[[प्रचण्डपाण्डवाख्यनाटकम् Source: EB]]
[
श्रीराजशेखरविरचितं
प्रचण्डपाण्डवाख्यनाटकम्
PRACAṆḌAPĀṆḌAVA
EIN DRAMA DES RĀJAÇEKHARA
ZUM ERSTEN MALE HERAUSGEGEBEN
VON
CARL CAPPELLER.
______
STRASSBURG
VERLAG VON CARL J. TRŪBNER.
LONDON: TRÜBNER & CO.
1885.
OTTO BOEHTLINGK
ZUM 11. JUNI 1885.
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1730802237As0211-removebg-preview.png"/>
** D**ie nachstehende Ausgabe des Pracaṇḍapâṇḍava beruht auf den beidenvon Aufrecht Catal. Nr. 282 und 283 beschriebenen Handschriften, Wils. 311b (B) und 230d (A), den einzigen, die meines Wissens von diesem Dramain Europa vorhanden sind. Obgleich jede derselben für sich betrachtet,namentlich in Bezug auf das Prâkrit, sehr viel zu wünschen übrig lässt,schienen sie mir doch zu einem Versuch der Herstellung des Textes auszureichen, da sie jedenfalls nicht aus einer und derselben Quelle stammenund sich meistentheils glücklich ergänzen. Beide Handschriften hatte ichschon vor mehreren Jahren verglichen; zur endlichen Herausgabe des gewonnenen Textes bewog mich besonders der Umstand, dass die Fragenach dem Zeitalter und den Werken des Rájaçekhara neuerdings mehrfach erörtert ist—so namentlich von R. Pischel in den Gött. Gel. Anz.1883, 5. 1120 ff.—und zwar in einer Weise, welche es mir nabe legenmusste, mit dem einzigen noch ausstehenden Drama des Dichters nichtlänger zurückzuhalten.
Was nun jene Frage betrifft, so dürfte es heute wohl als ziemlich feststehend gelten, dass unser Dichter etwa um das Jahr 1000 gelebt habenmuss. Dies ergiebt sich sowohl aus literárgeschichtlichen Daten, wozu ichbesonders die Erwähnung des Kaviraja und die Citate im Sarasvatîkanthabharaṇa als unterste und oberste Grenze rechne, als auch aus den politisch geschichtlichen Combinationen, die Pischel in dem erwähntenAufsatz mit grosser Gelehrsamkeit und grossem Scharfsinn zusammengestellt hat¹). Wenn dagegen auch die indischen Herausgeber des Rája-
____________________________________________________________________
- Bühler’s Einwendungen (Ind. Ant. 1884, p. 29) scheinen mir mit denselben nicht in Widerspruch zu stehen, da Râjaçekhara als der Lehrer des Vaters des Mahîpâla viel älter als der letztere gewesen sein muss, also tief ins 10. Jahrhundert zurückreichen und von Kshemendra (um 1050) wohl zu den alten gerechnet werden kann. Max Müller’s übrigens nur ganz beiläufige Datirung (14. Jhrb.) scheint auf einer Verwechselung dieses
_____________________________________________________________________________
çekhara denselben insgesammt zu einem Zeitgenossen des Çamkarácâryaund zu einem König der Keralas machen, so wird dies unser Urtheil nichtumstimmen dürfen, da jene Gelehrten alle aus den Angaben in Mâdhava’sSamkshepaşamkaravijaya geschöpft zu haben scheinen, deren unzuverlässigerCharakter nicht zweifelhaft sein kann¹.)
Ebenso wenig Gewicht brauchen wir auf den Umstand zu legen, dassdie indischen Philologen das Pracaṇḍapáṇḍava ganz und gar ignoriren.In der That reden sie alle nur von drei Stücken des Rajasekhara,dem Balaramayaṇa, der Viddhaçâlabhañjikâ und der Karpûramañjarî. Ichmeine jedoch, wir haben darum keinen Grund, von der seit Wilson inEuropa herrschenden Meinung, dass auch jenes Drama dem Dichter angehöre, über den es in seinem Prologe gerade die wichtigsten Aufschlüssegiebt, abzugehen. Schon das Citat im Kavyaprakâça (S. 167 =Str. 28), daseinzige freilich, das ich von einer diesem Stücke ausschliesslich angehörenden Strophe bei einem Rhetoriker nachweisen kann²), beweist schlagend,dass wir es hier nicht mit irgend einer späten Imitation zu thun haben.Die vielen Strophen aber, welche unser Drama, namentlich im Prolog, invollständiger oder theilweiser Uebereinstimmung mit seinen Schwesterdramen zeigt, fallen in Anbetracht der indischen Technik, nach welcher dergleichen bekanntlich nicht die Hand eines Nachahmers, sondern vielmehr desselben Dichters verräth, ebenfalls schwer zu Gunsten unserer Ansicht ins
__________________________________________________________________
Rajaçekhara mit dem Verfasser des Prabandhakoça zu beruhen (India,p. 328 u. 329 n. 7).
1)Vgl. die Vorreden des Govindaçâstrî zum Bâlarâmâyaṇa (Pand. III, S.8.9); des Vámanâçârya zur Viddhaçâlabhañjika (Pand. VI, 5. 117) und zur Karpuramañjari (Pand. VII, S. 20); sowie auch die des Satyavrata Samayrami, des Herausgebers der Viddhaç. in der Pratnakamramodinî. Letzterer macht zum Schluss seiner Einleitung darauf aufmerksam, dass Kshîrasvâmin die Strophe gonâsâya niyojitá° (V. I, 3) citirt: indess wirft diese Notiz bei dem zweifelhaften Zeitalter dieses Commentators für unsere Frage nichts ab (Vgl. Zachariae Gött. Gel. Anz. 1885, Nr. 9, S. 377).
2)Nach Aufrecht Cat. 209a könnte es scheinen, als ob unser Stück auch im Sarasvatîkaṇṭhabharaṇa citirt wird. Das ist nicht der Fall, abgesehen von der diesem Stück mit dem Ból. und der Viddh. gemeinsamen Strophe taramguya drço (31), die sich dort allerdings findet (S. 214), indessen mit manchen Abweichungen von den Lesarten aller drei Dramen.
___________________________________________________________________________
Gewicht¹.) Es ist nämlich Prac. Str. 3=Bál. I, 14; 5= B.I, 10; 9=Viddh.I, 8; 11=B. I, 18; 12=B. I, 16; 14=B. I, 20; 15=B. I, 9; 19* (theilweise)= B.X,58; 22=V. II, 22; 27= V. III, 16; 31*=B. III, 25=V. III, 27; *62=BIII, 32; 65=B. III, 39; 92*=Karp. II, 32; 104*=V. I, 17. Auch einzelne prosaische Wendungen kehren, meist unverändert, wieder, z. B. kim api kamanîya kaver átmany âçîḥ 1, 10=B. 9,3; kâraya cakshushi paraṇam 10, 6=B.172, 15; 273, 16; 299,8; V. 75,2; zu âtṛpter âpibatam etc. vgl. V. 67, 5.
Ferner zeigen sich auch hier verhältnissmässig häufig sprüchwörtlicheRedensarten, die für Râjâçekhara besonders charakteristisch sind, wie 3, 11;18 (vgl. B. 269, 13); 29,1 (vgl. B. VII. 53).
Dazu kommen andere Eigenthümlichkeiten sprachlicher und stilistischerNatur, die unser Drama mit den anderen gemein hat, unter denen ich folgende hervorheben möchte: culukaiç culukyaḥ Str. 17, vgl. culukapeya B.VII, 28 und culukotsekya V. I, 15; rakshâmaṇi (von einem Fürsten)23, B. VII, 3; chekokti Str. 29, 1, B. III, 23, V. 40, 9; ácâryaka ebd.,· B. 42, 17, III, 23; hṛdayalehya 10, 28, vgl. crotra° B. III, 14; çrutiçukti V.IV, 23, nayana B.V,62; haṭhagraha 41, V.VI, 23; dambholipâni=Indra, Str. 54, B. 292, 7; jayapatáká (Pr.) 19, 12, B. 170,2; prakaṇḍa trefflich75, B. VII, 3; 41; 71, X, 54, V. II, 3; 9; mushțiyoga 70, B. 204, 8; krîdopadhâna100 vgl. premopa B. 92, 19; uḍḍamara 108, B. V,9; 77; cañcuracañcarîka108, B. 76, 18; ucitakâritâ 36, 4 vgl. B. 54, 17; das seltene Verbum tvangin tvañgitabhrú° 137, vgl. B. 250, 8; das onomatopoietische taḍ und taḍaḍ (mit iti) 75; 108; 143, B. IV; 59; 66, V.11. u. oft. Zu den grammatischenBesonderheiten würde ich den Instrumentalis auf itakena in den scenischenBemerkungen (hier nur parikrâmitakena) rechnen, der sonst nur selten, beiRajaçekhara aber sehr häufig vorkommt; yad uta vor directer Rede 2, 18;6, 19; B. sehr oft (s. Wtb. s. v.) die Endung tas nach einem Compositum(camurájastas v. 68), ebenfalls eine Liebhaberei unseres Dichters, vgl. B.V, 45, VI, 46, VII, 69 u. o., V. III, 22; bhujá als fem. 75, B. I, 47, maṇḍalî desgl.
_______________________________________________________________
- Auch die anderen Dramen haben unter sich gemeinsame Strophen. so ist B. I, 17 V.I, 7; *II, 17 = I, 14; III, 23 = II, 5; V, 8= III, 2; V, 25=IV,6; V, 39 I, 24; V, 73 = III, 15; VIII, 11 = IV, 20; X, 40 = III, 11. Ja sogar in B. allein ist III, 54 = VII, 68; V11,38 = X, 44; VII, 39 = X, 46
_______________________________________________________________
24, B. I, 55; V. II, 9 u. s. w. Auch das sonst nicht belegte prâkritische Wurzelsubstitut ghott erscheint nur hier (ghoṭṭantam 11, 9) und V.149,6 (ghuṭṭiádu).
Nach diesen Erwägungen scheint mir kein Grund vorzuliegen, dieAutorschaft des Rajaçekhara für unser Drama, das dieselbe im Prologmit grösster Bestimmtheit in Anspruch nimmt, auf Grund des Schweigensder indischen Philologen anzuzweifeln. Eine andere Frage ist es, ob wirbier wirklich ein fertiges Drama, oder etwa nur ein Fragment vor unshaben. Der abrupte Ausgang und der naheliegende Vergleich mit demzehn Acte langen Bâlarâmâyaṇa scheinen für die letztere Ansicht zusprechen. Da indessen beide Handschriften mit dem zweiten Acte abschliessen (B sogar ausdrücklich mit der Bemerkung: samâptam idam pracaṇḍapâṇḍavabhidham nâțakam), und auch eine dritte von Peterson inseinem Report p. 117, Nr. 118 erwähnte Handschrift von der ich leider zuspät Kunde erhielt, um sie noch benutzen zu können-nach einer Mittheilung Pischel’s nur von zwei Acten redet und durch ihre Umfangsverhältnisse (foll. 20) dieselbe Annahme begünstigt, so ist es wahrscheinlich, dass der Dichter sich diesmal beschränken und nur einige Scenenaus dem Epos dramatisiren wollte.
Der poetische Werth des Pracaṇḍapaṇḍava ist gering, wenn wir auchmit Wilson die kräftige Sprache anerkennen müssen, und die Eingangsscene zwischen Vyâsa und Vâlmîki von einem gewissen Interesse ist. Derfast ganz mangelnde Dialog und die Entlehnung aus anderen Stücken1)sind jedoch ein Zeichen von Schwäche, wenn auch beides durch die indische Praxis gerechtfertigt ist. Am Ende der Spielscene scheint demDichter beinahe der Athem auszugehen, wo wir erwarten, dass Duryodhana den Yudhishthira überbieten soll, während er nur dessen eigene Wortewiederholen kann (36,10; 37,2. 17). Aber zum Schlusse wird die Dictionwieder sehr kräftig und schön, und überhaupt sind die Schwächen desStückes nicht von der Art, einen Zweifel an seiner Echtheit zu rechtfertigen.
Mit Rücksicht auf S. 3, 2 ff. wäre es vielleicht angemessener gewesen,das Stück Balabharata zu nennen, zumal als Pendant zu seinem Schwesterstück, dem Bálarâmâyaṇa. Da es indessen unter seinem anderen Namen bereitsbei uns eingebürgert ist und u. a. auch im Pet. Wtb. citirt wird, so habeich denselben beibehalten, wodurch zugleich einer Verwechselung mitdem Epos des Amaracandra vorgebeugt wird. Uebrigens möchte auch die,wie es nach dem Prolog scheint, vom Dichter erst nachträglich vorgenommene Umnennung in Pracaṇḍapâṇḍava darauf hindeuten, dass das Stück indem Zorn der Panduiden gipfeln und nicht etwa deren Schicksale erschöpfend darstellen soll, wie ein anderes Stück desselben Verfassersdie Schicksale der Râma darstellt.
Hrn. Professor Pischel, dessen freundliche Hülfe mir namentlichbei mehreren schwierigen Prâkritstellen sehr zu Statten gekommeu ist, sageich auch hier meinen wärmsten Dank.
Dem grossen Gelehrten aber, welcher seit einer Reihe von Jahren allemeine Arbeiten mit liebevoller Theilnahme begleitet und durch eine Füllevon Anregungen und Belehrungen gefördert hat, widme ich dieses kleineBuch als ein Zeichen meiner innigen Verehrung, und in dankbarer Erinnerung an die vielen schönen Tage, die es mir vergönnt war in seinerNähe zu verleben, und die nun leider vorrüber sind.
Jena, im Mai 1885.
Carl Cappeller.
Berichtigungen.
| stattकरणीं | lies करुणां |
| stattकन्दोदृ | lies कन्दोट्ट |
| statt भूस णांलाङ्किद | lies भूसणाल० |
| statt फाल्गुनन | lies फाल्गुनेन |
| statt र्वारो | lies र्वीरो |
नमः शिवाय संसारसरोजस्य रजस्विनः।
विकासनैकसूर्याय2 संकोचसकलेन्दवे॥१॥
अपि च।
ये सीमन्तितभस्मगात्ररजसो3 ये कुम्भकद्वेषिणो
ये लीढाः श्रवणाश्रयेण फणिना ये चन्द्रशैत्यद्रुहः।
ते रुष्यद्गिरिजाविभक्तवपुषः चित्तव्यथासाक्षिणः4
स्थाणोर्द5क्षिणनासिकापुटभुवः श्वासानिलाः पान्तु वः॥२॥
नान्द्यन्ते
सूत्रधारः।(परिक्रम्य विचिन्त्य च।) अहो। किमपि कमनीया कवेरात्मन्याशीः।6
आद्यः कन्दो वेदविद्यालतानां
जैह्वंच7क्षुर्निर्निमेषं कवीनाम्।
यो येनार्थी तस्य तत्प्रक्षरन्ती
वाङ्मूर्तिर्मेदेवता संनिधत्ताम्॥३॥
व्यासोवैखानसवृषा सत्यः सत्यवतीसुतः।
भारतीं भारतकविर्देयाद्द्वैपायनो8मम॥४॥
(विमृश्य।) अहो। मसृणोद्धता सरस्वती यायावरस्य। यदाह।
ब्रह्मभ्यः शिवमस्तु वस्तु विततं किंचिद्वयं ब्रूमहे
हे सन्तः शृणुतावधत्त विधृतो9 युष्मासु सेवाञ्जलिः।
यद्वा किं विनयोक्तिभिर्मम गिरां यद्यस्ति सूक्तामृतं
माद्यन्ति स्वयमेव तत्सुमनसोयाञ्चा परं दैन्यभूः॥५॥
(पुरोऽवलोक्य।) कथम्। एते महोदयमहानगरली10लावतंसाविद्वांसः सामाजिकाः। तदेवं विज्ञापयामि। (अञ्जलिं बध्वा।)
सा सूक्तिर्निधिनाथकेलिचषकं वेणीविभूषामणिः
सीतायाः स च कुम्भसंभवमुनेः प्राप्ता च सैकावली।
पर्यङ्कः स च विद्रुमद्रुममयस्तद्रामसिंहासनं11
चिह्नंयस्य यशोनिधिर्विजयतां सोऽयं रघोरन्वयः॥६॥
अत्र हि
नमितमुरलमौलिःपाकलोमेकलानां
रणकलितकलिङ्गः केलिकृत्केरलेन्द्रैः।12
अजनि13 जितकुलूतः कुन्तलानांकठोरो
हठविहतमठश्रीः14 श्रीमहीपालदेवः॥७॥
तेन च रघुवंशमुक्तामणिनार्यावर्तमहाराजाधिराजेन श्री15निर्भयनरेन्द्रनन्दनेनाराधिता16 सभासदः। सर्वानेष वोगुणाकरःसमाहूय सप्रश्रयं वि17ज्ञापयति। विदितमेतत्तु भवतां यदुतनाट्याचार्येण रङ्गविद्याधरेण प्रतिज्ञातम्।
राजशेखरकवेर्महात्मनो
बालभारतमिदं हि नाटकम्।
योऽभिनेष्यति रसैर्निरन्तरं
मत्सुतां स परिणेष्यति क्षितौ॥८॥
आकाशे। तच्चभवन्तः। किं ब्रूथ। इदं तद्बालभारतं प्रचण्डपाण्डवमिति यस्य संज्ञान्तरम्।18 (अञ्जलिं बद्ध्वा।) यथादिशन्ति परिषदग्रेसराः। (किं चित्सलज्जम्।) भवदनुचराः19 पञ्च भ्रातरो वयं पञ्चापि नाम समर्थास्तदभिनये। किं पुनरस्माकं पितृव्यपुत्राभरतपुत्राश्च ते सन्ति।20 ते च तदभिनेतुमिच्छन्ति न च ते शक्नुवन्ति।21 एतन्निमित्तं महदस्वैरं वैरं वर्तते। आकाशे। तत्रभवन्तः22। किं ब्रूथ। एकविषयाभिलाषोहि वैरकन्दं कन्दलयति। तद्भवद्भिः सह कुलान्तकरं वैरं तेषां यतोदुर्बुद्धयस्ते। सुबुद्धयो हिभवन्तः।23 उक्तं हि तेनैव महामन्त्रिपुत्रेण।
श्रियः प्र24सूते विपदा रुणद्धि
यशांसि दुग्धे मलिनं प्रमार्ष्टि।
संस्कारशौचेन परं पुनीते25
शुद्धा हि बुद्धिः किल कामधेनुः॥९॥
(अञ्जलिं बद्ध्वा।) प्रतिगृहीतमार्यवचः। बद्धो वाससि ग्रन्थिः।तदित्थमामनन्ति।
अनूचानोहि यद्ब्रूते सा स्वयंभूः सरस्वती।
तदार्षंन मृषार्थं स्यात्सा दृष्टिर्विदुषां दृढा॥१०॥
____________________________________________________
- u.
____________________________________________________________
अपि च।26
आपन्ना27र्तिहरः पराक्रमधनः सौजन्यवारांनिधि-
स्त्यागी सत्यसुधाप्रवाहशशभृत्कान्तः कवीनां मतः।
वर्ण्यं वा गुणरत्नरोहणगिरेः किं तस्य साक्षादसौ
देवोयस्य महेन्द्रपालनृपतिः शिष्योरघुग्रामणीः॥११॥
तवचैवंविधो28दैवज्ञानांप्रवादः।
बभूव वल्मीकभवः पुरा कवि-
स्ततः प्रपेदे भुवि भर्तुमेण्ठताम्।29
ततः स्थितो30 यो भवभूतिरेखया
स वर्तते संप्रति राजशेखरः॥१२॥
आकाशे। किं ब्रूथ। तत्प्रस्तूयतामिति। यदादिशन्ति गुरवः।
(नेपथ्ये गीयते)
हरचूडामणिरिन्दुस्त्रिजगद्दीपश्च दिनकरो देवः।
मासान्तसंग31ताविह लोकस्य हिताय वर्तेते॥१३॥
सूत्रधारः।(आकर्ण्य।) कथम्॥ उपक्रान्तं भरतपुत्रैः। यद32्वाल्मीकिव्यासयोःप्रावेशिकी ध्रुवा गीयते। (विचिन्य।) ध्रुवा हि नाट्यस्यप्रथमे प्राणाः।33 यतः
प्रथयति पात्रविशेषान्सामाजिकजनमनांसि रञ्जयति।
अनुसंदधाति च रसान्नाट्यविधाने ध्रुवा गीतिः॥१४॥
तद्भवतु।अहमप्य34नन्तरकरणीयाय सज्जीभवामि।35 (इति निष्क्रान्तः।)
इति प्रस्तावना
(ततः प्रविशति वाल्मीकिर्व्यासश्च।)
व्यासः।(सपादोपग्रहम्।) भगवन्। अद्भुसंभव36 एष व्यासः पाराशर्योऽभिवादये।37
वाल्मीकिः।(पृष्ठे पाणिं निधाय।) वत्स सात्यवतेय। स्व प्रबन्धपरिसमाप्त्यावर्धस्व।
व्यासः। परमनुगृहीतोऽस्मि। (अञ्जलिं बद्ध्वा।)
योगीन्द्रश्छन्दसां द्रष्टा38 रामायणमहाकविः।
वल्मीकजन्मा जयति प्राच्यः प्राचेतसोमुनिः॥१५॥
वाल्मीकिः। अष्टादशपुराणसारसंग्रहकारिन्। कि39यान्वर्ततेतवेति40हासो भारतम्।
व्यासः।(सलज्जम्।) पुनर्पुनरविनयोद्घाटनेन लज्जयति41 मामुपाध्यायः। किं वयं रामायणमहाकवेः42 पुरतः।
ये विद्यापरमेश्वरप्रतिधियो ये ब्रह्मपारायणा43
येषां वेदवदादृता44 स्मृतिमयी वाग्लोकयात्राविधौ।
याताः45 स्वर्गतरंगिणीमपि सदा पूतां पुनन्त्यच ते46
व्युत्पत्त्यापरया रसोपनिषदो47 रामायणस्यास्य ते॥१६॥
किं च। भगवन्प्रथमकवे।
यदुक्तिमुद्रा सुहृदर्थवीथी48
कथारसोयच्चुलुकैश्चुलुक्यः।49 B यश्चुलुकैश्चलुम्प्यः")
_____________________________________________________
4–8) f. in B.
_____________________________________________________________
कर्णामृ50तस्यन्दि च यद्वचांसि
रामायणं तत्कविरुत्पुनाति॥१७॥
वाल्मीकिः। वत्स कृष्णद्वैपायन। कस्य पुनः कवेर्वचो51भारतस्यषोडशीमपि कलां कलयति। यतः
धर्मे चार्थे च कामे च मोक्षे च भरतर्षभ।
यदिहास्ति तदन्यत्र यन्नेहास्ति न तत्क्वचित्॥१८॥
किं च।
दन्तोलूखलिभिः शिलोञ्छिभिरिदं कन्दाशनैः फेनपैः
प्राणप्राश52निभिर्मिताम्बुकवलैः काले53 च पक्वाशिभिः।
नीवारप्रसृतिंपचैश्च मुनिभिर्यद्वात्रयीत्रायिभिः
सेव्यं भव्यमनोभिरर्थपतिभिस्तद्वोमहाभारतम्॥१९॥
किं तु श्रुतमस्माभिर्यदुत रसविरसे कष्टकाव्ये54ऽभिनिविष्टोऽसीति।
व्यासः। इदमुपाध्यायपादेभ्यो विज्ञाप्यते।
विनायको यः शिवयोरपत्य-
मर्धंपुमानर्धमिभश्च देवः।
स वर्तते भारतसंहितायां
वृत्तस्तपोभिर्मम लेखकोऽत्र॥२०॥
तेन च्छलयितुमहमुपक्रान्तः। यदुत बाढमहं ते लिपिकरः।किं पुनर्येन रंहसा लिखेयं तेन यदि संरम्भसे तत्ते विघ्नः स्यात्।55 तव वि॰B विघ्नस्यात्")
ततो मयापि प्रतिच्छलितः। ओम्। अस्तु। किं पुनर्भवताभावयता लिखितव्यमि56त्यतः काव्यकष्टेऽभिनिविष्टोऽस्मि।
वाल्मीकिः। कियान्वर्तते ते नवेतिहासः।57
व्यासः। समाप्त एव। किं तूपाध्यायपादैः स्वयंवराय पाण्डवप्रवेशो यावदाकर्णित एव।58
वाल्मीकिः। तदेहि। प्राप्तांसायन्तनीं59 संध्यामुपास्महे। ततःश्रावयिष्यसि। संप्रति हि
अयमहिमरुचिर्भजन्प्रतीचीं
कुपितवलीमुखतुण्डताम्रबिम्बः।
जलनिधिमकरैरुद्वीक्ष्यते द्रा-
ङ्गवरुधिरारुणमांसपिण्डलोभात्॥२१॥
निर्यद्वासरजीवपिण्डकरणीं बिभ्रत्कवाष्णैः करै-
र्भ्राजिष्ठं60, B मार्ज्जिष्ठं") रविबिम्बमम्बरतलादस्ताचलं चुम्बति।
किं च स्तोकतमः61 कलापकलनाश्यामायमानं मना-
ग्धूमध्यामपुराणचित्ररचनारूपं जगज्जायते॥२२॥
इति परिक्रम्य निष्क्रान्तौ।
इति विष्कम्भकः।
ततः प्रविशति ब्राह्मणवेषो युधिष्ठिरो भीमसेनादयश्च। सहदेव इतरतः।सर्वे परिक्रामितकेन।
युधिष्ठिरः। वत्स सोदर वृकोदर परपुरंजय धनंजय मण्डितपाण्डवकुल नकुल62 द्विषदुःसह सहदेव। इह हि महाराजसमाजेन जाने63 कमवलम्बयिष्यते राधावेधवैजयन्ती।
भीमः।(विहस्व।)
आर्योवेत्ति निजांन विक्रमकलां64 त्वं विश्वरक्षामणिः
किं ब्रूमोऽस्य किरीटिनोभुजबलं65 द्रोणेन यस्योपमा।
माद्रीनन्दनयोर्नरेन्द्र विनयच्छत्त्रंहि वीरव्रतं
न भ्राता स66 तवास्ति यस्य पुरतो राधां परो विध्यति॥२३॥
अर्जुनः।
दुर्नमं67 यदि मुरारिकार्मुकं
दुर्भिदं यदि शरष्यमुच्छ्रितम्।
दुर्जया यदि च राजमण्डली
तत्प्रभोद्रुपदजा न दुर्लभा॥२४॥
नकुलः। निखिलनरेन्द्रवृन्दाधिष्ठितान्मञ्चसंचयानपास्य मुनिजनप्राय68विप्रजनपरिगृहीतं मञ्चमारोहामः। वयमपि ब्राह्मणवेषधारिण एव। (सर्वे69 समारुह्य यथोचितमुपविशन्ति।)
नेपथ्ये। इदोइदोकुमारधट्ठज्जुणो70")भट्टिदारिआ अ।
युधिष्टिरः। प्राप्तैव स्वयंवरयित्री।
(ततः प्रविशन्ति सधृष्टद्युम्ना द्रौपदी बन्दी71सखी च। परिक्रामतकेन।)
धृष्टद्युम्नः।(एकतोऽवलोक्य।) कथम्। तातद्रुपदमनुग्रहीतुं महर्षयोऽपि स्वयंवरयात्रामञ्चमध्यासते। तदेनानभ्यर्चयामि।72
(सप्रणयमञ्जलिं बद्ध्वा।)
स्वस्त्यापस्तम्बतुभ्यं त्वमसि ननु मुने73 कस्य नोमाननीय-
स्त्वां वन्दे याज्ञवल्क्य द्विजसदसि कवे त्वं स्तुवे भारतस्य।
विश्वामित्रः पवित्रं जगति विजयतां काममन्त्रे74 नमंस्ते
विश्वप्रष्ठे वसिष्ठे कृतनतिरपरान्स्तौमि75 हर्षान्महर्षीन्॥२५॥
द्रौपदी प्रणमति। णमोणमोमहामुणीणंतुम्हाणं।76
धृष्टद्युम्नः।(अन्यतोऽवलोक्य।)
लक्ष्मीसंवरणैर्भुजैर्नृपतयः स्वस्त्यस्तु वः स्वागतं
नन्वेतेगृहमेधिनां धुरि वयं यद्यूयमभ्यागताः।
दृष्टः केन भवादृशां पुनरियान्पूज्यः समाजोजग-
त्युत्कण्ठा भवतां च संप्रति पुरः सेयं स्थिता द्रौपदी॥२६॥
सखी। इदोइदो भट्टिदारिआ
युधिष्ठिरः। सस्पृहमवलोक्य। हंहोलोचनचकोरकौ।77 आ तृप्तेरापिबतं द्रौपदीवदनेन्दुचन्द्रिकाम्।
कण्ठे मौक्तिकदाम गण्डतलयोःकार्पूरमच्छं रजः
सान्द्रं चन्दनमङ्गके विाचकिलस्रक्शेखरो78 मुर्धनि।
तन्वी बाढमियं चकास्ति तरुणी चीनांशुके बिभ्रती
शीतांशोरधिदेवतेव गलिता व्योम्नि द्रुतं गच्छतः79॥२७॥
**भीमः।(**द्रौपदीसंभावनमनुसंधाय स्वगतम्।)
पद्मांमुक्तास्तरलगतयः संश्रिता लोचनाभ्यां
श्रोणीबन्धस्त्यजति तनुतां सेव्यते मध्यभागः।
धत्तेवक्षः कुचसचिवतामद्वितीयं तु वक्त्रं80
तद्गात्राणां गुणविनिमयः कल्पितोयैावनेन॥२८॥
अर्जुनः।(स्वगतम्।) हृदय। कारय चक्षुषी पारणम्। पुरतोद्रौपदी। अस्याः खलु वयोविशेषोचितमिदमधुना81 संभाव्यते।
शारीद्यूत82कलाकुतूहलि मनश्छेकोक्ति83शिक्षारति-
र्नित्यं दर्पणपाणिना सहचरीवर्गेण चाचार्यकम्।
प्रौढस्त्रीरचितानु84वृत्तिषु रसोबाल्येऽपि लज्जा मनाक्
स्तोकारोहिणि यैावने मृगदृशः कोऽप्येष रम्यः क्रमः85॥२९॥
नकुलः।(स्वगतम्।) नेत्रे। यथाशक्ति विस्तारं भजतम्।
स्मित परिचिता वृत्तिर्वाचामपाङ्गतरंगितं
नयनचरितं पादन्यासोनितम्बभरालसः।
अहह सुतनोर्लीलासूत्रैः कृतं पदमङ्गके
वहतु मदनः शोभामात्रं86धनुर्ननु संप्रति॥३०॥
सहदेवः।(स्वगतम्।) क्षणं चक्षुषी निमेषदोषमपाकुरुतम्। इदमग्रेहृदयलेह्यममा87नुषं लावण्यम्।
तरंगय मनाग्दृशौ स्थगय दिङ्मुखान्युत्पलैः
करौवलय जायतां सरसिजाकरो जङ्गमः।
विहस्य पुनरुक्ततांसुतनु लम्बयैकावली-
मुदञ्चय मुखं भवत्ययम88काण्डचन्द्रोदयः॥३१॥
बन्दी।(तारं स्वरमास्थाय।)
सकलभुवनरक्षाः स्रस्ततन्द्रा नरेन्द्राः
शृणुत गिरमुदारामादराच्छावयामि।
इह हि सदसि राधां यः शरव्यां करोति
स्मरविजयपताका द्रौपदी तत्कलत्रम्॥३२॥
सखी। कधं। विब्भमतण्डविदभूलदामञ्जरीभमररिञ्छोलीलञ्छिदेण णअणकन्दोदृवत्तेण घोट्टन्तं विअ दोवदीवअणलावणंसअं इदोमुहं पडिवट्टदि णरेन्दचक्कं।89
बन्दी। अहह कुसुमायुधस्याप्रतिहतुं भगवतः शासनम्। यतः।
जातं90 ताण्डवितभ्रुचक्षुरधुना कण्ठोलुठत्पञ्चमः
संवृत्तोऽस्य करोत्ययं तरलितं91 हारं करान्दोलनैः।
मिथ्यासौस्मयते स्थितो भणितिभिः किं चैष वैपञ्चिको
यत्सत्यं मदिरां विनैव मदनोयूनां मदोन्मादभूः92॥३३॥
कथम्। अहंपूर्विकया सर्वेऽपि धनुरारोपयितुं संरम्भन्ते।93
धृष्टद्युम्नः। हंहो। कन्दर्पचण्ड। निवार्यतामियमहमहमिका मही94पालानाम्।
बन्दी। किं चिदुच्चैः।
सर्वे95 कार्मुककर्मठाः क्षितिभुजः सर्वे च शृङ्गारिणः
सर्वे मानमदोड्वताः शृणुत मे वन्द्यं वचो बन्दिनः।
दुर्धर्षंधनुरच्युतस्य पणितं तच्चा96ध्यवस्यत्यसौ
यस्य स्थाम महर्ड्वितत्र न97 यदि व्रीडा यशः खण्डिनी॥३४॥
(सर्वे परिक्रामितकेन।)
बन्दी।(द्रौपदीं प्रति।)
शंभोर्मूर्ध्नि गतागतानि कुरुते या चन्द्रलेखाङ्किते
तस्याः शान्तनवोऽयमुज्ज्वलयशाः स्वर्गापगायाः सुतः।
वन्दित्वा98 तमुदग्रभार्गवशरश्रेणीव्रणालंकृतं
भीष्मं सुभ्रुततः स्वयं वरनृपान्प्रत्येकमालोकय॥३५॥
सखी। दुवदणन्दिणि। गङ्गातणओसन्तणवोएसो। तागुरुत्तणेण पणमिज्जदु।99
द्रौपदी। जो किल कुमारस्स बम्हआरी। णमोणमो कोरवपण्डवाणं पिदामहस्म।100
(सर्वे परिक्रामितकेन।)
बन्दी।(स्वगतम्।) अये। भगवतो101भीष्मादनूनगरिमा द्रोणाचार्यएषः। (प्रकाशम्।)
सदा शिवप्रशिष्योऽयमवधिः सर्वधन्विनाम्।
आकर्णपलितः सुभु द्रोणाचार्यः प्रणम्यताम्॥३६॥
द्रौपदी। जो कोरवपण्डवाणं धणुव्वेअविज्जागुरू।102
बन्दी।(निजदोःस्तम्भसंभावनागर्वचर्चितविवेका103न्नृपतीनवलोक्य।)
शिष्योऽस्मि भार्गवमुनेः कुरुपाण्डवानां
कादण्डकर्मणि गुरुस्तदिदं ब्रवीमि।
हे भूभुजोजयवपूंषि धनूंषि धत्तं104
मुक्तार्जुनं तु भुवि विध्यति कोऽत्र राधाम्॥३७॥
द्रौपदी। णमोदेदोणस्स सकलकोरवपण्डवाणं गुरुस्स मुक्वस्स।105")
(सर्वे परिक्रामितकेन।)
बन्दी।
दूरोदञ्चिमरीचिरत्नरचनाचित्रं106तनुत्रंतनो-
रुत्कृष्य त्रिदशेश्वराय ददतोयस्य स्मितं चक्षुषा।107
पाञ्चाली108वदनेन्दुसुन्दरतया तेनैव पर्यश्रुणा109
सोऽयं पश्यति दुर्धरं धनुरिदं राधां च राधासुतः॥३८॥
(विचिन्त्य।)अहो। महाप्रभावं भार्गवं धनुर्यदमुना मम चक्षुर्ज्ञानमुन्मीलितं येनात्र110प्रभावं भावं च भूपतीनां प्रत्यक्षमिव पश्यामि।
सखी। सहि। दाणकित्तिसंतप्पिदसुअणकणोएसो।111
द्रौपदी। जो दुज्जोहणपसाद112लड्वचम्पावदित्तणो।
बन्दी। अहो। महात्मनामपि कैतवानुगृहीता वृत्तयः। यदेषः113
दुर्नमं त्विह न भार्गवं धनुः
संशये न च सतां प्रवृत्तयः।114
अङ्गराज इति चिन्तयन्ति मां
भाषते व्रज पुरः कुरूट्वहम्॥३९॥
(सर्वे परिक्रामितकेन।)
(स एव प्रकाशम्।115)
यौवराज्याभिषेकार्होवीरदुर्योध116नानुजः।
दुःशासनोमहावेष एष मञ्चं विमुञ्चति॥४०॥
द्रौपदी। जो दूसलपहुदीणं एक्कोणसदस्स्मजेट्ठोदुज्जोहणणरेन्दस्स।117
धृष्टद्युम्नः।(स्वगतम्।) यथार्थनामा दुःशासनः। स एवायम्118
चापं प्रति त्रिचतुराणि पदानि दत्त्वा
कृष्णाहठग्रहनिमित्तविषण्णचेताः।
दुःशासनोनृपतिचक्रविमुक्ततारं119
हुंकारलज्जितमनाः शनकैः प्रयाति120॥४१॥
द्रौपदी। अदिमेत्तचण्डचरिदो121एसो।
बन्दी।(निरूप्य।) नमो नमो विष्णुकोदण्डपाणिबन्धाय122। (स्वगतम्।)
द्रौपदीं परिणयन्तमर्जुनं
विड्वराधमवलोक्य मायया।
दोर्बलं विफलमात्मनो विद-
न्व्रीडयैष विनतो123निवर्तते॥४२॥
(परिक्रामितकेन।)
गान्धाराधिपतेः पुत्रः सुबलस्य महीयसः।
मातुलः कुरुराजस्य राजते नृपतिर्गुणैः॥४३॥
द्रौपदी। जो जूदकेदवविअ124क्वणो सुणीअदि।
सखी। आम। एदस्स किल हिअअचिन्तिदा पासआ णिवडन्ति। भीमसेणस्स उण हक्किदा125।
बन्दी।
यात्रावतोऽस्य चतुरङ्गचमूसमुत्थे126
पांसूत्करे वियति सर्पति वीतरन्ध्रे।
दिङ्गागनागपतिकेशवकच्छपानां
मूर्ध्नि क्षणाद्भवति भूवलयस्य127 भारः॥४४॥
(स्वगतम्।)
धारितं द्रुपदजास्वयंवरे
कार्मुकं शकुनिना करेण यत्।
तस्य सर्वजनहासहेतवे
कंधरां समधिरुह्य तत्स्थितम्128॥४५॥
(पुनरवलोक्य विहस्य च।) कथम्। विमुक्तराधावेधाभिमानस्य129 स्वयंवरविदुत्तीर्णं स्कन्धाड्वनुः।
(सर्वे परिक्रामितकेन।)
बन्दी।
सिन्धुयन्त्रितयात्रोयं सिन्धुराजोजयद्रथः।
सिन्धुपानोत्त130महयः सिन्धुरप्रतिमोबली131॥४६॥
अस्यासकृद्दलितदाडिमबीजलौल्या-
न्मुक्ताफलेषु करिणां रुधिरारुणेषु।
व्योम्नःशुकान्निपततस्तरसा निरीक्ष्य
नाकस्त्रियो बहु हसन्ति सहस्ततालम्॥४७॥
द्रौपदी। जो दुज्जोहणबहिणीवदी।
बन्दी।132 कथम्। धनुरारोपणं प्रत्ययमुदास्ते।
दुःशलागुणगणेन रञ्जितो
लज्जितश्च133 कुरुराजसंनिधौ
कौतुकागमनमात्मनो विद-
न्स्वासनाच्चलति नो जयद्रथः॥४८॥
(सर्वे परिक्रीमितकेन।)
बन्दी।
दुर्योधनो नृपकिरीटविटङ्करत्न-
रश्मिच्छटाछुरितपादयुगाङ्गुलीकः।134
हेलाचलच्चमरनर्तितकर्णपूरः135
शूरः शरासनविदां प्रथमोऽयमास्ते॥४९॥
अपि च।136
पादोवाससि सान्द्रकुङ्कुमरसन्यासप्रसक्ताकृति-
र्जातो137 दिग्विजयेन यैः प्रणयितां नीतः प्रणामाञ्जलेः।
ते प्रत्यग्रकपालपात्ररुचिभिस्तारास्थिहारार्थिभिः
कङ्कालं नवमोप्सुभिः प्र138मुदितैः कापालिकैर्वीक्षिताः॥५०॥
द्रौपदी। जो खण्ड139परसुचूडामणिणो कुलालंकरणं।
सखी। आम सहि। सोज्जेव्वएसो।140
द्रौपदी। अत्थि एव्वं। किं पुणोसमुद्दीविदजदुभवणत्तणेण विसासणदाणत्तणेण अ छलप्पहारी एसेा।141 सनदानत्वेन चछलप्पहारो एषः")
बन्दी। किमाह महाराजदुर्योधनः।
निर्विशन्तु142 निजबाहुविक्रमं
शार्ङ्गनाम्नि धनुषीह पार्थिवाः।
साभिमानहृदयस्तु मादृश143ः
कः पणेन परिणेतुमिच्छति॥५१॥
(विचिन्त्य स्वगतम्।) कथम्। अभिमानाङ्गीकरणेन परिहार एषः।
(परिक्रामितकेन।) एष स भगवतोवासुदेवस्यापि वन्द144नीयोबलभद्रः। []145 (प्रकाशम्।145)
किं किं किं चुचुचुम्बनैर्मुमुमुधा146 वक्त्राम्बुजस्याग्रतो
देदेदेहि पिपिप्रिये सुसुसुरां पात्रेऽत्ररेरेवति।147
मा मा मा विविलम्बनं कुरु कुरु प्रेम्णा हली याचते
यस्येत्थं मदचूर्णितस्य तरसा वाचः स्खल148न्त्याकुलाः॥५२॥
अपि च।
नीलांशुकं नलिनदाम च यस्य भूषा
यत्कीर्ति149कारि मधुरं मधु रेवती च।
लीलासु धृष्टधनुरत्र हली सहेलं150
शारैः य एष खलु खेलति खेलगामी151॥५३॥
द्रौपदी। जो किल एरावणवारणोविंअसदासदो सदासच्छन्दो आ152
बन्दी। किमाह कामपालः।
रेवतीं त्रिभुवनैकसुन्दरीं
न प्रकोपयति रोहिणीसुतः।
तेन नैष विदधाति153 कौतुकी
दृग्विभागमपि कृष्णकार्मुके॥५४॥
पुनर्बन्दी।
यः पीयूषभुजां पुरः प्रहरतां दम्भोलिपाणिं रणे
निर्जित्योर्जितशार्ङ्ग154निर्गत शरश्रेणीभिरुद्दामभिः।
सत्यावाञ्छितमौलिबन्धरचनैः पुष्पैः सदा सुन्दरां-155
श्चक्रे नन्दनपारिजातकतरून्विश्वंभरासक्षिणः॥५५॥
वृषतुरगकरीन्द्रस्यन्दनाद्याकृतीनां
किमपरमसुराणां मन्थिता सोऽयमास्ते।
कृतसुरपतितोषः षोडशस्त्रीसहस्र-
प्रणिहितपरिरम्भस्यास्पदं पद्मनाभः॥५६॥
द्रौपदी। जस्स किल कलअण्ठी मञ्जुजम्पिणी रुप्पिणी पढमकलत्तं जस्स कञ्चणमाला सच्चभामा पमदावणं हिअअस्स।156
बन्दी। किमाह देवोवासुदेवः।
यस्मिन्मदस्य मदनस्य च भूर्ममार्यो157
यस्मिन्नमी च158 यदुवंशभुवः कुमाराः।
नन्वत्रसोऽहममुना कमलावतारः159
स्त्रीचक्रकेलिचतुरश्चरितेन लज्जे॥५७॥
परिक्रामितकेन बन्दी।
वल्गच्चाणूरचूर्णीकरणसहभुवः पूतनाफुत्कृतीनां160
कर्तारः कंसवंशप्रशमपरशवः केशिनः क्लेशकाराः
यस्यासन्मानदर्पप्रबलकुवलयापीडपीडाप्रगल्भाः
क्रीडाडिम्बस्थलीलोद्धृतधरणिधराः केलयः कालियारेः॥५८॥
तस्यैष शम्बरमहासुरसुन्दरीणां
सिन्दूरमण्डन161हरेण पराक्रमेण।
शश्वत्प्रकामकमनीयजनोपमानं
प्रत्यक्षपञ्चविशिखस्तनयः पुरस्तात्॥५९॥
द्रौपदी। जो किल जाअवकुमाराणं मज्झे णिरुवमरूवरेहाजअपडाअं अविलम्बं अवलम्बेदि।162
**बन्दी।**आर्यधृष्टद्युम्नः
उद्यतः क्रतुकृशानुजन्मनः
कर्तुमेष धनुषोऽधिरोपणम्।163
शार्ङ्गिणा भगवता ससंभ्रमं
भ्रूवि164टङ्कघटनेन वार्यते॥६०॥
(परिक्रामितकेन।)
धनुर्विद्यारहस्येषु165 शिष्योऽयं सव्यसाचिनः।
प्रद्युम्नस्य सहाध्यायी सात्यकिः सत्यसंगरः॥६१॥
अपि च।
यः166 सत्यस्य निधिः श्रियां च सरणिः साम्नां च धाम्रा च यो
यो दाता च दयालुरेव च पदं कीर्तेश्च नीतेश्च यः।
तस्यैतस्य स एष दूषणकणः कारुण्यपुण्यात्मनः
पात्रापात्रविवेचनं न यदभूत्सर्वस्व दानेष्वपि॥६२॥
द्रौपदी। जो जाअवकुमारो भविअ अणासादिदकादम्बरीरसो।स एदस्स दोसोगुणो वा कीरदु।167
बन्दी।
यागकुण्डशिखिगर्भसंभवं
वन्द्यते न तु करेण बध्यते।168
इत्युदीर्य चतुरोक्ति सात्यकिः
पूजया परिहरत्ययं धनुः॥६३॥
(परिक्रामितकेन।)
शिशुपालमहीपालोमेकलाना कुलोद्वहः
अयं सगजनिर्घोषोदनघोषसुतः परः169॥६४॥
पाणिप्रस्यैर्बकुलसुमनः सौरभं योमिमीते
दंपत्योर्यः सुरतसमये सौख्यसंख्यां करोति।
यश्चज्योत्स्ना चुलुकपुटकैः काममात्रामतीन्दोः
शक्तः स्तोतुं बत स170 निखिलान्यस्य कीर्त्यद्भुतानि॥६५॥
द्रौपदी। जो णिज्जिदसअलसुरासुरो।
बन्दी।
दक्षिणं करमु171पैति वामतो
वाममञ्चति च दक्षिणादिति।
दूरतोऽस्य नृपतेर्गुणार्पणे172
धारणेऽपि धनुषो विडम्बना॥६६॥
(परिक्रामितकेन।)
सत्यसंधोजरासंधः क्रान्तदिग्वलयो बलैः।
अत्रैष राजते राजा मागधोमागधैः स्तुतः173॥६७॥
अस्यासमं समरकर्म दिदृक्षमाणै-
र्दोषद्वयं174 फणिभिरापि चमूरजस्तः।
यत्कूणितेक्षणतया न कबन्धनृत्यं175
दृष्टं श्रुता176 न च महाभटसिंहनादाः॥६८॥
द्रौपदी। जो जणणीजणिददेहखण्डणो जराए177 रक्वसीएसंधिदोत्ति जरासंधोवुच्चदि।
बन्दी।
अस्य वैष्णवमिदं महाधनुः स्वप्रभावविभवेन भूपतेः।
अम्बरे भुवि दिशां च संचये दर्शयत्यतनुकार्मुकावलीः॥६९॥
(परिक्रामितकेन।) कथम्। एते राजानोयुगपदुपस्थिताश्चापमारोपयितुं विडम्बिताश्च। तथा हि178
जातं कीकसभङ्गतः शकपतेर्दोर्दण्डयोः खण्डनं
निष्ठ्यूतारमठेश्वरेण179 वदनात्कीलालकल्लोलिनी।
जानुभ्यां जगतीं गतश्च तरसा पाण्ड्यः प्रचण्डोऽप्ययं
कोदण्डेन न खण्डिताः क्षितिभुजो दामोदरीयेण के॥७०॥
(सविषादम्।)
धिङ्मन्त्रं शकुनेः कुलक्षयकरं दुर्योधनं धिङ्नृपं
धिग्भीष्मं च पितामहं गुरुमपि द्राणं सपुत्रं च धिक्।180
यद्दग्धा जतुधाम्निपण्डुतनया जीवेत्स चेदर्जुनो
राधायन्त्रमविड्वमत्र न भवेत्कन्या न च द्रौपदी॥७१॥
धृष्टद्युम्नः।
वैकुण्ठकार्मुकहठाहरणैककण्ठे181
दोर्दण्डमण्डलविखण्डि182तराजचक्रे।
द्राग्द्रौपदी नमितकण्ठविलोठिहार-
विष्लिष्टयष्टि गणनां गुणिनां करोति183॥७२॥
सखी। किं पुण एसो भरिदभुवणकोलाहलकलअलो।184
बन्दी। अवलोक्य सहर्षम्।
धृष्टद्युम्नेविषणेहसति मुरजिति द्रौपदीचित्तनिघ्ने
कादण्डप्रौढिगाढग्लपितगुरुबले चात्रराज्ञां समाजे।
प्रेङ्खत्कृष्णाजिनानां करकरकजुषां185 वल्कलव्याकुलानां
विप्राणां कोऽपि मध्यादवतरति युवा कार्मुके दत्तदृष्टिः॥७३॥
अपि च।
व्रीडानतेषु वदनेषु च भूपतीनां
संचारयन्विकचपङ्कजचारुचक्षुः।
अभ्येति मत्तगजखेलगतिः स एष
साभ्यर्थनं186 मुनिजनेन निषिध्यमानः॥७४॥
अर्जुनः।(कति चित्पदानि गत्वा चतुर्दिशमवलोक्य।)
एतत्कृष्णस्य शार्ङ्गं ननु धनुरतनुप्राणदोर्दण्डचण्डै-
र्दूराद्भूपप्रकाण्डैः सपदि परिहृतं शिञ्जिनीसंयतेषु।187
मध्ये राज्ञां प्रतिज्ञा मम पुनरियती मद्भुजायन्त्रयोगे
प्रत्येकं पर्वमुद्रा त्रुटति तडिति वा जाय188ते कर्मठं वा॥७५॥
(सरभसं परिक्रम्य धनुरारोपणं नाटयन्।)
मद्बाहुयन्त्रयुगयन्त्रित189माततज्यं
न स्याद्धनुः कथमिदं हि रथाङ्गपाणेः।
तुन्नाटनिर्यदि190 न याति च भूमिपृष्ठ-
मा शेषमा च कमठाधिपमभ्युपेयात्॥७६॥
भीमः। वत्स नकुल। भिदुरा भूमिरिति मा कदाचन कदर्थितकोदण्डतलकोटिः स्यात्किरीटी।191 तत्तस्याधस्ताड्वस्तं दार्ढ्यायनिदधे। (इति तथा करोति।)
नकुलः।
धत्से जर्जरतां न मेदिनि मुधा मा शेष शङ्कां कृथा-
स्तुभ्यं कूर्मपते नमस्त्यज भियं दिक्कुञ्जराः स्वस्ति वः।
यज्जिष्णुर्भुजयोर्बलेन नयति ज्याहेलयैवाटनीं
धत्ते पाणितलं तलेऽस्य धनुषोवामं हिडिम्बापतिः॥७७॥
(अर्जुन आरोपयति।)
सखी। भअवदि। मिधुणसंघट्टणेक्कदेवदे कुण्ठिदे णीसेसणरेन्दचक्के एक्कमेक्कविप्पवीरसमुज्जमसेसं वट्टदि सअंवरविडम्बणं।192
अर्जुनः।(बाणमोचं नाटयति।)
आकर्णाञ्चितचापमण्डलमुचा बाणेन यन्त्रादर-
च्छिद्रोत्सङ्गविनिर्गतेन तरसा विड्वा च राधामुना।
(द्रौपदीमवलोक्य।)
तुल्यं शोषणमोहनप्रभृतयः प्रक्षेपकुण्ठक्रमाः
कामेन द्रुपदात्मजाहृदि हठान्न्यस्ताः स्वयं चे193षवः॥७८॥
सखी। अच्छरीयंअच्छरीयं। असलिलकुवलअकुसुमं विअ कुसुमकोदण्डतिग्गक्वेवणमोहणोदअं इन्दआलं। से दिट्ठी विप्पवीरवदणे णिवडन्ती ण विरमदि।194")
अर्जुनः। कथम्। राधावेधानन्तरमियमस्मासु स्निह्यति। यतः
जैत्रं195 तन्त्रंकुसुमधनुषः प्रेमसर्वस्वदूताः196
सत्यंकाराः प्रणयविततेस्तुष्टये मुष्टियोगाः।197
विन्यस्यन्तः श्रवसि सुतनोर्मेचकाम्भोजभूषा-
मुत्कण्ठन्ते198 मयि निपतितुं नर्तिताक्षाः कटाक्षाः॥७९॥
बन्दी। हा हा धिक्कष्टम्।
ध्रुवमिदमुपदिष्टं कैश्चिदाचार्यपादै-
र्यदुत जनकशोकस्यैकहेतुः कुमारी।
अकलितकुलशीलोऽप्येष यत्कोऽपि धन्वी
द्रपददुहितुरस्या वाञ्छति स्वामिभावम्॥४०॥
अर्जुनः। हंहोबन्दिवृन्दारक। किमत्रकुलान्वेषणेन किं वाशीलपर्यालोचनया। धनुरारोपणमात्रपरि199णेया द्रौपदी।
(नेपथ्ये।)
हंहोमहाब्राह्मण। त्वामेवं नृपतयः समुदिता200 भाषन्ते।
सायकश्च त्वया मुक्तोयन्त्रं वातेन चाहतम्।
तन्मा वृथा विकत्थस्व न राधांविड्ववानसि॥८१॥
(पुनः साक्षेपम्।)
रे रे ब्राह्मण मुञ्च विप्लवमिमं श्रुत्यर्थवीथीं स्मर
क्षत्रस्याथ ननु स्वयंवरविधावेकाधिकारः स्थितः।
तच्चेन्नाद्रियसे स्मरार्द्रहृदयोदण्ड्यस्त्वमुर्वीभुजां
तत्संकर्षणकार्मुके समुदिता नैते क्षमन्ते नृपाः॥४२॥
अर्जुनः।(तान्प्रति।)
कस्य द्राणोधनुषि न गुरुः स्वस्ति देवव्रताय
त्यक्ताभ्यासः कुलपतिरसौ201श्रीसमुत्थैर्विलासैः।
रे कर्णाद्याः शृणुत तदिमां202 ब्राह्मणस्यास्य वाणीं
राधायन्त्रंरचयत203 पुनर्विड्वमप्यस्त्वविड्वम्॥८३॥
सखी। सहि। इदो तरलिदहारअणेक्कसंमुक्कमुत्तं उच्चण्डचित्तचण्डिमाकणञ्चिदकोदण्डमण्डलं आलिहिदभिण्डिवालं आहिद204संघट्टपट्टिसं संकुलकेसभूस णांलङ्किदकङ्कणअं च समन्तदोसमुत्थारेदि विन्दं णरेन्दाणं।
बन्दी।
संघट्टोत्पिष्टचूडाच्युतमणिकणिका205कर्बुरैर्बाहुदण्डै-
स्तूणोत्कीर्णास्त्रदण्डाः क्षितिपतय इमे सर्वतः संरभन्ते।
अप्रेक्षित्वा विलोलां द्रुप206ददुहितरं विड्वराधाशरव्यं
बाणं कोदण्डदण्डे विदधदयमितो वर्तनं207 विप्रवीरः॥४॥
(नेपथ्ये।)
देवस्य द्युमणेः कुले नृपतयो ये208 ये च चूडामणेः
श्रीकण्ठस्य निवेदयामि तदिदं तेषां द्वयेषामपि।
विप्रश्चीवरवान्सहायरहितः कोऽप्येष वः पश्यतां209
राधावेधकरोहठेन हरते कीर्त्यासमं द्रौ210पदीम्॥८५॥
भीमः। वत्स धनंजय। त्वं कराकलितद्रौपदीक एव मामनुवर्तस्व। अहं रा211जचक्रस्य पुरतोभवामि। (तथा भवति।212)
**नकुलः।**आर्य। इमं तालतरुमायुधीकुरु213। (भीमस्तथा करोति।)
बन्दी।
उत्पाटितम214हातालक्लृप्तचण्डगदाधरः।
विप्रवीरो द्वितीयोऽपि पार्थिवाणां पुरः स्थितः॥८६॥
अर्जुनः। राजलोकमवलोक्य।
अयमहमिह विप्रः प्रोतराधारहस्य-
स्त्रिभुवनजयमुद्रा द्रौपदी चेयमत्र।
कलयथ यदि दोष्णश्चापदण्डप्रचण्डां-
स्त्य215जत रथगजस्थास्तत्पुरस्योपकण्ठम्॥८७॥
बन्दी।(विचिन्त्य।)
वीर्यं वचसि विप्राणां क्षत्रियाणां भुजद्वये।
इदमत्यन्तमाश्चर्यं भुजवीर्या हि यद्विजाः॥८८॥
(अर्जुनस्ततदेव पठति।)
(नेपथ्ये।)
साधु ब्राहण साधु। क्षात्रं मार्गमनुवर्तसे।
भीमः। यद्येवम्216
प्रसर्पतु रणाङ्गणे रुधिरकेलिकल्लोलिनी
भवन्तु फलिता इव द्विरदमुण्डपिण्डैर्दिशः।
नृमांसकवलान्तरेष्वपि च साग्निलेखैर्मुखैः
कृतान्तजयमङ्गलं विदधतु ध्वनिं फेरवाः॥८९॥
इति निष्क्रान्ताः सर्वे।
इति प्रथमोऽङ्कः।
(ततः प्रविशति विदुरः सशारोपकरणश्च217 पुरुषः।)
विदुरः।
आ देवाद्दिव्यपङ्केरुहसदनजुषोऽस्मिन्महाराजवंशे
विष्वक्सेनावताराद्विजयिनि जगतामत्र चित्रप्रसूतेः।
हे विश्वे लोकपालास्त्वमपि वसुमति ब्रूहि वाचं पवित्रा-
मिन्दोरन्यस्य दृष्टोयदि किल कलया स्यात्तताङ्कः शशाङ्कः218॥९०॥
तत्रैव गोत्रे संप्रति तु
वाच्यं यत्र दुरुक्तयः कुचरितं नानाविधा वर्णिका
लाभः सान्द्रतमो रसः किमपरं भावश्च मोहो219 महान्।
शैलूषैः कितवैरनेककपटश्रेणीमहानाटकं
द्यूतं यत्किल तत्रकौरवपतिः प्रस्तावनायां स्थितः220॥९१॥
पुरुषः। अज्जधम्मावदार विदुर221। किं पुण एवं भणीअदि जदोजूदमहत्तरा एवं मन्तअन्ति।
रणन्तमणिणेउरा रणरणन्तहारच्छडा
कणन्तमणिकङ्कणा222 मुहरमेहलामालिआ।
भवन्ति भवणङ्गणे घणघणाउले ते परं223
पसणदिणसामिणो इह224 जिणन्ति जूएण जे॥९२॥
विदुरः। भद्र। तिमिंगिलंगिलन्यायोऽयं शृङ्गयति नापिजीवति225। (विचिन्त्य।)
श्रीनिर्वासनडिण्डिमों क्वणरवः226 सद्म स्थिरं छद्मनां
सत्योत्सारणघोषणा तत इतो लज्जानिवापाञ्जलिः।
द्वारं ह्यार्ययशः प227राभवपदं गोष्ठी गरिष्ठापदां
द्यूतं दुर्नयवारिधिर्निपततां228 कस्तत्र हस्तग्रहः॥९३॥
पुरुषः। अज्ज धम्मावदार विदुर। किं पुण एव्वंसखेदं मन्तीअदि229।
विदुरः। भद्र चण्डातक। शृणु यन्मन्त्र्यते। (पुनस्तदेव पठति।)
पुरुषः। अवि णं भोदु। सुसच्छचित्तोमित्तेसु सिणिड्वोबन्धूसुणिव्वाजरत्तो कलत्तेसु विणअभङ्गुरो- गुरूसु पसादणिच्चोभिक्वेसु230जुहिट्ठिरो। ता किं ति एसो कोरवेन्दस्स विसेसपरिप्फड्वो।
विदुरः। किमुच्यते।
युधिष्ठिरो धर्ममया महाद्रुमः
स्कन्धोऽर्जुनोभीमसेनोऽस्य शाखा।231
माद्रीसुतौ पुष्पफले समृद्वे232
मूलं कृष्णोब्रह्म च ब्राह्मणाश्च॥९४॥
कौरवपतिस्तु तस्य प्रत्युदाहरणम्।233
दुर्योधनो मन्युमयोमहाद्रुमः
स्कन्धः234 कर्णः शकुनिस्तस्य शाखा।235
दुःशासनः पुष्पफले समृद्धे
मूलं राजा धृतराष्ट्रोमनीषी॥९५॥
यदयमाहूय236 वारणावतात्प्रेमप्रणयाभ्यां नाम शकुनिकर्णकुरुपतिप्रेरितेन धृतराष्ट्रेण युधिष्ठिरोऽभिहितः।यदुत वत्सयुधिष्ठिर। दुर्योधनकारितेऽत्रसदसि भ्रातृद्यूतं प्रवर्तयितव्यमिति।237
पुरुषः। तदोतेण किं पडिवणं।
विदुरः। यत्पाशसंयतोवन्यः करीव प्रतिपद्यते तथा चा238भिहितं तेन।
राजसूयक्रतोर्यज्वा पाण्डुपुत्रो239युधिष्ठिरः।
आहूतोन निवर्तेत द्यूतादपि रणादपि240॥९६॥
पुरुषः। अज्जेव्व अहं सउणिणापउणीकदे अक्वे ससारं सारिफलहं च समप्पिअसंपेसिदोम्हि सहामज241्झे। ता अज्ज कधेसु। किं पुण कारणं दुज्जोहणस्स दुज्जरणत्तणे242।
विदुरः। श्रुतो मया243 कुड्यान्तरितेन शकुनिना सह मन्त्रयमाणोमहाराजदुर्योधनः।
तत्रोत्सर्पिणि राजसूयसमये राज्ञः पृथाजन्मनो
द्वीपेशैर्विनयान्वितैरुपचितं चित्रैर्महाप्राभृतैः।
प्रत्यक्षीकृतवान्यदस्मि विभवं कोशाधिकारे स्थित-
स्तेनाद्यापि निरौषधो मनसि मे दाहज्बेरा जृम्भते॥९७॥
अपि च। गन्धाराधिपते मातुल244।
मायामयेऽसमसभासलिले महाम्बु245
त्यक्त्वान्यतो व्रजति मय्यनभिज्ञभावम्।246
यत्कृष्णया विहसितं सह फाल्गुनन
तन्मे मनः कुसुमभावमिदं लुनाति॥९८॥
(नेपथ्ये।)
देवश्चन्द्रकुलप्रकाण्डतिलकः षाङ्गुण्यवाचस्पति-
र्वारोनिर्मलकीर्तिनिर्झर247गिरिर्भूखण्डविद्याधरः।
सप्तद्वीप248जयैकलम्भितमहाश्वेतातपत्रोन्नतिः
पाण्डुः पाण्डुयशःकरो249, विजयते पृथ्वीपृथानन्दनः॥९९॥
पुरुषः। किंणरकण्ठो250एसो जुहिट्ठिरबन्दी पढदि।
(पुनर्नेपथ्य।)
नाले सौर्यमहोत्पलस्य विपुले सेतौसमिद्वारिधेः251
शश्वत्स्वर्गभु252जंगचन्दनतरौ क्रीडोपधाने श्रियः।
आलाने जयकुञ्जरस्य सुदृशां253 कन्दर्पदर्पे चिरं
श्रीदुर्योधनदोष्णि विक्रमधने लीनं जगन्नन्दति॥१००॥
पुरुषः। एसो254 दुज्जोहणमाअधो कलकण्ठोणाम।
विदुरः। संप्राप्तावेतौ युधिष्ठिरदुर्योधनौ सभाम्। एते च भीष्मद्रोणकृपहार्दिक्यकर्णसोमदत्ताश्वत्थामादयः255 कौरवेश्वरभ्रातृशतं च प्रविशन्ति ।256 तदावामपि प्रविशाव।
इति निष्क्रान्ता।
इति विष्कम्भकः।
(ततः प्रविशति युधिष्ठिरो भीमसेनश्चदुर्योधनः शकुनिश्च तयोस्ताम्बूलकरङ्कधारिण्यौ257सुनन्दा सुरेखा च।)
युधिष्ठिरः।
विवर्तयाक्षाञ्छकुने शारक्रीडां प्रवर्तय।258
धृतराष्ट्रस्य पाण्डोश्च ममाज्ञा मौलिमृच्छति259॥१०१॥
राजसूयक्रतोर्यज्वा पाण्डवोऽहं युधिष्ठिरः।
आहूतोन निवर्तेयं द्यूतादपि रणादपि260॥१०२॥
शकुनिः। स्वगतं दक्षिणं पाणिमुद्यम्य261।
हंहो हस्त कृतास्त्र दान262सलिलप्रक्षालित स्वस्ति ते
लोकेष्वक्षविचक्षणश्च शकुनिः स्वाङ्गेऽपि भक्तस्त्वयि।
वीरे माननिधौ पराक्रमधने यद्भागिनेये263 मम
श्रीः पार्थप्रथमादपास्य भवता कार्या264 हि दुर्योधने॥१०३॥
तदार्य पणः क्रियताम्।
युधिष्ठिरः।
हारोऽयं केरलस्त्रीविहसितशुचिभिः पङ्क्तिभि265र्मौक्तिकानां
शुक्रेणैकाकृतीनां कृत266सकलसभागर्भचन्द्रोदयश्रीः।
भ्रातृद्यूते पणो मे रजनिचरपतेरर्जितो राजसूये
यस्यैतन्मध्यरत्नं तिरयति ककुभः कौङ्कुमीभिः प्रभाभिः267॥१०४॥
भीमः। भवतस्तु कः पणः।
दुर्योधनः।
राजावलीक्रमायातोरत्नकोशः पणोमम।
शकुन्तलाद्याभरणैर्यः268 पुनाति च पाति च॥१०५॥
(उभौक्रीडतः।)
शकुनिः। जितं महाराजदुर्योधनेन। हंहोयुधिष्ठिर। हारितोहारः।
(दुर्योधनः सुरेखायाः कण्ठे परिधत्ते।)
सुनन्दा। महाराअ दुज्जोहण। जुहिट्ठिरकण्ठणिवेसी ससीसेपडिच्छणिज्जो दे हारो।269 जं पुण अम्हारिसजणजोग्गं करेसि270ता ण रोहिणीवल्लहकुलोचिदं अणुचिठ्ठसि।
भीमः। साधु सुनन्दे साधु। उचितमभिहितम्।
सुरेखा। अइ उड्डामरसीले जूदजिदे वि अहिजणत्तणं271।
शकुनिः।(स्वगतम्।)प्रतिभावती272 सुरेखा। (तं प्रति प्रकाशम्।) अपरःपणः क्रियताम्।
युधिष्ठिरः। संपादिता तातधृतराष्ट्रस्याज्ञा। तदास्ताम्।
शकुनिः।(विहस्य।) दुर्योधने क्रीडति कथं धर्मात्मजो विरमति।नन्वधुनैव प्रतिज्ञातम्। आहूतो न निवर्तेयं द्यूतादपि रणादपीति।273 “)
युधिष्ठिरः। सुनन्दामवलोक्य सस्मरणम्।
कुर्वन्त्योनयनैरपाङ्गतरलैर्दीर्घायुषं मन्मथं
तन्वन्त्यो हृदि रागिणां रतिमहा274वल्लीविलासं क्रमात्।
न्यस्यन्तोमदिरामदस्य च हठात्कां चिन्मनोहारिता-
मङ्गैर्मुग्धमधूकपाण्डुभिरिमा वाराङ्गना मे पणः॥१०६॥
भीमः। भवतस्तु कः पणः।
दुर्योधनः।
सुधावीचिमुचां275 वाग्भिर्विभ्रमवल्लिकुण्डलः।
ममापि वारनारीणां स्मरस्मेरो गणः पणः॥१०७॥
(उभौ क्रीडतः।)
शकुनिः। जितं जितं महाराजदुर्योधनेन।
दुर्योधनः। सुरेखे। त्वमेतासां सुनन्दाप्रभृतीनामधिष्ठात्री भव।
सुरेखा। जं कुरुवदी आणवेदि। (प्रणमति।)
सुनन्दा। धम्मणन्दणोउण जदि जिणन्तो आसि सुरेहापमुहीणं ता अहं अहिठ्ठाइआ आसि।276
शकुनिः। अपरः पणः क्रियताम्।
युधिष्ठिरः।
निरर्गलविनिर्गलद्गुलुगुलाकरालैर्गलै-
रिमे तडिति ताडितो277ड्डमरदिण्डिमोड्डामराः।
मदाचमनचञ्चुरप्रचुरचञ्चरीकोच्चयाः278
पणः परिणतिक्षणक्षततटान्तरा279 दन्तिनः॥१०८॥
भीमः। भवतस्तु कः पणः।
(दुर्योधनस्तदेव पठति।)
(उभौ क्रीडतः।)
शकुनिः। जिता दन्तिनः।
दुर्योधनः।(नेपथ्यंप्रति।) दुःशासन। द्यूतदन्तिनां त्वमसि प्रणेता।
(नेपथ्ये।) यदादिशत्यार्यदुर्योधनः।
शकुनिः। अपरः280 पणः क्रियताम्।
युधिष्ठिरः।
क्कणत्कनक281किङ्किणीमुखरकंधरासंधिभि-
र्युतास्तरुणतित्तिरच्छविमनोजवैर्वाजिभिः।282
द्रुणाङ्कघनपट्टिशत्रिशिख283दण्डिनः स्तम्भिनो
रथाः प्रचलकाञ्चनध्वजमहापताकाः284 पणः॥१०९॥
भीमः। भवतस्तु कः पणः।
(दुर्योधनस्तदेव पठति।285)
(उभौ क्रीडतः।)
शकुनिः। हारिता रथाः।
दुर्योधनः।(नेपथ्यं प्रति।) सखेऽङ्गराज। त्वं रथानां नेता286भव।
(नेपथ्ये।) यदादिशति कौरवेश्वरः।
शकुनिः। अपरः पणः क्रियताम्।
युधिष्ठिरः।
महीधरदरीषु ये सुनिनदं पतद्भिः खरै-287
र्लिखन्ति च पठन्ति च स्फुटतरं ठकारानिव288
विरोचनहयावलीकुलभुवां289 स तेषामयं
पणः पवनरंहसां मम तुरंगमाणा गणः॥११०॥
भीमः। भवतस्तु कः पणः।
(दुर्योधनस्तदेव पठति।285)
(उभौक्रीडतः।)
शकुनिः। जितं जितं महाराजदुर्येधनेन।
दुर्योधनः। मातुल। त्वमेतेषां तुरंगमाणां प्रभुर्भव290।
शकुनिः। यदाह महाराजः। (राजानमुद्दिश्य।)
किं वाजिभिः किमु गजैः किमथोरथैश्च
सापत्नकं न धृतये धरणिः पणोऽस्तु।
एकातपत्रमिदमद्य चिराय राज्यं
धर्मात्मजो भजतु वा धृतराष्ट्रजोवा291॥१११॥
युधिष्ठिरः। यद्येवम्292
एैलः प्राक्स पुरूरवाः प्रभुरभूद्यस्योर्वशीवल्लभो
दुःषन्तः स च योऽभ्यसूत भरतं शाकुन्तलं शान्तये।
श्रीमाञ्छंतनुरग्रिमः स च सतां गङ्गाकलत्रेण य-
स्तत्सिंहासनमम्बुराशिरशनां शासन्महीं293 मे पणः॥११२॥
भीमः। भवतस्तु कः पणः।
दुर्योधनस्तदेव पठति।
नेपथ्ये।
राजन्युधिष्ठिर नराधिप कौरवेन्द्र
वंशे294 युवां भगवतोभवशेखरस्य।
द्यूतं न युष्मदुचितं ननु चिन्त्यतां च
कैः क्षत्रियैर्वसुमती पणिता पुराणैः॥११३॥
युधिष्ठिरः। भो सभासदः। कथं किल राजसूययज्वा प्रतिज्ञातमर्थं295 कदर्थयति।
दुर्योधनः। हंहोसभ्याः296। अक्षधर्माअपि निषिध्यन्ते।
(उभौ क्रीडतः।297)
शकुनिः। जितं जितं महाराजदुर्योधनेन।
दुर्योधनः। स्वयमहमस्य राज्यार्धस्याधिष्ठाता298।
शकुनिः299। अपरः पणः क्रियताम्।
यूधिष्ठिरः। किं नामावशिष्टं यत्पणीक्रियते।
शकुनिः। किं नाम हारितं शरीरे तिष्ठति। शरीरधना हि राजानः।285
युधिष्ठिरः। यद्येवम्
निर्यान्ति यस्य वंदनाद्वितथा न वाचो
यो राजसूयविधिनिर्धूतपाप्मपङ्कः।300
सोढा न चानुजमहाविरहस्य योऽस्मि
सो301ऽयं स्वयं तव पणः प्रथमः पृथाभूः॥११४॥
भीमः।(स्वगतम्302।) कथम्। आत्मापि पणीकृतः। अहो सत्यसंधता युधिष्ठिरस्य। (प्रकाशम्।) भवतस्तु कः पणः।
दुर्योधनः।
हेलानमन्नृपकिरीटविटङ्ककोटि-
शृङ्गारिरत्नचितकाञ्चनपादपीठः।303
वैतालिकैः स्तुत304समस्तयशात्सवश्रीः
सोऽयं स्वयं प्रतिपणस्तव कौरवेन्द्रः॥११५॥
(उभौ क्रीडतः।)
शकुनिः। जितं जितं महाराजदुर्योधनेन।
(युधिष्ठिरः।) जितोऽस्मि। तव नियोगे भृत्यः305।
शकुनिः। पुनरपरः पणः क्रियताम्।
युधिष्ठिरः। कः पुनरपरः पणः।
शकुनिः। भ्रातरः।
युधिष्ठिरः।
यो मन्थानकरः क्रतौ निजकुलप्राकारबन्धश्च306 यो
दोर्भ्यांयः प्रसभं व्यधत्त च जरासंधस्य संधिच्छिदाम्
सोऽयं दृप्तहिडिम्बडिम्बविजयी वीर307स्त्रिलोकाद्भुतं
भीमो भीमपराक्रमः पृथुगदाव्यग्राग्रपाणिः पणः॥११६॥
भीमः। भवतस्तु कः पणः
दुर्योधनः।
संकर्षणान्निजतनूज्ज्वलकीर्तिराशेः
सार्धं मयाधिगत दिव्यमहारहस्यः308।
त्वत्सोदरस्य मम सादर एष वीरो
दुःशासनः प्रतिपणोऽस्य वृकोदरस्य॥११७॥
(उभौक्रीडतः।309)
शकुनिः। जितं जितं महाराजदुर्योधनेन310।
दुर्योधनः। अपरः पणः क्रियताम्।
युधिष्ठिरः।
कर्णप्रावरणैः सहैकचरणानश्वाननैः किंनरां-
स्त्र्यक्षैस्तु311ल्यशिखान्वलीमुखमुखैर्यक्षांश्च रक्षांसि च।
निर्जित्याकनकाद्रितोजनपदान्योराजसूये क्रतौ
सम्राजं कृतवान्युधिष्ठिरमलं सोऽयं किरीटी पणः॥११८॥
भीमः। भवतस्तु कः पणः।
दुर्योधनः।
यो भार्गवाद्भगवतोऽर्जितचापवेदो
द्रोणेन तुल्यगरिमा मम धर्ममित्रम्312।
स प्रेरितार्थिजनवाग्भिररिक्तकर्णः
कर्णः स्वयं प्रतिपणोऽस्य धनंजयस्य॥११९॥
(उभौक्रीडतः।)
शकुनिः। जितं जितं महाराजदुर्योधनेन। तदपरः313 पणः क्रियताम्।
युधिष्ठिरः।
सौहार्दात्प्रणयादथ प्रथमतः स्नेहातिरेकेण वा314
यो देवेन रथाङ्गिनापि समरे हित्वा करं लम्भितः।
पाश्चात्यक्षितिपालनिर्मलयशः प्रस्तारहारान्हर-
न्सोऽयं मे नकुलः कुलैकतिलको युद्धप्रवीणः315 पणः॥१२०॥
भीमः। भवतस्तु कः पणः।
दुर्योधनः।
नकुलस्यापि ते भ्रातुर्भ्राता प्रतिपणो316 मम।
बिभ्रत्कीर्तिमहानावि317 विकर्णः कर्णधारताम्॥१२१॥
(उभौ क्रीडतः।)
** शकुनिः।** जितं जितं महाराजदुर्योधनेन। तदपरः पणः क्रियताम्।
** युधिष्ठिरः।**
हेलालोलितपाण्ड्य318केरलबलोयः सिंहलं लङ्घय-
न्द्राक्सं319क्षुभ्य विभीषणेन तरसा दुरात्करं लम्भितः
नित्यं रावणनिर्जितामरहृतैर्यः संभृतोभूषणैः
सौम्यश्रीः सहदेव एष स पणः क्षत्रैकचूडामणिः॥१२२॥
** भीमः।** भवतस्तु कः पणः।
** दुर्योधनः।** अनिर्जितो भ्राता विकर्ण एव मम320 पणः।
(उभौक्रीडतः।)
** शकुनिः।** जितं जितं महाराजदुर्योधनेन। तदपरः पणः क्रियताम्।
** युधिष्ठिरः।** किं नाम न हारितम्। कः पु321नरपरः पणः।
** दुर्योधनः।** धर्मदारा द्रौपदी।
** युधिष्ठिरः।**
संभूता द्रुपदाध्वरे हुतभुजः पाण्डोर्नृपस्य स्नुषा
राधावेधमहापणेन विजिता राज्ञां पुरः पश्यताम्।
भूभृन्मौलिमणीन्दुदीधितिजलैर्या स्नातपादाम्बुजा
सा देवी विनयाभिमानवसतिः कृष्णा वितृष्णा पणः॥१२३॥
** भीमः।** भवतस्तु कः पणः।
** दुर्योधनः।322**
ज्येष्ठत्वात्पाण्डुपुत्रस्य धृतराष्ट्रस्य या स्नुषा।322
सा देवी देवराजार्हा मम323भानुमती पणः॥१२४॥
** सुनन्दा।**(स्वगतम्।) एसो जेट्ठकणिट्ठाणं विणिमओ324।
** **(उभौक्रीडतः।)
** शकुनिः।** जितं जितं महाराजदुर्योधनेन।
** दुर्योधनः।** दुःशासन। आनीयतां द्यूतदासी द्रौपदी।
** नेपथ्ये।** यदादिशति कौरवपाण्डवनाथः325।
** दुर्योधनः।** अपरः पणः क्रियताम्।
** युधिष्ठिरः।** न मे पणान्तरमस्ति326।
** दुर्योधनः।**
वर्षाणि द्वादशारण्ये सह तिष्ठतु निष्ठया327।
अज्ञातचर्चया वर्षमावयोर्ये विजीयते॥१२५॥
** युधिष्ठिरस्तदेवानुवदति।**
** (**उभौक्रीडतः।)
** शकुनिः।** जितं जितं महाराजदुर्योधनेन।
नेपथ्ये
पञ्चानांया कलत्रंद्रुपदमखविधौचाद्भुतं जन्म यस्याः
पूताया राजसूयावभृथपरिगमे मन्त्रपूतैः पयोभिः।
तामेतां द्यूतदासीं कुरुपतिनियमं मूर्ध्नि कृत्वा मयान्तः
केशेष्वाकृष्यमाणां शृणुत नृपतयो यस्य शक्तिः स पातु॥१२६॥
दुर्योधनः। कथम्। अयं सं328पादितमदाज्ञः सद्रौपदीको वासदुःशासनः प्राप्त एव।
(ततः प्रविशति यथानिर्दिष्टा द्रौपदी दुःशासनश्च।)
(दुःशासनस्तदेव पठति।)
सुनन्दा।(सहसोपसृत्व हस्तमेाटनं329 नाटयन्ती।) दुस्सासण। मुञ्च मुञ्च पञ्चालकेसहत्थं।
(दुःशासनस्तामपनुद्य समन्तादवलेाक्य विहस्य च।)
यन्मुक्तः स्फारतारध्वनिभरितसभाकुञ्ज330गर्भः सरोषं
हुंकारः कातराणां तरलितहृदयः फाल्गुनस्याग्रजेन।
कुर्वद्भिर्हारवल्लीहनननिबिडिताञ्जू331टकूटान्नृपैस्त-
न्न्यस्ताः खड्गेषु332 रत्नत्सरुषु सरभसंसं प्रहाराय हस्ताः॥१२७॥
सुनन्दा।(हस्तमोटनं पुनर्ना333टयित्वा।)
अस्सा चु334म्बिअपल्लवाण बहुणा णेहेण वड्ढज्जुणा
जाणं मुक्कलवेणिबन्धणकरो भाआस वित्तिंजिणो335।
चण्डंपण्डवगेहिणीअ चिहुरे आकड्ढअन्तेण ते336
किं दुस्सासण दुस्सहा कवलिआ हालाहलग्गंगरा337॥१२८॥
द्रौपदी। वच्छ दुस्सासण। मुञ्च मे केसहत्थं। कधं एक्कवत्थाभविअगुरुणरेन्दपुरदोसंचरिस्सं338।
दुःशासनः।(विहस्य।) नन्वपनयाम्येकवस्त्रताम्। (को339टवीकरणेन बहुवस्त्राकर्षणं नाटयन्।)
यावन्नैकं द्रुपददुहितुः कृष्यते वस्त्रमस्या340-
स्तस्याश्चान्यद्भवति पिहितं तावदङ्गं ततश्च।341
खिन्नं चैतन्मम करतलं वाससां चैष राशि-
स्तन्मन्येऽसौ त्रिभुवनमनोमोहिनीं वेत्ति विद्याम्॥१२९॥
द्रौपदी। भो दुस्सासण। मम किं अवरद्धं जेण दुज्जणोचिदंकरेसि।342
दुःशासनः। अयि पाञ्चालि। पञ्चानांकलत्रंभूत्वा किमपि व्रीडसे।
हे द्रौपदि त्वमसि कात्र पतिव्रतानां
किं दृष्टपञ्चपुरुषा वनिता कलत्रम्।
दुर्योधनस्य तदिमं भज वाममूरु-
मास्फालितं मुकुलिताङ्गुलिना करेण॥१३०॥
द्रौपदी।(तदनादृत्वाञ्जलिं बद्ध्वा।) हंहोसहामज्झट्ठिदा गुरुणोणरेन्दा अ। दोवदी णिणअंपत्थेदि।
नेपथ्ये। द्रौपदि। विकर्णस्त्वामाह। कीदृशो निर्णयः।
द्रौपदी। किं अहं पढमं हारिदा जूदे अप्पा वा धम्मणन्दणेण।
नेपथ्ये। प्रजावति। तवायमभिप्रायः।
यद्यहं हारितपूर्वाभवामि द्यूतकिंकरी।
आत्मा वा हारितः पूर्वं तदहं नास्मि हारिता॥१३१॥
** दुःशासनः।** (सक्रोधम्।) अरे रे अकर्ण343 विकर्ण। सभामध्यमध्यासीने भुवनपतावार्यदुर्योधने किमित्थं344प्रलपसि।
(प्रविश्य)
** विकर्णः।** (साक्षेपम्।)
द्यूतं क्षत्रकुलव्रतं345 नहि भवेज्जेतुः पणोऽस्वामिनां346
संरम्भः किमकाण्ड एव भवता सद्वर्त्म यत्त्यज्यते।
भोदुःशासन कः क्रमोद्रुपदजाकेशाम्बराकर्षणे
दुर्वृत्तिं क्षमते न कस्य चिदयं भ्राता विकर्णस्तव॥१३२॥
** दुःशासनः।** (सभ्रुकुटीबन्धम्।) अरे रे धार्तराष्ट्र बटो। वाचाटोऽसि।तद347द्यप्रभृति
न्यायवादी विकर्णोऽत्रभ348वद्भ्ययद्यहं बहिः।
तद्यूयं शतमेकोनं षट् च संप्रति पाण्डवाः॥१३३॥
** दुर्योधनः।** तदतिमुह्यतस्तव कतरः पन्थाः ।
** विकर्णः।**
यां मे वलः सुबलवान्दलितप्र349लम्भां
शिष्येषु सत्स्वपि महत्सु गदामदत्त।
सा मे यदादिशति हस्ततलावतीर्णा
दुर्वृत्तदण्डनविधौमम सोऽत्र पन्थाः॥१३४॥
(समन्तादवलेाक्य।)
क्षत्रैकत्रासचिन्ताकुलमनसि नभः350सिन्धुपुत्रेपवित्रे
द्रेाणे द्राक् श्मश्रु शुभ्रं दलयति शकुनौवर्णयत्यक्षशिक्षाम्351।
कर्णे कर्णान्तिकस्थेहसति कुरुपतौदृष्टयः पाण्डवानां
दृप्तंदुःशासनं च क्षितिपतितिलकं यान्ति धर्मात्मजं च॥१३५॥
** दुःशासनः।**(हे द्रौपदीत्वादि पठति।)
** विकर्णः।** अहो उचितकारिता पाण्डवानाम्।
आकर्ण्य कौरवकुमारबलं प352चण्ड-
मत्युल्लसन्ति353 गुरुरोषकषायताराः।
दृग्दृष्टयोनृपतिसंसदि354 पाण्डवानां
दृष्ट्वा युधिष्ठिरमुखं पुनरानमन्ति॥१३६॥
(पुनरवलोक्य।) अहो किमपि महारम्भः सभासदां क्षोभः।
द्योतच्चू355डामणीनां चलनझणझणत्कारिहारच्छटानां356
प्रेङ्खोलत्कङ्कणालीकलकलमुखरैर्दोर्भिरुड्डामराणाम्।
निःश्वासैः साट्टहासं किमिदमिदमिति त्वङ्गितभ्रूल357तानां
संक्षोभोभूपतीनां विततमपि358 सभागर्भरन्धं रुणद्धि॥१३७॥
** (**पुनरवलोक्य।) अहोकौरवपतेराज्ञा। अहोतत्र सत्यता359 महीपालानाम्।
अस्मिन्महासदसि कौरवपाण्डवीये
क्षोभं गते360 द्रुपदजाचिकुराञ्चनाभिः।
दुर्योधनेन भ्रुकुटी कुटिलीकृता च
जाताश्च361 भूमिपतयोलिखिता इवैते॥१३८॥
** (**सरभसं युधिष्ठिरमुपसुत्य।) आर्ययुधिष्ठिर। प्रतिष्ठस्व362 वनवासाय।द्यूतहारितमनु363ष्ठीयताम्।
(सर्वे समुत्तिष्ठन्ति।)
** द्रौपदी।** रे रे दुज्जोहण।
एसोसे करकड्ढणा364 परिहवे आमुक्कबन्धक्कमो
ता सच्चं चिअ चञ्चरीअकसणोकेसोच्चओथाहिइ365।
णक्वग्गङ्कुस366कोडिपाडिअमहादुस्सासणोरत्थली-
रत्तुल्लेहि करेहि णिच्चअमिमं भीमोण जा बन्धइ367॥१३९॥
** भीमः।** रे रे दुर्योधन। दोर्दण्डद्वयभीमस्य भीमसेनस्य ममशृणु प्रति368ज्ञाम्।
येनेयं याज्ञसेनी नृपसदसि हठात्केशपाशे369 गृहीता
यश्चास्याः कोटवीत्वं बत कलयति भो वाससांराशिकारः370।
सोऽहं तेनैव रोषारुणनयनपुटः371पाणिनोत्पाटितेन
त्वां हन्ता हन्त वक्षस्तटभुवि रटतोदुष्टदुःशासनस्य॥१४०॥
अपि च। रे रे दुर्योधन।
नखक्रकचपाटनत्रुटितकीकसाद्वक्षसः
सिरासरणिभिर्मृधे रुधिरमुत्फ372लत्फेनिलम्।
तदञ्जलि373मयं रुषा हृदि निवेश्य दौःशासने
युधिष्ठिरसहोदरः शृणु वृकेादरः पास्यति॥१४१॥
किं च।374 एकस्मिन्नपराधेऽपि सर्वे सहधर्मचारिणोऽपराद्धारः। ततश्च।
द्रोणादुपार्जितधनुर्निगमप्रबन्धा375-
न्सर्वानपि स्थितवतोवयसि प्रकामम्376।
भ्रातॄन्ह377निष्यति शतं तव भीमसेनः
काले गदाप्रहरणै378 रणकर्मशौण्डः॥१४२॥
ततश्च।
दोर्दण्डमण्डलितचण्ड379गदाप्रहारै-
रामूलतस्तडडिति380 त्रुटितारुसंधेः।
दुर्योधनस्य विकटां मुकुटाग्रपीडां381
द्राग्लोठयिष्यति रणे चरणेन भीमः॥१४३॥
** शकुनिः।** निर्गच्छत वनवासाय। को हि द्यूतजितानामुद्विजते382 मौखर्येण।
(इति परिक्रम्य निष्क्रान्ताः सर्वे।)
इति द्वितीयोऽङ्कः।
_____
]
-
“Auch aus dem Mahâbhârata sind einige Strophen entlehnt, nämlich 18=I, 2333, 24=I, 109; 25=I, 108.” ↩︎
-
" A विकाशैश्वयस्तयाय, B विकसश्वर्यसूयाय " ↩︎
-
" सीमन्तितगातस्मरजसो" ↩︎
-
“A.ते कुथद्गिरि॰ साक्षिणाः।” ↩︎
-
“B स्थानोर्द°” ↩︎
-
“A •न्याशीयदाह” ↩︎
-
“Aजिह्वा, B जैह्यं च° " ↩︎
-
" A भारंती, B कविं दे०।” ↩︎
-
“A°धत्तवधृतो B°चशृतो” ↩︎
-
“A महोदयनगरीली°।” ↩︎
-
“A तद्राजसिंहासनं” ↩︎
-
“B केलितर्केरलेंदुः।” ↩︎
-
“Aअजनि bis॰श्रीः fehlt” ↩︎
-
" Bहठहृतमठश्रीः" ↩︎
-
“A॰राजाधिराजितश्री॰” ↩︎
-
" B नंदनेन देवेनाधिवताः" ↩︎
-
" B ०करः सप्रश्रयंवतां वि०" ↩︎
-
" B •पांडवमिदं हि नामांतरं" ↩︎
-
“B°दनुपचाराः” ↩︎
-
“A पंचापि समर्थादभिनये… पितृव्यपुत्राः शात संति ते” ↩︎
-
“B इछंति ते न शक्नुवंति तन्नि°” ↩︎
-
“B om. तत्रभवन्तः und तद् vor भवद्भिः” ↩︎
-
“A यतो दुर्बुद्धयेा भवंतः। उ०” ↩︎
-
" A श्रियप्र० " ↩︎
-
“B पुरं st. परं, कुलकामधेनुः” ↩︎
-
" B o. अपि च" ↩︎
-
“A अपन्ना°” ↩︎
-
" B ॰विधौ" ↩︎
-
“A भर्तृमंदता, B मेण्वताम्।” ↩︎
-
“A ततस्थितो” ↩︎
-
" B सामंतसंग°" ↩︎
-
“B ॰क्रांतमेव कुशीलवैः यद्वा०” ↩︎
-
" A प्रथमोगुणः" ↩︎
-
“B अहमध्य °” ↩︎
-
“A सज्जोभवामि।” ↩︎
-
" A अद्भुतसंभवं" ↩︎
-
“B ऽभिवादयंते” ↩︎
-
" A द्रष्ट्या " ↩︎
-
“A पुराणानां सं॰, B °सारसंग्रहकारणम् । कि०” ↩︎
-
“B०नवेति०” ↩︎
-
“B० नेन न लज्जयतु” ↩︎
-
“A रामायणकवेः” ↩︎
-
“A परमेश्वरास्तुतधियो, AB ०पारायणे” ↩︎
-
“A वेदवदाहता” ↩︎
-
“A स्नाताः st. याताः” ↩︎
-
“ये st. ते।” ↩︎
-
“B ०पनिषदां” ↩︎
-
“B०वेपी st.वीथी” ↩︎
-
“A यश्चुलुकैप्रलुप्यः(? ↩︎
-
" A कथामृ०” ↩︎
-
“A om. कृष्ण, कवेः वाचो” ↩︎
-
" A पाथः प्राश॰" ↩︎
-
" B मिताश्वकवलैकाले" ↩︎
-
" A° विरमे; B कष्टकाव्ये" ↩︎
-
“A यदि नसंहभ्रासि(? ↩︎
-
" A लेखितव्यम् " ↩︎
-
" A तवेतिहासः” ↩︎
-
“A आकलित st. आकर्णित, एव।तदेहि” ↩︎
-
“A सायंतनां " ↩︎
-
“A भ्राजिष्णुं (? ↩︎
-
" B स्तोमतमः” ↩︎
-
" A पांडव नकुल " ↩︎
-
“A om. न जाने " ↩︎
-
“A निजं क्रमबलं” ↩︎
-
“B न घटते st. भुजबलं” ↩︎
-
“A न व्रातास°” ↩︎
-
“B उत्तपं st. दुर्गमं” ↩︎
-
" B मुनिप्राय •” ↩︎
-
" A om. सर्वे” ↩︎
-
“AB भहज्जुणे( A •जुम्मो ↩︎
-
" A om. बन्दो” ↩︎
-
" AB एतान् B अभ्यर्हयामि" ↩︎
-
“B त्वमपि मनुमुने " ↩︎
-
“Aकाममन्ते " ↩︎
-
“A विश्वप्रख्ये° परान्नौमि " ↩︎
-
“Bom. णमोbis तुम्हाणं” ↩︎
-
“Aहंहोभोचकोरकौ पि° B हंहो लोचनकारातृ " ↩︎
-
“B शेखरं” ↩︎
-
“A गच्छत” ↩︎
-
“A अद्वितीयत्वमास्यं” ↩︎
-
“A पारणे, B पारजं, विशेषमधु” ↩︎
-
“A सारद्यूत° " ↩︎
-
“B छोकोक्ति " ↩︎
-
" A स्त्रीचरितानु०” ↩︎
-
“A क्रमः । अहह सुतनोर्भो।” ↩︎
-
" A शोभामानं” ↩︎
-
" A हृदयलेप्यम्” ↩︎
-
“Aमुखं मनागयम्” ↩︎
-
“°वट्टेण व्वोट्टतं विअदोवदिवअणलावणमअ इदो°B विस्मयतांडविदतुमजामंजरिभसरारिंकलीलक्किदीतअणकंदोट्टषडेनणगोट्ठंतं पिवदोपदिवदाणालावलसअं इदोमुहं पट्ठिवढि ण " ↩︎
-
" B न्यस्तं st:जातं” ↩︎
-
" B च तरलं st. तरलितं " ↩︎
-
" A मनोन्मान्यभू " ↩︎
-
“A धनुरारोपयितुंसर्वे अपि सं०” ↩︎
-
“B इयमहमहंपूर्विकायामही°” ↩︎
-
“A सर्वे ऽपि” ↩︎
-
“B दुर्धर्शं, पणितुं तश्चा” ↩︎
-
“A महर्द्धितद्वितमिदं व्री॰” ↩︎
-
“Âवंदित्वा तदेर्भुग्रभा” ↩︎
-
" A गंगाताणसंत B गुरुत्वणपाणमिज्जंतु " ↩︎
-
“A वेम्हअआरी ता णमोB तामोणमोणुवकोणआण पि० " ↩︎
-
“A om. भगवतो” ↩︎
-
" Bपंडवकौरवाणधनुतनुविद्यागुरू” ↩︎
-
“B •गर्वखर्वितो नप०” ↩︎
-
“Bधत्तः” ↩︎
-
“A गुरुस्स मुक्वस्य, B दोण ऽस्सकलसो—वस्स (sic! ↩︎
-
“B चित्रऽt, रत्न " ↩︎
-
“AB उत्कृत्य A स्मितचक्षुषा " ↩︎
-
“A पंचाली " ↩︎
-
“B पर्यस्नुणा " ↩︎
-
“Bom. मम; येवास्यऽt. नात्र” ↩︎
-
“A दाणिकित्ति० सुअणोकणोएसो B सतुंपिदतुवाणकणोक० " ↩︎
-
" Bom. पसाद” ↩︎
-
“B वंदी किमाहाङ्गराजः यदेषः” ↩︎
-
“B त्विह मुरारिकर्मुकं संशयेऽपि न सतां” ↩︎
-
“B वंदी” ↩︎
-
" A वारो दुर्यो°” ↩︎
-
“B •सदस्स जट्ठोकणिट्ठो दु०” ↩︎
-
“Aदुःशासनयोवायं” ↩︎
-
“AB • तार st. °तारं” ↩︎
-
“B शुनकैर्निर्याति” ↩︎
-
“Bअभिणामचं०” ↩︎
-
“B कोदडमनुसंधाय स्व॰” ↩︎
-
“A व्रीडयैव विरतो” ↩︎
-
“Aजो तूअकेदवविअणो सु०” ↩︎
-
“Aकिलहिलहिअअविन्तिप्रादाआणिवडंति; B एतदस्स किलहिअअचितिदादायानिभडंति” ↩︎
-
“B समुत्थ” ↩︎
-
“A मूर्ध्वनृणाद्गवलयस्यतारः B मूध्वं, कुवलयस्य” ↩︎
-
“B तत्स्थिरम् " ↩︎
-
“A राधाभिमानस्य” ↩︎
-
“A सिंधुजातोत्त " ↩︎
-
“Bबले st. बली Nach , A अपि च” ↩︎
-
“B दृष्टद्युम्नः st. बन्दी” ↩︎
-
" B लंघितश्च st. लज्जितश्च” ↩︎
-
“A पादनखांगुलीकः " ↩︎
-
“B कर्णसूरः” ↩︎
-
" A अस्य च। " ↩︎
-
“B यातुदि” ↩︎
-
“B ईप्सुभिश्चमु०” ↩︎
-
“B पिण्ड st. खण्ड " ↩︎
-
“A सहि स एसो B सखि स एव एस।” ↩︎
-
" B अस्ति इदं किं पुनः समुद्दीपितजतुभनत्वेन विषा(! ↩︎
-
“A निर्जितं तु " ↩︎
-
“A पार्थिवः st. मादृशः” ↩︎
-
“A omस, °देवस्य वंद°” ↩︎
-
“B मुदा " ↩︎
-
“B रेवती” ↩︎
-
“A॰तस्यवदनातवाचसव०” ↩︎
-
“B यत्प्रीति०” ↩︎
-
“B सलोलं st. सहेलं” ↩︎
-
“B खेलवासी " ↩︎
-
“B om. अ” ↩︎
-
“A निदधाति” ↩︎
-
“A निर्जितशार्ङ्ग” ↩︎
-
“A शव्यावा° B • सुंदरा चक्रे” ↩︎
-
“A कंचनाला, ‘वणं हि हि अअस्स B किलअंठिमंजलिसजंपिणोशंपिणीपडसकलरूजस्सकंचनसत्यभामासंवर्धनंमासंजाहामासवणअंहिअअस्स” ↩︎
-
“A भूर्म्ममार्जो B भूर्ममायो” ↩︎
-
“A यस्मिन्नदोच” ↩︎
-
“B ऽहममनाकमलावतारस्त्री A •तारस्त्रो” ↩︎
-
" AB पूत्कृतानं " ↩︎
-
" B मंडलऽt. मण्डन " ↩︎
-
“A अविलंविविलाम्वेदि Bजअबडाआअनिडंबमवलंबदि” ↩︎
-
“A ऽधिरोहणम्” ↩︎
-
“B ससंभ्रमभ्रूर्वि” ↩︎
-
“B ससहस्रेषु st. रहस्येषु” ↩︎
-
“B सः st. ‘यः” ↩︎
-
" B करोदु st. कीरदु” ↩︎
-
“A B लंघ्यते st. बध्यते” ↩︎
-
“A परः st. परः” ↩︎
-
“A सपदि st. बत स” ↩︎
-
“B पुरम् st. करम्” ↩︎
-
" B नृपतिर्गुणार्पने” ↩︎
-
" A मागधस्तुतः” ↩︎
-
“B दोषाद्वयं” ↩︎
-
“A यच्छूणिताज्ञियुगले न B नृत्तुं " ↩︎
-
“B सदा st. श्रुता " ↩︎
-
“Aदेहखंडजुनुजराए B खंडणोडव” ↩︎
-
" B om. तथा हि । " ↩︎
-
“B रमठेश्वरस्य” ↩︎
-
“B immer हाऽt. धिक्” ↩︎
-
“A °हठाक्रमणैककुंत B • कुंठे st. कण्ठे” ↩︎
-
“A विषंडिनि st. विखण्डित” ↩︎
-
“A विश्लिष्टरत्नगणनागुणसंकरोति” ↩︎
-
" Bकोलाहलेभलो” ↩︎
-
" A ° पुषां st. जुषां” ↩︎
-
“B साभ्यार्थेतं” ↩︎
-
“A संजतेषु B संजनैषु " ↩︎
-
“Aपर्वमुद्रादतिभुजतिवाजायते B तडिति यज्जायते” ↩︎
-
“A पीडितम् st. यन्त्रितम्” ↩︎
-
“A तुंनाटतिर्यदि B बध्नाटनिटदि” ↩︎
-
" Bमाकं चनकदर्थितः कोदंडबलकोटकिरीटीतत्ताधस्ताद्” ↩︎
-
“Aमिहुअणसंघणेक्वकुडिदत्तणोसे ०एसेविप्प० सअंवरदुंबरं B मिहणासं ०कुंठिदाणीसे०” ↩︎
-
" B न्यस्ता वये चं°” ↩︎
-
“B असलिला कुवलया उप्पतीअ कुसमंकुसुमकोदअंडदंडअसंततंतेसणमोहणं इंद• णिविडंतीनविमति A • तिग्मअक्षपणमोहणोदआसुदिट्ठाविविप्प०णिपंडदि (om. ण वि० ↩︎
-
“A क्षेचं st. जैत्रं” ↩︎
-
“‘भूताः st. दूताः” ↩︎
-
" B पुष्टिवेगाः st. मुष्टियोगाः " ↩︎
-
“A उत्प्रेक्ष्यंते st. उत्कण्ठन्ते” ↩︎
-
“A मीललेाचनया Bधनुरोपणपणपरि°” ↩︎
-
“A समुदिता नृपतयो” ↩︎
-
“ABत्यत्काभ्यासः B कुलपतिरयं” ↩︎
-
“Aमदिमां B भो st. रे " ↩︎
-
“A राध्रांयंत्रंरचयति " ↩︎
-
“A इदोभरक्किदहारहारवकूमन्मक्कमुच्चंडमुदिदचित्तचंडिमाअणाअट्टिदकोदंडमंडलं अलिहिदभिंडिवालं आहिदमंद्यट्टयदिमंसंकुलंकुशभूषणआलिहिदकिकणअंच समंतदो समुत्थरदि विंदणरेदणं B सइदोतर विरवदाहरणेक्कसमुक्कचक्रमुच्चंडद विलुअंठमाकणअंकितकोदंडमंडलं अ[Lücke]डिदभिंडिपालं अहिदसंघट्टपट्टिसमशंकुअसंकुपट्टिसिणं आलंकिदकणअअंच समंतदो समुदिरेदि विदंणरेदाणं” ↩︎
-
“A चूडामणिवरक°” ↩︎
-
" A पश्यन् चक्षुस्त्रिभागैद्रुपद°” ↩︎
-
" A राजते st.वर्तनं " ↩︎
-
“Bom. ein ये " ↩︎
-
“A संपश्यता st. वः प० " ↩︎
-
“A कीर्तिं यथा द्रौ°” ↩︎
-
“B मामनुभवंतस्वाहं रा०” ↩︎
-
“A कुर्वन्ति st. भवति” ↩︎
-
“A आयुधं कुरु” ↩︎
-
“A उत्पादित°” ↩︎
-
" A कथयतयदिष्णश्चापदंडप्रचंडास्त्व • B कलयति यदिदोस्सश्चापदंड प्रचंडात्व” ↩︎
-
“B अद्येवं” ↩︎
-
" A सोपकरणश्च” ↩︎
-
“A कलयाप्यस्ततां B कलयाप्यास्त्वतांकः कलंकः” ↩︎
-
“A मोहे st. मोहो” ↩︎
-
" A किल तं तु कौप्रस्तावयन् संस्थितः " ↩︎
-
“B om.विदुर” ↩︎
-
" B किंकिणी st. कङ्कणा” ↩︎
-
“A घणक्वणातेपर B घणघणत्तूणीपरं” ↩︎
-
“A पलूणसार्मिणोइह” ↩︎
-
" A तिमिंगिलरणायोगं शृं° नात्र जीवार B नापिजिवते” ↩︎
-
" B •दिंडिमाद्यनुरवः In A fehlt Z.” ↩︎
-
“B द्वारंद्वार्यशसाप " ↩︎
-
“bis निपततां” ↩︎
-
" B किंपुन इदं मन्ती अदि " ↩︎
-
“A सुसछेमित्तोमित्तेसु, णिसाजरत्तो, भिजेसु,om. विसेस; परिपंचोB अभिणोभाद्रसुसछचित्तोमित्तोसुमणिड्वो, णिसद्मरत्तेक., भिश्चसु” ↩︎
-
“A भीमः स्कन्धोऽर्जुनस्तस्वB स्कंदो, शाखाः” ↩︎
-
“B समृद्धौ” ↩︎
-
“B तस्योदाहरणं” ↩︎
-
“B स्कंदः.” ↩︎
-
" AB शाखाः” ↩︎
-
“A आहूतो” ↩︎
-
" B om. ऽत्र; प्रवर्तव्यमिति " ↩︎
-
“Aयथा वाभि st. तथा चा " ↩︎
-
“B पाण्डवपुत्रो” ↩︎
-
“B द्यूतायचारणाय च” ↩︎
-
“A सारफलहं, सहाभुअं st. •मज्झे” ↩︎
-
“A दुज्जत्तणे” ↩︎
-
“B om. महा” ↩︎
-
" A मातुलः” ↩︎
-
“A मायामयेमयसभा° B सायामयेमयसमाधितलेमहाबु” ↩︎
-
“A.व्रजति सप्यनसिजभावात् B.भिज्ञभाव्यं " ↩︎
-
“B निकर st. निर्झर " ↩︎
-
" Bकृत्स्नद्वीप •” ↩︎
-
“A चंडःपांडयशःकरोB पंडोःपांडुः यशः °” ↩︎
-
" A किस्मर कंठोB किन्नर” ↩︎
-
“A वारिणः st. वारिधेः” ↩︎
-
“A शश्वत्स्वङ्गभु° B • खंडभु०” ↩︎
-
" B सुदृशः st. सुदृशां” ↩︎
-
“A सोnach एसो” ↩︎
-
" B • द्रोणदुर्योधनकृपकृतवर्माणहार्दिक्य•” ↩︎
-
" A ॰मादयोभीमसेनकौ°B ॰दयः शतं च भ्रातरः कुरवः प्र” ↩︎
-
“A °करंकावाहिन्यो” ↩︎
-
“B प्रवर्त्तययाज्ञाऽश°” ↩︎
-
" B पांडोश्च समाज्ञामौलिसंचति” ↩︎
-
“B ननुवर्त्तेयं द्यूताय च रणाय च " ↩︎
-
“B स्व… यम्य fehlt.” ↩︎
-
" A हस्तनितान्तदान” ↩︎
-
“B तद्भागिनीये” ↩︎
-
“A कार्यो” ↩︎
-
“B पंथिभिर्” ↩︎
-
" A’कृतीनकृत •” ↩︎
-
" A रत्नं मुरपतिककुभकौB करयति st. तिरयति” ↩︎
-
" A °स्वाद्याभरणं यः " ↩︎
-
" A •निवेसीषसममीसे पडि B कंठ, dann nachkleiner Lücke निवेसेचससीस पडि” ↩︎
-
“B करेमि” ↩︎
-
“A •जिदेपिजंतस्वB •जिदेधिजतुणा” ↩︎
-
“A प्रभावती” ↩︎
-
“AB निवर्त्तेतद्यूताय च रणायच (A चेति ↩︎
-
“A रागिणोस्मरमहा°” ↩︎
-
“A •वाचां st. मुचां” ↩︎
-
" A om. आसि nach जिणन्तो, अहिट्टिआसि Bजदिउण " ↩︎
-
" A इमे निततताडि” ↩︎
-
“A चश्चुर f. चञ्चुर B •काच्चयः” ↩︎
-
“A परिणतिक्षततठादंतिनः।” ↩︎
-
“B तदपरः” ↩︎
-
" B कणंकणित " ↩︎
-
" A तित्तिरिछविमनोरमैर् B तित्तिरछदमनो०” ↩︎
-
“B त्रिशिखि " ↩︎
-
" B ध्वजकुथाप°” ↩︎
-
" A रथनेता " ↩︎
-
“A ये निनदनिः प० Bमहीधरधरासु " ↩︎
-
" A ठकारानि च” ↩︎
-
" B कुलभवां” ↩︎
-
“B भर्त्ताऽt. प्रभुर्” ↩︎
-
“A धर्मात्मजे भवतु वाधृतराष्ट्रजेवा” ↩︎
-
“AB यस्योर्वशी वल्लभा” ↩︎
-
" A °राशिरसनासारं मही" ↩︎
-
" A वशौ st. वंशे" ↩︎
-
" B प्रतिज्ञात अर्थं " ↩︎
-
“A सर्वाः st. सभ्याः” ↩︎
-
“A परिक्रीडतः” ↩︎
-
“Aom. स्वयम् B अधिष्टिता " ↩︎
-
“B om. शकुनि” ↩︎
-
" A• निर्जितपापपंकः " ↩︎
-
“B यो ऽस्मिन्सो " ↩︎
-
" A om. स्वगतम् " ↩︎
-
“A•मौलिक्रंकारि· B क्रेङ्कारि” ↩︎
-
“A वैतालिकस्तुत” ↩︎
-
“B ऽस्मितन्निवोजय कृत्ये।” ↩︎
-
“A ॰कारशृंगञ्च” ↩︎
-
“A वीर° st. दृप्त” ↩︎
-
“A ०गदारहस्यः” ↩︎
-
" fehlt in A.” ↩︎
-
“A जितंकौरवराजेन” ↩︎
-
“A ०नरान् अक्षैस्, वचांसि र०” ↩︎
-
“B मित्रधर्म st. धर्मभिन्नम्” ↩︎
-
“B om. तद् vor अपरः” ↩︎
-
“B स्नेहातिरेकस्य वा B ०तिरिक्तस्ववा” ↩︎
-
" A युद्धप्रवीरः” ↩︎
-
" B प्रतिपणे" ↩︎
-
" A महानावं" ↩︎
-
“B ०लोठितपाण्डु” ↩︎
-
“B प्राक्संº,लंबितः” ↩︎
-
“B भ्राता मम विकर्ण एव” ↩︎
-
“B नामापहारितं किं पु°” ↩︎
-
“B देवी देव मम” ↩︎
-
“A ०कणिट्ठिणं विनिमयंB खइट्ठणकणिट्ठणिविणिमओ” ↩︎
-
“B पांडवकौरवनाथः” ↩︎
-
“B प्रातिभातिnach अस्तिः” ↩︎
-
“A निष्टयाः” ↩︎
-
“B कथं मया सं°” ↩︎
-
“B हस्तामोटं” ↩︎
-
“A स्फारभारव्वतिमरितशशकुंज०” ↩︎
-
“A निविडितं B निबिडितां ज०” ↩︎
-
“A स्वङ्गेषु st. खद्गेषु” ↩︎
-
“B पुनः परिमोठनं ना” ↩︎
-
“A अंवाचुं॰ णेहेणव्वट्टज्जुणे B अस्या चु०” ↩︎
-
“4 वेणिबंधनकरोभाआसर° Bजाणं मुक्किलवेणिबंधमाकरोमाआसवित्तिंदिणो” ↩︎
-
“Aचंडपं॰ चिडरे कठन्तअन्तेतणे Bदंडपंडवगेहिणीविदितरेतेकंड्ढअंतेण ते” ↩︎
-
“Aकवलिदोहाहाहरअंकुरा B कवलिदा हालाहलग्जङ्गरा” ↩︎
-
“A om. मे Bपुरओचरिस्सं” ↩︎
-
“B ॰वस्त्राहरणं को॰ वस्त्रतडनं।” ↩︎
-
" A यवत्वेकद्रु’ वस्त्रमेकं" ↩︎
-
“A तस्यास्तस्यामन्यैर्भ• B तस्यानेन्वद्भवतिपिधत्ताव०” ↩︎
-
“A मम किं अपदिवदाजेण कधेसि B किमपदिर्ध्वादुजणोकिदंकरेसि” ↩︎
-
“A कर्ण st. अकर्ण” ↩︎
-
“किमर्थं st. o किमित्थं” ↩︎
-
" A न स भवेज्जेतुः B कुलंव्र०" ↩︎
-
“A पणेस्वामिना B स्वामिना” ↩︎
-
“A विकर्ण vor तद्” ↩︎
-
“A विकर्णात्रभ०” ↩︎
-
“A योयंवलःB दलितंप्र०” ↩︎
-
“A निभः st. नभः” ↩︎
-
“A शिक्षयत्यत्र०” ↩︎
-
“A कौरववलं प्रसभं प्र०” ↩︎
-
“A अभ्युल्लसंति” ↩︎
-
“A प्राग्दृष्टयोB नृपतिसंपदि " ↩︎
-
“B द्योतःचू०” ↩︎
-
“०हारिच्छटानां” ↩︎
-
“B इदमतोवक्षितभ्रूल०” ↩︎
-
“Aविमनमपि” ↩︎
-
“A सौम्यता st. तत्रसत्वता " ↩︎
-
“A om. क्षोभं गते” ↩︎
-
" Aयाताश्च, B जाता च” ↩︎
-
" B प्रतिष्ठध्वं” ↩︎
-
" A द्यूतसालिमतमनु०" ↩︎
-
“एसोसोह्वणकट्टणवणे B एसासेकरकंडुणा” ↩︎
-
“तासवं विअ, केउवितुथाहि इ B तासवं विअ, केसेाश्चडाथाहि इ” ↩︎
-
“°पाडिदमहसाभाषतत्थली B णक्वग्रेंकुस°” ↩︎
-
“तत्थलेहिल्लतेहिणिञ्चयइमंभीमेण ज्ञातंतयीत B रंतुल्लेहिकेरहि, भीमोणजाबंधुइ” ↩︎
-
“°नस्य समस्तमे प्रति°” ↩︎
-
“A केशहस्तगृ°B केशपाशौ” ↩︎
-
“A वत विदधति हि B कोटवित्तं चतविदधतितोवासराराशिकारः” ↩︎
-
“B °रुणदलनपुटः” ↩︎
-
“A शिरासरणिनिस्मरद्रुधिरधारमुत्फे” ↩︎
-
“A तदंजलिरयं, निपात्य दौःB मदंजलि” ↩︎
-
“A om. किं च, अपराधिनि सर्वे सहचारिणो” ↩︎
-
“प्रहारैः st. प्रबन्धान” ↩︎
-
“प्रकामे Boशे” ↩︎
-
“भ्रातुंशतं तव ह°” ↩︎
-
“०प्रहरणो” ↩︎
-
“०मंडितसुचंड°” ↩︎
-
“तटदिति, B तठदिति” ↩︎
-
“ग्रपीठाB. °ग्रवेथीं०” ↩︎
-
“उद्वेजति A °जते भवतामैश्वर्येण” ↩︎