिष्ठति इत्यन्वयः॥ (५६) कलहंसः पारावतः॥ ( ६३ ) द्वीपिनः चित्रकाः॥ ( ६६ ) पिण्डफलाः पनसादयः³⁴⁶॥आदि अंशावतारे॥

[६१]

(६१) राजपूगः राजसमूहः॥ आमुक्तकवचो बद्धसन्नाहः \।\। (९८) सुबलात्मजा गान्धारी॥ ( १०२) प्रभावप्ययौ सृष्टिसंहारौ॥ आदि अंशावतरणं समाप्तम्॥

[६२]

(६) न कृष्याकरकृत्³⁴⁷शाल्यादि कृषिं पूगाद्याकरं च न करोति अकृष्ट-

पच्यत्वात् भुवः³⁴⁸॥ (९) दैवे कर्मणि निःस्पृहाः प्राक्तन कर्मावलम्ब्य नोदासते किं तु सदा पुरुषकारपराः ॥ (१०) मदवन्ति³⁴⁹ फलवन्ति । वसुमती धनवती भूमिः \। वसुमतीति पुनरुक्तवदाभासोऽलंकारः³⁵⁰। रसवती इति वा पाठः ॥ (११) वज्रसंहननः दृढकायः ॥ (१३) बले पराभिभवे । तेजसा प्रतापेन । अक्षुब्धत्वं गम्भीरता । सहिष्णुता³⁵¹ क्षमा³⁵²॥(१४) प्रसन्नः परोक्षेऽपि गुणग्राही ।

भूयो धर्मपरैर्भावैर्विदितं जनमावसत्।

धर्मपरैः अभिप्रायैः पुनः पुनरवधारितं समीपे कुर्वन् नाविदितं नाप्यधार्मिकतया विदितम् ॥आदि शाकुन्तले ॥

[६४]

(२) ईरिणं³⁵³.”) ऊषरम् ॥ (३३) पूगयज्ञिया³⁵⁴बहुधेष्टा देवास्तेषाम् । संहिता वर्णानामेकप्राणयोगोऽव्यवच्छिन्नः पाठः । पदं सुप्तिङन्तम् । क्रमः द्वयोर्द्वयोः पदयोः सन्धानमपृथक्वर्जम् ॥ ( ३४ ) शब्दसंस्कारः लोपागमविकारः प्रकृतिलक्षणः ॥ (३५) न्यायः आन्वीक्षिकी ॥ (३६) समाहारः समूहः तस्य समवायः संबन्धः । विशेषकार्याणि अन्यैरशक्यानि ॥ (३७) स्थापना प्रतिज्ञा। आक्षेपः चालना । सिद्धान्तः अस्तीत्यभ्युपगमः । एषां परमार्थः तत्त्वम् । लोक ऐन्द्रियिकं ज्ञानं तेनैव आयता इति लोकायतिकाः ॥ आदि० शाकुन्तले ॥

[६५]

(३१) मतङ्गः त्रिशङ्कुः॥ ( ३४ ) अतिक्रुद्धः प्रतिससर्ज इत्यन्वयः ॥ आदि० शाकुन्तले ॥

[६६]

(३) अपोवाह अपसारितवान् ॥ ( ४ ) अभिलिङ्गती³⁵⁵ विलिप्य-

माना ॥ (५) गृद्धां साकाङ्क्षाम् ॥ (१३) शरीरकृत् शुकस्रावकः प्राणदाता अभयप्रदः ॥ आदि० शाकुन्तले ॥

[६७]

(१) सुव्यक्तं³⁵⁶ इत्युप्रेक्षायाम्। राजपुत्रीं इव त्वां जाने इत्यर्थः ॥ (२) परिहाटके केयूरौ ॥ (८) ब्राह्मः वरमाहूय दानम् । दैवः ऋत्विजे दानम् । आर्षः गोमिथुनेन दानम् । प्राजापत्यः चर धर्ममिति दानम् । आसुरः द्रव्यं गृहीत्वा दानम् ॥(९) गान्धर्वः समयान्मिथः । राक्षसः भित्त्वा छित्त्वा हरणम् \। पैशाचः सुप्तायां प्रमत्तायां गमनम् ॥ (११) राज्ञां कृताभिषेकाणाम् । पञ्चानां इति निर्धारणे षष्ठी । त्रयाणां धर्मातिशयत्वेन गुणेन पृथक्करणम् । प्राजापत्यासुराभ्यां द्वावधर्म्यौइति ब्राह्मणविषयम् ॥ (२९) चक्रं रथचक्रम् \। समुद्रपर्वतादौ अप्रतिहतम् ॥ ( ३० ) कायकं³⁵⁷.”) कठिनकं ससिक्थम् ॥ आदि°शाकुन्तले \।\।

[६८]

(२) त्रिषु वर्षेषु इति ग्रहयोगाविशेषात् ॥
उदयति मृदुतांशे सप्तमस्थे च सूर्ये³⁵⁸
यदि भवति निषेकः सूतिरब्दत्रयेण ।
शशिनि तु विधिरेष द्वादशेऽब्दे प्रकुर्या-
न्निगदितमनुचिन्त्यं सूतिकाले प्रयुक्त्या ॥

औदार्य दानशीलता ॥(४) शुलैः श्यावादिदोषरहितैः । शिखरिभिः शिखरसदृशतीक्ष्णाग्रभाययोगिभिः ॥ (२१) संरम्भः क्रोधः। अमर्षःस एव चिरस्थायी ॥ (२४) निःसङ्ग निःसंबन्धम् ॥ (२५) सत्यस्य चानृतस्य च मध्ये यत् कल्याणं तत्तु त्वमेव वेद । बत विस्मये। साक्षी पक्षपाती चेतनः । मा अवमन्यथाः³⁵⁹ मा अवस्था”) अवमतेर्मिथ्याज्ञानस्य मा विषयीकुर्याः ॥ (२७) हृच्छयः कामः । मुनि पुराणं सनत्कुमारावतारत्वात् ॥ (३०)

निर्यातयति न फलवत्करोति॥ (३१) विघातयति³⁶⁰ विशेषेण घातयति यातनां करोति। दुष्कृतं दुष्टकारिणम्॥ (३२) न कारणं न प्रमाणम् \।\। (३४) उपप्रेक्षसि उपप्रेक्षसे³⁶¹॥ ( ४२ ) प्रविविक्तेषु रहस्येषु संस्थिताः \।\। (४५) प्रेत्य मृत्वा॥ (६८) जगतीं पृथिवीम्॥ (६९) अवकीर्य त्यक्त्वा॥ (७२) अनार्ये³⁶² चक्रे॥ ( ७३ ) निरनुक्रोशा निष्कृपा \। बन्धकी असती पूंश्चली॥ ( ७६) अश्रद्धेयं अनादरणीयम्॥ (७९) यदृच्छया विधिं विना। कामरागात् विषयरागात्³⁶³॥ आदि० शाकुन्तले॥

[६९]

(२) उत्कृष्यते³⁶⁴ अधिकतां याति॥ (७) इतरं अधरम्॥ (८) विकत्थनः³⁶⁵ परनिन्दकः। विहेठकः इति वा पाठः॥ ( ११ ) परिवदन् परोक्षे निन्दयन्॥ (१३) दोषानुदर्शिनः दोषदर्शनशीलाः॥ (१५) अनास्तिकः आस्तिकः॥ ( २० ) कपटम् कवचम्³⁶⁶.")॥ (२५) समयः परस्परकृता मर्यादा॥(२६)

(२६) अनृते चेत्प्रसङ्गस्ते श्रद्दधामि³⁶⁷ न चेत्स्वयम्।
आत्मनो हन्त गच्छामि त्वादृशे नास्ति संगतम्॥

चेत् शब्दो यद्यर्थः। अनृते यदि ते तव प्रसक्तिः। द्वितीयः चेत् शब्दो हेतौ। न श्रद्दधामि स्वयं अहम्। यस्मात् अनृतवादिनामित्यर्थादन्वयः। हन्त
संबोधने। तस्माद् गच्छामि। त्वादृशे आत्मनो मम नास्ति संगतम् \।\। (२७ ) ऋतेऽपि त्वयि त्वया विनापि॥ (२९) भस्त्राचर्मवातप्रवेशिका। माता भनेव। यथा भस्त्रापवनपूरणत्वे च नाभ्यां श्वासनिःश्वासक्लेशमिवानुभवन्ती न धम्यमानसुवर्णकार्णायसादिस्वामितां प्रतिपद्यते। तथा माता गर्भधारणवाहनप्रसवादिक्लेशे भाजनमपि न तनयस्वामिनी। पितुः पितृस्वामिकः पुत्रः। तत्र हेतुः येन जातः स एव सः। पितैव हि पुत्रकारेण शालिबीजमिव शाल्यङ्कुराकारेण परिणमते न क्षेत्रम् \। तेन पितुः प्राधान्यम्॥ (३०) रेतोधाः पितृ-

संबन्धि रेतः कायाकारेण परिणतं धत्ते धारयति। उन्नयति ऊर्ध्वं नयति। यमक्षयात् यमसदनात्³⁶⁸॥ (३२) अभूतिः विनाशः॥ ( ४५ ) चक्रं प्रतापः॥ (४८) पद्मं कोटिशतम्॥ (५१) आर्जवं विहितेन मार्गेण यमक्षयात् गमनम्॥ आदि० शाकुन्तलं समाप्तम्॥

[७०]

(६) मोक्षं मोक्षहेतुम्। सांख्यं सांख्यशास्त्रम्॥ (९) दाक्षायणी वरा अदितिः॥ (१२) अदीधरन् धारितवन्तः \।\। (१४)नाभागारिष्टनामा दशमो येषाम्॥ (१६) पिता³⁶⁹राष्ट्रदानात्। जनकस्तु पिता बुधः॥ (१९) अनुदर्शयां चक्रे पूज्यराज्यचरितमुवाच॥ (२१) विराट् राजमान्यः। यथावद् विध्यनतिक्रमेण॥ (२८) प्रियवाससि जायायाम्॥ (३३) शाश्वतीः समाः सार्धकोटिवर्षाणि। आर्छन् आगच्छन्॥ (३५) साह्यंसहभावः सहायकरणीयमिति यावत्॥ ( ४६ ) कालधर्मः विनाशः॥ आदि० यायाते³⁷⁰।

[७१]

(६) आङ्गिरसः बृहस्पतिः॥ (१३) पूर्ववयाः तरुणः॥ (१४) शीलं स्वभावः शुभा प्रवृत्तिः। दाक्षिण्यं अनुकूलता। माधुर्य आकृतौ वचसि च प्रीतिहेतुना। आचारः सतां वृत्तम्। दमः मनसि वशिता॥ (१८) परवान्³⁷¹”) पराधीनः॥ (२३) संशलियन् प्रीणयन्। प्रेषणं आज्ञासंपादनम्॥ (२४) अनुगायमाना अनुगवदाचरन्ती॥ ( २६) शालावृकः क्रोष्टा॥( ३० ) शब्दाप्य³⁷² आहूय॥ (३६) मर्त्यं मरणधर्माणम्॥ (३८) सब्रह्मचारी³⁷³ समानगुरुः॥ (३९) अन्तः फलम्॥ (४८) भावय उत्पादय। भावितो जनितः। धर्मवतीमपेक्षां³⁷⁴”) करुणाम्। समीक्षेथाः स्मरिष्यसि सांप्रतं विहाय न गमिष्यसि॥ ( ४९ ) शुक्लस्य अत्ययो³⁷⁵ अन्तः

पौर्णमासी। अथवा शुकुस्य अत्ययो अतिशयेन गमनं पौर्णमासी॥ (५०) ब्रह्मराशि वेदराशिम्॥ (५१) चतुरन्वयानां चतुर्णा वेदानाम्। अथवा चतुरन्वयानां आन्वीक्षिक्यादीनाम्॥ आदिoयायाते³⁷⁶ \।

[७२]

(११ ) सौहार्दे स्नेहे पितृपुत्रादिसाधारणे। अनुरागे रतिजन्मनि श्रृङ्गारे भर्तृविषये। भक्तिः वाङ्मनः कायानां तत्परता॥ (१५) उत्थिता उद्युक्ता॥ (२२) सभाज्य पूजयित्वा॥ आदि० यायाते।

[७३]

(४) वायुभूतः वायुभावापन्नः॥ (८) समुदाचारः सदाचारः \।\। (११) लप्स्यसे प्रतियोद्धारं प्राप्स्यसि³⁷⁷”) मदादेशात् प्रतिमन्थं येन त्वं पातयितव्योसि॥ (१२) समुच्छ्रयः अहंकारः।सक्ता लग्ना॥ (१४) युग्यः सारथिः॥ (१५) उदपानं कूपः॥ (१७) ध्यायसि शोचसि॥ अवटः गर्तः॥ (२९) निष्कृतिः³⁷⁸ दुष्टकर्मणः³⁷⁹ कालेन परिशोधनम्॥

(३६) अचिन्त्यं ब्रह्म निर्द्वन्द्वमीश्वरं³⁸⁰ हि बलं मम।

अनेन स्वबलमीश्वरतया स्तौति। अनिर्वचनीयं व्यापकं अप्रतिपक्षप्रतिहतमिति। अथवा न राज्ञ इव शस्त्रादिकं किं तु ईश्वरं बलं मम। शेषाणि तस्य विशेषणानि। नंपुसकत्वमनियमदर्शनात्॥ आदि० यायाते॥

[७४]

(१) अतिवादो निन्दा। तितिक्षा सति सामर्थ्ये प्रतिकारबुद्ध्यनुत्पादः। सर्वमिदं विषयेन्द्रियजातम्॥ (४) क्षमा उत्पन्नेऽपि क्रोधे कार्यानिष्पत्तिः॥ (५) तितिक्षायाः फलान्तरमाह यः संधारयते मन्युं³⁸¹। C यं संधारयत इति पङ्को (?) यमित्यन्वयः (corrupt )”) इत्यन्वयः॥ (९) बुभूषता इति णिचो लोपात्। तेन विभावयिषतेत्युक्त

भवति। शिष्यमिति शेषः ॥ (१२) बाग्दुरुक्तं वाक्कृतंदुरुक्तं³⁸² ॥ आदि°यायाते \।\।

[७५]

(१५) संग्रहीत्री धात्री³⁸³।

[७६]

(७) वां युवाम् ॥ (१५) अनुयुक्तः अनुष्पृष्ठः ॥ (१८) संसृष्टं ब्रह्मणा क्षत्रं यौनेन संबन्धेन अत एव ब्राह्मणजातिरपि क्षत्रियेण संसर्गमर्हतीति देवयान्यभिप्रायः ॥ ( १९) तेषां तु ब्राह्मणो वरः इत्यनेन तत्कन्यापरिणयनमपरेण क्षत्रियादिना न युक्तमित्याह ॥ (२०) पाणिधर्मः स्तद्धस्तग्रहणम् \। पुंभिः पुरुषान्तरैरसेवितः स त्वया कृतः ॥ ( २५ ) न विषहामि³⁸⁴ न शक्नोमि ॥ (३२) अहं पापं नुदामि ते इति वरदानबलाद्अधर्मोऽपि धर्म इति भावः ॥ आदि० यायाते ॥

[७७]

(२३) भुजिष्या दासी ॥ (२७) राजीवलोचना पद्मनेत्रा ॥\। आदि ० यायाते \।\।

[७८]

(२) वृजिनं पापम् ॥ आदि० यायाते \।

[७९]

(२) जरा वयोहानिः । वली श्लथं चर्म । पलितं केशशुक्लता॥ (३) पाप्मानं पापं पापफलत्वात् ॥ (१९) उडुपं तृणकाष्ठादिघटितं संतरणसाधनं तेन प्लवो गमनं तेन संतारः पारप्राप्तिर्यत्र । न³⁸⁵”) तत्र³⁸⁶ भविष्यति इत्यन्वयः । भुज्यत इति भोगः³⁸⁷पक्वान्नम् ॥ (२१) अकालेऽन्नमादचे बालभावात् । अशुचिः अशौचादियुक्तो यथा न प्रजुहोति ॥ (२३) अग्निप्रस्कन्द-

नपरः अग्नित्यागी \।\। ( २४ ) वरीयान् महत्तमः \। पर्यगुः पर्यागतानि³⁸⁸॥ आदि० यायाते \।\।

[८०]

(३) अनुग्रहःदयापूर्वकं दानम्॥ ( ४ ) आनृशंस्यं अहिंसा। संनिग्रहः अपराधानुरूपो दण्डः॥ (७) खिन्नः खेदकारणं भोगाय कायकरणव्यापारबाहुल्यं अथवा भोगकालावधिप्राप्तिः॥ ( २१ ) भवतो युष्मान् अनुनयामि अनुनये॥ आदि० यायातं समाप्तम् \।\।

[८१]

(११) अन्तेषु म्लेच्छेषु॥ (१३) शिलोञ्छः प्रहीणसस्यग्रहणम्। अथवा शिलं प्रहीणवल्लर्यादानं³⁸⁹”) उञ्छः पतितस्यादानं तौ शिलोञ्छौ वृत्तिः यस्य॥ (१५) पञ्चाग्निः गार्हपत्याहवनीयदक्षिणाग्न्यौपसदाश्चत्वारः पञ्चमञ्चादित्यः॥( १६ ) आवृत्य व्याप्य \। रोदसी द्यावापृथिव्यौ \। आदि० उत्तरयायाते॥१॥

[८२]

(७) मन्युः मन्यूत्पादको दुर्जनव्यापारः। कारणे कार्योपचारात्। तितिक्षावतः³⁹⁰ क्रोधानुत्पत्तेः। अथवा³⁹¹ तितिक्षावतः क्षमावतः। क्षमावतोऽपि क्रोधे तत्कार्याकरणमित्युक्तम्॥ (८) अरुः मर्म³⁹²")। न नृशंसवादी हिंसायुक्तं न ब्रूयात्। हीनः दोषः। तेन परं नाभ्याददीत न योजयेत्। रुशतीं अकल्याणीम्। हिंस्रामिति यावत्। पापलोक्यां पापलोको नरकलोकः तस्मै हिताम्॥ (९) अलक्ष्मीकतमं निःश्रीकतमम्। निऋतिं राक्षसीम्॥ (१०) अतिवादः अधिकवचनम्॥ (१२) संवननं वशीकरणम् \। मैत्री परस्मिन्नात्मभावः। दानं स्वद्रव्यस्य परस्वत्वापादनम्॥ (१३) सान्त्वं मधुरम्॥आदि° उत्तरयायाते³⁹³॥२॥

[८५]

(१) कार्तयुगं कृतयुगम् ॥ (२) स्वजनहितः स्वजनीयः³⁹⁴॥ (४) बलाशनाः काकाः । क्षीणे³⁹⁵ क्षयं गतेऽपि देहे । पुत्रपौत्रादिबहुप्रकारैः । बहुधा बहुप्रकारम् । यद्वा पतितदेहप्रभवबहुप्रकारकृमिरूपेण वृद्धिं व्रजन्ति । त एव हि स्वर्गच्युतास्तत्तत्प्रकारदुःखप्रददुष्कृतपरिपाकोपनीततत्तत्कुमि शरीरमधिष्ठाय युगपद्दुःखमनुभवन्तीति कोचिदाचार्याः ॥ (५) दुष्टं दोषवत् । गर्हणीयं अदुष्टमपि गर्हितम् । यथा पितृभ्यो दत्तमदुष्टमपि काव्यं³⁹⁶ गर्हयन्ति दाक्षिणात्याः ॥ (६) कथं किंप्रकाराः³⁹⁷ । कथं केन प्रकारेण । सुखेन दुःखादिकं । आवहन्ति³⁹⁸ धारयन्ति । भूमेरिदं भौमम् । नरकं कथं व्रजन्ति । देशान्तरादिवत् देशान्तरं पद्भ्यां तत्र वा जन्म लभन्त इति वा प्रश्नार्थः ॥ (७) ऊर्ध्वदेहाद्³⁹⁹उत्सर्गदेहात्⁴⁰⁰”) । कर्मणः शुभाशुभात् । जृम्भमाणाद्⁴⁰¹")विकुर्वाणात् । आतिवाहिकं देहं प्रतिपद्य वियन्मार्गेण पतित्वा पृथिव्यां योनिजं देहमासाद्य व्यक्तं अस्मादादिदृश्यं⁴⁰² यथा भवति । अनु देहत्यागानन्तरं⁴⁰³”) संचरन्ति⁴⁰⁴ । अयमेव भूमौ जन्मग्रहो भौमनरकगमनमित्युत्तरार्थः ॥ (८) पतद्भिरज्ञातं पतनकालं संख्यातुमाह षष्ठिं सहस्राणि इति ॥ (९) यत्⁴⁰⁵ यस्मात् एनसः पापात् । कथंभूता गृहीतातिवाहिकदेहा वा गर्भभूता भवन्ति इति प्रश्नार्थः ॥ ( १० ) अस्रं शोणितम् । रेतः शुक्रम् । तदेवयथासंख्यं पुष्पं फलं च । अनु विसर्गानन्तरम् । गच्छति प्रविशति इति यावत् ॥ ( ११ ) न केवलं जरायुजभावमापद्यते उद्भिज्जादिभावमपीत्याह वनस्पतींश्च । इत्युत्तरार्थः ॥ ( १२ ) गर्भेच निवेश्यमानस्य अन्यद् आतिवाहिकं वपुर्निदधाति⁴⁰⁶”) निक्षिपति । गर्भे शुक्रशोणितपरिणामे स्वेन कामेन स्वेच्छया लिङ्गशरीरमेव याति ॥ ( १३) शरीरस्य देहनं देहापचयः⁴⁰⁷ C देह उपचयः (?).")तस्य अतिसमुच्छ्रयः⁴⁰⁸ ततोऽपि वृद्धिः । अथ वा शरीरं च देहाति-

समुच्छ्रयः च । समाहारत्वादेकवचनम् \। संज्ञा ज्ञानम् ॥ (१४ ) शुक्रशोणितपरस्परसंयोगक्रियाजनको वायुः । समुत्कर्षति अन्तर्भावे च कारितार्थस्तनोत्कर्षयति वर्धयतीत्यर्थो गम्यते । गर्भस्य कुक्षिगतस्य शरीरस्य योनिः कारणं शुक्रशोणिते । कृताधिकारः कृतकार्यारम्भः । क्रमेण परिपाटया⁴⁰⁹")। कारणस्य शुक्रशोणितस्य वृद्धया कार्यस्य गर्भस्य वृद्धिरित्यपौनरुक्त्यम् ॥ (१५) स शुक्रशोणितसंयोगाद् जायमानः शरीराकारण प्रादुर्भवन् । विशेषेण गृहीतमात्रो⁴¹⁰ गृहीतेन्द्रियः । षड् बुद्धीन्द्रियमनोजन्येषु ज्ञानेषु निष्ठा तात्पर्यं यस्य⁴¹¹.”) ॥ ( १६ ) भावः अभिप्रायो ज्ञानरागादिः । उपचितिं समृद्धिम् । महान् व्यापक आत्मा यस्य ॥ ( १७ ) संस्थितः मृतः । निघृष्यते⁴¹² अश्मादौ विना चैतन्येन । आत्मना⁴¹³ देहेन ।

भूतात्मा चेन्द्रियात्मा च य एकः पञ्चधा स्थितः ।

इति देहेऽप्यात्मशब्दप्रयोगात् । इति प्रश्नार्थः ॥ (१८) निष्टनित्वा कूजित्वा । अनुसारी पवनमनुसरणशीलः ॥ (१९) विवक्षा संदेहः ॥ (२२) तथा हि तपः स्वधर्मवृत्तित्वम् \। दानं स्वद्रव्यस्य परस्वत्वापत्तिपर्यन्तो व्यापारः । अथ वा अभयदानम् । यशः⁴¹⁴.”): कृतव्याख्यानम् \। दमो विषयात्प्रत्याहृतस्य मनसः तत्त्वे यथेष्टविनियोगयोग्यता । यथा दान्तो बलीवर्दो हलशकटादिवहनयोग्यः । ह्रीःअकार्यप्रवृत्तिनिरोधको मनोधर्मः । आर्जवं विहितेन पथा गमनम् । अनुकम्पा परदुःखप्रहाणेच्छा ॥ ( 861* ) सप्त द्वाराणि निमित्तानि निदर्शनानि उदाहरणानि च स्वर्गस्य । तथा हि यदि कश्चिज्जिज्ञासते कीदृशः स्वर्ग इति स तपःप्रभृतीनां यथोक्तलक्षणोदाहरणेन प्रबोधनीयः ॥ (२२) मानेन अहंकारेण । पुंसः पुमांसः ॥ (२३) ब्रह्म वेदः ॥ (२७) मानसमार्गो⁴¹⁵ C मार्गोअज्ञानंतेन”) ज्ञानं तेन रुद्धं आच्छादितम् । तेजसः⁴¹⁶ चैतन्यस्य \।\। आदि० उत्तरयायते ॥ ४ ॥

[८६]

(१) कथं इति चरणविशेषणम् । आचार्ये गुरौ च कर्मेत्यनेन आचार्य-

कर्मा ब्रह्मचारीदर्शितः।यस्मिन्⁴¹⁷ परलोकमार्गे बहूनि साधनानि। शं⁴¹⁸”) कल्याणं प्रति॥ (२) अचोद्यो गुरुकर्मणि⁴¹⁹ b अनोद्यः गुरुकर्मणि”) अन्येनाप्रेर्यः⁴²⁰ उपालभ्यः”)॥ ( ३ ) उपनिषद् रहस्यम्⁴²¹॥ (४) स्ववीर्यं⁴²² स्वप्रयत्नतः। न परेण कुण्डिकादिकं⁴²³ संग्राहयति इत्यर्थः। बृजिनं पापम्॥ ( ५ ) विगृहो⁴²⁴बिगतगृहः। लघुः अपरिच्छदः॥ (६ ) रात्र्या इव रात्र्या ब्रह्मण्येकाग्रतया। यथा

या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी⁴²⁵।

एकाग्रतथा रात्रितया प्रवृत्तिहेतून् गुणान्दर्शयति। अभिजिता लोका अनवलोकनेन निराकृताः। कामा विषयाः। सुखं वैषयिकम्। तामेव रात्रि अयतेत नामेव राति उत्पादयितुं प्रयत्नवान् भवेदित्यर्थः॥ (१२) अगोत्रचरणः कुलशाखाव्यपदेशशून्यः। कौपीनं गुह्यमङ्गम्॥ (१५) असितं अबद्धम्। सितकर्मस्थं शुक्रकर्मस्थं \। आदि उत्तरयायाते॥ ५॥

[८७]

(१) अर्चिरादिमार्गगामित्वाद् यतीनां सूर्यः पितृयाणमार्गगामित्वात् वानप्रस्थानां चन्द्रो दृष्टान्तः॥ (२) कामवृत्तेषु इच्छाचारिषु। संयतो विधिमाचरन् \।\। (३) अप्राप्य दीर्घमायुः मर्त्यत्वात्। प्राप्तो रोगादिभिः विकृतिं विपरीतानुष्ठानम्॥ (४) न विद्यते अर्थे प्रयोजनं बुद्धिर्यस्य सः अनर्थबुद्धिः फलाभिसंधिरहित इत्यर्थः। अत एव धने सति तस्मिन् अस्वामी⁴²⁶.")। सामर्थ्य सत्यपि अनीशः आग्रहाभावात्। आर्जवं विहितो मार्गः। समाधिः सर्मचिन्ता \। आराद्दूरे याति गच्छति पापमस्माद् आर्यः। तस्य भावः आर्यम् \।\। (६) विप्रकीर्णो विक्षिप्तः। त्वरन्ति कारितलोपे त्वरयन्तीत्यर्थः। ब्रह्मणा⁴²⁷.”) इति कर्तृविभक्तिश्रवणात्। स्थापिता इत्यध्याहृत्य लोकपाला इति संबन्धनीयम्॥ (८) क्षेत्रज्ञ उत्पत्तिभूमिज्ञातारम्॥ (१०) अमित्रान् शत्रून् दुःखं साहयति भोजयतीति अमित्रसाहः॥ (११) अब्राह्मणो ब्राह्मणसदृशः

क्षत्रियादिः॥ (१२) कृपणो दीनः। अब्राह्मणी⁴²⁸ क्षत्रियाणी। जातु कदाचित्। दीना सती न जीवेद् इत्यन्वयः॥ (१४) एकैकस्मिन् लोके आचन्द्रतारकं भोग्ये यदि सप्त सप्त दिनानि तिष्ठसि तथाप्यनन्तास्ते। मध्विव मधु च्योतन्तीति क्षरन्तीति मधुच्युतः⁴²⁹। घृतस्य बह्व्यः कुल्या⁴³⁰.")येषु। प्रतिपालयन्ति प्रतीक्षन्ते॥ (१७) अपूर्वं विवृणोति न कृतं यदन्यैः इति उत्तरयायते॥६॥

[८८]

(४) शिशोर्भावः शिशुकम्। अवधौ पञ्चमी शैशवमवधीकृत्य⁴³¹.")। एवं कृते पापं किं नु स्यादिति शङ्कमानो विकल्पमानो न चैव कुर्यामकृतपूर्वमन्यैः। तत्र तस्मिन्विषये। साधु शोभनम्। विधित्समोनो⁴³² विधातुमिच्छन्। असाधुः अविवेकी भूत्वा किमिदं कुर्यामिति निषेधः। किं आक्षेपार्थत्वात्॥ (७) परीप्समानान् याचमानान्। विद्युत इव रूपं रिपुभिर्दुर्निरीक्ष्यं येषाम्। स्वनवन्तः ख्यातिमन्त इति यावत्⁴³³॥ (१३) विशिखांइवबाणा इव अतिवेगवत्वात्⁴³⁴॥ (१९) ह्रीएवाकार्यप्रवृत्तौ⁴³⁵”) निषेधो यस्य॥ (२१) मामकेम्यः आत्मीयेभ्यः। प्रकाशः प्रकटः॥ (२२) प्रस्थः प्रस्थाख्यः मानविशेषः। बध्वा इव बध्वा सुखसाध्यां कृत्वेति यावत्। अथवा पक्षे (?) मार्गे तिष्ठतीति प्रस्थः। साधु बध्वेव बध्वा तद्वशीकृत्वेति यावत्। मेध्यान् यज्ञीयान्। पुण्यं भाजयन्तीति पुण्यभाजः। मां पुण्यं प्रापयन्तीत्यर्थः॥ (२३) अर्बुदं संख्याविशेषः॥ उत्तरयायातं समाप्तम् \।\।

[८९]

(१६) विप्रतस्थे विशेषेण प्रकाशितमभूत्॥ (२५) चितिः⁴³⁶। चयनम्। यूपं पशुबन्धनकाष्ठम्॥ (३७) तं वसिष्ठम्⁴³⁷॥ (३८) समा संवत्सरम्। अष्टमी अष्टानां पूरणी उष्टं उषितवन्तं अष्टवर्षाणि स्थित-

मिति यावत्। ओम् इत्यनुमतौ॥ (३९) विषाणभूतं गोरिव प्रभूतम्॥ (४०) बलिं करं बिभ्रति धारयन्ति इति बलिभृतः॥ ( ४६) अन्ववायो वंशः॥ वंशानुकीर्तनं समाप्तम्॥

[९०]

(१) उदारा दातारः॥ (३) आजननं वंशानुकीर्तनम्॥( ५ ) गुणाः क्षमादयः। प्रभावः अचिन्त्या शक्तिः यथा वन्ध्याः अपि फलन्तिः तरवः। सत्यपि विध्ने प्रारब्धकर्मापरित्यागो वीर्यम्। ओजः पराभिभवे सामर्थ्यम्। सत्वं रजस्तमोभ्यामनाच्छादितः सत्त्वगुणः। उत्साहो वीररसप्रकृतिरुद्योगविशेषः॥ (११) त्रीन् मेधान्⁴³⁸ मेघसंज्ञया यज्ञः प्रसिद्धः तेन त्रीन् यज्ञान् अश्वमेधपुरुषमेधगोमेधाख्यान्॥ (१२) सूर्योदय उदयपर्वतः॥ (३१) भस्त्रा चर्ममय आधारविशेषः। तेन माता धारयत्येव परं न पुत्रस्वामिनी। पितुः पुत्र इति षष्ठी पितृस्वामिकं पुत्रं दर्शयति। तत्र हेतुः येन जातः स एव स इति॥ (३२ ) रेतः कायाकारेण परिणतं दधातीति रेतोधाः। ऊर्ध्व देवलोकं नयतीति उन्नयति। यमक्षयात् यमगृहात्॥(३६) मापयामास मानं कृतवानित्यर्थः॥ (४८ ) करस्पर्शमात्रेण सम्यक् नवां तनुं करोतीति शंतनुः॥ (९६) वंशकीर्तनतात्पर्यार्थमाह धन्य इत्यादि। चतुःशास्त्रीय भारतं नाम। तत्रार्थिनं प्रति अर्थशास्त्रमित्याह धन्य इति। धनमुत्पादयितुं साधु विहितोपायप्रकाशकत्वात्। धर्मार्थिनं प्रति धर्मशास्त्रमित्याह पुण्य इति। विहितानां पुण्यहेतूनां प्रकाशकः। काममोक्षलक्षणमुख्यपुरुषार्थहेतुत्वेन पुरुषार्थत्वेनोपचारतौ धर्मार्थौ तत्प्रतिपादकत्वाच्च धर्मशास्त्रमिदमिति। प्रतिपाद्यकाममोक्षोपायप्रतिपादकत्वेन काममोक्षशास्त्रमिदमित्याह परमः पवित्र इति। परमत्वं फलवत्त्वात्। द्वावपि हि काममोक्षौ प्रीतिरूपौ साधनापेक्षया परमौ पवित्रौ मुख्यव्यङ्गत्वात्। एतावांस्तु विशेषः कामकार्यत्वात् देशकालस्वरूपैरवच्छिन्नः। मोक्षस्तु⁴³⁹ कार्यत्वात्तैरनवच्छिन्नः। अतस्तत्प्रतिपादकत्वात् कामशास्त्रमिदम्। तत्र श्रवणाधिकारिणो निरूपयति ब्राह्मणैः इति। नियमवद्भिः शौच-

सन्तोषतपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानवद्भिः। शूद्रैः तु ब्राह्मणान्तरितं यथा भवति तथा श्रोतव्यम्। ब्राह्मणं पुरस्कृत्य श्रोतव्यमित्यर्थः॥ (909 *) श्रावणे तु ब्राह्मणस्यैवाधिकार इत्याह विशेषतः श्रावयिष्यन्ति इति॥ पुरुवंशानुकीर्तनम्॥

[९१]

(१) इक्ष्वाकुवंशप्रभवो राजासीत् इत्यादेः

(अ० ९४–९४) स्वच्छन्दमरणं तस्मै ददौ तुष्टः स्वयं पिता⁴⁴⁰")। इत्यन्तं विशिष्टां पितृभक्तिं भक्तिफलं च प्रतिपादयति॥ (६) अपध्यातो निन्दितः॥ (८) धैर्यं रागादिभिरवसादप्राप्तस्य उत्तम्भनहेतुर्मनोधर्मः॥ (९) कश्मलो मोहः॥ (१०) कच्चित् कामप्रश्ने⁴⁴¹॥ ( १८ ) नचिरकालं यथा भवति। निष्कृतिः उद्धारः॥ (२०) तुर्यस्य चतुर्थस्य अर्धं⁴⁴².”)
अष्टमो भागः॥

[९२]

(६) असवर्णां असमानवर्णाम्⁴⁴³॥ (७) वक्तव्या विषादयोग्या⁴⁴⁴पवादास्पदाम्”)\।\। (८) निवर्तितमेव निवृत्तं⁴⁴⁵”) कारितलोपात्॥ (१४) मीमांसेत विचारयेत्॥(१८) शान्तस्य उपशान्तमनसः उपशान्तान्तःकरणस्य वा⁴⁴⁶. C insअनुयोक्तव्या वर्णं मधुरम्”)॥ (930*) हावः श्रृङ्गारजो भावः॥ ( ४१ ) लास्यं सुकुमारं नृत्यम्॥ (४८) जीर्णः हानिं गतः॥ (५१) धात्री गर्भधारयित्री॥ (५४) आपवस्य वसिष्ठस्य॥ (५५) पर्यायेण समयक्रमेण वासः॥

[९३]

(१५) सु शोभनं आपनं ऊधो यस्याः। वाला धीयन्तेऽस्मिन्निति

बालधिः पुच्छम्॥ (३८) न प्रजास्यति न पुत्रभावेन जनयिष्यति॥ (४६)द्युतिमान् कान्तिलक्षणगुणवान्। अथ वा द्युतिः आख्यातिः तद्वान् ख्यातिमानित्यर्थः॥

[९४]

(४) कम्बुः शङ्खः⁴⁴⁷ शंखः”)। कम्बुग्रीवेव ग्रीवा यस्य रेखात्रयशालिनी॥ (७) भारतं भरतवंशप्रभव प्रति विशेषण गोप्तारम्॥ (८) ब्रह्म ब्राह्मणः (८) उत्तरं अधिकम्॥ (१० ) पुटभेदने पुरे⁴⁴⁸॥ ( १४ ) धर्मः च ब्रह्म च उत्तरे अधिके यत्र॥ (१७) सत्यं श्रिता वागभवत्॥ (२०) सुनिष्णातः⁴⁴⁹”) सुशिक्षितः॥ ( ४१ ) अनिर्देश्यं अशब्दगोचरं⁴⁵⁰”) (५२) शरीरजेन अङ्गजेन कामेनेत्यर्थः॥ (५६) मा माम्॥ (६०) अग्निहोत्रादिरेको राशिः ऋग्वेदादिव परः। सन्तानः चापरः⁴⁵¹")। एषां त्रयाणां समाहारः त्रयी। त्रयीमध्यादपत्यं गुणैर्निर्धारयति पृथक्करोति सर्वाण्येतानि इति॥ (६१) एतामेव त्रयीं स्तौति एषा त्रयी इति। पुराणानां ब्रह्मविष्णुमाहेश्वराणामेव। शाश्वती नित्या एषा त्रयी इत्यन्वयः॥ (६६) अस्यां कन्यायां जातः पुत्रो राजा भवत्विति वरं प्रार्थना कन्यापितुः। कन्यामुद्दिश्य शशंस। (७०) संबन्ध एव सांबन्धः⁴⁵²स्वार्थे तद्धितः॥ (७१) आर्यस्य उपरिचरस्य। तेन उपरिचरन्⁴⁵³ तेन उपरिचरणे”)॥ (७२) सत्यवतीं वोढुमर्हः उचितः⁴⁵⁴”) इत्यन्वयः॥ (७७) तद्युक्तं⁴⁵⁵ तस्मिन् युक्तम्॥ (८२) कौमारिकाः कुमारसंबन्धिनः⁴⁵⁶॥ (९३) सर्वान् भीषयति इति भीष्मः॥

[९५]

(१) ततो विवाहे निर्वृत्ते इत्यादिना

(१०) अन्ताय कृत्वा⁴⁵⁷")गन्धर्वो दिवमाचक्रमे ततः।

इत्यन्तेनातिशयस्याहंकारस्य फलमल्पायुस्त्वं असन्ततित्वं च दर्शयति ॥

(११) तस्मिन्नृपतिशार्दूले निहते भूरिवर्चसि ।

इत्यादिना

(अ० ९६–५९ ) ऋत्विग्भिः सहितो भीष्मः सर्वैश्चकुरुपुङ्गवैः । इत्यन्तेन स्त्रियामतिव्यसनस्यानर्थहेतुत्वमाह \।\।़

[९६]

(३) वरं जामातरम्। स्वयं आत्मना वृण्वाना⁴⁵⁸वरयन्त्य इत्यन्वयः ॥ १५) आमुञ्चतां बन्धताम् ॥ (१७) तात्कालिकः क्रोधः। कालान्तरावर्ती स एव अमर्षः ॥ (२६) जघने कव्याः पश्चाद्भागे⁴⁵⁹. b ins वासिताहेतोः वासितांतराणां रूपस्त्रीनिमित्तम्”) ॥ आदि० विचित्रवीर्यविपत्तिः \।\।

[९७]

(१) ततः सत्यवती दीना कृपणा पुत्रगृद्धिनी⁴⁶⁰ ।

इत्यादिना

(अ० १००–३० ) जज्ञिरे देवगर्भाभाः कुमारा वंशवर्धनाः⁴⁶¹”) ।

इत्यन्तेन सन्तानस्यावश्यकरणीयतामाह ॥ ( १ ) दीना दुःखिनी क्षीणपुत्रत्वात्। कृपणा कृपापात्रं भर्तृपुत्रहीनत्वात्⁴⁶²॥ (४) आयुः षाट्कौशिकलिङ्गशरीरस्थूलशरीर-संयोगावच्छिन्नः कालः ॥ ( ५ ) समासेन संक्षेपेण । इतरेण विस्तरेण ॥ (११) मा निमज्जीः इति कारितलोपाद् मा निमज्जयेत्यर्थः ॥ (१४ ) शुल्कं मूल्यम् ॥ (१७) धूमकेतुः अग्निः ॥ ( २४ ) मा नीनशः⁴⁶³ मा नाशय ॥

[९८]

(५) लोकस्य⁴⁶⁴”) इति विभक्तिव्यत्ययात् लोकेन पुरोहितादिना । क्षत्रि-

यासु क्षत्रियाणां पुनर्भवः पुनरुत्पादः। अयमेव धर्म आचरितः। ग्राहस्य⁴⁶⁵ उद्बोढुः॥ (७)अन्वपद्यत⁴⁶⁶.")अनुगतवान्॥ (८) अन्तः कुक्षौ वर्तते गर्भो यस्याः सा अन्तर्वर्तिनी⁴⁶⁷. Ed अन्तर्वत्नी”)। अन्तर्वत्नी इति वा पाठः। आरम्यतां विरम्यतामिति॥ (११) कामात्मानं कामप्रचुरम्॥ ( १५ ) दीर्घ तमः प्रवेक्ष्यसि अन्धो भविष्यसीति॥

[९९]

(३) आसज्जमानया⁴⁶⁸ ताल्वादिस्थानेष्वलङ्घत्या॥ ( १९ ) अर्थमर्थानुबन्धं धर्म धर्मानुबन्धं⁴⁶⁹ काम कामानुबन्धं इति सजातीयानुबन्धः। विपरीतान्⁴⁷⁰विजातीयान् बन्धान्। अर्थो धर्मकामाभ्यां धर्मः कामार्थाभ्यां कामोऽर्थधर्माभ्यामनुबद्धः पृथग् इति धर्मार्थकामाः प्रत्येकं केवला एव⁴⁷¹")॥ ( २३ ) प्रस्नवः स्नेहात्स्तन्यस्यन्दनम्⁴⁷² तेन स्पन्दनं”)॥ (१५) शाधिशिक्षय॥ (२९) विधानविहितः⁴⁷³.”) दैवविहितः। स त्वं भगवान् \। अवरजः कनीयान्॥ (३५) सजातीयपरापरोत्पादः संततिः। तत्त्रादिपुरुषः कुलम्। आभूतप्रादुर्भावः प्रसवः॥

[१००]

(४) शरणं⁴⁷⁴ गृहम्॥ ( ५ ) कृष्णस्य व्यासस्य। बभ्रूणि कपिलानि॥ (२६) अभुजिष्या दासी॥ (1087*) प्रलम्भः प्रतारणम् \।\। आदि० धृतराष्ट्रादिकुमारोत्पत्तिः॥

[१०१]

(१) किं कृतं कर्म धर्मेण येन शापमुपेयिवान्।

इत्यादेः

(२८) दीर्घदर्शी शमपरः कुरूणां च हिते रतः।

इत्यन्तस्य स्वल्पेऽपराधे महान्तं दण्डं कुर्वतः पतनमिति तात्पर्यार्थः॥ (४) लुप्यत इति लोत्रं चौरापहृतं द्रव्यम्॥ (१६) दोषत इति द्वितीयायां तसिल्। गमिष्यामि इति कारितलोपात्। तेन दोषं गमयिष्यामि प्रापयिष्यामीत्यन्वयः॥ (२१) अणिः शूलं तेन उपलक्षितो माण्डव्यः॥(२२) उपालभत दोषवत्तया उद्भावितवान्॥ (२६) आ मर्यादायाम्। आ चतुर्दश वर्षात्⁴⁷⁵ चतुर्दशवर्षादूर्ध्वमित्यर्थः। परेण अन्येन चतुर्दशाधिकपर्यन्तमित्यर्थः॥ आदि० धर्मशापः॥ १०४॥

[१०२]

(१) तेषु त्रिषु कुमारेषु जातेषु इत्यादेः

(२३) करणत्वाच्च विदुरः पाण्डुस्त्वासीन्महीपतिः⁴⁷⁶.")।

इत्यन्तस्य धर्मस्य विदुररूपेणावतीर्णस्य संनिधानादू व्यासस्यामोघसंकल्पात्सत्यवतीभीष्मयोः परं शिष्टयोरनुप्रहात् कुमाराणामयस्कान्तमणेरिव लोभात्कर्षणं स तादृशप्रभावेण महामात्रेण⁴⁷⁷त्रयमेवावर्ततेत्यादयो विभूतयो भवन्तीति तात्पर्यार्थः॥ (२ ) ऊर्ध्वं प्रचुरं सस्यं यस्याम्॥ ( ७ ) धर्मोत्तरं धर्मप्रधानम्॥ ( ८ ) निर्यूहो निष्कृतं⁴⁷⁸ काष्ठम्॥ (९) पल्वलं अल्पं सरः। वप्रः⁴⁷⁹. C om वप्रः केदारः”)केदारः॥ (१२) धर्मचक्रं धर्मसमूहः॥ (१६) श्रमः अस्त्रविद्याभ्यासः। व्यायामो नियुद्धाद्यभ्यासः॥ (१७) चर्म फलकम्॥ (२०) परमं पारम्॥ (२१) निर्वचनं कीर्तनम्॥ (२३) वैश्येनशूद्रायां जातः करणः। तेनात्र हीनजातिरुपलक्ष्यते। नन्वकरणो विदुरो⁴⁸⁰ ब्राह्मणाज्जातत्वात्।
इत्यादेः

[१०३]

(१) गुणैः समुदितं सम्यगिदं नः प्रथितं कुलं।

इत्यादेः

(अ० १०५-६) पाण्डु दृष्ट्वा नरव्याघ्रं व्यस्मयन्त⁴⁸¹”) नरा भुवि।

इत्यन्तस्य कुलवृद्धिहेतुः सदारपरिग्रहस्तात्पर्यार्थः॥ ( १२ ) दित्सितं दातुमिष्टम्॥ (१३) बहुगुणं उपर्युपरि कृतं बहुबन्धुम्॥ (१४) स्वसारं भगिनीम्॥

[१०४]

(५) निगूढनिश्चयं अन्येनाज्ञातनिश्चयम्॥ (६) अभिचारः आवाहनम्⁴⁸²॥ (१०) प्रकाशः तमच्छेदः कर्म यस्य \। संबभूव⁴⁸³.”) संभवहेतुं संयोगं गतवान् कारणे कार्योपचारात्॥ ( १३ ) गूहमाना संवृण्वती। अपचारं अपराधम्॥ (१६) आपृष्ठतापात् पृष्ठतापमवधीकृत्य। सवितुः पश्चिमदिग्गमनपर्यन्तमित्यर्थः॥ (२१) कवचकर्तनात् कर्णो वैकर्तनः॥

[१०५]

(१) धर्मेण आरामः क्रीडनं यस्याः \।\। ( ४ ) यात्वा गत्वा॥

(७) कृतोद्वाहस्ततः पाण्डुर्बलोत्साहसमन्वितः।

इत्यादेः

(अ० १०६–६ ) संप्रयुक्तश्च कुन्त्या च माद्या च भरतर्षभ।

इत्यन्तस्य धर्मदानधीरत्वं तात्पर्यार्थः॥ (८) आगस्कृतः अपराधः कृतः⁴⁸⁴ राजा पौण्ड्रो वरेन्द्री”)॥ (Colophon) संभव उत्पादः। तत्प्रतिपादकत्वात् ग्रन्थोऽपि संभवः॥

[१०६]

(६)जिततन्द्रीस्तदा⁴⁸⁵पाण्डुर्बभूव वनगोचरः।

इत्यादेः

(अ० १०९–३१ ) एवमुक्त्वा सुदुःखार्तो जीवितात्स व्ययुज्यत।
इत्यन्तस्य कामगणे मृगयायां अतिव्यसनफलं ब्रह्मशापाद्यन्तमनर्थजातं तात्पर्यार्थः। अत्रैव व्यसनप्रस्तावे व्यसनिनामवगणितानां दुर्योधनादीनां उत्पत्तिकथनमपि॥

(६) तन्द्री चेतनाभ्रंशः॥ (१२) ब्राह्मणेन शूद्रायां जाता पारशवी॥

[१०७]

(१२) मांसपेशी मांसकोशः। लोहाष्ठीलेव⁴⁸⁶”) लोहमयी गण्डिकेव। संहता घना॥ (१९) अष्ठीला गण्डिका॥ (२८) निधने विरामे॥ (३०) करणः कृतव्याख्यानः॥

[१०९]

(१) आर्षः आर्यः॥ (९) विरहिता अपि रहिताऽपीति⁴⁸⁷")। अकारालोपश्च्छान्दसः⁴⁸⁸। बुद्ध्यङ्ग इति पाठे तु बुद्धिरूपेणाङ्गेन रहितेत्यन्वयः। (१०) नृशंसानि हिंसाकर्माणि। पापेष्वभिरत इत्यत्राप्यनुवर्तनीयः॥ विधि प्राक्तनंकर्म। प्रज्ञा न ग्रसते नातिवर्तते। विधिपर्यागतान् विधिक्रमागतान्। प्रज्ञा न प्रतिपद्यते न विषयीकरोति॥ ( ११ ) कथं इति किंवृत्तेन। कामलोभाभ्यामाभिभवो मतेश्चलनमाक्षिप्यते। स्त्रीविषयेच्छा कामः। तदितरविषया⁴⁸⁹ लोभः॥ ( १४ ) सत्र द्वादश वर्षाणि (?) साध्यो⁴⁹⁰ यज्ञः॥ (१५) प्रमाणेन श्रुतिस्मृतिभ्यां⁴⁹¹ दृष्टो धर्मः तेन। शप्तः⁴⁹²")हृतः। अभिचारेण हिंसया॥ (१६) द्वौ निषेधौ⁴⁹³, B b नञौ”) विधौ पर्यवस्यतः॥ (१७) विवृतं प्रकटम् \। चकारादप्रकटमपि॥ (१९) पुरुषार्थः कामः तस्य फलं सुखम्॥ (२६) व्यपत्रपन् लज्जमानः॥

(३१) पाण्डुचापि⁴⁹⁴”) हि शोकार्तः क्षणेन समपद्यत।

इत्यादेः

(अ० ११०-२४) पाण्डुः प्रव्रजितो वनान्⁴⁹⁵. b C बनात्”) इत्यन्तस्य ब्रह्मशापनिरस्तस्त्रीभोगेन पाण्डुना चतुर्थाश्रमं गन्तुमिच्छता प्रतिपादितास्तद्धर्माश्चेति तात्पर्यार्थः॥

[११०]

(१) व्यतीत विनाशमाप्तम्। पर्यदेवयद् अशोचयत॥ (३) कामात्मा कामप्रधानः॥ (५) देवैः शास्त्रजनितबोधैः॥ (६) मोक्षो॥ बन्धनच्छेदः। पितुः व्याजिनः कृष्णद्वैपायनस्य॥ ( ७ ) एकः असहायः। वसन्नित्यध्याहार्यम्। मुनिः मननपरः। मुण्डः सशिखमुण्डितमुण्डः॥ (८) प्रवृत्तिनिवृत्ती विहाय मध्यस्थतामाश्रयितुं द्वन्द्वजातीयेभ्यो निवृत्तिंदर्शयति व्यक्तसर्वप्रियाप्रियः इति। प्रियं सुखसाधनं अङ्गरागादि⁴⁹⁶। अप्रियं दुःखसाधनं कण्टकादि। त्यागः तयोरुपादानहानबुद्धिशून्यावस्था॥ (९) शोकः प्रियस्य नष्टस्य पुनः पुनर्बुद्धौ निवेशनम् \। हर्षः⁴⁹⁷ सुखनिबन्धनो मनस उल्लासः। निन्दा सदसद्दोषाभिधानम् \। संस्तुतिः सदसद्गुणकीर्तनम्। आत्मा इति द्वाभ्यां योजनीयम्। तुल्यत्वं ताभ्यां दुःखप्रीत्योरनुत्पादः। निराशी स्वस्य परस्य वाखिलार्थनिर्गतेच्छः। यद्विधौ यन्निषेधो यन्निषेधे यद्विधिः ते द्वे। द्वन्द्वं सुखदुःखे शीतोष्णौ रागद्वेषावित्यादि। प्राणयात्रा मात्र साधनादन्यस्यापरिग्रहो निष्परिग्रहता। एतत्तु यमनियमयोरुपलक्षणम्॥ (१०) भृकुटिः⁴⁹⁸ ललाटत्वग्वह्निवसु। सा च क्रोधस्योपलक्षणम्। प्रसन्नवदनो रागद्वेषाभ्यामनाविलमुखः॥ (११) अहिंसा⁴⁹⁹ हिंसाविरोधी प्रयत्नः। स च जात्यनवच्छिन्न इत्याह जङ्गमाजङ्गमं सर्वं इति। चतुर्विध स्वेदजोद्भिजाण्डजजरायुजम्॥ (१२) कुलानि गृहाणि। भैक्षस्य भोजनोपायस्य असंभवे अनशनानि अभोजनानि। न सेवादिनोपायान्तरेण भुञ्जीतेत्यर्थः॥ (१३) पाणिपात्रमुदरपात्रं चेति पात्रद्वैविध्यात् पाणिपात्रपक्षमाश्रित्याह अल्पमल्पं इति वीप्सा। सप्तसु गृहेषु पाणिना पात्रेण अल्पमल्पं भुञ्जानः। पूर्वलाभेन⁵⁰⁰ सप्तस्वपि लाभेनेति भावः। जातु कदाचिदिति कालविशेषः। पुरुषविशेषोपलक्षणार्थः तेन केचिन्मुनयः। उदरपात्रः उदरमेव पात्रं यस्य \। पाण्यादिपात्र निषेधार्थ उपचारः। तं प्रत्याह। अन्यान् सप्तानां मध्ये पूर्वस्मादपरान् विगच्छन् सप्तानां प्रथमे द्वितीयादौ वा लाभे सति अन्यानगच्छन्नित्यर्थः। अलाभे सप्त पूरयन् अष्टमं न गच्छे-

दित्यर्थः॥ (1164*) समदर्शी मध्यस्थः⁵⁰¹")॥ (१४) उक्षतः सिञ्चतः⁵⁰²। कल्याणं शुभम्। अकल्याणं अशुभम्॥ (१५) जिजीविषुः जीवितुमिच्छन्। मुमूर्षुः मर्तुमिच्छन्। यथा जीवमरणोपायमनुतिष्ठति न तथानुतिष्ठन्। तत्र हेतुः मरणं इति॥ ( १६ ) अभ्युदये विहिताः क्रियाः। तिसृणां निषिद्धानामिष्टाणां⁵⁰³.")वा यादृच्छिकीनां चेच्छाद्वेषनिष्प्रयत्नसाध्या न कुर्वन्ति इत्याह निमेषादिव्यवस्थित⁵⁰⁴ इति। आदिशब्दादुन्मेषश्वासप्रश्वासादयः॥ (१७) तासु जीवयोनिप्रयत्नसाध्यासु अवस्थासु⁵⁰⁵ सूक्ष्मावस्थासु। तनुः इति निरोधोपलक्षणार्थम्। निरुद्धसर्वेन्द्रियक्रियो⁵⁰⁶”) निरुद्धश्वासप्रश्वासादिरिति यावत्। संपरित्यक्तौ धर्मात्मानौ येन। आत्मा षाट्कौशिकः। निर्णिक्त शोधितम्॥ (१८) वागुरा बन्धनरज्जुः \। वागुरेव वागुरा अविद्याकर्मादि। मातरिश्वा वायुः। तद्वदवश्यः⁵⁰⁷॥ ( २१ ) यो हि कामवृत्तिं त्यक्त्वा पुनराश्रयति स शुनां वर्तते पथि वांताशी भवतीत्यर्थः॥ (२३) वैश्येन शूद्रायां जातो यद्यपि क्षत्ता तथाप्यत्र हीनजात्युपलक्षणपरः॥

(२५) निशम्य वचनं भर्तुर्वनवासे धृतात्मनः।

इत्यादेः

(अ० १११-११) अप्रजस्य महाभागा न द्वारं परिचक्षते⁵⁰⁸।

इत्यन्तस्य वानप्रस्थधर्मास्तात्पर्यार्थः॥ (२९) स्वस्य क्षत्रियस्य वृत्तिं क्रियाम्। पितुः विचित्रवीर्यस्य। अत एव अव्ययाम्। स्वधर्मत्यागस्य कस्यांचिदवस्थायां अदृष्टत्वात्॥ (३१) उपस्पृशन् स्नानं कुर्वन्॥ (३३) पक्षो⁵⁰⁹.”) मित्रम् \। अपक्षो⁵⁰⁹.”) रिपुः॥ (३४) दृश्यतेऽनेनेति दर्शनं शास्त्रम्॥ (३३) विमृशन् इति व्यवहितेनान्वयः॥ ( ३४ ) कुलं गृहम्। एवं गृहवासिनां वानप्रस्थानामपि संनिधानात्। प्राप्तौ सत्यामपि पुनर्ग्रामवासिनां दूर-

स्थत्वेनाप्राप्त्यैव निराकृतत्वात्॥ (३५) समापनात् पतनादवधेः⁵¹⁰॥ (३६) निष्कं ग्रैवेयकम्॥ ( ३९ ) अनुयात्राणि सांघातिकबलानि॥

[१११]

(११) स्वर्गे⁵¹¹”) तेनाभितप्तोऽहमप्रजस्तद्ब्रवीमि वाम्⁵¹²।

इत्यादेः

(अ० ११५-२८) सर्वे ववृधुरल्पेन कालेनाप्स्विव नीरजाः।

इत्यन्तस्य प्रसवसमाप्तिपर्यन्तस्य धर्मेणापद्धर्मेण वा पुत्रस्यावश्योत्पाद्यता तात्पर्यार्थः॥ ( २६ ) प्रजनं पुंशक्तिः॥ (२८)⁵¹³स्वयंजातः आत्मना जातः⁵¹⁴ औरसः। प्रणीतः क्षेत्रजः। परिक्रीतो धनेन स्वीकृतः। अन्यस्मै वाग्दत्ता अन्यस्मै प्रतिपादिता पुनर्भूः तस्यां जातः पौनर्भवः। कानीनः कन्यकासुतः। स्वैरिणी स्वेच्छाचारिणी तज्जः⁵¹⁵")॥ (२९ ) दत्तः पितृभ्यां समर्पितः। क्रीतः परिवर्तगृहीतः। कृत्रिमः तव पुत्रोऽस्मीति स्वयमुपगच्छन्। सहोढो यस्य माता गर्भेण सहोढा। ज्ञातिरेता⁵¹⁶”) अपुत्रस्य भ्रात्रादिपुत्रः। हीनयोनिधृतः उत्तमेन पित्रा हीनायां स्त्रियां जनितः॥ (३२) सदृशः तुल्यात्। श्रेयस उत्तमात्॥

[११२]

(१४) सोमसंस्था यागविशेषः॥ (२८) दर्शयस्व दर्शनेनसंभावयस्व॥

[११३]

(५) कौमाराद् ऊर्ध्वं यौवने प्राप्ते। व्युच्चरमाणानां तत्सूत्रं चरन्तीनाम्॥ (३४) अभिचारः आवाहनम्॥ (४३) प्रदक्षिणं आनुकूल्यं यथा भवति तथा वर्तितवती॥

[११४]

(२) बलिं पूजाम्॥ (३) योगमूर्तिघरेण इच्छाकायघरेण॥

(४) ऐन्द्रे ज्येष्ठायाम् । अभिजिते अष्टमे मध्याहे ॥ (२६) धाम गृहम् ॥ (३१) कुरुलक्ष्म कुरुचिह्नम्⁵¹⁷ ॥ (६५) चारिणी⁵¹⁸ कुलटा । बन्धकी गणिका \।\।

[११५]

(१) रहः एकान्ते ॥ (६) स्तम्भो वाक्स्तम्भः ॥ (७) इष्टानिष्टविवक्षया इष्टं वा अनिष्टंवा तवेति विवक्षया संशयेन \।\। (१४) प्लवेन उडुपेन ॥ (१८) अत्यश्विनौ⁵¹⁹")अतिक्रान्ताश्विनीकुमारौ॥

[११६]

(१) दर्शनीयांस्ततः पुत्रान् पाण्डुः पञ्च महावने ।

इत्यादेः

(१२) पाण्डुः परमधर्मात्मा युयुजे कालधर्मणा ।

इत्यन्तस्य तीव्रतपस्तीर्थसेवाशिष्टसमागमादिभिरपि तीव्रसंवेगी ब्राह्मणशापो नातिक्रम्यत इति तात्पर्यार्थः ॥ (२) मधुः चैत्रः \। माधवो वैशाखः ॥ (६) वयःस्थां⁵²⁰")यौवनस्थां । तनुवाससं दृश्यसर्वावयवाम् । गहने वने ।

(१३) ततो माद्री समालिङ्ग्य राजानं गतचेतसम् ।

इत्यादेः

(अ० ११९–५ ) संमूढां दुःखशोकार्तां व्यासो मातरमब्रवीत् । इत्यन्तस्य शिष्टोचितक्रियातात्पर्यार्थः⁵²¹ ॥ (१४) तथागतो यथा पुनस्तया मूर्त्या नायाति । अथवा कालधर्मेण गतः । अथवा यथैक आयातः तथा एको गतः ॥ (१८) वनौकसो मृगस्य दीनस्य ब्रह्मशापेन ॥ ( २१ ) मत्तो भाग्यतरा मत्तः प्रकृष्टभाग्या ॥ (२२ ) विलोक्यमानेन⁵²²”) रूपेण । वार्यमाणेन वाचा क्रियया \। दिष्टं भागधेयम् । सत्यं अवितथम् । चिकीर्षुणां⁵²³कर्तुमिच्छता ॥ (२३) अभावात्⁵²⁴”) निधनात् ॥ (२५) अपलायिनं

संग्रामात्॥ (२६) कथमुच्छिद्यां कथमुन्मूलयेयम्। सत्यं अवितथम्।अनुगमनेन कामं मन्मथं⁵²⁵.”) संपादयामीत्यर्थः॥ (२७) वर्तयन्ती पालयन्ती \। (२९) सुप्रतिच्छन्नं सुगुप्तम्। यथा न लज्जा भवेत्॥

[११७]

(१) अवभृथंइव अवभृथम् जीवनयज्ञांतम्॥ (२) शरणं रक्षकम्॥ (३) उपनिधि निक्षेपम्॥ (८) वर्धमानपुरद्वारं सिंहद्वारम्॥ (९) तां⁵²⁶”) कुन्तीम्⁵²⁷।चारणसहस्राणां गायमानानाम्⁵²⁸। मुनीनामागमनं श्रुत्वा॥ (१२) व्यतिकरः संहर्षः॥ (२१) दिव्येन हेतुना⁵²⁹”) कुन्तीलब्धेन मन्त्रेण॥ (२३) महेष्वासान् महाधनुष्कान्॥ (३१) पितृमेधं वृषोत्सर्गादि \।\।

[११८]

(१२) शुभ्राणि पाण्डुराणि इति पर्यायाभ्यां पाण्डुरत्वोत्कर्षमाह \।\। (१३ ) याजकैः वस्त्रविशेषैः⁵³⁰॥ ( १५ ) अपाहाय त्यक्त्वा॥(१७) न्यासयामासुः स्थापयामासुः॥ (१८) कालीयकादिग्धं कृष्णागुरुलिप्तम्॥ (२२) तुङ्गपद्मको गन्धविशेषौ॥ (२९) शिश्यिरे सुषुपुः॥

[११९]

(६) अविक्रान्तसुखाः⁵³¹”) कालाः प्रत्युपस्थितदारुणाः।

इत्यादेः

(४३) अद्भावनमकुर्वन्तो विदुरस्य मते स्थिताः।

इत्यन्तस्य राजदोषात्कालो दुष्टः कालदोषाच सर्वाः क्रियाः मलिना प्रवर्तन्ते⁵³² इति तात्पर्यार्थः॥ ( ६ ) श्वः श्वः प्रातः प्रातः। पापाय हिताः पापीयाः। गतयौवना सस्यानि न प्रसूयते॥ (८) योगः⁵³³")चित्तवृत्तिनिरोध⁵³⁴:॥ (१३)संस्कारान् उपनयनादीन्॥ ( १५) जवे वेगे। भोज्ये भोजनशक्तौ॥

(१६) काकनिलीयने क्रीडाविशेषे॥(१७) विगृह्णाति⁵³⁵ विग्रहेण व्याप्नोति॥ (२२) नियुद्धे बाहुयुद्धे। योग्यासु शिक्षासु। उत्तरं अधिकम्॥ (२७) प्रसह्य⁵³⁶हठात्॥ (३०) प्रमाणकोट्यां गङ्गातीरविशेषे \। (३८) अपहस्तेन पश्चात्तलप्रहारेण॥(३९) संभृतं निविष्टम्⁵³⁷॥ ( ४० ) वेश्यापुत्रः युयुत्सुः। तद् अपि विषमपि॥ ( ४१ ) भीमसंहनन⁵³⁸ंभीमकायम् \। भीं अजनयत्⁵³⁹”) न पुनरमारयत्॥

[१२०]

(१) कृपस्यापि महाब्रह्मन् संभवं वक्तुमर्हसि।

इत्यादेः

(अ० १२३ - ७८) भविता त्वत्समो’ नान्यः पुमान् लोके धनुर्धरः।

इत्यन्तस्य शस्त्रशिक्षाकामानां कुमाराणां कृते शस्त्राचार्ययोः कृपद्रोणयोरुत्पत्तिशस्त्रावाप्तिशस्त्रप्रयोगसंहार-शिष्यपरीक्षानैपुणादीनि तात्पर्यार्थः॥ (२) शरद्वान् इति नाम्ना। गौतम इति गोत्रेण॥ (५) तपःशस्त्राभ्यां संतापयामास। (१०) अवतस्थे अवज्ञाय स्थितः॥ (१५) तेन प्रवृत्तः धनुर्वेदस्यान्तो निश्चयः तं गच्छति इति धनुर्वेदान्तगः \। तस्य तदपत्यं इत्यन्वयः॥ ( १६ ) पुत्री पुत्रश्च पुत्रौ॥ (२०) युक्तं प्रयुक्तकरयुक्तं यन्त्रयुक्तम्। अथवा अस्त्र शस्त्र अत्यस्त्रं परमात्र चेति। अथवा आदानसन्धानविमोक्षसहारा इति चातुर्विध्यम्॥

[१२१]

(२) अदेवो देवान्यः।सत्वः शरीरी॥ (३) हविर्धाने हविर्धाग्नि। आलुतां स्नाताम्॥ ( ४ ) द्रोणे कलशे॥ (१४) अश्वस्य
उच्चैःश्रवसः इव स्थाम बलं यस्य॥

[१२२]

(२) अकृता असंस्कृता॥ (३) उदीर्णानां उद्रिकानाम्। श्रिया शोभया \।\। (५) अजरं अविनश्वरम्॥ (७) सखा पूर्व यस्य तत् सखिपूर्वम्॥ (९) किमिष्यते किमभिलष्यते॥ ( १२ ) वीटा कीडनविशेषः॥ (१६) ईषीकाः वीरणशलाकाः॥ (२३) सुसत्कृतं⁵⁴⁰ सुपूजितम्। निष्णांतं⁵⁴¹ शिक्षितम्॥ (४१) कृतोपसदनः कृताभिवादनः॥

[१२३]

(१) आतस्थे⁵⁴² अनुष्ठितवान् \। योग एकाग्रताम्॥ ( ४ ) अस्यति⁵⁴³”) अभ्यस्यति॥ ( ५ ) ज्या मौर्वी। तलः प्रकोष्ठः॥ (१२) महमियं मृण्मयम्॥ ( ३९ ) विगतज्वरो विगतसंतापः॥ ( ४२ ) योगः संहननम् \।\। ( ४३) व्यस्त्रे⁵⁴⁴”) विशिष्टास्त्रे। उपयोगः प्रयोगः⁵⁴⁵")। सौष्ठवं स्थानसुष्टुत्वम्⁵⁴⁶C ins दीनां शुद्धिः(?)")॥ (४६) भासो गृधः॥ ( ४९ ) अङ्गिरसां वरो द्रोणः॥ ( ७१ ) आवापैः शरक्षेपैः॥ (७६) असामान्यं असाधारणम्॥ आदि० संभवः समाप्तः॥

[१२४]

(१) कृतास्त्रान्धार्तराष्ट्रांश्च पाण्डुपुत्रांच भारत।

इत्यादेः

(अ० १२७–२४ ) युधिष्ठिरस्यापि तदाभवन्मतिः⁵⁴⁷।

न कर्णतुल्योऽस्ति धनुर्धरः क्षितौ॥

इत्यन्तस्य कृतोपनयनानां क्षत्रियाणां धनुर्वेदग्रहणतदर्थानुष्ठानस्य धर्म्यत्वात् तत्र पाण्डवकौरवकुमाराणां कीदृक् कस्य कौशलमिति शस्त्रवृद्धेषु भीष्मादिषु परीक्षणव्याजेन शस्त्रविद्याभ्यासातिशयस्तात्पर्यार्थः॥ (७) हे क्षत्तः हे विदुर॥

(८) प्रकाण्डरहित उद्भिज्जो गुल्मः। तद्रहिताम् \। उदक्⁵⁴⁸ उत्तरप्रवृत्तं पानीयं यत्र तद् उदक्प्लवनं⁵⁴⁹ तत्र संस्थिताम्॥ (९) अवघुष्टं शब्दितम्॥ (१८) साङ्गारकः सकुजः॥ (२६) चुक्रुशुः आह्वानं चक्रुः॥ (२७) मार्गान् कौशिकादीन्॥ (३१) वासिता⁵⁵⁰करिणी॥ (३२) मण्डलानि भ्रान्तोद्भ्रान्तानि॥ (३३) पाण्डवारणिः पाण्डवानामेवाग्निनामुत्पत्तिकाष्ठमिव⁵⁵¹ कुन्ती॥

[१२५]

(७) ऐन्द्रिः अर्जुनः। इन्द्रानुजः उपेन्द्रः॥ (१०) समुत्पिञ्जः कलकलशब्दः व्याकुलता वा॥ (२२) सुकुमारं पुष्पादि। सूक्ष्मं बालाग्रादि। गुरुं अचलादि⁵⁵²। (२५) दर्शनानि आगमान् \।\। (२६) समाप्तभूयिष्ठे ईषद् परिसमाप्ते॥ (२७) वज्रनिष्पेषो वज्रध्वनिः॥ (३०) सावित्रेण हस्तादिना पञ्चतारेण॥

[१२६]

(५) सिंहस्येव संहननं शरीरं यस्य \।\। (६) नात्यादृतं सावज्ञम्॥( १० ) क्षिप्तं⁵⁵³”) आक्षिप्तम्॥ (१९) वीर्यं पराभिभवशक्तिः। तेन श्रेष्ठः उत्तमः। तत्र हेतुः बलं धर्मोऽनुवर्तते॥ ( २० ) कि क्षेपैःवा कृतैः बलहीनस्य आश्वाससदृशैः॥ ( २१) त्वरयाश्लिष्टः त्वरितः॥ (२३) सविद्युतानि स्तनितानि इन्द्रधनुश्च⁵⁵⁴. Ed सेन्द्रायुध°")पुरोगमा⁵⁵⁵")येषाम्॥ (२५) परिक्षिप्तः परिवेष्ठितः॥ (२७) विज्ञातार्था विज्ञाततत्त्वार्था॥ (२२) कर्णार्जुनौ मत्पुत्रौ एव। दंशितौ संनद्धौ॥ (३४) योनिः कारणम्।तत्कुलनिः तेषां राज्ञां कुले भवन्। प्रकर्षति आज्ञापयति॥ ( ३७ ) वृषः श्रेष्ठः॥

[१२७]

(१) यष्टिप्राणो यष्टिरेव प्राणः शक्तिर्यस्य॥ ( ३ ) परिपूर्णार्थं

राज्यलाभात्॥ ( ४ ) अतिविक्लवः⁵⁵⁶सशोकः॥ ( ६ ) प्रतोदो लोहमुखमश्वप्रेरणकाष्ठम्॥ (११) प्रभवा उत्पत्तयः \। दुविंदा दुःखज्ञानाः। क्षत्रबन्धुना क्षत्राधमेन⁵⁵⁷")॥ (१४) आगमितम् ज्ञातम्॥ (२४) निःश्रमः निःशेषितश्रमः॥

[१२८]

(१) ततः शिष्यान्समाहूय⁵⁵⁸आचार्यार्थमचोदयत्।

इत्यादेः

(१८) युधि निर्जित्य पार्थेन द्रोणाय प्रतिपादिता।

इत्यन्तस्य तेजस्विनि प्रियमाचरति वाचापि नाप्रियमाचरेत्। अप्रियवाक्कर्मेन्धनसमुद्भूतः तेजोऽग्निः कालान्तरेणापि सानुबन्धं दहेदिति यथायमेव द्रोणतेजोग्निः द्रुपदमिति तात्पर्यार्थः॥ ( १ ) आचार्यार्थं किं दक्षिणा इष्यते॥(1435 *) किं इति⁵⁵⁹ प्रश्ने सोपहासमिव॥ ( १७ ) ब्राह्मेण⁵⁶⁰ तपसा॥ इयं चोपकथा प्राकरणिककथाया दृष्टान्तः \।\।

[१२९]

(१) प्राणाधिकं⁵⁶¹ भीमसेनं कृतविद्यं धनंजयं।

इत्यादेः

(अ० १३८-३१) पास्यन्तीमे जलं पश्चात्प्रतिबुद्धा जितकुमाः।

इत्यन्तस्य पाण्डवेषु महातेजस्विषु कौरवाणां वाचा कर्मणा च तेजोऽवधारणं द्रोणद्रुपदीयकथादृष्टान्तेन कदाचित्पाण्डवतेजोऽग्निः प्रज्वलिष्यति यत्र कौरवा होष्यन्त इति तात्पर्यार्थः॥ (१५) दायाद्यं रिक्थम्॥

[१३०]

(९) अर्थ एव वर्गः। गोहिरण्यवृक्षादीनां⁵⁶² भिन्नानामर्थत्वेनैकतापादनंवर्गः॥

[१३१]

(३) समाजो मेलको यात्रा इति यावत्। पशुपतेः पशुपतिसंबन्धि॥ (८) उत्सवं पशुपतियात्रालक्षणम्। अनुयान्तीति अनुयात्राः सेवकाः॥
(१५) न प्रसहिष्यन्ते⁵⁶³न बाधिष्यन्ते॥

[१३२]

(४) विश्वासेन भवति वैश्वासिकः॥ (८) महाधनं महार्घम्॥ (९) अग्नेर्हितं आग्नेयम् \।\। ( १५ ) पर्ययः परिवर्तः॥

[१३३]

(८) पाप कौरवद्रोहलक्षणम्॥ (११) दिष्टभावं परलोकम्॥ (१८) प्राज्ञः ऊहापोहसमर्थः। प्रलापज्ञः⁵⁶⁴”) प्रलापान् निरर्थकानि वचांसि अनेनाभिप्रायेण इमानीति जानन्॥ ( १९ ) अलोहं बुद्धिमयम्। तीक्ष्णम्। शस्त्रं हिंसकम्। शररिपरिवर्तनं⁵⁶⁵इति शस्त्रत्वे हेतुः \।\। (२०) कक्षः तृणेन्धनसमुदायः तं हन्तीति कक्षघ्नः अग्निः। शिशिरघ्नः तुषारघ्नः स एव। महाकक्षे महावने। बिलौकसो⁵⁶⁶ बिलवासिनः। न दहेद्इत्युक्तेन प्रकारेण। चशब्दो दृष्टान्ताय। यथा महावने प्रज्वलितोऽग्निर्बिलवासिनो न दहेत् तथाप्यत्र गृहादावपि ज्वलन्नग्निर्बिलसमाश्रयान्न दहतीति। संकेतेन युधिष्ठिरायात्मनः शरीरस्य रक्षोपायं कथयति॥ (२१) अचक्षुः अप्रज्ञावान्। एवंविधो यद्विमोक्षणमार्गं न वेत्ति⁵⁶⁷ उपायान्तरादपि (1) वधमासादयिष्यति । तदा दिग्वदनमपि नास्ति तस्यां दिशि गन्तव्यम् । यस्यां हि पदो न जानन्ति । ज्ञात्वा यथोपायान्तरेण हन्तुं नोद्योगं कुर्वन्ति इति यावत्।")। अधृतिः उत्सुकः। तस्मादस्मिन् समये भवद्भिरपुष्टबलैर्युद्धायनोद्योगः कार्यः॥ (२२) अनातैः अहितैः। दत्तं अग्निविषादिकम्। शस्त्रं हिंसकम्। अलोहजं बुद्धिजम्। तदेव आदत्तेगृह्णाति। स प्रमुच्येत तस्मात् शस्त्रात्। अत्र दृष्टान्तः।

श्वाविच्छललमासाद्य⁵⁶⁸ प्रमुच्येत हुताशनात्।

इति। श्वानं विध्यतीति श्वावित् शल्लकी। शललं⁵⁶⁹”) कण्टकरूपं स्वीयं लोम।आसाद्य आसमन्तात् गमयित्वा गात्रविधूननेन दिक्ष पातयित्वेत्यर्थः। स हि शुनो भिया पलायमानः कण्टकरूपैः लोमभिः विध्यन् मुच्यते। हुताशनात् हूयत इति हुतं मांस तदनातीति हुताशनः श्वा तस्मात्। अयमभिप्रायः। यथा स्वेनोपायेन कौरवास्त्वां वञ्चयितुमिच्छन्ति तथा स्वेनोपायेन बिलेन तांस्त्वं वञ्चयेति॥ (२३) आत्मना षष्ठेन सह। आत्मनः⁵⁷⁰ आत्मसंबन्धिनः। पञ्च चतुरो भ्रातॄन् पञ्चमीं मातरम्। पडियन् परिमितबिलप्रवेशेन⁵⁷¹ संकोचयन्। नानुपीड्यते न पश्चाच्छत्रुभिः संकोच्यते दग्धा इति ज्ञानात्। अथवा आत्मना देहेन। एकवचनात् एकेन। आत्मनः देहान् पञ्चसंख्याकान्। अत्र निषादीपुत्रदेहेषु पञ्चसंख्या निषादीदेहे च एकसंख्या। पीडयन् हिंसयन्। अनु तद्दाहानन्तरम्। पाण्डवा एव मात्रा सह दग्धा इति प्रतीतेः शत्रुभिर्धार्तराष्ट्रैर्न पीड्यते भवानिति संकेतः। अथवा आत्मना मनसा सह आत्मन इन्द्रियाणि पीडयन् नियमनात्। शेषं पूर्ववत्। भोगलोभं विहायाज्ञानचर्यायां दुःखमप्यनुभूय स्थातव्यमिति संकेतः॥ (२०) कक्षघ्नः इत्यत्र बिलप्रवेशेनात्मानं रक्षेदिति संकेतः॥ (२१) नाचक्षुः⁵⁷² इत्यत्र परेण विहितो निःसरेत् \। उपायान्तरेणापि वधस्य संभाव्यमानत्वात्। धृतिः इत्यत्र न साहसे चरः संग्राममारभेत्। हीनबलतया परिभवसंभवादिति संकेतः॥ (२२) अनाप्तैःइत्यत्र परेण प्रयुक्ते बुद्धिमये शस्त्रे बुद्धिमयेनैव शत्रेण प्रतिकर्तव्यमिति संकेतः॥ ( २४ ) अनुशिष्य⁵⁷³”) अनुशासनं कृत्वा॥ (२६ ) अब्रुवन् इति पाठे⁵⁷⁴ प्रलपन्नित्यर्थः। अथवा ब्रुवन्⁵⁷⁵ वक्रान् वाग्जालप्रयोगान्⁵⁷⁶॥

[१३४]

(११) शिवाख्यं शिव इति आख्या यस्य। अशिवं मरणहेतुत्वात्।

(१४) मुञ्जः शरः उलपः⁵⁷⁷ज (?) उलपः”)॥ ( १५) सुकृतं सुष्टुकृतम्। विनीतैः शिक्षितैः॥ ( १६ ) पारशवः उत्तमेन हीनस्त्रियां जातः विदुरः॥ (१९) यत्तैः⁵⁷⁸ सावधानैः। प्रक्रियते प्रकटीक्रियते। ज्ञातः परस्य पापोऽभिप्रायो येन वाग्रूपचक्षुरादिविकारेण स आकारः। तस्य अभावः। निः उपसर्गार्थः। नष्टैः अदृश्यैः। इवशब्दोऽवधारणे। अयमेव प्रकारः श्रेयानित्यभिप्रायः। विचिन्वद्भिः अनुसरद्भिः। गतिः गम्यतेऽनयेति गतिं पन्थानम्⁵⁷⁹")। ध्रुवां ध्रुवविनाशप्रापिकाम्⁵⁸⁰॥ (२०) प्रसह्य हठात्॥ (२१ ) उपाक्रोशो लोकगर्हा॥ (२२) अपि च पक्षान्तरे \। अपि संभावनायाम्॥ (२३) स्पशैः चारैः॥ (२५ ) इदं⁵⁸¹ पापं अग्निगृहे मरणलक्षणम्॥ ( २७ ) गूढः छन्नः उच्छ्वासो येषाम्।उछासशब्दमपि न करिष्यामः। अथवा गूढोच्छासो गूढनिःसरणमार्गः⁵⁸²॥

[१३५]

(६) म्लेच्छवाक् इव म्लेच्छवाकू अवाचकत्वात्। म्लेच्छ अव्यक्तायां वाचि। अवाचकत्वं च रूढिहीनत्वात्॥ (८) कवेः विदुरस्य॥ वप्रान्ते प्राकारपर्यन्ते। निष्प्रतीकारं अचिकित्सम्॥ ( १६ ) परिखां नाम परिखासंज्ञक बिलं चकार \।\। ( १८) अशुभधीः पापबुद्धिः॥

[१३६]

(१) परिसंवत्सरं संवत्सरपर्यन्तम्॥ (४) द्रवामो ब्रजामः॥ (६) माधवीं कुन्तीम्॥ (९) प्रवाते प्रकृष्टे वाते। तुमुले महति॥ (१३) दिष्ट्या कल्याणम्॥ (१६) उपरोधेन यन्त्रणया। साध्वसेन भयेन॥

[१३७]

(७) व्यपोहमानाः निर्वापयन्तः॥ (८) प्रत्यपिहितं पुनः पिहितम्॥ ( १३) कुल्यानि⁵⁸³ चैत्यानि॥ (१६) परं मरणादन्यतमम्⁵⁸⁴ अविचारः”)॥

[१३८]

(१) शुक्लो⁵⁸⁵ ज्येष्ठः ॥ (५) रोधस्सु तीरेषु ॥ ( ११ ) जलस्थायो जलाशयः ॥ ( १३ ) उत्तरीयेण उपरिवस्त्रेण ॥ (१४) गव्युतिः कोशयुगम् ॥ (१९) शेते खपिति । हा⁵⁸⁶")कष्टम् । अतथोचिता तथाएकजः चैत्यवृक्षः ॥
प्रकारानुचिता ॥

(३१) इति भीमो व्यवस्यैव जजागार स्वयं तदा ।

इत्यादेः

(अ० १४२ - ३४ ) प्रययुः पुरुषव्याघ्रा⁵⁸⁷ हिडिम्बा चैव राक्षसी ।
इत्यन्तस्य सर्वातिशायि भुजबलं भीमस्येति तात्पर्यार्थः ॥

[१३९]

(५) स्नेहस्रवान् लालाम् । पर्येति परिवर्तते ॥ (७) धमनीं शिराम् ॥ (८) नु⁵⁸⁸”) वितर्के॥ (९) नौ⁵⁸⁹आवयोः ॥ ( २५ ) त्रास्ये रक्षयिष्यामि ॥ (२७) प्रभवन्निव इन्द्रियेषु प्रभवन्मुनिर्यथा तथाहम् ॥

[१४०]

(२) मेघसंघातवर्ष्मा मेघसंघातोच्छ्रायः⁵⁹⁰ ॥ ( ५ ) श्रोणीं कटिम् ॥ अवदानं⁵⁹¹ b om अवदानं. B om अवदानं खण्डनम्”) खण्डनम् ॥ (१६) उत्फाल्य विस्तार्य॥

[१४१]

(३) परेण कामेन । अपकारे कृते सति ॥ (५) मदर्थो नियोगो मन्नियोगः⁵⁹² After this Mss ins काम ( किम) दवेस्य (?). After this Mss ins स्वभावेन मनसि (?)”) ॥ (१३) कत्थितेन स्वगुणकीर्तनेन⁵⁹³")॥ (१४) आयस्तौ कृतपराक्रमौ ॥

[१४२]

(९) अपनेतु इतः स्थानाद् विजनं स्थानं नेतुम् ॥ (२२) पुरा अग्रतः । रौद्रे रुद्रदैवते⁵⁹⁴ ॥ (२४) गुणशताधिकं वारशताधिकम्⁵⁹⁵ । अथवा गुणानां सत्वरजस्तमसां शतं त्रिशती तदधिकम् ॥ (२९) दुन्दुभि भेरी ॥ (३०) योक्त्रयित्वा बध्वा \।\। हिडिम्बवधः समाप्तः ॥ ॥

[१४३]

(१) स्मरन्ति वैरं रक्षांसि मायामाश्रित्य मोहिनीम् ।

इत्यादेः

(३८) कर्णस्याप्रतिवीर्यस्य विनाशाय महात्मनः⁵⁹⁶ ।

इत्यन्तस्यावक्षितो धर्मः सद्बुद्धिदानेन सहायसंपादनेन च वक्ष्यति तदिदमाबाल्यात् पाण्डुपुत्रैः पालितस्य धर्मस्य⁵⁹⁷फलमिति तात्पर्यार्थः ॥ ( १ ) भ्रातृनिषेवितं पन्थानं मरणम् ॥ ( २ ) गुप्तिः त्राणम् ॥ (८) तदा⁵⁹⁸तस्मिन्प्रथमदर्शनकाले । क्रियां संभोगम् । प्रत्याख्याता⁵⁹⁹.”) तव पुत्रेण स्वपुत्रेण प्रेरणाद्वारेण त्वया वा ॥ (१०) विश्रम्भं विश्वासम् ॥ (१४) आपत्सु धर्मछिद्रेषु यो धर्म धारयते⁶⁰⁰ स धर्मविदुत्तमः \।\।

(१५) येन येनाचरेद्धर्मं तस्मिन्⁶⁰¹ गर्हान विद्यते ।

येन प्रकारेण प्रतिषिद्धेनापि । आचरेद्धर्म प्राणस्थितिलक्षणम् । गर्हातस्मिन्निन्दा न विद्यते ॥ (३३) विविधाः कचा दीप्तयो यस्य स विकचः ॥ (३४) घट चेष्टस्वयदिच्छसि तत्कुरुष्वेति भावः⁶⁰²। भासा दीप्त्या ऊर्ध्वाः कचाः केशाः यस्य। इतिशब्दो हेतौ । अथवा घटभाषा जलेन पूर्यमाणस्य घटस्य ध्वनिः । घटभाषेव भाषा वाणी यस्य । लुप्तमध्यपदो बहुव्रीहिः । घटभाषः च असौ उत्कचः च । इतिशब्दः उपदर्शने । क्वचित्⁶⁰³ घटो हास्योत्कच इति वा पाठः । तत्र घट इव जृम्भते हास्यं यस्य स तथा पश्चात्कर्मधारयः ॥

(३५) ताननुरक्त इत्यन्वयः॥ (३६) संवाससमयः⁶⁰⁴ स दिवा क्रीडित्वानिशि समर्पयिष्यामीतिरूपः। जीर्णः अतिक्रान्तः॥

[१४४]

(१) ते वनेन वनं वीरा⁶⁰⁵मन्तो मृगगणान्बहून्।

इत्यादेः

(२०) जगाम भगवान्व्यासो⁶⁰⁶ यथाकाममृषिः प्रभुः।

इत्यन्तस्य विहितेन वर्त्मना गच्छतां पाण्डवानां परमशिष्टानुमतिस्तात्पर्यार्थः॥ (२) अन्तरेण मध्ये॥ ( ४ ) छन्देन इच्छया॥ (५) ब्राह्मं वेदं ऋग्वेदादिलक्षणम्॥ (११) अभ्याशे समीपे॥

[१४५]

( १ ) एकचक्रां गतास्ते तु कुन्तीपुत्रा⁶⁰⁷ महारथाः।

इत्यादेः

(अ० १५२–१९ ) तदद्भुततमं द्रष्टुं पार्थास्तत्रैव चावसन्।

इत्यन्तस्य ब्राह्मणरक्षणपुरःसरं लोककण्टकोद्धारस्तात्पर्यार्थः॥ (१२) वीतमन्यवो वीतशोकाः॥ (१८) बद्धवत्सा सौरभी धेनुर्यथा वत्सस्थानं गच्छति तथा कुन्ती अन्तःपुरमिव अंतःपुरं ब्राह्मणपत्नी प्रति गता॥ (१९) विकृताननं शोकविवर्णमुखम्॥ (२०) अनलसारं असारमित्यर्थः॥ (२१) ज्वरः तापः। द्वन्द्वानि सुखदुःखादीनि॥ (२२) एकात्मा एकाकी॥ (२३) स च मोक्षः। नास्ति न भवति। कथंचन कथमपि। न अस्माकं रागिणामिति यावत्॥ (२५) योगं अष्टाङ्गम्। न प्रपश्यामि⁶⁰⁸ न जानामि। प्रद्रवेयं⁶⁰⁹ गच्छेयम्। अनामयं अनुपद्रवं स्थानम्। न हि इति पूर्वस्मादनुवर्तनीयम् \।\। (२६) यतः ततः यत्र तत्र। न श्रुतं अश्रुतवदुपेक्षितम्॥ (३२) मन्त्रवत् मन्त्रसहितम्॥ ( ३४ ) व्यंजनं श्मश्रु॥

[१४६]

(१) वैद्यस्य विद्यावेत्तुः ॥ (२२) व्युष्टिः फलम् ॥ (३१) मृतामपि मां प्राकृतं जीवनं न तप्स्यति।कारितलोपान्नतापयिष्यति । अपत्यादिना कृतार्थत्वात् ॥ (३३) वेत्स्यसि लप्स्यसे ॥ (३४) पूर्वस्य परिणेतुः ॥

[१४७]

(१) क्षमं युक्तम् ॥ ( ४ ) प्लववत् प्लवनेवेति ॥ ( १३ ) मोक्षणं⁶¹⁰बकात् ॥ (१५) त्यक्तव्यांवरयापि ॥ (१८) अमृते मरणरहिते ॥ (1623*) इतः बकराक्षसात् । प्रदाने खण्डने सति ॥ ( २१ ) स्वसुः⁶¹¹”) भगिन्याः ॥

[१४८]

(१) कुतोमूलं किंमूलं किंकारणमिति यावत् ॥ (७) असुतरो दुस्तरः ॥ ( ११ ) कस्य वस्तव्याः⁶¹² कस्य वासयितुं शक्याः॥ (१४) वारः क्रमागतः कालः ॥ ( १६ ) असुतरः दुस्तरः । असुभिस्तीर्यत इति वा⁶¹³॥

[१४९]

(६) आत्मनः इति ज्ञानमुपलक्षयति ॥ (९) अभिसन्धिः ज्ञानम् ॥

[१५०]

(२) आकारेण मुखादिविकारेण ॥ (३) कच्चित् प्रश्ने ॥ (१५) निर्व्यूढाः स्कन्धेन निःसारिताः ॥ (२०) अर्थः प्रयोजनं कार्यम्⁶¹⁴नं प्राप्य”) ॥ (२५) आशुतरा शीघ्रतरा प्रज्ञा यस्य⁶¹⁵.”) ॥ (२६) आर्तस्य भीतस्य । अनुक्रोशः कृपा ॥

पृषती⁶¹⁶.”) द्रुपदमहिषी ॥ ( ४९ ) धृष्टत्वात् धृतिहेतुत्वादिति⁶¹⁷ तथा अर्थान्तरप्रतिपत्तिनिगमः। धृकारसाधर्म्याद् धृतिहेतुत्वं गम्यते । C om the remaining com. on this Adh.”) । अतिधृष्टत्वाद्⁶¹⁸ अतिप्रागल्भ्यात्⁶¹⁹ कवचस्य समर्थ (?) स्योत्पत्तिः । धर्माद् द्युम्नत्ववा (? वत्वा) दित्यपि निगमः। धर्मार्थकामानां तु संभव उद्भवः अत्र द्युकारसाधर्म्यात्”) ॥ (५१) उपाकरोत् उपकृतवान् । मामयं हनिष्यतीति जानतोऽपि तथा प्रवृत्तिः ॥ (५२) आत्मनः क्षमाशालिता कीर्त्यनुरक्षणम् \।\।

[१५६]

(१) एतच्छ्रुत्वा तु कौन्तेयाः शल्यविद्धा इवाभवन् ।

इत्यादेः

(अ० १५७ - १६) पार्थान्संमन्त्र्य कुन्तीं च प्रातिष्ठश्च परंतपः⁶²⁰ ।

इत्यन्तस्य पञ्चानां द्रौपदीपाणिग्रहणं लोकगर्हितत्वात् पाण्डवा न कुर्युरित्याशङ्क्य चन्द्रमौलिना स्थापितो धर्म इत्युपकथया तान् प्रत्याययितुं व्यासस्यागमनमिति तात्पर्यार्थः ॥ ( १ ) शल्येन इव शोकेन विद्धाः \। इवशब्दो भिन्नक्रमः । अस्वे अनात्मनि शोकादौ तिष्ठन्तीति अस्वस्थाः \।\। ( ३ ) चिररात्रं चिरम् । लब्धलक्ष्या⁶²¹ लब्धप्रयोजनाः ॥ ( ७ ) ब्रह्मणे ब्राह्मणाय हितो ब्रह्मण्यः ॥ (८)न क्षमो न युक्तः ॥ ( ११ ) आमन्त्र्य पृष्ट्वा ॥

[१५७]

(६) विलग्नमध्या तनुमध्या ॥

[१५८]

(१) ते प्रतस्थुः पुरस्कृत्य मातरं पुरुषर्षभाः⁶²² ।

इत्यादेः

(अ० १५९ - २२) ब्राह्मणप्रमुखं राज्यं शक्यं पालयितुं चिरम् ।

इत्यन्तस्य पुरोहितहीनस्य भूभुजो दृष्टा शापादयः अदृष्टा ग्रहविनायकादयो विघ्ना प्रभवन्तीति पुरोहितः कर्तव्य इति तात्पर्यार्थः॥ ( ४ ) ईर्ष्यन्⁶²³ असहमानः॥ (५) आविष्टः परवशीकृतः॥ ( ७ ) आगमे⁶²⁴”) गतिछेदे अपगमे इति यावत्। त्रुटिः⁶²⁵”) निमेषः। निमेषद्वयं क्षणः⁶²⁶। क्षणाः षष्टिः घटिकाद्वयम् \। अशीतित्रुटिहीनं मुहूर्तंसन्ध्या॥ (८) कर्मचाराः⁶²⁷कर्मानुष्ठानानि॥ (९) उपक्रान्तान्⁶²⁸ समीपगतान्॥ (११) आरात् दूरे॥ ( १२ ) वित्त जानीत॥ (१३) वाकां वाकानाम्नी नदीम्। अनु अनन्तरम् \।\। ( १४ ) शकुनाः⁶²⁹ पक्षिणः॥ ( १५ ) परिग्रहः संबन्धः॥ ( १६) अवधृष्णवः⁶³⁰ अप्राणयन्तः॥ ( १८ ) एकवप्रा शुचिः आकाशगा गङ्गा अलकनन्दा॥ (१९) वैतरणी दुःपारा⁶³¹ चेति स्थानभेदात् गङ्गानामानि॥ (२०) असंबाधा असंकटा॥ ( २३ ) चर्म फलकम् \। अपोवाह⁶³²निवारितवान्॥ (२५) अति गन्धर्वान् गन्धर्वाधिकान्॥ (२७) अग्निवेश्यः परशुरामः॥ ( ३० ) भ्रातॄन प्रति यत्रास्य भ्रातरस्तत्राकृष्टवान्॥ (३३) स्त्री नाथ इव नाथो रक्षको यस्य॥ (३४ ) अङ्ग इति संबोधने॥ (३६) साधु इत्युपालम्भे। इमं लाभं परिभवाख्यं⁶³³ आगच्छत्यस्मादिति॥ (४१) आगमो गुरुपरंपरा॥ ( ४३ ) समानपद्ये तपःस्थानके समीकृतपदद्वये। अनुनेष्यामि त्वां प्रापयिष्यामि॥ ( ४४ ) नृभ्यः पुरुषेभ्यः। विशेषिताः विशेषाः। सार्वविभक्तिकस्तसिल् \। देवानां अविशिष्टः समः। अनुभावः प्रभावः। प्रवर्तिताः भविष्यन्ति॥ ( ४६ ) रंहसः वेगान्॥ (४८) साधनं हस्त्यश्वादि। (५०) रथस्य अङ्गं अश्वम्। वडवा घोटिका। मताः श्लाघ्याः॥ ( ५१ ) गन्धर्वजा गन्धर्वलोकजाः॥ ( ५३ ) संभोगः⁶³⁴ परस्परोपकारः॥

[१५९]

(१) यान्तो गच्छन्तः। ब्रह्मविदो वेदविदः॥ (१०) बाहु-

द्रविणं बाहुबलम्॥ (११) मन्युः कोधः॥ ( १२ ) संख्ये संग्रामे। तापत्यवर्धन इति अर्जुनामन्त्रणे॥ ( १५ ) पुरोहितः⁶³⁵ एव धूः अग्रणीः तस्मिन् अथ वा पुरोहितस्य धूः चिन्ता तां गतः॥ ( १७ ) शुचयः सङ्गवर्जिताः॥ ( २० ) मेरुः चासौ धरः पर्वतो मेरुधरः⁶³⁶॥

[१६०]

(१) तापत्य इति यद्वाक्यमुक्तवानसि मामिह।

इत्यादेः

(अ० १६३ - २३ ) तपत्यां तपतां श्रेष्ठ तापत्यस्त्वं ततोऽर्जुन।

इत्यन्तस्य सति पुरोहिते अतिदूरे विघ्नाः। ये मनसाभिलष्यन्ते पुरुषार्थास्ते हस्तगताः स्युर्यथा संवरणस्य वसिष्ठप्रसादात् तपती प्राप्तिरिति तात्पर्यार्थः॥ (५) त्रिः⁶³⁷”) त्रीन् वारान्॥ ( ६ ) धिष्ण्येन दिव्येन॥ (७) सावित्र्यवरजा सावित्रीकनीयसी॥ (१०) तर्कयामास मेने॥ ( २६ ) स्वसितलोचना शोभने असिते लोचने यस्याः। गिरिप्रस्थे गिरिसानौ। क्षुपो विटपः॥ (1723*) तपत्या कान्त्या॥ ( 1724* ) हिरण्मयः⁶³⁸सुवर्णमय इति॥ (२७) अवमेने अवज्ञातवान्॥ (३०) आविष्कृतं प्रकटीकृतम्॥ (३१) द्रविणस्य अलंकारस्य संपदा॥ (३४) रम्भा कदली॥ (३६) भोगवती⁶³⁹ भोगः फणा तद्वती॥ (४०) अन्विच्छन् अनुसरन्॥

[१६१]

(४) आविष्कृतं⁶⁴⁰ उद्भूतम्॥ (६) संदिग्धाक्षरया अस्फुटाक्षरया॥ (९) अनाक्रन्दे शोकशून्ये॥ ( ७) असितापाङ्गि इत्यादीनि भूयोभूयस्तपत्याः संबोधनानि राज्ञः तस्य मन्मथकृतानि चाटूनि रागमुदारमवश्यमुदत्पादयन्ति॥

[१६२]

(२) अनुयात्रं अनुयायि बलम्॥ (६) कल्याणी सदया इति

मधुरा॥ (७) शात्रवाणां शत्रुसंघानाम्॥ ( १४ ) दिव्येन विधिना योगबलेन।

[१६३]

(४) अपवर्जनात् अन्यत्र किम्॥ ( ६ ) विसृष्टो विसर्जितः॥ (८) कृच्छ्रे क्लेशावहे। प्रायश्चित्ते द्वादशरात्रसमाख्ये।समाहिते⁶⁴¹ समाप्ते॥ (१६) श्यावभूतैः⁶⁴² कृष्णैः॥ ( १८) द्वादशीः समाः द्वादश वर्षाणि॥ (२२) पौर्विका⁶⁴³पूर्वभवा⁶⁴⁴। वैवस्वती विवस्वत्सुतता⁶⁴⁵॥

[१६४]

(१) स गन्धर्ववचः श्रुत्वा तत्तदा भरतर्षभ।

इत्यादेः

(१४) तस्मात्पुरोहितः कश्चिद्गुणवानस्तु वो द्विजः।

इत्यन्तस्य समस्तगुणसंपन्नः पुरोहितः कार्यः इति तात्पर्याधः॥ (५) संववाहतुः मर्दितवन्तौ॥ (८) आहर्तुं आनेतुम्। यमक्षयात् यमगृहात्॥ (९) विश्रुतात्मानं⁶⁴⁶ ख्यातम्॥ (१४) ब्रह्म ब्राह्मणः। अथवा ब्रह्मणः कार्यं ब्रह्मकार्यं उत्पत्तिः सैव पुरःसरी यस्य तत्तथा॥

[१६५]

(१) किं निमित्तमभूद्युद्धं⁶⁴⁷”) विश्वामित्रवसिष्ठयोः।

इत्यादेः

(अ० १६८-२५) अश्मको नाम राजर्षिः पाठनं⁶⁴⁸.”) यो न्यवेशयत्।

इत्यन्तस्य क्षत्रात्तेजसो ब्राह्मं तेजो बलवत् तच्च क्षमया रक्षितं तस्मात् क्षमावन्तं तेजस्विनं ब्राह्मणं क्षत्रतेजोरक्षायै पुरोहितं कुर्यादित्यर्थः॥ (५) मरुनिर्जलो देशः स एव धन्वा निवृक्षत्वात्॥ (८) वन्येन नीवारादिना॥

रसायनं रसानां षण्णां⁶⁴⁹”) अयनं स्थानम्॥ (१३) षडायतां शृङ्गपुच्छसस्नासक्थिस्तनशिरोग्रीवासु आयतां दीर्घाम्। पृथुभिः पञ्चभिः उरः पृष्ठशिरः कुक्षिश्रोणीभिः समावृतां⁶⁵⁰")परिवेष्टिताम्। मण्डूकस्य इव उन्नते नेत्रे यस्याः। ऊधः पयोधरमण्डलम्॥ (१४) बालधिः पुच्छम्। शङ्कुकर्णा शत्रुवत सूक्ष्मौ⁶⁵¹ कर्णौ यस्याः। पुष्टायतशिरोग्रीवा पुष्टं पीनं आयतं दीर्घं शिरो ग्रीवा यस्याः। आयतमिति पुनरुक्तिरर्थस्य पुष्टिमाह॥ (१८) वीर्य वीरस्य भावः॥ (२२) कशादण्डैः चर्मयष्टिभिः। हंभा इति गवां ध्वनेरनुकरणम्॥ (२४) क्षमावान् प्रतिकारबुद्धेरनुत्पादवान्॥ (२६) पाषाणदण्डाभिहतां पाषाणैः दण्डैश्चाभिहताम्॥ (२७) न चुक्षुभे न क्रुद्धवान्। धीरस्य भावो धैर्यं निर्विकारता॥ (३१ ) ऊर्ध्वाञ्चितं उन्नमितम्॥ (३३ ) काल्यमाना प्रेर्यमाणा॥ (३५) शकृतो गोमयात्॥ (३९) ते नन्दिनीसमुद्भूताः॥ (४१) निर्विण्णः विरक्तः⁶⁵²॥ (४४) विष्टभ्य व्याप्य \। सुतं पवित्रम् \।\।

[१६६]

(1777*) याज्यः शिष्यः तस्य अर्थः प्रयोजन यागः॥ (३) एकायनगतः एकरथगतः॥ (४) प्रतिमुखागतं⁶⁵³ संमुखम्॥ (६) धर्मपथे धर्ममार्गे। उत्तगानामधमं दृष्ट्वा मार्गात्यागस्य शिष्टाचारप्राप्तत्वात्। मुनेर्मानात् मुनेरहंकारात् राज्ञा समारोपितात्। क्रोधाच्च स्वगतात्⁶⁵⁴॥ (९) पुरुषादः राक्षसः॥ ( १० ) वीर्यं तपसि प्रयत्नः तदेव शक्तिः यस्य॥ (११) याज्यो यजमानः। अन्वपद्यत⁶⁵⁵.”) वसिष्ठ लक्षीकृत्य गतवान्॥ (१२) तयोः शक्तिसौदासयोः। तौ शक्तिसौदासौ। उपचक्रमे उपक्रमं कृतवान्। शक्तिं प्रति राक्षसं प्रेरयितुम्॥ ( २१ ) मित्राणि सहते पालयति मित्रसहः। आस्स्व तिष्ठ॥ (२४) सूदं सूपकारम्। प्रतिश्रुतं प्रतिज्ञातम्॥ (२६) व्यथान्वितः मांसं नास्तीति दुःखितः⁶⁵⁶॥ (२८) संस्थानं गृहम्। वध्यघातिनां सापराधनरघातिनाम्॥ ( २९ ) अपिहितं⁶⁵⁷ पिहितम्॥ (३०)

सिद्धचक्षुषा दिव्यज्ञानेन॥ ( ३१ ) लोलुपा लम्पटत्वम्॥ ( ३२ ) सक्तः आसक्तः॥ ( ३३ ) द्विरनुव्याहृतो⁶⁵⁸ द्विरुक्तः। शक्तिना⁶⁵⁹")भोजनार्थिना विप्रेण च। विसंज्ञो विगतज्ञानः॥ (३५) त्वत्तः त्वामेवाधिकृत्य॥ (४३) इद्ध्वाप्रज्वाल्य॥ इत्यादेः

[१६७]

(११) संगत्या संनिधानेन॥ ( १२ ) अर्हं⁶⁶⁰.”) पूज्यम्⁶⁶¹॥

[१६८]

(१०) निदेशे⁶⁶²आज्ञायाम्⁶⁶³॥ ( १४ ) पुरवरं⁶⁶⁴.”) नगरम्॥

[१६९]

(१) आश्रमस्था ततः पुत्रमदृश्यन्ती व्यजायत।

इत्यादेः

(अ० १७२ - १७ ) भक्षयन्दृश्यते वह्निःसदा पर्वणि पर्वणि।

इत्यन्तस्य क्षमासाराणां ब्राह्मणानां सर्वतेजसामुपरि वर्तमानं तेजः कुतोऽपि गुणदोषादुपचाराद्विकुर्वाणं त्रैलोक्यदहनक्षमं केनापि दुरुपसंहारं तैरेव स्वभावोन्मीलत्करुणरसैः पुनराश्रितमैत्रिकैः क्षमाप्रहरणैरुपसंहर्तुं शक्यते। तस्माद्भविष्णुभि⁶⁶⁵,")र्ब्राह्मणा⁶⁶⁶माननीया इति तात्पर्यार्थः॥ (३) परासुः गतासुरिव गर्भस्थेन एव जीविते स्थापित इति तस्य पराशरसंज्ञा॥ (८) आर्यः पितामहः⁶⁶⁷॥ (९) लोकन्ते⁶⁶⁸ पश्यन्तीति लोकाः॥ ( १२ ) अग्रे भुञ्जत इति अग्रभुजः॥ (१३) तत्कुलेयानां तत्कुले भवानाम्॥ (१४) याचिष्णवः याचनशीलाः॥ (१६) कारणान्तरात्⁶⁶⁹ चिरजीवन निर्वेदात्॥ (२१) मुष्णन् खण्डयन्॥

[१७०]

(१) तात इति जात्यपेक्षया॥(६) याचध्वं इति शक्त्यपेक्षया⁶⁷⁰॥ ( ११) अपचितिं पूजाम्॥ (१४) नियच्छ निवारय॥ प्रकृष्टतमेन⁶⁷¹बहुलतमेन। क्षत्रियैः हेतुभिः॥(1789*) धनाध्यक्षः कुबेरः॥

[१७१]

(२) रोषकृता प्रतिज्ञा रोषप्रतिज्ञा।गर्भः⁶⁷² अरणेः अग्निः॥ नालं न समर्थः॥ ( ४ ) स्थाने युक्तम्॥ (४) स्थाने युक्तम्॥ (७) पूर्णकोशाः⁶⁷³ पूर्णभाण्डागाराः। परायणं शरणम्॥ (११) तेनैव पापकर्मणा॥(१३) समभिवर्तितुं⁶⁷⁴कर्तुम्॥ ( २१) वरुणालये समुद्रे।

[१७२]

(४) मा भाङ्क्षंमा भञ्जेयम्॥ (८) समापिपायिषुः समापयितुमिच्छुः॥ (११) अपविघ्नं विघ्नाभावः⁶⁷⁵ पितृलक्षणे कोपकरणात्”)॥ (१३) शक्त्यवरजाः⁶⁷⁶ शक्तिकनिष्ठाः॥

[१७३]

(१) राज्ञा कल्माषपादेन गुरौ ब्रह्मविदां वरे।

इत्यादेः

(२४) खदारे भरतश्रेष्ठ शापदोषसमन्वितः।

इत्यन्तस्य ब्रह्मशापस्य दुरतिक्रमणीयता तात्पर्यार्थः॥ (२) लोकस्येदं लौक्यम्⁶⁷⁷ \। अगम्या वसिष्ठाभार्यात्वात्⁶⁷⁸. C शिष्टभार्या”)॥ (३) अमित्रसहं⁶⁷⁹”) कल्माषपादम्॥ (७) संनादः नादः⁶⁸⁰॥

[१७४]

(१) अस्माकमनुरूपो वै यः स्याद्गन्धर्ववेदवित्।

इत्यादेः

(१२) मेनिरे सहिता गन्तुं पाञ्चाल्यास्तं स्वयंवरम्।

इत्यन्तस्य पुरोहितपरिग्रहः तात्पर्यार्थः॥ (७) प्रतिजग्राह स्वीकृतवान्॥ (८) आशंसिरे आशंसां कृतवन्तः॥ (९) मातृषष्ठा : माता षष्ठी येषाम्॥

[१७५]

(१) ततस्ते कुरुशार्दूला⁶⁸¹ भ्रतरः पञ्च पाण्डवाः।

इत्यादेः

(अ० १९० - १८) विजह्रुरिन्द्रप्रतिमा महाबलाः

पुरे स्म⁶⁸²पाञ्चालनृपस्य तस्य ह।

इत्यन्तस्य क्षत्रतेजसा⁶⁸³सर्वान् दोर्दर्पभूयः (१) अभिभूय⁶⁸⁴. C दोर्द्दीपभूयोभिभूय”)पाञ्चालीं धर्मपत्नीं पाण्डवास्तत्रापि च तदन्तर्गतपञ्चेन्द्रोपाख्यानतात्पर्यभूतेन नारायणमहेश्वरस्थापितेन एकस्याः पञ्चभर्तृत्वलक्षणेन पुराराधेन धर्मेणासादितवन्तः इति तात्पर्यार्थः॥ ( १) देवमहोत्सवः स्वयंवरः॥ ( ३ ) कुतः कस्मिन्⁶⁸⁵॥ (५) भविता भविष्यति॥ माया मायायुद्धम्॥ (१६) वैतालिकाः मङ्गलपाठकाः। सूताः प्रबोधकाः। मागधाः स्तुतिपाठकाः। नियोधकाः मल्लाः॥

[१७६]

(३) क्षयं गृहम्॥ (५) आनुपूर्व्येण क्रमेण॥ (६) स्कन्धावारंसेनानिवेशम्॥ (७) न जज्ञिरे न ज्ञातवन्तः॥ (८) विवृणोति प्रकाशयति॥ (९) अनामय्यं⁶⁸⁶ नामयितुं अशक्यम्॥ (१०) वैहायसं गगनगम्॥ (१८) परार्ध्यागुरुः कृष्णागुरुः॥ (२२) असंबाधः

असंकटः॥ (२६) परार्ध्येषु उत्कृष्टेषु॥ (२७) ऋद्धि विभूतिम्॥ (३०) वीरकांस्यं मालाम्॥ (३४) खगमैः शरैः। दशार्धैःपञ्चभिः॥

[१७८]

(३) संकल्पजेन कामेन॥ (१५) संहननाय शत्रुवधाय उपपन्नं युक्तम्॥ (१८) विक्षिप्तवादेषु⁶⁸⁷ विगतक्षेपवादेषु॥

[१७९]

(२) उदक्रोशन कोलाहलमकुर्वन्। इन्द्रकेतुः इन्द्रध्वजः। (६) अवहास्या हास्यपात्रम्॥ ( ७ ) मा गमः⁶⁸⁸मा गच्छ॥ संस्थानचारिषु मरणधर्मकेषु॥ ( १४ ) अभ्याशेसमीपे॥(१८) चेलावधृतं⁶⁸⁹ वस्त्रभ्रमणम् \। हाहाकारान् अद्भुतजयान्॥ (१९) शताङ्गानि शतभेदानि॥ (२१) मा जानीरयुरस्मान् जना इति आवासगमनकारणम्॥(२२) उत्स्मयन्ती प्रहर्षन्ती॥

[१८०]

(३) वृद्धत्वं संख्यापेक्षया॥ (५) समावाये समूहे। संनये सभायाम्॥ ( १२) शरावापं धनुः॥ ( १३ ) प्रतीयतुः संमुखौ बभूवतुः॥

[१८१]

(४) शुल्कं पणः॥ ( १६ ) हरिहयः इन्द्रः॥ (२०) विष्ठितो⁶⁹⁰ विशेषेण स्थितः॥ (२१) अजय्यं⁶⁹¹ अजेयम्॥ (1878*) प्रकर्षणं प्रक्षेपणम्। आकर्षणं अभिमुखानयनम्। अभ्याकर्षणं सर्वतः कर्षणम्। विकर्षणं दूरं नीत्वा पुनराकर्षणम्॥ (२४) न्यवधीत् पातयामास॥ (३१ अपहारः⁶⁹² निवर्तनसंज्ञा॥ (1883*) अत्यन्यान् अन्यानतिक्रान्तान्॥ (३६) क्षतौ विद्धौ। विक्षतौ⁶⁹³ छिन्नौ।

[१८२]

(१) भार्गवः कुलालः ‘भ्रस्ज् पाके’ इत्यस्मात्⁶⁹⁴॥ (५) न उपवर्तेत न समाक्रामेत्॥ ( ८ ) निवेश्यः विवाह्यः॥

[१८४]

(६) संहननेन दार्ढ्येन। (७) अवजह्रुःनीतवन्तः॥ (९) अगस्त्येन शान्ता⁶⁹⁵ शमिता विन्ध्यवृद्धयायुपद्रवाः। पुरस्तात् अग्रतः \। तिरश्च इति तिर्यक्। पात्तः⁶⁹⁶ पञ्चानां पादानां प्रति। पाच्छब्दःपादपर्यायः॥ (१०) पादाः उपधानं शिरःस्थानं यस्याः। कुशेषु कुशशयनेषु। कृता स्थापिता॥ (११) पृतनायां सेनायां अधिकारः प्रयोजनं यासाम् \।\। ( १३ ) वृत्तं दृष्टचरितम्। पृथग्⁶⁹⁷ निवेदितं कथितम् \।\। ( १४ ) अप्रतिविन्दमानः प्रतिपत्तिरूपं लाभमलभमानः॥ ( १५ ) करदेन सिद्धादायदात्रा। निदिग्धं विनिहितम्। दिग्धं⁶⁹⁸ लिप्तम्॥ ( १६) सवर्णप्रवरः अस्मत्समानवर्णज्येष्ठः क्षत्रिय इति यावत्। उद्रिक्तवर्णः ब्राह्मणः। अभिमर्शेन हरणेन॥ (१७) यक्ष्ये मोदे। प्रतीतो हृष्टः।

[१८५]

(१) प्रबर्हःउत्तमः॥ ( २ ) व्यायतलोहिताक्षः⁶⁹⁹ विपुले आयते लोहिते अक्षिणी यस्य॥ (३) असज्जमानः अलग्नः⁷⁰⁰। वज्री इन्द्रः। जुष्टः सेवितः⁷⁰¹॥ (५) महीप्ररोहः वृक्षः॥ (९) परिविश्य⁷⁰²दत्त्वा। ब्राह्मणसात् ब्राह्मणवशम्॥ ( २५ ) सोमस्यापत्यं सौमकिः॥

[१८६]

(१) जन्यार्थं दुहितुः पत्यर्थम्⁷⁰³॥ (२) परैत आगच्छत। निवेशनं गृहम् \।\। ( ३ ) प्रयास्य⁷⁰⁴प्रस्थाप्य॥(१०) गूढोत्तरांसान्

मांसलांसान्॥ (१३) उच्चावचं नानाविधम्॥ (१४) सांग्रामिकानि शस्त्राणि॥

[१८७]

(१) ब्राह्मेण परिग्रहेण दक्षिणाङ्गुष्ठप्रग्रहणेन⁷⁰⁵॥ (३) उत वितर्के॥ (५) संशयस्यान्तेसंशयछेदे \।\। ( ७ ) आस्थास्यामि आदरं करिष्यामि॥ (८) कामः इच्छा॥ (१०) व्येतु व्यपगच्छतु॥ (११परायणं शरणम्॥ ( २३ ) अनिविष्टः अविवाहितः॥ (२६) पुंसः पुमांसः॥ (२८) अनुयामहे अनुगच्छामः॥

[१८८]

(१) विप्रलब्धे विरुद्धे॥ (९) व्यवसायं निश्चयम्॥ (१०) अभिवर्तेत अभिगच्छेत्॥(१४) उद्वाहितवती⁷⁰⁶ विवाहितवती॥

[१८९]

(१-२) संयच्छतीति संयत् यमः मित्रो रविः तयोरर्थे एको दीक्षितः शमित्रः तस्येदं कर्म शामित्रम्⁷⁰⁷ \। कालातिपातात् यमातिक्रमात्॥ (१०) शूरः समर्थः॥ ( १३ ) द्रष्टासि द्रक्ष्यसि। ( १४ ) आरात् समीपे॥ (१५) विश्वं सर्वम्॥ ( १६) संस्तम्भितः निःस्पन्दः॥(१७) पर्याप्तं समाप्तम्⁷⁰⁸। आत्मन्यविद्यमानगुणारोपो दर्पः॥ (१८) स्रस्तैः विकलैः॥(१९) विवर्तय पारय। बलं शक्तिः। वीर्यं⁷⁰⁹ फलपर्यन्ता शक्तिः॥ (२१) बाल्यात् मौर्ख्यात्॥ ( २२ ) अभिषङ्गात् क्रोधात्॥ ( २३ ) उग्रं रुद्रम्। द्रष्टाशेषस्य⁷¹⁰ सर्वज्ञः⁷¹¹। भवः ईशः। आद्यः आदौ भवः॥ उग्रवर्चाः⁷¹² उग्रतेजाः। एवंशीलाः साहंकाराः। भवितारो बभूवुः भूते⁷¹³ भविष्यत्प्रयोगात्। पुरस्तात् पूर्वम्। अथवा एवं भवितार इत्यस्य त्वत्समा

इत्यर्थः॥ ( २५ ) अविषह्यं परेण सोढुमशक्यम्॥ (२७) दुराधरो दुर्लभः। यत्र मर्त्यलोके विहितः इत्यन्वयः॥ (२८) कर्महेतोः⁷¹⁴ भूभारावतारणहेतोः॥ (२९) उग्रधन्वा पिनाकी। ( ३१ ) उद्बबर्ह उद्धृतवान्॥ ( ३७ ) पृषत्या अपत्यं पार्षती द्रौपदी॥

[१९०]

(२) दिष्टस्य दैवस्य। ग्रन्थिः सन्धिः⁷¹⁵। कृतं कर्म। वर एव एकः हेतुः॥ ( ३ ) नैकान् अनेकान्॥ ( ४ ) यथोपजोषं यथासुखम्॥ (६) जन्यो जामाता॥ (८) अजिरं अङ्गणम्॥

[११९]

(१) पाण्डवैः सह संयोगं गतस्य द्रुपदस्य तु।

इत्यादेः

(१९) मुदा परमया युक्तो गोविन्दप्रियकाम्यया \।

इत्यन्तस्य पुरुषधौरेयैः पाण्डवैः सह कृतसंबन्धस्य द्रुपदस्य के नाम भूमिपतयः त्रिलोकी पतेरिन्द्रादपि भयं नास्ति इति स्त्रीरत्नेन कृष्णया च संयुक्तानां पाण्डवानां लक्ष्मीप्रभावोपनीतैर्धनैरहरहः पूर्यन्ते मन्दिराणीति तात्पर्यार्थः॥ (३) क्षौमं पट्टवस्त्रम्। कृते कौतुकमङ्गले यस्याः। कौतुकं आश्चर्यम्। मङ्गलं शुभम्॥ (६) भद्रा श्रीः॥ (९) नृपतिं अनु पश्चात्। अभिषिच्यस्व अभिषेकं प्राप्नुहि (११) शरदः⁷¹⁶ शतं वर्षाणां शतम्॥ (१२) सूतपुत्रां जातपुत्राम्॥ (१८) अकृतकं अपद्रव्यहीनम्॥

[१९२]

(१) ततो राज्ञश्चरैराप्तैश्चारः⁷¹⁷ समुपनीयत।

इत्यादेः

(२४) नित्यं भवतु ते बुद्धिरेषा राजन् शतं समाः।

इत्यन्तस्य द्रौपदीपाणिग्रहणसमये भीमार्जुनयोरद्भुतं कर्म दृष्टा संशयितचेतसां

महीभुजां चारद्वारा पाण्डवज्ञानं⁷¹⁸ तात्पर्यार्थः॥ ( १ ) चारो वार्ता॥ (४) धृतात्मनः⁷¹⁹ धैर्यस्थापितात्मनः॥ (९) मातुलेन शकुनिना॥ (१२) धरन्ति जीवन्ति। हरन्ति इति यावत्। द्रौपदीमिति शेषः। (२३) क्षतः हे विदुर। भवेन विभूत्या \।\।

(२५) ततो दुर्योधनश्चैव राधेयश्च विशांपते।

इत्यादेः

(अ० १९८-६) दिष्ट्या मम महद्⁷²⁰ दुःखमपनीतं महाद्युते।

इत्यन्तस्य दुर्योधन कर्णयोस्तामसं कुलोच्छेदकरं मतमवज्ञाय भीष्मद्रोणयोस्तु तदन्वये विशुद्धं कुरुपाण्डवानां सर्वमहीभुजां च श्रेयस्करं मन्त्रं मधुराभिर्वाग्भिः सोपपत्तिभिर्धृतराष्ट्रं विदुरो ग्राहयामास। गृहीतमन्त्रश्च धृतराष्ट्रः कृतार्थमात्मानं मन्यमानः तदनुष्ठातुं प्रवृत्त इति तात्पर्यार्थः॥

[१९३]

(१) विवेक्तुं पृथक्कर्तुम्। आकारं भावसूचकं मुखादिविकारम्॥ (२) इङ्गितैः इङ्गितसूचकैर्वागादिविकारैः।लिङ्गैः लिङ्ग्युपचारात्॥(४) शोभनं कृतं कर्म येषां तैः सुकृतैः। आप्ताः तत्त्वज्ञानका रुण्यवन्तः तद्वत्करणशीलैः॥ ( ९ ) व्युत्थापयन्तु निन्दन्तु \। बहुत्वात् पतीनां। यद्येकस्मान्न भिद्येत द्वितीयादेव भिद्येतापीति सुकरत्वं उक्तम्॥ (1960*) न समन्यते⁷²¹ न सम्यक्तया गणयति। तीक्ष्णः कोपनः। मूढः⁷²²")अविवेकः॥ ( १२ ) न पादभाक् न चतुर्थांशभाक्॥ ( १३) जानमानाः जानानाः⁷²³। भीमसेनं महीं च। ऋते विना। नशिष्यन्ति मरणेन पलायनेन वा॥ (१४) निबर्हणे मारणे॥ (१६) लोप्त्रहारैः वल्लीचोरैः॥ (१७) पुरा अग्रतः॥

[१९४]

(२) सूक्ष्मैः⁷²⁴ ढैः”) दुर्विज्ञेयैः। न क्षताः⁷²⁵")न हताः॥ ( ४ ) अच्युत पौरुषादेरचलित॥ (५) दिष्टेन दैवेन कृताः। न विद्यते पुरुष एवेति॥

शेषः॥ ( ७ ) परिद्युनान् मैक्ष्यभुजः। मृजावतो मूषावतः॥ (८) एकस्या बहुभर्तृता स्त्रीणामीप्सितो गुणः इत्यन्वयः॥ (९) आर्यव्रतः⁷²⁶ पण्डितव्रतः॥ (१२ ) लघुः बालः॥ ( २० ) मधुरेण साम्ना॥

[१९५]

(१३) न सकामो न संपूर्णमनोरथः। अत्ययं विनाशं गतः इत्यर्थः॥

[१९६]

(४) मिथःकृत्यं वधूवरयोः करणार्हम्। वृद्धिः लक्ष्मीवृद्धिः। त्वत्संयोगोद्भवां⁷²⁷त्वत्तो ब्रूयात् इत्यन्वयः॥ (७) शुभ्राणि निर्दोषाणि॥(९) सान्त्वं मधुरम्॥ ( १२ ) औपयिकं उचितम्॥ (१३) अनन्तरौ संनिहितौ \।\। ( १५ ) विधिपूर्वं विहितम्॥ ( १८ ) करणैः उपकरणैः गजादिभिः। उच्छास एव परमं कार्य यस्य। अमात्यसंस्थः अमात्ये परवशः॥ (१९) एक एव ईश्वरः॥ (२३ ) किमन्यद् बहु कथ्यते। विहिता विधिप्राप्ता। पुरुषेन्द्रता नरेन्द्रता॥ (२४) मिषतः जीवतः॥

[१९७]

(६) अनवमौ उत्कृष्टौ॥ (९) जिमं कुटिलम् \।\। (१०) मेनाते मितवन्तौ⁷²⁸")॥ (१३) अन्तरस्थं भेदस्थम्॥ (२०) रामः बलभद्रः॥

[१९८]

(७) ततो जगाम विदुरो धृतराष्ट्रस्य शासनात्।

इत्यादेः

(अ० १९९-५० ) ययौ द्वारवर्ती राजन् पाण्डवानुमते तदा।

इत्यन्तस्य विपाकोन्मुखेन पाण्डवानां धर्मेण त्रिलोकीकर्तुर्नारायणस्यांशं आत्म-

सात्कृत्य दुर्योधनादिमतमधरीकृत्य पुरस्कृत्य विदुरमन्त्रं प्रवर्तितो धृतराष्ट्रः पाण्डवान् राज्ये स्थापितवानिति तात्पर्यर्थः ॥ (८)संयुक्तं कृतसंबन्धम्⁷²⁹॥ (९) प्रश्नसंविदं प्रश्नालापम् ॥ ( १०) अनामयं आरोग्यम् ॥विनयात्⁷³⁰”) यथार्हायाःप्रवृत्तेः । प्रसृतं⁷³¹ लज्जादिभिरजडीकृतं यथा भवति ॥ (२०) संबन्धमेव सांबन्धकम्⁷³²॥

[१९९]

(५) परवन्तः पराधीनाः ॥ (७) प्राप्तकालं उचितम् ॥ (९) ध्यायति चिन्तयति ॥ (११) सविहारं सक्रीडम् ॥ (१२) प्रतिग्रहाय प्रत्युत्थानाय ॥ (१५) कौतूहलेन दर्शनेच्छया ॥ ( ३१ ) द्विपक्षानि च तानि कपाटाभ्यां गरुडप्रख्यानि च तानि प्रस्थानकत्वात् ॥ (३२) बलैः⁷³³.”) रक्षिभिः पुरुषैः । बलानां विशेषणं अभ्यासिकैः इति । अभ्यस्यन्ते शरादीन्यस्त्राणि येभ्य उपायभूतैः ॥ ( ३४ ) देवताबाधवर्जितं दैवीभिरापद्भिर्वर्जितम् ॥ ( ३६ ) धनाध्यक्षक्षयोपमं कुबेरगृहोपमम् ॥ (३७) भाषा संस्कृतप्राकृतरूपा नानादेशीया वा ॥ ( ४४ ) जगतिपर्वतैः क्रीडापर्वतैः ॥ (४६) बृहन्ति बहूनि⁷³⁴ । महान्ति महापरिमाणानि⁷³⁵ ॥ (४७) पुण्यजनाः धार्मिकाः । श्वः श्वः⁷³⁶ प्रातः प्रातः ॥ ( ४८ ) धर्मप्रणयनं धर्मव्यवस्था ।

[२०० ]

(१) एवं संप्राप्य राज्यं तदिन्द्रप्रस्थे तपोधन ।

इत्यादेः

(अ० २०४-३०) न चाभिद्यन्त ते सर्वे तदान्योन्येन भारत ।

इत्यन्तस्य बहूनामेकाङ्गनासंबन्धे सुन्दोपसुन्दोपाख्यानेन प्राणान्तिकं दोषं प्रतिपाद्य’धर्मो रक्षति रक्षितः⁷³⁷‘इति न्यायेन विपाकाभिमुखपाण्डवधर्मप्रेरितेन⁷³⁸

सहकृतो विपाकाभिमुख पाण्डवानां धर्मः त्रिवर्गसाधनं स्त्रीत्रितयं तासु च अपत्यं स्त्री संबन्धिनश्च प्रतिपक्षविजयकारिणः कृष्णबलभद्रप्रभृतीन्सहायानर्जुनस्य नयान् प्रसङ्गेनोपनीतवानिति तात्पर्यार्थः॥ (५) निवेशने⁷³⁹")गृहे॥ (८) प्रमत्तस्य अनवहितस्य। ध्वाङ्क्षैःकाकैः हविर्विलुप्यते। शार्दूलस्य⁷⁴⁰")शून्यां गुहां यथा क्रोष्टा शृगालः। इदं तु धर्मापायो वित्तस्य तस्करैर्हरणं तद्ब्राह्मणैरशक्यप्रतिक्रियमिति⁷⁴¹ य०. C प्रतिज्ञेय°”) राज्ञामग्रे निवेद्यतइति भावः॥ (९) हस्तधारणं⁷⁴² मज्जतः समुद्धरणम्॥ (१४) उपप्रेक्षणं⁷⁴³ उपेक्षा \। (१५) अनास्तिक्यं अनास्तिकता। प्रतितिष्ठेत प्रतिष्ठां गच्छेत्॥ ( २२ ) पात्वा⁷⁴⁴ रक्षित्वा (२५) गुडाकेशः गुडाका⁷⁴⁵ निद्रा तस्या ईशः। अथवा गुडा स्नुही तदाकारा केशा यस्य \।\। (२६) व्यलीकं अपराधः॥ (२७) यवीयसः अनुप्रवेशो विधिलोपकः गुरोर्नोपघातकः⁷⁴⁶ इत्यन्वयः। खड्गादित्यागदुःखाभावात्। ज्येष्ठस्य अनुप्रवेशो यवीयसो विधिलोपकः इत्यन्वयः॥

[२०६]

(२) चौक्षाः शुचयः॥ (६) निवेशं गृहम्॥

[२०७]

(१०) उपावर्तन्त निवृत्ताः॥ (१६) चैत्रवाहिनीं चित्रवाहनस्यापत्यम् चैत्रवाहिनीम्॥ (२३) त्रीणि हिमानि यासु ताः त्रिहिमाः समाः॥

[२०८]

(४) विविक्तानि विजनानि॥ उत्कृष्टः उद्धृतः॥ ( १६) अधीयानं जपन्तम्॥ (२०) ललमानाः⁷⁴⁷”) क्रीडन्त्यः॥

[२०९]

(३) प्रलब्धुं⁷⁴⁸वञ्चयितुम्॥ ( ५ ) मैत्रः सर्वजनसुहृद्॥ (८)

शतं सहस्रं विश्वं च अक्षयवाचकं परिमाणवाचकं च शतं समा इत्यत्र परिमाणवाचकः शतशब्दः। तेन शतवर्षावधिः शापः इति मा भैष्ट॥

[२१०]

(४) अज्ञातो नाम अविदितः किल॥ (८) विहृत्य क्रीडित्वा॥ (१६) निष्कुटे गृहारामे॥ ( १७ ) नरेन्द्रमार्गः राजमार्गः॥ (१८) अवलोकने⁷⁴⁹ दर्शने \।\।

[२११]

(२) महे उत्सवे॥ (३) दीपवृक्षैः वृक्षाकारैर्दीपाधारैः॥ (७) क्षीबो मत्तः॥ (९) रौक्मिणेयः प्रद्युम्नः॥ (१५) अनेकाग्रमनसं⁷⁵⁰ अन्यमनस्कम्⁷⁵¹॥ (१६) वनेचरस्य इति सोल्लुंठम्॥ ( २० ) आस्थास्यामि अङ्गीकरिष्यामि॥ ( २१ ) संशयितः संशयवान् किं त्वां वरयेत् अन्यं वा। अनिमित्ततः प्रयोजनादिनिमित्त निरपेक्षत्वात्॥

[२१२]

(१) संचारिणा⁷⁵²")वार्ताहरेण॥

[२१३]

(२९) हरणं कन्याप्रदेयं धनम्॥ (३०) प्रतिग्रहः प्रत्युत्थानम् \।\। (४३) अश्वतरी वेगयुता॥ ( ४४) उत्सादनं उद्वर्तनम्॥ (2087*) पृष्ठेन वहन्तीति⁷⁵³ पृष्ठ्याः तेषाम्॥ ( ४६ ) कृतस्य घटितस्य \। मुख्यस्य श्रेष्ठस्य \।\। (४८) कॢप्तानां सपरिकराणाम्। सादिभिः⁷⁵⁴”) आरोहकैः॥ (४९) पादग्रहणकं⁷⁵⁵ पादग्रहणस्येदम्॥ (५१) आविद्धं⁷⁵⁶ कृतसंनाहम्॥ (५३) अमरावासे स्वर्गे⁷⁵⁷॥ ( ५४ ) उत्कृष्टतलनादितैः उत्कृष्टं तलनादितं करतलध्वनिर्येषु॥ (५८) सौभद्रं अभिमन्युम्॥ (६१)

सात्वत्यां सुभद्रायाम्। वाशब्दः उपमायाम्॥ (६२) निष्काः सुवर्णानि॥ (६५) दशविधं

धनुर्गुणः शराश्चैव गुरुशिष्यौ भुजद्वयम्।
लक्ष्यं यत्नैकचित्तत्वं दशवैष्यं विदुर्बुधाः॥

दिव्यं पाशुपतादि। मानुषं इतरत्॥ (६६) अंसबिन्दुकर्परादीनां स्थापनाविशेषः सौष्ठवम्॥ (६७) आगमे धनुःशास्त्रपरिचये। प्रयोगे तदर्थानुष्ठाने \।\। (६८) संहननं अस्त्रम्॥ (७२) विन्ध्यस्य प्रतिभटः प्रतिविन्ध्यः। गवामयनसंज्ञके सत्रे सुते सोमे जात इति सुतसोमः॥ (७३) आदित्यान् देवान्॥

[२१४]

(१) इन्द्रप्रस्थे वसन्तस्ते जघ्नुरन्यान्नराधिपान्।

इत्यादेः आदिपर्वसमाप्तिपर्यन्तस्य तमोमयगुरुतरदुराचारपुरुषसहस्रभारेण निमज्जन्त्या मेदिन्या देवसदसि विज्ञापितो भगवान् कमललोचनस्तद्भारावतारणाय तपस्तेजोमयीं नरनारायणमूर्तिं आत्मनः कौरवयादवकुले किरीटिकृष्णरूपेणावतारितवानिति पुराणरहस्यम्। तत्र भूभारलघुकरणाय खाण्डववननिवासिनो जगद्विरोधिनो महाभूतानुपसंहर्तुं हुतवहेन प्रेरितयोः कृष्णार्जुनयोर्वीर्यपरीक्षा गाण्डीवादिदिव्यशास्त्रप्रातिश्च तात्पर्यार्थः॥ ( २ ) पुण्ये लक्षणकर्मणी यस्य धर्मराजस्योपमानम्। स्वदेहमिव यथा देहिनां⁷⁵⁸ स्वदेहस्तथा लोकानां धर्मराजः त्रिवर्गसाधनमिति भावः॥ (३) समं तुल्यम्। एको ह्यभ्यासेवितो धर्मार्थकामानात्मानमितरौ पीडयति। त्रीणि चात्मसमान्बन्धून्⁷⁵⁹ इत्युपमानेन तेषामेकस्यापि⁷⁶⁰ पीडां न सहत इति विवक्ष्यति॥

(४) तेषां समविभक्तानां क्षितौ देहवतामिव।
वभौ धर्मार्थकामानां चतुर्थ इव पार्थिवः॥

इति। धर्मादीनां देशकालपात्रक्रमेण पृथक्कृतानां भुवि कृतदेहग्रहणानामिवयुधिष्ठिरः चतुर्थः तत्पूरणत्वात्तत्पुष्टिहेतुत्वादिति भावः। अथवा तेषां अयं

पार्थिवः इतरैरर्जितत्वात्⁷⁶¹ तेषामेव चतुर्थो मोक्षः। इवशब्दो भिन्नक्रमः चतुर्थः इत्यस्यानन्तरं योजनीयः⁷⁶²। त्रयाणामेकत्र पक्षपात इति भावः। बभौ शुशुभे॥ (५) परं श्रेष्ठम्॥ (६) अधिष्ठानवती आश्रयवती। परायणवती उत्कृष्टज्ञानवती⁷⁶³। मतिः निश्चयः। बन्धुमान् औदासीन्यद्वेषशून्येन युधिष्ठिरेण अनुरागवता तद्वानित्यर्थः॥ (७) विततो विस्तारं गतः॥(९) नेत्राणि रूपेण। हृदयानि गुणैः॥ (१०) दैवेन राजाज्ञया⁷⁶⁴। भावेन अनुरागेण। भावे हेतुमाह मनःकान्तं इति अभिलषितम्॥ ( ११ ) अयुक्तं युक्तिशून्यम्। असत्यं वाङ्ङ्मनोविसंवादि। अहितं⁷⁶⁵ अनिष्टपरिणामम्। विप्रियं तदात्वयत्योः कटुकम्॥ (१६) कुन्तीमातर् इत्यर्जुनामन्त्रणम्॥(१९) महाधनं महामूल्यम् \।\।

[२१५]

(२) भिक्षे याचे॥ [ Appendix I, No. 118 ] (1. 9) हरिहयः इन्द्रः। (1. 36 ) श्रमस्थान् श्रान्तान्। (1.38 ) बुद्धिमोहो बुद्धिविभ्रमः। (1. 92) विकारः अग्निमान्द्यम्⁷⁶⁶। ( 1. 109 ) किल्बिषात् अग्निमान्द्यात्। (1. 120 ) प्रहरणानि अस्त्राणि। ( 1. 129 ) मिषतः पश्यतः॥ (१२) अकामस्य अनिच्छतः॥ ( १९) करणानि उपकरणानि॥

[२१६]

(१) आदित्यं अदितेरपत्यम्॥ (३) कपिलक्षणं कपिकेतुम्॥(५) सर्वायुधानां महामात्रं हस्तिनामिव निषेद्धारम्॥ (८) राजतैः रजताभैः। गान्धर्वैः अश्वैः॥ (१०) भौवनो विश्वकर्मा॥ (१३) सिंहशार्दूलयोर्लक्षणं इव लक्षणं पराक्रमो यस्य॥ (१७) जयो⁷⁶⁷”) अर्जुनः॥ (१८) तदपि धनुरपि नमस्कृत्य इत्यन्वयः। ज्यया गुणेन॥ (२७) कल्यौ समर्थौ। स्वः भवावः॥

[२१७]

(३) छिद्रं अन्तरम्। रथयोः भ्रमतोरलातचक्रयोरिव। आविद्धौ भ्राम्यन्तौ॥ ( ५ ) निष्टप्ताः अत्यन्ततप्ताः॥ (९) गतसवाः गतजीवाः⁷⁶⁸॥ (११) प्रहसन् कृष्णवर्त्मा अग्निर्यत्र। ( १६) मानवाः मनुप्रभवाः॥ (१७) हरिवाहनः इन्द्रः॥( १९) अक्षस्य रथकाष्ठस्य मात्रा प्रमाणं यस्य॥ (२२) स्तनयित्नुसमं घोषवत्॥

[२१८]

(३) खगमैः बाणैः। अस्यता क्षिपता॥ ( ११) जिलगामिनं सर्पम्। अप्रतिष्ठो निराश्रयः॥ ( १९) कृष्णाभ्यां वासुदेवार्जुनाभ्याम्॥ (३१) शिबिकां गदाम्। विचक्रं शूलम्॥ ( ३३ ) अंशः अर्कविशेषः॥

[२१९]

(१) तरक्षा⁷⁶⁹”) वानराः। ऋक्षा⁷⁶⁹”) भल्लूकाः। प्रभिन्नाः समदाः॥ (२७) रोधस्सु तटेषु॥ (३०) एकायनगताः एकमार्गगताः॥ (३१) वसुरेतसः अग्नेः॥ (३४) सुधां सुधासदृशं भक्ष्यम्॥ (३७) अभिधाव आगच्छ मां रक्षेत्यभिप्रायः॥ ( ४०) शार्ङ्गकः⁷⁷⁰ खञ्जरीटः॥

[२२०]

(२२) अन्तः मध्ये घर्षणव्यञ्जनीयेन रूपेण। गूढः तिरोहितः॥ (२३) एकं प्राजापत्यम्। त्रिविधं गार्हपत्याहवनीयदक्षिणाग्निभेदात्। अष्टधा पर्णशालायां⁷⁷¹ सोमवेद्यां उत्तरवेद्यां अग्नीध्रशालायां सदसि क्रतुषु उपसदि लोके चेति॥ (२६) विषक्तान्⁷⁷²विलग्नान्। हायनैः⁷⁷³ अर्चिभिः॥ (२९) धाता विश्वधारणात्। बृहस्पतिः बृहतां पालनात्। यमः आहुत्यादिनियमहेतुत्वात्। सूर्यः⁷⁷⁴”) प्रकाशकत्वात्। सोमः ओषधीनां सवनहेतुत्वात्। इल्यत इति
इलः प्रेर्य्यः न इलः अनिलः।

[२२१ ]

(१) शुक्रे अग्नौ ॥ ( २ ) निशाम्य ज्ञात्वा । तपस्विनी दीना ॥ (३) कक्षं वनम् ॥ (४) कर्शयन्ति⁷⁷⁵ कृश तनूकरणे चिन्तया तनूकुर्वन्ति । कर्षयन्ति पाठे कृष् विलेखनधातौ विलेखयन्ति पक्षपुटविलेखने पक्षे इत्यर्थः । अबर्हाःअपक्षाः । पूर्वेषां पितृपितामहादीनां मध्ये । नः परायणं नः शरणमस्तीति ॥ (५) निःसरितुं⁷⁷⁶गन्तुम् । अन्ततः⁷⁷⁷ अग्निछेदस्थाने ॥ (७) किं कृत्वा मे मम कृतं सुकृतं स्यात् इत्यन्वयः । नु वितर्के ॥ ( ८-९ ) जरितारिसारिसृकस्तम्बमित्रद्रोणनाम्नः⁷⁷⁸ चतुरः पुत्रान् कर्मभिर्माता शोचति । निर्घृणो निष्कृपः ॥ (१२) पत गच्छ⁷⁷⁹। ( १३) क्षमं उचितम् ॥ (१७) विहर्तुं अपनेतुम् ॥ ( १९) मोघो निष्फलः । धरेत⁷⁸⁰धारयेत् ॥ (२१) शिष्टैः⁷⁸¹")मन्वादिभिः । दिष्टं⁷⁸¹”) उपदिष्टम् ॥

[२२२]

(३) वायोः सकाशात् ॥ (४) चर गच्छ । वेत्स्यसि लप्स्यसे॥ (७) निरमित्रः निःसपत्नः । हिरण्मयः सुवर्णमयः ज्ञानमयो वा॥ (१४) एषणे अन्वेषणे।

[२२३]

(७) आत्मेव आत्मा सखा शरीरं वा । योनिः कारणम् । वीरुधः⁷⁸²लतायाः ॥ (९) प्रपन्ना गता ।(९) प्रपन्ना गता ॥ (१०) हेतयः विशः । ईडितः स्तुतः ॥ (११) तमसे⁷⁸³ तमोनिवृत्तये । गोषु रश्मिषु ॥ ( १४ ) प्रतिष्ठा प्रलयस्थानम् ॥ ( १६ ) विश्वान् सर्वान् । सृष्ट्या वृष्ट्या सृष्टिरूपया वृष्ट्या । भावयसि उत्पादयसि ॥ ( १७ ) सम्यग्द्रवन्ति गच्छन्ति आपोऽस्मिन्निति समुद्रः । समुत्क्लेदयतीति⁷⁸⁴”) वा ॥ ( १९ ) परेण प्रैहि अन्यतो गच्छ । (२३) ब्रह्मन् त्वम् ॥

[२२४]

(२) प्लवने उत्पतने ॥ (११) अमित्रां⁷⁸⁵ सपत्नीम् ॥ (१९) अश्रद्धेयं⁷⁸⁶ असंभाव्यम् ॥ (२६) पुरुषान्तरात् पुरुषव्यवधानात् ॥

[२२५]

(६) कुल्या अल्पा कृत्रिमा सरित् ॥ श्वेतकेरेव⁷⁸⁷श्वेतकेतुः इति नाम ॥ तदिदमादिपर्व । आदिपर्वसंज्ञाबीजंच इदम् । जायते अस्ति विपरिणमते विवर्धते अपक्षीयते विनश्यतीति षण्णां भावविकाराणां आदिभूतो जन्मलक्षणोविकारः स चात्र संभवोपाख्याने पाण्डवकौरवाणां कथानायकप्रतिनायकानां साकल्येन प्रतिपादितः । तदुपलक्षिताः धर्मार्थकाममोक्षाः सोपायाः आदिशब्देन व्यपदिश्यन्ते यथा एकेन छत्रेणोपलक्षिताः छत्रविरहिता अपि छत्रिणो गच्छन्तीति व्यपदिश्यन्ते । अथ वा समासव्यासाभ्यां प्रतिपाद्यमानो ह्यर्थः सुप्रतिपादितो भवति । तत्र आदिः समासः । तत्पूर्वकत्वादुत्तरो व्यासः । तस्मात्समस्तजयेतिहाससमासत्वादिदमादिपर्व । ये तु प्रथमभावित्वादस्यादिपर्वत्वं वर्णयन्ति ते द्वितीयतृतीयसंज्ञामुत्तरोत्तरपर्वणामपि विदधरिन् । अर्थोपलक्षणनिमित्ता सभापर्वादिसंज्ञा । तस्मादर्थनिबन्धना एव संज्ञा श्रेयसी । पर्वशब्दप्रवृत्तिश्चात्र पुण्यहेतुत्वात् । पौर्णमास्यादिषु यथा । न च पुण्यहेतुषु तीर्थादिष्वतिप्रसङ्गः शङ्कनीयः । योगस्यातिव्यापकत्वेऽपि वृद्धप्रसिद्धेर्नियामकत्वात्। वृद्धाश्च व्यासवैशंपायनादयोऽत्र पर्वशब्द प्रयुञ्जते । तस्मात्कालविशेषवदयं⁷⁸⁸”) नावभासः पर्वशब्दः । तस्मात् पुण्यविशेषार्थिना इहापि ब्रह्मयज्ञश्रवणादयो विधेयाः । तत्वज्ञानार्थिना तु सर्वमन्यत्परित्यज्यास्मिन्नितिहासे प्रवर्तितव्यम् । दृष्टो हि तस्यार्थः तत्त्वावबोधनमिति⁷⁸⁹ न्यायात् । अयममावास्यादिपर्वभ्यो विशेषः । यदिदं धर्मार्थकाममोक्षरहस्यप्रतिपादकत्वादुपनिषदपीति । एषामष्टादशपर्वणां चैकत्वे भेदे च अर्थैकत्वभेदौ कारणम् । तथा हि आदिसभावनप्रभृतिरर्थोपाधिरेषामेकत्वे कारणम् । स एव परस्परापेक्षया वर्तमानः पर्वभेदः भेदे कारणम् । एवमध्यायानामप्येकत्वभेदाभ्यां

निपुणेनं⁷⁹⁰ भवितव्यम्। ‘अर्थैकत्वादेकं वाक्यं साकाङ्क्ष चेद्विभागः स्यात्’ इति न्यायात्। येषु पुनरध्यायेषु निपुणतरमवधानैरपि नार्थभेदाभेदौ दृश्येते तेषु भेदाभेदयोफलभेदाभेदौ कारणम्। तथा हि कस्मिंश्चिदध्याये पठिते कपिलादानफलं कस्मिंश्चिद्वाजपेयफलमिति। तद्भेदाभेदाभ्यामध्यायभेदाभेदावध्यवसातव्यौ॥

आवृण्वन्व्योमवीथीः खरतुहिनकरौ वेगवापौ (प्यां?) विवर्तौ⁷⁹¹”)
निर्वाप्य द्योतमानो निजनखरुचिभिर्भासयन्भूर्भुवः स्वः।
आमर्यादावसत्याः प्रथमचरमदिग्भित्तिकूलंकषोऽङ्घ्रिः
पायान्नारायणीयश्चिरचकितचरस्थास्नु… प्रदो वः⁷⁹²")॥

इति श्रीपरमहंसपरिव्राजकाचार्यभट्टारकश्रीमत्सत्यबोधशिष्यस्य परमहंसपरिव्राजकाचार्यश्रीदेवबोधकृतौ महाभारततात्पर्यटीकायां
ज्ञानदीपिकायामादिपर्व समाप्तम्॥ शुभमस्तु⁷⁹³॥

[१२२]

(१२) वीटा कन्दुकसदृशं अश्मकवर्णम् (?) कन्दुकं वीटेति गम्यते॥ (1358*) तेषां तु क्रीडमानानाम् इति।

तेषां तु⁷⁹⁴ क्रीडमाना नामुदपानेङ्गुलीयकम्।

(१३) पपात धर्मराजस्य वीटा तत्रैव चापतत्⁷⁹⁵॥

इति।

[१२५]

(२७) निष्पेषः अशनिध्वनिः।

[१२६]

(४) द्युतिकान्तिदीप्तिभिः⁷⁹⁶ प्रकाशकमनीयभास्वरताभिः॥ (५) कनकतालः तरुविशेषः॥ (३७) वृषः कर्णः॥

[१२७]

(१) अधिरथः अत्र कर्णपिता। प्राणः बलम्॥ (२) (पितृगौरवयन्त्रितः ) यंत्रवशात् ….॥ (५) कर्ण सूतं विजानन्ति॥ (११) क्षेत्रबन्धुना अधमेनापि॥ (१४) आगमितं श्रुतम्॥ (२४) निःश्रमः अत्यभ्यासः॥

[१२९]

(१५) दायाद्यं रिक्थम्॥

[१३०]

(५) (अपक्रष्टुं ) राज्यादपकक्ष्यं च्यावयितुम्॥ (६) भृताः पुष्टाः॥ (१८) परे शत्रौ। प्रच्छन्नं यतः यत्नवान्॥

[१३१]

(१५) न प्रसहिष्यति न बाधिष्यते॥

[१३३]

वारणावते जतुगृहं गत्वा पाण्डवा दग्धव्या इति पुरोचनादिभिः समं…….राज्ये प्रस्थापिताः॥

(१८) पौरेषु तु निवृत्तेषु विदुरः सर्वधर्मवित्।
बोधयन्पाण्डवश्रेष्ठामिदं वचनमब्रवीत्॥

अस्यार्थः । पौरजनेषु अनीके यात्रां कृत्वा विनिवृत्तेषु रहः समासाद्य विदुरः पाण्डवश्रेष्ठं युधिष्ठिरं इदं वचनं (1458*) ‘यो जानाति’ इत्यादि वक्ष्यमाणं अब्रवीत् । किंभूतं वाक्यम् । संज्ञापनरूपम् । इदं वचनं इति पदसंज्ञापने पौराणिकसिद्धम् । तथा च ब्रह्मवैवर्ते ।

इदं वचनमुक्त्वा च वाक्यं वाक्यविशारदः।
चकारावश्यकं सर्वं नर्मदातीरमाश्रितः ॥

इति । बोधयन् अवहितं कुर्वन् । सर्वधर्मवित् सकलनीतिधर्मवित् ।

प्राज्ञः प्राज्ञं प्रलापज्ञं⁷⁹⁷ सम्यग्धर्मार्थदर्शिवान् ।

प्राज्ञः प्रस्तुतकार्यवेत्ता विदुरः । प्राज्ञं झटिति परोक्तवाक्यार्थमिदं युधिष्ठिरम् । प्रलापज्ञं सर्वदेशभाषाप्रलापज्ञम् । तथाविधमेव अब्रवीत् इत्यर्थः ।

(1458*) यो जानाति परप्रज्ञां नीतिशास्त्रानुसारिणीम् ।
(१९) विज्ञायेदं तथा कुर्यादापदं निस्तरेद्यथा ।

इदं संज्ञापनवाक्यम् \। यः पुमान् अन्यस्थ वक्तुः वचनार्थपरामर्ष ….. प्रज्ञामेति प्रायेण यदुक्त …..जानाति । नीतिशास्त्रानुसारिणीं इति कर्तव्याकर्तव्यनिश्चय ….. शास्त्राणि विशालादीनि तदनुसारिणीं तत्संबद्धां नीतिशास्त्रानुसंबद्धार्थज्ञानस्यानुयोगात् । विज्ञायेदं तथा कुर्यात् । तान् विज्ञाय इह⁷⁹⁸जगति पुरुषः तथा कुर्यात् निर्गतं अनिर्गतं वा तथाप्रकारं कुर्यात् यथासावापदमात्मनो ….. ….. दिति ….. ….. नित्यविरुद्धप्रत्याय ….. ….. निश्चितमापन्नः स्यादित्यर्थः॥

(२०) कक्षघ्नःवह्निः वनेचरादिश्च। महाकक्षे महावने। स न दहेत् न व्यापादयेत्। कान्। बिलौकसः सर्पनकुलमूषकादीन्। इत्यतो हेतोः चशब्देन .. …. सत्यं च नेति। आत्मानं स्वशरीरम्। यो रक्षति स जीवति वासगृहे बिलं कर्तुम्॥

जतुगृहान्निर्गमनेऽपि वयं दुर्योधनपक्षीयैरवश्यं व्यापादितव्याः तत्र प्रतिक्रिया। तत्राह।

(२१) नाचक्षुर्वेत्ति पन्थानं नाचक्षुर्विन्दते दिशः।
नाधृतिर्भूतिमाप्नोति बुध्यस्वैतत्तुं⁷⁹⁹ बोधितः॥

अचक्षुः चारशून्यः। न पन्थानं जानाति। अतो वारणावतं गत्वा निर्गमनप्रवेशादिकं पथज्ञानं कर्तव्यम्। न अधृतिः इति। योऽतिधैर्ययुक्तो दुःखसहः स भूतिंसम्यग् आप्नोति नान्यः। तस्माद्दुर्गभंगादिना यद्दुःखं तत् सोढव्यं न तु तत्र निर्वेदः कार्यः॥

किमिति पलायितव्यं तत्रैव किमिति न स्थीयते। तत्राह (२२) अनाप्तैर्दत्तं इति। अनाप्तैः पुरोचनादिभिः। दत्तं अलोहजं शस्त्र युक्तं आदत्ते स्वीकरोति पुरुषः शत्रोरेकीर्ति ….. र्थसुप्रतीकारस्यान्यतः सिद्धत्वात्॥

महाकच्छे बिलौकसः इति यदुक्तं तत्र दृष्टान्तमाह ( २२ ) श्वावित् इत्यादि गतार्थम्। यदि वा प्रतीकारं कृत्वापि न स्थेयं तत्र न बत सारभा ….. त्किं तर्हि कर्तव्यम्। श्वाविच्छरणं इति दुर्गं महद् आसाद्य प्रमुच्येत महाभयात्। उक्तं च

श्वाविच्छरणमन्विच्छेच्छत्रुभिः परिवारितः।

इत्यर्थः॥

नाचक्षुः इति यदुक्तं तत्र दिङ्मुखज्ञानार्थमाह।
चरन्मार्गान्विजानाति (दिवा) नक्षत्रैर्विन्दते दिशः (निशासु)।

इति॥

नाधृतिर्भूतिमानोति इति स्फुटयति।

(२३ ) आत्मना चात्मनः पञ्च पीडयन्नानुपीड्यते।

आत्मना स्वयमेव \। पञ्च आत्मनः भूतानि। पीडयन् दुःखयन्। नानुपीड्यते कार्यवशेन संजातत्वादित्यर्थः॥

[१३८]

(११) जलं तिष्ठत्यस्मिन्निति जलस्थायः जलाशयः॥ ( २५) चैत्यः देवाङ्कितवृक्षः। चैत्यः बद्धवेदिकः। पूज्यो वृक्षः तदुक्तः चैत्यः॥

[१४३]

(३४) घटः अस्य उत्कचः (?) इति⁸⁰⁰मातरं प्रत्यभाषत⁸⁰¹।
अब्रवीत्तेन⁸⁰² नामास्य घटोत्कच इति स्म ह॥

घट इवोह्यते तर्क्यते स्थूलमध्यो दीर्घग्रीवः उत्कचः ऊर्ध्वसमुद्रकचः इति मातरं हिडिम्बां भीमसेन उक्तवान्। अनयैव व्युत्पत्त्या माता अस्य नाम अब्रवीत् इत्यर्थः। अथवा घटन्तीव चलन्तीव उद्यन्ते अस्योर्ध्वकचा इति घटोत्कच इति॥

[१४६]

(१) विद्यामधीत इति वैद्यः॥

[१५५]

(५) अभितः सर्वतः॥ (७) शाम्यन्तौ विषयेभ्यो निवर्तमानौ। शाम्यन्तौ समयुक्तौ॥ (८) तारणं कार्यान्तकरणम्॥ (९) उपह्वरे एकान्ते। ‘रहोऽन्तिकमुपहरे’ इत्यमरः⁸⁰³॥ (११) अर्बुदकोशम्।इदं तु चिन्त्यम् (?)\।\। ( १६ ) संकरस्य दोषयुक्तस्य वा। (असांप्रतम्) ‘युक्ते द्वे सांप्रतं स्थाने’ इत्यमरः⁸⁰⁴॥

[१६०]

(५) त्रिः⁶³⁷”) त्रीन् वारान्॥ (२६) ( क्षुपः ) ‘ह्रस्वशाखाशिफः क्षुरः’ इत्यमरः॥

[१६४]

(३) एतद् नाम कथयते। श्रोतुं इच्छामि इति॥ तपसा इति। कामक्रोधौ वासयति खचरणयोः इति वसिष्ठः इति निरुक्त्यर्थः संवाहनं मर्दनम्॥ (१४) ब्रह्म कार्य उत्पादनम्॥

[१७६]

(३०) वरिकांस्यं पीतभाण्ड पुष्पपात्री वा। वीरकांस्यं स्वयंवरार्थे मालास्थापनं भाजनम्। समलंकृतं माल्यम्॥

[१७८]

(९) पञ्च पाण्डवान्। अभिपद्मान् पद्मवनाभिमुखानिव गजेन्द्रान्॥ (११) अद्रौपद्माभिमुखत्वेन व्यायच्छमानाः प्रयत्नवन्तः ददृशुः॥

[१७९]

(११) संस्थानं शरीरं सनिवेशः तेन चरत्सु तद्वत्सु शरीरिषु मध्ये इत्यर्थः॥ (१३) सुखं ….. यत् महत् महद्धेतुः ….. न्तीत्यन्वयः॥ (१४) विलपतां इति ….. ….. षष्ठी॥ ( १५ ) परिक्रम्य गत्वा॥ (२१) आवासमेवोपजगाम अन्यथा संततानां प्रततस्थे ….. …..स्यात् सर्वार्थान्। तयोश्च रक्षार्थं भीमार्जुनावेव चात्र पर्याप्तौ॥

[१८०]

(७) बुभूषति अङ्गीकरोति॥( १८) तालमात्रं ऊर्ध्वबाहुास्थितपुरुषप्रमाणं तालतरुतुल्यं वा॥

[१८१]

(३१) (अपहारः⁶⁹²) ‘अपहारस्त्वपचयः’ इत्यमरः⁸⁰⁵। हानिरित्यर्थः॥

[१८४]

(१७) प्रतीतः⁸⁰⁶ प्रहृष्टः॥

[१८७]

(१८) (ब्राह्मण परिग्रहेण दक्षिणाङ्गुष्ठप्रग्रहणेन।) तथा च स्मृतिः।

एकैकस्याथ विप्रस्य गृहीत्वाङ्गुष्ठमादरात्।
अमुकामुक गोत्रैतत् तुभ्यमन्त्रं स्वधा नमः⁸⁰⁷")॥

[१८९]

(२३) शेषस्य शापान्तस्य॥

[१९१]

(३) (कृतकौतुकमङ्गला)

तद्राक्षसात्त (?) सिद्धार्थशिखिपक्षोरगत्वचः।
कंकाणौषधयश्चैव कौतुकाख्याः प्रकीर्तिताः॥

तद्राक्षः (?) श्वेतगुग्गुलुः। मङ्गलानि शङ्खध्वन्यादीनि॥

[१९३]

(१६) लोप्त्रंचौरसमृद्धिद्रव्यम्॥

[२०१]

(२९) कौमुदी कार्तिकमासीय उत्सवः। अकाले एव चक्रतुः इत्यर्थः॥

[२०२]

(८) सरस्वत्या भूषणानि (?) नागाः⁸⁰⁸.")॥

[२१३]

(४४) (उत्सादनं) ‘उद्वर्तनोत्सादने द्वे’ इत्यमरः⁸⁰⁹॥

]