[[अभिज्ञानशकुन्तलम् Source: EB]]

[

[TABLE]

[TABLE]

Published by—D. C. Bose
MODERN BOOK AGENCY
10, College Square,
Calcutta-12

Featuring:

Introduction
Sanskrit Commentary (Kumāra-Santoṣiṇī)
Literal English Translation
Variæ Lectiones

Notes : grammatica।
philologica।
lega।
explanatory
critica।
historica।
informative
medica।
botanical

Appendices:
prosody
analysis of metres
index to ślokas
index to apothegms

Printed by—Ajit Kumar Bose
SAKTI PRESS
27-8B, Hari Ghosh Street
Calcutta-6

[TABLE]

PREFACE

After a long intervalappears this second and altered version of my edition of Śakuntalā. It is unusual for a text-book with a fairly large demand to fail in supply for a long period. That is why this publication seems to call for a satisfactory explanation. I may, therefore, be permitted to state briefly the circumstances which have caused this inordinate delay in bringing out this edition.

The first edition was exhausted on the eve of World War II. As I was casting about for preparation and publication of a second edition, in answer to demands from different educational centres of the country, there came the war and with it overwhelming changes. The small sub-divisional town of Feni in East Bengal, where I was in employment, changed overnight into one of the biggest airforce centres of the Allies in India with a number of aerodromes all around it. The College buildings, hostels, and even our residential quarters were all commandeered for the purpose at a very short notice, and the college with its staff and students and its complete paraphernalia had to shift to a distant district. We had to go through bustling preparations for departure from Feni and settling down in Brahmanbaria in Comilla. It was impossible in these circumstances to secure the requisite quota of paper and arrange for the necessary ‘imprimatur’ for the publication of a book of this nature. Towards the conclusion of the war came the great Bengal Famine, and it was as much as we could think of and do to secure rice at Rs. 100/- per maund to keep ourselves alive. That was not the time for the like of us to go in for publishing a bulky volume. Following on the heels of the crushing famine came the grim horror of Noakhali riots, raging rampant leading to a deadly massacre, butchering thousands and beggering millions, when mothers, maidens, widows and infants cowered in an agony of terror. Thus faced with odds beyond arithmetic and unable to bear

further the sickening suspense threatening the very existence, we had to leave behind our plundered homes and escape to Calcutta with our bare lives. In Calcutta I found myself in an alien sphere, and could not have dreamt of undertaking the work of this new edition but for a lucky chance which introduced me to that far-famed classical scholar, Professor Prabhat Kumar Mukherjee, M. A., P. R. S., of Calcutta University and Vidyasagar College. He spoke highly of my edition of Śakuntalā and pressed me for a second edition. I pleaded my lack of necessary funds, whereupon the kindly professor undertook to negotiate with Sri Dinesh Chandra Bose and Sri Rabindranarayan Bhattacharyya of the Modern Book Agency. Sri Bhattacharyya agreed to take up the work of publication on condition I diminished the size of the book by curtailment of matter that might shorten it by 200 pages. This condition had to be accepted. Even so, I deem myself profoundly grateful to Sri Bhattacharyya for this help in bringing the book once again to light.

This, then, is the background of the new edition. Regarding the book itself as presented in this edition, the first thing to say is that the book has been considerably condensed, as has already been stated. This, however, has not altered the essential character of the book. For, only certain devices and curtailment of inessential matter have helped to control its girth. For instance, many authors and their works have been referred to in abbreviation. Commentary and particularly the grammatical portion in the Notes have been much scissored through. The ‘change of voice’ has been altogether omitted and in all stage directions and Sanskrit renderings of the Prākṛta speeches, Bourgeois has been used in lieu of Antic.

On the other hand, I have sought to introduce some improvements : Certain readings in the previous edition have been modified in the light of other readings that have been deemed better. The Prākṛta of the text, which often lives in a realm of sad and doleful neglect, has been more carefully

attended to. I record here my grateful acknowledgment of the immensely valuable suggestions and advice I have received from Professor Prabhat Kumar Mukherjee, whose renown as an authority in Prākṛta drew me to him and whose scholarship, evinced in all the discourses I had with him, made me lean on him as infallible guide, as the honoured Nestor of Prakritists. Abundant references have been supplied in this edition for the benefit of inquisitive and advanced students. To help in the realisation of beauty of kindred thoughts and expressions of the “mighty minds of old”, parallel passages and similar ideas from celebrated authors, especially from Shakespeare, have been brought in as far as possible within the brief compass at my disposal. In this matter too, I am mainly indebted to Professor Mukherjee, no less renowned as a real scholar, nay a prodigy in Shakespearean lore, whose versatility calls to mind the sweet reminiscences of the young ‘Mirandula’ and the ‘Admirable Crichton’, and his help to me so ungrudgingly given whenever solicited, can hardly be expressed in words. Here I can ill afford to pass off in silence the kind condescension of his, in lending me the use of his private library with occasional loans of rare and valuable books and in furnishing me with various references I urgently needed for an earlier expedition of the work—references so readily profferred, I believe, as is possible for one of encyclopædic knowledge and capacious memory of singular nature, unique of its kind.

Rabindranath’s rendering in Bengali verse and the Sanskrit rendering by Tārā Śaṅkara Kaviratna of Goethe’s world-famed lines on Śakuntalā have been prefixed to this work.

In conclusion, I must acknowledge also the help and advice of Principal N. L. Ganguli of Dum Dum Motijhil College, a great friend and a former colleague of mine and Professor Srish Chandra Das, late of the Dacca University, and a present

colleague. Lastly, Sri Rabindranarayan Bhattacharyya has to be mentioned in connection with the speedy publication of the book. The question of publication being settled rather at the eleventh hour, Sri Bhattacharyya has had to take the help of more than one press to push through the printing vigorously, which may have therefore left some blemishes unattended to.

As the cost of publication has gone up considerably of late, the price of a copy has to be fixed slightly higher than that of the first edition.

I think, I have spared no pains in making this work really useful to students of Kālidāsa, and, if it gives satisfaction to them, my pains would be amply rewarded.

S. A. Jaipuria College Ramendra Mohan Bose

ABBREVIATIONS

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

————

EXTRACTS FROM THE OPINIONS OF:—

Dr. Prabhat Chandra Sāstri, M. A., P. R. S., Ph. D. Asutosh Professor and Head of the Department of Sanskrit, Cal. University.

I have gone through the work carefully and say without the least hesitation that this edition with such elaborate and learned notes will prove highly useful to the students preparing for the B. A. examination. <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/> His estimate of Kalidas as a poet is an interesting his study and his introductory notes reflect much credit to scholarship (9.5.35)

Dr. S. K. De M. A., B. L., P. R. S. (Cal.), D. Lit. (London), Head of the Department of Sanskrit & Bengali, Dacca University. <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/>well-executed and will certainly prove useful to those for whom it is intended. (11. 8. 33.)

From Dr. Amareswar Thakur, Vedānta-Sâstrī, M. A. (Quadruple), Ph. D., Calcutta University. (3.8.32.)

^(<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/>)তুমি শকুন্তলার এমন সংস্করণ করিতে পারিয়াছ দেখিয়া আনন্দ অনুভব করিয়াছি। বইখানিতে তোমার অপরিসীম পরিশ্রম এবং খাঁটী বিদ্যাবত্তার পরিচয় আছে ৷ শকুন্তলা হইতে কোনও বিষয় দেখিতে হইলে আমি তোমার বইখানিই আলোচনা করি এবং আলোচনা করিয়া আশাতীত আনন্দ লাভ করি।

From Mahāmahopādhyāya Haridas Siddhanta-vagisha.

^(<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/>)একথা নিঃসন্দেহে বলিতে পারি যে, পাশ্চাত্ত্য শিক্ষিত পণ্ডিতগণ কর্তৃক সম্পাদিত “শকুন্তলার” যে কয়খানা সংস্করণ আমি দেখিয়াছি, তন্মধ্যে আপনার সংস্করণ সর্ব্বোৎকৃষ্ট। (৮।৩।৩৮)

Pandit Nalini Mohan S’astri, M, A., Principal, Muralidhar Girls’ College, Calcutta. (12. 8. 32.)

^( <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/>)Better than all the other editions that I had seen.

Devendra Nath Ray, M. A., Senior Professor of Sanskrit, Bethune College. (1. 12. 31)

It is a monumental work ^(<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/>)the best edition of the immortal work I have come across.

Lakshmi Narayan Vedas’āstrī, M. A., Senior Professor of Sanskrit, Cotton College, Gauhati. (21. 7. 31.)

বাজারে প্রচলিত অন্যান্য পুস্তক হইতে আপনার পুস্তক উৎকৃষ্ট হইয়াছে। সাধারণতঃ কোনও বিশেষ annotated edition কেনার জন্য আমি ছাত্রগণকে বলি না। কিন্তু আপনার পুস্তক ছাত্রগণ যেন কেনে এ বিষয়ে লিখিত বিজ্ঞাপন দিয়াছি।

From Devendra Nath Vidyāratna, M. A., Senior Professor of Sanskrit, Govt. College, Chittagong. (18. 9. 31.)

By far the best edition in the field. You have maintained the dignity of the text <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/>

Your Sanskrit Commentary and Anglo-Sanskrit notes are masterly and display your erudite scholarship. I wonder how could you bring out such a valuable work from Feni.

Satyendra Nath Sen Vidyāvāgis’a, M. A., M. L. A., Senior Professor of Sanskrit, City College, Calcutta. (3. 8. 31.)

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/>

Your notes are elaborate but they contain no repetitions and they are always relevent and accurate. I am of opinion that of all the annotated editions of the work yours is the best.

Ramsaran Ghosh, M. A. Senior Professor of Sanskrit Wesleyan College, Bankura. (10. 9. 35.)

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/>

Of all the editions that are now available in the market this one may be regarded as the best and most helpful both to the teacher and the taught. <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/>

every year I shall introduce this edition in my third year class.

Prof. Bepin Bihari Guha, M. A., B. M. College, Barisal.

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736593987Capture2.PNG"/>

I consider it an excellent edition very carefully prepared. I have recommended it to my students here. Sanskrit Honours students will derive immense benefit from a careful study of your book. I am very glad to notice that you have never omitted the difficult and important points but have always explained them very lucidly. (13. 7. 37.)

————

PREFACE

TO THE FIRST EDITION

In bringing out an edition of a work like S’akuntalā at this time of the day, when not the spade-work of research but more or less complete editions from erudite sources are available, an apology must necessarily be grounded on the sincere purpose of the compiler to pass the work into greater circulation by throwing into an easily digestible form the results of all previous labours. To a serious student of this great classic, notwithstanding all that has been accomplished hitherto in this direction, there still seems to be present a real difficulty in bringing together the mass of materials that the scholars have severally gathered, for it cannot be contended that the stage of original work here is now passed. I had myself felt the difficulty in my University days, and have since felt the need of another compilation of the kind attempted here in course of lecturing to the B. A. classes of my College. In the present edition, which has its genesis in my class-notes of some years back, I have endeavoured to obviate this difficulty, although for the reason mentioned above I have had to incorporate my bit of independent work, small as that is.

The text of S’akuntalā has come down to us in as many different versions as the scriptions the original text was copied in. The German scholars have conveniently classified them in accordance with the characters of these manuscripts as Bengali, Devanagri, Kashmiri and South India recensions. They widely differ from one another, and of these none seems older than the sixteenth century. As regards the original itself, it is supposed to be now irretrievably lost.

In spite of the difference that exists among these various recensions, the many points of resemblance between the Bengali version on the one hand and the Kashmiri and the South India

recensions on the other have been noticed, thus inviting a natural discrimination between these and the Devanagri recension which very considerably and materially differs from the other group and particularly from the Bengali reading. Scholars, too, are far from being unanimous on the relative merits of the various recensions. The first introduction of S’akuntalā into the distinguished circles of Europe—notably those of Goethe, Herder and other early nineteenth century celebrities of Germany—by Sir William Jones was in Latin and English renderings of the Bengali version¹. Thence it lent itself to other translations in various European languages with the result that it may be said to have been established in reputation, and Sir John Lubbocks (Lord Averbury afterwards) has given it a place among his “Hundred best books of the world.”

Here in this country Paṇḍita Iśvara Candra Vidyāsāgara and Dr Monier-Williams are responsible for the first modern editions of S’akuntalā with different readings. Vidyāsāgara drew from eight manuscripts and Williams from a far larger collection.

Next year Dr. R. Pischel (Kiel, 1877) brought out a very carefully compiled edition basing himself on the Bengali recension. While Pischel would have nothing to do with the South India version, Williams “consulted other Bengali Mss., but rarely admitted readings from them unless supported by some one of the Devanagri”. Elsewhere he observes, “The copyists in Bengal have been Paṇḍits whose ‘cacoëthes’ for amplifying and interpolating has led to much repetition and amplification”. Now, it is obvious that the predilection attributed by Williams to the Paṇḍits of Bengal may easily be discovered in those of other places. It would seem again that it has not occurred to the learned editor that the fact of king Bhoja, Mammaṭa Bhaṭṭa and other non-Bengali authorities in the past having

freely drawn upon the Bengali version for illustrations in their authoritative works does not appear to lend countenance to his theory of this special ‘cacoëthes’. Natural presumption here would undoubtedly be that there must have been older versions of the play which had fed the works of these authors as well as the Bengali versions. This would again appear to suggest that the interpolations, if there had been any, had occurred earlier than the times of the Bengali recension. Prof. Ryder of California University on the other hand confesses to an emphatic preference for the Bengali version, and thinks the Devanagri to be a mere abridged edition, as, say, Laghu-kaumudī is an abridged editionof Siddhānta- Kaumudī, Bṛhat-kathā-mañjarī of Bṛhat-kathā and Kādambarī-kathā-sāra of Kādambarī.<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736594473Capture2.PNG"/>

With a detached perspective and maintaining one’s judgment open on such controversial issues it may be asserted without fear of contradiction that none of the extant versions is free from the sort of addition and alteration Dr. Monier-Williams so bitterly complains of. The proper attitude should therefore seem to be one of mere usefulness based on a critical perception of the several degrees of complication in the different recensions. With such an open view Dr. Monier-Williams might have profited from his consultation of the Bengali Mss.,—although one cannot shirk the admission of a greater degree of liberty with the original in them—,and then we might have had from him a more perfect work with better readings. There is no doubt that his ignorance of the

________________________________________________________

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736594473Capture2.PNG"/>

“Several versions of the text have been preserved; it is from the “larger” of the two more familiar ones that the translation in this volume has been made. In the warm dissension over the matter certain technical arguments of some weight have been advanced in favour of this choice; there is also a more general consideration which seems to be of importance. I find it hard to believe that any lesser artist could pad such a masterpiece, and pad it all over, without making the fraud apparent on almost every page. The briefer version, on the other hand, might easily grow out of the longer either as an acting text or a school book”.

_________________________________________________________

far-famed brilliant commentary of Rāghabha Bhaṭṭa had worked as a handicap and prevented him from exercising that discretion.

Of late interesting discussions have been set afoot on the possibility of constructing a definite, standard text of the play.<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736594534Capture2.PNG"/> Meanwhile the readings given by the late-lamented Principal S Ray of Vidyāsagar College, Calcutta, may be allowed to hold the field. The work of Prof. Gajendragadkar as well as that of Mr. Kale in this direction have also been admirable and deserve best recognition. Another name, not the less recognised in this field, is that of Prof. P. N Patankar, whose contribution to the collection and examination of the various readings is admittedly the most comprehensive and thorough. In editing my readings I have fully availed myself of the fruits of their labour, and have, besides, carefully compared the readings of celebrated oriental scholars like my revered teacher Prof. B. B. Gosvāmī, M. M Nyāyapañcānana, Bhuban Basāk, Haridāsa Siddhāntavāgīśa, as well as those of the famous commentators like Rāghava Bhaṭṭa, Śaṅkara, Candra-śekhara, Kāṭayavema and others. I have also derived valuable help in this matter of readings from rhetoricians like Dhanañjaya, author of Daśarūpaka, Viśvanātha Kavirāja of Sāhitya-darpaṇa, Mammata Bhaṭṭa of Kāvyaprakāśa, King Bhoja, author of Sarasvatīkaṇṭhābharaṇa, and also from grammarians Nāgeśa Bhaṭṭa, Durgādāsa and others who have drawn upon the play for illustrations in their technical works.

At this stage I would like to indicate the lines on which I have worked in preferring my readings as they appear here in the text. I do not pretend at any comprehensive principle in my selection, but I feel that I have spared no pains in justifying to myself the readings I have adopted.
__________________________________________________________

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736594534Capture2.PNG"/>

Vide “The Text of Śakuntalā”—a paper read at the First Oriental Conference, Poona, 1919 by B. K. Thakore, published by Taraporewalla and Sons, Bombay, 1922.

__________________________________________________________

Firstly then, it should be noted that no word or passage in the text has been taken on surmise, but must have occurred in that very order in some recension or other. Secondly, what has been accepted in all the extant versions has been accepted by me as unquestionable. The next general dictum that I have followed is that what appears in most of the versions should be accepted if there is no objection on the lines adumbrated hereafter. Thus, solitary readings are to be preferred if supported by exactly similar adaptations in other works of the poet. Readings consonant with stage directions have to be preferred to others which explicitly violate them. Those readings which are plainly defective or incongruous with the sense of the passages related thereto or pleonastic, or have rivals in improved meaning have to be rejected in favour of solitary readings which are perfect. Particularly in the case of selection of certain words and phrases which are known to be favourite with the poet, especially if any of them happen to be archaic, the readings accepting such may be taken as genuine. The evidence deducible from acceptance by rhetoricians has to be weighed in the light of foregoing principles and are to be rejected or accepted accordingly. And when all is said and done, I feel, as no doubt others working in this field have felt, an unexorcisable phantom of uncertainty hovering over the readings. I feel much improvement might yet be accomplished here and there.

It now remains to mention briefly the general plan of the present work. In the first place, I have anticipated a natural objection to regional publication of a play of such universal recognition as S’akuntalā enjoys. I have, accordingly, avoided not only Bengali character but even Bengali renderings throughout the book. The commentary has been framed on the basis of Rāghava Bhaṭṭa, Vidyāsāgara and Nyāyapañcānana, and has been simplified to the extent where without sacrificing the inevitable profundity of the more important parts of the text it may be made helpful even to

casual readers of the great work. For the benefit of advanced students observations on the technique, prosody and other details have been placed at the end of Commentary. In the matter specially designed for such serious students I have embellished my studies with relevant extracts from Rāghava Bhaṭṭa and other reputed commentators. I gratefully acknowledge in this connection my obligation to Mahāmahopādhyāya Haridāsa Siddhāntavāgīśa, the veteran Paṇḍita and author of many works, who has kindly permitted me to incorporate in this book a portion bearing on rhetoric from his own edition of the play.

Grammar is the very life of Sanskrit. It has accordingly been treated at some length and claims to form the chief interest of the present work. For ready reference the student will find with each Sūtra the corresponding number for Aṣṭādhyāyī and Kaumudī. I have also freely made use of Prabhā, a recent grammatical publication by Prof. Devendranātha Vidyāratna, M. A., which is a popular, standard work much in request among students. Where a glossary has been necessary the supporting lexicon has been invariably mentioned and quoted from. Difficult grammar, rhetoric and other details of the kind have been clapped between brackets, and may easily be omitted on the first reading. The student will find here an abundant collection of what are commonly known as ‘parallel passages’. These are mainly of two kinds. It is well known that repetition of favourite ideas, words and phrases forms one of the specialities of Kālidāsa, and the entire works of Kālidāsa have accordingly been laid under contribution to furnish illustration of such repetition. Besides these, parallel passages from English, Bengali and other Sanskrit works have been freely introduced.

One of the most formidable tasks for a Sanskrit compiler—one which exercises his utmost ingenuity—is confessedly the English translation of the text. Here I have striven to fulfil

the dictum enunciated by my late uncle Prof. Kunjalal Nag, M. A. who commanded a wide reputation as an Anglo-Sanskrit scholar. He held, that “translation should be a faithful reproduction of syntactical structure, even at a little cost of idiom, so that re-translated it may be almost exactly in the words of the original text”. Words which are, however, absolutely necessary for the English rendering but do not occur in the text have been given in italics and placed within brackets.

The topics which it has not been possible to touch in the commentary itself without sacrificing its integral character have been discussed in detail in the Notes. There a considerable body of historical, mythological, legal and other references have been placed, and these, it is hoped, will go a great way in clarifying the intention of many an involved passage in the text. In fact, they will be found to form a particular feature of this book. I should here specifically refer to my indebtedness to the work of Sir Monier-Williams for suggestive criticism, although I have had to differ from him in several places. The other suggestions and opinions that I have discussed, accepted or regretfully rejected have been duly credited to their authors in their proper places. And while I have not regarded it necessary to attach a separate bibliographical list to the book, let me express here my sincerest obligation to the authors whom I have laid under contribution in one way or another. Endeavour has been made to lend this work a through-going character; yet I am painfully conscious of the possibility of many short-comings that must still remain.

My erstwhile colleague Prof. Giridhar Chakravarty, M. A., B. L. deserves my first thanks for encouraging me at the very beginning to undertake the labour of this compilation. Sri B. B. Dutta², M. A., B. L., P. R. S., Ph. D., another of my former colleagues, and Prof. C. Mitra M. A., of my college have seen through the Mss. and

my pupil Srimān Anil Chandra Banerji B.A³. has copied out a goodly portion of them for the Press. Prof. Mitra has also given me an indispensable aid in correcting the proof-sheets. I have also been able to secure valuable help from my colleague Prof. Gopal Halder M.A., B L. in writing the Introduction, while a brother of mine, who is an officer in the Forest Department, has furnished me with many botanical names for use in the book. I have also derived help from my colleagues Profs. S. Sen. M. A. and N. Ganguli M, A., and Paṇḍita Kurunāth Nyaya-Vyākaraṇatīrtha of the local Tol in various ways. To all these friends, who have been so kind to me, profuse and unstinted in their help, I owe an acknowledgment of my deepest gratitude.

Finally, there is an apology to make. Owing to protracted illness it has not been possible for me to get even with the printer’s devil, and the result has been that the book is interspersed with typographical errors, which even the Errata given at the close may not have been able to cover. I can only hope, the very unwelcome legion will not be there to taint a future reprint, should it ever come. As it stands, however, they may easily be detected and rectified by the students themselves with the slightest help from the teachers. A very cursory glance will show that the work of transliteration, undoubtedly a matter of paramount importance in annotated editions of Sanskrit books, has not been satisfactory in the present volume, owing to utter lack of facility for it in the press I have had to work with. Suggestions for improvement in both form and matter of this edition will be gratefully received.

Feni College,
4th March, 1931. Ramendra Mohan Bose.

INTRODUCTION

Kālidāsa—His Life and Writings

His Life.

The individuality and personal history of Kālidāsa, “the brightest luminary in the firmament of Sanskrit literature,” is shrouded in obscurity. The poet also, purposely as it were, observes perfect reticence about his identity. Even the most strenuous search in his vast works or in their exegesis by well-known commentators has failed to discover even a solitary passage that may unfold a chapter of his life.

The story extant about him describes him as having begun his life as an impossible booby, who, nevertheless, got married to a highly learned princess by the machination of some scholars. These Pundits had long been meditating revenge upon the princess for having utterly defeated them in a literary bout, and now succeeded in foisting upon her an unlettered idiot as her husband, having undoubtedly boosted him up as a young man of remarkable scholarship and outstanding parts. He, however, was turned out of the palace by his royal bride on the very night of marriage, when his real character was revealed by his failing to pronounce ‘उष्ट्र’, and mumbling ‘उट्र’ and ‘उष्ट’ instead.<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736595262Capture2.PNG"/> Thus dismissed, he wandered about and did askesis to please Sarasvatī, the Goddess of Learning, or the Goddess Kāli, as another tradition has it. The Goddess invoked, appeared before him and granted him in grace a divine boon of knowledge and poetical powers. Thus endowed with high knowledge and powers, he went back to his royal wife and asked to be admitted to her presence. Inquired about his
_____________________________________________________________

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736595262Capture2.PNG"/>

उष्ट्रै लुम्पति ‘रं’ वा ‘षं’ वा, तस्मै दत्ता निविड़-नितम्बा।
किं न करोति स एव हि रुष्टः किं न करोति स एव हि तुष्टः॥

_____________________________________________________________

business, he, to the utter amazement of his consort, to whom the word was conveyed, replied in correct Sanskrit,“अस्ति कश्चित् वाग्विशेषः।” The princess however would not admit him until he could satisfy her with incontrovertible evidence of learning, and this he did later on by writing books beginning with each of the words uttered in that speech. Thus were born the four immortal works, कुमारसम्भव, मेघदूत, रघुवंश and ऋतुसंहार।¹ In his later life the tradition connects him with the great literary figures—the “gems”—of the court of Vikramāditya². “Though it has not proved possible”, says Prof. Ryder, “to identify this monarch with any of the known rulers, there can be no doubt that he existed and had the character attributed to him. The name ‘Vikramāditya’—Sun of Valour—is probably not a proper name, but a title like Pharaoh or Tsar. No doubt Kālidāsa intended to pay a tribute to his patron, the Sun of Valour, in the very title of his play Urvas’ī Won by Valour (विक्रमोर्व्वशीयम्)⁴”

Birth-place.

The zeal and enthusiasm with which he describes the temple of Mahākāla, the S’iprā and many other things of Ujjain, the exhortation of the Yakṣas to the clouds not to go to Alakā without visiting Ujjain, are, according to many, sufficient proof of his having been an inhabitant of Ujjain³.

Recently, however, there has been made by some students

__________________________________________________________

1**.** “अस्ति उत्तरस्यां” &c.—Ku. “कश्चित् कान्ता-विरह” &c.—MD. “वागर्थाविव” &c.—Ra. “विशेषसूर्यः” &c.—RS.

2**.** धन्वन्तरि-क्षपणकाऽमरसिंह-शङ्कु-वेतालभट्ट-घटकर्पर-कालिदासाः…..रत्नानि वै वररुचिर्नव विक्रमस्य॥—Joytrividāvaraṇam.

3**.** “मत्तोऽधुना कृतिरियं सति मालवेन्द्रे श्रीविक्रमार्क-नृपराजवरे समासीत्॥” “यद्राजधान्युज्जयिनी महापुरी सदा महाकाल-महेश-योगिनी”—Jyotrividāvaraṇam.

__________________________________________________________

of the great poet an attempt to prove that Kālidāsa was a Bengalee by birth.

Kālidāsa—a Bengalee ?

It has been advanced in support of this contention that Ka’lida’sa is a common Bengali name, and that his birth-place is somewhere in Navadvīpa. But the validity of such an argument is to be questioned when the name Ka’lida’sa is often met with amongst the Guzeratis^(1). One fact, however, strikes us much,—though any deduction from it must be hazardous,—that, in all the vast range of his works Kālidāsa mentions the name of Bengal only once⁵. Not even the brilliant bridal assemblage in the sixth canto of Raghuvaṁśa is adorned by any. Bengali prince, although the potentates of the neighbouring kingdoms, such as Anga, Kalinga, Avantī, Magadha are described with gusto and to the minutest details⁶.

Or, a Kashmiree?

Dr. Bhau Daji, however, identifies Kālidāsa with Mātrigupta (sixth century), the friend of Vikramâditya, and opines that his birth-place was in Kashmir, and that he is the only Sanskrit poet who describes a living saffron flower, the plant of which grows in Kashmir. He is also supposed by Dr. Bhau to have known the pinches of poverty

4

. But others think his condition must have been the very reverse of this, as nowhere in his works, is there the slightest indication of his having ever been frowned upon by the goddess of fortune.

Dr. Bhau also thinks that he belonged to the Brāhmaṇa
__________________________________________________________

1. Vide also “Indian Daily News” of the 18th July, 1921, where is mentioned the name of one Seth Lakṣmináráyaṇa Kàlidása who offered Mahàtmá Gándhi 10000 square yards of lands in the Thana district.

4. “शीतेनोद्धषितस्य मासमशिवं चिन्तार्णवे मज्जतः। शान्ताग्निं स्फुटिताधरस्य धमतः क्षुत्क्षाम-कुक्षेर्मम॥ निद्रा क्वाप्यवमानितेव दयिता सन्त्यद्य दूरंगता। सत् पात्र-पतितपादितेव वसुधा न क्षीयते शर्वरी”॥—From Rājataraṅgiṇī, supposed to be written by Ka’lida’sa alias Ma’trigupta.

___________________________________________________________

caste and was a Gauḍa Sārasvata, but he has not adduced sufficient reason in support of his hypothesis.

Religious Views.

The consensus of scholarly opinion regarding the poet’s religious pursuasion appears definitely in favour of the contention that he was a S’aivaite, though by no means a sectarian. In the opening stanzas of each one of his plays he has invoked S’iva^(1). The last stanza of S’akuntalā has a direct reference to S’iva⁷. In Kumāra-sambhava, S’iva himself is the hero of the play and in **Megha-dūta we have a powerful description of a shrine dedicated to S’iva. But that he was not a dogmatic sectarian is plain enough from his ardent and devout references to Viṣṇu in Raghu⁸, and also from his catholic views on the trinity—Brahmā, Viṣṇu, S’iva—pointedly expressed in Kumāra-sambhava⁹. Hence it may be safely concluded that Kālidāsa was, in matters of religion, what William James would call “healthy-minded”, and emphatically not a “sick soul”.

An extensive traveller.

Kālidāsa seems to have made a ‘grand tour’, at least in the northern part of India, from the Vindhyās to the Himālayan Plateaus. His accurate description of the kingdoms of Bengal, Behar, Orissa with their sea-coasts and many others, as well as the striking delineation of the operations in burning the ground before sowing¹⁰, a custom prevalent in Konkan, unmistakably point to the conclusion that he had personally seen those places and scenes¹¹. “It is the mountains that impress him most deeply. His works are full of the Himālayas. Apart from his earliest drama and the slight poem called, “The Seasons,” there is not one of them which is not fairly redolent of mountains.”¹² This also would seem to corroborate the idea of poet’s wide travels.
___________________________________________________________

1**.** एकैश्वर्यै स्थितोऽपि प्रणतबहुफले स्वयं कृत्तिवासाः—Ma’la’. “स स्थानुः स्थिरभक्ति-योग-सुलभो निःश्रेयसायास्तु वः”—Vik. “अष्टाभिस्तनुभिरवतु वस्ताभिरष्टाभिरीशः—S’ak.

___________________________________________________________

His Works.

The following books have been attributed to Kālidāsa: (1) Kumára-sambhavam, (2) Megha-dūtam, (3) Raghu-vans’am, (4) Abhijñána-S’akuntalam, (5) Vikramorvas’īyam, (6) Málávikagnimitram, (7) Ritu-samhárah, (8) S’riṅga’ra-rasāṣṭakam (9) Nalodayam, (10) Setu-bandham, (11) Kuntes’vara-dautyam, (12) S’ruta-budhah, (13) Puṣpa-váṇa-vilásam, (14) S’riṅga’ra-tilakam, (15) Jyotirvida’-varaṇam. (16) Ratnakośa, (17) S’riṅga’ra-sára-ka’vyam. The first seven of these according to the scholars, both eastern and western, are undoubtedly his, though regarding the seventh, “Kālidāsa’s authorship has been doubted without very cogent argument’, says Prof. Ryder. “The question is not of much interest, as The Seasons would neither add greatly to his reputation nor subtract from it”. Of late this question has been taken up by Sri Aurobindo in his Age of Kálidása, and he has conclusively proved its genuineness. Regarding (11) we are at present not in a position to say anything definitely as the book has not yet been recovered. The Kashmirian scholar Kṣemendra mentions it in his Aucitya-bicára-carcá. According to the majority of scholars Setu-bandham has also little claim to Kālidāsa’s authorship. The rest as well as certain small things, such as, Odes to the Ganges, Kālī, Lakṣmī, etc. may be curtly dismissed as not his, despite the nominal identity of the authors of 1, 2, 3, and (15) propounded by Jyotirvidávaraṇam^(1). Likely enough, these were products of some later pseudo-Kālidāsas “Who were more concerned for their work than for personal fame”^(2).

In making an estimate of Kālidāsa as a post it is almost needless to remark that his works abundantly testify to a profound scholarship and a versatile poetic genius which in its wide-ranging luminous display exalts thought, delights the
___________________________________________________________

1. काव्यत्रयं सुमतिकृत् रघुवंशपूर्वं जातं यतो ननु कियच्छ्रुतिकर्म्मवादः। ज्योतिविदा-भरण-काल-विधान-शास्त्रं श्रीकालिदास-कवितो हि ततो बभूव॥

2. Rájaśekhara in his Suktimuktávali mentions the existence of three Kālidāsas. Cf. “एकोऽपि जीयते हन्त कालिदासो न केनचित्। शृङ्गारे ललितोद्गारे कालिदासत्रयी किमु”॥

_____________________________________________________________

heart and purifies both of dross.

Ka’lida’sa—the Poet.

A thorough perusal of his works will show that he was an erudite scholar, who was not only acquainted with the literature of his age but also with the important branches of Indian literature, such as the various systems of philosophy, the Upaniṣads, Medicine, ancient laws (of Manu. A’pastamba, etc.), Grammar, Rhetoric, Prosody and dramatics, sure indications of which abound in his works. The second canto of Kumāra-sambhabam, for example, contains a smooth and easy handling of the different schools of Hindu philosophy. He was a keen student of the intricate problems of society and had an intimate knowledge of the many conflicting sentiments and emotions of the human heart. The vast range of constructive and reproductive powers of his imagination, as one may find in the 13th canto of Raghu-vaṁs’am is, to say the least, amazing.

His literary style is particularly chaste and simple and lucid and melodious. “It has not in the least the laxity of the sacred poems nor the extravagant colouring of the later poems, and though characterised by brevity, perspicuity runs through every vein of his poetry”. Its characteristic feature is a complete freedom from all artificiality, of laboured jingling compounds, involved constructions, the trick of puns which sparkle in straggling heaps in the works of later poets. The style never reflects any conscious premeditation or effort or even subsequent improvement. Kālidāsa is, if anything, the master of felicitous expressions and aptest similes and metaphors. Dr. Wilson does not assuredly speak in hyperboles when he says, “it is impossible to conceive language so beautifully musical and magnificently grand as many of the verses of Bhavabhūti and Kālidāsa”. He is commonly referred to as the poet of love; yet it must nevertheless be admitted that he could depict with unfailing success the other sentiments too. We find everywhere in his works the suggestion of what is grand and sublime, but he had the power of delineating all shades of character from the utterly divine to the hardly human.

Among the European students of Kālidāsa, Sir William Jones, assisted by bis teacher Rāma Locana, was the first to bring out a literal translation of S’akuntalā into Latin, which was reproduced in English in Aug. 17, 1788. These translations were

enthusiastically received everywhere in Europe.

The Western estimate.

It was translated into German by George Forster in 1791. Jones’ translation was quickly caught up almost simultaneously with Forster, by H. West for a Danish version in 1793. The French of the same work was produced by A. Bruguière ten years later. Forsters’ translation was reproduced in Dutch by E. M. Post, Haarlem, almost immediately after Forster’s publication itself. The Italian rendering by L. Doria, Darmstadt, based on the French of A. Bruguière, came out in 1815, while the Swedish by I. E. Ekelund, who consulted Jones and Forster both, appeared six years later. The famous French edition by M. Che’zy came out in 1830. In course of next twenty years another noted Danish version by Hammerich and the successive German translations by Dr. Boehtlingk, Hirzel, Rūckert and Meier had placed the fame of the play on a popular basis. Meanwhile Herder and Goethe had received the Forster translation with acclamation, the second edition of which was brought out by Herder in 1803, and in his introductory remarks he bestowed lavish encomiums on the plays of Kālidāsa. “Since that day”, says Prof. Ryder, “as is testified by new translations and reprints of the old, there have been many thousands who have read at least one of Kālidās’s works; other thousands have seen it on the stage in Europe and America.”

Goethe’s now much too famous lines on S’akuntalā^(1) remain for ever a monumental testimony to the greatness of a poetical

__________________________________________________________

1. Willst du die Blüte des frūhen, die Frūchte des

spátern Jahres,

Willst du, was reizt und entzūckt, willst du. was sáttigt

und náhrt,

Willst du den Himmel, die Erde, mit einem Namen

begriefen,

Nenn’ich, Sakontala’, Dich, und ist alles gesag.
(Written between May 17 & July 1, 1791.) t

Wilt thou the bloom of springtide, the fruit of the year

that doth wither ?

Wilt thou what charms and pleases? Wilt thou what fills

and keeps fed ?

Wilt thou the earth and the heaven in one name mingle

together ?

I name, sakuntalā, thee, and so is everything said.
*Translated by Roby Dutta M. A. (Cantab).*

_____________________________________________________________

work as may only be appraised by a great poet. Dr. Macdonell has drawn pointed attention to the influence it had on Goethe. “It is a fact worth noting” says he, “that the beginning of one of the most famous European Dramas has been modelled on that of a celebrated Sanskrit play. The prelude of S’akuntalá suggested to Goethe the plan of the Prologue on the stage in Faust, where the stage-manager, the merryandrew and the poet converse regarding the [play to be performed¹³,” Later on, when Prof. Che’zy sent a copy of his edition of S’akuntalá, Goethe, then an old man of eighty, in acknowledging with thanks the receipt of the book wrote to him, on Oct. 1, 1830, inter alia, as follows: “The very first time that I became aware of this unfathomable work, it excited in me such an enthusiasm and attracted me in such a manner that I could not cease studying it again and again. Yes, indeed, I felt myself called upon to undertake the impossible task of adapting it to the German stage. even if only imperfectly. <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736597645Capture2.PNG”/><MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736597645Capture2.PNG”/>

I realise only now the profound impression that this work had made upon me at that time. Here appears to us the poet in his highest role as the exponent of the most natural condition, of the finest habits. of the purest moral endeavours, of the worthiest majesty, and of the most earnest contemplation of God: but at the same time he remains to such an extent the lord and master

_________________________________________________________

“वासन्तं मुकुलं फलञ्च युगपत् ग्रीष्मस्य सर्वं च तत्
यत् किञ्चिन्मनसो रसायनमथो सन्तर्पणं मोहनं।
एकीभूतमभूतपूर्वमथवा स्वर्लोक-भूलोकयोः
ऐश्वर्यं यदि कोऽपि काङ्क्षति तदा शाकुन्तलं सेवताम्”॥

[Into Skt. by Tārākumār Kaviratna, Pravāsī, Bhādra, 1315].

“नव वत्सरेर कुड़ि, तारि एक पाते, वरष-शेषेर पक्वफल।
प्राण करे चुरि आर, तारि एकसाथे प्राणे एने देय पुष्टिवल॥

आछे स्वर्गलोक आर. सेइ एक ठाँइ, बाँधा येथा आछे महीतल।
हेन यदि कभु थाके, तुमि तवे ताइ, ओहे अभिज्ञानशकुन्तल॥

[Into Bengali by Rabindra Nath Tagore, from नवरत्नमाला Ed. by Satyendra Nath Tagore, 55, Upper Chitpore Road, 1314].

__________________________________________________________

of his creation,t hat he even ventures to risk vulgar and ridiculous contrasts which, however, must be regarded as the necessary connecting links in the whole scheme of things"¹⁴.

Speaking of S’akuntalā Dr. Monier Williams of international fame remarks, “No composition of Kālidāsa displays more the richness and fertility of his poetical genius, the exuberance of his imagination, the warmth and play of his fancy, his profound knowledge of the human heart, his delicate appreciation of its most refined and tender emotions, his familiarity with the workings and counter-workings of its confiicting feelings—in short, more entitles him to rank as the “Shakespeare of India”. Schiller in a letter to Humboldt writes, “in the whole range of Grecian antiquity there is no poetical representation of beautiful womanhood or of beautiful love that could even remotely compare with S’akuntalā¹⁵.”

Again, as has been pointed out by late Harināth De, Bengal’s most distinguished linguist, ’the idea of the cloud being employed as a messenger has been imitated in German poetry by Schiller, who, in his drama Maria Stuart puts the following appeal in the mouth of the captive Scotish queen:

‘Eilende Wolken ! segler der Luefte
Wer mit euch wanderte, mit euch schiffte
Gruesset mir freundlich mein Jugendland’
[Hurrying clouds ! Ye sailors of the air,
—O that one could wander and sail with you !
Greet kindly on my behalf the land of my youth.]¹

It is not possible to refer here to all such countless remarks of high appreciation poured forth by renowned Western scholars such as, Humboldt, Schlegel, Lassen, Wilson, Sylvain Le’vi and others. It would be a pity to miss the excellent observations of Prof. A. W. Ryder of California, who has himself brought out an admirable translation of Kālidāsa’s important works. In the
__________________________________________________________

1. Introduction to ‘Kālidāsa’ by Prof. Rājendranātha Vidyábhuṣaṇa. Hsin Kan, the Chinese poet of 2nd. century A.D. also employed cloud as messenger in his poem, but until the date of Kālidāsa is finally ascertained, it is difficult to say who is the pioneer of the idea.

__________________________________________________________

next three topics we propose to base our remarks on those of Prof. Ryder¹⁶ maintaining generally the very language of the learned critic.

Kālidāsa—the singer of happy love.

‘No other poet in any land has sung of happy love between man and woman in the same large way as Kālidāsa has sung. Each one of his works is a love-poem whatever more it may be. Yet the theme is so infinitely varied that the reader never wearies. If one were to doubt from a study of European literatures, comparing ancient with modern works, whether romantic love ever is the expression of a natural instinct, and is not rather a morbid survival of decaying chivalry, he has only to turn to India’s independently growing literature to find the question settled. Kālidāsa’s love poetry rings as true in our ears as it did in his countrymen’s fifteen hundred years ago’. Love in Kālidāsa is comparatively simple, though always deep, earnest, true, at times impassioned. Ebb and flow, secret mean-derings, muddy whirls are not to be found in the storm-tossed or smooth-flowing crystal flood of his love. It may often seem to be too good for this planet of ours, but it is always the one for which the soul of man yearns, dreams and seeks. It is all light, pure and steady, never bedimmed into a smoky flame, never flaring up into a lurid glare, a ruddy incandescence of intolerable heat as in Browning.

His women appeal more strongly than his men.

‘It is perhaps an inevitable consequence of Kālidāsa’s subject and his manner of handling it, that his women appeal more strongly to a modern reader than his men. The man is the more variable phenomenon, and though manly virtues are the same in all countries and in all ages, emphasis has always been variously laid on some of them in preference to others. But the true woman seems timeless, universal. We know of no poet, unless it be Shakespeare, who has given the world a group of heroines so individual yet so universal; heroines as true, as tender, as self-less as are Indumatī, Sitā, Pārvatī, the Yakṣa’s bride and S’akuntalā’.

One other thing sharply arrests the attention of a student of

Kālidāsa.

His Boys.

“It would be difficult to find anywhere lovelier pictures of childhood than those in which our poet presents the little Bharata (Sarvadamana), A’yus, Raghu, Kumāra. It is a fact worth noticing that his children are all boys. Beautiful and all-important as his women are, he never does more than glance at a little girl”.

Nature in Kālidāsa’s poetry.

As in the works of most great poets, ancient or modern, in those of Kālidāsa too, Nature plays an all too indispensable part. But again, as each of these great poets has associated himself with nature with a bias and an insight characteristic to him and to no other, so to Kālidāsa has an altogether different consciousness about the various presentation of external nature—a study of which seems to reassure one about the amplitudinous breadth of Nature-vision coupled with an unfailing intimacy with her inner spirit, which lifts up a work like S’akuntalá to the very primal dignity of Nature’s own. Nature in Kālidāsa has always her double aspect. He loves to tell out with an assiduity and relish, unintelligible to the matter-of-fact moderner, each little detail of a natural scenery, as if, there is not a sapling, not an yeanling, not a boulder, not the smallest brook, not the drabbest gray of colour, not the faintest throb of sound but has a meaning that enriches the enchanted existence in his world. More like Tennyson in this than any other European poet, his wealth of observed fact and form of nature is as inexhaustible as accurate in the details.

But the outer aspects of nature derive all their magnetic virtues from the poet’s inner perception of Nature-life. Indeed, this faith in life of nature must have been so living and dynamic in him as to impel him to a creation in S’akuntalá of an animated world of nature cut off clean from human influences—a world, however, none the less complete, varied, sweet or real on that account. This perception of life in nature has, however, to be very properly distinguished from that of some modern poets, who are in a great measure responsible for a sympathetic understanding of nature common in these days. Kālidāsawas not a poet of nature in the sense in which Wordsworth, Shelley or Keats was. Neither a high moral sense, nor an abstract idealism, nor a powerful æsthetic sensuousness characterises his

knowledge of Nature. In his works nature is too stolidly real to be so sublimated; but she is simply Nature, a separate entity, a distinct personality. who associates with man as any other human being does in every-day life of common fellowship, yet at all points touching man with her soul. Man loses his way and enters her domain and wanders about as in a dream. There the conviction grows on him as on Duṣyanta that the trees and the flowers and the brooks and the creatures all around are instinct with conscious personal life, each an individual capable of human fellow-ship. Civilization artificial with its cross-fetters of man-made laws drops off from him like a scale, and he lives and moves in utter freedom in a newer civilization of Nature’s own, where the conflicts of individual existence have subsided in the harmony of self-impelled movements of a deeper, natural life.

Balance in Ka’lida’sa’s Character.

While we are on this subject of Nature, it is worth while to point to a wonderful balance and fullness in Kālidāsa’s character. The glorious life of Nature and the equally glorious life of Man balance themselves and enter in his composition in a perfect chemical process. It is hard to find another poet to compare him with in this. ‘Even Shakespeare with all his insight into the charms of Nature is primarily a poet of the human heart. This can hardly be said of Kālidāsa, as it cannot be said of him that he is primarily a poet of Nature.’ He is both at the same time, and at no moment can it be said of him that he is principally the one and not the other. The point we are endeavouring to make is beautifully illustrated in The Cloud Messenger. The first half of this wonderful poem is ostensibly a description of external nature, yet every line there palpitates with the throb of a beating heart: the latter half is a picture of the human heart with all its tender and moving emotions, but the picture is framed in nature’s beauty. So exquisitely and dexterously is the mingled fabric woven that nobody would like to separate the constituents nor commit himself to a preference for either of the two parts over the other.

In all his many works there is hardly any mention of the poets who preceded Kālidāsa in time. There is only one place where the names of three poets occur, viz., Bhāsa, Saumillaka

and Kaviputra¹⁷.

Ka’lida’sa and Bha’sa.

Nothing is definitely known about the last two persons beyond that Prof. Bhide identifies them with ‘Ramila’ and ‘Somila’, the courtpoets of S’ûdraka, as mentioned by the poet Rājas’ekhara^(1). So we cannot ascertain with any amount of certainty the influence exerted by the writings of these two poets on Kālidasa. But a perusal of the works of Bhāsa, discovered by Mahāmahopādhyāya T. Gaṇapati S’āstrī M. A. of Trivandrum, will seem to indicate that our poet is indebted to his writings for very many fine ideas. Such of them as occur in Sa’kuntala’ have been pointed out in proper places. Inquisitive readers might profitably refer to S’āstri’s Introduction to Svapna-vāsavadatta’ and Pratima’ in this connection.

It must be noted here that we keep ourselves absolutely open in regard to the controversy that has been arousedon this question^(2). The alleged works of Bha’sa have been, in the first

__________________________________________________________

1. तौ शूद्रक-कथाकारौ रम्यौ रामिल-सोमिलौ। Also भासो रामिल-सोमिलौ वररुचिः श्री साहसांकः कविः &c.—Sárngadharapaddhati, (Râjaśekhara)—No. 188.

2. “The plays of Bhâsa—A. Banerjee Śastri, J. R. A. S. July, 1921. The Journal of the Behar and Orissa Research Society, March, 1923—Ibid. “On the relationship between Mṛccha. and Cārudatta” (Proceedings of the First Oriental Conference, Poona)—Belvelkar. J. R. O. S. 42 (Studies in Bhâsa III).—Dr Sukthankar. Bhâsa riddle; A proposed solution—Ibid J. B. B. R. A. S. Vol. I. 1. 137-138. The Sanskrit Drama—Dr. Keith. ‘कवि भास ओ तद्रचित नाटके’— (महाराष्ट्र लाहित्य पत्रिका Sept, 1920)—Kane. “Thirteen newly discovered dramas attributed to Bhâsa” (Indian Antiquary. Decem. 1916) Bhattanātha. ‘Bhāsa Studien’—Dr. Max Lindenan. “भास की आभास” (विविधज्ञान-विस्तार पत्रिका—April, 1916)—Raddi. Memoirs of the Archaeological Survey of India, No. 28. Bhāsa and the Authorship of the 13 Trivandrum plays—Hirānanda śāstrī. Plays ascribed to Bhâsa, their authenticity and merits—Devadhar.Bhāsa’s works (A criticism)—Pisharoty. Bhāsa—Pusalkar.

__________________________________________________________

place, discredited altogether as spurious. A class of scholars have definitely set their faces against the acceptance of these works as products of Bhâsa. They have pointed to the fact that there is no mention of the author in any of these plays. There are others who while preferring to remain indecisive on the question of their authenticity are of opinion that they must have been the works of an author who came later than Kālidāsa, and who it is, and not Kálidāsa, that must be held the debtor. A third class of critics relegate these plays to an even inferior position of mere dramatic anthologies collated from various masterpieces for the popular Kerala stage in South India. European as well as Indian scholars may be found in each of these schools of opinion; and all that may be said at this stage on this controversy is that it is still in far too nebulous state to warrant a text-maker to hitch on to any of these beliefs. We have thought it accordingly advisable to proceed on the assumption of their authenticity, while the controversial storm should subside and a definite conclusion is arrived at.

Kālidāsa and Bhavabhūti.

Opinions vary as to the relative superiority of Kālidāsa and Bhavabhūti. Leaving aside the disputations of the Pundits, we shall in the following lines note the chief difference between the two^(1). Undoubtedly both were great poets. But what gives Kālidāsa the position of pre-eminence among poets is the versatility of his genius. In drama as well as in epic and lyric poetry he is equally at his best. Himself a poet of a high order, Bhavabhūti cound not completely divest himself of the magical influence of Kālidāsa’s poetry, and his great indebtedness to his illustrious predecessor for many of his finest ideas and images is brought out by a careful study of his masterpiece the Uttara-Rāma-caritam. But even where he has borrowed, he has not failed to leave the stamp of his own genius. The materials he borrowed are presented in a manner all his own, and the touch of his imagination so transforms them that they appear, not as mere repetitions and reproductions, but as
____________________________________________________________

1. “कवयः कालिदासाद्याः भवभूतिर्महाकविः”॥ “तरवः पारिजाताद्याः स्नुहीवृक्षो महातरुः”। “उत्तररामचरिते भवभूतिर्विशिष्यते”॥ भासो हासः कविकुलगुरुः कालिदासो विलासः” (PR. I, 22).

____________________________________________________________

entirely novel and original. The difference between the two great artists, however, comes out most prominently in their manner of depicting natural sights and sounds and the play of passions and sentiments as well as in the nature of imagery used by each. In Kālidāsa, the descriptions are characterised by a terseness and power of suggestion that adds to the charm of his poetry, while Bhavabhūti is painfully elaborate and prolix in his descriptions. With the true insight of an artist Kālidāsa finishes his picture with just a few significant touches, leaving the details to be supplied by the imagination of the reader. Bhavabhūti, on the other hand, spares no pains to make his picture complete even to the minutest detail, so that the reader has hardly to exercise his imagination to understand and appreciate it. “The former suggests or indicates the sentiment, while the latter expresses in forcible language. The characters of the latter overcome by force of passion often weep bitterly, while those of the former simply shed a few tears, if they do so at all. In the language of Sanskrit critics Kālidāsa’s rasa is conveyed or abhibyakta by the lakṣya or the vyangya sense of words, while Bhavabhūti’s is conveyed by “Vācya” sense.¹⁸.”)

The other distinguishing feature of Kālidāsa’s poetry is the aptness and the beauty of his similes and it is here that he stands without a rival. Kālidāsa compares the familiar and the concrete to other familiar and concrete object, and that why his similes have a direct appeal to the mind of the reader. Bhavabhūti, on the other hand, delights in comparing the familiar and the concrete to the remote and the abstract, with the result that his similes appear to be rather farfetched and obscure and can not readily fascinate the reader. “There is more passion in the thought of Bhavabhūti than in those of Kālidāsa, but less fancy. There are few of the elegant similitudes in which the latter is so rich and there is more that is common-place and much that is strained and obscure. In none of his dramas does Bhavabhūti make any attempt at wit and we have no character in either of his three dramas approaching the Vidūṣaka. On the other hand he expatiates more largely in the description of human emotions and is perhaps entitled to even a higher place than his rival as a poet¹⁹.”

The Date of Kālidāsa

There are conflicting opinions regarding the actual date of Kālidāsa. He has been dragged by the scholars from century to century, from 800 B. C. to 1200 A. D^(1). M. Hippolyte Fauche, who published a French translation of the complete works of Kālidāsa supposes²⁰ that Kālidāsa lived at the time of the posthumous child of the king Agnivarṇa mentioned in the 19th canto of the Raghu-vaṁs’am. This places the poet, at the latest in the 8th century B. C. But the style of Kālidāsa is certainly not so old as to belong to a period earlier than Paṇini (750 B. C.), the great grammarian. Besides, M. Fauche’s conjecture is not supported by any historical evidences, so it is dismissed without serious consideration.

Earliest mention of Ka’lida’sa.

Kṣīrasvāvmī, the oldest commentator of Amarakoṣa (8th century A. D.), and Kumārila Bhaṭṭa (8th century A. D.) the great Mimānsaka philosopher^(2) quote from Kālidāsa. The author of Gauḍa-badha (8th century (A. D.) calls our poet as “Raghu-ka’ra.” Ba’ṇa-bhaṭṭa the court-poet of Śilāditya II (650 A. D.) eulogises Kālidāsa in his Harṣa-Carita²¹. All these facts may be adduced to explode the 10th and 12th century theories, while the earliest mention of our poet in “Aihole Inscription” of Pulakeśi II, dated Saka. 556.

___________________________________________________________

1. 800 B. C.—Hyppolyte Fauche. 57 B. C.—Sir W. W. Hunter. Before the birth of Christ—Principal S. Ray. Mr. Nandargirkar, Prof. B. N. Apte. Near the beginning of the Christian Era—Dr. Peterson. 350 A. D.—Dr. Jacobi. 300 A. D.—Dr. Lassen; Dr. M. 400 A. D.—Dr. Weber, C. H. Tawney. Not later than 500 A. D.—Dr. Macdonell. 502 A. D.—Mrs. Manning. 6th century A. D.—Dr. Bhaudaji, K. B. Pathak, Haraprasad Śastri, R. C. Dutt, Harinath Dey, Dr. Max Muller. Dr Furgufson, General Cunningham, Dr. Kern. In Gupta Period—Dr. Keith. 1000 A. D.—Dr. Wilson. 1200 A. D.—Dr. Bentley.

• 2.* एवं च विद्वद्वचनाद्विनिर्गतं प्रसिद्धरूपं कविभिः निरूपितम्। “सतां हि सन्देहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तकरणप्रवृत्तयः”—Tantra-vārtika. P.133. (Beneras Ed.) 29 ; n. 4.

___________________________________________________________

i. e. A. D. 634—5, furnishes the 7th Century A. D. as the downward limit of our poet’s date^(1).

Renaissance Theory.

Dr. Max Muller opines²² that in consequence of the incessant incursions of the Hunas, Scythians and other foreigners, there was a literary interregnum during the first two centuries A. D. He believes that Sanskrit went to sleep, for nearly six centuries from the rise of Buddhism in the fifth century B. C. to the establishment of the Gupta Empire in the fourth century A. D. Dr. Muller’s view is that in the middle of the sixth century, the reign of the king Vikramāditya of Ujjain, whose court is said to have been adorned by nine gems, of whom Kālidāsa was the chief, was the Augustan age of Sanskrit Literature. But this theory has been totally exploded by the Girna’ra and Na’sika inscriptions, and by the epigraphical evidences which not only prove conclusively that Sanskrit Literature flourished before the Christian era but show incontrovertibly that it was not dormant but that it continued in culture during the succeeding centuries²³.

Korur Theory.

The Renaissance theory of Dr. Muller is chiefly based upon the hypothesis of Mr. Fergusson who holds that Vikrama Era was founded in 544 A. D. by the king Vikramāditya to commemorate his victory over the S’ákas in the battle of Korur dating the commencement of the era 600 years back to 57 B. C. But this hypothesis of Fergusson has been exploded by the research of Mr. Fleet of Bombay Civil Service who has shown that the Vikrama era of 57 B. C. far from being founded in 544 A. D. had already been in use a century before under the name of Mālava era. Besides no Śakas could have been driven out of western India in the middle of the sixth century, because that country had been already conquered by the Guptas more than a hundred years before. Lastly it turns out that though other foreigners, the Hunas, were actually expelled from western India in the
_____________________________________________________________

1. येनायोजि न वेश्म स्थिरमर्थविधौ विवेकिना जिनवेश्म।
स जयतां रविकीर्तिः कविताश्रित-कालिदास-भारवि-कीर्तिः॥

_____________________________________________________________

first half of the Sixth Century, they were driven out not by Vikramāditya but by a king named Yaśodharma Viṣṇubardhana.

Dignāga Theory.

Hiouen Thsang, the Chinese traveller mentions two individuals Āryasānga and Vasubandhu who lived about 541 A. D. A certain Dignāga was Vasubandhu’s pupil. Dr. Muller and some others are of opinion that Dignāga, a hatred rival of our poet, has been mentioned by Kālidāsa in the 14th stanza of Megha-dūtam in terms of banter²⁴. Hence, “we shall probably”, says Dr. Muller, “now feel confident in placing Kālidāsa in the middle of the Sixth Century”. But against this Dr. Macdonell remarks—The explanation to begin with, is extremely dubious in itself. Then it is uncertain whether Mallinâtha (following Dakṣiṇāvarta)^(1) means the Buddhist teacher Dignāga. Thirdly, little weight can be attached to the Buddhistic tradition that Dignāga was a pupil of Vasubandhu, for this statement is not found till the sixteenth century. Then the assertion that Vasubandhu belongs to the sixth century depends chiefly on the Vikramāditya theory and is opposed to the Chinese evidence which indicates that works of Vasubandhu were translated in A. D. 404. Thus every link in the chain of argument is very weak. Again if Dignāga be naturally a hatred rival of Kālidāsa and be ridiculed in a contemptuous way in that śloka as Mallinâtha observes, the plural number in the way seems to be quite unjustifiable and a serious incongruity²⁵. Moreover, one has to explain why Ballabha Deva, one of the oldest commentators, does not touch the question at all.

Dr. Bhau Daji indentifies Kālidāsa with Mātrigupta (as

_____________________________________________________________

1. दिङ्नाग इति कोऽप्याचार्यः कालिदास-प्रबन्धान् अन्यत्रोक्तोऽयमर्थ इति स्थूलहस्ताभिनयैः ईर्षयति—Dakṣiṇâvarta. ‘अत्रेदमप्यर्थान्तरं ध्वनयति—रसिको निचुलो नाम महाकविः कालिदासस्य सहाध्यायः <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736601597Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736601597Capture2.PNG"/> कालिदास-प्रबन्धानां परिहर्ता <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736601597Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736601597Capture2.PNG"/>दिङ्नागानाम् <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736601597Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736601597Capture2.PNG"/>दिङ्नागाचार्यस्य कालिदास-प्रतिपक्षस्य &c.—MN.

______________________________________________________________

mentioned by Kalhana, the author of Rājataraṅgiṇī) who was placed for a short period on the throne of Kashmere^(1) by Harṣa Vikrama of Ujjain after the death of Hiraṇya (Sixth Century A. D.).

Mātrigupta alias Kālidāsa.

Dr. Bhau himself, however, does not appear to be certain of his doctrine of the identity. His language meekly presses the suggestion forward and leaves it to take its own chances at the hands of the critics. One very striking thing is this that Kalhana mentions Mātrigupta but he does not name a single of the renowned works of our poets. Again, it has also been said that Setubandham is a work actually written by Mātrigupta on the occasion of building a pontoon bridge across the Vitastā (Hydaspes) by Pravarasena. But no reliable evidence has been forthcoming to identify Pravarasena and his work of building the bridge. All that there is in this connection is loose tradition. Bāṇabhaṭṭa’s assumption of this Pravarasena with the book Setubandham²⁶ leads us nowhere. For neither, the author of Ka’vya’dars’a (Daṇḍī) nor that of Sa’hityadarpaṇa (Vis’vanātha Kavirāja) makes mention of Kālidāsa as being the author of this book. Rāma Sarmā has, it is known, found an allusion to the disputed authorship somewhere in Va’ra’ṇasī- darpaṇa of Sundara, but then the Kālidāsa he refers to may be any of the three Kālidāsas known to Rājas’ekhara, the probability being definitely against our poet. Kālidāsa and Mātrigupta are certainly two different persons as they are differently quoted by Kṣemendra, other writers and commentators.

Sixth Century Theory.

Mr. K. B. Pāthaka and others in vain lay stress upon some internal evidences in the book for placing the poet in the sixth century. For the mention of Hunas²⁷ in the Raghu-vaṁs’am does not prove anything. The names of Huna and various other Mleccha tribes we find even in the Mahābhārata and the

______________________________________________________________

1. This according to Dr. Bhau, corresponds with the tradition that pleased with Kálidāsa, the king gave him half the kingdom.

______________________________________________________________

Rāmāyaṇa^(1). Prof. R. N. Āpte has shown that just beyond the threshold of India (Bactria) the Hunas had a powerful kingdom from 300 B. C. to the end of the Ist or 2nd Century A. D. The same scholar has shown that the supposed astronomical references have really no astronomical significance at all.

Sk. Jāmitra and Gk. Diametron.

It has also been argued that the word Ja’mitra (Ku. VII.I.) is taken from the Greek “Diametron” which was borrowed by Āryabhaṭṭa (499 A. D.) in his astronomical works. This places Kālidāsa after Āryabhaṭṭa. Principal S. Roy has clearly proved that Jámitra (a pure sanskrit word) does not suit the context in the sense of Gr. Diametron.²⁸

Mr. Harināth De, the renowned linguist and Mr. B. C. Mazumdar (J. R. A. S. 1909, Page 731) find covert references to the Gupta Kings in the works of our poet. Hence the poet must have flourished during the reign of Candra Gupta (II) Vikramāditya and that of his son Kumāra Gupta. The following references according to them are sufficient to corroborate the above statement;—

‘आ-समुद्र-क्षितीशानाम्—&c.’—Ra. I. 5, (Kings beginning with समुद्रगुप्त) ‘गोप्त्रे गुप्त-तमेन्द्रियाः’—I. 55 ; ‘गोप्ता गृहिणीसहायः’—II. 24 ; ‘गोप्तुर्गुणोदयम्’—IV. 20 ; ‘गुप्तमूलप्रयत्नः’—IV. 26 ; (reference to Gupta Dynasty).‘इन्द्रः क्षीरनिधाविव’—I. 12; ‘प्रभातकल्पा शशिनेव’—III. 2 ; (Ref. to चन्द्रगुप्त); ‘बालचन्द्रमाः’—III. 22 ; कुमारोऽपि ‘कुमारविक्रमः’—III. 55 ; ‘कुमारकल्पं सुषुवे कुमारम्’—V. 36 ; ‘विभिदे कुमारः’—V. 37 ; ‘आ-कुमार-कथोद्धातं’—(Ref. to कुमारगुप्त); ‘श्रियं महेन्द्रनाथस्य’—IV. 43 (Ref. to title महेन्द्रादित्य of कुमारगुप्त)। ‘स्कन्दस्य मातुः’—II.36. ‘स्कन्देन साक्षादिव’—VII. 6 ; ‘तत्र स्कन्दं नियतवसतिं’—MD. I. 43 (Ref. to स्कन्दगुप्त). ‘सगुप्त-मूल-प्रत्यन्तः शुद्धपार्ष्णिरयान्वितः। षड्विधं बल-मादाय प्रतस्थे दिग्-जिगीषया’—Ibid IV. 26.
_____________________________________________________________

1. चीनान् शकांस्तथा चोड्रान् वर्वरान् वनवासिनः।
वार्ष्णेयान् हारहूनांश्च कृष्णान् हेमवतांस्तथा॥—Mahā ; Rámá. 1-55-1-3.

_____________________________________________________________

(The victory and horse-sacrifice of Raghu identified with the horse-sacrifice and conquest of Samudra Gupta). It is very easy to see that the supposition is based on a very weak hypothesis, for, if we take into account the fancy of the Sanskrit writers for the use of the root ‘गुप’ instead of**‘रक्ष’** it will not be very difficult to prove the most antique Sanskrit works as belonging to the Gupta period.

Mandasor Inscription.

Examining the contents of the Mandasor Inscription discovered by Dr. Fleet, Dr. Macdonell opines that Vatsabhaṭṭi, the composer of these 40 stanzas to commemorate the consecration of a temple of the Sun at Das’apura, must have intimately known our poet and utilised his works immensely.

Kālidāsa cannot be placed laterthan the 5th Century.

The inscription is dated 473 A. D., hence Kālidāsa cannot be placed later than the 5th century A. D. This is also corroborated by the following facts: The King Bhoja in his Sarasvatī-Kaṇṭhá-varaṇa quotes from Bha’maha, the great rhetorician (who is believed to have flourished in the 5th century), who in his turn quotes from Kālidāsa. Again the commentator Avinīta wrote his commentary on the 15 cantos of Bhāravi’s Kira’ta’rjunīyam in 470 A. D. Thus Bhāravi cannot be placed later than the 5th Century A. D. which fact places Kālidāsa in an earlier period still.

Orthodox view or the B. C. Theory.

It now remains to examine the orthodox view regarding the age of Kālidāsa. A time-honoured tradition makes Kālidāsa the court-poet of some Vikramāditya in the 57 B. C. The author of Jyotirvida’varaṇam identifies himself with Kālidāsa, the author of Raghu-vaṁs’am, Kuma’ra-sambhavam and Megha-dūtam and the court-poet of Vikramāditya, and says that this present work of his was begun in 33 B. C.—

“वर्षे सिन्धुर-दर्शनाम्बर-गुणैर्याते कलौ सम्मिते।
मासे माधवसंज्ञितेऽत्र विहितो ग्रन्थ-क्रियोपक्रमः”॥

[‘सिन्धुरः हस्तौ अष्टौ। सिन्धुर हस्तीतिः शब्दकल्पद्रुमः॥ दर्शनानि षट्।अम्बरं शून्यम्। गुणास्त्रय सत्व-रज-स्तमांसि। अङ्गस्य च वामा गतिरिति ज्योतिर्विदां नियमः। तथा च कलि-युगारम्भात् अष्टषष्ट्युत्तर-त्रि-सहस्र-वर्ष-वृन्दे (३०६८) अतीते माधव-संज्ञिते वैशाखे

मासे ज्योतिर्विदाभरण-ग्रन्थः कृतः। इदानीन्तु (१९२३ खृष्टाब्दे) कलेर्गताब्दाः ५०२४, ततश्च ३०६८ संख्यासु हृतासु १९५६ वर्षसंख्या अवशिष्यन्ते। ततोऽपि च १९२३ खृष्टाब्द-संख्यासु हृतासु ३३ वत्सरास्तिष्ठन्ति। एवञ्च सति खृष्ट-जन्मनस्त्रयस्त्रिंशत् वत्सरपूर्वे ज्योतिर्विदाभरणरचनारम्भ [इति सिद्धम्”]]²⁹

A careful study of the language, and astronomical references will clearly show that ज्योतिर्विदाभरण is a book of much later date and written by some pseudo-Kālidāsa. Besides, there is considerable difference in language and style between this book and Raghu-vaṁs’am or Kuma’ra-sambhavam. But then, a pertinent question would suggest itself as to why this deception should have been played by the author of this book. What made the early era with which he would like himself to be associated so dangerously attractive? The only plausible explanation is that there was a Kālidāsa who wrote Raghu-vaṁs’am, Kuma’ra, and Megha-dūtam and that he lived before the birth of Christ, and that the author of ज्योतिर्विदाभरण assumes the name of Kālidāsa and identifies himself with the author of Raghu-vaṁs’am, with the hope that his book might pass for one of that famous Kālidāsa’s.

Bhita Medallion of the Suṅga Dynasty.

The terra-cotta medallion found by Dr. Marshall in a village named Bhita, near Allahabad³⁰ pictures a scene which looks exactly like the opening scene of S’akuntala’, where the king Duṣyanta was entreated by two hermits not to kill the stag and S’akuntalā was watering the plants at a distance. The medallion has been assigned to the Sunga period (185 B. C.—73. B. C.). This fact corroborates the orthodox theory¹.

_____________________________________________________________

1**.** It must be noted that the identification of the scene has been disputed by the Archæological authorities though without cogent arguments.

_____________________________________________________________

Peculiar Law of Inheritance.

Internal evidence from the works of Kálidása will also point to the same conclusion. In the Sixth Act of S’akuntala’ the king Duṣyanta is informed by his minister that the property of a certain merchant Dhanamitra by name, who died childless, will revert to the state and not to his widow. This³¹ sort of peculiar law of inheritance is of very antique date and the prevalence of such custom at the time of the poet places him before the birth of Christ.

Penalty for Theft.

The infliction of capital punishment on prigs stealing gems³² also tends to the same conclusion. The frequent deviation from Páṇini’s Grammar, the preponderancy of Vedic forms³³ and the absence of pun and long compounds which are the peculiar traits of the later poets such as Bhavabhüti, Bāṇavaṭṭa and others, places him also in a very early date.

As’vaghoṣa and Kālidāsa.

As’vaghoṣa, the author of Buddha-carita. Saurindana-ka’vya, and Sutra’lanka’ra &c. must have lived some time in the beginning of the Christian era, for a Chinese translation of Buddha-carita had appeared in the 5th century A.D. as is known from the writings of Hiouen Theang and I-Tsing. A careful perusal of his works will show his skill of adapting others’ thoughts. He has not only borrowed ideas from Bhása¹ but has also numerous passages similar to those in Kālidāsa’s works. This led the occidental scholars such as Cowell³⁴ Keith³⁵, and Hillebrandt to think that Kālidāsa borrowed from As’vaghoṣa, But Principal Roy’s research has totally demolished this theory and has conclusively proved the indebtedness of As’vaghoṣa

_____________________________________________________________

1**.** Cf. “काष्ठादग्निर्जायते मथ्यमानाद् भूमिस्तोयं खन्यमाना ददाति सोत्साहानां नास्त्यसाध्यं नराणां मार्गारब्धाः सर्वयत्नाः फलन्ति”—PY. I. I8 and “काष्ठं हि मथनन् लभते हुताशं भूमिं खनन् विन्दति चापि तोयं निर्वन्धिनः किञ्चन नास्त्यसाध्यं &c.—BC. XIII.

_____________________________________________________________

to Kālidāsa and the priority of the latter to the former. We need only add the evidence of style to demarcate between the two authors. As’vaghoṣa is doubtless simple and practically shorn of artificiality in style. But while he would freely employ like Bhaṭṭi alliteration and verbs in लुङ्, लिट् and desiderative, Kálidása³⁶ is sparse in his use of these little tricks and gives no evidence of deflecting the spontaneous flow of his style in such forced channels.

Puṣply)amitra, Agnimitra and Vasumitra.

In Ma’la’, mention is made of historical persons such as Puṣpamitra, Agnimitra, and Vasumitra. In 185, B. C. Puṣpamitra, the General of the Maurya Kings³⁷ slew his master Brihadratha, usurped his throne and founded what is known as the Sunga dynasty which lasted till 73. B. C. He was a great ruler, conquered several countries and had a tough struggle with the Greeks under Menander. His son Angnimitra was made the Governor of Vidis’ā, capital of दशार्ण³⁸ Puṣpamitra performed the famous horse-sacrifice (अश्वमेध) and the duty of guarding the horse was entrusted to Agnimitra’s son, who discharged it successfully and well by vanquishing certain Yavana troops who had ventured to challenge him. “The performance of the solemn rite probably was witnessed”, says Dr. Smith, “by the celebrated grammarian Patañjali, who alludes to the event in terms which imply that it occurred in his time.” From the mention of these persons and the close resemblance of the above facts with the horse-sacrifice of Dilīpa and the conquests of Raghu, one would like to believe that Kālidāsa was contemporary of those persons. From the peculiar form of the Bharata-va’kya of the *Ma’la’*¹, the learned Commentator Kiṭayavema opines that the play was written and staged during the reign of the King Agnimitra or, in other words

_____________________________________________________________

1**.** त्वं मे प्रसादसुमुखी भव देवि नित्यमेतावदेव मृगये प्रतिपक्षहेतोः।आशास्यमत्यधिगमात् प्रभृति प्रजानां सम्पद्यते न खलु गोप्तरि नाग्निमित्रे।

_____________________________________________________________

Kalidasa was his court poet¹. Again, the concluding phrase, of the भरतवाक्य, viz., ‘गोप्तरि अग्निमित्रे’ being in the locative (nominative absolute) argues the present existence of a ruler named Agnimitra. Besides, the opening śloka of the same play² conveys indirectly the same impression. There is presumably a pun on the word पुराणम् and the suggestion is clear that the dramatist intends to make a departure from the well-known principle of नाटकं ख्यातवृत्तं स्यात् and introduces a reigning monarch as the hero of his play instead of some personality from past history. All this supported by the Bhita Medallion makes out an irresistable case for the orthodox theory.

The Play

Like the two other greatest Indian poets, viz., S’rī Harṣa³⁹ and Bhavabhūti⁴⁰, Kālidāsa wrote only three dramas⁴¹ of which Abhijña’na-S’akuntalam is a love drama and belongs to that class of ‘Rūpaka’ which is known as नाटक।

Source of the play.

It is based on the well-known story of Duṣyanta and S’akuntalā, as is told in the Ādiparva of the Mahābhārata (ch. 67-74), a succint survey of which is given below.

The story of the Mahābhārata.

Dusyanta, king of Pratiṣṭha’na and scion of the lunar dynasty, in course of his hunting excursion came to the hermitage of Kaṇva who was at that time out for gathering fruits; but his adopted daughter S’akuntalā, alone in the cottage, hospitably received him. At the sight of her, the king was smitten with

_____________________________________________________________

1. सर्वनाटकप्रयोगान्ते भरतेन सर्वकालसाधारणे आशीर्वचने कर्तव्ये सति अत्र व्रजानामाशस्यसिद्धिं प्रति गोप्तुः अग्निमित्रस्य कथनं तत्काल-राजोपलक्षणम् इति मन्तव्यम्—K.

2.

पुराणमित्येव न साधु सर्वं न चापि काव्यं नवमित्यनवद्यम्।
सन्तः परीक्ष्यान्यतरद्भजन्ते, मूढ़ः परप्रत्ययनेयबुद्धिः॥

_____________________________________________________________

love and asked her about her parentage, whereupon she herself made a clean breast of all about her birth-story. Knowing her to be a king’s daughter, the king without any further ceremony asked for her hand in marriage. The king promising to appoint her son his successor, she gave consent and was consequently wedded according to the Gāndharva form of marriage. The king apprehending the sage’s anger⁴², as permission had not been sought from him, very soon left the hermitage.

A little after, the sage returned to the cottage and divining what had transpired in his absence gratulated S’akuntalā on her choice⁴³. The king when he returned to his capital dared not send for S’akuntalā, being afraid of the sage’s anger⁴⁴. In the meantime S’akuntalā who was enceinte gave birth, at the end of three years, to a son, who even at the age of six years became very turbulent and harassed the wild beasts and consequently he was named “Sarvadamana.”⁴⁵ At this time the sage thought it high time for him to go to his father’s place and be duly installed as Yuvarāja (heir-apparent)⁴⁶. Consequently Śakuntalā with Sarvadamana being escorted by some disciples went to the king’s place. The king remembering every thing, yet perhaps, through fear of public calumny denied having any connexion with her¹. At that critical juncture an aerial voice corroborated the statement made by S’akuntalâ and enjoined the king to welcome her as his legal wife. Then the king received S’akuntalā, made her the chief queen and Sarvadamana became the Yuvarāja. Such a simple and unromantic story is certainly suited to that oldest time when the Mahābhārata was written, for its author merely intended to relate a bit of past history and he did it in a dry and unostentatious way. But our poet like Shakespeare who rarely originated the main plot of his dramas, handled this prosaic story of the Mahābhārata so ingeniously and with such innovations that the dry skeletons of the Mahā-

______________________________________________________________

1**.**सोऽथ श्रुत्वैव तद्वाक्यं तस्या राजा स्मरन्नपि। अब्रवीन्न स्मरामीति कस्य त्वं दुष्टतापसि। धर्मकामार्थसंबन्धं न स्मरामि त्वया सह॥ गच्छ वा तिष्ठ वा कामं यद्वापीच्छसि तत्कुरु॥२९—२०॥

______________________________________________________________

bhārata story have been, as it were, filled with flesh and breath and vitalised for ever.

Deviation from the Original.

Even at the outset we have ample instance of his foresightedness. In the original, the king in course of his hunting excursions, accompanied by his big army, minister and hierophant⁴⁷ came to the hermitage of Kaṇva and he at once entered it and kept the whole party waiting outside all the while he talked with S’akuntalā and married her,—as their presence might hamper the further progress of the plot. In Sa’kuntala’, however, the entrance of the king is perfectly natural. The king while keenly pursuing a deer outstripped his retinues and came to the said hermitage. This straying away of the king from his army has been utilised by our poet in depicting a dramatic finis of the first act, for the retinues not finding the king, rummaged the whole forest, entered the hermitage of Kaṇva and made a great row while the king was deeply absorbed in conversing with S’akuntalā and her friends. The king perhaps liked to prolong his conversation ad infinitum, but there was a call from his higher duty of succouring the distressed and though unwilling he at once left them only to remove the chaotic condition of the hermitage and thus to pacify the denizens of the penancewood⁴⁸.

Again in the original S’akuntalā received her guest, exchanged words with the king and herself gave a detailed account of her parentage⁴⁹. Her nature thus depicted smells a bit coquettish. But our poet, who certainly possessed the faculty of imagination in a higher degree. felt the necessity of some companions for dramatic action and thus created the two sweet innocent disinterested friends in the form of Anasūyā and Priyamvadā, the conversation with the king being carried on through these friends. Even a superficial reader cannot but be amazed with the dramatic ingenuity which is manifested in the

method in which the said conversation with occasional jokes was carried on. Again, S’akuntalā’s love for the king at the first sight, her surprise at the change of her feeling antagonistic to penance-life and her bashfulness have also been delightfully depicted. The king’s amazement at the beauty of S’akuntalā, the gradual disclosure of his passion for the girl, his dramatic approach near the two, when S’akuntalā was attacked by a bee, have also been so been artistically delineated.

In the original as soon as the king became aware of S’akuntalā’s parentage, he proposed to marry her⁵⁰. She however requested the king to wait a few minutes till her father who had gone out to gather fruits, would come back⁵¹. Our poet however considering a few hours to be too small a space of time to persuade a girl, quite ignorant of love affairs, to consent to marry a novus homo, deliberately made Kaṇva absent from the field of play for several months on a pilgrimage to Soma-tīrtha. This transmutation of Kaṇva’s absence for a few minutes into several months is also a clear sign of our poet’s foresight, for it prolongs the king’s stay in the hermitage to protect the sacrifices of the ascetics disturbed by the malignants and thus enables the king to progress with his love affairs. Before solemnizing the Gāndharva marriage of the two haphazardly as is found in the original, our poet created the second and third acts with a view to depicting the gradual love-lorn conditions of our hero. With a view to breaking the dull monotony of the scene by some comic element and also to stopping the hunting excursion and devising some means for king’s progressing with the amorous affair with S’akuntalā, Vidūṣaka. the jester-confidant of the king is introduced, though he has been wisely kept within his bounds and made to play a much smaller part in this drama than in the earlier works of Kālidāsa.

In the third act and its prologue, we have a vivid picture of the love-sick king, and S’akuntalā afflicted with love-malady. Even in such a stage her innate bashfulness, the conflict of emotions in her heart when confronted with two opposing duties and her modesty please us extremely. Unlike the original where the wedlock of the two were settled by this condition

that the son of S’akuntalā would be the possessor of the throne, our poet has dispensed with this sort of selfish bargain⁵².

In the original Kaṇva though aware of the Gāndharva marriage and the pregnancy of S’akuntalá, kept her in his hermitage for nine years and then made preparations for sending her to her husband’s place. S’akuntalā who seemed not to have any eagerness to meet her husband—nay—who was rather unwilling to leave the hermitage, thought that her hasty removal was due to the turbulent nature of his son who was disturbing the peace of the penance-grove⁵³. Besides, a great incongruity prevails in the speech and action of the sage Kaṇva, for there is no justification for what made him—an avower of the principle that a married woman should not stay for a long time in her relative’s house⁵⁴—keep S’akuntalā in the hermitage for such a long period. Kālidāsa, however, noticing all these incongruities, sent S’akuntalā the very day he was aware of the marriage¹ and also before her son was born. Obviously the king’s character is thus made to appear in a better light and a greater probability is given to the whole story. The parting scene of S’akuntala’ from the hermitage where she had resided so long and where every creeper and plant was bound by the tie of love and affection is poet’s all own.

In the fifth act or the public repudiation of S’akuntalā there is a greater deviation from the original. In the Maha’bha’rata the king deliberately feigns ignorance of the Gândharva mariage and repudiates his forest-bride with abuses². Kālidāsa, however, with a view to absolve him from the moral responsibility in his rejection of S’akuntalā, ingeniously introduced the episode of Durbāsā’s imprecation clouding the king’s memory. Certainly this is the greatest of all his innovations. “That there may be an ultimate recovery of memory, the curse is so modified as to

______________________________________________________________

1**.** अद्यैव ऋषि प्रतिरक्षिताम्—&c. Act IV.

2. सोऽथ श्रुत्त्वैव तद्वाक्यं तस्या राजा स्मरन्नपि t अब्रवीत् न स्मरामीति कस्य त्वं दुष्टतापसी।

______________________________________________________________

last only until the king shall see again the ring which he has given to his bride. To the Hindu, curse and modifications are matters of frequent occurrence; and Kālidāsa has so delicately managed the matter as not to shock even a modern and western reader with a feeling of strong improbability. Even to us it seems a natural part of the divine cloud that envelops the drama, in no way obscuring human passion, but rather giving to human passion an unwonted largeness and universality”.⁵⁵

Durbasa’s cursedevelops love for flesh into commingling of souls.

We shall presently deal at length with the deeper meaning of this curse,—how it rectifies S’akuntalâ by purifying her of the gross materialism of her love and how it ennobles the character of Duṣyanta and develops an earthly love into divine love. Almost every line of Acts VI and VII save the idea of the turbulent nature of Sarva-damana, is original and is depicted in a masterly way⁵⁶. Such is the charm and mastery of this concluding part of the play that even Bhavabhūti in his masterpiece has found it worth his while to somewhat closely follow the model. In Uttara-ra’ma-carita Sitā’s banishment and the pathetic wailing of her royal husband, the supernatural element, the scenic description, the surge of affection and yearning towards the unknown child of one’s own loins must have derived much of their pathos and splendour from the inspiration awakened by this portion of S’akuntala’.

The story of Padma-purāṇa materially thesame.

The story given in the Padma-purāṇa, Svarga-khanda, is almost exactly the same as it is found in the drama of S’akuntalā. Theking’s pursuing of a stag, importunities of the disciples of Kaṇva not to kill the stag of the hermitage, the meeting of the king with S’akuntalā and her friends when they were watering the plants, Anasūyā’s description of the birth and parentage ofS’akuntalā, Duṣyanta’s marriage with S’akuntalā according to the Gāndharva system, his presentation of his signet-ring to S’akuntalā, the imprecation of the choleric sage Durbāsā, Priyamvadā’s propitiation of the sage Durbāsā (Act IV.), Kaṇva’s sending of S’akuntalā to her husband’s place accompanied by S’āradvata, S’ārṅgarava, and Gautamī &c. his address

to the denizens of the hermitage (Act IV), king’s astonishment at the sight of a beautiful woman in the midst of hermits and his non-recognition of S’akuntalā (Act V), the latter’s inability to produce the signet-ring, the priest’s proposal of keeping S’akuntalā in his own house until delivery, S’akuntalā’s removal by Menakâ in the shape of a light, while she bemoaning her ill-luck was following the priest to his house (Act V), the ring-episode where the token ring was found in possession of a fisherman who was bound on a charge of theft (Act VI प्रवेशक), king’s repentance at the sight of the ring, the story of the merchant Dhanamitra who died in a ship-wreck and one of whose wives was enceinte (Act VI), enhancement of king’s grief at the story of the aforesaid merchant and also at his own childlessness (Act VI.), Indra’s invitation of the king for chastising the disturbing Dānavas (Act VI), reunion of Duṣyanta with S’akuntalā and her son Sarvadamana who was tormenting a lion-cub in the hermitage of Mārica (Act VII)—all these facts of the drama we find in the Padma-pura’ṇa, only a few of the Dramatis Personæ such as the Vidūṣaka, Anasūyâ, chamberlain, Sānumatī, portress are absent. We are astonished to find that scholars¹ are not rare even in India, who do not hesitate to opine that Kālidāsa drew his materials from the Padma-puráṇa. This Puráṇa is fraught with bigoted sectarianism and (like the Brahma-vaivarta Purāṇa) contains the name of Ra’dha’, which is not only unknown in the Mahâbhárata, but also in such Vaisṇava works as Harivans’a, Kūrma-Purāṇa, Vishṇu-Purāṇa and Srīmad-bhāgabat. Certainly this book, at least as it has reached us in its present state, is of recent date. Even if we accept that the Purāṇa kernel in it is very old, still the story of S’akuntalā in it is surely a later interpolation. This is corroborated by the fact that the Ānandās’ram Edition of PP is bereft of शकुन्तलोपाख्यान।Besides the story is very defective and so full of inconsistency that it cannot be accepted as having been composed by Vyāsa, the eminent writer of the Mahābhārata. It is surely the production of some tyro who had both the Mahābhārata and our play

______________________________________________________________

1**.** Padmapurāṇa and Kālidāsa by Prof Haradatta Sarma. Also Ra. I Ed. by Prof. B. B. Gosvāmi, also his S’akuntalam—Introduction.

______________________________________________________________

before him. This will be evident even from the language and idiom of the story of PP. The interpolator has, as already shown, closely followed the story of our poet. Only the absence of Kaṇva for gathering fruits and S’akuntalā’s extraction of the promise from the king as to her son being made the prince, have been taken verbatim from the Mahābhārata. Of the many defects of the story of the PP., we shall mention only a few which will disclose the capacity of the interpolator.

Priyamvadā in the Pura’ṇa plays animportant part. It is she who gave the king a detaileddescription of her friend’s birth, it is she who wasaware of Durbāsā’s imprecation and its cessation with the presentation of some token of recognition. Again Priyamvadā according to the Pura’ṇa was allowed to accompany S’akuntalá to the court of Duṣyanta. The king, of course, could not recognise S’akuntalā owing to the sage’s curse, but the interpolator does not give any reason for king’s failure to recognise Priyamvadā. This is certainly awkward, for the imprecation affects S’akuntalā but it should have no effect on Priyamvadā. Besides as in the Maha’bha’rata, there is here even no insinuation that the king intentionally did not recognise Priyamvadā (and also S’akuntalā) for fear of public calumny. There is another glaring defect that Priyamvadā who knew every thing about the Gāndharva marriage, spoke not a single word on behalf of S’akuntalā. Again she was fully conscious of the loss of the ring¹ upon which depended the future of S’akuntalā, from her own hand in the water when S’akuntalā hadplaced it in her hand while performing her ablution, but it is very curious that she did neither herself search for the ring nor disclose the matter to her friend or to the sages. S’akuntalā also in a very strange way, after ablution, forgot clean to ask for the souvenir ring. Even a superficial reader will understand the unnaturalness of the

_____________________________________________________________

1**.** प्रियंवदाकरे न्यस्य अभिज्ञानाङ्गुरीयकम्। स्नातुं सरस्वतीतोयमगाहत सुलोचना॥ प्रियंवदा तु तद्गृह्य वसनाञ्चलमध्वतः। यावदन्यस्तवती तावत्पपात सलिले द्विज॥ प्रियंवदा भिया तस्यै वृत्तान्तं न न्यवेदयेत्। शकुन्तलापि तत्सख्यै प्रयच्छापि न विस्मृता॥

_____________________________________________________________

incident if he compares all these with the steps taken by the king Raghu to find out an amulet which by chance had slipped into the waters of Sarayū⁵⁷. Besides the author of the Purāṇa in describing the story of Rāma followed not the Rāmāyaṇa but the Raghu-vaṁs’am in its outlines. Sometimes he even paraphrases the wordings of Kālidāsa. This, we think, is sufficient to show that the story of S’akuntalā has been interpolated into the Pura’ṇa by a lesser writer of later date.

The Central Significance Of The Play

“Wouldst thou the young year’s blossoms
and the fruits of its decline.
And all by which the soul is charmed,
enraptured, feasted, fed.
Wouldst thou the earth and heaven itself
in one sole name combine ?
I name thee, O S’akuntalā ! and a॥
at once is said”.⁵⁸

—So says Woolfäng Von Goethe of Sa’kuntala’. The insight of Goethe told him what Sa’kuntala’ was—not merely patches of oriental romance, colourful, delicate, and gorgeous, strung round the central figure of a heroine, coy and delicate, beautiful and charming, but above all sweet and firm. Such undoubtedly S’akuntalā is—and indeed much more—a lily of our valley in all its bloom and beauty and freshness. Had she been merely “a creeper of the forest”—she might have peers but she is more. She is not Miranda, the simple maiden nursed on a sea-girt isle in the company of enslaved nature-spirits like Ariel. She is an embodiment of love that purges itself of the wanton abandon of youth and ripens into the mature steadfastness and dignified bliss of love spiritual. Her life starts as all earthly lives in raptures and pangs, in forgetfulness of the beyond and immersion in the immediate and in a surrender to the senses. It is so far of the earth, earthy. But a little insight should warn you that she is not to stop here,—her birth and life

and training must carry her beyond these. And so her life opens up wide vistas and new,—arid deserts of nothingness and void when all the treacherous bloom and bliss fade away and depart, intense agony of a life first brought face to face with the unmasked reality of the earthly love—then the emerging of the soul in its purity in the Abode of Bliss, in which it is calm, solemn like a prayer and dignified like a goddess. She has passed through the portals of fleshly pleasures to which human steps are bound, she has passed out of the deep and dismal shadow of desertion and dejection in which earthly love must end, and thus through austere tapasya’ of years and years she at last stands out under the full view of Heaven, as Love stands revealed only when desires have been conquered, earthly brilliance has been replaced by the effulgence of Heaven and the lover has known that the truest way of Love is through tapasya’.

Śakuntalā’s life is destined by fate to be the battle-ground of this grand and noble passion. She is the daughter of a Ṛṣi, but she has for her mother an Apsaras, and her birth has been She is her possible by a temporary lapse of the ascetic. mother’s child—has the beauty and the grace and the gaiety of a heavenly nymph. But is she not truly and moretruly enough—the daughter of a Ṛṣi as well? That strain of asceticism, steadfast ardour for truth does she too share. And indeed in the hermitage of Kaṇva, she has the happiest rearing up that could be desired for her.It is the hermitage of a householder-saint in which the womenfolk are the helpmates of their ascetic husbands, and Nature a true and loyal companion, where peace reigns supreme, flowers bloom in easy naturalness and the deer and other animals are, as it were, man’s next kith and kin. The girlhood of Śakuntalā is not hedged in with don’ts,—she is not a child brought up in isolation and in ignorance of the world and its ways.To her the Navamallika’ is a sister, the young frolicking doe a playmate and at her approach the Kes’ara tree brightens up;—these keynotes to her character are supplied by Kālidāsa himself in opening her story. But she is not to be a mere Miranda. She has for her companions Anasūyā and Priyaṁvadā—hermitage girls no doubt but not unlettered in the delicate affaire de cœur. To her they impart their knowledge as also all their sincerest friendship

of maiden days. So Śakuntalā has had a mind, simple and sincere, but she has been prepared also for being a joyful companion to her future husband, whoever the fortunate man may be. She is young, enjoys being so, as at the very outset we can see, and shares the glow and fervour of all young hearts. She has not been shut out from these natural human sentiments,—she has never been taught that love is a forbidden fruit. She is not a hot-house growth nor is she a parasitical blossom. She has her roots deep in the soil she loves. And hence she has a longing for enjoying the supreme joy of a woman’s life, and a heart prepared in the natural environments of the hermitage for giving away the bliss without reserve. This proves to be her fall. She has not the shrewd business sense of the world to bargain when the beloved offers the cup of joy full. The spirit of bargain is foreign to her and the dictates of heart are too sacred to her to be questioned. She drinks it to the dregs without foresight and without fore-thought. To the god of love she is only a delicate doe and an easy victim—just as the friends of her life, the deer of the hermitage, are to the gallant king. When she gives, she gives herself away full and complete, pays Love royally. This simplicity of heart, this noble sincerity leads her to her doom and to her salvation as well. Love that is forgetful of its own deep significance is too selfish to be happy. It does not widen the realm of the spirit, nay it narrows itself down to the bonds of flesh and thus calls down on itself the inexorable curse of flesh. Such was S’akuntalā’s love too—it did not lack decorum, it lacked poise; it had enough of fire but less of light. Hence it is that she loses that balance of her nature and the balance of her life. Look at the third act and prelude to the fourth act of the drama. It is the record of a soul cut away from the steady anchorage, tossed about by a stormy passion. It is the account of a love, however powerful, not great, for it is selfish and forgetful of the world, indeed, forgetful of its own sublime mission.

So the curse of Durbāsā is not a mere accident, it is the nature of her love that calls it down on itself. It is fate’s decree, but her character is her own fate, as the poet has amply hinted. Yet it is her character again that will triumph overthe curse. Shadows hover round her, but she is all unconscious of the impending doom. Inspite of the riotous experience of

her heart she remains the simple hermitage girl, her soul still retains the unconscious message that it took in the ’tapovana’. The fourth act is a vindication of her own character and & vindication of the hermitage which has moulded it. The sage Kaṇva, Gautamī, the two girl mates, the deer, the creeper, all that has formed the back-ground of her life, appear in that great moment in their proper perspective—co-eval and co-equal with her very self. Men and women, animal and plant-lives all seem at this moment of inconceivable separation keenly alive to theloss they are going to sustain. The loss is not of one thing out of a number of things, but of a limb,—probably of the very heart,—of a living organism. The pain of the separation quickens into an overpoweringconsciousness the severed, bleeding limbs of the tapovana. And the voiceless cry of her seems to pierce through the grief-laden atmosphere. The fourth act is Kālidāsa’s triumph in pure poetry as well as in dramatic technique, the irony of the situation making the pathetic farewell doubly so.

And the crash comes on the reader not at all suddenly. The opening verse of Haṁsapadikā reminds one of the much too gay character of the king. Virtuous and noble he, nevertheless, confesses to a laxity and inconstancy in love, not uncommon among young princes in those days,—सकृत्कृत-प्रणयोऽयं जनः। Here too, we are to note how Durbāsā’s curse, as it affects Duṣyanta, springs out of king’s own nature. The poet’s dramatic insight quickly glimpses the possibilities in the innovation of the curse of the cholerie sage. The projection of what is evil in nature out into the form of a foreign agent, while it preserves nature’s law and course, lessens much of its sickening criminality and saves the drama from sinking into absolute squalor. For S’akuntalā the curse is to lead to a spiritual re-awakening in which she is to go forward, for the king Duṣyanta it is to effect a spiritual rebirth in which he should discover higher values of love and life.

The sixth act brings S’akuntalā’s disillusionment. It is the invariable tragic comment on the second and third acts. Curtain could easily have dropped here, if the poet had not to delineate a character like S’akuntalā. Western dramatists have given us heroines with such tragic endings. But Kālidāsa is different,

and her heroine has a different history and different character. She does not drag her heavy steps back to the old tapovana to lighten her heart in the groves of Nava-mallika’ or weep by the streams of Ma’linī. The old place would not have been the proper background for this figure shrouded in unutterable grief. It must be full of reminiscences utterly out of tune with the present experience. Away, far away from the tumult of those stored impression in Kaṇva’s hermitage, away from its crowd of innumerable associates of former joys and hopes and aspirations, she must fly to the very heart of blank solitude and in a fathomless stillness and silence, nurse her lonely riven heart all alone. The element in her character that has brought her dire and stark disillusionment sustains her through the transcending of her fate. The strong urge of love which led her to first youthful abandon now, sustains the soul in its next deeper strain when it makes for its calm, self-denying, austere career. Her noble origin and destiny she remembers in these times and she discovers that love to be true and never-failing must have its basis on a life of discipline and denial, that love must transcend the bonds of the senses. Her love has always been mighty, she longs to see it great. Only tapasya’ can make it so, her earthly charms wear away, gaiety is suppressed and is revealed in Act. VII at last invested with the dignity of a mother, calm, pure and holy as a steady flame. Her character is her salvation,—it is the salvation of Duṣyanta too. The libertine is reborn in the world of Love—that of courtly gallantry vanishes like a shadow in light. The seventh act is the story of the soul in travail—till it is born worthy of the vision of a true Love worthy of S’akuntalā. Such is S’akuntalā—a soul’s pilgrimage from earthly delights to heavenly bliss, Love’s flowing into spiritual joy and epithalamium of Earth and Heaven.

Principal Characters In The Play.

**Duṣyanta.—**The hero of the piece is Duṣyanta, a scion of the illustrious line of Puru. Kālidāsa depicts him as an ideal man, an ideal king. In him we have a hero of the धीरोदात्त type, and our poet has represented him as gifted with all those noble qualities which go to make such a hero, viz., generosity, self-restraint, fortitude, courage, modesty, amiability, righteousness and graceful bearing.

Young and handsome, the king is gifted with a physique which commands the admiration of all who come in contact with him. His charioteer finds in him a second Pinākin, his general compares him to a mountain-roaming elephant unaffected by the stress and strain of the chase⁵⁹ and Aditī is full of admiration for his well-built body⁶⁰. Overflowing with youthful vigour he takes a keen interest in all pastimes which involve severe physical strain and hardship. With all his manly qualities, he is not lacking in those finer accomplishments which make a man charming and agreeable. Of sweet address and graceful bearing, Priyaṁvadā finds in him a delightful companion and a pleasant talker⁶¹. He has a culture and refinement worthy of his position and takes a lively interest in such fine arts as music and painting. Natural sights and sounds have always a great fascination for him, and so keen are his powers of observation that even the minutest details cannot escape his notice⁶².

As a man he is an embodiment of all that is noble and divine in human nature. The pre-eminent traits of his character are his nobility of mind, his sense of honour and his wonderful self-control. And these come out prominently in his conduct towards S’akuntalā during their first meeting in the hermitage. Though fascinated by her youthful charms, he struggles hard to keep the unholy desire under control until he has ascertained her parentage and other facts relating to her. He is a dutiful and obedient son, and his tender regard for the feelings of his mother expresses itself in his solicitude when he receives a command from her to return to the capital, just after he has given his word to the hermits to protect them against the oppressions of the demons⁶³. He is an ideal husband and a passionate lover. According to the custom of the times he had a large harem, and though his love towards S’akuntalā was essentially distinct from that shown towards his other wives, he was not unkind and never failed in his duties towards them⁶⁴. He had great consideration for their feelings and did his best not to hurt them in any way either by deed or word. An incident in the sixth act admirably brings out this trait of the king’s character. Writhing in the agonies of remorse after the

cessation of Durvasā’s curse, the king tries to beguile himself a little by portraying his beloved on the canvas when he is informed of the approach of Queen Vasumatī and he removes the picture in great haste lest the same might offend her.⁶⁵

As a king, he has a lofty sense of the duties and responsibilities of that exalted position. The paramount ruler of a vast country, he considers his kingdom as his household and looks after the welfare of his subjects with a fatherly tenderness and care. He is always ready to relieve the distressed and to protect the good against the oppressions of the wicked.He is a mighty monarch who holds the entire earth under his sway by his prowess, and the fact that even Indra, the king of gods, occasionally seeks his help bears testimony to his uncommon military genius. Though commanding respect and obedience from all classes of his subjects. he has the greatest reverence for Brahmins and ascetics. Hs is always anxious to see that their rites and practices are performed without let or hindrance and whenever any interruption or obstruction is apprehended, he is ready to protect them at all costs. So great is his regard for the hermits that at the very mention of the name he withdraws the arrow he was going to put to the bowstring and enters the hermitage in an humble attire and leaves his retinue outside lest he should disturb the tranquillity of the place and cause inconvenience to the inmates of the hermitage⁶⁶.He is a just and upright ruler personally supervising the affairs of the state with a view to ensure the proper administration of justice. His decision with regard to the disposal of the deceased merchant’s property testifies to his strong sense of justice⁶⁷. But nowhere are the strength of his character and his unflinching devotion to virtue brought out into such prominent relief as in his conduct towards S’akuntalā when, accompanied by Gautamī and the disciples of Kaṇva, she appears at the king’s court as his wedded wife. Under the influence of Durvāsā’s curse the king does not remember his marriage with her and conseqnently refuses to accept her inspite of the assurance given him by S’akuntalā herself and the disciples of Kaṇva. Nothing can make him swerve even an inch from the path of virtue.

**S’akuntalā.—**In S’akuntalā, the heroine, we have a picture of an ideal woman. And the exquisiteness of the picture is to be found in the fact that S’akuntalā combines in herself physical charm with the beauty of the soul, passion with goodness, and virtue—in short, (in the words of Goethe) she “combines the young blossoms of the Spring with the ripe fruits of Autumn.” How admirably this combination of Heaven and Earth has been effected will become apparent if we compare the two contrasted pictures of the heroine presented by the poet at the beginning and at the end of the drama.S’akuntalā of the first act is a hermit’s daughter, full of youth, beauty and vivacity, “subtle and evasive, throbbing with love, veiled with reserve,” with “her two companions running over with playfulness, the newly flowering forest-creeper, the bee intoxicated with perfume and the fascinated king peeping from behind the trees.” At the end of the drama she appears as the image of patience and goodness; penitent and sober, invested with the dignity of a mother, clad in a dusty robe, her face pale with austerities and her soul purified by her long penance.

Born of a nymph-mother and a hermit father, S’akuntalā is possessed of a beauty that is not to be found among mortals⁶⁸, a beauty that is quite natural and has nothing artificial about it. She looks exquisitely charming even in her simple garments. Like “a violet by a mossy stone half-hidden from the eye”, she dwells among hermits far away from the artificialities of town-life. Sweet and lovely as a flower, she is quite ignorant of the wiles of the world. Simplicity and purity are deep seated in her nature, and these were the direct outcome of her trustfulness—a virtue which was the cause at once of her downfall and her redemption. It was her trustfulness which allowed her to be carried away by the passion of love without the least suspicion, resulting in her humiliation and disgrace. It was again this trustfulness which sustained her through the most trying period of her life and kept her “constant to patience, forgiveness and loving kindness” and ultimately leads to her reunion with her lover. A daughter of Nature brought up in an atmosphere of freedom, she still presents a picture of feminine modesty and timidity. So great is her modesty that, though consumed by her passionate love for the king, she keeps

it concealed from her dearest friends. Her timidity and shyness are revealed in her conduct towards the king when left alone in his company⁶⁹. The sweetest side of her character is her kind and affectionate nature. Brought up in the hermitage where peace and love reigned supreme, she had learnt to love the entire creation. Her heart is overflowing with the milk of human kindness which extends not merely to the animals in the hermitage, but also to the trees and creepers therein⁷⁰. She regards them as her kith and kin and is interested in their joys and sorrows. She can not drink water without watering the trees and creepers; she never plucks a tender leaf even to decorate herself, and her joy knows no bounds when the trees first put forth their blossoms⁷¹. It is at the time of her departure for her husband’s place that her innate affection for every creature in the hermitage fully reveals itself. Though eager to meet her lover, she finds it difficult to tear herself away from the hermitage⁷². With a heavy heart she bids farewell to the trees and creepers of the hermitage and entrusts them to the care of her friends. She is anxious for the doe that has her confinement near at hand and asks her father to send her information of her safe delivery. When she starts from the hermitage, the motherless fawn whom she brought up with motherly tenderness does not leave her, and with tearful eyes she gently caresses it and persuades it to remain in the hermitage.⁷³

A child of Nature, she is “obedient to Nature’s impulses like plants and flowers.” At the first outburst of passion on the occasion of the king’s visit, she could not restrain herself and allows herself to be carried away by it. Her love for the king is so absorbing that her lover became all the world to her and she forgets every thing except the loved one. With all the impetuosity of her passion, her sense of righteousness and femine dignity is remarkable. When Duṣyanta repudiates his marriage with her and accuses her of falsehood, modesty and shyness give place to rage and indignation. She is an embodiment of the Hindu ideal of a woman. Despite her righteous indignation at the king for his disavowal of the marriage and her consequent humiliation, her affection for him

is not in the least diminished, and with a resignation characteristic of a Hindu wife, she blames her destiny, and not the king, for her miseries. The parting advice of her foster-father with regard to the duties of an ideal Hindu wife is firmly rooted in her mind and she tries to realise that ideal in her own life. Abandoned by her husband she leads a life of penance and rigid self-discipline and finally comes out of the trial in all her glory and purity.

**Kaṇva—**Kaṇva, the foster-father of S’akuntalā presents a perfect picture of a typical ascetic who combines divine vision wlth practical wisdom, rigid self-discipline with a susceptibility to the softer sentiments of the human nature. Underneath the calm and unruffled surface we find a strong under-current of human passion which reveals itself in the parental affection for his adopted daughter. It was an accident that he found S’akuntalā deserted by her parents and it was out of pity that he carried the helpless infant to his hermitage. Though he is thus only the foster father of S’akuntalā, his affection for her is genuine and real. He brings her up like his own daughter and is anxious to give her away in marriage to a husband worthy of her. It was out of his solicitude for her welfare that he was away from the hermitage on a pilgrimage to the sacred waters to pacify her evil stars at the time when the king visited the hermitage. On his return he learns with satisfaction the fact of S’akuntalā’s marriage with the king and like a true father immediately arranges to send her to her husband’s place. But nowhere is the intensity of his affection better revealed than at the time of S’akuntalā’s departure from the hermitage. With all his asceticism and self-control he finds it very difficult to part with S’akuntalā. The very thought of separation perturbs his mind, his heart is smitten with anguish. But his asceticism and self-control soon restore the equilibrium and throughout the rest of the pathetic scene we find him calm and collected and not overwhelmed with grief like any ordinary parent. Though leading the life of an ascetic far away from the turmoil of the world, he is not ignorant of the affairs of the world and has a clear grasp of the duties and responsibilities of a non-ascetic life⁷⁴. His parting advice to S’akuntalā and his message to the king are wonderful specimens of worldly wisdom

and perfect knowledge of menand things. His advice to S’akuntalā is really “an excellent compendium of every wife’s duties” and portrays in an elegant and forceful language the Hindu ideal of womanhood. The message he delivers to the king through his disciples is another instance of his remarkable power. The whole message is couched in a language which is remarkable for its restrained and dignified tonewith due deference to the king as the lord of the earth.We have a last glimpse of the sage after the departure of S’akuntalā when consoling the weeping companions of S’akuntalā he enters the hermitage with a heavy heart, though not without an inward feeling of relief at the thought of having sent S’akuntalā to her husband⁷⁵.

S’ārṇgarava and S’āradvata

S’ārṅgarava and S’āradvata are two of Kaṇva’s disciples, and the fact that they are selected for the momentous task of escorting S’akuntalá to her husband’s place shows that they occupied a position of pre eminence among the disciples⁷⁶. Of the two again, S’árṅgarava seems to be the older and maturer in wisdom, because it is he who is placed at the head of the party and it is to him that Kaṇva delivers the message for the king. The two disciples, however, differ widely in their disposition and temperament. S’ārṅgarava is haughty, conceited easily excitable and impatient of contradiction, while S’āradvata is sober, considerate and self-possessed. The former regards the ascetic life as the best and looks down upon other orders of life, while the latter, though realising the supremacy of the ascetic life, is full of consideration and sympathy for the life of the ordinary people. The sight of the king’s court creates different impressions in the minds of the two. S’ārṅgarava compares the place to a house which is in flames and should immediately be shunned, while S’āradvata pities the condition of the people there whom he regards as asleep and in fetters⁷⁷.When the king fails to remember his marriage with S’akuntalá and is in a state of hesitation, S’árṅgarava grows impatient and considers the king’s silence as an indication of the perversity born of power⁷⁸. Again, when the king disbelieves the story of his marriage even

after the assurance given by the ascetics and S’akuntalā herself and expresses his inability to accept her as his wedded wife, his self-control gives way to indignation and wrath and he charges the king with meanness and insincerity⁷⁹. S’áradvata’s self-possession and practical wisdom save the situation all throughout. It is S’āradvata who suggests that S’akuntalā should speak for herself in order to convince the king of the marriage⁸⁰. After the king’s repudiation of the marriage, when S’ārṅgarava indulges in a vehement expression of his wrath by uttering imprecation on the king for his meanness and insincerity and by rebuking S’akuntalā for her thoughtlessness, S’āradvata with his characteristic coolness, asks S’ārṅgarava to put a stop to that altercation and asks the party to depart leaving S’akuntalā whom the king as her husband and lord could accept or reject just as he liked.⁸¹

Anasūyā and Priyaṁvadā

Anasūyā and Priyaṁvadā, the two companions of S’akuntalā are “the best types of sincere sisterly affection.” They are of the same age as S’akuntalā, and their beauty is not much inferior to hers⁸². What endears them most to us is their disinterested and sincere attachment to S’akuntalā who is to them all in all, the centre of all their thoughts and anxieties. The sole aim of their existence seems to be nothing other than ministering to the happiness of their friend in every possible way. They help her in watering the plants and in looking after the trees and creepers of the hermitage entrusted to her care by her foster-father. Their anxiety at the state of her health when she is smitten with love which, out of modesty, she conceals from her friends, their importunate entreaties to her to reveal to them the cause of her affliction, their ingenious contrivance of the secret interview between their friend and her lover, themselves keeping guard over the meeting while the two lovers are engaged in delightful conversation—all these go to show their genuine affection for S’akuntalā. When they overhear the curse of Durvasā upon their friend who was oblivious of everything else in her overpowering passion for the king, their anxiety knows no

bounds and they do their level best to appease the sage and ward off the curse. Though they are eager to see their friend united with her lover, yet it is with great sorrow that they part with her and return to the hermitage which bereft of S’akuntalā, has now lost all its charms for them.

The two friends, however,form a contrasted pair. Priyaṁvadá is more vivacious, gay, saucy and quickwitted, while Anasūyā is more thoughtful and grave. Priyaṁvadā is characterised by strong feeling and is prone to act on the impulse of the moment without bothering muchabout the future; while Anasūyā is characterised by maturer understanding and is very considerate and cautious and thinks more of the future than the present. The mutual attraction between S’akuntalā and Duṣyanta ishailed with great joy by Priyaṁvadā who tries to bring about a speedy union between the lovers to complete the happiness of their friend, while Anasūyā cares more for the future consequences of the union than the immediate happiness of S’akuntalā and tries to ascertain by clever talks with the king, the possibility of happiness resulting out of the union.When they overhear the curse of Durvāsā, both are, no doubt, greatly shocked; but while Priyaṁvadā is bewildered and at a loss to ascertain what to do, Anasūyā soon recovers self-possession and tries to think out the means of warding off the curse.

DRAMATIS PERSONÆ

MEN
(i) All Speakers of Sanskrit

Sūtra-dhāra—The Manager of the play.
Duṣyanta—The Hero, king of Hastināpura.
Vātāyana—His chamberlain.
Somaràta—His chaplain.
Mātali—Indra’s charioteer.
Kāśyapa (Kaṇva)—Chief hermit, Foster-father of Śakuntalā.
Vaikhānasā, S’arṅgarava, S’aradvata—His disciples.
Gautama, Nārada—His disciples.
Mārica (Kāśyapa)—A divine sage, father of Gods and Demons.
Gālava—His pupil.
King’s charioteer, General, Two hermit boys, Two court-bards in the tiring-room (वैतालिकी) ; a disciple of the sacrificial priest. (यजमान-शिष्यः)

(ii) Speakers of High-class Prākṛta

Bharata (सर्वदमन)—Son of Duṣyanta by S’akuntalā.
Mādhavya—King’s jester.
Raivataka—King’s porter.
Karabhaka—A messenger of the Queen mother.
Mitrāvasu (S’yāla)—Head of the Police (King’s brother-in-law.)

(iii) Speakers of Low-class Prākṛta

Sūcaka, Jānuka—Constables.
Kumbhilaka—A fisherman.

WOMEN

All Speakers of High-class Prākṛta

Natī—Wife of Sūtradhāra.
S’akuntalā—The Heroine, Foster-daughter of Kaṇva.
Anasūyā, Priyaṁvadā—Her maiden friends.
Gautamī—Hermit Matron of Kaṇva’s hermitage.
Aditī (Dākṣāyaṇī)—Wife of Mārica.
Parabhṛtikā, Madhukarikā, Caturikā—Maids in the king’s service.
Sānumatī—An invisible Nymph, friend of Menakā.
Vetravatī—A portress.
Suvratā and her friend—Two hermitesses of Mārica’s hermitage.
Persian woman (यवनी)

PERSONS SPOKEN OF.

Dowager Queen (Mother of Duṣyanta), Haṁsapadikā and Vasumatī (Queens of Duṣyanta), Taralikā (Handmaid of Vasumati), Piśuna (Prime Minister & Treasurer of Duṣyanta), Dhanamitrā (Head of the seafaring Merchant-guild), Maghaban (Indra), Paulamī (His wife), Jayanta (His son), Kālanemī and his descendants (Giants, foes of the Gods), Nārada, and Durvasā (Sages), Kauśika, Visvāmitra (Natural father of S’akuntala’) Mārkanḍeya (Little son of a sage, playmate of Sarvadamana), Vṛddha S’ākalya (An aged hermit in Ma’rica’s hermitage), Menakā (A Divine nymph, mother of S’akuntala’).

————

मङ्गलाचरणम्

यस्त्रैलोक्यपतिः स्वयञ्च तनयः सर्वार्थ-सिद्धिप्रदः
शैलेशः श्वशुरः सखा धनपतिर्भार्यान्नपूर्णा पुनः।
जातो लोक-हिताय सोऽपि भगवान् भिक्षुस्त्वसौ शङ्करो
वाञ्छा-कल्पतरुः सदा विजयतां कारुण्य-रत्नाकरः॥

क्व नाटकं साधु शकुन्तलाख्यं
व्याख्यानशक्तिः क्व च मन्दबुद्धेः।
रत्नाकरं शोषयितुं विशालं
समुत्सुकः शुक्तिकयास्मि मोहात्॥

वाग्देवीं जनकं तथाच जननीं नत्वा गुरुं भक्तितो
ग्रन्थं वीक्ष्य शकुन्तलीयमनिशं प्राच्यं प्रतीच्यं बहु।
पर्यालोच्य विभिन्न-पाठमपि च प्रख्यात-टीकाकृतां
विद्वद्-राघव-कृष्णनाथ-प्रमुखाणामाशयं सादरम्॥

सरल-मति-नवीन-विद्यार्थिनां
लघु-समय-सुबोध-हेतोरयं
निरतिशय-परिश्रमादल्पधी-
र्विरचयति कुमार-सन्तोषिणीम्॥

वाणी-श्रेष्ठ-सुतस्य भारतरवेः श्रीकालिदासात्मनः
पाठद्वैध-तमस्समावृत-पथे सत्काव्य-कुञ्जे यदि।
तत्त्वार्थं विचरिष्यतां गुणवतां खद्योत-तुल्या मम
टीकेयं विकिरेत् प्रभा-कणमपि क्लेशो भवेत्सार्थकः॥

यदि च विविधदोषः सम्भवेदत्र सद्भि-
र्गुणपरवश-चित्तैर्नैव गृह्येत लोकैः।
कुसुम-रस-विमुग्धैः किं समिष्येत भृङ्गै-
र्व्रणरस इह हंसैः क्षीरमध्याच्च नीरम्॥

श्रीरमेन्द्र-मोहनस्य

॥श्रीः॥

अभिज्ञान-शकुन्तलम्
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736598162Capture13.PNG"/>

या सृष्टिः स्रष्टुराद्या, वहति विधिहुतं या हवि, र्या च होत्री,
ये द्वे कालं विधत्तः, श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम्।
यामाहुः सर्वभूत-प्रकृतिरिति, यया प्राणिनः प्राणवन्तः,
प्रत्यक्षाभिः प्रपन्नस्तनुभिरवतु वस्ताभिरष्टाभिरीशः॥१॥(स्रग्धरा)

The form that existed immediately before the creator (i.e., water) ; the form that conveys (to the gods) duly offered clarified butter (i.e., Fire); the form that is the sacrificer; the two forms that define time (i.e., the sun and the moon); the form that has sound for its property and pervades the universe (i.e. Ether) ; the form which is called the source of all created things (i.e. Earth); the form by which all that is living possesses strength (i.e. Air),—let Śiva, known by these eight sensible forms, preserve you (all).

V. L.:—‘प्रपन्नः’—R. V. M. S. प्रसन्नः—B. ‘सर्वभूत’—M. S. K ‘सर्वबीज’—R. V. B.

अथ तत्रभवान् कविः कालिदासः ग्रन्थारम्भे प्रारिप्सितपरिसमाप्तये ‘आशीर्नमस्क्रियावस्तुनिर्देशो वापितन्मुखम्’ इत्याद्याऽऽलङ्कारिक-वचन-प्रामाण्यात् अभिमतदेवमूर्तिविशेषान् कीर्तयन् आशीर्वचनरूपाम् ईशस्तुतिंविदधाति येति॥‘या’ सलिलरूपा तनुः ‘स्रष्टुः’ प्रजापतेः ब्रह्मणः ‘आद्या’ आदौ भवा अर्थात् ब्रह्मणः प्रागेव वर्तमाना आसीत् ; अद्भ्यः एव ब्रह्माण्डस्य ब्रह्मणश्च जातत्वात्। तथाच मनुः “तदण्डमभवत् हैमं सहस्रांशु-सम-प्रभम्। तस्मिन् जज्ञे स्वयंब्रह्मा सर्वलोक–पितामहः”१।९ ‘या’ वह्निरूपा तनुः विधिना

शास्त्राऽनुसारेण (‘विधि र्ना नियतौ कल्पे विधाने परमेष्ठिनि’इति मेदिनी)। ‘हुतम्’ देवोद्देशेन यज्ञाग्नौ क्षिप्तम् ‘हविः’ घृतम् ‘वहति’ देवान् प्रापयति इत्यर्थः[अविधिहुतम् भस्मीभवति, अतएव विधिहुतम् इत्युक्तिः। अन्यथा हवनीयस्य एतद्व्यभिचारात् अर्थपौनरुक्त्यं स्यात्] ‘या च होत्री’ होमकर्त्री यजमानरूपा। ‘ये द्वे’ सूर्या-चन्द्रमसौ मूर्ती’कालंविधत्तः’ रात्रिन्दिवरूपंसमयविभागं कुरुतः। विपूर्वोधाञ् करणार्थे वर्तते। श्रूयते अनया इति ‘श्रुतिः’ कर्णः (‘श्रुतिः श्रोत्रेतथाऽऽम्नाये वार्तायां श्रोत्रकर्मणि’ इति विश्वः) तस्याः‘विषयः’ गोचरः ज्ञेय इति यावत् (‘विषयः गोचरे देशे तथा जनपदेऽपि च’ इति मेदिनी) ‘गुणः’ शब्दाख्यः (‘गुणस्तु आवृत्ति-शब्दादि ज्ये-न्द्रियाऽमुख्य-तन्तुषु’ इति वैजयन्ती) यस्याः सा ‘श्रुतिविषयगुणा’ शब्दगुणा, ‘या’ आकाशरूपा तनुः (तथा चोक्तंमनुना, “आकाशंजायते तस्मात् तस्य शब्दगुणंविदुः” १।७५, ‘विश्वं’समग्रंजगदिदं’व्याप्य स्थिता’ तिष्ठति। ‘यां पृथ्वीरूपां तनुं’सर्व-भूतानां’ प्रकृतिः योनिः मूलकारणम् इति यावत् (‘प्रकृतिः सहजे योनौ अमात्ये परमात्मनि’ इति विश्वः)। ‘इति आहुः’। वदन्ति विद्वांस इति शेषः। (‘ब्रुवः पञ्चानाम् आदित आहोब्रुवः’ ३।४।८४ इति वर्तमानकाले ‘उस्’ आहाऽऽदेशश्च। निपातेन अभिहितत्वात् प्रकृतिरिति प्रथमा न तु द्वितीया)। ‘यया’ अनिलरूपया भूर्त्या ‘प्राणिनः’ जन्मिनः(‘प्राणीतु चेतनो जन्मी’ इत्यमरः) ‘प्राणवन्तः’ हृन्मारुतवन्तः बलवन्तश्च इत्यर्थः[‘प्राणो हृन्मारुते बोले काव्यजीवेऽनिले बले’ इति मेदिनी, अतः न पौनरुक्त्यम्। पुनरुक्तवदाभासोऽलंकारः।] ‘ताभिःप्रसिद्धाभिः’ प्रत्यक्षाभिःचक्षुरादिभिः इन्द्रियैः ज्ञेयाभिः ‘अष्टाभिः तनुभिः’ कायैः(‘तनुः काये त्वचि स्त्रीस्यात् त्रिष्वल्पे विरले कृशे’ इति नान्तेषु विश्वमेदिन्यौ) ‘प्रपन्नः’ प्राप्तः अस्तीति विज्ञातः’ईशः’ शिवः (‘ईशःस्वामिनि रुद्रे च स्यादीशा हलदण्डके’ इति मेदिनी); शिवस्य अष्टमूर्तित्वं शास्त्रेषु उक्तंयथा—(“जलंवह्निः तथा यष्टा सूर्या–चन्द्रमसौ तथा। आकाशं वायुरवनीमूर्तयोऽष्टौपिनाकिनः”) ‘वः’रङ्गागतान् युष्मान् सर्वान् ‘अवतु’ रक्षतु [एकश्चकार सर्वसमुच्चये। अन्त्यदीपकालंकारः। ‘या स्रष्टुराद्या सृष्टिः’ इत्यादिवचनैः परिकरालंकारोव्यज्यते। पुनः’सृष्टिः स्रष्टु’रिति, ‘वहति हुतेति’, ‘प्राणि प्राणेति’, ‘भिरभि’रिति, छेकानुप्रासेन सहसर्ववाक्यगतस्य वृत्त्यनुप्रासस्य एकवाचकानुप्रवेशलक्षणःसंकरः। श्रुत्यनुप्रासोऽपि। ‘ये द्वे कालं विधत्तः’इत्यनेन चन्द्राङ्कत्वंचोक्तम्। तथोद्धृतंढुण्डीराजेन ‘नान्दीपदे अभिधातव्यंचन्द्रनामेति शासनात्’। स्रग्धरा वृत्तम्।]

1n.—1. या सृष्टिः स्रष्टुराद्या—Usually स्रष्टुः is explained (R.V.M.S.) as “of the creator” and आद्या सृष्टिः as “the first creation”. Thus the clause means “which is the first creation of the creator” i.e., water, and in support of this explanation ‘अप एव ससर्ज आदौ’(MS. I. 8) has been invariably quoted. But this explanation has to be taken with a grain of salt, for nowhere in the scriptures water is said to be the first creation and any thing contradictory to the Vedas is invalid. Now आदौ of Manu means “before the creation of the golden egg (ब्रह्माण्ड) in which was born हिरण्यगर्भ ब्रह्मा, and not before the very beginning. Cf. “अपां सृष्टिश्चेयं महदहंकारतन्मात्रक्रमेण बोद्धव्या”—KB. Later on in S’lokas 75-79, Manu clearly states that of the five elements water was created after Fire, the order being आकाश>वायु>अग्नि>अप्>पृथिवी. This genesis of the creation is in consonance with that of the Śruti which states—तस्माद्वाएतस्मादात्मनःआकाशः सम्भूतः। आकाशाद्वायुः। वायोरग्निः। अग्नेराप्। अद्भ्यः पृथिवी—Taittirīya Upaniṣat. Apparent anomalies like ‘तस्य अर्चतः आपोऽजायन्त’—Bṛhadāraṇyaka Upaniṣat; “ततः समुद्रः अर्णवः”—ṚV ; “आपो इदमग्ने सलिलमेवास”—Śatapatha Brāhmaṇa XI. I. 6. I; ‘आपो वा इदमग्रे सलिलमासीत्’—TaittirīyaBrāhmaṇa, have been reconciled by S’rīŚaṅkarācárya thus:—‘तस्य अर्चतः आपः रसात्मिका अजायन्त। तत्र, आकाशप्रभृतीनाम् त्रयाणाम् उत्पत्त्यनन्तरमिति वक्तव्यम्।’ It is very difficult to believe that a versatile poet like Kálidása was unaware of the statements of the Śruti. So we propose to explain स्रष्टुःas referring to हिरण्यगर्भ ब्रह्मा and आद्या as anterior, or immediately preceding.’ Vide “एकादशद्यः—immmediately before the eleventh i. e., the tenth”—M.’s Sanskrit-English Dictionary P. 137; “So संयुक्ताद्यः”—AD. Káli, has already used आद्य in this sense. Cf.

“एकैव मूर्तिर्बिभिदे त्रिधा सा, सामान्यमेषां प्रथमा वरत्वम्। विष्णोः हरस्तस्य हरिः कदाचिद्वेधास्तयोस्तावपि धातुराद्यौ”—KU. VII. 44. एषां <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736681693Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736681693Capture2.PNG"/> ज्येष्ठकनिष्ठभावःसामान्यं साधारणम्। कदाचित् हरः विष्णोः आद्यः‚ कदाचित् हरिः तस्याद्यः, कदाचित् वेधाः तयोः हरिहरयोः आद्यः, कदाचित् तौ हरिहरौ अपि धातुः स्रष्टुः आद्यौ, एवमेतेषां पौर्वापर्यमनित्यम्—MN. “—interdum Vishnu prior est Sivas, Seu hoc Vishnu, Seu Brahman ambolus illis, Seu ambo illi Brahman"—A. F. Stenzler’s (Ku.) If our explanation is accepted the whole will mean—(The form) i. e., water which was (immediately) anterior to the birth of स्रष्टा i. e., हिरण्यगर्भ ब्रह्मा (who in the shape of a golden egg was born in water—MS. I. 10). Here is विरोधाभास अलंकार (apparent contradiction), for how can water a created thing exist before the creator, but the solution is that the water is the creation of ब्रह्म (क्लीं, एकमेवाद्वितीयम्) and not of ब्रह्मा (पुं, प्रजापति)। ‘विरोधश्चाऽविरोधोऽपि विरुद्धत्वेन यद्वचः’—KPr.

2. वहति &c. —refers to fire, the carrier of oblations to the gods. Cf. ‘अग्निमुखा वै देवाः’, ‘जातवेदा देवेभ्यो हव्यंवहतु’—S’ruti; हूयते इति हु+इसि (अर्चि–शुचि-हु-सृपि-च्छादि च्छदिभ्य इसिः’, ऊ–273.)=हविः anything thrown into fire. हु लट्, जुहोति ; लुङ् अहौषीत्, लिट् जुहाव, जुहवाम्बभूव, शतृ जुह्वत्॥ 3. **विधिहुतं—**Cf. “यथाविधिहुताग्नीनाम्”—Ra. 1. 6. For the force of विधि see Com. 4. होत्री—हु+तृच्(ण्वुल्तृचौ 3. 1.133)+ङीप् स्त्रियाम् (ऋन्नेभ्यो ङीप्,4. 1. 5.). During the performance of the sacrificial rites a sacrificer is regarded as a portion of S’iva. Cf.—‘यथा च वृत्तान्तमिमंसदोगतस्त्रिलोचनैकांशतया दुरासदः। तवैव सन्देशहराट् विशाम्पतिः शृणोतिलोकेश तथा विधीयताम्’॥—Ra. III. 66. 5. ये द्वे कालं &c.—The Moon has nothing to do in regulating the time (अहोरात्रंविभजते सूर्यो मानुषदैविके’—MS. 1. 65), still Kálidása here follows the popular notion accord—

ing to which the sun regulates the day, while the moon regulates the night. 6. श्रुतिविषयगुणा—refers to आकाश which has only one property viz. sound. Excepting this and ‘अथात्मनः शब्दगुणंगुणज्ञः’—Ra. XIII. I, there is no reference to the Nyáya Philosophy in Kálidása’s work. Prof. Apte is of opinion that the poet might have borrowed the idea from the Sāṅkhya Philosophy. Hence Kālidāsa might have lived before the development of the Nyāya Philosophy. Cf. ‘वाप्य स्थितम् रोदसी’—Vik. I.; ‘श्रुति-विषयगुणा इत्यनेन आकाशार्थ-प्रतीतौ विलम्बात्। क्लिष्टत्वदोषः। स च “प्रथित-रव-गुणा” इति पाठेन समाधेयः—HS. 7. आहुः—ब्रु+उस् (लट्अन्ति)—cf. ‘यानम् आहुः तदासीनं त्वामुत्थापयति द्वयम्’—SPB. II, 57. ‘वेदान्तेषु यमाहुः’—Vik. I. 1 ; Káli here refersto आप्तवाक्य in support of the existence of God, against the scepticism of the Buddhists. सर्वभूत-प्रकृतिः इति—refers to the earth, cf. ‘इयंभूमिर्हि भूतानां (The material cause of all created beings.) शाश्वती योनिरुच्यते’—MS. IX. 37. In connection with इति, प्रकृति has become ‘अभिहित’ hence १मा। Cf. अभिधानंतु प्रायेण तिङ्कृत्तद्धितसमासैः। क्वचित्-निपातेनाऽभिधानम्। “विषवृक्षोऽपि संवर्ध्य स्वयं छेत्तुमसाम्प्रतम्”—SK. 537 ; पण्डितंमूर्ख इति मन्यते—KSV. V. 2. 22. अमुं नारद इत्यवोधि सः”—258 n. 5. 8. यया प्राणिनः (5. 2. 115) प्राणवन्तः (8. 2. 9 )—To remove tautology, explain प्राणिनः as “creatures that are born” and प्राण as vital activity, energy. Cf. प्राणे शोर्ये च विज्ञाने विक्रमे <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736682186Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736682186Capture2.PNG"/> सव्यसाची न मत्समः—Mahá. Droṇa. 31, 48. प्राणे=शारीरबले—Nilakanṭha. **यया=**वायुरूपया मूर्त्या, hence ‘धान्येन धनवान्’ इतिवत् अभेदे करणे३या or say हेतौ३या। 9. प्रत्यक्षाभिः—‘प्रत्यक्षंस्यादैन्द्रियकम् अप्रत्यक्षमतीन्द्रियम्’इत्यमरः। अक्षम् इन्द्रियम् प्रतिगताः इति प्रत्यक्षाः, अत्यादयः &c.—इति प्रादिसमासःVart. 2. 2. 18.

Or अक्षि means इन्द्रिय। Cf. “वृत्तिविषये अक्षिशब्द इन्द्रियमात्रपरः”—JS. Hence अक्ष्णाम् इन्द्रियाणाम् अभिमुखम् इति प्रत्यक्षम्। समासान्त टच् comes in by GS. ‘प्रतिपरसमनुभ्योऽक्ष्णः’ 5. 4. 107. Next तत् आसाम् अस्ति इति प्रत्यक्षाः, ‘अर्श आदिभ्यः अच्’ 5. 2. 127 इति अच्। Cf. “परोक्षा क्रिया, इत्यादि तु अर्शआद्यचि”—BD. 676. नैयायिकऽ consider आकाश and वायु as अनुमेय and not प्रत्यक्ष. Vedántins, however, hold that as शब्द is प्रत्यक्ष to the श्रुति’s, so आकाश may be considered as प्रत्यक्ष। नव्यनैयायिकऽ consider वायु as प्रत्यक्ष cf.तस्मात् प्रभां पश्यामीतिवत् वायुं–स्पृशामीति प्रत्ययसंभवात् वायोरपि प्रत्यक्षत्वंसंभवत्येव—Muktāvali. 10. प्रपन्नः—is better than प्रसन्नः(pleased) in which case, also when प्रपन्न is explained as युक्त (R), the epithet प्रत्यक्षाभिःhas no force. प्रपन्नः means अन्वितः, प्राप्तः, but in most cases शरणागतः, Cf. ‘शाधि मां त्वां प्रपन्नम्’—GītāII. 7. ‘देवि प्रपन्नार्तिहरे प्रसीद’—Candī. Here the second meaning seems to be suitable, for the inference of the existence of शिव is drawn from eight forms which are प्रत्यक्ष। ताभिः—by those wellknown forms hence यद्is not necessary cf. “तच्छन्दस्य प्रकान्त-प्रसिद्धानुभूतार्थत्वे यच्छस्यार्थत्वम्”—SD. VII. 11. **अष्टाभिः—**Cf. ‘पृथिवी सलिलंतेजः वायुराकाशमेव च। सूर्याचन्द्रमसौ सोमयाजी चेत्यष्टमूर्तयः’—Yādava qtd. MN in Ra. II. 35; Málá. I. I; KU. 1. 57; VI. 26; KP. X. 25; PP. V. 3. 94; VP. I. 88. 12. ईशः—‘शम्भुरीशः पशुपतिः शिवः शूली महेश्वरः’—AK. इश+क कर्तरि by इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः 3. 1. 135.

**Remark—**R opines that the subject-matter of the play is hinted at in the above Śloka (cf. अर्थतः शब्दतो वापि मनाक् काव्यार्थसूचनम्—DR.) अथ ‘या सृष्टिः स्रष्टुराद्या’इत्यनेन शकुन्तला सूचिता। एतावत्कालपर्यन्तंतादृशसृष्टेः अजातत्वात् आद्यत्वम्। या ‘विधिना’ सुरतविधिना ‘हुतं’ निषिक्तं’हवी’ रेतो वहतीति तस्या गर्भः। ‘होत्री’ इत्यनेन कण्वः। ‘ये द्वे’ इत्यनेन अनसूया-प्रियंवदे सख्यौ ‘कालं’ शापान्तरसमयं

‘विधत्तः’ बोधयतः। पातिव्रत्यादिभिः ‘गुणैः विश्वंव्याप्य श्रुत्या वार्तया विषये देशे गुणैस्त्रिभिः शार्ङ्गरव-शारद्वत-गौतमीभिरयत एतादृशीस्थिता। एतेन सगर्भायाः तस्या दुष्यन्त-द्वार-देश-गमनम् <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736682428Capture2.PNG"/> यया प्राणिनः प्राणवन्तः इत्यनेन भरत शकुन्तलया सह स्वपुरागमनं—।The metre स्रग्धरा (म, र, भ, न, य, य, य ) in the Śloka suggests that the Drama will contain seven acts—“अनेन अस्य सप्ताङ्कत्वमपि सूचितम्”—R.

(नान्द्यन्ते) सूत्रधारः (नेपथ्याभिमुखमवलोक्य)—आर्ये, यदि नेपथ्य-विधानमवसितम्, इतस्तावदागम्यताम्।

(After the recitation of benediction), Stage-manager,—(Looking at the tiring room),—Good Lady, if your tiring is finished, please come this way.

**नान्द्यन्त इति—**अत्र नान्दीलक्षणम्—“आशीर्वचनसंयुक्ता स्तुतिर्यस्मात् प्रयुज्यते। देवद्विजनृपादीनां तस्मान्नान्दीति संज्ञिता॥ मङ्गल्य-शङ्ख-चन्द्राब्ज-कोक-कैरवशंसिनी। पदैर्युक्ता द्वादशभिरष्टाभिर्वा पदैरुत”॥ इयंच पत्रावलीसंज्ञा अष्टपदा नान्दी। तदुक्तंनाट्यदर्पणे—“यस्यां बीजस्य विन्यासो ह्यभिधेयस्य वस्तुनः। श्लेषेण वा समासोक्त्या नान्दी पत्रावलीति सा”। एतादृश्याः’नान्द्याः’ मङ्गलक्रियायाः ‘अन्ते’ अवसाने ; ‘सूत्रं’ नाटकीयकथासूत्रं धारयति इति ‘सूत्रधारः’ नटानां नेता (‘सूत्रधारः पठेत् नान्दींमध्यमंस्वरमाश्रित’ इति भरतः) प्रविशति इति शेषः। सूत्रधारलक्षणम् यथा— “नाटकीयकथासूत्रं प्रथमं येन सूच्यते। रङ्गभूमिं समाक्रम्य सूत्रधारः स उच्यते”इति)। ‘नेपथ्यम्’ वेषरचनास्थानम्। तस्याभिमुखम् ‘अवलोक्य’ इति कविवचनम् (“नेपथ्यंतु प्रसाधने रङ्गभूमौ वेषभेदे” इति हैमः) ‘आर्ये’ इति भार्यां प्रति संबुद्धिः। (“पत्री चार्येति संभाष्या”इति भरतवचनात्)। ‘नेपथ्यं’ मषीवेषश्च। यदाह भरतः—(“रामादि-व्यञ्जको वेषो नटे नेपथ्यमिष्यते”)। तस्य ‘विधानं’कार्यम् अवसितम् समाप्तं’यदि’ तर्हि ‘इतस्तावत्’ अस्मिन् रङ्गमञ्चे’आगम्यताम्’ भवत्या इति शेषः।

2n.—1. नान्द्यन्ते—नन्दयति स्तुत्या देवादीन् आनन्दयति इति नन्दा, पचादित्वात् अच् (3.1.134), ततश्च ‘प्रज्ञादिभ्यश्च’ (5.4.38) इति स्वार्थे अण्। टिड्ढाऽण्—(4.1.15) इत्यादिना स्त्रियामीप्—a benediction at the beginning of the play. Cf.

“रङ्गविघ्नोपशान्तये नान्दीमादौ प्रयोजयेत्”। Nāndī may have 4, 8, 10, 12, 16, 18 or 22 पदSaccording as पद is explained to mean a grammatical word, foot of a verse or a complete clause within a bigger complex or compound sentence—Vide नाट्यप्रदीप, नाट्यशास्त्र (5.109) and अभिनवभारती (Baroda. Ed. P. 25-26). Ḍhunḍirája’s com. on MD, Bhávaprakáśana of Sáradátanaya ch. VII. P. 196-197. नान्दी is of four kinds:—“नमस्कृतिर्माङ्गलिकीआशीःपत्रावली तथा। नान्दी चतुर्धा निर्दिष्टा नाटकादिषु धीमता”॥ Here नान्दी is of the पत्रावला type, since the plot is slightly hinted at. Apropos of the expression ‘नाद्यन्तेसूत्रधारः’।Jagaddhara in VS. remarks:—“नाद्यन्ते सूत्रधारः। ननु इदम् असङ्गतम्। नहि नान्दी–पाठानन्तरम् सूत्रधारः रङ्गभूमिं प्रविशति। किन्तु प्रविश्य पठति। न च अन्येनैव नान्दी पठनीया। सूत्रधारपठनीयत्वेन तस्य उक्तत्वात्। ‘सूत्रधारः पठेत् एनां मध्यमं स्वरमाश्रितः’—इति वचनात्। उच्यते। नान्दी तावत् रङ्गप्रवेशानन्तरम् सूत्रधारेणैव पठनीया, नान्द्यन्ते सूत्रधार इति सूत्रधारसाम्यात् स्थापके प्रयोगः। तदुक्तंतत्रैव। “नान्दींप्रयुज्य निष्क्रामेत् सूत्रधारः सहानुगः। स्थापकः प्रविशेत् पश्चात् सूत्रधार-गुणाकृतिः॥ पूर्व्वरङ्गं विधायादो सूत्रधारे विनिर्गते। प्रविश्य तद्वदपरः काव्यमास्थापयेन्नटः”॥ इति। अतएव कुत्रचित् पुस्तके “नान्द्यन्ते स्थापकः” इत्येव पाठः<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736683187Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736683187Capture2.PNG"/> अन्ये तु नान्द्यवसाने सूत्रधारः प्रविशति वदति वा। तदन्ते सूत्रधारस्यैव श्रुतत्वात् सापि तेनेव पठनीया। प्रथमं च सूत्रधारो न उक्तः। मङ्गलार्थं देवता-नमस्कारादेः एव विधानात् इत्यूचुः। The gist is as follows:—Here the stage-direction should have been नान्द्यन्ते सूत्रधारः वदति, or प्रविश्य पठति ; otherwise the sentence remains incomplete. But then two questions would naturally arise:—who recites the नान्दी and when does the सूत्रधार enter the stage ? The only positive answer is this, that the सूत्रधार, in the very beginning of the play, enters the stage and himself recites the नान्दी। No other person is expected to recite it as that will go against the injunction of Bharata. But even then another question arises:—

why does the stage-direction follow नान्दी and not precede it ? Itis like putting the cart before the horse. The only explanation isthat the stage direction सूत्रधारः प्रविशति etc. is not used at the very outset, because nothing but auspicious words should begin a work. As for instance, Pāṇini begins his अष्टाध्यायी with ‘वृद्धिरादैच्,’ putting वृद्धि as indicative of prosperity in the beginning, though properly speaking it should have been ‘आदैच्वृद्धिः’ like ‘अदेङ् गुणः’। In (S), how ever, as in Bhása’s works, this expression occurs just at the beginning of the benedictory verse. 2. **सूत्रधारः—**Literally it means the holder of the thread, hence the manager who develops the thread of the plot. He is in charge of directing the stage business and takes a leading part in the prologue (प्रस्ताबना)।Originally, some scholars opine, the term might have been applied to the wirepuller in a puppet show, and the drama developed out of such exhibition.—MR. IV. 3. If he be a non-Brahmin, he is called Sthāpaka. 3. नेपथ्याभिमुखं—etc.—निनो नेत्रस्य, ने नेतुर्वा पथ्यम्। संज्ञापूर्वकत्वात् न ह्रस्वः—BhD.; suitable to the eye or men; ‘नेपथ्यंस्यात् जवनिका रङ्गभूमिः प्रसाधनम्’ इत्यजयः। Here it means ’the Green-room’, also ‘dressing or painting’. 4. अवसितम् etc.—please come this way if you have finished your dressing or painting; or if all the different actors are ready after having finished their toilet. अव+सो+क्त कर्मणि=अवसितम्, सो=सि by’द्यति-स्यति-मा-स्थाम् इत्, ति किति’ 7. 4. 40.

(प्रविश्य) नटी—अज्वउत्त, इयम्हि [आर्यपुत्र, इयमस्मि]।

(Entering) Lady manager—Here I am, my lord.

सूत्रधारः—आर्ये, अभिरुप–भूयिष्ठा परिषदियम्। अद्य खलु

कालिदास-ग्रथित-वस्तुनाभिज्ञान-शकुन्तल-नामधेयेन नवेन नाटकेनोपस्थातव्यमस्माभिः। तत् प्रतिपात्रमाधीयतां यत्नः।

Manager—Good Lady, this auditorium is mostly of learned persons. We shall have to entertain them to-day with (the representation of) a new play, entitled, Abhijñana S’akuntalam, the plot of which has been composed by Ka’lida’sa. So (special) care should be taken regarding all Dramatis Persoœ.

[V. L.—आर्यपुत्त्र—R. V. B. “आर्य—S. M. ‘नामधेयेन’—R. V. B. ‘शकुन्तलाख्येन’—M.]

प्रविश्येति—‘नटी’ सूत्रधारस्य पत्नी ‘प्रविश्य’ रङ्गभूमिमागत्य कथयति। ‘आर्यपुत्र’ स्वामिन् ‘इयमस्मि’ एषाहम् आगता इति। [“सर्वस्त्रीभिः पतिर्वाच्य आर्यपुत्रेति यौवने” इति भरतः ; अत्र नाटके कवेः प्रायः सौरसेनी भाषा एवाऽभिमतास्ति]। सूत्रधार इति—‘इयं परिषत्’ सभा ‘अभिरूपैः’ बुधैः पण्डितैः इति यावत् ‘भूयिष्ठा’ बहुला। [‘अभिरूपः बुधे रम्ये’ इति मेदिनी—शाश्वतौ ; अनेन सभ्यप्रशंसा] ‘कालिदासेन’ तदाख्येन कविना ‘ग्रथितम्’ उपनिबद्धं ‘वस्तु’ पदार्थः इतिवृत्तम् इति यावत् यस्य तेन कालिदासोपनिबद्धविषयेण ‘अभिज्ञानशकुन्तलम्’ इति ‘नामधेयं’ (५।४।२६) नाम यस्य तेन, ‘नवेन’ अनभिनीतपूर्वेन ‘नाटकेन’ रूपकविशेषेण उपस्थातव्यं रङ्गागत-सामाजिकानां चेतः रञ्जयितव्यम् इत्यर्थः। ‘तत्’ तस्मात् हेतोः पात्रे पात्रे “प्रतिपात्रं (२।३।६) सर्वानभिनेतृृन् अधिकृत्य इति भावः। (‘पात्रंतु कुलयोर्मध्ये पणेर्नृपतिमन्त्रिणि। योग्यभाजनयोर्यज्ञभाण्डे नाट्यानुकर्तरि’ इति हैमः)। ‘यत्नः’ (‘यततेर्नङ्, २।२।९०) ‘आधीयतां संस्थाप्यतां क्रियताम्। सर्वएव कुशीलवा यथा सावधानाः सन्तः स्वं स्वं नियोगमनुतिष्ठन्ति तथा क्रियताम् इति भावः।

3n.—1. आर्यपुत्र—ऋ+ण्यत् कर्मणि=आर्यः (‘ऋ-हलोः-ण्यत्’ 3. 1. 124). Lit. the venerable one. “कर्तव्यमाचरन् काममकर्तव्यमनाचरन्। तिष्ठति प्रकृताचारे यः स आर्य इति स्मृतः”—Vasistha. “कुलं शीलं दया दानं धर्मं सत्यं कृतज्ञता। अद्रोह इति येष्वेतत् तान् आर्यान् संप्रचक्षते”—Bharata.’ ‘आरात् धर्मात् वर्तते’ इति ‘आरात् +यत्= आर्यः निपातने ;—Va’caspati. ‘आरात् याताः दूरं गता ग्राम्यत्वादिदोषेभ्य’ इति आर्या

इति मालतीमाधवे जगद्धरः। आर्यपुत्र is here an honorific title used by awoman in addressing her husband. (Com.). क्वचित् पुराणपुस्तके (S) अय्यउत्त इति पाठः” :—R’s com. ‘इयम्हि’—R. and his followers have**‘ह्मि’**—which is inaccurate. Vide सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासन ८।३।१४३; प्राकृतसर्वस्व ६।१२ ; त्रिविक्रमप्राकृत व्याकरण २।४।८ ; Grammatik Der Prákṛt Sprachen, para 493, pp. 347—348. All Aśoka inscriptions have ‘म्हि’। 2. अभिरूप-भूयिष्ठा—This is a eulogy to the audience and this is quite necessary. Cf. “तत्र पूर्वं पूर्वरङ्गः सभापूजा ततः परम्। कथनं कविसंज्ञादेः नाटकस्याऽप्यथाऽऽमुखम्”—SD ; भूयिष्ठा—अतिशयेन बह्वीइति बहु+इष्ठन् ; बहु=‘भू’ by ‘बहोः लोपः, भू च बहोः’ 6. 4. 158. and then इ of इष्ठन् = यि by ‘इष्ठस्य यिट् च’ 6. 4. 159, next स्त्रियामाप्। Cf. अश्व०—Ra.IV 70; दग्ध० वनम्—Mahá Vana. 231 ; हत० योधाः—Śalya, 26 ; शूद्र० राज्यम्—MS. VIII. 22. 3. परिषद्—परितः सीदन्ति अत्र इति परि + सद् + क्विप् अधिकरणे; an assembly. ‘सदिरप्रतेः’ 8. 3. 66 इति षत्वम्। 4. कालिदास-ग्रथित etc.—Occurs in Vik. I. काल्या दासः= कालिदासः, ई is shortened by ‘ङ्यापोः (.ङी+आप्) संज्ञा-च्छन्दसो बहुलम्’ 6. 3. 63. Cf. ‘नूनं नीचजनैः सङ्गः हानये, सुरसेविता। दासयोगेन सा काली दृश्यते, ह्रस्वतां गता’॥ वस्तु—the plot of the play. Cf. गीतवस्तु—Act. III infra. 5. अभिज्ञान &c.—अभिज्ञायते अनेन इति अभि+ज्ञा+ल्युट् करणे= अभिज्ञानम्, asign of recognition, here the token ring which plays an important part in the drama, as Durbásā promised Śak. an immunity from the curse by the exhibition of the ring (Act IV). शकुन्तैः लाता इति शकुन्त+ला+घञर्थे क’ Vart. 3. 3. 58. = शकुन्तला। Cf. “निर्जने तु वने यस्मात् शकुन्तैः परिवारिता। शकुन्तलेति नामास्याः कृतञ्चापि ततो मया”—Mahà. Ādi. Now अभिज्ञानेन स्मृता ३यातत् ; अभिज्ञान-स्मृता शकुन्तला=अभिज्ञानशकुन्तला, स्मृता (उत्तरपद)

being dropped by “शाकपार्थिवानां सिद्धये उत्तरपदलोपस्य उपसंख्यानम्” Vart. 2 1.60 ;never say मध्यपदलोपी कर्म्मधारय which is wrong. For the Sutra has उत्तरपद which means the last member of the first Samása Cf. ‘उत्तरपदशब्दः समासचरमावयवे रूढ़ः’—NB. Vide 37 n. 6. By transference of epithet (अभेदोपचारात्) it means नाटकम् (SK. 1467 and thereon). The word is neuter being an attribute to नाटकम्। Next ‘ह्रस्वो नपुंसके प्रातिपदिकस्य’ 1. 2. 47 इति अन्तःस्वरस्य ह्रस्वत्वम् ; hence अभिज्ञानशकुन्तलम् (नाटकम्)—The drama which tells us how S’ak. was recognised by a ring. The rule ‘अधिकृत्य कृते ग्रन्थे’ 4. 3. 87 [or “शिशुक्रन्द-यमसभ-द्वन्द्वे-न्द्रजननादिभ्यः छः,” 4. 3. 88 if अभिज्ञानशकुन्तलम् is explained as अभिज्ञानञ्च शकुन्तलाच = अभिज्ञानशकुन्तलम् २।४।२; २।४।१०, when it means ‘The token ring and S’ak.’] has no scope for affixing अण् or छ, for then the form would be ‘आभिज्ञानशकुन्तलम्’ or ‘अभिज्ञानशकुन्तलीयम्’। अण् or छ is not dropped by ‘लुबाखायिकाभ्यो बहुलम्’ Vart. 4. 3. 83, as it is not an आख्यायिका (prose work) like वासवदत्ता etc. But others argue that आख्यायिका does not exclusively mean a prose work. This is perhaps also the view of Katyāyana, as will be inferred from the use of the plural number in आख्यायिकाभ्यः। This view is endorsed by Goyicandra and Tarkavácaspati ‘आख्यायिका गद्यपद्यप्रबन्धे’ इति तर्कवाचस्पतिः शब्दचिन्तामणिश्च। 6. नामधेयेन—नाम एव नामधेयम्। स्वार्थे धेयः। ‘भागरूप-नामभ्यो धेयः’ Vart. 5. 4. 26. नामकार्यं नाटकस्य गर्भितार्थ-प्रकाशकम्—SD. 7.नाटकेन—नाटयति इति नट चुरादि+ण्वुल् कर्तरि = नाटकम् (3. 1. 133; 7.1.1.). Vide SD. Ch. VI. 8. प्रतिपात्रम् &c.—Cf. ‘तदुच्यतां पात्रवर्गः स्वेषुस्वेषु पाठेषु असंमूढैः भवितव्यम्’ Vik. I.

नटी—सुविहिदप्पओअदाए अज्जस्स न किम्पि परिहाइस्सदि [सुविहित-प्रयोगतया आर्यस्य न किमपि परिहास्यते]।

Lady Manager—On account of my lord’s judicious management nothing will be found defective.

सूत्रधारः—आर्ये, कथयामि ते भूतार्थम्।

आ परितोषाद्विदुषां न साधु मन्ये प्रयोग-विज्ञानम्।
बलवदपि शिक्षितानामात्मन्य-प्रत्ययं चेतः॥२॥

(आर्या)

Manager—Good Lady, I shall tell you the (exact) truth. I deem no skill in acting perfect, till the learned (expert) are satisfied. The mind of those that are vastly instructed (or the mind of the learned though strong) has no confidence in itself.

V. L.—‘परिहास्यते’—R. V. M. B. ‘परिहापयिष्यते’—S.

नटीति—‘सुविहितः’ (७।४।४२) सम्यक् अनुष्ठितः ‘प्रयोगः’ अभिनयः येन, तस्य भावः सुविहितप्रयोगता (‘तस्य भावस्वतलौ’ ५।१।११९) तथा, ‘न किमपि परिहास्यते’ न न्यूनं भविष्यति। किमपि दोषस्पृष्टं न भविष्यतीति नटस्तुतिः। [परिहास्यते इति जहातेः कर्म कर्तरि लृटि रूपम्]। अत्र प्ररोचना नाम भारतीवृत्तेरंगम्—“उम्मुखीकारः प्रशंसातः, प्ररोचना” इति दर्पण-लक्षणात्।

सूत्रधार इति—‘भूतं’ सत्यं (‘भूतं क्ष्मादौ पिशाचादौ जन्तौ क्लीबंत्रिषूचिते। प्राप्ते वृत्ते समे सत्ये देवयोन्य-न्तरे तु ना’ इति मेदिनी) ‘अर्थं’ वस्तु तत्त्वम् इति यावत् (‘अर्थोऽभिधेय-रैवस्तु-प्रयोजन-निवृत्तिषु’ इत्यमरः। आ इति—‘विदुषां विपश्चिताम् ‘आपरितोषात्’ परितोषं मर्यादीकृत्य। यावत् परितोषः न भवति इत्यर्थः। आङ् मर्यादावचने’ १।४।८९, इति कर्मप्रवचनीयत्वे ‘पञ्चम्यपाङ्-परिभिः’ २।३।१० इति ५मी; ‘आङ्मर्यादाऽभिविध्योः’ २।१।१३, इति समासस्य विभाषितत्वात् न समासः, समासपक्षे तु ‘आपरितोषम्’ इति स्यात्) ‘प्रयोगस्य’ अभिनयस्य ‘विज्ञानं’ नैपुण्यं ‘साधु’ सुन्दरं निर्दोषम् इति यावत् (‘साधुः वार्धूषिके ‘चारौ’ इति विश्वः) [‘पर्यायोक्तमलङ्कारः’। तथाचोक्तं भामहेन ‘पर्यायोक्तं प्रकारेण यदन्येनाऽभिधीयते।वाच्य-वाचक-शक्तिभ्यां शून्येनावगमात्मना’] ‘न मन्ये’। तत्समर्थकमाह ‘बलवदि’ति। ‘बलवत्’ अधिकमपि (‘बलवत् सुष्ठु किमुत स्व-त्य-तीव निर्भरे’ इत्यमरः) ‘शिक्षितानां’ पुरुषाणां (‘विशेषण-मात्र-प्रयोगो

विशेष्यप्रतिपत्तौ’ इति वामनः) ‘चेतः’ चित्तं, [यद्वा ‘शिक्षितानां चेतः बलदपि’ सुदृढ़मपि,] ‘आत्मनि’ स्वविषये ‘अप्रत्ययम्’ अविश्वासि [अत्र ‘अर्थान्तरन्यासोऽलङ्कारः’ ‘श्रुत्यनुप्रासश्च’। विश्वासस्य ‘चेतोधर्म्मत्वेनार्थ-पौनरुक्त्यं स्यात्। विश्वासाऽभावस्य विधेयत्वात् ‘अविमृष्ट—विधेयांशता’। तद्दोषपरिहाराय “स्वस्मिन् प्रत्येति न चेतः” इति पठनीयम्। आर्या जातिः।]

4n.—1. सुविहित &c.—वि+धा+क्त = विहितः, धा = हि, ‘दधातेः हि’ 7.4.42; सुष्ठु विहितः = सुविहितः प्रादितत्, well directed; सशिक्षित—R. 2. परिहास्यते—Either in कर्मकर्तृवाच्य, or in कर्मवाच्य in which case ‘किम्’ is उक्ते कर्मणि प्रथमा। Cf. ‘तदेव अस्मत्तो न किञ्चित् परिहास्यते’—MR. I ‘न किंचित् परिहीयते’—Ram. I. 13; हा लट् जहाति ; लोट्—‘जहाहि’, ‘जहीहि’ and ‘जहिहि’ (‘आ च हौ’ 6. 4. 117.) ; क्तः हीनः (8.2.45.) ; 150n. I. 3. ते—An instance of क्रियायोगे चतुर्थी (by the rule of VM—‘क्रियाग्रहणमपि कर्तव्यम्’)। Cf. ‘तस्मै’ शशंस प्रणिपत्य नन्दी’; Ra. II 68 ; IX. 77; अस्मत्प्रार्थनामन्तःपुरेभ्यः कथयेत्—II. infra. MBh, however, includes all such cases under ‘कर्मणा यमभिप्रैति सोऽपि सम्प्रदानम्’ 1.4. 32.But T remarks एतच्च ‘क्रियार्थोपपदस्य च कर्मणि स्थानिनः २।३।१४ इत्यनेन सिद्धम्। 4. भूतार्थम्—भूत—lit. which has exactly happened, hence true (Com.). 5. विदुषां—विद् + विकल्पे शतृस्थाने वसुः = विद्वस् ; (विदेः शतुर्वसुः 7.1.36.), तेषाम्। Optionally—‘विदत्’ with शतृ। 6. बलवदपि etc.—Either, connect बलवत् अपि with शिक्षितानाम्, (the mind of those that are vastly trained), or with चेतः (the mind of the learned though very strong). For adj. use of बलवत् vide 89n. 3. 7. अप्रत्ययं चेतः—Here is the fault named ‘अविमृष्टविधेयांशत्व’ Cf. “विधेयस्यांशस्य विमर्शाऽभावेन गुणीभूतत्वम् अविमृष्ट-विधेयांशत्वम्”—SD. VII. i.e. If the predicate is not mentioned at all or a subordinate or wrong position is assigned to it, we have the above-mentioned fault. Hence if ‘अप्रत्ययम्’ is substituted by ‘न प्रत्येति’ then there arises

no doubt as to the true nature of अप्रत्ययम् i. e. whether it is a part of the predicate or an attribute to the subject. For similar idea cf. ‘प्रायः प्रत्ययमाधत्ते स्वगुणेषूत्तमादरः’—Ku. VI. 20. The figure is पर्यायोक्त as the fact to be intimated i. e., manager’s apprehension about the success of the play is expressed in a round-about way. According to HS there is अर्थापत्ति as well as अर्थान्तरन्यास।

नटी—एव्वं णेदम्। अनन्तरकरणिज्जं दाव अज्जो आणवेदु [एवमेतत्। अनन्तर-करणीयं तावत् आर्य आज्ञापयतु]।

Lady Manager—Quite so. Let my lord command what is to be done next.

सूत्रधारः—किमन्यदस्याः परिषदः श्रुतिप्रसादनतः ?तदिममेव तावदचिर-प्रवृत्तमु-पभोग-क्षमं ग्रीष्मसमयमधिकृत्य गीयताम्।सम्प्रति हि—

सुभग-सलिलाऽवगाहाः पाटल-संसर्ग-सुरभि-वनवाताः।
प्रच्छाय-सुलभ-निद्रा दिवसाः परिणाम-रमणीयाः॥३॥ (आर्या)

Manger—What else but pleasing the ears of the audience ? So please sing, touching this very late-returned enjoyable summertide. For, now are the days charming towards the close, when exhilarating are baths in water, when the sylvan gales turn fragrant in contact with Pātala flowers (roses) and when sleep creeps softly on beneath the deepening shade.

V. L.—‘तदिममेव’—R; B; V. ‘तदमुमेव’—S. ‘नन्विममेव’—M.

नटीति—‘एतत्’ भवान् यद् वदति तत् ‘एवम्’ सत्यमित्यर्थः। ‘अनन्तरम्’ अधुना, यत् ‘करणीयम्’ कर्तव्यम् तत् ‘आज्ञापयतु’ आदिशतु इति। सूत्रधार इति—‘परिषदः’ समायाः समवेतानां सामाजिकवर्गाणाम् इत्यर्थः ‘श्रुतेः’ कर्णस्य ‘प्रसादनतः २।३।२९ सन्तोषात्

‘अन्यत्’ अपरम् ‘किं करणीयमस्ति’ ? न किमपि इति भावः। ‘तत्’ तस्मात् हेतोः ‘अचिरं’ ‘प्रवृत्तः’ प्रारब्धः तम्, (‘अत्यन्तसंयोगे च’ २।१।२९ इति द्वितीयया सह समासः)॥ अतएव ‘उपभोगस्य’ चन्दनाऽवगाहनाऽऽद्युपभोगस्य ‘क्षमः’ योग्यः तम् ; ‘इमम् ग्रीष्मसमयम्’ निदाघर्तुम् ‘अधिकृत्य’ आश्रित्य ‘गीयताम्’ इति। [‘ऋतुञ्च कञ्चित् प्रायेण भारतीं वृत्तिमाश्रितः’ इति दर्पणोक्तः ऋतुग्रहणम्]॥ ‘सम्प्रति हि’ इत्यत्र अवधारणे। (‘हि हेताववधारणे’ इत्यमरः)॥ सुभगेति—‘सुष्ठु’ अतिशयेन “भगः’ यत्नः (‘भगशब्दः यशो-ज्ञान-वीर्यं-यत्रा-र्कं-योनिषु’ इति धरणिः) येषु तादृशाः प्रीतिप्रदा इत्यर्थः। ‘सलिले’ जले ‘अवगाहाः’ निमज्जनानि यत्र तादृशाः ; ‘पाटलानां’ पुष्पभेदानां (‘पाटलं गोलावाख्य-पुष्पम् इति शब्दकल्पद्रुमः) ‘संसर्गेण’ सम्बन्धेन ‘सुरभयः’ सुगन्धयः (‘सुगन्धे च मनोज्ञे च सुरभिर्वाच्यवन्मत’ इति विश्वः) ‘वनवाताः’ वनानिलाः येषु तादृशाः ; प्रकृष्टा ‘छाया’ अनातपः यस्मिन् (‘छाया सूर्य-प्रिया कान्तिः प्रतिबिम्बम् अनातपः इत्यमरः) तानि प्रच्छायानि वृक्षमूलानि इत्यर्थः। तेषु ‘सुलभाः’—(३।३।१२६) अकृच्छ्रेण लभ्याः ‘निद्राः’ येषु, (अनेन रतश्रमहरत्वं ध्वन्यते) तादृशाः ‘दिवसाः’ निदाघवासराः ‘परिणामे’ दिवसावसाने ‘रमणीयाः’ मनोरमाः (बाहुलकात् कर्तरि अनीयर् ३।३।११३ ; सहसुपेति समासः) भवन्तीति शेषः। सर्वैविशेषणैः प्रकृत-स्वीय-परिश्रम-खेदविनोदः ध्वन्यते [परिकरालंकारः। ‘विशेषणसाभिप्रायत्वे परिकरः’ इति तल्लक्षणात्। अपिच दिवसानां गानेन वर्णनीयता-प्रतिपादनं प्रति सुभग-सलिलावगाहत्वादि-बहुकारणोपन्यासात् समुच्चयालंकारश्च। श्रुतिवृत्तनुप्रासौ स्वभावोक्तिश्च। आर्या जाति।]

5n.—1. सुभग &c.—भग means यत्र, effort, hence सुभग ’that for which great effort is made,’ hence delightful enough to lead men to such efforts. (Com.). ‘अ’ of ‘अवगाह’ is optionally dropped according to Bhāguri.—“वष्टि भागुरिरल्लोपम् अवाऽप्योरुपसर्गयोः। आपञ्चापिहलन्तानां यथा वाचा निशा दिशा।” Cf. ‘पूर्वापरतोयनिधिं वगाह्य’—Ku. I. 1. ‘भुजङ्ग-पिहितद्वारं’—Ra. I. 80. ‘स्थिता वहस्येव पुरं मघोनः’—Bk. I. 6. 2. पाटल &c.—पाटल, means ‘Rose’ (Kalpa). R. explains सुरभि as मनोज्ञ, otherwise, according to him, tautology will arise, as

fragrance is implied by पाटलसंसर्ग। 3. परिणाम-रमणीयाः—‘एतेन शुभाऽऽयतित्वं दोत्यते’—R. i.e. the word suggests that Duṣyanta will have pleasant days at the end. Cf. ‘विशेषसूर्यः स्पृहनीयचन्द्रमाः सदावगाहक्षतवारिसञ्चयः। दिनान्तरम्यः अभ्युपशान्तमन्मथो निदाघकालोऽयमुपागतः प्रिये—RS. 8.

नटी—तह [तथा]। [गायति]। Lady Manager—Quite so. (Sings).

ईसीसि-चुम्विआइं भमरेहिं सुउमार केसर-सिहाइं।
ओदंसअन्ति दअमाणा पमदाओ सिरीस-कुसुमाइं॥४॥ (

गीतिः)

[ईषदीष-च्चुम्बितानि भ्रमरैः सुकुमार-केशर-शिखानि।
अवतंसयन्ति दयमानाः प्रमदाः शिरीष-कुसुमानिः॥]

Sympathetic ladies are making ear-trinkets of Śirīṣa flowers (Meemosa Seereesa) which are gently kissed by the drones and the tips of whose filaments are (extremely) delicate.

सूत्रधारः—आर्ये, साधु गीतम्। अहो राग-बद्ध-चित्तवृत्ति-रालिखित इव सर्वतो रङ्गः। तदिदानीं कतमत् प्रकरणमाश्रित्य एनमाराधयामः ?

Manager—Beautifully sung, my lady. The audience, with its minds rivetted on your strain, appears all round, as it were, painted (in a portrait). Now, which Prakaraṇa (a variety of Drama) shall we take up to greet them?

ईषदिति—‘दयमानाः’ सदयःः ‘प्रमदाः’ युवत्यः ‘सुकुमाराः’ कोमलाः; (“सुकुमारं तु कोमलं मृदुलं मृदु” इत्यमरः) ‘केशराणां’ किञ्जल्कानां (‘केशरं हिङ्गुनि क्लीबंकिञ्जल्के न स्त्रियां पुमान्। सिंह-सटायां पुन्नागे वकुले नागकेशरे’ इति मेदिनी) ‘शिखाः’ अग्रभागाः येषां तानि शिरीषकुसुमानि इत्यनेन सुतनुः नायिका शकुन्तला लक्षिता। पुनः कोमलत्वात् ‘भ्रमरैः’ भृङ्गैः ‘ईषदीषत्’ मन्दमन्दम् केशराग्राणां सौकुमार्यात् ईषच्चुम्बनं भ्रमराणां, सकृच्चुम्बनेन अतृप्तत्वात् द्विरुक्तिः। (‘प्रकारे गुणवचनस्य ८।१।१२ इति प्रकारे द्विर्भावः; यद्वा ‘नित्य-

वीप्सयोः’ ८।१।४ इति नित्यार्थे द्विरुक्तिः) ‘चुम्बितानि’ स्पृष्टानि ‘शिरीषकुसुमानि’। [‘भ्रमरैः’ कामुकैः दुष्यन्तैः च इति भावः। तथा चोक्तं मेदिन्यां “भ्रमरः कामुके भृङ्गे” इति।अतः अनेन नायक-नायिकयोः तृतीयाङ्कस्य सम्मेलनं व्यज्यते]। ‘अवतंसयन्ति’ अवतंसं कर्णभूषणं कुर्व्वन्ति (‘पुंसि उत्तंसाऽवतंसौ द्वौ कर्णपूरे च शेखरे’ इत्यमरः।‘तत् करोति तदाचष्टे’ इति गणसूत्रात् णिच् ; ततो लटि रूपम्) यद्वा ‘प्रमदाः’ प्रकृष्टः मदःयासां ता युवतयः ‘दयमानाः’ सकृपाः। अकठोरं स्पृशन्त्य इति यावत् (इति राघवः) ‘अवतंस्यन्ति’॥ [अनेन मेनकादिभिः शकुन्तलायाः परिपालनं द्योत्यते, तत् तु पञ्चमाङ्कावसाने द्रष्टव्यम्। वृत्त्यनुप्रासः काव्यलिङ्गञ्च। गीतिः छन्दः]। सूत्रधार इति—‘साधु’ सुन्दरं यथा तथा ‘गीतं’ भवत्या गानं कृतम्। ‘अहो’ इति विस्मये (‘अहो ही च विस्मये’ इत्यमरः) ‘रङ्गः’ लक्षणया नाट्यालयस्थितः प्रेक्षकः जनः ‘रागेण’ गीतस्य माधुर्येण ‘बद्धा’ संयता आकृष्टा इति यावत् ‘चित्तवृत्तिः’ यस्य तथाभूतः सन् ‘सर्व्वतः’ सर्वासु दिक्षु इति सप्तम्यां तसिल् (‘इतराभ्योऽपि दृश्यन्ते’ ५।३।१४)॥ ‘आलिखितः’ चित्रापित ‘इव’ आस्ते। सुमधुरगीतश्रवणेन सर्व एव प्रेक्षकाः तन्मयचित्ता निष्पन्दाः सन्तः चित्रन्यस्ता इव प्रतिभान्ति। ‘तत्’ तस्माद् हेतोः ‘इदानीम्’ अधुना (‘दानीं च’ ५।३।१८ इति दानीम्) ‘कतमत् प्रकरणम्’ रूपकविशेषम् ‘आश्रित्य’ अवलम्ब्य ‘एनं’ सामाजिकवर्गम् ‘आराधयामः’ तोषयाम इत्यर्थः, ३।३।१३१।

6n.—1. अवतंसयन्ति—अवतंस्यते अनेन इति अव+तंस्+घञ करणे = अवतंसः ear-rin g; तंस (तसि) a सौत्रधातु means to decorate, “तसिः सौत्रः भूषार्थः”—BhD; optionally—वतंस—(Com. & 5n. 1.) 2. केशर &c.—There is difference of opinion as to the spelling of केशर। Raghunātha quotes from गदसिंह—‘शटायां केशरो दन्त्यः’—To mean ‘manes’ (of lions) स is dental. But ‘केशरी इन्नन्तः तालव्यमध्योऽपि’ इति महेश्वरः। Medini (Com.) is of the same opinion. Puruṣottama Deva,is against केशर। BhD follows suit. RM differs—‘आन्दोल-कुसुम-केशर-शरेण-मुखी’ इति वासवदत्तायां तालव्यमध्यदर्शनात् इति मुकुटः॥Cf. ‘शिरीषप्रसवाऽवतंसाः’—Ra. XVI. 61; Ku. II. 14 ; Ra. XVI, 48 ; M.D. 67 ; Act, VII, 18. infra. 3. रागबद्ध &c.—राग—रञ्ज+घञ् in the

करणवाच्य, upadhā न is elided by ‘घञि च भावकरणयोः’ 6. 4. 27. But no elision of न in अधिकरणवाच्य—‘नेह, रजन्ति लोका यस्मिन् स रङ्गः’—Prabha’. 4. कतमत्—किम्+डतमच् by (‘वा बहूनां जाति-परिप्रश्ने डतमच्’ ; जातिनिर्द्धारणे किं ? भवतां को देवदत्तः ?—Prabha’. 5. 3. 93.). In the neuter अदट् comes in, giving ‘कतमत्’ by ‘अदड्डतरादिभ्यः पञ्चभ्यः 7. 1. 25 Now see 232n. 1. last line. 5. प्रकरणम्—One of the ten kinds of रूपक e.g. नाटकमथ प्रकरणं भाण-व्यायोग-समवकार-डिमाः। ईहामृगाऽङ्कवीथ्यः प्रहसनमिति रूपकाणि दश—SD.—‘भवेत् प्रकरणे वृत्तं लौकिकं कविकल्पितम्।’ <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736686221Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736686221Capture2.PNG"/> नायिका कुलजा क्वापि वेश्या क्वापि द्वयं कचित् &c.—Ibid. प्रकरण generally contains ten acts. Here the term ‘प्रकरण’ has been purposely, and nicely too, used to show that the Manager himself was also captivated by the melodious music and forgot what he had already told Nati i. e. that they were going to stage a नाटक and not a प्रकरण; प्रकरण here cannot be taken as a synonym of नाटक, for Nati also reminds him that they are going to stage a नाटक (and not a प्रकरण); cf. प्रथममेव आज्ञप्तम् अभिज्ञानशकुन्तलं नाम अपूर्वं नाटकम् (Infra). आश्रित्य—Cf. ‘वृत्तिमाश्रित्य वेतसीम्’—Ra. IV. 35. 6. एनम्—इदमोऽन्वादेशे (repetition) द्वितीयायाम् एनादेशः “द्वितीया-टौ-सखे नः” 2. 4. 34 इति सूत्रात्॥ यथा अनेन व्याकरणम् अधीतम्, एनम् छन्दोऽध्यापयेति” SK. 351 ; Bharata Mallika, however, admits the existence of a different एनशब्द—‘इदमः समानार्थकस्य एन-शब्दस्य रूपम्’॥

नटी—णं अज्जमिस्मेहिं पढ़मं एव्व आणत्तं अहिण्णाणसउन्दलं णाम अपूव्वं णाडअं पओए अहिकरीअदुत्ति [ननु आर्यमिश्रैः प्रथममेव आज्ञप्तम् अभिज्ञानशकुन्तलं नाम अपूर्वं नाटकं प्रयोगे अधिक्रियताम् इति]।

Lady Manager—Well, has it not been ordered by your honour, in the very beginning, that the new drama, Abhijñāna-Śakuntala by name, be enacted on the stage ?

सूत्रधारः—आर्ये, सम्यक् अनुबोधितोऽस्मि। अस्मिन् क्षणे विस्मृतं खलु मया। कुतः ?—

तवास्मि गीतरागेण हारिणा प्रसभं हृतः।
एष राजेव दुष्यन्तः सारङ्गेणाऽतिरंहसा॥५॥ (निष्क्रान्तौ)

(श्लोक)

(इति प्रस्तावना)

Manager—I am right well reminded, my lady. I quite forgot it this moment, for, by the ravishing melody of your song I was perforce led away, exactly as this king Duṣyanta by the dappled gazelle too fleet, (Exeunt ambo).

End of the Prologue.

V. L.—‘दुष्यन्त’—R. V. M. दुष्मन्त—B; Bhāgabata; Mahā. Trikāndaśeṣa; प्रस्तावना—R. V. M. B. ‘स्थापना’—S.

नटीति—‘ननु’ इत्यवधारणे प्रश्ने वा (‘प्रश्नाऽवधारणाऽनुज्ञाऽनुनयाऽऽमन्त्रणे ननु’ इत्यमरः) ‘आर्याश्च’ अभ्यर्हिताश्च ‘मिश्राश्च’ पूज्याश्च तैः ‘आर्यमिश्रैः’ मान्यैर्भवद्भिरित्यर्थः। (‘पूज्ये मिश्रवचनं नित्यं बहुवचनान्तम्’ इति रङ्गनाथः; ‘स्यात् उत्तरपदे मिश्रस्त्रिषु श्रेष्ठार्थगोचरः’ इति) ‘प्रथममेव’ आदौ एव (‘प्रथमस्तु भवेदादौ प्रधानेऽपि च वाच्यवत्’ इति मेदिनी)। ‘प्रयोगे’ अभिनये ‘अधिक्रियताम्’ प्रयुज्यताम् ‘इति आज्ञप्तम्’ रङ्गं प्रविष्टायामेव मयि, नाटकस्याभिनयं सन्दिश्य कथमिदानीं प्रकरणस्य अभिनयम् आदिशति भवान् इति प्रश्नः। सूत्रधार इति—‘अनुबोधितः’ स्मारितः ‘अस्मि’ भवामि।‘अस्मि’ इति अहमर्थे अव्ययं वा। [‘अस्मि’ इत्यस्मदर्थानुवादे अहमर्थेऽपि इति गणव्याख्याने।दासे कृतागसि भवत्युचितः प्रभूणां पादप्रहार इति सुन्दरि नास्मि दूये इति प्रयोगात्]। ‘अस्मिन् क्षणे’ मुहूर्ते’विस्मृतं खलु मया’। ‘कुतः’ इति हेतुमाह तवेति—साधु हरति चित्तम् इति ‘हारी’(‘साधुकारिणि उपसंख्यानम्’ वा :—३।२।७८ इति णिनिः) तेन मनोहारिणा इत्यर्थः। ‘गीतरागेण’ सङ्गीतमाधुर्येण ‘अति’ सातिशयं ‘रंहः’ वेगः यस्य (‘रंहस्तरसी रयः स्यदः। जवः’ इत्यमरः) तेन वेगवता ‘सारङ्गेण मृगेण [सारम् अङ्गम् यस्य—‘शकन्धादिषु पररूपम्’ वा :—

६।१।९४ यद्वा सारं गच्छति इति खच् ‘गमेः सुपि वाच्यः’ वा :—३।२।३८।] ‘एषः’ पुरतः दृश्यमानः ‘राजा’ दुष्यन्त ‘इव प्रसभं’ वलात् (‘क्लीबेतु प्रसभं हठः’ इति वोपालितः) ‘हृतः’ आसक्तचित्तः विषयान्तरम् प्रापितः इति यावत् ‘अस्मि’ भवामि यद्वा ‘अस्मि’ पूर्ववत् अस्मदर्थे अव्ययम्। राजपक्षे तु ‘हृतः’ स्व-सेनायाः दूरं प्रच्यावितः। [रसनाकाव्यलिङ्गम् उपमा च। शुतिवृत्त्यनुप्रासौ। श्लोकः वृत्तम्।] निष्क्रान्ताविति—निष्क्रान्ताच निष्क्रान्तश्च इति ‘निष्क्रान्तौ’ रङ्गमञ्चात् बहिर्गतौ (‘पुमान् स्त्रिया’ १।२।६७ पुंलिङ्गैकशेषः)। प्रस्तावनेति। तल्लक्षणं तु दर्पणे “नटी विदूषको वापि पारिपार्श्विक एव वा। सूत्रधारेण सहिताः संलापं यत्र कुर्वते॥ चित्रैर्वाक्यैः स्वकार्योत्थैः प्रस्तुताक्षेपिभिर्मिथः। आमुखं तत्र विज्ञेयं नाम्ना प्रस्तावनापि सा”॥ अत्र तु अवलगिताख्यः प्रस्तावनाभेदः प्रयुक्तः। तल्लक्षणं यथा—“यत्रैकत्र समावेशात् कार्यमन्यत् प्रसाध्वते। प्रयोगे खलु तजज्ञेयं नाम्नाऽवलगितम् बुधैः”॥

7n.—1. आर्यमिश्रैः—‘वाच्यौ नटीसूत्रधारौ आर्यनाम्ना परस्परम्’—SD. 6. मिश्र is a title of respect (Com.) belonging to मतल्लिकादि class. “मतल्लिको्-घमिश्राः स्युः प्रकाण्ड-स्थल-भित्तयः। हस्त-पाश-तटाः पाद-पाली-मचर्चिकादयः”—GM. पूर्वनिपात by ‘प्रशंसावचनैश्च, 2. 1. 66. Or, say आर्याणां मिश्राः प्रधानाः श्रेष्ठाः, तैः। ‘प्रधाने मिलिते मिश्रः’—धरणिः। 2. अनुबोधित &c.—For बुध read ‘बोधते धर्मविद्यां यः क्षत्रविद्यां च बोधति। नित्यम् अध्यात्म-युक्तात्मा ब्रह्मविद्यां च बुध्यते’—KR. ‘अस्मि’ here and in the following verse, can be taken as an अव्यय in the sense of ‘अहम्’। Cf. ‘एवम् “त्वाम् अस्मि वच्मि” इत्यत्र अस्मि इत्यहमर्थे तिङन्त-प्रतिरूपकम् (अव्ययम)’—JS. MN’s discussion under ‘आ संसृतेरस्मि जगत्सु जातः’—Ki. III. 6.; ‘अन्यत्र कुसुमावचायं कुरुध्वमत्रास्मि करोमि सख्यः’—KPr. III. 20. 3. अस्मिन् क्षणे विस्मृतम् &c.—This is an explanation for the use of ‘प्रकरण’ instead of नाटक in ‘इदानीं कतमत् प्रकरणम्’ &c. प्रगता सभा विचारः अस्मादिति प्रसभं—Perforce.—Gitā. II. 60. 4. एष राजेव दुष्यन्तः &c.—राज दीप्तौ+कनिन् = राजा (ऊ—162) ; वेण, father of पृथु, was a notorious king and slain like Charles I by

his subjects. His son was the first man to get the epithet राजा, on account of his pleasing his subjects. Cf. ‘पृथु’ वैणं प्रजा दृष्ट्वा “रक्ताःस्मेति” यदब्रुवन्। ततो राजेति नामाऽस्यानुरागादजायत।’ Also, पित्राऽपरञ्जितास्तस्य प्रजास्तेनाऽनुरञ्जिताः। अनुरागात् ततस्तस्य नाम राजेत्यभाषत।’—VP. I. Ch. 13. 5. सारङ्गेण—‘शारङ्गः चातके ख्यातः शवले हरिणेऽपिच’ इति अजयः। ‘अतएव सारङ्गः दन्त्यादिस्तालव्यादिश्च’ इति भरतः। Káli. generally uses this word in the sense of deer. Very rarely, it means चातक। Cf.:—‘प्रवृद्ध इव पर्जन्यः सारङ्गैरभिनन्दितः’—Ra. XVII. 15. 6. प्रस्तावना—VK quotes this very S’loka as an instance of प्रस्तावना of अवलगित variety, (SD. V1); but R calls it प्रयोगातिशय for the plot of the play is opened by hinting the approach of the hero..पात्रप्रवेशो यत्रैष प्रयोगातिशयो मतः—DR. III. 10.

Remark—The forgetfulness on the part of the Manager is very significant. It is the keynote of the Drama. Not only the manager forgets the name of the Drama to be staged, but S’akuntalā, the guest-in-charge, also forgets to receive the sage Durbāsā, and as a result was thrown into the abyss of oblivion and consequently Duṣyanta also forgot clean of S’akuntalā.

————

प्रथमोऽङ्कः

(ततः प्रविशति मृगानुसारी सशरचापहस्तो राजा रथेन सूतश्च)।

(Then enter in a chariot, chasing a deer, the king with a bow and arrow in hand and the charioteer).

सूतः—(राजानम् मृगञ्चावलोक्य)—आयुष्मन्—

कृष्णसारे ददच्चक्षुस्त्वयि चाधिज्यकार्मुके।
मृगानुसारिणं साक्षात् पश्यामीव पिनाकिनम्॥६॥

(श्लोकः)

Charioteer—(Looking at the king and the stag). O Long-lived Sir, flinging my gaze on the stag and on you with your bow strung, I see, as it were, the Pināka-holder (S’iva) pursuing the deer in a visible form.

तत इति—ततः प्रस्तावनायाः अन्ते ‘सशर-चाप-हस्तो’ धृतधनुर्बाणः ‘सूतश्च’ सारथिश्च (‘सूतश्च सारथौ तक्ष्णि, क्षत्रियाद् ब्राह्मणीसुते’ इति विश्वमेदिन्यौ) ‘रथेन’ सहार्थे ३या [‘विनापि तद्योगं तृतीया। “वृद्धो युना तल्लक्षणश्चेदेव विशेषः,” १।२।६५ इति निर्देशात् इति भट्टोजिः।] [अत्र “ततः प्रविशति” इत्यारभ्य द्वितीयाङ्के “उभौ परिक्रम्योपविष्टौ” इत्यन्तेन सार्धाङ्केन मुखसंधिः। तल्लक्षणं तु दर्पणे “यत्र बीज-समुत्पत्तिर्नानार्थ-रस-सम्भवा। प्रारम्भेण समायुक्ता तन्मुखं परिकीर्तितम्”॥ आरम्भ-बीजयोर्लक्षणे पुनः तत्रैव—“भवेदारम्भ औत्सुक्यं यन्मुख्यफलसिद्धये” इति। यथात्र “राजा—भवतु। तामेव पश्यामि”॥ “अल्पमात्रं समुद्दिष्टं बहुधा यद्विसर्पति। फलस्य प्रथमो हेतुर्बीजं तदभिधीयते॥” यथात्र “पुत्रमेवं-गुणोपेतं चक्रवर्तिनमाप्नुहि” इति। यथा च “वैखानसः—इदानीमेव दुहितरं शकुन्तलाम् अतिथिसत्काराय नियुज्य” इति॥] सूत इति—सूतस्य संस्कृतं पाठ्यं [“पुरुषाणामनौचानां संस्कृतं स्यात् कृतात्मनाम्” इति दर्पणः ; अतः “आयुष्मन् इति वाच्यस्तु रथी सूतेन सर्वदा” इति भरतोक्तेः १७।७४ ‘आयुष्मन्’ इति

संबुद्धिः] कृष्णेति—‘कृष्णः’ च ‘सारः’ शवलः विविधवर्णश्च इति ‘कृष्णसारः’ (‘वर्णो बर्णेन’ २।१।६९ इति समासः) तस्मिन् धावमाने मृगे, ज्याम् अधिगतम् इति ‘अधिज्यम्’ (अत्यादयः क्रान्ताद्यर्थे द्वितीयया’ वाः १।४।७९ इति प्रादिसमासः) गुणसमन्वितं ‘कार्मुकं’ कर्मणे युद्धाय प्रभवति यत् (कर्मण उकञ्’ ५।१।१०३) धनुः यस्य, तस्मिन् ‘अधिज्य-कार्मुके त्वयि’ दुष्यन्ते ‘च चक्षुः (जात्यैकवचनं) ददत् अर्पयन्, (‘नाऽभ्यस्तात् शतुः’ ७।१।७८ इति नुमभावः। ‘च’-कारेण तुल्यकालता द्योत्यते। ततश्च एकस्य चक्षुषो युगपत् अनेकत्र वर्त्तमानत्वात् विशेषाऽलंकारः।) ‘मृगानुसारिणं’ २।२।७८ दक्षयज्ञे हरिणरूप-धर-पलायमान-यागानुसारिणं ‘साक्षात्’ प्रत्यक्षं मूर्तिमन्तम् इति यावत् (‘साक्षात् प्रत्यक्षतुल्ययोः—इत्यमरः) ‘पिनाकिनं पिनाकः अजगवः नाम धनुः अस्य अस्ति इति पिनाकी (५।२।११५ ; ‘पिनाकोऽस्त्रि रुद्रचापे पांशुवर्षविशूलयोः’ इति मेदिनी) तं शिवं, ‘पश्यामीव’ [इत्युत्प्रेक्षा। अत्र नोपमा। ‘नोपमानं तिङन्तेन,’ इति भामहोक्तेः। ‘ददच्चक्षुः’ ‘पश्यामिति’ क्रियाद्वय-ग्रहणाच्च। उपमायां तु “पिनाकिनमिव साक्षात् पश्यामि” इत्येवं योजने ददच्चक्षुरित्यनेन पौनरुक्त्यमेव। श्रुतिवृत्त्यनुप्रासौ। श्लोकः छन्दः]

8n.—1. अङ्कः—‘अन्तर्निष्क्रान्त-निखिलपात्रोऽङ्क इति कीर्तितः’—SD. VI. In a Sanskrit drama an act means that period at the end of which ‘all the Dramatis Personœ leave the stage.’ 2. सूत—सुवति गमयति अश्वान् इति सू+क्त—BhD. ‘क्षत्रियात् विप्रकन्यायां सूतं भवति जातितः’—MS. X. 2. The Sūtas (सारथि) though they follow the profession of a charioteer (Cf. ‘सूतानाम् अश्वसारथ्यम्’—MS. X. 47) are endowed with multifarious qualifications. Cf. “निमित्त-शकुन-ज्ञानी हयशिक्षाविशारदः। हयाऽऽयुर्वेदतत्त्वज्ञः भूरिभागविशेषवित्॥ स्वामिभक्तो महोत्साहः सर्वेषाञ्च प्रियंवदः। शूरश्च कृतविद्यश्च सारथिः परिकीर्तितः”—MP. Ch. 189. In old times सारथि’s were highly respected. The charioteer Sumantra was the 8th minister of Daśaratha “सुमन्त्रश्चाष्टमोऽर्थवित्”. Lord Kṛṣṇa and king Śalya played the part of a charioteer in Kurukṣetra war. 3. आयुष्मन्—The charioteer is to address the रथी as आयुष्मन् (Com.). 4. कृष्णसारे

—सार (variegated) includes black colour (कृष्ण) also, hence tautology. [Cf. सद्रत्र-मुक्ता-फल-वज्रभाञ्जि—Bk. 1. 7. where रत्र includes मुक्ता (pearl) and वज्र (diamond).] To avoid difficulty say शबलत्वेऽपि कृष्णवर्णस्य आधिक्यद्योतनार्थं ‘कृष्ण’ इत्यस्य पृथग्निर्देशः। 5. मृगानुसारिणं—Refers to the Horse-sacrifice of Dakṣa, where all gods but S’iva were invited. In course of the sacrifice, words of insult were uttered against S’iva in the presence of Satī, wife of S’iva. Mortified at this Satī renounced her body on the spot. Then came S’iva, highly indignant, killed Dakṣa, drove away the guests and pursued the ‘Yajña’ that fled through the air in the guise of a fleet gazelle. The Mahā. (सौप्तिक १८) gives a different story. It was the gods that instituted the sacrifice where no portion of the offering was offered to S’iva and this was the cause of his ire. Cf. The idea with ‘विद्रुत-क्रतु-मृगानुसारिणं येन बाणमसृजद् वृषभध्वजः’—Ra. XI. 44; Rat. I. III. Also VaP. Ch. 30. 156-157, where वीरभद्र by the order of S’iva pursued the deer.

राजा—सूत, दूरममुना सारङ्गेण वयमाकृष्टाः। अयं पुनरिदानीमपि—

ग्रीवाभङ्गाभिरामं मुहुरनुपतति स्यन्दने दत्तदृष्टिः
पश्चार्धेन प्रविष्टः शरपतन-भयाद्भूयसा पूर्वकायम्।
दर्भैरर्धाऽवलीढ़ैः श्रम-विवृतमुख-भ्रंशिभिः कीर्णवर्त्मा
पश्योदग्रप्लुतत्वाद् वियति बहुतरं स्तोकमुर्व्यां प्रयाति॥७॥

(स्रग्धरा)

तदेषः कथमनुपतत एव मे प्रयत्न-प्रेक्षणीयः संवृत्तः ?

King—Charioteer, we have been brought far by this dappled hart. Even now—flinging glances, ever and anon, on the chasing

car gracefully by bending the neck, having with the major portion of his hind-half, entered his foreframe dreading the descent of the arrow, having his path strewn with half-chewed Darva grass falling from his mouth agape through exhaustion—behold, how he, by reason of his lofty bounds, is treading mostly in the air and very little on the earth. How is it that he has become hardly visible, though I am pursuing him (closely) ?

V. L—‘बद्धदृष्टिः’—R. V. M. S. ‘दत्तदृष्टिः’—B.

राजेति—‘वयम्’ (‘अस्मदो द्वयोश्च’ १।२।५९ इति द्विवचनार्थै बहुवचनप्रयोगः) ‘आकृष्टाः’ प्रापिताः। अयमिति—‘पश्य’ इत्यस्य सम्पूर्णवाक्यं कर्म। यद्वा ‘पश्य’ इति विस्मये। (‘पश्य इति अव्ययं प्रशंसार्थे विस्मयार्थे च शब्दरत्नावल्यां दृश्यते), ‘अयं’ पुरतो दृश्यमानः कृष्णसारः ‘पुनरिदानीमपि अनुपतति’ पश्चात् धावति ‘स्यन्दने’ रथे (“स्यन्दनं तु स्तुतौ नीरे तिनिशे ना रथेऽस्त्रियाम्” इति मेदिनी) ‘मुहुः’ वारंवारं (‘पौनःपुन्ये भृशार्थेच सद्यो वा स्यान्मुहुः पदम्’ इति वैजयन्ती) ‘ग्रीवायाः’ कन्धरायाः ‘भङ्गेन’ परावर्तनेन ‘अभिरामं’ रम्यं यथा तथा, ‘दत्ता’ न्यस्ता ‘दृष्टिः’ चक्षुः (करणे क्तिन् ३।३।९४। ‘दृष्टिः ज्ञानेऽक्ष्णि दर्शने’ इति हैमः) येन सः, कियद्दूरे स्यन्दनो वर्तते इत्याशयेन मुहुर्मुहुः परिवृत्य विलोकयन् इत्यर्थः। ‘शरस्य’ बाणस्य ‘पतनभयात्’ स्वगात्रे पतनाऽऽशङ्कया, ‘भूयसा’ (६।४।१५८) आधिक्येन ‘पश्चार्धेन पूर्वकायं प्रविष्ट’ इव [ईति गम्योत्प्रेक्षा।] अस्मिन् भागे एव शरः पतिष्यति इति त्रासेन सङ्कुचितपश्चाद्भाग इति हृदयम्। (अपरः अर्धः इति पश्चार्धः, ‘पश्चात्’ ५।३।३२ इति सूत्रेण ‘अर्धोत्तरपदस्य दिक-पूर्वपदस्याऽपरशब्दस्य पश्चभावो वक्तव्यः’ इत्युक्त्वा ‘अर्धं’ विनापि पूर्वपदेन पश्चभावो वक्तव्यः’ इति वार्तिकेन पश्चार्ध इति सिद्धम्, यद्वा ‘पश्चात् अर्धः’ इति पश्चार्धः इति पृषोदरादित्वात् साधु ६।३।१०९) ‘श्रमेण’ धावन-जन्यक्लेशेन ‘विवृतं’ प्रकटितं यत् ‘मुखम्’ आननं तस्मात् ‘भ्रंशिभिः’ अधः पतद्भिः‘अर्धम्’ अपरिसमाप्तं यथा स्यात् तथा ‘अवलीढ़ैः’ चर्वितैः ‘दर्भैः’ कुशैः ‘कीर्णवर्त्मा’ चिह्नितमार्गः सन्, ‘उदयम्’ उन्नतं ‘प्लुतं’ लम्फः यस्य, तस्य भावः, उदग्रप्लुतत्वं तस्मात्, ‘वियति’ आकाशे [विपूर्वात् यमेः ‘अन्येभ्योऽपि दृश्यते’ ३।२।७५ इति क्विप्। ‘क्वौच गमादीनाम्’ वाः—६।४।४० इति पलोपे तुक् ६।१।७१] ‘बहुतरम्’ अधिकतरम् ‘उर्व्यां’ पृथिव्यां ‘स्तोकम्’ अल्पं ‘प्रयाति’ गच्छति। अनेन गमनस्य प्रकर्षः उक्तः। [भयाभूयेति,

यतियातीति छेक-श्रुति-वृत्त्यनुप्रासाः। श्रमेण इत्यत्र रसनाकाव्यलिङ्गम्। तल्लक्षणं यथा—‘प्रत्युत्तरोत्तरार्थं यत्पूर्व पूर्वार्थहेतुतः। रसनाकाव्यलिङ्गं तत्’ इति। स्वभावोक्तिश्च। स्रग्धरा वृत्तम्।] तदिति—‘मे’ (‘कृत्यानां कर्तरि वा’ २।३।७१ इति प्रेक्षणीय इत्यस्य कर्तरि षष्ठी पाक्षिकी) ‘प्रयत्नेन’ आयासेन ‘प्रेक्षणीयः’ दर्शनीयः ‘संवृत्तः’ जातः। ‘कथम्’ इति साश्चर्यप्रश्ने।

9n.—1. अयम् पुनः etc.—‘अयम्’ is expected to take २या, being the object of ‘पश्य’ ; while as a nominative of ‘धावति’ it is to take १मा। To avoid difficulty parse ‘पश्य’ as an अव्यय (Com.) Or justify the use of प्रथमा विभक्ति by the dictum “अपादान-सम्प्रदान करणाऽऽधारकर्मणाम्। कर्तुश्चान्योऽन्य-सन्देहे परमेकं प्रवर्तते॥” Strictly speaking this कारिका is not necessary, as the arrangement of as in Pāṇini’s grammar is sufficient for the removal of all doubts. Pāṇini’s order is as follows:—‘ध्रुवम् अपाये अपादानम्’ १।४।२४ ‘कर्म्मणा यमभिप्रैति स सम्प्रदानम्’ १।४।३२ ‘साधकतमं करणम्’ १।४।४४ ‘आधारोऽधिकरणम्’ १।४।४६ ‘कर्तुरीप्सिततमं कर्म’ १।४।४९ ‘स्वतन्त्रः कर्ता’ १।४।५४। Now apply the dictum ‘विप्रतिषेधे परं कार्यम्’ १।४।२, which will give the same result. In fact the whole sentence ‘अयं वियति…प्रयाति is the object of पश्य। ‘पश्य मृगो धावति’ इत्यादौ तु मृगकर्तृकं गमनं दृशि-क्रियायाः कर्म, प्रधानं दृशि क्रियैव—Prabhā. पुनः implies भेद, difference; ‘पुनरप्रथमे मतम्। अधिकारे च भेदे तथा पक्षान्तरेऽपि च’ इति मेदिनी। Though he has been running for a long time, there is no difference in his speed. 2. स्यन्दने—स्यन्दन lit. means that which runs fast hence a chariot.Mark the propriety of the word. 3. दत्तदृष्टिः—Found in old Mss. is better than ‘बद्धदृष्टिः’ (Ra. 1-40) which requires that the gaze of the stag is to be fixed on the car, which is highly improbable with his running in full speed for life. Besides मुहुः goes against it. The competitors in any athletic sports for hundred yards race will corroborate our

remarks. 4. पश्चार्धेन—‘धान्येन धनवान्’ इतिवत् अभेदे करणे ३या, for it is the पश्चार्ध which was considerably drawn by the antelope (to avoid the descent of arrows), but our poet identifies the antelope with thehind part. 5. शरपतन-भयात्—‘विभाषागुणेऽस्त्रियाम्’ 2. 3. 25 इति हेतौ पञ्चमी। The hinder part of the body is specially drawn in, for it is the hinder part that will be wounded when the arrow is hurled from behind. 6. पूर्वकायम्—चीयते अन्नादिभिः इति चि+घञ् करणे = कायः (च = क) (निवासचिति—३।३।४१) पूर्व implies a certain part (अवयव) of the body, hence एकदेशी समासः (पूर्वं कायस्य) by ‘पूर्वाऽपर—’ 2.2.1. and this bars षष्ठीतत्। 7. दर्भैः कीर्णवर्त्मा—An instance of सापेक्षत्वेऽपि गमकत्वात् समासः। Read “प्रतियोगिपदात्न्यद् यदन्यत् कारकादपि। वृत्तिशब्दैकदेशस्य सम्बन्धस्तेन नेष्यते॥ तरुण्यो वृषलीभार्यः, प्रवीरं पुत्रकाम्यति। ऋद्धस्व राजमातङ्गा इति न स्युः प्रयुक्तयः॥ चैत्रस्य दासभार्येयं, लुनचक्रो रथो मया। शरैः शातितपत्रोऽयं वृक्षादिति सतां मतम्॥’—Hari. The gist is that no एकादेशान्वय (i. e. गमकत्व) is valid unless the relation between the separated word (दर्भैः) andone of the compounded words (कीर्ण) is either of प्रतियोगिपद (i. e. शेषे षष्ठी), or one of Ka’raka. Here the relation being one of Kāraka (i. e. करण), गमकत्व is justified. Vide Ra. I. 15; XIII. 25 ; XIV. 25; II. 27; Bk. I. 11; Rat. I. 7, 228n. 1. 8. अवलीढ़ेः—अव+लिह्+क्त कर्मणि अवलीढ़ाः eaten; ‘होढ़ः’ 8. 2. 31. इति हस्य ढत्वम्। 9. Oप्लुतत्वाद् &c.—प्लु means to swim, so owing to continuous boundings of the stag, its feet hardly touched the ground, so it appeared that they were swimming through the air. उदग्र—Vide Ra. II. 53 ; IV. 22 ; VI. 32.

Remarks.—This stanza is quoted by KPr as an instance of भयानक रस। There are दुःश्रवत्वदोष owing to उर्व्याम्, and वाच्यानभिधानदोष

as (समुच्चयार्थक च) has not been used after उर्व्याम्। “याति भूमौ च किञ्चित्”—इति पाठे तयोः समाधानम्—HS.

** सूतः—आयुष्मन्, उद्घातिनो भूमिरिति मया रश्मिसंयमनाद्रथस्य मन्दीकृतो वेगः। तेन मृग एष विप्रकृष्टान्तरः। सम्प्रति सम-देश-वर्तिनस्ते न दुरासदो भविष्यति।**

Charioteer—O Long-lived Sir, the ground being undulatory I have lessened the speed of the car, by tightening the reins. Hence the distance of the deer (from us) has become very great. Now that you are on even ground it will not be difficult to overtake him.

V. L.—‘उद्घातिनी’—R. V. B. ‘उत्खातिनी’—M. S. R has ‘संवृत्तः’ after विप्रकृष्टान्तरः। ‘समदेशवर्तिनस्ते’—R. V. M. S. ‘समदेशवर्ती न ते’—B.

राजा—तेन हि मुच्यन्ताम-भीषवः।

King—Then do slacken the reins.

सूतइति—अस्मिन् प्रदेशे ‘भूमिः उद्घातिनी’ स्खलनयोग्या (‘उद्घातः कथ्यते पादस्खलने समुपक्रमे’ इति विश्वः, तत्र मत्वर्थीय इनिः) क्वचित् उन्नता क्वचित् अवनता इत्यर्थः। ‘इति’ हेतोः मया ‘रश्मीनां’ प्रग्रहाणां। ‘रश्मिः पुमान् दीधितौ स्यात् पद्म-प्रग्रहयोरपि’ इति मेदिनी) ‘संयमनात्’ आकर्षणात् ‘रथस्य वेगः मन्दीकृतः’ अल्पीकृतः ‘तेन’ हेतुना ‘एषमृगः विप्रकृष्टम्’ अतिदूरं (‘नेदिष्टमन्तिकतमं, स्याद्दूरं विप्रकृष्टकम्’ इत्यमरः) ‘अनन्तरं देशाऽवकाशरूपं यस्य तादृशः संवृत्तः। भवतः सकाशात् मृगस्य व्यवधानम् अतिमहत् जातमित्यर्थः। ‘समे’ उङ्घातरहिते देशे ‘वर्तते’ यः तथाविधस्य ‘ते’ तव सम्बन्ध ‘दुरासदो’ दुष्प्रापः ‘न भविष्यति’ (‘न लोकाऽव्ययनिष्ठाखलर्थतृणाम्’ २।३।६९ इतिनिषेधात्, अत्र शेषे षष्ठी।) राजेति—‘तेन हि’ तस्मात् हेतोः ‘अभीषवः’ रश्मयः (‘अभीषुः प्रग्रहे रश्मौ’ इति मेदिन्यमरौ। ‘अभीशुः’ इत्यपि साधुः, छन्दसि अस्य प्रचुरप्रयोगात्) ‘मुच्यन्तां’ शिथिलीक्रियन्ताम् इति।

10.—1. उद्घातिनी—उद्घातः (stumbling of feet (Com). jolting, Ra. II. 72; VS. II. 28) + इनि or उत् +हन्+णिनि ताच्छील्ये स्त्रियां

ङीप् ; 3. 2. 75. मन्दीकृतः—च्वि actually comes when the change is real. Vide 3.1.76. 2. सम-देश-वर्तिनस्ते—Is to be preferredas the reading of (B) gives the stag scope enough for occupying the even ground which but increases the distance, while with the former reading the king gets the advantage. (B) may be justified, ifसमदेशवर्ती refers to the king’s chariot and ‘ते’ (indeclinable) is explained as ‘त्वया’। Cf. ‘ते मे शब्दौ निपातेषु’—KSV. V. 2. 9. i.e., the indeclinables ‘ते’ and ‘मे’ mean ‘त्वया’ and ‘मया’।Hence construe thus—‘सम्प्रति यतः’ तव रथः ‘समदेशवर्ती’ अतः स मृगः ‘न ते’ त्वया ‘दुरासदः भविष्यति’। 3. ते (न दुरासदः)—शेषे षष्ठी ‘सर्वोऽयं कारकषष्ठ्याः प्रतिषेधः, शेषे षष्ठी तु स्यादेव—SK. 627.

सूतः—यथाज्ञापयत्वायुष्मान्। (रथवेगं निरूप्य) आयुष्मन्, पश्यपश्य—

मुक्तेषु रश्मिषु निरायत-पूर्वकाया
निष्कम्प-चामर-शिखा निभृतोर्ध्व-कर्णाः।
आत्मोद्धतैरपि रजोभिरलङ्घनीया
धावन्त्यमी मृगजवाक्षमयेव रथ्याः॥८॥ (वसन्ततिलका)

Charioteer—As the long-lived Sir commands.(Gesticulating speed of the car.) Behold, long-lived Sir, behold. The reins being loosened, the horses with their fore-frames fully outstretched, with their yak-tail crests (on their heads) motionless, and their ears erect and still, and not outfled even by the dust raised by themselves, are galloping, as if jealous of the speed of the antelope.

V. L.—‘यथा’—B. ‘यत्’—R. V. M.The last three lines occur in B thus—स्वेषामपि प्रसरतां रजसामलङ्घ्याः। निष्कम्प-चामरशिखाश्च्युतकर्णमङ्गा धावन्ति वर्त्मनि तरन्ति नु वाजिनस्ते॥

सूत इति—‘रथवेगं निरूप्य’ हस्तपादादिसञ्चाललेन नाटयित्वा इति कविवचनम्। ‘पश्य पश्य’ इति विस्मये द्विरुक्तम् (‘विवादे विस्मये हर्षे खेदे दैन्येऽवधारणे। प्रसादने संभ्रमे च द्विस्त्रिरुक्तं न दुष्यति’ इति)। मुक्तेष्विति—‘रश्मिषु’ प्रग्रहेषु ‘मुक्तेषु’ शिथिलितेषु (‘यस्य च भावेन भाव-लक्षणम्’ २।३।३७ इति सप्तमी) ‘अमी रथ्याः’ रथवाहकाः अश्वाः (‘तद्वहति’ रथयुगप्रासङ्गम्’ ४।४।७६ इति यत् ; ‘रथ्यः वीढ़ा रथस्य यः’ इत्यमरः) ‘मृगस्य’ पलायमानहरिणस्य ‘जवः’ वेगः ‘जवो वेगवति त्रिषु ; पुंलिङ्गन्तु भवेत् वेगे चोड्रपुष्पे जवा मता’ इति मेदिनी) तस्मिन् ‘अक्षमया ईर्ष्यया सोढ़ुम् अशक्ततया इति यावत् ‘इव’ [इति हेतुत्प्रेक्षा] (‘ईर्षा अक्षमा’ इति क्रुधद्रुहेर्ष्या—१।४।३७ इति सूत्रव्याख्यायां दीक्षितः। ‘निःशेषेण आयतः’ विस्तारितः ‘पूर्वकायः’ येषां तादृशाः, ‘निष्कम्पाः’ स्थिराः (अतिवेगात् कम्पो न लक्ष्यते) ‘चामराणां’ चमराख्यमृगविशेषाणां पुच्छलोमनिर्मित-व्यजन-विशेषाणां शोभार्थं शिरसि वद्धानां शिखा’ अग्रभागा येषां तादृशाः, (‘चामरा चामरं व्यालव्यजनं रोमगुच्छकम्’ इति रभसः) ‘निभृतौ’ निश्चलौ ‘ऊर्ध्वौ।’ उन्नमितो च ‘कर्णौ’ येषां तादृशाः, ‘आत्मभिः उद्धतैः’ उत्थापितैः ‘अपि’ (‘नेम्यु-त्थितैस्तु सुतराम् इत्यपि शब्दार्थः) ‘रजोभिः’ धूलिभिः ; ‘अलङ्घ्यनीया’ अतिक्रमणीयाः सन्तः ‘धावन्ति’। विशेषण-चतुष्टयेन वेगातिशयो व्यज्यते। [स्वभावोक्तिरलंकारः। वृत्त्यनुप्रासश्च। वसन्ततिलका वृत्तम्]।

11n.—1. निरूप्य—Having gesticulated, to create an impression of the speed of the car.2. निरायत-पूर्वकाया &c.—The four attributes indicate great speed of the steeds. 3. निष्कम्प-चामर &c.—चमर+अण् स्वार्थे (‘प्रज्ञादिभ्यश्च’ 5. 4. 38.) Optionally चामरा with टाप् (Com.) ; चामर is a kind of fan made of the white bushy tail of chamara (Yak or Bos Grunniens) and is used for whisking flies. It was in ancient times used by the kings (Vide भोजराजकृत-युक्तिकल्पतरु) and was also placed as an ornament between the ears of the horses. Cf. ‘चित्रन्यस्तमिवाचलं हयशिरस्यायामवच्चामरम्’—Vk. 1. 4. 4. निभृत &c.—निभृत means विनीत (‘निभृत-विनीत-प्रश्रिताः समा’ इत्यमरः) and sometimes निर्जन as in ‘निभृतनिकुञ्जगृहं गतया निशि रहसि’—GG. ;

also ‘still’. Cf. निभृत-द्विरेफं—Ku. III. 42 ; VI. 2 ; MD. II. 7. Ki. III. 60 ; XIII. 66. 5. आत्मोद्धतैः &c.—Ra. I. 45 ; IV 71. The steeds were moving with such speed that they left the dusts far behind them before they could rise to the height of their backs. This also suggests that the wind was favourable. Cf. रजश्चाश्वोद्धूतं पतति पुरतो नानु पतति—PN. III. 2.; ŚPB XII. 19. 6. मृगजव &c.—‘जव’ means both speed and speedy, in the latter sense it is derived with अच् (not अप्) in the कर्तृवाच्य 3. 1.134. 7. रथ्याः—रथ्यः means horse but रथ्या (Fem.) means path, Cf. Bengali ‘रास्ता’। 8.Cf.—The idea with ‘अनेन रथवेगेन पूर्वप्रस्थितं वैनतेयमपि आसादयेयम्’ Vk. 1.

राजा—सत्यमतीत्य हरितो हरींश्च वर्तन्ते वाजिनः। तथाहि—

यदालोके सूक्ष्मं व्रजति सहसा तद्विपुलताम्
यदद्धा विच्छिन्नं भवति कृतसन्धानमिव तत्।
प्रकृत्या यद्वक्रं तदपि समरेखं नयनयोर्
न मे दूरे किञ्चित् क्षणमपि न पार्श्वे रथजवात्॥९॥ (शिखरिणी)

सूत, पश्यैनं व्यापाद्यमानम्। (शरसन्धानं नाटयति)।

King—In sooth, the horses are (now) outstripping the coursers of the Sun (Harit) and Indra (Hari). For, because of the speed of the car, that which is minute to the view presently assumes magnitude; that which is really disjointed seems at once to be joined together; that which is naturally bent appears straight to (my) eyes; nothing remains afar nor anear even for moment Charioteer, see him killed (Gesticulates aiming of the shaft.)

V. L.—‘यदद्धा’—B. ‘यद्धै’—R. M. S.‘यदन्तः’—V.‘मे दूरे न पार्श्वे’—R. B. M. S. ‘मे पार्श्वे—<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736787564Capture2.PNG"/> न दूरे’—V.

राजेति—‘सत्यम्’ उत्प्रेक्षाद्योतकमिदम्। ‘वाजिनः’ मम अश्वाः [अवश्यं वजति। वज गतौ। ‘आवश्यकाऽऽधमर्ण्ययोः णिनिः’ ३।३।१७० इति णिनिः; यद्वा वाजा वेगाः पक्षाः वा सन्ति अस्य इति इनिः ५।२।११५] ‘हरितः’ सूर्याश्वान् (हरति तमः सभासा इति हरित् यास्कः; ‘सूर्याश्वे वाताट-हरितौ समौ’ इति त्रिकाण्डशेषः), ‘हरीन्’ इन्द्राश्वान् (हरी इन्द्रस्य, हरितः आदित्यस्य इति निरुक्तवचनात् ॥१।१५॥) ‘च अतीत्य’ वेगेन पराजित्य ‘वर्तन्ते’। (‘अतिशब्दः प्रशंसायां प्रकर्षे लंघनेऽपि च’ इति विश्वः)। ‘तथाहि’ तमेवार्थं जानीहि तथेत्यगण-परिपठितो धातुर्गतौ इति कातन्त्र-परिशिष्ट-टीकायां गोपीनाथपादाः। यदिति—‘रथस्य जवात्’ वेगात् (हेत्वर्थे ५मी २।३।२७) ‘आलोके’ दर्शने (‘आलोकस्तु पुमान् द्योते दर्शने वन्दिभाषणे’ इति मेदिनी) ‘यत् सूक्ष्मम्’ अतिक्षुद्रं दृश्यते दूरत्वात् ‘तत्’ वस्तु ‘सहसा’ अकस्मादेव, तस्मिन्नेव क्षणे इति यावत्। ‘विपुलतां’ पृथुलतां ‘व्रजति’ प्राप्नोति। समीपागमनात् स्थूलं दृश्यते इत्यर्थः। [‘विपुलः पृथुलेऽगाधे मेरुपश्चिमभूधरे’ इति विश्वमेदिन्यौ “सूक्ष्मं विपुलतां व्रजती”ति विरोधाभासालंकारः’] ‘यत्’ वस्तु ‘अद्धा’ तत्त्वतः सत्यमित्यर्थः ‘विच्छिन्नं’ द्विधाभूतं दृश्यते, ‘तत्’ वस्तु ‘सहसा कृतं सन्धानं’ संयोगः मेलनमिति यावत् यस्य तत् अविभक्तम् ‘इव भवति’ प्रतिभाति इत्यर्थः। ‘यत्’ वस्तु प्रकृत्या’ स्वभावेनैव ‘वक्रं’ कुटिलं ‘तदपि सहसा नयनयोः’ सम्बन्धे एव न तु वस्तुतः ‘समा’ तुल्या ‘रेखा’ यस्य तत् ‘समरेखं’ ऋजु इत्यर्थः, प्रतीयते इति शेषः। [स्वभावोक्तिरलंकारः। उत्प्रेक्षा च] ‘क्षणमपि’ मुहूर्तमपि न ‘किञ्चित्’ किमपि वस्तु ‘मे दूरे’ (‘दूरान्तिकार्थैः षष्ठी अन्यतरस्याम्’ २।३।३४ इति ६ष्ठी, पक्षे ५मी) तिष्ठति ‘न पार्श्वे’ निकटे तिष्ठति (‘पार्श्वौऽवयवभेदे स्याच्चक्रोपायसमीपयोः’ इति धरणिः)। [यथासंख्यालङ्कारः। रथजवादिति हेतुश्च। यदायदेति वतिवतेति नयनयोरिति छेकानुप्रासस्य वृत्त्यनुप्रासेन सह संसृष्टिः। ताभ्यां च सह श्रुत्यनुप्रासस्य एकवाचकानुप्रवेशलक्षणः संकरः। अन्त्यपादे समुच्चयार्थकः च-कारः वाकारो वा वक्तव्यः, किन्तु नोक्तः, अतो वाच्यानभिधानचिषः। स तु ‘न दूरै किंदोद्वा का क्षणमपि न पार्श्व रथजवात्’ इति पाठेन समाधेयः। शिखरिणी वृत्तम्]। सूतेति—‘व्यापाद्यमानं (व्याङ्पूर्वात् णिजन्तात् पदधातोः कर्मणि शानच्) मया निहन्यमानम् इत्यर्थः।

12n.—1. हरितः—Corresponding to the Greek Charites.

Max Muller derives it from घृ to shine, (Cf. घृणि, घृत) which, he says, has been replaced by हृ in classical sanskrit. Sāyana explains ‘हरित’ as सूर्यरश्मयः which are considered as the seven horses of the Sun (RV. 150, 8, 115, 4). Hence the sun is called हरिदश्च (AK.) 2. हरीन्—The horses of Indra. Vide Dr. Wilson’s ṚV. P. 7. note. (1. 16. 1 ; 101, 10 ; 52, 8.) and hence Indra is called हरिहय (जम्भभेदौ हरिहयः स्वाराण् नमुचिसूदनः—AK), also हरिवाहन in Vik. III ; R explains हरित् as green (‘पालाशोहरितोहरित्’—AK) and explains ‘च’ in the sense of अपि—‘चोऽप्यर्थे। वेगेन सूर्याश्चा अपि एभिर्जिता। अन्येषां का गणना इत्यपिशब्दार्थः। 3. तथाहि—(Ra. I. 29) This brings forth reasons for the justification of the exaggeration in सत्यम्। तथा (गतौ) + लोट् हि = तथाहि (Com.). 4. सहसा—(Ra. XII. 11).goes with 2nd and 3rd lines also; all on a sudden, hence it is suggestive of great speed. 5. अद्धा—तत्त्वतः, ‘तत्त्वेतु अद्धाऽञ्जसा द्वयम्’—AK.—which is really disconnected; अन्तः means मध्ये—which is disconnected in the middle. The former seems to be preferable. 6. कृतसन्धानम्—सहसा इति भावः। सम्–धा + ल्युट् भावे = सन्धानम्—Joining together. Ra. XII. 101 ; I. 11 infra 7. पार्श्वे—प्रर्शूनां समूहः इति पशूं + णस् by ‘पर्श्वा णस् वक्तव्यः,’ वाः ४।२।४३ ; [ सित्त्वात् १।४।४६ ; पदत्वेन भत्वाऽभावात् ‘ओर्गुणः’ ६।४।१४६ इति न]—A collection of ribs in the part of the body below the armpit, hence side in general. ‘पार्श्वमन्तिके। कक्षाधोऽवयवे चक्रोपान्ते पर्शूगणेऽपि च’ इति हैमः। 8. न मे दूरे &c.—Cf. the idea with ‘अथ पुरुजवयोगान्नेदयद्दूरसंस्थं दवयदतिरयेण प्राप्तमुर्वीविभागम्’—BK. II. 55. This Śloka clearly testifies to Kāli.’s power of observation and delineation of natural phenomena.

(नेपथ्ये)—भो भो राजन्, आश्रम-मृगोऽयं न हन्तव्यो न हन्तव्यः।

(In the tiring room) Ho ! Ho ! King ! This stag belongs to the hermitage. It should not be killed, it should not be killed.

सूतः (आकर्ण्याऽवलोक्य च)—आयुष्मन्, अस्य खलु ते बाणपथ-वर्तिनः कृष्ण-सारस्याऽन्तरे तपस्विन उपस्थिताः।

Charioteer (Hearing and observing) Long-lived Sir, (some) anchorites have come in. between the antelope that is (now) within the range of your dart (and yourself).

राजा (ससम्भ्रमम्)—तेन हि प्रगृह्यन्तां वाजिनः।

King—(Distractedly) Then indeed let the horses be reined in.

सूतः—तथा। (इति रथं स्थापयति)।

Charioteer—As you command. (Stops the car).

V. L.—‘बाण पथ’-V. M. ‘बाणपात’—R. B. S.

नेपथ्य इति। अप्रविष्टमेव यज्जवनिकान्तरे वदति तत् नेपथ्य इत्युच्यते। [अन्तरसन्धिश्चायम्, प्रकृतार्थसूचकत्वेन। ‘स्वप्नो दूतश्च लेखश्च नेपथ्योक्तिस्तथैव च। आकाश-वचनञ्चेति ज्ञेया ह्यन्तरसंधय’ इति मातृगुप्तपादाः]। ‘मृगः अयं न हन्तव्य’ इत्यत्र संभ्रमे द्विरुक्तिः। सूत इति। ‘बाणस्य पन्थाः’ बाणपथः। (‘ऋक्पुरवधूः पथामानक्षे’ ५।४।७४ इति समासान्त-ग्रहणम्) तस्मिन् वर्तते यः तस्य, बाणगोचरस्य ‘कृष्णसारस्य अन्तरे’ मध्ये (‘अथ अन्तरेऽन्तरा। अन्तरेण तु मध्ये स्युः’ इत्यमरः), ‘तपस्विनः’ तापसाः (‘तपः सहस्राभ्यां वीनीनी’ ५।२।१०२)। राजेति। ‘वाजिनः प्रगृह्यन्तां’ प्रग्रहाऽऽकर्षणेन स्थिरीक्रियन्ताम्। (प्र-पूर्वात् गृह्णातेः कर्मणि लोट्)।

13n.—1. बाणपथ &c.—The Samāsa is either with पथिन् (Com.) or with अकारान्त पथ। Cf. ‘वाटः पथश्च मार्गश्च’—Trikandaśeṣa, and Suvūticandra, ‘त्वचि त्वचः किरोपि स्यात् किरौ प्रोक्तः पथः पथि’ इति द्विरूपेषु विश्वः। This indicates extreme proximity.

(ततः प्रविशति आत्मना-तृतीयो वैखानसः)। वैखानसः (हस्तमुद्यम्य)—राजन्, आश्रम-मृगोऽयं न हन्तव्यो न हन्तव्यः।

न खलु न खलु बाणः सन्निपात्योऽयमस्मिन्
मृदुनि मृगशरीरे तूलराशाविवाग्निः।
क्व वत हरिणकानां जीवितञ्चातिलोलं
क्व च निशित-निपाता वज्र-साराः शरास्ते॥१०॥

(मालिनी)

तत् साधु कृतसन्धानं प्रतिसंहर सायकम्।
आर्त-त्राणाय वः शस्त्रं न प्रहर्तुमनागसि॥११॥

(श्लोकः)

(Then enter a hermit with two others.) Hermit (Raising his hand.)—King, the deer belongs to the hermitage, it should not be killed, it should not be killed. Not indeed this dart should be allowed to descend on the tender body of this fawn—not indeed to be allowed, like fire on down in masses. Where, forsooth, is the existence of these poor fawns all fickle, and (ponder) where are your adamantine shafts with keen tips? Withdraw, therefore, your arrow that has been well-aimed. Your weapon is to protect the distressed and not to smite the innocent.

V. L.—‘सशिष्यो वैखानसः’—B. V. ‘आत्मना-तृतीयो वैखानसः’—R. M. S. ‘तूल’—B. P. ‘पुष्प’—S. M. ‘तत् साधु’—R. V. M. ‘तत् आशु’—B. ‘वः शस्त्रम्’—R. B. M. ‘ते शस्त्रम्’—V. R & S omit Ś1. 10.

ततइति। ‘ततः’ स्थापिते स्यन्दने इत्यर्थः। ‘आत्मना तृतीयो’ द्वाभ्याम् अन्याभ्यां सह इत्यर्थः। [‘आत्मनश्च’ ६।३।६ ; ‘पुरणे इति वक्तव्यम्’ इति तृतीयायाः अलुक्।] ‘वैखानसः’ तापसः (‘वैखानसः वनेवासी वानप्रस्थश्च तापस’ इति वैजयन्ती।) वैखानस इति। अस्य संस्कृतं पाठ्यम्। [तदुक्तमादिभरते—“परित्राण्मुनिशाक्येषु तापस-श्रोत्रियेषु च। द्विजा ये चैव लिङ्गस्थाः संस्कृतं तेषु योजयेत्”।] ‘हस्तं’ दक्षिणहस्तम् ‘उद्यम्य’ उत्तोल्य

निषेधार्थमितिभावः। (‘राजन् इति ऋषिभिर्वाच्य’ इति भरतोक्तेः) ‘राजन्’ इति संबुद्धिः। नेति। ‘मृदुनि’ सुकोमले ‘अस्मिन् मृगशरीरे अयं बाणः’ साधुकृतसंधानः शरः ‘तूलानां राशौ’ समूहे ‘अग्निरिव’ (इति श्रौतोपमा) न खलु ‘न खलु सन्निपात्यः’ प्रयोक्तव्यः। (खलु इत्यनुनये। अत्र सम्भ्रमे प्रसादने वा द्विरुक्तिः। ‘निषेध-वाक्यालंकारे जिज्ञासाऽनुनये खलु’ इत्यमरः।) तत्र हेतुमाह क्वेति। ‘हरिणकाणां अनुकम्पितानां हरिणानाम् (अनुकम्पायां ह्रस्वे वा कः) ‘अतिलोलम्’ अतिचञ्चलं ‘जीवितञ्च’ जीवनञ्च (‘कदभिहितो भावी द्रव्यवत् प्रकाशते’ इति) ‘वत’ इति निन्दायां [‘निन्दायां विस्मये वतः’ इति अभिधानरत्नमाला। ‘वत’ इति अनुकम्पायां वा। ‘वत खेदेऽनुकम्पायां हर्षे संबोधनेऽद्भुते’ इत्यजयः] ‘क्व’ कुत्र। ‘निशिताः’ तीक्ष्णाः (‘शाच्छोरन्यतरस्याम्’ ७।४।४१ इति इकारोऽन्त्यादेशः, पक्षे निशातः) ‘निपाताः’ अग्रभागाः येषां तादृशाः, ‘वज्रस्य’ सार इव ‘सारः’ वलं येषां ते ‘वज्रसाराः’ अतिकठिना इत्यर्थः (इति लुप्तोपमा। ‘सारो वले स्थिरांशे च’ इति मेदिनी) तथाविधाः ‘ते शराश्च’ पुनः ‘क्व’ कुत्र [क्वेति वीप्सयोर्महदन्तरं सूचयति। विषमालङ्कारः। अर्थान्तरन्यासश्च। मालिनीवृत्तम्।] तदिति। ‘तत्’ तस्मात् अस्मिन् मृगे शरनिपातस्य अवैधत्वात् ‘साधु’ सम्यक् ‘कृतं संधानं’ धनुषि संयोजनं यस्य तथाविधं ‘सायकं’ बाणं ‘प्रतिसंहर’ प्रत्यावृत्य तूणीरं प्रापयेत्यर्थः। ‘वः’ युष्माकं क्षत्रियाणां राज्ञां ‘शस्त्रम् आर्तान्’ पीड़ितानां ‘त्राणाय’ रक्षणाय (‘तादर्थ्ये’ चतुर्थी वाच्या’ वाः १।४।४४ इति ४र्थी) अविद्यमानम् ‘आगः’ अपराधः यस्य तस्मिन् अनागसि’ निरपराधे (‘पापाऽपराधयोः आगः’ इत्यमरः।) ‘प्रहर्तुं न’ [इति व्यतिरेकः। उभयविधेयं काव्यलिङ्गम्। अर्थान्तरन्यासश्च साधुसंधेति तंतुर्त्रास्त्रति छेक-श्रुत्यनुप्रासौ। “त्रातुमार्तं हि वः शस्त्रं न प्रहर्तुमनागसम्” इति पठित्वा प्रक्रमभंगदोषः समाधेयः। श्लोकोवृत्तम्।]

14n.—1. वैखानसः—ब्रह्मन् is called विखनस् in the Bhāgabata. Cf. “न खलु गोपिकानन्दनो भवानखिलदेहिनामन्तरात्मदृक्। विखनसार्थितो विश्वगुप्तये सख उदेयिवान् सात्त्वतां कूले॥—10th Skanda, Ch. 31 qtd. Kalpa. Hence विखनसः विखनसस्य वा इमे वैखानसाः। Those who have renounced the world for Brahman, hence ascetics. Vide Rām. III. 6. 2. and Com. thereon, HD on गौतमधर्मसूत्र ३।२। 2. आत्मना-तृतीयः—with himself

making the third. An अलुक् समास (Com.). ‘जनार्दनश्च आत्मचतुर्थः—अत्र आत्मा चतुर्थः यस्य इति बहुव्रीहिः’—Prabhā. ‘पाण्डवा मातृषष्ठाः’—Mahā. ‘छायाद्वितीयो नलः’—Nala. V. 25. “वेदान् आख्यानपंचमान्”—Ibid. VI. 9. Cf. Gr pe’mptos au’tos—Thucydides I. XIVI; Herodotus—I. 15-50. 3. तूलराशौ—is preferable to पुष्पराशौ, as तूल on account of its combustible nature, fits in well with the idea of fire. This is a very common expression in Sanskrit literature. Cf. ‘तन्मे दहति गात्राणि तूलराशिमिवानलः’—Mahā. Vana. 14 ; 263 ; Viṣma. 88. ‘अग्निं प्राप्य यथा सद्यः तूलराशिर्विनश्यति’—DP. XV; PP. III. 20.80 ; 80.5 ; VII. 82. 127 ; Rām. VI. 88. 7. Some, however, prefer पुष्पराशौ as great impropriety of the act is brought out by comparing the deer to a collection of flowers. ‘अनेन तस्याऽतिकोमलत्वं ताड़नाऽनर्हत्वं च सूचितम्। The great poet Ravindranātha also prefers this reading. Cf. “मृदु ए मृगदेहे मेरो ना शर। आगुन देवे के हे फुलेर पर॥” (सङ्कलन—P. 114.) 4. खलु—Signifies entreaty. 5. वत—implies censure or entreaty. (Com.). 6. निशित &c.—नि + शो + क्त कर्मणि = निशितः or निशातः (Com.). निपाताः—करणे घञ्—the edges. 7. वज्र-साराः—(उत्तरपदलोपी बहुव्रीहिः)। वज्र implies that the king’s power is equal to that of Indra. ‘अस्याऽधिज्ये धनुषि विजयं पौरहूते च वज्रे’—II. 15. Infra 8. क्व—क्व—An instance of विषमालंकार। The double use of the particle is frequently employed to express vast disparity between two things and ideas. Cf. ‘क्व सूर्यप्रभवो वंशः क्व चाल्पविषया मतिः’—Ra. 1. 2; ‘भाष्याब्धिः क्वातिगम्भीरः क्वाहं मन्दमतिस्ततः’—KT; MD. 1. 5.—Ku V. 4 ; Ki. I. 6; VI. 44 ; Malā. III. 2; Śak. II. 18 ; प्रतिसंहर—withdraw. Śak. VI 4 ; Mahā. Vana. 772; Ra. III. 64 ; (225n. 5). 9. वः शस्त्रं—This is to remind the king of the past

practice of his ancestors. आर्त-त्राणाय—not a case of तुमर्थे ४र्थी—Vide 51n. 3. 10. अनागसि—विवक्षया ७मी। On such cases Hari remarks—“अनेकशक्तियुक्तस्य विश्वस्य अनेककर्मणः। सर्वदा सर्वथा भावात् क्वचित् किञ्चित् विवक्ष्यते”॥ Cf. ‘रुद्रौजसा न प्रहृतं त्वयाऽस्याम्’—Ra. II. 54 ; VII. 59 ; IX. 58

राजा—एष प्रतिसंहृतः। (इति यथोक्तं करोति)।

King—Here, it is withdrawn (Does as said.)

वैखानसः—सदृशमेतत् पुरु-वंश-प्रदीपस्य भवतः।

जन्म यस्य पुरोर्वंशे युक्तरूपमिदं तव।
पुत्रमेवंगुणोपेतं चक्रवर्तिनमाप्नुहि॥१२॥

(श्लोक)

Hermit—This is highly becoming of you, the light of the Puru’s race. This is extremely befitting you, whose birth is in the dynasty of Puru. May you get a son possessing like virtues and lording over the whole world.

राजा (सप्रणामम्)—प्रतिगृहीतम्। King (Bowing)—Accepted.

राजेति—‘एष’ ‘प्रतिसंहतः’ ‘अविलम्बेन तूणीरे स्थापित इत्यर्थः। वैखेति—‘पुरोः’—ययातेः पुत्रस्य यो ‘वंशः’ तस्य यः ‘प्रदीपः’ यशसा वीर्येण च प्रदीपवत् उद्दीपकः। तस्य ‘भवत एतत्’ ऋषिवाक्यात् शरस्य प्रतिसंहरणं ‘सदृशं’ युक्तम्। जन्मेति—‘यस्य ते पुरोः’ तदाख्यस्य राजर्षेः ‘वंशे जन्म’ तस्य तव ‘इदं’ ब्राह्मणाऽनुवर्तित्वं ‘युक्तरूपम्’ अतिशयेन युक्तं [‘प्रशंसायां रूपप्’ ५३।६६ इति रूपप्; युक्तरूपत्वे प्रथम-चरणार्थ-हेतुत्वोपादानात् काव्यलिङ्गम्] ‘एवं’ ईदृशैः विनयादिभिः ‘गुणैः उपेतम्’ अन्वितं ‘चक्रवर्तिनं’ सार्वभौमं (‘चक्रवर्ती’ सार्वभौम’ इत्यमरः) ‘पुत्रम् आप्नुहि’ लभस्व। [श्लोकः छन्दः]।

15n.—1. प्रतिसंहृतः &c.—instantaneous (एषः) withdrawal of arrow by the king who is about to kill his much coveted deer, is indicative of his great strength of mind and control of passion.

(15n. 3). सदृशम्—Cf. ‘सदृशमिदं सोमवंशसम्भवस्य’—VIK. I. 2. पुरु-वंश-प्रदीपस्य—Cf. ‘कुलप्रदीपो नृपतिः दीलिपः’—Ra. VI. 74. Puru son of Yayāti, was imprecated by Śukrācārya to be old in his youth but was allowed after a great deal of importunities to transfer his infirmities to any one of his five sons who would take it. Only Puru consented to take his decrepitude. After a thousand years Puru was given back his youth and Yayāti conferred upon him a boon that he would be the ancestor of a famous royal dynasty. युक्तरूपम्—Cf. दृष्टo—Mahā. Karṇa 86; 46; क्रुद्ध०—Droṇa, 139. 3. पुत्रम् &c.—पुत्—त्रै + क कर्तरि = पुत्रः (3. 2. 3.)—‘पुन्नाम्नो नरकात् यस्मात् त्रायते पितरं सुतः। तस्मात् पुत्र इति प्रोक्तः स्वयमेव स्वयम्भुवा’—PP. III. Cf. ‘पुत्रं लभस्वाऽऽत्मगुणानुरूपम्’—Ra. V. 34. The birth of सर्वदमन is hinted very ingenuously here as the आशीर्वाद of a Brahmin must be fulfilled. Vide 133n. 6. 4. चक्रवर्तिनम्—चक्रे भूचक्रे राजमण्डले वा वर्तितुं शीलमस्य इति ताच्छील्ये णिनिः। “अतिरक्तः करो यस्य ग्रथिताऽङ्गुलिको मृदः। चापाऽङ्कुशाऽङ्कितो यस्य चक्रवर्ती भवेद्ध्रुवम्”—a paramount lord of the earth. Ra. IX. 15. Duṣyanta’s son सर्वदमन (भरत), the twentieth king from Puru was one of the Seven चक्रवर्तीऽ. Cf.‘भरताऽर्जुन-मान्धातृ-भगीरथ-युधिष्ठिराः। सगरो नहुषश्चैव सप्तैते चक्रवर्तिनः॥ 244n. I.

वैखानसः—राजन्, समिदाहरणाय प्रस्थिता वयम्।एष खलु काश्यपस्य कुलपतेरनुमालिनीतीरमाश्रमो दृश्यते। न चेदन्यकार्याऽतिपातः, प्रविश्य प्रतिगृह्यतामातिथेयः सत्कारः। अपि च—

रम्यास्तपोधनानां प्रतिहत-विघ्नाः क्रियाः समवलोक्य।
ज्ञास्यसि कियद्भुजो मे रक्षति मौर्वी-किणाङ्क इति॥१३॥ (आर्या)

Hermit—Oh king, we are out in quest of faggots; yonder, on the banks of the Mālinī is seen the hermitage of Kāśyapa the patriarchal sage (lit. the teacher and supporter of ten thousand disciples.) If other duties are not transgressed, deign to enter (it) and accept the hospitality due to guests. Moreover—Surveying the sacrifices of the ascetics, performed without (any) let and (therefore) pleasant, you will perceive how (efficiently) your arm, scarred by the bowstring, protects (the people).

V. L.—‘कण्वस्य’—R. B. M. S. ‘काश्यपस्य’—V. ‘उपमालिनी’—only M. ‘महर्षेः’ for ‘कुलपतेः’—M.

वैखानस इति। ‘समिधां’ यज्ञकाष्ठानाम् ‘आहरणाय’ संग्रहार्थं ‘वयं प्रस्थिताः’ (कर्तरि क्तः, २।४।७२)। ‘अनुमालिनी-तीरं’ (‘यस्य चायामः’ २।१।१६ इति अव्ययीभावः। तीर-दैर्ध्य-सदृश-दैर्ध्योपलक्षित इत्यर्थः यद्वा विभक्त्यर्थे अव्ययीभावः ‘तृतीयासप्तम्यो र्बहुलम्’ २।४।८४ इति पक्षे अम्भावो न स्यात् तत्र पक्षे ‘अनुमालिनीतीरे’ इत्वेवं स्यात्), ‘कुलपतेः’ बहुशिष्यपोषकस्य मुनिकुलेश्वरस्य (तथाचोक्तं पाद्मे, ‘आचार्यो बहुशिष्याणां मुनीनामग्रणीस्तु यः। व्रत-यज्ञादि-कर्माढ्यः स वै कुलपतिः स्मृतः’) ‘काश्यपस्य’ कण्वस्य। ‘चेत्’ यदि ‘अन्यस्य कार्यस्य अतिपातः’ अतिक्रमः क्षतिः इत्यर्थः (‘पर्ययोऽतिक्रमस्तस्मिन्नतिपात उपात्यय’ इत्यमरः) ‘आतिथेयः’ अतिथियोग्यः ‘सत्कारः’ अभ्यर्थना ‘प्रतिगृह्यतां’ स्वीक्रियताम्। [‘वैखानसः—राजन् समिदाहरणाय’—इत्यादिना ‘सत्कार’—इत्यन्तेन ‘उल्लेखः’ नाम नाट्यालंकारः उपक्षिप्तः। तल्लक्षणं तु दर्पणे ‘कार्यदर्शक उल्लेखः’।] रम्या इति॥ ‘तपोधनानां’ वैखानसानां ‘प्रतिहताः’ निवारिताः ‘विघ्नाः’ अन्तरायाः यासां ताः, अतएव ‘रम्याः’ क्रियाः’ यागादिकर्माणि। आरम्भ-शिक्षा-देवतादि-पूजनं संप्रधारणम् अर्थानां विचारचेष्टा च, अतएव बहुवचनम्। [तथाचोक्तममरेण—‘आरम्भो निष्कृतिः शिक्षा पूजनं सम्प्रधारणम्। उपायः कर्म चेष्टा च चिकित्सा च नव क्रियाः॥’] ‘समवलोक्य’ स्वयं सम्यक् दृष्ट्वा नतु चारमुखेण, “राजा पश्यति चाराभ्याम्” इति भारतवचनात्। मूर्वा तृणविशेषः। तस्याः विकारः इति ‘मौर्वी’ ज्या इत्यर्थः (‘मौर्वी ज्याशिञ्जिनी गुणः’ इत्यमरः। ‘अवयवे च, प्राण्यौ-षधि-वृक्षेभ्यः’ ४।३।१३५ इति अण्। स्त्रियामीष्) तस्याः ‘किणः’ ज्याघातचिह्नः (‘किणः

शुष्कव्रणेऽपि च’ इति त्रिकाण्डशेषः) स एव ‘अङ्कः’ भूषणम् (‘अङ्कः भूषण लक्ष्मसु’ इति हैमः) यस्य तादृशः ‘मे भुजः’ (एकवचनेन पराऽनपेक्षत्वं ध्वनितम्) ‘कियत्’ [किं-शब्दात् परिमाणार्थे वतुप्। ‘किमिदंभ्यां, वो घः’ ५।२।४० इति वस्य घादेशश्च ७।१।२] किं परिमाणं ‘रक्षति इति’ अपि ‘ज्ञास्यसि’ २७४३ [पूर्वार्धे परिकरालंकारः। वृत्त्यनुप्रास-श्रुत्यनुप्रासौ। ‘किणाङ्के’ति पुनरुक्तवदाभासः। काव्यलिङ्गमपि। अत्र ज्ञप्तिर्नाम नाट्यलक्षणम्। यथा च दर्पणे ‘ज्ञप्तिः केनचिदंशेन किंचिद् यत्रानुमीयते। आर्या जातिः]।

16n.—1. समिदाहरणाय &c.—सम्+इन्ध्+क्विप्= समित् (f) faggots. Ra. I. 49 ; XIV. 70. समिदाहरणं कर्तुम् इत्यर्थः। Hence ४र्थी by ‘क्रियार्थोपपदस्य च कर्मणि स्थानिनः’ 2. 3. 14. or तादर्थ्ये ४र्थी (51n. 1). Mark how ingeniously our poet takes away the hermit with the plea of collecting faggots, thus giving the king an opportunity of entering the hermitage and also of meeting Śakuntalā alone. 2. काश्यपस्य—The disciples do not say कण्वस्य (R), for reasons vide 82n. 8. कुलपतेः—‘मुनीनां दशसाहस्रं योऽन्नदानादिपोषणात्। अध्यापयति विप्रर्षिरसौ कुलपतिः स्मृतः’—Qtd. R; also Com. 3. आतिथेयः सत्कारः—पतति गच्छति इति अतिथिः अ+इथिन्—U. 450. Lit. one who is habitually an itinerant. Or, अविद्यमाना तिथिः यस्य—Parāśara I. 42. who comes without any previous notice—“यस्य न ज्ञायते नाम न च गोत्रं न च स्थितिः। अकस्माद् गृहमायाति सोऽतिथिः कथ्यते बुधैः॥ एकरात्रिन्तु निवसेत् अतिथिः गृहिणो गृहम्। अतः ऊर्ध्वं निवसन् सः अभ्यागतः प्रकीर्तितः॥” Also MS. III. 102. अतिथि + ढञ् [by ‘पथ्यतिथिवसतिस्वपते र्ढञ् 4. 4. 104] = आतिथेयः; सत्कार—सत् (आदरार्थे अव्ययम्) +कृ+घञ् कर्मणि भावे वा। गतिसमासः। For सत् is a गति by ‘आदराऽनादरयोः सदसती’ 1. 4. 63. 4. तपोधनानां—तपः एव धनमिव यस्य—KB. तपः is not धनम् actually, but it is as dear as धनम्। 5. क्रियाः—For the force of the plural number see Com. 6. कियद्भुजो मे रक्षति &c.—Mark

that indirect narration is absent in Sanskrit. ज्ञास्यसि—Opt. Atmp. Vide SK. 2743. मौर्वी-किणाङ्क—“ज्याधात-प्रचित-किणोल्वणप्रकोष्ठः”— Avimāraka I. 8 ; Ra. 18, 47; 16, 84; Act III, 12, infra.

राजा—अपि सन्निहितोऽत्र कुलपतिः ?

King—Is the Patriarch present there ?

वैखानसः—इदानीमेव दुहितरं शकुन्तलाम् अतिथिसत्काराय नियुज्य दैवमस्याः प्रतिकूलं शमयितुं सोमतीर्थं गतः।

Hermit—Having recently directed his daughter Śakuntalā to entertain guests, he has gone to Somatīrtha, with a view to appeasing her froward destiny.

राजा—भवतु, तामेव पश्यामि। सा खलु विदितभक्तिं मां महर्षेः कथयिष्यति।

King—Well, even her I will see. Surely she will speak of my devotion to the sage.

राजेति॥ ‘अपि’ इति प्रश्ने (‘गर्हा-समुच्चय-प्रश्न-शङ्का-संभावनास्वपि’ इत्यमरः) तपोवने ‘सन्निहितः किं’ ? (सन्निहित इति दधातेः अविवक्षिते कर्मणि कर्तरि क्तः। ‘दधातेः हिः’ ७।४।४२ इति धा-धातोः स्थाने ‘हि-धातुः’ आदेशः)। वैखानस इति॥ ‘सत्काराय’ पूजायै ‘नियुज्य’ (अनेन मुनेर्जीवित-सर्वस्वत्वं ध्वन्यते)। ‘अस्याः’ शकुन्तलायाः ‘प्रतिकूलं’ विपरीतं क्रुद्धमित्यर्थः ‘दैवं’ भाग्यं ‘शमयितुं’ निवारयितुं ‘सोमतीर्थं’ प्रभासतीर्थम् (इति त्रिकाण्डशेषः)। राजेति॥ ‘भवतु’ इति अङ्गीकारद्योतकमव्ययम्। [‘अस्तु निषेधाऽसूयाऽङ्गीकारयोः। भवतु इति अस्तुवत्’ इति गणकारः] ‘विदिता’ ज्ञाता ‘भक्तिः’ कण्वे अनुरागः यस्य तं ‘विदितभक्तिं’ [‘कर्मसाधनस्यैव भक्तिशब्दस्य प्रियादिषु पाठात् भवानीभक्तिरित्यादौ कर्मसाधनत्वात् पुंवद्भावप्रतिषेधः। दृढभक्तिरित्यादौ तु भावसाधनत्वात् पुंवद्भावसिद्धिः पूर्वपदस्य’ इति सरस्वती-कण्ठाभरणे भोजराजः] ‘मां महर्षेः’ (विवक्षावशात् षष्ठी)

‘कथयिष्यति’ विज्ञापयिष्यति। [‘जन्म यस्य’ इत्यादिना ‘तां द्रक्ष्यामि’ इत्यन्तेन मुखसंधेः ‘उपक्षेप’ इति अङ्गम् उपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं तु ‘दर्पणे—‘काव्यार्थस्य समुत्पत्तिः उपक्षेपः इति स्मृतः’]।

17n.—1. दुहितरं—Śak, was given the charge of receiving the guests, inspite of the presence of so many learned disciples. This shows that she was the all in all of the sage’s life. Besides merits that will accrue from the reception of guests may avert her adverse destiny. (See next). नियुज्य—युज takes locative of the object or purpose assigned. Cf. आश्रमधर्मे नियुङ्क्ते, धर्माधिकारे नियुक्तः, आलवालपूरणे नियुक्ता—Infra ; Ra. V. 29, MM. 1. 9. 2. दैवमस्याः प्रतिकूलं &c.—suggests that Śak. though forsaken by the king, will be reunited with him. शम+णिच् gives शमयति and शामयति, but with (उपसर्ग), only (प्र)शमयति—60n. 2 दैव means actions performed in previous birth. “पूर्वजन्मकृतं कर्म तद्दैवम् इति कथ्यते”—Y. The reaction of दैव can both be diminished or increased. Cf. ‘दैवं वर्धयितुं शक्यं क्षयं कर्तुं सलीलया’—BrP. Also “प्रतिकूलं यथादैवं पौरुषेण विहन्यते। मङ्गलाचारयुक्तानां नित्यमुत्थानशीलिनाम्”—MP; ŚPB. IX. 6. 3. सोमतीर्थं or प्रभासतीर्थम् (Com.)—is a place of pilgrimage in Kathiwar in western India, near the temple of Somanātha, Here Soma was cured of consumption inflicted on him by the imprecation of Dakṣa. ‘यत्र तप्तं तपस्तेन सोमेन सुमहात्मना। पञ्चवर्षसहस्राणि एकपादेन तिष्ठति॥—BP. Our poet shows his foresightedness by keeping Kaṇva out of the hermitage; for his absence not only helps Duṣyanta in the progress of his love affair but also affords a chance for the demons to obstruct the sacrifices (तत्रभवतः कण्वस्य महर्षेः असान्निध्यात् &c. Act. II.) in consequence of which, the king who was at a loss to know how to re-enter the hermitage to make further

progress in his love-affair, was requested by the hermits to enter the hermitage for their chastisement. 4. पश्यामि—‘वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवत् वा’ ३।३।१३३ इति भविष्यति लट्। 5. विदितभक्तिं—Sixteen words such as भक्ति, प्रिया, कान्ता, क्षान्ता, &c. form the प्रियादि group with which there can be no पुंवद्भाव of the first member by ‘स्त्रियाः पुंवद्, भाषितपुंस्काद् अन्-ऊङः, समानाधिकरणे स्त्रियाम् अ-पूरणी-प्रियादिषु’ 831. Bhoja opines that भक्ति of the प्रियादि class is derived with क्तिन in the कर्मवाच्य when it means the object of worship, hence the rule of prohibition (in विदिता) does not apply, as it is derived with क्तिन् in the भाववाच्य। ‘भाववाच्य-साधिते तु पूर्वपदस्य पुंलिङ्गता स्यादेव’—Prabhā under 6. 3. 34. Vide (Com.) ; BD. following KV remarks,—‘सामान्ये नपुंसकम्। दृढ़ं भक्तिः यस्य स दृढभक्तिः’—831. ‘दर्शित-शिष्यभक्तिः’—Ra. II. 40; निरतिशय०—PN. II. 14 ; MN. on ‘दृढभक्तिरिति ज्येष्ठे—Ra. XII. 19 ‘दृष्टभक्तिर्भवान्या’—MD. 39. “महर्षेः विदितभक्तिम्”—‘सापेक्षत्वेऽपि गमकत्वात् समासः’। Vide 9n. 7. For विद् read :—‘वेत्ति सर्वाणि शास्त्राणि, गर्वो यस्य न विद्यते। विन्ते धर्मं सदा सद्भिः, तेषु पूजां स विन्दति’—KR. 25. महर्षेः कथयिष्यति—Note the use of ६ष्ठी, Cf. ‘आख्याहि भद्रे प्रियदर्शनस्य’—, ‘दर्दुरराजस्य बिज्ञप्तम्’—PT, आर्यस्य निवेद्यते—MR. चारुदत्तस्य नाख्यास्यसि—MK. I.

वैखानसः—साधयामस्तावत्। (इति सशिष्यो निष्क्रान्तः)।

Hermit—(So) we go now. (Exit with disciples).

राजा—सूत, नोदयाऽश्वान्। पुण्याश्रम-दर्शनेन आत्मानं पूनीमहे।

King—Charioteer, urge the horses on; we shall sanctify ourselves with a sight of the holy hermitage.

सूत—यथाज्ञापयत्यायुष्मान्। (इति भूयो रथवेगं निरूपयति)।

Charioteer—As the long-lived Sir commands. (Again notices the speed of the car).

राजा—(समन्तादवलोक्य) सूत, अकथितोऽपि ज्ञायते एवायम् आभोगस्तपोवनस्येति।

King—(Looking around) Charioteer, though not spoken to, these are indeed known as the environs of the penance-grove.

सूत—कथमिव ? Charioteer—How is it ?

V. L.—‘आभोगः तपोवनस्य’—B. M. S. ‘आश्रमाभोग’—R. ‘आश्रमः तपोधनस्य’—V.

वैखानस इति। ‘साधयामः’ गच्छामः (‘प्रायेण ण्यन्तकः साधिर्गमेः स्थाने प्रयुज्यते’ इति विश्वनाथः) ‘तावत्’ इति वाक्यालङ्कारे। राजेति। ‘नोदय’ प्रेरय। ‘पुनीमहे’ पवित्रं कुर्महे। [विनयवचनमेतत्। नृपाणां नित्य-पुण्यत्व-श्रवणात्]। राजेति। ‘अकथितोऽपि’ केनचित् अनिवेदितोऽपि ‘तपोवनस्य आभोगः’ पूर्णता सीमारम्भ इति यावत् (‘आभोगः वरुणच्छत्रे पूर्णता-यत्रयोरपि’ इति विश्वमेदिन्यौ)। ‘इति ज्ञायते’ लक्षणानि संवीक्ष्य अनुमीयते।

18n.—1. साधयामः—साध + णिच् often in dramas means ’to go’ (Com.) but Cf. ‘अयि साधव साधयेप्सितं स्मरणीयाः समये वयं वयः’—NC. II. 62. ‘साधयाम्यहमविघ्नमस्तु ते’—Ra. XI. 91. ‘साधयामि गच्छामि’—MN. 2. पुण्याश्रमः &c.—The king is also considered always पुण्य। Cf. ‘पुण्यः महाब्रह्मसमूहजुष्टः’—BK. I. 4. ‘भवद्विधा भागवतास्तीर्थीभूता स्वयं प्रभो। तीर्थीकुर्वन्ति तीर्थानि स्वान्तःस्थेन गदभृता’—Bhāgabat I, hence the speech only bespeaks his modesty. 3. आभोग—आ+भुज+घञ् भावे = आभोगः परिपूर्णता—Ś—completion, hence by लक्षणा the thing that completes i. e. extent, precincts (गण्डाभोग—MD. 90; MM. IX, 16), 4. कथमिव—

सूत is not a keen observer like the king, hence he asks him to explain how he could know that a hermitage was near by.

** राजा—किं न पश्यति भवान् ? इह हि—**

नीवाराः शुकगर्भ-कोटर-मुख-भ्रष्टास्तरूणामधः
प्रस्निग्धाः क्वचिदिङ्गुदी-फल-भिदः सूच्यन्त एवोपलाः।
विश्वासो-पगमादभिन्नगतयः शब्दं सहन्ते मृगास्
तोयाधारपथाश्च वल्कल-शिखा-निस्यन्द-रेखाऽङ्किताः॥१४॥

(शार्दूलविक्रीड़ितं)

King—What ! Don’t you observe ? For here (in some places) beneath the trees are grains of wild rice fallen from the mouths of the tree-holes with parrots nestling within. Somewhere (again) intensely oily (i. e. smooth) slabs of stones are indicated as being the cleavers of the fruits of ‘Hermit’s tree’. The deer by reason of their confidence (in man) brook the sounds of the car, without varying their gait; and the paths to the pool are marked with lines of the drippings from the fringes of bark-garments.

सूतः—सर्वमुपपन्नम्। Charioteer—All this is true.

V. L.—‘शुकगर्भकोटर’—R. V. M. S. ‘शुककोटरार्भक’—B.

नीवारा इति। ‘इह हि’, ‘क्वचित्’ [इति वाक्य-चतुष्टये संबध्यते] कुत्रचित् भागे। ‘तरूणाम् अधः’ तले ‘शुकाः’ कीराः (‘शुको व्याससूते कीरे रावणस्य तु मन्त्रिणि। शिरीषपादपे पुंसि, ग्रन्थिपर्णे नपुंसकम्’ इति मेदिनी) ‘गर्भे’ अभ्यन्तरे येषां तथाविधानां (‘गडादेः परा सप्तमी’, वाः—२।३।३५ इति सप्तम्यन्तस्य परनिपातः) ‘कोटराणां’ विवराणां ‘मुखेभ्यः भ्रष्टाः’ गलिताः ‘नीवाराः’ दृश्यन्ते [इति क्रियासामान्य-योगात् न्यूनपददोषाभावः। एवमन्त्यवाक्येऽपि]। ‘क्वचित् प्रस्निग्धाः’ तैलसद्भावात् प्रकर्षणमसृणाः (‘चिक्वणं मसृणं स्निग्धम्’ इत्यमरः) ‘उपलाः’ प्रस्तराः (‘उपलः प्रस्तरे रत्ने शर्करायां तु योषिति’ इति मेदिनी)। ‘इङ्गुदी’ तापसतरुः [इत्यमरः]। तस्य ‘फलानि’ भेत्तुं शोलमेषाम् इति ‘एव सूच्यन्ते’ स्वयं ज्ञाप्यन्ते, दृष्टौ आविर्भवन्ति इत्यर्थः। (‘सूच्यन्ते’ इति कर्मकर्तरि)। मुनय इङ्गुदी-फलानि पाषाणैः भित्वा

तैलं निःसारयन्ति इति प्रसिद्धिः। अतः पाषाणानां तैललिप्तत्वात् इङ्गुदीफलभिद एव ते इत्यनुमानम्। तेन च आश्रमाभोगोयम्। क्वचित् अन्यत्र ‘विश्वासस्य उपगमः आजन्मतः प्राप्तिः इत्यर्थः, तस्मात् विश्वस्तत्वात् ‘अभिन्ना’ अविकृता यथापूर्वं ‘गतिः’ सञ्चारः येषां त्रासविरहितत्वात् तथाविधाः ‘मृगाः शब्दं’ रथस्य घर्घरध्वनिम् अश्रुतपूर्वमपि ‘सहन्ते’ शृण्वन्ति नतु पलायन्ते इत्यर्थः। क्वचित् ‘च तोयाधाराणां’ जलाशयानां पन्थानः’ ५।४।९ ‘वल्कलानां’ वृक्षत्वङ्निर्मितानां मुनिवस्त्राणां ‘शिखाभ्यः’ अन्तेभ्यः ‘निस्यन्दानां’ ८।३।७२ प्रस्नुतजलानां या ‘रेखाः’ धाराः ताभिः ‘अङ्किताः’ चिह्निताः दृश्यन्ते इति शेषः। [च-कारः पूर्ववाक्य-त्रय-समुच्चये। स्वभावोक्तिः, क्रियासमुच्चयालंकारः काव्यलिङ्गञ्च। वृत्त्यनुप्रासः श्रुत्यनुप्रासश्च। शार्दूलविक्रीड़ितं छन्दः]। सूत इति। ‘सर्वम् उपपन्नम्’ अयं तपोवनस्य आभोग इति यत् भवता उक्तं तत् युक्तियुक्तमेव इत्याशयः।

19n.—1. नीवाराः—‘स्वयम् उत्पन्नत्वात् क्षेत्रिभिः न व्रीयन्ते ये ते नौवारा स्तृणधान्यानि’—Prabhā. नि+वृ+घञ् कर्मणि = नीवाराः (‘नौ वृ धान्ये’ 3. 3. 48.) ‘उपसर्गस्य घञ्य् अमनुष्ये बहुलम्’ 6. 3. 122. इति दीर्घः। Cf. ‘धान्ये किम्? नीवरा (३।३।५८) कन्या’—Śk. 3221. वृ (also व्री) is variously conjugated. Cf. “यो व्रीणाति जयश्रियं रणमुखे’ धर्मं वृणीते अध्वरे। तेजोभिः जगदाऽऽवृणोति, वरति ज्ञातीन् यथार्हैः धेनैः॥ सत्कीर्तिञ्च वृणाति, यो वरयति क्षेमं, यशो व्रीयते युद्धे वारयति द्विषो, नि-वरते नित्यं प्रजोपद्रवम्”—KR. II. 2. इङ्गुदी-फल-भिदः &c.—Ingudī is Nagelia Putrannjiva. The hermits used its fruits for extracting oil. Cf. ‘ता इङ्गुदी-स्नेहकृतप्रदीपम्’—Ra. XIV, 81. The stone-slabs are excessively oily with its fruits, and this fact suggests that a hermitage is near. सूच्यन्ते—Ra. XVII. 50. 3. शब्दं सहन्ते—is significant and corroborates the previous conjecture of the king. A little before a deer was running away at the sight of the king, but here the case is reverse, as herds of deer are roaming freely and do not run away at the sight of men. This

shows that they are domesticated by some hermits. For such a sense of security from molestation is only possible in a hermitage. Cf. ‘क्षुद्रान् न जक्षुर्हरिणान् विशश्वसे पक्षिगणैः समन्तात्’—BK. II. 25 ; Ra. I. 50—53; JH. V. 4; VI. 6. ‘इह भीतभयास्तपोऽनुभावाज्जहति व्यालमृगाः परेषु वृत्तिम्’—Ki. Also the description of आश्रम of Jāvāli, Kād, P. 147. For conjugation of सह, Cf. ‘साहयति आहवे क्षोभं, सहति द्रविणव्ययम्। अन्यायं सहते नासौ, सह्यति क्षितिरक्षणे’—KR. 31. 4. Oनिस्यन्द &c.—नि+स्यन्द+घञ भावे = निस्यन्दः, Opt. निष्यन्दः by ‘अनु-वि-पर्य-भि-निभ्यः स्यन्दतेः अप्राणिषु’ 8. 3. 72.This Śloka is quoted by आनन्दवर्धन in his धन्यालोक। उपपन्नम्—Gītā II. 2 ; Act. II, before Ś1. 14 infra.

Remark—Jīmūtavāhana in NN and a ब्रह्मचारी in SV in a somewhat similar manner ascertained a certain place to be a penance-grove. Read ‘नायक, सम्यगुपलक्षितम्। तपोवनमेवैतत्। कुतः। वासोऽर्थं दययेव नातिपृथवः कृत्तास्तरुणां त्वचो, भग्नाललक्ष्यजरत्कमण्डलुरजःस्वच्छं पयोनैर्झरं। दृश्यन्ते त्रुटितोज्झिताश्च बटुभिः मौञ्ज्यः क्वचित् मेखला नित्याकर्णतया शुकेन च पदं साम्नामिदं पठ्यते’—NN. 1. 10. ‘अभितस्तपोवनेन भवितव्यम्। विस्रब्धं हरिणाश्चरन्त्यचकिता’ &c.—SV. I. 12.

राजा—(स्तोकमन्तरं गत्वा) तपोवन-निवासिनामुपरोधो मा भूत्। एतावत्येव रथं स्थापय यावदवतरामि।

King—(Advancing a little) Let there be no disturbance to the denizens of the penance-wood. So stay the chariot here that I may alight.

सूतः—धृताः प्रग्रहाः। अवतरत्वायुष्मान्।

Charioteer—The reins are held in. Let the long-lived Sir get down.

राजा (अवतीर्य)—सूत, विनीत-वेषेण प्रवेष्टव्यानि तपोवनानि नाम।

इदं तावद् गृह्यताम्। (सूतस्य आभरणानि धनुश्च उपनीय) सूत, यावदाश्रमवासिनः प्रत्यवेक्ष्याहमुपावर्ते, तावदार्द्र-पृष्ठाः क्रियन्तां वाजिनः।

King—(Alighting) Charioteer, penance-woods should be entered in a humble guise. This then, please hold. (Delivering his ornaments and the bow to the Charioteer) Charioteer, by the time I return after visiting the denizens of the hermitage, let these steeds be made wet-backed with water.

सूतः—तथा। (निष्क्रान्तः)।

Charioteer—As your Majesty commands. (Exit).

V. L.—‘सूतस्य’—B. R. M. ‘सूताय’—V. ‘उपनीय’—M. S. ‘उपनीय अर्पयति’—B. R. V. ‘प्रवेष्टव्यानि’—B. R. M. V. S. ‘प्रवेश्यानि’—D. Dr.

राजेति। ‘स्तोकं’ स्वल्पम् ‘अन्तरम्’ दूरं ‘गत्वा’ तपसः वनं ‘तपोवनम्’ (अश्वघासादिवत् तादर्थ्ये षष्ठीसमासः) तस्मिन् ये ‘निवसन्ति’ तपस्विनः, तेषां (कर्मणि षष्ठी) ‘उपरोधः’ पीड़ा ‘मा भूत्’ न भवतु इति हेतोः ‘एतावति एव’ इयति दूरे एव नातःपरम्। ‘यावत्’ इत्यवधारणे। राजेति। ‘तपोवनानि नाम’ [‘नाम कोपेऽभ्युपगमे विस्मये स्मरणेऽपि च। सम्भाव्य-कुत्सा-प्राकाश्य-विकल्पेष्वपि दृश्यते’ इति मेदिनी॥ अतः अभ्युपगमे प्राकाश्ये वा नामशब्दः अत्र प्रयुक्तः, यद्वा अभ्यस्तस्य आचारस्य स्मरणात् अत्र नामशब्दः स्मरणार्थे वर्तते]। [‘विनीते’त्यादिना नीतिनामा नाट्यालंकारः उक्त। तल्लक्षणं तु दर्पणे—‘नीतिः शास्त्रेण वर्तनम्’]। ‘प्रत्यवेक्ष्य’ दृष्ट्वा। ‘उपावर्ते’ प्रत्यागच्छामि। ‘तावत्’ मदागमनपर्यन्तं ‘वाजिनः’ अश्वाः ‘आर्द्राणि’ जलसिक्तानि ‘पृष्ठानि’ येषां तथोक्ताः।

20n.—1. उपरोध &c.—‘मा भूत्’—लुङ् is used for any tense (here future) by ‘माङि लुङ्’ 3. 3. 175, and the augment ‘अ ’ (अभूत्) is prohibited by ‘न माङ् योगे’ 6. 4. 74. Cf. ‘मा भूत् आश्रमपीड़ेति परिमेयपुरःसरौ’—Ra. 1. 37; V. 24; MM. 1. 32. 2. विनीत-वेषेण—विनीत means शुद्ध i. e. not gaudy, plain. Cf. “देवाभिगमने चैव मङ्गले नियमे स्थिते। वेषस्तत्रभवेत्

शुद्ध ये चान्ये प्रयता नराः।” Also ‘विनीतवेषाऽऽभरणः पश्येत् कार्याणि कार्यिणाम्’—MS. VIII. 2. ‘क्याप्यभिख्या तयो रासीत् व्रजतोः शुद्धवेषयोः’—Ra. 1.46 ; PP. V. 15, 101. 3. नाम—It has the force of स्वीकार or स्मरण (admittance or remembrance of the injunction of the Scriptures or of the practices of the great) or प्राकाश्य (as is well-known). 4. सूतस्य—‘कथं रजकस्य वस्त्रं ददाति’, ‘राज्ञो दण्डं ददाति’, ‘घ्नतः पृष्ठं ददाति’ ? अभिप्रैत्यर्थस्य अ-विवक्षितत्वात्—Prabhā. Hence शेषे षष्ठी। ‘दशसुवर्णान् अस्यैव प्रयच्छ’—MK. II. 5. आर्द्र-पृष्ठाः—Cf. ‘सूत एकान्ते विश्रामयाश्वान्’—PN. IV. वाजिनः—More than two horses may be gorgeous but quite unsuited for hunting in woods. 6. उपावर्ते—लट् is used here for future tense by ‘यावत् पुरा-निपातयोः लट्’, 2783. Ra. VIII. 53.

राजा (परिक्रम्याऽवलोक्य च)—इदमाश्रमद्वारम्। यावत् प्रविशामि। (प्रविश्य निमित्तं सूचयन्)

शान्तमिदमाश्रमपदं, स्फुरति च बाहुः, कुतः फलमिहास्य॥
अथवा भवितव्यानां द्वाराणि भवन्ति सर्वत्र॥१५॥

(आर्या)

King—(Walking and seeing) This is the door-way to the hermitage. I will go in. (Entering and showing an omen) Peaceful is the atmosphere of this hermitage and yet my (right) arm throbs. Where is the possibility of its fruition here? Or things, destined to be, have doors everywhere.

नेपथ्ये—इदो इदो सहीओ (इत इतः सख्यौ)।

(In the tiring room)—This way, friends, this way.

राजेति। ‘द्वारं’ प्रवेशमार्गः। ‘निमित्तं’ दक्षिण-हस्त-स्फुरण-रूपं ‘सूचयन्’ अभिनीय आह इति (‘निमित्तं हेतु-लक्षणोः’ इत्यमरः)। शान्तेति। ‘इदं’ मया प्रविश्यमानम् ‘आश्रमपदम्’

आश्रमस्थानं (‘पदं व्यवसिति-त्राण-स्थान-लक्ष्माऽङ्घ्रि-वस्तुषु’ इत्यमरः) ‘शान्तं’ शमप्रधानं [‘वा दान्त-शान्त-पूर्ण-दस्त-स्पष्ट-च्छन्न-ज्ञप्ताः’ ७।२।२७, इति साधुः पक्षे ‘शमितम्’। अत्र कुत्रापि सांसारिक-धर्मस्य प्रसरो नास्ति इत्यर्थः]। ‘बाहुः’ दक्षिणो मे भुजः ‘च स्फुरति’ स्पन्दते [अत्र च-शब्दः समुच्चयं विरोधञ्च द्योतयति] ‘इह’ अत्राश्रमे ‘अस्य’ दक्षिणबाहुस्पन्दनस्य ‘फलं’ वरस्त्रीलाभरूपं ‘कुतः’ कथं सम्भवति, न कथमपि इत्यर्थः। [दक्षिणबाहुस्पन्दने वरस्त्रीलाभः स्यात्। तथा चोक्तमद्भतसागरे—‘वामेतर-भुज-स्पन्दः बर-स्त्री-लाभ-सूचक’ इति]। ‘अथवा’ इत्याक्षेपे। ‘भवितव्यानाम्’ अवश्यम्भाविनां पदार्थानां (बाहुलकात् कर्तरि तव्यः) ‘द्वाराणि ’ उपायाः, आगमनोपाया इत्यर्थः। (‘द्वारं निर्गमेऽभ्युपायेः’ इति हैमः) ‘सर्वत्र भवन्ति’। शान्ताश्रमेऽपि न तेषां कश्चित् व्याघात इति भावः। [अर्थान्तरन्यासः। उक्ताऽऽक्षेपालंकारः। प्रथमयतौ वृत्त्यनुप्रासः। उत्तरत्र श्रुत्यनुप्रासः। अन्त्यदले ‘भविभवे’ति ‘वितवन्ती’ति छेकानुप्रासश्च। आर्या जातिः]।

21n.—1. इदमाश्रमद्वारम् &c.—exactly occurs in PN. V. निमित्तं—36n. 3. An auspicious omen in the shape of the throbbing of the right arm. 2. सूचयन्—The fact that his right arm was throbbing should be gesticulated and showed to the audience. 3. स्फुरति च बाहुः—The throbbing of the right side of a male is a good sign. Cf. “वामभागस्तु नारीणां श्रेष्ठः, पुंसां तु दक्षिणः। दाने देवादिपूजायां स्पन्दे शृङ्गारणेऽपि च” इति निमित्तनिदाने॥ Also BRS’ Qtd. Hema’dri on Ra. XIV. 49. Then again the throbbing of the right handof a man prognosticates marriage with a beautiful woman (Com.).Cf. ‘अयं मां स्पन्दितैः बाहुराश्वासयति दक्षिणः’—Vik. III. 9. ‘वामेतरः संशयमस्य बाहुः’ &c.—Ra. VI. 68; BK. I. 27 ; Ra. XII. 90 ; 161n. 7; 240n. 9. Mention of बाहु for right hand gives rise to विशेषे अविशेषाख्यदोषः। स च “शान्त आश्रमो बाहुः स्फुरति च दक्षिणः, कुतः फलमिहास्य” इति पाठेन समाधेयः—HS 4. अथवा—Denotes आक्षेप i. e. it introduces an alternative to correct the

previous statements. Cf. ‘अथवा कृतवाग्द्वारे’—Ra. I. 4. ‘अथवा मृदु वस्तु हिंसितुम्’—Ibid. VIII. 45. ‘अथवा रामेण किं न दुष्करम्’—UC. VI. 40. 5. भवितव्यानां द्वाराणि &c.—Cf. ‘को नाम पाकाभिमुखस्य जन्तुर्द्वाराणि दैवस्य पिधातुमिष्टे’—Bhababhūti. ‘द्वीपादन्यस्मादपि मध्यादपि जलनिधेर्दिशोप्यन्तात् आनीय झटिति घटयति विधिरभिमतमभिमुखीभूतः’—Rat. Prologue; 201n. 8. 6. इतइतः &c.—“नायिकानां सखीनां च सौरसेनी प्रकीर्तिता” इति भरतोक्तेः आसां सौरसेनी भाषा।

राजा (कर्णे दत्त्वा)—अये, दक्षिणेन वृक्षवाटिकाम् आलाप इव श्रूयते। यावदत्र गच्छामि। (परिक्रम्यावलोक्य च) अये, एतास्तपस्विकन्यकाः स्वप्रमाणाऽनुरूपैः सेचन-घटैः बालपादपेभ्यः पयो दातुमित एवाभिवर्तन्ते। (निपुणं निरूप्य) अहो, मधुरमासां दर्शनम्।

शुद्धान्त-दुर्लभमिदं वपुराश्रम-वासिनो यदि जनस्य।
दूरीकृताः खलु गुणैरुद्यान-लता वन-लताभिः॥१६॥ (आर्या)

यावदिमां छायामाश्रित्य प्रतिपालयामि। (इति विलोकयन् स्थितः)।

King—(Listening) Hark ! to the right of the bower of trees something like speech is heard. I will go thither. (Walking and looking around) Lo ! the maidens of the anchorites are approaching this very way, with water-pots proportionate to their size, with a view to watering the saplings. (Marking closely) Oh! how graceful they look. If such a body, rare even in (my) seraglio, be possessed by one living in a hermitage, then indeed are the creepers of the garden out-done in points of excellence, by the wood-land creepers. I will wait remaining in this shade. (Stands gazing).

राजेति। ‘अये’ इति सम्भ्रमे (‘अये कोपे विषादे च सम्भ्रमे स्मरणेऽपि च’ इति मेदिनी) ‘दक्षिणेन वृक्षवाटिकाम्’ (‘एनपा द्वितीया च’ २।३।३१ ; ‘एनपेति योगविभागात्

षष्ठी अपि’ इति दीक्षितः, ६१०। अतः षष्ठी अपि साधुः) पुष्पोद्यानस्य अदूरे दक्षिणे भागे इत्यर्थः। ‘आलापः’ आभाषणं ‘श्रूयते इव’। अतस्तत्रैव गन्तुं युक्तम् इति भावः।‘कन्यकाः’ कुमार्यः ‘स्वासां प्रमाणस्य अनुरूपैः’ स्व-शक्ति-योग्यैः क्षुद्रैरित्यर्थः। सेचनार्था घटाः ‘सेचनघटाः’ (उत्तरपदलोपी कर्मधारयः ७३९; ‘इत्थंभूत-लक्षणे’ २।३।२१ इति ३या)। तैः ‘वालपादपेभ्यः’ क्षुद्रवृक्षेभ्यः ‘पयोदातुम् इत एव’ यत्राहं स्थितोऽस्मि तद्भागे एव ‘अभिवर्तन्ते’ आगच्छन्ति। ‘निपुणम्’ अवधानेन सह ‘निरूप्य’ दृष्ट्वा आह। ‘अहो’ इति विस्मये (‘अहो हौ च विस्मये’ इत्यमरः)। दृश्यते यत् यत् ‘दर्शनं’ ३।३।११३ रूपम्। ‘मधुरं’ प्रियं नयनसुभगमिति यावत् (‘मधुरं रसवत् स्वादु प्रियेषु मधुरः अन्यवत्’ इति विश्वः)।

शुद्धान्तेति। ‘यदि आश्रमे वसति’ यः तस्य विलास-वेष-भूषादि-रहितस्य तपोवनवासिनः ‘जनस्य’ सामान्यस्य लोकस्य ‘इदं’ मनोमोहकर’ ‘वपुः’ शरीरं लावण्यं वा (‘वपुः शरीरे लावण्ये जले दीप्तौ च सज्जने’ इति केशवः। जातावेकवचनम्) ‘शुद्धान्ते’ (अपि) राज्ञः अन्तःपुरे अपि (‘शुद्धान्तोऽन्तःपुरे गुह्यकक्षभेदे च भुपतेः’ इत्यजयः) ‘दुर्लभम्’ [‘अत्र विशेषे प्रस्तुते सामानस्योक्तेः अप्रस्तुतप्रशंसा’] तदा अतियत्नेन परिपालिता ‘उद्यानस्य लताः’ अयत्न-लालिताभिः ‘वनलताभिः’ ‘गुणैः’ सौगन्ध्यादिभिः ‘दूरीकृताः’ तिरस्कृताः ‘खलु’ इति निश्चये वाक्यालङ्कारे वा। [उद्देश्य प्रतिनिर्देश्यत्वात् अत्र कथित-पद-दोषाभावः। छेकवृत्त्यनुप्रासौ। असंभवद्वस्तुसंबन्धरूप-निदर्शनालङ्कारश्च। न तु दृष्टान्तः, निरपेक्षयोः वाक्ययोः बिम्ब-प्रतिबिम्बभावे दृष्टान्तस्य उक्तेः। नाति प्रतिवस्तूपमा। ‘प्रतिवस्तूपमा तु सा।सामान्यस्य द्विरेकस्य यत्र वाक्यद्वये स्थितिः’ इति प्रकाशकार-कृतलक्षणात्। इयमार्या]। यावदिति। ‘प्रतिपालयामि’ आगमनं प्रतिपालयन् अवतिष्ठे इत्यर्थः।

22n.—1. दक्षिणेन—एनप् comes in place of १मा and ७मी by ‘एनव् अन्यतरस्याम् अदूरेऽपंचम्याः’ V. 3. 35. कन्यकाः=कन्या + कन् स्वार्थे। Opt. कन्यिका। कन्या=कन्य by ‘केऽणः’ VII. 5. 13; 109n. 2. कन्याका is sanctioned by शब्दरत्नावली of मथुरेशपण्डित। ‘अष्टवर्षा भवेत् गौरी, नववर्षा तु रोहिणी। दशमे कन्यका प्रोक्ता, अत ऊर्ध्वं रजस्वला’ इति स्मृतिः। But here it has a general sense. 3. स्वप्रमाण &c.—Cf. ‘पयोघटैः आश्रमवालवृक्षान्

स्वबलानुरूपैः। असंशयं प्राक्तनयोपपत्तेः स्तनन्धयप्रीति मवाप्स्यसि त्वम्’—Ra. XIV. 78. 4. शुद्धान्त &c.—Here the intended sense will not be clear unless we supply ‘अपि’ after it (Com.), hence we have अनभिहितवाच्यतादोष i. e. what is intended, is not clearly expressed by suitable words. 5. वपु—Either body or beauty (Com.) 6. यदि—Implies the king’s unwillingness to admit the existence of such a nonpareil beauty in a hermitage.

Remark—The figure here is निदर्शना (Com.) प्रतिवस्तूपमा, दृष्टान्त अर्थान्तरन्यास and निदर्शना are somewhat similar in nature. The first two are but different ways of stating resemblance between two sentences. In प्रतिवस्तूपमा the resemblance is of the nature of identity while in दृष्टान्त it is of that of similarity. When the relation between two propositions or objects failing to be one of identity, is reduced to one of similarity, the figure is निदर्शना। In दृष्टान्त the two sentences are independent, but they are mutually dependent in निदर्शना। In दृष्टान्त, सामान्य is supported by सामान्य, and विशेष by विशेष, while in अर्थान्तरन्यास, सामान्य is supported by विशेष and vice-versa. In निदर्शना there is no साधारण धर्म।

(ततः प्रविशति यथोक्तव्यापारा सह सखीभ्यां शकुन्तला)।

शकुन्तला—इदो इदो सहीओ [इत इतः सख्यौ]।

(Then enter S’ak. with her two lady friends, engaged in the aforesaid manner). Śak.—This way, this way, (my) friends.

अनसूया—हला सउन्दले, तुवत्तो बि ताद-कस्सबस्स इमे अस्सम-रुक्खआ पियदरेत्ति तक्केमि। जेण णोमलिआ-कुसुमपेलवा बि तुमं पदाणं आलवाल-पूरणे णिउत्ता [हला शकुन्तले, त्वत्तोऽपि तात-काश्यपस्य इमे

आश्रम वृक्षकाः प्रियतरा इति तर्कयामि। येन नवमल्लिका-कुसुम-पेलवापि त्वम् एतेषाम् आलवाल-पूरणे नियुक्ता]।

Anasūyā—Dear Śakuntala, methinks these plants in the hermitage are dearer even than you, to Father Kāśyapa; for though delicate as the Jasamine flower, you have been employed in filling their basins.

शकुन्तला—हला अणसूए, ण केवलं ताद-णिओओ एव्व, अत्थि मे सोदरसिणेहो बि एदेषु [हला अनसूये, न केवलं तात-नियोग एव, अस्त्रि मे सोदरस्नेहः अपि एतेषु]। (इति वृक्ष-सेचनं रूपयति)।

Śakuntalā—Dear Anasūyā, surely (that) is not merely my father’s command, (but) I, too, cherish a fraternal affection for them. (Represents watering trees).

V. L.—‘येन’—R. V. B. M. M. ‘यदनेन’—S. ‘पेलवा’—R. V. B.M ‘पेशला’—S. ‘न केवलम्’—R. V. S. ‘हला अनसूये, न केवलम्’—M. HS.

ततइति। ‘उक्तम् अनतिक्रम्य ‘यथोक्तं’ तत् अस्ति यस्य इति अचा यथोक्तः। तथाविधः ‘व्यापारः’ यस्याः सा वृक्षसेचनार्थं घटहस्ता इति भावः। अनसूयेति।‘हला’ इति सख्याः आमन्त्रणपदं (‘हण्डे, हञ्जे हलाऽऽह्वाने नीचां चेटीं सखीं प्रति’इत्यमरः), ‘आश्रमवृक्षकाः’ (‘ह्रस्वे’ ५।३।८५ इति कः।कन् इति केचित्। स प्रमाद एव) ‘त्वत्तोऽपि २।३।५२ प्रियतरा’ अतिशयेन वल्लभा।एषु आश्रमवृक्षेषु कण्वस्य यादृशी ममता, त्वयि तु तादृशी न, इत्येव मम धारणा इत्याशयः।‘येन’ यस्मात् हेतोः ‘नवमल्लिका-कुसुमम्’ इव ‘पेलवा’ कोमला ‘अपि’ (‘पेलवं कोमले तनी’ इति शाश्वतः)। ‘आलवालस्य’ जलाधारस्य (‘आलवालं विदुः धाराधारणं द्रवतोऽम्भसः’ इति)। शकुन्तलेति। ‘तातस्य’ पितुः [‘दूतनिभ्यां दोर्घश्च’, ऊः—२७७ इति क्तः। ‘अनुदात्तो—‘३।४।६७ इति नलोपः।‘तातः अनुकम्प्ये पितरि’ इति हेमचन्द्रः] ‘नियोगः’ आदेशः।

23n.—1. हला—‘समानाभिस्तथा सख्यो हला भाष्याः परस्परम्’—Bharata, 2. त्वत्तः—‘पञ्चमी विभक्तेः’ 2. 3. 42. इति ५मी। तत् + तस्। 3. नवमल्लिका (R)

&c.—पेलव (कोमल) is a very happy epithet with Kāli. inspite of the fact that VM, MB and others have prohibited the use of पेलव in literature as it is expressive of obscene ideas. Cf. ‘पाणिः पल्लवपेलवः। पेलवशब्दस्य आद्याक्षरे अश्लीले—SD. VII. Bhoja also cities the following Śloka as an example of वाक्यगतव्रीड़ाव्यञ्जकाश्लीलता—‘विद्यामभ्यस्यतो रात्रावेति या भवतः प्रिया। वनिता गुह्यकेशानां कथं मे पेलवं धनम्। Constant use of such a prohibited word, is a clear proof of his flourishing at an early period when rules of rhetorics were not observed strictly. Mark that नवमल्लिका (Jasmine) blooms in the Spring, (Ra. IX. 42.), whereas नवमालिका in Autumn. (RS. III. 18.) Vide Time Analysis, Act 1. The former is whitish, the latter being red in colour. 4. आलवाल-पूरणे—आा समन्तात् जलस्य लवं (विन्दुम्) आलाति (गृह्णाति) इतिआ+लव+आ+ला+क। ‘कप्रकरणे मूलविभुजादिभ्यः उपसंख्यानम्’ वाः—3. 2. 5.—BhD.“अम्भसां यत्र धारणम्। स्यादाऽऽलबालमाऽऽवालमाऽऽवापः’ इत्यमरः—a basin dug at the root of a tree for holding water. The act of watering thesaplings of the hermitage generally devolves upon the hermit-girls. Cf. Ra. 1. 51; JH. V. 3; Vik. Il (end). नियुक्ता—17n. I. 5. न केवलं &c.—Ra. III. 31. The idea is—I would have watered these plants even in the absence of my father’s order to that effect, for I cherish a fraternal affection for them. 6. सोदर-म्नेहः—सोदरः means समानम् उदरम् अस्य but the rule ‘विभाषा उदरे’ (6. 3. 81 : 1016.) cannot change into स as उदर is not followed by यत्। The rule ‘समानस्य छन्दसि अमूर्ध-प्रभृत्युदर्केषु, (6. 3. 84. 1012.) can change समान into स but it is restricted to the Vedas only. Hence BD following VM. says (i) ‘समानस्य’ इति योगो विभज्यते। तेन ‘सपक्षः ‘साधर्म्यं’ ‘स्वजातीयम्’ इत्यादि सिद्धम् इति ‘काशिका’; (ii) ‘अथवा सह-शब्दः सदृशवचनः अस्ति। सदृशः सख्याः ससखी इति यथा। तेनायम् अस्वपदविग्रहो

बहुव्रीहिः। Hence समानम् उदरं यस्य सः सोदरः by (i), i. e. by the rule ‘समानस्य’ obtained from the योगविभाग of the rule (6.3.84.), or सदृशम् उदरम् यस्य सः सोदरः by (ii),—Bahuvrīhi (अस्वपद-विग्रह-नित्यसभासः). HD, however, rejects (i) and explains all these by (ii). Cf. समाना जातिरस्य ‘वोपसर्जनस्य’ ६।३।८२; ८४९ इति सभावः। समानशब्दस्य तु समानजातीय इत्यादि भवति। योगविभागे तु तस्य नित्यत्वात्, नैतत् सिध्यति। अतएव भाष्य-वार्तिकयोः योगविभागस्य नोपन्यासः—PM. एतेषु—242n. 5.

राजा—कथमियं सा कण्व-दुहिता। असाधुदर्शी खलु तत्रभवान् काश्यपः, य इमाम् आश्रम-धर्मे नियुङ्क्ते।

इदं किलाऽव्याज-मनोहरं वपुस्तपःक्षमं साधयितुं य इच्छति।
ध्रुवं स नीलो-त्पल-पत्र-धारया शमी-लतां छेत्तुमृषिर्व्यवस्यति॥१७॥

(वंशस्थविश्वं)

भवतु। पादपाऽन्तरित एव विस्रब्धां तावदेनां पश्यामि। (तथा करोति)।

King—Can this be the daughter of Kaṇva ? Undiscriminating must his holiness Kāśyapa be, (since) he has appointed her to the duties of the hermitage. The hermit, who hopes to make this guilelessly graceful form inured to penance, surely strives to cleave (in twain) a S’ami (Acacia Suma)—branch with the edge of the petal of a blue-lotus. Well, remaining concealed by the trees, I will gaze at her unreserved. (Does so)

शकुन्तला (स्थित्वा)—सहि अणसूए, अदि-पिणद्धेण वक्कलेण पिअंवदाए णिअन्तिद म्हि। सिढिलेहि दाव णं [सखि अनसूए, अतिपिनद्धेन वल्कलेन प्रियंवदया नियन्त्रिताऽस्मि। शिथिलय तावदेतत्]। Śakuntala—(Having stopped) Friend Anasūyā, I am hard-pressed with a bark-(cloth) fastened very tightly by Priyaṁvadā. Just loosen it.

अनसूया—तह [तथा]। (इति शिथिलयति)।

Anasūyā—Very well. (Loosens it).

प्रियंवदा (सहासम्)—एत्थ दाव पओहर-वित्थारइत्तअं अत्तणो जोव्वणं उबालह [अत्र तावत् पयोधर-विस्तारयितृ आत्मनो यौवनम् उपालभस्व]।

Priyaṁvadā—(Laughing) In this case,rather blame your youth which has swelled up your bust.

V. L—‘शमीलताम्’—B. V. M. ‘समिल्लताम्’—S. R. ‘विस्रब्धाम्’—B. V. ‘विस्रब्धम्’—R.S. ‘विश्वस्ताम्’—M.HS. After उपालभस्व M reads ‘मां किमुपालभसे’

राजेति। ‘कथं’ हर्षे सम्भ्रमे वा। ‘इयं सा’ वैखानस-वर्णिता यद्दर्शनाभिलाषी समागतोऽहम्। ‘तत्रभवान्’ पूज्यः ‘काश्यपः असाधुदर्शी खलु’ नूनं स न सुविवेचक इति भावः। ‘यः’ (यच्छब्दस्य उतर-वाक्यगतत्वेनोपादाने सामर्थ्यात् पूर्ववाक्ये तच्छब्दस्यार्थत्वम्, अतएव पूर्ववाक्ये तच्छब्दस्य अनपेक्षा) ‘इमां’ कुसुम-पेलवां शकुन्तलाम् ‘आश्रमस्य धर्मे’ कठिने तपश्चरणे ‘नियुङ्क्ते’ व्यापारयति। वक्ष्यमाण-श्लोके असाधुदर्शित्वे कारणं निर्दिशति। इदमिति। ‘य ऋषिः’ कण्वः’ (ऋषति जानाति ब्रह्म इति ‘इगुपधात् कित्’ ऊ—५६९ इतीन्। ‘ऋषि र्वेदे वसिष्ठादौ दीधितौ च पुमान् अयम्’ इति मेदिनी) ‘अव्याजम्’ आहार्य-शोभा-रहितञ्च ‘मनोहरं’ निसर्गसुन्दरम्। ‘इदं’ पुरःस्थितं ‘वपुः’ शरीरं ‘तपसः क्षमं’ योग्यं (‘योग्ये शक्तौ हिते क्षमम्’ इति धरणिः) ‘साधयितुं’ कर्तुम् ‘इच्छति’ अभिलषति ‘स’ कण्वः ‘ध्रुवं’ निश्चितं (‘स्थिरे नित्ये निश्चिते च ध्रुवं क्लीवं प्रकीर्तितम्’ इति मेदिनी) ‘नीलोत्पलस्य’ इन्दीवरस्य यत् ‘पत्रम्’ अतिकोमलं तस्य ‘धारया’ पार्श्वभागेन ‘शम्याः’ वृक्षविशेषस्य ‘लतां’ शाखां (‘व्रततिस्तु लता ख्याता, लता शाखा च शाखिनां’) ‘छेत्तुं व्यवस्यति’ उद्यच्छते ‘किल’ इत्यरुचौ (‘किल संभाव्य-वार्तयोः। हेत्व-रुच्योः अलीके च’ इति हैमः) [‘अभवन् वस्तुसम्बन्धः उपमापरिकल्पकः। ‘निदर्शना’ इति लक्षणात् समस्तवाक्ये निदर्शनाऽलंकारः। ‘अव्याजमनोहरम्’ इत्यत्र विभावना च। श्रुत्यनुप्रास-वृत्त्यनुप्रासयोः एकवाचकानुप्रवेशरूपः संकरः। ध्रुवम् इत्युत्प्रेक्षा। वंशस्थविलं वृत्तम्। अनेन अभिप्रायरूपं भूषणम् ऊपन्यस्तम्। तथाचोक्तं दर्पणे—‘अभिप्रायस्तु सादृश्यात् भूतार्थस्य कल्पना। शकुन्तलां प्रति प्रागुत्पन्नस्य नृपानुरागस्य बाहुल्यात् अत्र परिकर नामांगमुपक्षिप्तम्। ‘समुत्पन्नार्थबाहुल्यं ज्ञेयः परिकरः पुन’ इति दर्पणलक्षणात्। भवत्विति। ‘भवतु’ काश्यपः साधुदर्शी नवेति विचारेणालम्।

इदानीं ‘पादपैः’ वृक्षैः ‘अन्तरितः प्रच्छन्नः सन् ‘एनां’ शकुन्तलां ‘विस्रब्धाम्’ अत्र कोऽपि नास्तिइति विश्वासयुक्ताम्, अतः स्वच्छन्दतः आलपन्तीं (‘समौ विस्रम्भ-विश्वासौ’ इत्यमरः)। शकुन्तलेति। ‘अतिपिनद्धेन’ दृढ़ं बद्धेन (‘आमुक्तः प्रतिमुक्तश्च पिनद्धश्चाऽपिनद्धवत्’ इत्यमरः) ‘वल्कलेन’ वृक्षत्वचा ‘नि-यन्त्रिता’ नितरां पीड़िता। ‘शिथिलय’ शिथिलं कुरु। प्रियंवदेति। ‘अत्र’ अस्मिन् नियन्त्रण-विषये ‘आत्मनः’ स्वकीयस्य ‘पयोधरयोः’ स्तनयोः ‘विस्तारयितृ’ विस्तारम् आापादयितृ ‘यौवनं’ युनः भावं (‘हायनान्त-युवादिभ्यः अण्’ ५।१।१३०; ‘अन्’ ६।४।१६७ इति प्रकृतिभावः)। ‘उपालभस्व’ तिरस्कुरु (‘यः सनिन्द उपालम्भ स्तत्र स्यात् परिभाषणम्’ इत्यमरः)।

24n.—1. कथमियं—The king could not first recognise Śak. Lateron he could know her from her reply to Anasūyā, thus कथम् expresses delight accompanied by surprise. 2. असाधुदर्शी—One who does not take a correct view of things, the reason for which follows. 3. तत्रभवान्—स भवान् इति तत्रभवान् इति सहसुपेति समासः। It is a honorific address and is generally used with respect to persons who are absent, while अत्रभवान् is used with persons that are present. त्रल् is used in the sense of प्रथमा by ‘इतराभ्योऽपि दृश्यन्ते’ 5.3.14 ; 1963. ‘भवत्-प्रभृति-शब्दयोगेऽभिधानम्। भवान्-दीर्घायु-र्देवानांप्रिय-आयुष्मन् इति भवदादयः’—Prabhā. 4. अव्याज &c.—वि+अज+घञ् करणे= व्याजः (‘हलश्च’ 3. 3. 121.)—artificial—‘व्याजः शाठ्येऽपदेशे च’ इति विश्वः—अव्याजेन मनोहरम्—fascinating without the interference of art. तपःक्षमं—क्षम= fit (Com.) Cf. आत्मकर्म०—Ra. I. 13; स्पर्श०—I. 25 infra; दास्यमपि०—Śak. V. 27; गौत०—VII. 5; उपभोग०—Act. I. Supra. 5. नियुङ्क्ते—Atmp. by ‘स्वराद्य-न्तो-प्रसृष्टात् इति वक्तव्यम्’—Vārt. 1. 3. 64. ‘कथं केवलात्—प्रजासु वृत्तिं यम् अयुङ्क्त वेदितुम्। कर्त्रभिप्राये भविष्यति’।—Prabhā. युज—“नियुङ्क्ते भूमिपालान् यो, नियोजत्यतिरक्षकान्। नियोजयति सामन्तान् स्वयमात्मनि युज्यते”—KR. 42. 17n. 1. 6. नीलोत्पल &c.

—नीलोत्पल is a kind of water-lily (‘नीलसोप्ला इति भाषा’—Kalpa.) This is purposely selected by the poet on account of its exceedingly tender nature. It blooms in the moonshine (‘अह्नि अम्भोजं, निशायां विकशति कुमुदम्’—SD.7.) and hence too delicate to endure the rays of the sun. 212n. 4. 7. शमी-लतां—लता means branch (Com.) शमी tree is supposed to contain fire inside. Vide 126n. 4; शमीमिवाऽभ्यन्तर-लीन-पावकाम्—Ra. III. 9. The tree being one of the hardest wood, the disproportionateness between the cutter and the cut is beautifully expressed. This tree has been mentioned purposely, as its branches are always required by the ascetics for kindling fire. MS. VIII. 247. The Śloka is quoted by VK. (SD. VI). For a parallel idea Cf. ‘भेत्तुं वज्रमणिं शिरिषकुसुमप्रान्तेन संनह्यते’—NŚ. 5; ‘ज्वलितं व्यजनेन पावकं ननु निर्वापयितुं हि कः क्षमः’—RH. IV. 58. 8. भवतु—An अव्यय, generally used when a topic is taken up, leaving aside the old one. (Supra.) 9. एनां विस्रब्धां पश्यामि—This act of the king is not at all unbecoming. For unmarried girls can be minutely observed, as otherwise all love marriages will have to be stopped. Elsewhere our hero remarks ‘भवतु। अनिर्वर्णनीयं पर-कलत्रम्’ (164n. 1) ‘अनार्यः खलु परदारव्यवहारः’ (248n. 1) where कलत्र or दार means a married woman. Besides the king waited for a suitable opportunity to meet his hostess lest she be confused. Cf. “नायकः—कः दोषः। निर्दोषदर्शनाः कन्यका भवन्ति। किन्तु कदाचित् अस्मान् दृष्ट्वा वालभावसुलभात् साध्वसात् न चिरमिह तिष्ठेत् तदनेनैव तमाल-जालान्तरेण पश्यामः”—NN. 1. ‘कन्यकादर्शनं निर्दोषम्’—PY. III. वि+स्रम्भ+क्त कर्तरि= विस्रब्धा at ease. The reading विश्रब्धा seems to be wrong for it means ‘forgotten’. Vide 163n. 2. 10. अतिपिनद्धेन—अपि - नह+क्त कर्मणि= अपिनद्धम् or पिनद्धम्। (5n. 1.) वल्कलेन—Cf. Eng. and Danish

Bark; Icelandic ‘Borkr’. 11. नियन्त्रिता—नि+यन्त्र+(‘तत् करोति तदाचष्टे’ वाः—२५७३) णिच् + क्तः कर्मणि। Tied up, pinioned—शिथिलं कुरु इति शिथिल+णिच्+लोट हि = शिथिलय a denominative verb.अस्मि = 1 ; 7n. 2 ; 225n. 7. 12. पयोधर &c.—धरति इति धरः।पयसः धरः = पयोधरः। With, ‘अण्’ ‘पयोधारः’। Vide 222n. 7 ; Cf.Ku. 1. 40. 13. उपालभस्व—उप+आ+लभ+लोट् स्व। ‘दुर्वादः स्यात् उपालम्भ स्तत्र यः स्तुतिपूर्वकः। सोल्लुण्ठनं सनिन्दस्तु यस्तत्र परिभाषणम्’—Jatādhara.

Remark—From the above conversation it will be noticed that Anasūyā by nature is very meek and does at once what she is requested to do. But Priyaṁvadā is vivacious and saucy and she at once retorts any charge brought against her.

राजा—कामम् अननुरूपमस्यावपुषो वल्कलम्। न पुनरलङ्कारश्रियं न पुष्यति। कुतः—

सरसिजमनुविद्धं शैवलेनापि रम्यं
मलिनमपि हिमांशोर्लक्ष्म लक्ष्मीं तनोति।
इयमधिक-मनोज्ञा वल्कलेनापि तन्वी
किमिव हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम्॥१८॥ (मानिनी)

King—Granted that the bark is ill-suited to her figure, yet it is not that it does not foster the beauty of an ornament.Because—a lotus even though fretted by moss (Vallisneria), is charming. The speck though dark, enhances the beauty of the cold-rayed (moon). This slender-bodied one is all the loveliereven with (her) bark (garment). To graceful forms what indeed is not an embellishment?

V. L.—‘वपुषो वल्कलम्’—B. M. C. ‘वयसो वल्कलम्’—R. V. S.

राजेति। इदं ‘वल्कलम् अस्याः’ शकुन्तलायाः ‘वपुषः’ शरीरस्य ‘कामम्’ अत्यर्थं,

रूपमनुगतम् इति अनुरूपं योग्यं, तत् न भवति इति ‘अननुरूपं’ सर्वथा अयोग्यं, यद्वा ‘अननुरूपम्’ अयोग्यम् इति ‘कामं’ मया स्वीकर्तव्यं (‘कामं प्रकामेऽनुमतौ’ इति विश्वप्रकाशः)। ‘पुनः’ इति भेदे [‘पुनरप्रथमे मतम्। अधिकारे च भदे च तथा पक्षान्तरेऽपि च’ इति मेदिनी]। ‘अलंकारस्य’ भूषणस्य ‘श्रियं’ शोभां ‘न पुष्यति’ न वर्धयति इति ‘न’। वर्धयत्वेव इत्यर्थः। [‘संभाव्यनिषेधनिवर्तने द्वौ प्रतिषेधौ’ इति वामनः]। सरसिजमिति। ‘शैवलेन’ जलनीलिकया नाम तृणभेदेन; [‘शेवलश्चैव शेवालः शैवलो जलनीलिका’ इति वाचस्पतिः]। ‘अपि’ इति गर्हायाम् (‘अपि संभावना-प्रश्न-शङ्का-गर्हा-समुच्चये’ इति विश्वः) ‘अनुविद्धं’ वेधितं [‘विद्धः स्यात् क्षिप्ते सदृशे बाधिते त्रिषु’ इति विश्वमेदिन्यौ। प्रकृते तदर्थाऽसंभवात् संसक्तत्वं लक्ष्यते। अन्तरा अन्तरा संसक्तम् इति भावः]। ‘सरसिजं’ पद्मं ‘रम्यं’ मनोहरम्। ‘लक्ष्मं चिह्नं कलङ्क इति यावत् कर्तृ, (‘लक्ष्म चिह्न-प्रधानयोः’ इत्यमरः) ‘मलिनमपि’ कृष्णवर्णमपि (‘मलिनं कृष्णदोषयोः’ इति हैमः) ‘हिमांशोः’ चन्द्रस्य (‘हिमांशुश्चन्द्रमा श्चन्द्र’ इत्यमरः) ‘लक्ष्मीं’ शोभां (‘शोभा सम्पति-पद्मासु लक्ष्मीः श्रीरिव दृश्यते’ इति शाश्वतः) ‘वल्कलेनापि’ तुच्छेन इति अपेरर्थः [पूर्ववत् गर्हायाम् अपि]। ‘तन्वी’ कृशाङ्गी (‘वोतो गुणवचनात्’ इति विकल्पेन ङीष् ४।१।४४) ‘इयं’ पुरोदृश्यमाना शकुन्तला ‘अधिकं मनोज्ञा’ मनोहरा इति सहसुपेतिसमासः। एतानि सर्वाणि समालोच्य मन्येऽहं ‘मधुराणां’ स्वभावतः शोभनानां (‘मधुरौ स्वादु-शोभनौ’ इति व्याड़िः) ‘आकृतीनां किमिव हि मण्डनं’ भूषणं ‘न’? अपि तु सर्वं भूषणतां प्रपद्यते इति। (इव इति वाक्यभूषायाम्। ‘इवेति ईषदर्थो-पमो-त्प्रेक्षा-वाक्यालङ्कारेषु’ इति वर्धमानः)। [अत्र द्वितीयचरणे उपमानस्याकर्तृत्वात् कर्तृ-प्रक्रमभङ्गः। वाक्यत्रयं पद-कदम्बकात्मकं द्वितीयं तु क्रियाकारकान्वितेत्येतद्रूपम् तेन वाक्य प्रक्रमभङ्गोऽपि। अतः “विधुरपि परिभिन्नो लक्ष्मणा लोभनीयः” (इति विद्याम्बुधिः) यद्वा “शिशिर-किरणमाली शोभनो लक्ष्मणापि” इति पठनीयम्। पुनः पादत्रये साधारणधर्मस्य रम्य-लक्ष्मी-विस्तार-मनोज्ञ-पदैः अभिधानात् माला-प्रतिवस्तूपमा। अन्त्यचरणे अर्थान्तरन्यासः अर्थापत्तिश्च। वृत्त्यनुप्रास-च्छेकानुप्रासयोः संसृष्टिः। मानिनीवृत्तम्। अनेन ‘माधुर्यं’ नाम अयत्रजोऽलंकार उत्तः। तल्लक्षणं तु दर्पणे (तृतीयपरिच्छेदे)—‘सर्वावस्थाविशेषेषु माधुर्यं रमणीयता’ इति। अनेन ‘प्रसिद्धि’र्नाम भूषणमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं तु तत्रैव ‘प्रसिद्धिः लोकसिद्धार्थैः उत्कृष्ठे रर्थसाधनः इति]।

25n.—1. कामम् अनुरूपम्—Either ‘Exceedingly unsuitable’or ‘granted that it is unsuitable’ (Com.) Cf. Ku. V. 44; Ra. IV. r3; VI. 22; Sl. 28 infra. 2. न पुनः &c.—पुनः implies भेद (Com.). It modifies what is admitted by कामम्। Cf. “A simple maiden in her flower, is worth a hundred coats of arms."—Tennyson. 3. वपुषः—R reads ‘वयसः’ for ‘वपुषः’, considering perhaps the previous speech of Priyaṁvadā which refers to Śak.’s youth, but ‘वपुषः’ is preferable as in the next Śloka the king refers to her form (आकृति) and not to her age (वयस्)। 4. न पुष्यति &c.—Unlike Russian Language two negatives make an affirmative in Sanskrit. Cf. ‘प्रत्युवाच तमृषिर्न तत्त्वतस्त्वां न वेद्मि पुरुषं पुरातनम्’—Ra. XI. 85; VI. 30; ‘न च परिचितः न चाप्यगम्यः’—Mālā. I. II. MS. VIII. 335; MD. 63, 106; S’PB. I. 35; Vik. 11. 10. पुष primarily means ’nurture’ hence secondarily it means ‘possess’ or ’exhibit’. Cf. ‘पुष्यति अनेकं सरयूप्रवाहः’—Ra. XVI. 58. ‘एवमादिभिः आकीर्णः श्रियं पुष्यति अयं गिरिः’—Rām. II. There the commentator Rāma remarks ‘पुष्यति वर्धयति’। Ra. VI. 58; XVIII. 32; IV. II ; III. 32. Ku. I. 25 ; VII. 18, 78. 5. सरसिजम्—सरसि जातम् इति सरसि+जन+ड कर्तरि (‘सप्तम्यां जनेर्डः’ 3. 2. 97.)= सरसिजम् or सरोजम्।७मी is optionally dropped by ‘तत्पुरुषे कृति बहुलम्’ 6. 3. 14. This is a योगरूढ़ word, hence etymologically though it means anything that grows in water or in a pond [‘सरः नीर-तड़ागयोः’], yet by usage it means lotus only. 6. अनुविद्धं—अनु+व्यध्+ क्त कर्मणि (व्यध् = विध् 6. 1. 16 ; 2412.) encased. 7. लक्ष्मीं—Unlike नदी, लक्ष्मी has Visarga in the nominative singular. Cf. “अवी-तन्त्री-तरी-लक्ष्मी-ह्री-श्री धीनाम् ऊणादितः। स्त्रीलिङ्गानाम् अमीषान्तु न सु-लोपः कदाचन।” But Cf. again “वाला निदाघलक्ष्मीव

तापयत्येव केवलम्”।8. किमिव &c.—For similar idea, Cf. ‘यथा प्रसिद्धैर्मधुरं शिरोरुहैः जटाभिरप्येवमभूत् तदाननम्।न षट्पदश्रेणिभिरेव पङ्कजं, सशैवालसङ्गमपि प्रकाशते’—Ku. V. 9. ‘अहो सर्वास्व-वस्थासु रामणीयकमाकृतिविशेषाणाम्’VI. Infra. ‘स्वभावसुन्दरं वस्तु न संस्कारमपेक्षते’—Dristānta-s’ataka, 49. ‘पतन्ति नास्मिन् विशदाः पतत्रिणो धृतेन्द्रचापा न पयोदपङ्क्तयः। तथापि पुष्णाति नभःश्रियं परां न रम्यमाहार्यमपेक्षते गुणम्’—Ki. IV. 23.‘संपेदे श्रमसलिलोद्गमः विभूषा रम्याणां विकृतिरपि श्रियं तनोति’—VII. 5. ‘अथवासर्वमलंकारो भवति सुपुरुषाणाम्’—Avimārāka II; ‘सर्वं शोभनीयं सुन्दरं नाम’—PN. I. ‘सर्वास्ववस्थासु चारूता शोभां पुष्यति’—Mālā. II.

शकुन्तला (अग्रतोऽवलोक्य)—एसो वादेरिद-पल्लव-ङ्गुलीहिं तुवरेदि विअ मं केशर-रुक्खओ। जाव णं सम्भावेमि [एष वातेरित-पल्लवाऽङ्गुलीभिः त्वरयतीव मां केशर-वृक्षकः। यावदेनं सम्भावयामि]। (इति परिक्रामति)।

Śakuntalā (Looking forward)—Yonder Vakula tree with its breeze-stirred-tendril-fingers is beckoning me, as it were, in haste. I will just honour it. (This said walks round).

प्रियंवदा—हला सउन्दले, एत्थ एव्व दाव मुहुत्तअ चिट्ठ। [हला शकुन्तले, अत्र एव तावत् मुहूर्तकं तिष्ठ।]

Priyaṁvadā—Dear Śakuntalā! do thou stand at this very place for a moment.

शकुन्तला—किं णिमित्तं? [किं निमित्तम् ?]

Śakuntalā—What for ?

प्रियंवदा—तुए उबगदाए लदा-सणाहो विअ अअं केसर-रुक्खओ पडिभादि। [त्वया उपगतया लता-सनाथ इव अयं केशर-वृक्षकः प्रतिभाति]।

Priyaṁvadā— For with thee by (its side), this Vakula tree appears as if wedded to a creeper.

शकुन्तला—अदो क्खु, पिअंवदा सि तुमं। [अतः खलु प्रियंवदासि त्वम्]।

Śakuntalā—Hence truly you are named Priyaṁvadā.

राजा—प्रियमपि तथ्यमाह शकुन्तलां प्रियंवदा। अस्याः खलु—

अधरः किसलय-रागः कोमल-विटपाऽनुकारिणी बाहू।
कुसुममिव लोभनीयं यौवनमङ्गेषु सन्नद्धम्॥१९॥ (आर्या)

King—Priyaṁvadā has told Śakuntalā a truth though (it is) a compliment. Truly—her lip has the redness of a fresh sprig; her arms imitate tender twigs and her youth, alluring as flowers, pervades all her limbs.

शकुन्तलेति। ‘वातेन’ वायुना ‘ईरिताः’ सञ्चालिताः ‘पल्लवा’ एव ‘अङ्गुल्यः’ ताभिः, ‘केशरवृक्षकः’ वकुलवृक्षकः (‘ह्रस्वे’ ५।३।८६ इति कः) ‘मां त्वरयति’ जलसेचनार्थम् आह्वयतीव। [‘पल्लवाङ्गुलीभिः’ इत्यत्र रूपकम्। ‘अङ्गुली-सञ्चालनेन त्वरयति’ इत्यनेन उत्प्रेक्षा च]। ‘संभावयामि’ जलसेचनेन सम्मानयामि [‘संभावना वासनायां गौरवे ध्यानकर्मणि’ इति अजयपालः]। प्रियंवदेति। ‘यावत्’ इति स्तुतौ [‘यावत् कार्त्स्नेऽवधारणे प्रशंसायां परिच्छदे मानाधिकार-संभ्रमे’ इति भानुजिधृत-मेदिनी) ‘उपगतया’ सम्मिलितया। ‘लतया सनाथः’ युक्तः [अनेन शकुन्तलाया लतासादृश्यं प्रदर्श्य तत्-सौन्दर्यं वर्णितम्। गुणोत्प्रेक्षा]। शकुन्तलेति। ‘अतः’ अनेन प्रियकथनेन ‘त्वं प्रियंवदा’ मधुरं भाषमाणा ‘असि’ (‘प्रियवशे वदः खच्’ ३।२।३८ इति खच्) [‘अत्रैव तावत्’ इत्यादिना ‘अतः खलु’ इत्येतदन्तेन निरुक्तिर्नाम भूषणमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं तु दर्पणे—‘पूर्वसिद्धार्थ-कथनं निरुक्तिरिति कीर्त्यते’]। राजेति। यत् प्रियं प्रायेण हि तत्असत्यं, न कुत्राऽपि तूभयोः युगपत् समागम इति प्रियेण सत्यस्य विरोधः अपि शब्देन व्यज्यते।किन्तु अस्मिन् क्षेत्रे ‘प्रियंवदा शकुन्तलां प्रियमपि’ मधुरमपि ‘तथ्यं’ न तु अनृतम् ‘आह’ कथयति। अधर इति। यत् प्रियंवदया लतात्वम् आरोपितम् अधुना तत् साधयति। ‘अस्याः’ शकुन्तलायाः खलु ‘अधरः’ ओष्ठः (‘अधरस्तु पुमानोष्ठेऽनूर्ध्वेऽपि वाच्यवत्’ इति मेदिनी) ‘किसलयस्य’ नूतनपर्णस्य ‘रागः’ रक्तिमा इव ‘रागः’ रक्तिमा यस्य (उष्ट्रमुखवत् उत्तरपदलोपी बहुव्रीहिः ८३०) तादृशः। ‘वाहू’ भुजौ ‘कोमलौ’ नम्रौ ‘विटपौ’ स्कन्धोर्ध्वशाखे (‘स्कन्धादूर्ध्वं तरोः शाखा कटप्रो विटपो

मत’ इति कात्यः) तयोः ‘अनुकारिणौ’ सदृशौ इत्यर्थः (‘तस्य चाऽनुकरोतीति शब्दाः सादृश्यसूचका’ इति काव्यादर्शे २।५७-६५) ‘कुसुममिव लोभनीयं’ चित्ताकर्षकं ‘यौवनं’ तारुण्यम् ‘अङ्गेषु’ सर्वगात्रेषु ‘सन्नद्धम्’ आविर्भूतम् इत्यर्थः। [अत्र समासगा आर्थी, समासगा गौणी, पूर्णा श्रौती इत्युपमानां संसृष्टिः। “बाहू मृदुल-विटपाविव प्रतनू” इति पठित्वा उद्देश्य-प्रति-निर्देश्य-प्रक्रम-भङ्गः समाधेयः। अनेन पदोच्चयनाम भूषणम् उपक्षिप्तम्। “सञ्चयोऽर्थानुरूपो यः पदानां स पदोच्चयः” इति लक्षणात्। इयमार्या]।

26n.—1. वातेरित &c.—ईर + क्त कर्मणि = ईरिताः waved. Cf. ‘वसन्तः पवनचालिताभिः पल्लवाङ्गुलीभिः त्वरयतीव भवन्तम्’—Mālā. III; JH. V. 44 ; VII. 3 ; Ki. II. 50. 2. सम्भावयामि—सम्+भू means ’to think well of’, hence ‘to honour’, Cf. ‘एवं संभावयित्वा तु नारदं समुपस्थितम्’—PP. I. 15.Ra. V. 11 ; VII. 8; S’ak. VII. 3; JH. III. 31 3. मुहूर्तकम्—हुर्च्छा (कौटिल्यगतौ)+क्त बाहुलकात् ( ऊ-३७६। मुडागमश्च। ‘राल्लोपः’ 6.4.21. इति छलोपः। ‘हलि च’ 8 2. 77. इति दीर्घः। or “लिङ् चोर्ध्वमौहूर्तिके” 3. 3 164. इति पाणिनि-निर्देशात् वा मुहूर्तः—BhD.उपगतया—Note the appropriateness of the word in connection with नाथ (husband). 4. ०सनाथ—Lit. नाथेन सह वर्तमानः सनाथः but here it means ‘united with’. Cf. ‘भक्तिशोभासनाथं’—Ku. VII. 94. वितान०—II, infra ; MD. 97 ; कुम्भ०—Vik. IV. 5. प्रियमपि तथ्यम्—Cf. ‘तामूचतुस्ते प्रियमपि अमिथ्या,—Ra. XIV. 6. ‘अवितथसूनृतेन सूनोः’—VIII. 92. ‘सुलभाः पुरुषा राजन् सततं प्रियवादिनः। अप्रियस्य च पथ्यस्य वक्ता भोक्ता च दुर्लभः,—Rām. III. 37. 2 ; Ki. I 4. 6. अधर &c.—अधर is the lower lip, while ओष्ठ is the upper one, but read—यथा ‘रदनच्छदौ ‘दशनवाससी’ उभयत्र वर्तते तथा ओष्ठाऽधरोऽपि उभयत्रेति नयनानन्दः। रायमुकुटोऽप्याह ‘उपरवर्ती अधोवर्ती च ओष्ठः अधरोऽपि एवम्’—Kalpa. P. 18. 7. कोमल-विटप &c.—(i) विटान् पाति ‘इति आतोऽनुपसर्गे कः’ 3. 2. 3. (ii) विटानां पानम्, पा पाने घञर्थे कः (Vārt. 3. 3.58) (iii) वेटति

(आक्रोशे) इति कपन्।—ऊ—४३२।—BhD. 8. लोभनीयं (also रमणीय infra.)—बाहुलकात् कर्तरि अनीयर् 3. 3. 113—attractive, tempting. The king’s latent desire to possess Śak. is made somewhat patent by this epithet. कुसुमम्—जात्यैकवचनम्। 9. सन्नद्धम्—Cf. ‘लतेव सन्नद्धमनोज्ञ-पल्लवा’—Ra. III. 7.

अनसूया—हला सउन्दले, इअं सअंवर-वहू सहआरस्म तुए किद-णामहेआ वणजोसिणित्ति णोमलिआ। णं विसुमरिदा सि। [हला शकुन्तले, इयं स्वयंवर-वधूः सहकारस्य त्वया कृत-नामधेया वनज्योत्स्नेति नवमल्लिका। एनां विस्मृतासि?]

Anasūyā—Dear Śakuntalā ! here is the Jasamine, named by thee, ‘Vanajyotsnā’ (Lit. the moonlight of the grove), the self-chosen bride of the mango tree. Hast thou forgot it ?

शकुन्तला—तदा अत्ताणं बि विसुमरिस्मं [तदा आत्मानमपि विस्मरिष्यामि]। (लतामुपेत्य अवलोक्य च), हला, रमणीये क्खु काले इमस्स लदा-पाअब-मिहुणस्स वइअरो संवृत्तो। णव-कुसुम-जोव्वणा वणजोसिणी, वद्ध-पल्लवदाए उबभोअक्खमो सहआरो। [हला रमणीये खलु काले अस्य लता-पादप-मिथुनस्य व्यतिकरः संवृत्तः। नव-कुसुम-यौवना वनज्योत्स्ना, वद्ध-पल्लवतया उपभोगक्षमः सहकारः]॥ (इति पश्यन्ती तिष्ठति)।

Śakuntalā—Then even my own self I’ll forget. (Going up to the creeper and looking) Dear S’akuntalā! in a (very) delightful season, indeed the union between the pair of a tree and a creeper has taken place.The Forest-moon-light has (blooming) youth (marked with) new flowers, and the mango-tree with its newly put forth tendrils is (quite) capable of enjoyment. (This said, stands looking at it.)

V. L.—‘बद्ध’—B.M. V. S. ‘स्निग्ध’—R.

अनसूयेति। ‘सहकारस्य’ आम्रस्य (‘आम्रश्चूतो रसालोऽसौ सहकारोऽतिसौरभ’ इत्यमरः) स्वयं वृणीते या सा ‘स्वयंवरा’ (‘संज्ञायां भृतृृवृजि—’ ३।२।४६; २९६३ इति खच्) ‘स्वयंवरा’ चासौ ‘वधू’श्चेति ‘स्वयंवरवधूः’। ‘वनज्योत्स्ना इति त्वया’ ‘कृतं’ विहितं ‘नामधेयं’ यस्याः सा ‘नवमल्लिका’ लता। ‘एनां’ नवमल्लिकां ‘विस्मृता असि’ किम्। [‘ज्ञानार्थत्वात् कर्तरि वर्तमाने क्तः। जलं वृष्टो देव इतिवत् क्वचिदन्यतोऽपि कर्तरि क्तः वक्तव्य’ इति न्यायपञ्चाननपादाः]। शकुन्तलेति। ‘रमणीये’ इति बाहुलकात्—कर्तरि अनीयर्। ‘लतायाः’ वनज्योत्स्नायाः ‘पादपस्य’ रसालस्य च यत् मिथुनं’ द्वन्द्वं स्त्रीपुंसयुगलम् इत्यर्थः (‘मिथुनं न द्वयोः राशिभेदे स्त्रीपुंसयुग्मके’ इति मेदिनी) तस्य, ‘व्यतिकरः’ मिलनं ‘संवृत्तः’ जातः। ‘नवं’ प्रथमोद्गतम् अतएव मनोहरं ‘कुसुमं’ पुष्पं, रजोदर्शनं च एव ‘यौवनं यस्याः तादृशी, ‘वनज्योत्स्ना,’। ‘सहकारः’ रसालः ‘वद्धाः’ सम्भूय जाताः ‘पल्लवाः’ यस्य। तस्य भावः तया, सञ्जात- किशलयतया [इति नायक व्यवहारात् समासोक्तिः]। ‘उपभोगस्य क्षमः’ योग्यः।

27n.—1. स्वयंवरवधूः &c.—This sort of mock marriage has been elsewhere described by Kāli. Cf. ‘मिथुनं परिकल्पितं त्वया सहकारः फलिनी च नन्विमौ’—Ra. VIII. 61. Śak. IV. 12. For स्वयम्बर marriage vide MS. IX. 90 ; Ra. VI; Nalodaya I. 30 ; लक्ष्मी०—Vik. III ; Kunāla Jātaka; Nacca Jātaka, ṚV. X. 85, 13-15. 2. वनज्योत्स्ना—ज्योतिरस्ति अस्याम् इति ज्योतिस्+न मत्वर्थे= ज्योत्स्ना (निपातनात्) by ‘ज्योत्स्ना-तमिस्रा—’ 5. 2. 114. 3. एनां विस्मृतासि—No शेषविवक्षा, hence no ६ष्ठी with स्मृ (2. 3. 52). ‘शेषे किम्? कर्म-विवक्षया द्वितीयैव, मातरं स्मरति, माता स्मर्यते’—Prabhā. स्मृ is सकर्मक, so कर्तरि क्त is not available, hence विस्मृतम् इति भावे क्तः। विस्मरणम् इत्यर्थः। Then विस्मृतम् अस्ति अस्या इति अर्श आदित्वात् अच्—Ra. XIX. 2. Read. 152n. 8. 4. मिथुनस्य व्यतिकरः—मेथति इति मिथ (संगमे)+उनन् (ऊः 342)—मिथुनम् couple. वि+अति+कृ+घ अधिकरणे ३।३।११८ = ‘व्यतिकरः’ union. Cf. ‘तीर्थे तोय-व्यतिकरभवे’—Ra. VIII. 95.

Mālā. I. 4 MD 15; ŚPB IV. 53; VII. 28 संगता—26n. 3. वद्ध—produced—Ra. XI1. 69; Ku. V. 60.

प्रियंवदा—अणसूए, जाणासि किं सउन्दला वणजोसिणिं अदिमेत्तं पेक्खदि त्ति [अनसूये, जानासि किं शकुन्तला वनज्योत्स्नाम् अतिमात्रं प्रेक्षते इति]।

Priyaṁvadā—Do you know, Anasūyā, why Śakuntalā looks so intently at Vanajyotsnā?

अनसूया—ण क्खु विभावेमि। कहेहि [न खलु विभावयामि। कथय।]

Anasūyā—I fail indeed to guess. Pray tell (me).

प्रियंवदा—जह वणजोसिणी अणुरूबेण पाअबेण संगदा, अबि णाम एव्वं अहं बि अत्तणो अणुरूबं वरं लहेअं त्ति [यथा वनज्योत्स्ना अनुरूपेण पादपेन सङ्गता, अपि नाम एवमहमपि आत्मनः अनुरूपं वरं लभेय इति]।

Priyaṁvadā—“As Vanajyotsnā is united with a fit tree, so may I too get a consort becoming me,” (she thinks.)

शकुन्तला—एसो णूणं तुह अत्तगदो मणोरहो [एष नूनं तव आत्मगतो मनोरथः]। (इति कलसमावर्जयति)।

Śakuntalā—This, surely, is the wish in your own mind. (This said, inverts the pitcher).

V. L.—‘जानासि किम्’—R. B. V. S. ‘जानासि किं निमित्तम्’—M.

प्रियंवदेति। ‘अतिमात्रं’ सातिशयम् औत्सुक्येन सह। अनसूयेति। ‘न खलु विभावयामि’ हेतुमवधारयामि। प्रियंवदेति। ‘अनुरूपेण’ योग्येन पादपेन’ सहकारवृक्षेण सह ‘सङ्गता’ मिलिता। ‘अपि’ इति प्रश्ने। ‘नाम’ इति संभावनायाम्। तद्योगे च लिङ्। किमेवं सम्भवेत् यत् ‘अहमपि’ (अपिः अत्र समुच्चये) ‘आत्मनः अनुरूपं’ योग्यं ‘वरं’ वोढ़ारं भर्तारम् इति यावत् (‘वरो जामातरि वृतौ’ इति मेदिनी) ‘लभेय (३।३।१७२) इति’ मनसि निधाय वनज्योत्स्नाम् अतिमात्रं प्रेक्षते इत्यर्थः। [राजा—‘कथमियम्’ इत्याद्येतदन्तेन ‘विलोभनं’ नामाङ्गम् उपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं तु दर्पणे—‘गुणाख्यानं विलोभनम्’।] शकुन्तलेति।

‘आत्मानं’ मनः ‘गतः’ स्थितः (२या समासः। २।१।२४) ‘मनोरथः’ अभिलाषः। त्वमेव अनुरूपं वरं लब्धुमिच्छसि इत्यर्थः। ‘आवर्जयति’ सेचनार्थम् अवनमयति।

28n.—1. विभावयामि—I guess; UC. II. 24. MM. I. 18. अपि नाम—अपि implies a query, while नाम, संभावना। The two together indicate a wish and introduce a question as to whether it will be satisfied. It has the sense of (a) ‘is it likely’, ‘may it be’; (b) ‘would that,’ ‘I wish that’—AD. Cf. ‘अपिनाम भवदुपाध्याययजमानस्य निवृत्ता’ &c.—PR; ‘तदपिनाम रामभद्रः पुनरपि इदं वनम् अलङ्कुर्यात्’—UC. II. ‘अपिनाम दुरात्मा राक्षसो गृह्यते’—MR. 1; ‘अपि नामाऽहं पुरूरवा भवेयम्’—Vik. II. It has a different sense in JP (Vide Bombay Ed. P. 236), where it introduces a question but does not involve the wish as it does here and also generally. 2. मनोरथः—Desire is so termed, as it carries the mind of a man from one place to another as does a chariot carry a man from one place to another. Cf. ‘यदात्मना कृतं तन्मयि संभावयसि’—Rat. II. 3. आवर्जयति—आ–वृज+णिच्+लट् ति। Inverts the pot in order to pour out its contents. Cf. ‘आवर्जिताऽष्टापदकुम्भतोयैः’—Ku. VII. 10. But आवर्जन generally means ‘bending.’ Cf. ‘त्वदावर्जितवारिसम्भूतम्’—Ku. V. 34. ‘आवर्जितपूगमालं’—Ra. XIII. 17 ; XIII. 24 ; XVI. 19. MD. 49.

राजा—अपि नाम कुलपतेरियम् असवर्ण-क्षेत्र-सम्भवा स्यात् ?अथवा कृतं सन्देहेन।

असंशयं क्षत्र-परिग्रह-क्षमा, यदार्यमस्यामभिलाषि मे मनः।
सतां हि सन्देह-पदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तःकरण-प्रवृत्तयः॥२०॥ (वंशस्थविल)

तथापि तत्त्वत एनामुपलप्स्ये।

King—Can it be that this (girl) is sprung from a wife of an unlike

caste of the chief of the patriarch? Or away with misgivings! She is doubtless fit to be married by a Kṣatriya, since my noble mind has a longing for her. For, to the good, in matters that are subjects of doubts, the promptings of their inner mind are decisive proofs. Nevertheless I will test her rightly.

राजेति। ‘अपि नाम’ किमेवं सम्भवेत् यत् ‘इयं’ शकुन्तला ‘कुलपतेः’ कण्वस्य ‘असवर्णं’ ब्राह्मणात् भिन्नं क्षत्रियादि यत् ‘क्षेत्रं’ कलत्रं (‘क्षेत्रं शरीरे केदारे सिद्धस्थान-कलत्रयोः’ दति विश्व-मेदिन्यौ) तस्मात् ‘सम्भवः’ उत्पत्तिः यस्याः तादृशी। स्यात् (‘शकि लिङ् च’ ३।३।१७२ इति लिङ्) अथवा इति पक्षान्तरे। ‘सन्देहेन कृतम्’ अलं [‘कृतमिति निवारण-निषेधयोः’ इति सरस्वती-कण्ठाभरण-वृत्तौ। ‘गम्यमानापि क्रिया कारक-विभक्तौ प्रयोजिका’ ५६८ इति करणे तृतीया)। असंशयमिति। ‘असंशयं’ निश्चितम् इयं शकुन्तला, क्षतः नाशात् त्रायते इति ‘क्षत्रः’ क्षत्रिय इत्यर्थः (‘क्षत्रः क्षत्रिय-राजन्यौ’ इति नाममाला) तस्य, ‘परिग्रहः’ स्त्रीत्वेन अङ्गीकारः (‘परिग्रहः कलत्रे च मूलस्वीकारयोरपि’ इत्यजयः) तस्य ‘क्षमा’ योग्या। इयं निःसन्देहं क्षत्रियपत्नी भवितुम् अर्हति इति भावः। [अत्र मत्परिग्रहक्षमा इति वक्तव्ये क्षत्रेति सामान्योक्तेः अप्रस्तुतप्रशंसा]। ‘यत्’ येन हेतुना ‘आर्यं’ कदापि नासत्पथ-प्रवृत्तम्, अतएव श्रेष्ठम् इत्यर्थः। ‘मे’ पुरुवंशोत्पन्नस्य जितेन्द्रियस्य मम ‘मनः अस्यां’ शकुन्तलायाम् ‘अभिलाषि’ सस्पृहं वोढ़ुमिच्छु इत्यर्थः। [महापुरुषाणाम् आत्मप्रशंसायां न दोषः। तथा च रामायणे—‘आर्यरामस्य रामत्वं पश्यन्तु हरियूथपाः’]। ‘संदेहस्य पदेषु’ स्थानेषु (‘पदं व्यवसित-त्राण-स्थान-लक्ष्याऽङ्घ्रि-वस्तुषु’ इत्यमरः) सन्देहविषयीभूतेषु ‘वस्तुषु’ पदार्थेषु, कर्तव्यम् अकर्तव्यं वा इति संशयास्पदेषु विषयेषु इत्यर्थः, ‘सतां’ शुद्धशीलानाम् ‘अन्तःकरणस्य’ चेतसः ‘प्रवृत्तयः’ गतयः ‘हि’ इत्यवधारणे (‘हि हेताववधारणे’ इत्यमरः) ‘प्रमाणं’ सत्याऽनृतयोः मानदण्डस्वरूपम्। [‘सदेहपदेषु वस्तुषु’ इत्यत्र पुनरुक्तवदाभास-नामाऽलंकारः। अर्थान्तरन्यासकाव्यलिङ्गाऽनुप्रासाः। अनेन ‘परिन्यास’ इत्यङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं तु दर्पणे ‘तन्निष्पत्तिः परिन्यासः’। वंशस्थविलं वृत्तम्]। तथापीति। ‘तथापि’ शकुन्तलायाः मत्परिग्रह-योग्यत्वे निर्णीते सत्यपि। उपलप्से ज्ञास्ये। इयं ब्राह्मणेतर-क्षेत्र-सम्भूता नवेति पृष्ट्वा अवगमिष्यामि। [अनेन पूर्वनिर्णयेण अपरितोषः सूचितः]।

29n.—अपिनाम &c.—The previous conversation between Anasūyā and Priyaṁvadā gives the king an occasion for thinking about the possibility of his being a ‘अनुरूप वर’। 2. असवर्ण-क्षेत्र-सम्भवा—समान वर्णः यस्य तत् ‘सवर्णम्’। समान with वर्ण is changed to ‘स’ by “ज्योतिर्-जनपद-रात्रि-नाभि-नाम-गोत्र-रूप-स्थान-वर्ण-वयो-वचन वन्धुषु” 6. 3. 8. Mr. Kale & Prof. G have explained the formations of सवर्ण with the help of योग-विभाग of the Sūtra ‘समानस्य छन्दसि’ &c. 6. 3. 84. But the question of योगविभाग does not arise at all, when the formation of a word can be accounted for by an independent Sūtra (1013). Vide 23n. 6 क्षेत्रम्—a wife. न सवर्णम असवर्णम्। असवर्णं क्षेत्रम् = असवर्णक्षेत्रम् a wife not of the same class. तस्मात् सम्भवः यस्याः सा = असवर्णक्षेत्रसम्भवा—an instance of व्यधिकरण बहुव्रीहि sanctioned by VM. ‘अवर्ज्यो हि बहुव्रीहिः व्यधिकरणः जन्माद्युत्तरपदः’—KSV. V. 2. 19. But in this particular case, we can avoid it if we derive सम्भव with अप् in the अपादान वाच्य—‘सम्भवति अस्मात् इति सम्भवः’ i. e. orign, hence ‘असवर्णक्षेत्रं सम्भवः यस्याः सा’ इति समानाधिकरणः बहुव्रीहिः। Vide MS.—III. 12 & 13. 3. कृतं सन्देहेन—‘कृतम्’ (= अलम्) is an अव्यय = enough ‘कृतं युगे, अलमर्थे स्याद्विहिते, हिंसिते त्रिषु’—Medini. Ra. XI. 41 ; Ki. II. 17. करणे तृतीया। 250n. 2, and MN on ‘अलं महीपाल तव श्रमेण’ in Ra. II. 24. क्षत्रपरिग्रहक्षमा—For Manu says ‘पुत्रा येऽनन्तरस्त्रीजाः क्रमेणोक्ता द्विजन्मनाम्। तानन्तरनाम्नस्तु मातृदोषात् प्रचक्षते’—X. 14. 4. सतां हि &c. प्रमाण (standard of guide) is always neuter singular. Now Cf.—वेदोऽखिलो धर्ममूलं स्मृतिशीले च तद्विदाम्। आचारश्चैव साधूनामात्मनस्तुष्टिरेव च’—MS. II. 6; ‘मनोबुद्धिरहङ्कारश्चित्तं करणमान्तरम्। प्रमाणं नित्यमर्यादा शास्त्रेषु सत्यवादिनि’॥ “अथवा नैतदेवं हि यन्मया परिशंकितम्। मनसो हि मम प्रीतिरुत्पन्ना तव दर्शनात्”॥—Rām. V. 36. 17. This stanza and its latter half have been quoted in DR and in तन्त्रवार्तिक of Kumārila Bhatta respectively.

शकुन्तला—(ससम्भ्रमम्) अम्मो, सलिल-सेअ-सम्भमुग्गदो णोमलिआं उज्झिअ वअणं मे महुअरो अहिवट्टइ [अम्भो, सलिल-सेक-सम्भ्रमोद्गतः नवमल्लिकाम् उज्झित्वा वदनं मे मधुकरः अभिवर्तते]। (इति भ्रमर-बाधां रूपयति)।

Śakuntalā—(In a flurry) Dear me, stirred up by the disturbance caused by the sprinkling of water, a drone leaving the Jasamine is making towards my face. (This said, gesticulates annoyance from the drone.)

राजा। (सस्पृहमवलोक्य)—

चलापाङ्गां दृष्टिं स्पृशति बहुशो वेपथुमतीं
रहस्याऽऽख्यायीव स्वनसि मृदु कर्णाऽन्तिक-चरः।
करं व्याधुन्वत्याः पिवसि रति-सर्वस्वमधरं
वयं तत्त्वान्वेषान् मधुकर ! हतास्त्वं खलु कृती॥२१॥ (शिखरिणी)

King—(Looking wistfully) We, through search for truth (about her), are undone. O drone, thou indeed are lucky (here). (For) many a time thou touchest her tremulous eyes with rolling corners; flitting by her ears thou hummest gently as if to whisper some secret (of love). Despite her waving the hand, thou kissest her lip which is the be-all of (sexual) pleasure.

V. L.—‘अभिवर्तते’—R. V. B. ‘धन्यालोक’। ‘अभिभवति’—S. M. ‘करौ’—R. B. V. ‘करम्’—HS. M. S. ‘कर्णान्तिकचरः’—B. M. S. V. R’s Com. ‘कर्णे अन्तिकचरः’— R.

शकुन्तलेति। ‘ससम्भ्रमं समयं [‘संभ्रमः साध्वसेऽपि स्यात् संवेगादरयोरपि’ इति मेदिनी]। ‘अम्भो’ इति विस्मये (‘विस्मये दुःसहे अम्भो नित्यं स्त्रीभिः प्रयुज्यते’ इति भरतः) ‘सलिलस्य सेकेन’ सेचनेन यः सम्भ्रमः’ सञ्चलनं तस्मात् ‘उद्गतः’ उत्थितः। ‘उज्झित्वा’ विहाय ‘वदनम् अभि’ लक्षीकृत्य ‘वर्तते’ आगच्छतीत्यर्थः। (‘अभिरभागे’ १।४।९१ ; ५५३ इति अभेः कर्मप्रवचनीय-संज्ञा। तद्योगे द्वितीया २।३।८]। ‘भ्रमरात् बाधां’ पीड़ां [‘पीड़ा बाधा

व्यथा दुःख’ मित्यमरः] ‘निरूपयति’ भ्रमर-पतन-परिजिहिर्षया हस्तक्षेपादिकं करोति इति भावः। चलेति। हे ‘मधुकर’ त्वं ‘वेपथुः’ कम्पः अस्ति यस्याः तां ‘वेपथुमती’ सकम्पाम् अपि च ‘चलः’ चञ्चलः ‘अपाङ्गः’ नेत्रान्तः यस्याः तां चञ्चलप्रान्ताम् (‘अपाङ्गः त्वङ्गहीने स्यात् नेत्रान्ते तिलकेऽपि च’ इति मेदिनी) तादृशीं ‘दृष्टिं’ चक्षुः (करणे क्तिन् ३।३।९४ ; ‘दृष्टि ज्ञानेऽक्ष्णि दर्शने’ इत्यमरः) ‘बहुशः’ बहुवारान् (‘बह्वल्पार्थात् शस्—‘५।४।४२ इति शस्) ‘स्पृशसि’ चुम्बसि इत्याशयः। ‘रहस्यं’ गोपनीयं (‘रहस्या स्त्री नदीभेदे, गोपनीयेऽभिधेयवत्’ इति मेदिनी) यस्य ‘आख्यायी इव’ वक्ता इव [इति क्रियोत्प्रेक्षा]। ‘कर्णयोः अन्तिके’ निकटे चरति इति ‘कर्णान्तिकचरः’ सन् ‘मृदु’ अस्फुटं यथा स्थात् तथा ‘स्वनसि’ गुञ्जसि [इति स्वभावोक्तिः। अनेन कपोलस्पर्शानुभवः व्यज्यते]। ‘करं’ हस्तं ‘व्याधुन्वत्याः’ भ्रमरनिरासाय इतस्ततः कम्पयन्त्याः ‘अस्याः’ शकुन्तलायाः ‘रतिसर्वस्वं’ कामसारभूतम् ‘अधरम्’ ओष्ठं ‘पिबसि’ चुम्बसि। [तथा चोक्तं—‘कामिनाम् अधरस्वादः सुरतात् अतिरिच्यते’ इति] ‘वयम्’ अहम् (‘अस्मदो द्वयोश्च’ १।२।५९ इति बहुवचनम्) ‘तत्त्वस्य’ किमियं क्षत्र-परिग्रहक्षमा न वा इति स्वरूपस्य ‘अन्वेषात्’ विचारणात् ‘हता’ भग्नमनसः जाता (‘मनोहतः प्रतिहतः प्रतिवद्धः हतश्च सः इत्यमरः) ‘त्वं खलु कृतीं कृतकार्य इत्यर्थः भूमार्थे इनिः। [‘वयं हतास्त्वं कृती’ इति व्यतिरेकः। नीलोत्पलादिभ्रान्त्या भ्रान्तिमान्। मधुकरे नायक-व्यवहार-समारोपात् समासोक्तिः। ‘त्वं कृती’ इत्यत्र चरणत्रयं हेतुत्वेनोपात्तम् इति काव्यलिङ्गम्। आद्यवाक्यद्वये रसनाकाव्यलिङ्गम्। श्रुत्यनुप्रासश्च। शिखरिणी वृत्तम्।अत्र प्राप्तिर्नाम अङ्गम् उपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं तु दर्पणे ‘प्राप्तिः सुखागमः’]।

30n.—1. वदनमभिवर्तते &c.—Shows that S’ak, is a woman of Padminī-type. Cf. ‘भवति कमलनेत्रा नासिकाक्षुद्ररन्ध्रा अविरलकुचयुग्भा दीर्घकेशीकृशाङ्गी।मृदुवचनसुशीला नृत्यगीतानुरक्तासकलतनुसुवेशा पद्मिनी पद्मगन्धा’—Ratimañjari. 2. सस्पृहमवलोक्य—The king is jealous of the bee on account of its dallying with S’ak.3. करं—The waving of one hand seems to be more natural. व्याधुन्वत्याः—‘वि’शेषेण ‘आ’ समन्तात् धुन्वती (धू+शतृ+ङीप्) तस्याः। No ‘नुम्’ in the Fem. as ‘आत् शी नद्योः नुम्’ 7. 1. 80. does not apply ‘अवर्णान्तात् शब्दात्

किम्? (शृणु शतृ) शृण्वती, (कुरु शतृ) कुर्वती’—Prabhā. धू—“धूनोति चम्पकवनानि, धुनोत्य् अशोकम्। चूतं धुनाति, धुवति स्फुटिताऽतिमुक्तम्। वायुर्विधूनयति चम्पकपुष्परेणन् यत् कानने धवति चन्दनमञ्जरिश्च”—KR. 8. 4. रहस्याख्यायी—आ+चक्ष्+णिनि कर्तरि= आख्यायी। चक्ष becomes ख्या with an आर्धधातुक-प्रत्यय by ‘चक्षिङः ख्याञ्’ 2. 4. 54. HD. admits the existence of an independent ख्या Dhātu while Nyāsakāra and BD differ. ‘ख्या प्रकथने। अयं सार्वधातुकमात्रविषयः’—SK 2463 ; ‘इदमसार्वधातुकविषयमिति आत्रेयादयः। अन्येतु सामान्येन मन्यन्ते’—Dhāturūpa Kalpadruma. 5. अधरं पिवसि—Cf. ‘अधरं पातुं प्रवृत्तः’—Vik; Bhartṛ Hari 1. 26. ‘अधरमधु वधूनां भाग्यवन्तः पिवन्ति’—Kirāt. 6. वयं &c.—कृती—’learned’ ‘कृती स्यात् कर्मकुशले पण्डिते शर्ववर्मणि’ इति कलापचन्द्रधृतः कोषः। But here it means successful. MN. (Ki. II. 9.) following Vardhamāna derives it with इनि by ‘इष्टादिभ्यश्च’ 5. 2. 88 ; (अनेन कृतम् इति कृती)। BhD follows suit. But neither VM nor BD includes कृत in the इष्टादि class. Besides इष्टादि is not an आकृतिगण। Hence say कृतम् इति भावे क्तः। कर्म इत्यर्थः deed. Next भूमार्थे प्रशंसार्थे वा इनिः by ‘अतः इनिठनौ’ 5.2.115 ; 135n. 4. ‘वयम्’= ‘अहम्’ inspite of its attribute ‘हताः’—Vide 159n. 1.

शकुन्तला—ण एसो धिट्टो विरमदि। अण्णदो गमिस्सं [न एष धृष्टो विरमति। अन्यतो गमिष्यामि] (पदान्तरे स्थित्वा। सदृष्टिक्षेपम्) कहं इदो बि आअच्छदि। हला, परित्ताअह परित्ताअह मं इमिणा दुव्विणीदेण दुट्ट-महुअरेण अहिहूयमाणं [कथम् इतोऽपि आगच्छति? हला परित्रायेथां परित्रायेथां माम् अनेन दुर्विनीतेन दुष्टमधुकरेण अभिभूयमानाम्]।

Śakuntalā—This impertinent (creature) doesn’t stop. I’ll go elsewhere. (Moving a few steps and glancing around) What! even here it is coming! Save me, save me, my friend, I am being assailed by this ill-bred wicked drone

उभे (सस्मितम्)—का वअं परित्तादुं। दुस्सन्दंअक्कन्द। राअरक्खिदव्वाइंतपोवणाइं णाम [का वयंपरित्रातुम्। दुष्यन्तमाक्रन्द। राजरक्षितव्यानि तपोवनानि नाम]।

Both (Smiling)—Who are we to defend (you) ! Cry on Duṣyanta (to your aid). Penance-groves are said to be protected by the kings.

राजा—अवसरोऽयम् आत्मानं प्रकाशुयितुम्। न भेतव्यम्। (इति अर्धोक्ते स्वगतम्) राज-भावस्त अभिज्ञातो **भवेत्। भवतु। इवं तावदभिधास्ये।**King—Here (indeed) is a chance for showing myself. Don’t be frightened. [Half-uttering ; aside] (In this way) my kingship will be disclosed. Well, this then will I say.

शकुन्तला—(पदान्तरे स्थित्वा। सदृष्टिक्षेपम्) कहं इदो बि मंअणुसरदि [कथम् इतोऽपि मामनुसरति]। Śakuntalā—(Stepping aside and glancing around) What! even here it is following me!

V. L—‘दुष्टः’—R. S. ‘धृष्टः’—M. B. V. ‘न भेतव्यम्’—R. B. V. M. ‘न भेतव्यम्। कः कोऽत्र भोः’—S. S reads ‘अथवा’ before ‘राजभावः&c’.

शकुन्तलेति। धृष्टः’ दुर्विनीतः (‘धृष्टे धृष्णग् वियातश्च’ इत्यमरः)। ‘कथम्’ इत्याश्चर्ये अव्ययम्। ‘दुर्विनीतेन’ अशिष्टेन। ‘अभिभूयमानां’ पीड्यमानाम्। उभे इति। ‘परित्रातुं’परित्राणे इत्यर्थः (‘अव्ययकृतोभावे’ इति परिभाषोक्तेः) ‘वयम्’ आवाम् (‘अस्मदो द्वयोश्च’ १।२।५९) ‘का’ भवाम इति शेषः। वयं परित्राण-विषये असमर्था ललना-मात्रत्वात् इति भावः। ‘आक्रन्द’ आत्मत्राणाय उच्चैःआह्वय (‘आक्रन्दः क्रन्दनाऽऽह्वाने मित्रदारुणयुद्धयोः’ इति मेदिनी)। तपोवनानि राज्ञः विषयस्थितानि, अतस्तेनैव तानि ‘रक्षितव्यानि’ ‘नाम’ इति प्राकाश्ये। राजेति। ‘आत्मानं’ स्वंप्रकाशयितुं’ दर्शयितुम् ‘अयम् अवसरः’ अवकाशःसमय इति यावत् (‘काल-समय-वेलासु तुमुन्’ ३।३।१६७ इति तुमुन्)। ‘अर्धे’’ पूर्वार्धे’ ‘उक्ते’ सति अवशिष्ट मनुच्चार्य ‘स्वगतम्’ आह। अधुना गच्छेयं’ चेत् मम ‘राजभावः’ नृपस्वभावः

(‘भावः सत्ता-स्वभावाऽभिप्राय–चेष्टात्म-जन्मसु’ इति मेदिनी)। ‘अभिज्ञातः भवेत्’ ता मां नृपं मन्येरत् इति नृपस्य आशङ्का।

31n.—1. धृष्टः—धृष्णोति इति धृष्प्रागल्भ्ये+क्त कर्तरि [3.4.72.] by ‘धृषि-शसीवैयात्ये’ 7. 2. 19. “निर्लज्जाऽर्थे क्त–क्तवतु प्रत्यये परे, धृष्-धातोः शस्-धातोश्च इट् आगमोमा भूत्”—Prabhā. Hence धृष्टः, (प्रगल्भः) विशस्तः(निर्लज्जः), otherwise, धर्षितः (पराभूतः), विशसितः(विशेषेण हिंसितः)॥ **विरमति—**रम् with वि, आ, परि, is परस्मैपदी by ‘व्यांपरिभ्यो रमः’ 1. 3. 83. but Cf. ‘कथयन्तश्च मां नित्यंतुष्यन्ति च रमन्ति च’—GītāX. 9. 2. दुर्विनीतेन—Wanting in decorum, rude. Cf. ‘दास्यापुत्रैः मधुकरैः पीड़ितोऽस्मि’—SV. IV. This supplied the king an opportunity for making his appearance before the girls and he uses the same word in his next speech. Cf. ‘कःपौरवे वसुमतींशासति शासितरि दुर्विनीतानाम्’॥‘हला परित्रायेथाम्’ &c.—For reduplication Vide P. 31, line 2. Here is a sly reference to the king’s endeavour to kiss Śak. inspite of her protests. Vide S’ak. III. 13 & 14 ; ‘हला अशरणास्मि अन्यतरा युवयोरागच्छतु’—III. Infra. अभिभूयमानां is preferable to परि० as it is repeated in Anasūyā’s next speech, 3. **परित्रातुम्—**तुमुन् is used in भाववाच्य and hence though an अव्यय it is equivalent to a noun i. e. ‘परित्राणम्’। What are we in the matter of (your) protection? Cf. ‘का वयंभट्टिनीं नियोजयितुम्’—Bhababhūti. ‘का वयंजेतुम्’—Māla. 4. **नाम—**प्राकाश्ये—It is well known 5. प्रकाशयितुम्—3. 3. 167. (Com.). 6. न भेतव्यं—Regarding the absence of a stage direction here, Mr. Kale remarks—“The king says this impulsively or rather the words escape his mouth and so there is no stage direction before these; nor are the words heard by Śak. and her friends, as these

are uttered by the king without going forward.” 7. **स्वगतम्—**This stage direction means that the speech following it will be heard by the audience only and not by the actors on the stage.—‘अश्राव्य’ खलु यद्वस्तु तदिह स्वगतं मतम्’—(SD. VI.) अभि+धा = To speak. Ku. III. 63; MS. I. 42; BK. VII. 78; Gītā. XVIII. 68.

राजा (सत्वरमुपसृत्य)—आः

कः पौरवे वसुमतीं शासति शासितरि दुर्विनीतानाम्।
अयमाचरत्यविनयं मुग्धासु तपस्वि-कन्यासु॥२२॥ (आर्या)

(सर्वा राजानंदृष्ट्वा किञ्चिदिव सम्भ्रान्ताः)।

King—(Advancing hastily) Ah ! Who is it that behaves rudely towards the innocent (young) hermit-girls, whilst Paurava (a descendant of Puru) the chastiser of the ill-behaved, is ruling the earth ? (All appear some-what distracted on beholding the king).

अनसूया—अज्ज, णक्खुकिम्पि अच्चाहिदं। इअंणो पिअसहीदुट्ठमहुअरेण अहिहूयमाणा कादरीभूदा [आर्य, न खलु किमपि अत्याहितम्। इयमावयोः प्रियसखीदुष्टमधुकरेण अभिभूयमाना कातरीभूता]। (इति शकुन्तलां दर्शयति)।

Anasūyā— Revered Sir, nothing indeed very dangerous. This, our dear friend, being assailed by a wicked drone, has been alarmed. (This said, points to S’akuntalā).

क इति॥ ‘दुर्विनीतानां’ दुष्टानां ‘शासितरि’ दण्डादिना शासके ‘पौरवे’ पुरुवंशीये दुष्यन्ते’वसुमतीं’ पृथिवीं ‘शासति’ पालयति सति [भावे सप्तमी२।३।२७ यद्वावसुमतीं शासन्तंपोरवम् अनादृत्य, ‘षष्ठी चानादरे’ २।३।३८ इति सप्तमी]। ‘कोऽयम्’ इति क्रोधेनोक्तिः। ‘मुग्धासु’ रम्यासु अचतुरासु वा ‘अविनयम्’ अशिष्टम् ‘आचरति’ व्यवहरति। झटिति ब्रूहि येन दण्डंप्रदास्यामि। [‘तपस्वि’–शब्देन ‘अत्यन्ताऽसंभाव्याऽविनयस्थानत्वंव्यज्यते। अत्र अप्रस्तुतप्रशंसा। छेकवृत्त्यनुप्रासौ। अनेन दण्डलक्षणं संध्यङ्गान्तरमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं

यथा—‘दण्डस्त्वविनयादीनां दृष्ट्या श्रुत्या च तर्जनम्’॥ आर्या जातिः]। ‘किञ्चिद्इव’ इतिईषदर्थे [‘ईषदर्थोपमोत्प्रेक्षा-वाक्यभूषणयोः इव’ इति वर्धमानः]। अनसूयेति। ‘अत्याहितं’ महद्भयम् (‘अत्याहितंमहाभितिः कर्म जीवानपेक्षिच’ इत्यमरः)। अकातरा कातरा भूता इति ‘कातरीभूता’ (‘कृ–भ्व-स्तियोगे सम्पद्यकर्तरि च्विः’ ; ५।४।५०। ‘अस्य च्वौ’ ७।४।३२ इति अवर्णस्य ईकारः)।

32n.—1. कः पौरवे &c.—This indirect method is purposely resorted to, so that the girls may not know him to be the king. आः—implies anger. Vide Act. IV. 1. infra. 2. **शासितरि—**शास+तृच् (‘ण्वुल्तृचौ’ 3.1.133.), if तृन् is used (‘तृन्’ 3.2.135.) षष्ठीin दुर्विनीतानाम् will be barred by ‘न लोकाऽव्ययनिष्ठाखलर्थतृणाम्’ 2.3.69. 3. **मुग्धासु—**Innocent, too young to have any knowledge of the world. This adds to the serious nature of the crime. ‘प्रथमाऽवतीर्ण-यौवन-मदनविकारा रतौ वामा। कथिता मृदुश्च माने समधिक–लज्जावती मुग्धा’—SD. III. “The inexperienced has the desire of new youth, is coy in love and gentle in anger”—Dr. Haas. (DR). 4. तपस्वी&c.—For the force see Com. Cf. ‘अभूमिरियमविनयस्य’—Śak. VII. 5. आर्य न खलु &c.—Mark that it was Anasūyā, who first gathered courage to address the king. आर्य means a noble-minded person who performs his duty. Vide 3n. 1. Here the epithet is very significant as the duty of a Kṣatriya king or his officer is to succour the distressed. Cf. Ra. II. 53; ‘सर्वस्यास्य यथान्यायं कर्तव्यंपरिरक्षणम्’—MS. VII. 2; X. 80. 6. अत्याहितम्—‘अतीव आधीयते स्म मनसि इति अत्याहितम्’—Bh.D. —what is seriously felt by the heart, hence, a great calamity. Cf. ‘अत्याहितं, न खलु सावशेषः विषविकारः भवेत्—Māla. IV. ‘पाण्डुपुत्रैर्न किमप्यत्याहितमाचेष्टितं—VS. II; PN. I. after S'1. 14 ; Vik. IV and V.

राजा—(शकुन्तलाभिमुखो भूत्वा)—अपि तपो वर्धते ? (शकुन्तलासाध्वसादवचना तिष्ठति)।

King (Turning to S’akuntalā)—Is your penance thriving ? (S’akuntala stands silent through nervousness.)

अनसूया—दाणीं अदिहि-विसेस-लाहेण। हला सउन्दले, गच्छ उड़अं फल-मिस्सं अग्वं उबहर। इदं पादोदअंभविस्सदि [इदानीम् अतिथि-विशेष-लाभेन। हला शकुन्तले, गच्छ उटनम्। फलमिश्रम् अर्घमुपहर।इदं पादोदकं भविष्यति]। (इति घटंदर्शयति)।

Anasūyā—(Yes, they prosper), now by the acquisition of a noted guest : O my Śakuntalā, go to the cottage (and) bring a (respectful) offering mixed up with fruit. This will serve as the water (to wash his) feet. (This said, shows the pitcher).

राजा—भवतीनां सूनृतयैव गिरा कृतमातिथ्यम्।

King—Even by your courteous words, the rites of hospitality have been rendered.

राजेति। ‘साध्वसात्’ भयात् (‘दर-त्रासौ भीतिर्भीःसाध्वसं भयम्’ इत्यमरः) ‘अवचना’ निरुत्तरा। अनसूयेति। ‘अतिथीनां विशेषः’ उत्तमः तस्य ‘लाभेन’ प्राप्त्या। भवादृशस्य विशिष्टस्य अतिथेः आगमनेन ‘इदानीं तपो वर्धते’। [अनेन अनुवृत्तिनामा नाट्यालंकारः उपक्षिप्तः। तल्लक्षणं तु दर्पणे—‘प्रश्रयादनुवर्तनम् अनुवृत्तिः’]। ‘उटज’ पर्णशालां (‘मुनीनां तु पर्णशालोटजोऽस्त्रियाम्’ इत्यमरः)। ‘फलेन मिश्रैः’ सम्पृक्तैः(‘करम्बो करवी मिश्रः सम्पृक्तः खचितःसमा’ इति हेमचन्द्रः। तृतीयासमासः २।१।३१) ‘अर्घम्’ अर्चनद्रव्यम् ‘उपहर’ अस्मै देहि। ‘इदं’ सेचनार्थं कलसस्थितं जलं’पादोदकं’ पाद-प्रक्षालनार्थं जलं ‘भविष्यति’ [‘ननु पाद्यमेव प्रथममुपयुज्यते नतु अर्घः, इत्यत आह इदमिति न्यायपञ्चाननपादाः]। राजेति। ‘भवतीनां सूनृतया’ प्रियसत्येन (‘सूनृतं मङ्गलेऽपि स्यात् प्रियसत्ये वचस्यपि’) ‘गिरा’ वाचा ‘एव आतिथ्यम्’ अतिथिसत्कारः’कृतम्’। अलम् अर्घादिना इति भावः।

33n.—1. अपि तपः&c.—Cf. ‘मैथिलि, अपि तपो वर्धते’—PN-V.

शकुन्तला साध्वसादवचना—&c.—The king first of all addressesŚakas she is the hostess, but being addressed face to face by a citybred novus homo she is highly distracted. साधु सम्यक् अस्यति विक्षिपति चित्तंयत् तत् साधु+अस्+अच् पचादित्वात् (3. 1.134)= साध्वसम् which completelyupsets the mind, i e. confusion, fear. ‘साधून् अस्यति इति अच्’—RM. But अच्is barred by ‘कर्मण्यण’ 3.2.1. ; Hence ‘तन्न। तस्मात् साधूनाम् असनम् साध्वसम्’—BhD. 2. इदानीम् अतिथि-विशेष &c.—This reply of Anasūyābespeaks great presence of mind on her part.This time alsoAnasūyā speaks on behalf of agitated Śak. विशेष= ‘excellent,’hence अतिथीतां विशेषः, अतिथिविशेषःmeans a distinguished guest. ‘विशेषोऽवयवोद्रव्ये द्रष्टव्यो-त्तम-वस्तुनि’—इति शब्दार्णव—MN on MD. 57 ; ‘कदली-विशेषान्’-Ku. I.36. ‘शिला-विशेषान्—Ra. XVI. 49. नौ-विशेष—XIV. 52; पुरुष-विशेष—PN. II.Here the rule ‘न निर्धारणे’ 2.2.10 does not bar ६ष्ठीतत्। Read :—‘अथकथं पुरुषोत्तम’इति ? ‘यस्मात् निर्धार्यते, यश्च एकदेशोनिर्धार्यते, यश्च निर्धारण-हेतुः, एतत्–त्रितय–सन्निधाने एवायं निषेध’ इति कैयटः। अन्य तु ‘पुरुषेषु उत्तम’ इति निर्धारण-सप्तम्याः‘संज्ञायाम्’ 2.1. 44. इति समासः। <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736922523Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736922523Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736922523Capture2.PNG"/> तन्मन्दम्। ‘संज्ञायाम्’ इति समासस्यनित्यत्वेन स्वपद-विग्रहाऽसंगति-प्रसङ्गात्। तस्मात् कैयटोक्त-समाधानमेव समीचीनमिति नव्याः—T on 704 ; also KT’s भाष्यप्रदीप on 5. 3. 57.3.**अर्धम् उपहर—**Anasūyā is now drawing Śak.’s attention to herduty of receivingguests as enjoined by Kaņva, अर्ह्यते पूज्यते अनेन इति अर्ह+घञ्करणे by‘हलश्च’ 3. 3. 121. Next ‘ह’ = ‘घ’ by ‘न्यङ्क्कादीनाञ्च’ 7. 3. 53. It will be veryinteresting to know that “अयं शब्दःसामगानां सर्वत्राभिलापे स-यकारी (अर्घ्यं)नपुंसक-लिङ्गेनैव प्रयोज्यः। अन्यवेदिनां नि-र्यकारः(अर्घः) पुंलिङ्गेन प्रयोज्य इति श्राद्धतत्त्वम्”—Kalpa. P. 52. अर्ध is a combination of eight things—“आपःक्षीरंकुशाग्रञ्च दधिसर्पिः सतण्डुलम्। यवः सिद्धार्थकश्चैव अष्टाङ्गोऽर्घःप्रकीर्तितः”॥ इति तन्त्रे॥

‘रक्त-बिल्वाऽक्षतैः पुष्पैःदधि–दुर्वा–कुशैस्तिलैः। सामान्यः सर्वदेवानामर्घोऽयंपरिकीर्तितः’॥―Devi-Purāṇa. qtd. श्रीदत्त in आचारादर्श। Mark that water is notmentioned here at all. Also Rām. I. 20.9—0. 4. सूनृतया—

सुष्टु नृत्यन्ति जना अनेन हर्षात् इति सु+नृत+क करणे मूलविभूजादित्वात्—

(Vārt. 3. 2.5.)—RM, but the Vārt. is applicable only in कर्तृवाच्य—

“तन्न। तस्य कर्तरिविधानात्”—BhD, hence he suggests ‘घञर्थे कः’ but that is also defective,as नृत is not included in ‘घञर्थे क-विधानं स्था-स्ना-पा-व्यधि-हनि-युध्यर्थम्’। Vide**3 3. 58. Lastly BhD takes the help of ‘हलश्च’3. 3. 121. which gives‘संज्ञायां घञ्’in the करणवाच्य।No गुण, by ‘संज्ञापूर्वको विधिःअनित्यः’(optional). Next ‘अन्येषाम् अपि दृश्यते’ 6. 3. 137 इति दीर्घः। To avoidcumbrousness proceed thus—

सुष्टु ऊणयति प्रीणयति इति सून् by क्विप्, (3. 2.76).Next सून् च ऋता च=सूनृता सत्यप्रिया इत्यर्थः(Com.). ‘सूनृतां वाचमाहुः’*—*UC. V.30 ; Hito. I. 301. 5. **आतिथ्यम्—**अतिथि+ञा by ‘अतिथे ञोः’5.4.26.

प्रियंवदा*—*तेण हि इमस्सिंपच्छाअ–सीअलाए सत्त-वण-वेदिआएमुहुत्तअं उबविसिअपरिस्सम-विणोदं करेदु अज्जो [तेन हि अस्यांप्रच्छाय-शीतलायां सप्तपर्ण-वेदिकायां मुहूर्त्तकम् उपविश्य परिश्रम-विनोदं करोतु आर्यः]।
Priyaṁvadā—Then on this shady cool platform (round) theSaptaparņa (Echits Scholaris) tree, let Your Honour assuage Hisfatigue by sitting for a while.

राजा*—*नूनंयूयमपि अनेन कर्मणा परिश्रान्ताः।

** *King—*Surely you too must have been fagged by this employment.

अनसूया*—हला सउन्दले, उद्ददं णो पज्जुबासणं अदिहीणं।एहि उबविसम्ह [हला शकुन्तले, उचितं नः पर्युपासनमतिथीनाम्। एहिउपविशामः]। (इति सर्वे उपविशन्ति)।
Anasūyā—*Dear Śakuntalā, it is our duty to sit by the side of theguest.Come let us sit (here). (This said, all sit down).

** V. L.—S** omits नूनम्।

प्रियंवदेति। प्रकृष्टा छाया यत्रसा ‘प्रच्छाया’। तादृशीचासौ‘शीतला’च इति‘प्रच्छायशीतला’ तस्याम्। ‘सप्तपर्णस्य’ वृक्षविशेषस्य (‘सप्तपर्णोविशालत्वक्शारदोविषमच्छद’इत्यमरः)। ‘वेदिकायां’ तद्वृक्ष-मूल-स्थित-वितर्दी। ‘मुहूर्तकं’स्वल्पकालं(‘मुहूर्तमल्पकाले स्यात् घटिकाद्वितयेऽपि च’)।‘परिश्रमस्य’ पथपरिश्रमस्य ‘विनोदं’ प्रशमं‘करोतु’। राजेति। ‘अनेन’ जल-सेचन-रूपेण कर्मणा‘नूनं’ निश्चितं। युष्माभिरपिमया सार्धं सप्तपर्णवेदिका सेवितव्या इति हृदयम्। अनसूयेति। ‘पर्युपासनं’ समीपेउपवेशनादिना अभिप्रायाऽनुवर्तनम्। ‘सर्वा’ च नार्यः ‘सर्वश्च’ राजा इति सर्वे। ‘पुमान् स्त्रिया’१।२६७ इति पुंलिङ्गैकशेषः।

**34n.–1.सप्तपर्ण—**so termed as the tree has seven leavesper stalk ; also called विषम-च्छद (having an odd number of leaves),शारद (as it blooms in Autumn) and विशालत्वक् (having a broad bark).Ra. IV. 23 ; ‘प्रच्छायशीतले शिलापट्टे’—

Mala III. 2. वेदिकायां*—*

‘स्यात् वितर्दिस्तु वेदिका’—

AK. A quadrangular raised seat meant for reposeor rest. Vide Kalpa. P. 1419. 3. पर्युपासनम्–परि+ उप+आस+ल्युट् भावे—Sitting near (a guest) for his diversion. ‘पर्युपासन्ति ते नित्यंदेवाः सर्वे महर्षयः— PP. I. IX. 25.

शकुन्तला (आत्मगतम्)—

किं णु क्खु इमं पेक्खिअतबोवणविरोहिणो विआरस्म गमणीअम्हि संवृत्ता [किंनु खलु इमंप्रेक्ष्य तपोवनविरोधिनो विकारस्य गमनीयास्मि संवृत्ता]। Śakuntala (Aside)—How it is thatat the sight of this (man) I have become susceptible toanemotion, incompatible with the penance-wood ?

राजा (सर्वा विलोक्य)—अहो सम-वयो-रूप-रमणीयं भवतीनांसौहार्दम्।

King (Looking at them all)—

Oh ! How pleasing is yourfriendship on account of equal age and beauty !

प्रियंवदा (जनान्तिकम्)—अणसूए, को णु क्खु,एसोमहुर-गम्भीराकिदी,चउरंपिअंआलबन्दो, पहाव-वन्दो विअलक्खीअदि [अनसूये, को नुखलु एष मधुर गम्भीराकृतिः चतुरंप्रियम् आलपन् प्रभाववान् इव लक्ष्यते]।
Priyaṁvadā (Aside to Anasūyā)—Anasūyā ! who’s he, indeed,pleasing and dignified in mien, speaking cleverly and sweetly, andseeming to have majestic power.

V. L.—‘मधुरगम्भीराकृतिःचतुरम्’—B, C, Dr. P. ‘चतुर-गम्भीराकृतिःमधुरम्’—M. ‘चतुर-गम्भीराक्कृतिःचतुरम्’—R. ‘प्रभाववान् इव लक्ष्यते’—R. V. B. M.‘प्रभवन् दाक्षिण्यमपि करोति’—S.

शकुन्तलेति। ‘किम्’ इति कुत्सायां जिज्ञासायाञ्च, (‘किम् कुत्सायां वितर्केचनिषेध-प्रश्नयोरपि’ इति मेदिनी)। ‘नु’ इति वितर्के(तथा च मेदिनी‘नु वितर्काऽवमानयोः’)।‘खलु’ इत्यवधारणे। सर्वं वितर्क-गर्भाऽऽत्मगत-प्रश्नमुत्थापयति। ‘तपोवनस्य विरोधिनः’विरुद्धस्य ‘विकारस्य’आश्रमवासि–जनानुचितस्य अन्यथाभावस्य मदनभावस्य इत्यर्थः ‘गमनीया’विषयीभूता ? [अनेन अस्या ‘भावो’ नामाङ्गजोविकार उक्तः। ‘निर्विकारात्मके चित्ते भावःप्रथम-विक्रिया’ इति तल्लक्षणात्]।राजेति। ‘अहो’ इत्याश्रये। ‘सौहार्दं’ प्रणयः।प्रियंवदेति। ‘जनान्तिकम्’ अप्रकाश [इति त्रिकाण्डशेषः]। ‘को नु’ इति वितर्क-गर्भःप्रश्रः। ‘खलु’ इति वाक्यभूषायाम्। ‘मधुरा’ मनोमोहकरा ‘गम्भीरा’ च दूरधिगमा अघृष्याइति यावत् ‘आकृतिः’यस्य तादृशः। ‘चतुरं’ निपुणं‘प्रियं’ सुन्दरम् ‘आलपन् प्रभावः’प्रतापः’विद्यते यस्य स ‘प्रभाववान्’ प्रतापशाली इत्यर्थः। (‘स प्रतापः प्रभावश्च यस्तेजः कोश-दण्डजम्’इत्यमरः)।

35n.—1. किं नु खलु—Śak. is at a loss to know the causeof her being subject to an emotion inconsistent with the penancegrove (किम्). Though not compatible with religious vows it is nodoubt (खलु) present in her mind. Hence she endeavours to findout the cause (नु) of such an anomaly. (Com.). 2. विकारस्य

गमनीया &c.—This is the first manifestation of feeling in Śak. whoprevious to this, was without any emotion (Com.). 251n. 5.3. सौहार्दम्—MN. in Ku.IV in explaining—‘क्षणभिन्नसौहृद’ seemsto derive सौहार्दंfrom सुहृत्, and सौहृद from सुहृदय, and this, indeed,is the right process. ‘सुष्ठु हृदयंयस्य सः सुहृदयः’—a man having a goodheart. ‘सुहृदयस्य’ भावः कर्म वा, इति सुहृदय+अण् [‘हायनान्त-युवादिभ्यः अण्—1795.] = सुहृत्+अण्, as ‘हृदय’ becomes ‘हृत् with अण् by ‘हृदयस्य हृद–लेख-यद्-अण-लासेषु’ 989. Next उभयपदवृद्धि by ‘हृद्–भग-सिन्ध्वन्ते पूर्वपदस्य च’ 1133.is barred by the परिभाषा ‘लक्षण-प्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्य‘ (256; 807; 2353.)Hence, we get सौहृद, (and not सौहार्द) with उत्तरपदवृद्धि by ‘तद्धितेषु अचाम् आदेः’1075. Read ‘हृद् इति प्रतिपदोक्तस्य उल्लेखात् हृदादेशस्य सौहृदम् इत्येके’—Prabhā

on 7. 3. 19. Now the independent ‘हृत्’also means ‘हृदय’ [हरतेःक्विप. 3. 2. 178 ; ‘तुक्’—6. 1. 71. ‘चित्तंतु चेतो हृदयंस्वान्तं हृन्मानसंमनः’इत्यमरः]। So सुष्ठु हृत् यस्य सः सुहृद् which also belongs to युवादि class ;hence सुहृद्+अण्(5. 1. 130.) = सौहार्दम् by 7. 3. 19. Read—“सुहृदय-शब्दात् अण्, सौहृदम्। हच्छब्दान्तत्वाऽभावात् न उभयपदवृद्धिः।<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736924584Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736924584Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736924584Capture2.PNG"/>सुहृच्छब्दात् अण्।सौहार्दम्। क्लीबलिङ्ग-हृच्छब्दोऽपि अस्ति—Prabhā on 6.3.50. For सौहार्द seeRa. XIV. 15; MM. I. 40; MD 15; Ku. IV. 6. 5. जनान्तिकम्(= अपवार्य)—‘Personal address is mutual conversation in thepresence of other persons by shouting out to others in the middle ofa story by the hand with three fingers raised’—Dr. Haas. Thespeech will be heard by the entire audience. But it will beinaudible to the undesired actors on the stage. ‘त्रिपताक-करेणाऽन्यान्अपवार्याऽन्तरा-कथाम्। अन्योन्याऽऽमन्त्रणं यत् स्यात् तज्जनान्ते जनान्तिकम्’॥—DR. ‘स एव त्रिपताकः स्यात्वक्रिताऽनामिकाऽङ्गुलिः’।—SR, 6. मधुर-गम्भीर &c.—Because his आकृति is मधुर (charming), hence it is अभिगम्य (accessible), and

because it is गम्भीर (grave), hence it is अधृष्य (inaccessible). Cf. thiswith the description of दिलीप, in Ra. 1. 16. ‘अधृष्यश्चाभिगम्यश्च यादोरत्रैरिवार्णवः’।“Thou hast a firm appearance and the face bears a command in it”—Corilinus. IV. 6 ; “Stately port and majestically departure speedsober steadfast demure”—Milton. Mr. Kale prefers the reading‘चतुरगम्भीराकृतिः मधुरम् आलपन्’because अनसूया in hernext speech repeatsthe word मधुर। Cf. ‘आर्यस्य मधुरालापजनितः’&c.But then चतुरbeingproperly an epithet of man, by लक्षणा, is to be transferred to thebody (आकृति) and should mean ‘sweet.’ (Ra. IX. 47 ; Ku. III. 5) ;It is difficult to choose between these two readings. 7. प्रभाव०—घञ्, is not available after भू with an उपसर्ग by ‘श्रि-णी-भूवोऽनुपसर्गे’ 3.3.24.“अनुपसर्गे किम् ? ‘प्रभवः’ ‘प्रणयः’ ‘प्रश्रयः’। कथंप्रभावः राज्ञःइति ? प्रकृष्टः भावइति प्रादिसमासः”—SK. 3195.

अनसूया—सहि, मम बि अत्थि कोटूहलं। पुच्छिस्सं दाव णं।[सखि, ममापि अस्ति कौतूहलम्। प्रक्ष्यामि तावदेनम्]। (प्रकाशम्) अज्जस्समहुरालाब-जणिदो वीसम्भो मं मन्तावेदि। कदमो अज्जेण राएसि-वंसोअलङ्करोअदि, कदमो वा विरहपज्जुस्सुअ-जणो किदो देखो, किं णिमित्तंवा सुउमारदरो बि तबोवण-परिस्समस्सअत्ता पदं उबणीदो [आर्यस्यमधुरालापजनितोविस्रम्भोमां मन्त्रयते। कतम आर्येण राजर्षि-वंशःअलङ्क्रियते। कतमोवा विरह-पर्युत्सुकजनः कृतोदेशः। किं निमित्तं वा सुकुमारतरोऽपि तपोवन परिश्रमस्यात्मापदमुपनीतः]।
Anasūyā—I, too, my friend, have (the same) curiosity. Well,I’ll just ask him. (Aloud) The confidence, produced by the sweetwords of Your Worship, eggs me (to ask)—Which line of royalsaints is adorned by Your Worship ? Which country has its folkrendered anxious, on account of (Your) separation, and for what

purpose, though rather tender, has (Your) self been exposed tothe toil (of visiting) a penance-grove ?

V. L.—‘तपोवन प्ररिश्रमस्य’—B. S. M. ‘तपोवनगमन-परिश्रमस्य’—R.

अनसूयेति। ‘कौतूहलं’ (‘रम्य-वस्तु-समालोके लोलता स्यात् कुतूहलम्’ इतिदर्पणः। स्वार्थेअण् ५।४।३८)। ‘प्रकाशम्’ उच्चैःराजानम् आह [‘सर्वश्राव्यं प्रकाशंस्यात्’इति दर्पणः]। ‘मधुरेण आलापेन जनितः’उत्पादितः ‘विस्रम्भः’विश्वासः ‘मन्त्रयते’मुखरयति, वाक्यप्रयोगे नियोजयति इति स्वौद्धत्य-परिहारः। ‘कतमः’ अनेकेषु प्रख्यातेषु कोवा‘राजर्षीणां वंशः अलङ्क्रियते’जन्म-परिग्रहेण इत्यर्थः। ‘कतमः’ अनेकेषु सुप्रसिद्धेषु देशेषुको वा ‘देशः विरहेण’ अधुना भवता वियोगेन ‘पर्युत्सुकाः’ सोत्कण्ठाः ‘जनाः’ यस्मिन् तथाविधःकृतः ; कुत्र भवतः निवास इति सरलार्थः। ‘सुकुमारतरोऽपि’अतिकोमलोऽपि (‘सुकुमारंतु कोमलं मृदुलंमृदु’ इत्यमरः) ‘आत्मा’ देहः‘आत्मा कलेवरे यत्ने’इति धरणिः) ‘तपोवन-परिश्रमस्य’ आश्रमाऽऽगमन-जन्यक्लेशस्य ‘पदं’स्थानम् ‘उपनीतः’प्रापितः। [तपोवन-पदेननात्यधिकप्रयोजनत्वंसूचयति। अतएव परिश्रम-पदम्। फलान्तराभावात् परिश्रम-मात्रम् इतिभाव इति राघवचरणाः]।

** 36n.– 1. मन्त्रयते—**मन्त्र=‘to speak privately’ ;‘मत्रिगुप्तपरिभाषणे’—here it is in the ordinary sense of ‘talking’. Cf. ‘किमपि हृदये कृत्वा मन्त्रयेथे’—Infra. Sometimes it is used in Prmb. ‘किमेकाकिनीमन्त्रयसि’—Śak. VI. Here it is causal—‘unreserve eggs metotalk’.Mark theextremelycourteousaddress of Anasūyā.Cf. ‘अतएव शुश्रूषा मां मुखरयति’—MR. III. ‘तथापि कल्याणकरींगिरं तेमां श्रोतुमिच्छा मुखरीकरोति’—Ki. III. 9 ;Bh. X. 73. “Pardonme, Caesar, for mydear love, To your proceeding bidsme tellyouthis. And reason to my love is liable”—JuliusCaesar, II. 2. 2. राजर्षि वंशः&c.—Anasūyā seemsto haverecognised the king. 3. निमित्तं—ञिमिदा (स्नेहने) + क्त कर्तरि by ‘ञीतःक्तः’ 3. 2. 197; (ञि-शब्द-लोपि धातोः परः, वर्तमान-काले क्त-प्रत्ययः स्यात्)—Prabhā.

We do not get निमिन्नम् by ‘रदाभ्यां निष्टातो नः पूर्वस्य च दः’ 8. 2. 42. forPāṇini himself writes निमित्त in “स्नु-क्रमोरनात्मनेपद-निमित्ते” 7. 2. 36 ;4. विरह-पर्युत्सुक &c.—Cf. “तत् कथय आगमनेन अपुण्यभाक् कतमो विजृम्भितविरहव्यथः शून्यतां नीतो देशः”—HC. ‘तमाहितौत्सुक्यमदर्शनेन’ &c.—Ra. II. 73.This is a clear proof of the king’s being much loved by the peoplein ancient times. 5. आर्येण आत्मा पदम् उपनीतः—Note that inthe passive voice there is no change in पदं (indirect object) of नी।Read ‘गौणे कर्मणि दुह्यादेः, प्रधाने नीहकृषवहाम्’। Cf. ‘समाधिभीतेन किलोपनीतःपंचाप्सरो यौवन-कूटवन्धम्’—Ra. XIII. 39.

शकुन्तला (आत्मगतम्)—हिअअ, मा उत्तम्म। एसा तुए चिन्तिदाइंअणसूया मन्तेदि [हृदय, मा उत्ताम्य। एषा त्वया चिन्तितानि अनसूया मन्त्रयते]।
Śakuntalā (Aside)—Oheart, be not impatient. Here isAnasūyā giving utterance to your thoughts.

राजा (आत्मगतम्)— कथमिदानीमात्मानंनिवेदयामि,कथंवात्मापहारं करोमि। भवतु। एवं तावदेनां वक्ष्ये। (प्रकाशम्) भवति,यः पौरवेण राज्ञा धर्माधिकारे नियुक्तः, सोऽहम् अविघ्न–क्रियो–पलम्भायधर्मारण्यमिदमायातः।
King (Aside)—How shall I now make myself known, or howshall I make a self disguise ? Well, thus will I say to her. (Aloud)Honoured maiden, I am the person that is appointed in theDepartment of (the Superintendence of) Religion, by His Majesty,the descendant of Puru, and I have come to this sacred grove, toascertain, if rites are free from let.

V. L.—‘चिन्तितानि’—B. R. V. ‘चिन्तितम्’—M. S.

शकुन्तलेति। ‘मा उत्ताम्य’ मा खिद्यस्य। (‘मास्म माऽलंच वारणे’ इत्यमरः।दैवादिकात् तमेर्लोट। “कथं मा कुरु गर्वम्, मा भवतु ? मा शब्दोऽयं, न माङ्” इति

प्रभा)।. ‘मन्त्रयते’ वदति [अनेन हावलक्षणो विकार उक्तः। ‘भ्रू-नेत्रादि-विकारैस्तुसम्भोगेच्छा-प्रकाशकः। भाव एवाऽल्पसंलक्ष्यविकारः हाव उच्यते’ इति तल्लक्षणात्]। **राजेति।‘**आत्मानं’ निजस्वभावं (‘आत्मा कलेवरे यत्रे स्वभावे परमात्मनि’ इति धरणिः) ‘निवेदयामि’आत्मनःपरिचयंदास्यामि इत्यर्थः। ‘आत्मनः’ स्व-स्वभावस्य राजभावस्य इति यावत्‘अपहारं’गोपनं‘करोमि’। ‘भवति’ इति संबुद्धिः। [तथाचोक्तंमानवे ‘परपत्नी तु या स्त्री स्यादसम्बद्धाच योनितः। तां ब्रूयात् भवति’ इत्येवं सुभगे भगिनीति च’—२।१२९]।‘पोरवेण राज्ञा’ दुष्यन्तेन धर्माधिकारे तपश्चरणादीनाम् अवक्षणार्थं ‘यःनियुक्तः’‘सोऽहं’ कश्चित्राजपुरुष इति आत्मगोपनम्। पक्षान्तरे, ‘पौरवेण’ पुरुवंशोत्पन्नेन ‘राज्ञा’ दुष्यन्त-पित्रा‘यः’मल्लक्षणः जनः ‘धर्माधिकारे’ राज्ये‘नियुक्तः’ अभिषिक्तः ‘सोऽहं’दुष्यन्त इति तु आत्मनिवेदनम्।‘अविघ्ना’ विघ्नरहिता याः‘क्रिया’ इज्यानुष्टानानि तासाम् ‘उपलम्भाय’ अनुभवार्थम् (‘उपलम्भस्त्वनुभवः’इत्यमरः) सम्यक्ज्ञानाय इत्यर्थः। अत्रैकपताकास्थानकं तल्लक्षणं यथा दर्पण—

“ह्यर्थोवचन-विन्यासः सुश्लिष्टः काव्ययोजितः।प्रधानार्थान्तराक्षेपौ पताकास्थानकं परम्”॥भोजराजमते अत्रश्लेषालंकारः]

37n.—

1. मा उत्ताम्य—

No लुङ by ‘माङि लुङ्’ 3.3.175 as we havehere ‘मा’ and not ‘माङ्’। (Com.). Vide 43n. 4. कथम् वा आत्मापहारम्&c.—The king is in a fix, for he wanted to conceal his real characterand at the same time refrain from speaking a lie. (Cf.—

‘सत्यंब्रुयात् प्रियं ब्रुयात्’etc.—

MS. IV. 138). In fact, if he fibs he is an ‘आत्मापहारक’ andpunishable by law. For Manu says—

‘योन्यथा सन्तमात्मानम् अन्यथा सत्सु भाषते।स पापकृत्तमः लोके स्तेन आत्मापहारकः’—

IV. 255. Hence, he resorts to aquibble, but that also misleads the girls. He repeats the sameprocess elsewhere a little after and also at the end of Act, II, on theeve of Vidūṣaka’s departure from the forest. Hence he comes underthe charge of deception. We can, however, justify his character,as mendacity in certain cases is not a sin. Cf.—

‘विषयभेदे मिथ्या-भाषणेदोषाऽभावः। शर्मिष्ठोवाच। ‘न नर्मयुक्तं वचनंहिनस्ति न स्त्रीषु राजन् न विवाहकाले।

प्राणाऽत्यये सर्वधनापहारे पञ्चाऽनृतानि आहुरपातकानि’—Mahā, Droṇa, 69, 33.Also Kalpa. P. 1031. 2. भवति—The king addresses her with‘भवति’ as she is not related to him in any way (Com.). Or construethus ‘यः पौरवेण राज्ञा धर्माधिकारे नियुक्तः भवति’ सोऽहम् etc. 3. पौरवेण राज्ञा—(i) By Duṣyanta. Also (ii) By a king of a Puru line i. e.,Duṣyanta’s father. 4. धर्माधिकारे—(i) In supervising religiousrites. (ii) In the seat of judgment i. e., throne. Cf. ‘समः शत्रौ चमित्रेच सर्वशास्त्रविशारदः। विप्रमुख्यः कुलीनश्च धर्माधिकरणोभवेत्’—MP. 189.Again ‘धर्मशास्त्रानुसारेण अर्थ-शास्त्रनिरूपणम्।यत्राऽधिक्रियते स्थाने धर्माधिकरणं हितत्’॥ इति वीरमित्रोदये कात्यायन-वचनम्।Thus the whole is a doubleentendre. It may mean : (i) Iam an officer appointed byDuṣyanta to supervise religiousrites in the penance grove(meant for the girls), or(ii) I am one appointed byDuṣyanta’s father in the seat of judgment (i. e. I am kingDuṣyanta. Now see Com.5.अविघ्न-क्रियो-पलम्भाय—उप+लभ+घञ् भावे = उपलम्भः। नुम् by ‘उपसर्गात खल् घञोः’ 7. 1.67—ascertainment. 6. धर्म्मारण्यम्—Some wrongly call it a compoundof शाकपार्थिवादि (मध्यम-पदलोपी) class, for the Sūtra has ‘उत्तरपद’ and not‘मध्यमपद’ (Vart. 739). NG remarks—‘उत्तरपद-शब्दःसमास-चरमाऽवयवे रूढ़ः, पदेइत्येव सिद्धे उत्तर-ग्रहणात्’ (Laghu-Śabdendu-Śekhara on 739. ‘अलुक् उत्तरपदे’6. 3. 1 ; Sk. 831 ; 3n. 5.) In fact the last member of the firstcompound is dropped. ‘शाकप्रियः’। इति बहुव्रीहिः। तस्य पार्थिव-शब्देन समासे कृते,पूर्वसमासे यदुत्तरपदं प्रियः’ इति तस्य लोपः। तथा ‘देवब्राह्मणः’इत्यत्र‘देवस्य पूजकः, इतिपूर्वस्मिन् षष्ठीसमासे यदुत्तरपदम् इति तस्य लोपः ज्ञेयः—T. Hence धर्मस्य इदम् =धर्मार्थम्। धर्मार्थम् अरण्यम् = धर्मारण्यम् ; here अर्थम् (इदम्)—the उत्तरपद of

the first compound, is dropped. This is शाकपार्थिवादिवत् उत्तरपदलोपीकर्मधारय। In fact धर्मार्थम् and अरण्यम् are two padas, and therecannot be any मध्यमपद of two पदऽ. Vide also BM. P. 515. Or sayधर्मस्यअरण्यम् इति धर्मारण्यम्, अश्वघासादिवत् षष्ठीसमासः698, Read (214n. 3).

अनसूया—सणाहा दाणिं धम्मचारिणो[सनाथा इदानींधर्म-चारिणः]।

|(शकुन्तला शृङ्गार–लज्जां नाटयति)|

Anasūyā—The workers of piety have now a guardian. (Śakuntalābetrays amorous bashfulness).

सख्यौ—(उभयोराकारं विदित्वा। जनान्तिकम्) हला सउन्दले, जइ एत्थअज्ज तादो सणिहिदो भवे [हला शकुन्तले, यदि अत्रअद्य तातः सन्निहितो भवेत्]।
The friends—(Noticing the demeanour of the two—Aside to Śak.)—Dear Śakuntalā, if (our) sire were (but) here to-day—.

शकुन्तला—तदो किं भवे [ततः किंभवेत्]।

Śakuntalā—What would happen then ?

सख्यौ—इमं जीविद-सव्वस्तेणबिअदिहि-विसेसं किद्त्थंकरिस्सदि[इमं जीवित-सर्वस्वेनापि अतिथि-विशेषं कृतार्थं करिष्यति]।The friends—Thisnoted guest, even with his life’s all, he would have honoured.

अनसूयेति। ‘इदानीं’भवदागमनेन ‘सनाथाः’ सहायवन्त इत्यर्थः। [‘वयम्’इतिविशेषे वक्तव्ये ‘धर्मचारिण’ इति सामान्योक्तः अप्रस्तुत–प्रशंसा। अतिशयोक्तिश्च ध्वनिता]।‘शृङ्गार-लज्जां’ नृपे अनुरागजन्यां लज्जा ‘नाटयति’ अवनतेन शिरसा, लज्जितया च दृशा दर्शयति[तल्लक्षणंयथा—‘पराङ्मुखीकृतंशीर्षं परावृत्तम् उदीरितम्। तत्कार्यं कोपलज्जादिकृते वक्तापसारणे’ इति। अत्रलज्जाऽनुभवे “मिथोऽभिगामिपक्ष्माऽग्राप्यधस्तात् गततारका।परितोर्ध्वपुटा दृष्टिः लज्जायां लज्जिता मता॥ अत्रलज्जाऽनुभवे नाथ–शब्दस्य पतिरितिव्यङ्ग्योऽर्थः निमित्तम्। अनेन हेला नाम अङ्गजः विकार उक्तः। तल्लक्षणं तु दर्पणे ‘हेलाऽत्यन्त-समालक्ष्य-विकारः स्यात् स एव च’]। सख्याविति। ‘उभयोः’ शकुन्तलाया दुष्यन्तस्य

च ‘आकारम्’ [‘आकारःबहिराकृतिः’ इत्यमरः] परस्पर-स्निग्धावलोकनं‘जनान्तिकं’ राज्ञःअश्रुतम्। सख्याविति। ‘जीवितस्य’ जीवनस्य (भावे क्तः) यत् ‘सर्वस्वं’धनं शकुन्तलारूपंतेन, तदर्पणेन ‘अपि अतिथि-विशेषं’विशिष्टातिथिं‘कृतार्थं’ लब्धमनोरथं [अत्रजीवित-सर्वस्व-शब्देन विषय-निगरणात् शकुन्तलायाः उक्तेः पताकास्थानकम् अनेनोक्तम्। तल्लक्षणमादिभरते—‘सहसैवार्थसंपत्तिः नायकस्योपकारिका। पताकास्थानकं संधौ प्रथमे तन्मतम्’]॥

38n.—1. शृङ्गार-लज्जां नाटयति—सनाथा (i) having a protectoror (ii) having a husband. Śak. takes it in the second sense andhence exhibits amorous bashfulness. (Com.). For the first senseCf. ‘आश्रमोऽयंत्वयाक्रान्तः सनाथ इव साम्प्रतम्’—Rām.III. Ch. VII. 8 ;PN. II. 15. 2. आकारं—(Com.)— externalgesture (such as.change of colour etc.) giving an insight into one’s mental thought.3. कृतार्थं करिष्यति—It seems that the friends have guessed theking’s love towards Śakuntalā.

शकुन्तला—(सकृतक-कोपम्) तुम्हेअबेध। किम्पि हिअए करिअमन्तेध। ण वो वअणं सुणिस्सं। [युवाम् अपेतम्। किमपि हृदये कृत्वा मन्वयेथे।न युवयोः वचनं श्रोष्यामि]
Śakuntalā (With seeming anger)—Avaunt ! With something inyour heart you are speaking (thus). I won’t listen to your speech.

** राजा**—वयमपि तावद्भवत्योः सखीगतंकिमपि पृच्छामः।

King—I too ask something regarding your friend.

सख्यौ—अज्ज, अणुग्गहो एव्व इअंअब्भत्थणा [आर्य, अनुग्रह एव इयम्अभ्यर्थना]। The friends—Revered Sir, this request is indeed, (an actof) condescension.

राजा—भगवान् काश्यपः शाश्वते ब्रह्मणि स्थित इति प्रकाशः।इयञ्च वः सखीतदात्मजा इति कथमेतत् ?

King—It is well-known that the almighty Kāśyapa is living ineternal celibacy and this your friend is his daughter ; how is this ?

V. L.—‘सकृतक-कोपम्’—B. Others omit it. ‘ब्रह्मणि वर्तते’—S. ‘ब्रह्मणिस्थितः’—B. R. V. M. ‘प्रकाशः’—R. B. V. S. ‘प्रकाशम्’—M.

शकुन्तलेति। ‘कृतकः’ कृत्रिमः[‘कृतकःस्यात् पुमान् कृष्णखर्परे चाप्यसम्भवे।पुत्रभेदे कृत्रिमे च त्रिषु’ इति शब्दाधिः] यः‘कोपः’तेन सहितंयथा स्यात् तथा।‘अपेतं’दूरीभवतम्। ‘किमपि’ अलोकं यत् मम हृदये नास्ति तत् तव ‘हृदये कृत्वा’ निधाय ‘मन्त्रयेथे’ एवंवदथः। ‘नाहंयुवयोर्वचनं श्रोष्यामि’ जनान्तिकमेतत् [‘राजा—आत्मगतम्’ इत्यादिनाएतदन्तेनोदाहरणंनाम भूषणमुपक्षिप्तम्। तल्लचणंतुदर्पणे ‘यत्रतुल्याऽर्थयुक्तेन वाक्ये नाऽभिप्रदर्शनात्। साध्यतेऽभिमतश्चार्थं स्तदुदाहरणं मतम्’॥] राजेति। ‘वयमपि’ अहमपि१।२।५९ ‘अपि’ इति समुच्चये। ‘सखींगतं’ (२यासमासः २।१।२४) सखी-विषयकम्।सख्याविति। ‘अभ्यर्थना’ याञ्चाप्रश्न–याञ्चाइत्यर्थः। [‘याञ्चा-भिक्षाऽर्थनाऽर्दना’ इत्यमरः।‘न्यास-श्रन्थो युच्’ ३।३।१०० इति युच्]।राजेति। ‘भगवान् [‘पूज्येतत्रभवान्अत्रभवांश्च भगवानपि’इति] ‘शाश्वते’ नित्ये (‘शाश्वतस्तु ध्रुवो नित्यंसदातन-सनातनाः’इत्यमरः) ‘ब्रह्मणि’ तपसि ब्रह्मचर्येइति यावत् (‘वेदस्तत्त्वंतपोब्रह्म’ इत्यमरः) ‘इति प्रकाशः’अतिप्रसिद्धः(‘प्रकाशः अतिप्रसिद्धे स्यात् प्रहासाऽऽतपयोः स्फुटे’ इति विश्वः) ‘तस्य’ नैष्ठिकब्रह्मचारिणः ‘आत्मजा’ औरसीकन्या इत्येत् कथम्।

**39n.—1. किमपि—**Something absurd. हृदये कृत्वा—Rām. II. 64. 8. 2. अभ्यर्थना—अभ्यर्थना or अर्थना means ‘a request’. Cf. ‘अभ्यर्थनाङ्गभयेन साधुः’&c.—Ku. I. 52 ; NC. v. 112. 3. शाश्वते—शश्वत् (अव्यय)means ‘again and again’—(AK.) By ‘तत्रभव’ 4. 3. 53. we have शश्वत्+अण्, but अण् is ‘भ’ [‘यचि भम्’ 1. 4. 185.], so ‘त्’ is to be droppedby Vārt. ‘अव्ययानां भ-मात्रे टि लोपः’ 1324. But—‘The elision is optional.’‘अनित्योऽयंअव्ययानां टि-लोपः’। ‘बहि षष्टिलोपविधानात्’—SK. 1077 ; 1324.Hence शाश्वतः।The derivation is after BhD. The regular form,

however, is ‘शाश्वतिक’ with ठञ्। [‘कालात् ठञ्4. 3. 11.] used byPāṇini himself in ‘येषाञ्च विरोधःशाश्वतिकः’2. 4. 9. But शाश्वत is allowedas it has been used by Kātyāyana himself. Cf. ‘शाश्वते प्रतिषेधो वक्तव्यः’–KSV. V. 2. 51. **ब्रह्मणि—**Kaṇva is a नैष्ठिकब्रह्मचारी (life-long celibate).Cf. ‘योऽधित्य विधिवद्वेदान् गृहस्थाश्रममाव्रजेत्। उपकुर्वाणको ज्ञेयो, नैष्ठिको मरणान्तिकः’—

KP 4. प्रकाशः—

Well-known, celebrated. Cf. Ra. III. 48 ;X VIII. 21, where MN has ‘प्रकाशःप्रसिद्धः’।5. भवत्योः सखीगतं—

**‘**सापेक्षत्वेऽपि गमकत्वात् समासः’, Vide 19n. 7.6.तदात्मजा—

Though theking was definite (I. 20.Supra), yet to make sure, doublysure, he uses the termआत्मजा instead of कन्या, for the latter maybe adopted.

अनसूया—

सुणादु अज्जो। अत्थि कोबि कोशिओत्ति गोत्त-साम-हेओमहा-प्पहावो राएसी [शृणोतु आर्यः। अस्ति कोऽपि कौशिक इति गोत्र-नामधेयो महा-प्रभावो राजर्षिः]।
Anasūyā—

May Your Honour listen,There is a certain royalsage of great prowess whose family name is Kauśika.

राजा—

अस्ति श्रुयते। King—

There is, I hear.

अनसूया—

तं णो पिअ-सहिए पहवं अवगच्छ। उज्झिआएसरोर-संवड्ढणाऽऽदिहिं ताद-कस्बो से पिदा [तम् आवयोः प्रिय-सख्याःप्रभवम् अवगच्छ। उज्झितायाः शरीर-संवर्धनाऽऽदिभिः तातकाश्यपः अस्याः पिता]।
Anasūyā—

Know him to be the generator of our dear friend.Sire Kāśyapa is her father only by reason of (his) fostering her body&c. when (she was) “eft off” (by parents).

राजा—

उज्झित-शब्देन जनितंमे कौतूहलम्। आमूलात्श्रोतुमिच्छामि।

King—My curiosity has been roused by the word “left off.”Right from the beginning I should like to hear (it).

अनसूयेति। ‘कौशिक’इति ‘गोत्रंनामधेयं’ अर्थात् गोत्रसूचकं नाम यस्य सः ‘गोत्रनामधेयः’। यत् एव तस्य गोत्रंतत् एव तस्य नामधेयम् आसीत् इति भावः। ‘महाप्रभावः’महाप्रतापशाली (‘स प्रतापः प्रभावश्च यस्तेजः कोशदण्डजम्’ इत्यमरः) कोऽपि राजा ऋषिः इव इति‘राजर्षिः’। [तथाचोक्तंवायुना—‘ज्ञेया ब्रह्मर्षयः पूर्वं तेभ्यो देवर्षयः पुनः। राजर्षयः पुनस्तेभ्यःऋषिप्रकृतयः त्रयः॥ यस्मात् ऋषन्ति ब्रह्माणंतेन ब्रह्मर्षयः स्मृताः। ऋषन्ति देवान् यस्मात् तस्मात्देवर्षयः स्मृताः॥ ऋषन्ति रञ्जनात् यस्मात् प्रजा राजर्षयः स्मृता’ इति]। ‘प्रियसख्याः’ शकुन्तलायाः‘प्रभवम्’ (अपादाने अप्) उत्पत्तिहेतुं(‘प्रभवो जन्ममूले स्यात् जन्महेतौ पराक्रमे’ इतिमेदिनी)। ‘उज्झितायाः’ पितृभ्यां परित्यक्तायाः अस्याः ‘शरीरस्य’ ‘संवर्धनादिभिः’ पालनादिभिःकण्वः‘अस्याः पिता’ संवृत्तः [तथाचोक्तंभारते—‘शरीरकृत् प्राणदाता, यस्य चाऽन्नानि भूज्यते।क्रमेणैते त्रयोऽप्युक्ताः पितरोधर्मशासने’ इति]। अत्राख्यानंनाम नाट्यालंकारः। ‘आख्यानपूर्ववृत्तोक्तिः’ इति तल्लचणात्। राजेति। ‘उज्झित-शब्देन’ इयं शकुन्तला पितृभ्यां परित्यक्ताइति कथनेन। ‘आमूलात्’ सवम् अनुक्रमेण इत्यर्थः (समासस्य विभाषितत्वात् न समासः।‘मूलमाद्ये शिफा-भयोः’इत्यमरः)।

40n.—1. कौशिक—is विश्वामित्र। According to the Rām. ( I.III. 32 ; VI. 34 ; LVII. 18, 19.) he is the great-grandson ofKuśa or Kuśika (Kuśa—Kusanābha—Gādhi—Viśvāmitra). VPdoes the same, except that it makes him the grandson of Kuśāmbainstead of Kuśanābha. Mahā. (Ādi. 191), however, makes him thegrandson of Kuśika. (Kuśika—Gādhi—Viśvāmitra). 2. गोत्र-नामधेयः—गोत्रhas a technical meaning in grammar. ‘अपत्यंपौत्रप्रभृतिगोत्रम्’4. 1. 162. “पाणिनि व्याकरणस्य अपत्यार्थक-प्रत्यय प्रकरणे गोत्र-शब्दस्य <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736959311Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736959311Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736959311Capture2.PNG"/>कश्चित् पारिभाषिकार्थः अस्ति, स उच्यते। जनस्य पौत्र-प्रपौत्र-वृद्ध-प्रपौत्रादि अन्तरापत्यंगोत्रम्उच्यते”—Prabhā; Also BM on 1089. Hence any offspring of theprogenitor from the grandson downwards will be termed गोत्र।Now

कौशिकः = कुशिकस्य गोत्रापत्यं(गोत्रं) पुमान्।Thus कौशिक is a गोत्र। Againविश्वामित्र’s name was कौशिक। Hence गोत्र and नामधेय become identicalin the case of विश्वामित्र (Now see Com.). **3. महा-प्रभावः—**Apartfrom his power of creating a second world, or of rescuing Śunaśśepafrom the clutches of Indra, there is a sly hint that he had the powerof weapons. (Com.).**4. अस्याः पिता—**Cf. ‘प्रजानां विनयाऽऽधानात्रक्षणाद् भरणादपि। स पिता, पितरस्तासां केवलं जन्महेतवः’—

Ra. I. 24; (Com.).**5. अस्ति श्रूयते—**अस्ति (अव्यय) means ‘so it is’; or it is merely anexpletive. Cf. ‘अस्ति सिंहःप्रतिवसति स्म’—PT. आमूलात् श्रोतुं &c.—Cf. ‘विस्तरतः श्रोतुमिच्छामि’—Rat. III & IV.

अनसूया—सुणादु अज्जो। पुरा किल तस्स राएसिणो उग्गेतबसि वट्टमाणस्य किम्पि जाद्सङ्केहिं देवेहिं मेणआणाम अच्छरापेसिदा णिअम-विग्ध-कारिणो [शृणोतु आर्यः। पुरा किल तस्य राजर्षेः उग्रेतपसि वर्तमानस्य, किमपि जात-शङ्कैःदेवैः मेनका नाम अप्सराः प्रेषिता नियम-विघ्न-कारिणौ]।
Anasūyā— May Your Honour listen. Formerly, when that royalsage was in dire austerities, a nymph, Menakā by name, as it is said,was sent to him as an interruption to his devotion, by the Godswhose fear was somehow aroused.

राजा—अस्ति एतत् अन्य-समाधि-भीरुत्वंदेवानाम्।
King—There is this dread of the gods about other (people’s)devotion.

अनसूया—तदो वसन्तो-दार-समये से उन्मादत्तअं रूबं पेक्खिअ—[ततो वसन्तावतार-समये अस्या उन्मादयितृरूपं प्रेक्ष्य]—(इति अर्धोक्तेलज्जया विरमति)।
Anasūyā—Then seeing her intoxicating beauty at the adventof spring time—(Half-uttering, stops on account of bashfulness.)

राजा

—

परस्तात् गम्यत एव। सर्वथा अप्सरः-सम्भवैषा।

King—The rest is understood quite. At all events she is bornof a nymph.

अनसूया—अहहं [अथ किम्]। Anasūyā—Yes.

V. L.—‘पुरा’—B. V. S. ‘गौतमीतीरे पुरा’—R. M.

अनसूयेति।‘पुरा’ अतीतकाले (‘स्यात् प्रबन्धे चिरातीते निकटाऽऽगामिके पुरा’इत्यमरः) ‘किल’ इति वार्तायां (‘वार्तायामरुचौ किल’ इति त्रिकाण्डशेषः) ‘उग्रे’कठोरे‘तपसि वर्तमानस्य’ तपश्चर्याम् आचरतः। ‘नियमस्य’ व्रतस्य (‘नियमो यन्त्रणायाञ्चप्रतिज्ञानिश्चये व्रते’ इति मेदिनी) ‘विघ्नकारिणी’ व्याघातं करोति या सा ‘मेनका नाम अप्सराः’स्वर्वेश्या [“अपसु निर्मथनादेव रसात् तस्मात् वरस्त्रियः। उत्पेतुः मनुजश्रेष्ठ तस्मात्अप्सरसोऽभवन्” इति रङ्गनाथ-धृत-रामायण-वाक्यम् १।४२।३३] ‘किमपि’ केनचित् कारणेन‘जातशङ्कैः’ भीतैः ‘देवैः प्रेषिता’ प्रेरिता। राजेति। ‘अन्येषां’ ‘समाधेः’ नियमात् ध्यानात् वा(‘समाधिः ध्याननीवाक-नियमेषु समर्थने’ इति विश्वः। ‘उपसर्गे घोः किः’ ३।३।९२ इति किः)‘भीरुत्वं’ भयम्। अनसूयेति। ‘वसन्तस्य’ ऋतुविशेस्य ‘अवतारः’आविर्भावः तस्य समये‘उन्मादयितृ’यत् दृष्टा जना उन्मत्ता भवन्ति तादृशम् इन्द्रियाणामुन्मत्तताकारि। राजेति—**‘**परस्तात्’ इतः परं यत् संघटितं तदित्यर्थः। ‘गम्यते’ बुध्यते ‘एव’। [अत्रअनुक्तसिद्धिर्नामभूषणम्। तल्लक्षणंयथा दर्पणे ‘विशेषार्थोऽतिविस्तारोऽनुक्तसिद्धिरुदीर्यते’]। ‘अथकिम्’इति स्वीकारे [इति शब्दरत्नावली]।

41n.—1. पुरा—Implies both past and future (Com.) Hencesometimes लट्is used with it to denote future incident by ‘यावत्-पुरा-निपातयोः लट्’III. 3. 4. ‘पुरा दृश्यते कल्की’—Prabhā, 265n. 6. 2. किमपि—किम्and अपिtogether mean ‘by some reason or other.’Cf. MD. 101; Ra. II. 57. **किल–**Such goes the rumour.(Com.). Ra. VI. 38.जातशङ्कैः—Cf. Ra. XIII. 42. 3. मेनका—Is the name of a nymph.Read “घृताचीमेनका रम्भा उर्वशी चतिलोत्तमा। सुकेशीमञ्जुघोषाद्याः कथ्यन्तेऽप्सरसोबुधैः॥” 4.अप्सराः—So called

from their origination from अप् (water). (Com.) अङ्गाःसरन्ति इति सरतेःअसिः(ऊ-६८६)। It is always plural—‘स्त्रियां बहुष्वप्सरसः स्वर्वेश्या उर्वशीमुखाः’—AK. But Patañjali has used it in singular number.—“बहुषु इतिप्रायोवादः। ‘अनचि च’’ VIII. 4. 47 इति सूत्रे‘अप्सरा’ इति भाष्यप्रयोगात्”—BhD.Hence शब्दार्णव remarks—‘स्त्रियां बहुष्वप्सरसःस्यादेकत्वेअप्सरा अपि’।Cf. ‘सा चैनं चन्द्रलेखाच्छविः काचित् अप्सरा भूत्वा’—DC ; 153. 6.5. नियम&c.—‘नियमस्तु स यत् कर्माऽनित्यमागन्तुसाधनम्’—It does not meanany obligatory rite but those that are performed, out of some desire. ‘शौचमिज्यातपोदानं स्याध्यायो-पस्थ-निग्रहः। व्रतमौनो-पवासश्च स्नानं च नियमा दश।—Atri, 49.6. अन्य-समाधि-भोरुत्वं &c.—Here देवानाम् (गौरवे बहुवचनम्) refersto Indra who is always in fear lest his heavenly throne be wrestedfrom him by some, undertaking to perform one hundred sacrifices,or undergoing some austere penance. Vide Ra. III. 48-50 and alsoCf. “ऋषिर्मघोना समाधिभीतेन किलोपनीतः पञ्चाप्सरो-यौवनकूटबन्धम्”—Ra. XIII. 39,‘तपोविशेष—शंकितस्य <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736960527Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736960527Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736960527Capture2.PNG"/>महेन्द्रस्य’—Vik. I. ‘नालं विकर्तुं जनितेन्द्रशङ्कं, सुराङ्गना-विभ्रम-चेष्टितानि’—Ra. XIII. 42; VIII. 79. 7. वसन्तावतार &c.—Cf. ‘पश्यतु भवान् वसन्तावतारसूचकम्’—Vik. II. ‘वसन्तावतारसूचकानि रक्ताशोक’ &c.—Mālā. III. ‘वसन्तावतार-सर्वस्व-भूत’ &c.—Ibid. III. (R) reads उदार =pleasant. Note that चैत्रand वैशाख (and not फाल्गुन) make वसन्त।‘मधुःमाधवश्च वासन्तिकावृतुः’ इति मलमासतत्त्व-घृता श्रुतिः॥ ‘हौ हौ मार्गादिमासौ स्यादृतुः’इत्यमरः॥‘मासैः माघाद्यैः क्रमात् षट्ऋतवः स्मृताः’। 8. अस्या उन्मादयितृ—For षष्ठी Vide.32n. 2. Cf. the idea with ‘मासे मधौ मधुकर-कोकिलभृङ्गनादैः नार्यः हरन्ति हृदयंप्रसभं नराणाम्’—RS. IV. 24. 9. परस्तात् &c.—Subsequent particulars.Mark the suggestive power of Kāli. He does not give a vividdescription of what occurred, in the pleasant spring time. अस्तातिmay stand for १मा, ५मी and ७मौ by ‘दिकशब्देभ्यः सप्तमी-पंचमी-प्रथमाभ्यो’&c.

५।३।२७. Next परस्तात् by ‘विभाषा परावराभ्याम्’ ५।३।२९।**10. अथकिम्—**Implies assent. Cf. ‘अङ्गीकारेऽपि चाथकिम्’ इति हारावली।

** राजा—उपपद्यते।**

मानुषीषु कथं वा स्यादस्य रूपस्य सम्भवः।
न प्रभा-तरलं ज्योतिरुदेति वसुधा-तलात्॥२३॥

(श्लोक)

(शकुन्तला अधोमुखी तिष्ठति)।

King—That’s (quite) right. How else amongst mortal women,could such a beauty have its birth ? The flash quivering witheffulgence does (never) rise from the surface of the earth. (Śakuntalā

stands with downdropt look.)

राजा (आत्मगतम्)—हन्त, लब्धाऽवकाशो मे मनोरथः।
King—(Aside) Ha ! my longing has found scope.

राजेति। ‘उपपद्यते’ अस्याः अप्सरः संभवत्वम् युज्यते। मानुषीष्विति

॥

‘मानुषीषु’ मानवी गर्भ- जातासु नारीषु ‘अस्य ईदृशस्य अलौकिकस्य ‘रूपस्य सम्भवः’उत्पत्तिःकथं वा स्यात्’ अपि तु न स्यादेव (संभावनायां लिङ्। ‘कथं वा’ इति निपात-समुदायःनिषेधे) ‘प्रभाभिः’ दीप्तिभिः ‘तरलं’चञ्चलम् उज्ज्वलं वा (‘तरलंचञ्चलं षिड्गेभास्करेऽपि त्रिलिङ्गकम्’ इति विश्वमेदिन्यौ) ‘ज्योतिः’विदुयत् ‘वसुधातलात्’ भूपृष्ठात् ‘न उदेति’न प्रकटीभवति। भूतलात् यथा विद्वात् नोत्पद्यते, मानवीगर्भात् तथेदृशंरूपंन समुद्भवति।‘शकुन्तला अधोमुखी तिष्ठति’ निज-रूप-स्तुति-श्रवणेन। तेन उत्तमत्वंध्वनितम्। [पूर्वार्धेविशेषे प्रस्तुते सामान्योक्तेः अप्रस्तुतप्रशंसा। उपमानवाक्ये प्रसिद्धत्वात् निषेधोक्तिः। श्रुति-वृत्त्यनु-प्रासौ।अत्रएकाप्युत्पत्ति-क्रिया पौनरुक्त्य-निरासाय सम्भवो-दय-पदाभ्यां पृथक्, निर्द्दिष्टा इतिप्रतिवस्तूपमालंकारः। अत्रनिदर्शनंनाम भूषणम्। तल्लक्षणं यथा दर्पणे—‘यत्रार्थाणांप्रसिद्धानां क्रियते परिकीर्तनम्। परपक्ष-व्युदासार्थं तन्निदर्शनमुच्यते’। श्लोको वृत्तम्]।

राजेति। ‘हन्त’ इति हर्षे।‘मे मनोरथः’शकुन्तलागतःअभिलाषः इदानींतु ‘लब्धः’प्राप्तः ‘अवकाशः’ अवसरः येन तादृशः।इयं शकुन्तला अप्सरःसंभवा अपि च राज-दुहिता, अतःसा मे उद्दाह-योग्या इति हर्षकारणम्।

**42n.—1. मानुषीषु—**मनोः अपत्यंस्त्रीइति मनु+अञ्+ङीप् =मानुषीतासु। ‘मनोर्जातौ अञ् यतौ षुक् च’ ४।१। १६१। इति षुक ; with यत्—मनुष्य। ङीप्by ‘टित्-ढाऽण अञ्—

’४।१।१५। 2. रूपस्य सम्भवः—

R explains रूपas ‘one having beauty.’ ‘रूपंविद्यतेऽस्मिन् अस्य वा। मत्वर्थीयोऽर्शप्रादिभ्यः अच्।तेन रूपवतः इत्यर्थः। अन्यथाऽस्य इत्यनेन अर्थपौनरुक्त्यंस्यात्’। 3. प्रभा-तरलंज्योतिः—

‘lightning’ with which fair ladies are generally compared(Vik. IV. 1; ‘स्थास्नरिवअचिर-प्रभा—

BK. II 47 ; ‘रराज राजपुत्री तुविदात्सौदामिनी यथा’—

Rām.III. 53 14).But‘ज्योतिश्चन्द्रादिः’—

R.Against this HS remarks—“तदसत्।ज्योतिः पदस्यतेजोमात्र-वाचितया सूर्य-परत्व-व्याख्याने विशेषे अविशेषाख्यदोषापत्तेः”। Now Cf.‘प्रभामात्रंहि तरलं दृश्यतेन तदाश्रयः’—

KA. II. 129; “More than mortal grace Speaksthe descendant of Ethereal race”– Pope. 4. लब्धाऽवकाशो&c.—

Because she is a Kṣatriya’s daughter, hence there is nohindrance in the way of her being married to him, a क्षत्रियking.After this all excepting (B) read ‘किन्तु सख्याः परिहासोदाहृतांवरप्रार्थनां श्रुत्वा धृत-द्वैधोभावकातरं मे मनः’—

which has beenomitted by us, as owing to the presence of the word ‘धृत’in‘धृत-द्वैधी-भावकातरम्’, ‘च्वि’ in द्वैधीभाव &c. becomes redundant. Such loosewritings are not expected from a writer like Kāli. Vide 154n. 3.For a similar idea Cf. “कथमियम् एवासौ विश्वावसोर्दुहिता मलयवती। अथवारत्नाकरात् ऋते कुतश्चन्द्रलेखायाःप्रसूतिः—

NN. II.

प्रियंवदा—

(सस्मितंशकुन्तलां विलोक्य, नायकाभिमुखो भूत्वा)—

पुणोबि वत्तुकामोंविअअज्जो [पुनरपि वक्तुकामः इव आर्यः]। (शकुन्तला सखीमङ्गुल्या तर्जयति)।
Priyaṁvadā—

(Smilingly looking at Śak. and then turning towardsthe hero)—

Your Honour seems to be desirous of speaking again.(Śak. threatens her friend with finger.)

** राजा—सम्यगुपलक्षितंभवत्या। अस्ति नः सञ्चरित—श्रवणलोभात् अन्यदपि प्रष्टव्यम्।**
King—Rightly guessed by Your Ladyship. Through my longing for hearing the tale of the good, there is still something to be asked.

प्रियंवदा—अलं विआरिअ। अणिअन्तणाऽणुओओ तबस्म्रि-अणो णाम [अलं विचार्य। अनियन्त्राणऽनुयोगः तपस्वि–जनो नाम]

Priyamvadā—Away with scruples. Hermit–folk may be asked any question without any reserve.

प्रियंवदेति॥ ‘अभिमुखी’अभिगतं मुखं यस्याः स्रा अभिमुखी [‘प्रादिभ्यः धातुजस्य वाच्यो वा चोत्तरपदलोपः’वाः २२ २४, ८३० इति बहुव्रीहिः। ङीप् ४।१।५४, पक्षे टाप्,] तादृशी ‘भूत्वा’राजानं संबोध्य इत्यर्थः। ‘वक्तुं कामः’यस्य तादृशः। शकुन्तला दुष्यन्तस्य आलापं शुश्रूषुरपि सखीं प्रियंवदां ‘अङ्गुल्या’तर्जन्या ‘तर्जयति‘भर्त्सयति [अनेन ललित-नामा अङ्गविकारः दर्शितः। “प्रियजन-कथा शुश्रूषुरपि बहिः तदन्यथा इति ललितम्” इति शङ्करः]। राजेति। ‘सम्यक्’साधु यथार्थम् इति यावत् (‘सम्यक् स्याद् बाच्यलिङ्गस्तु मनोज्ञे सङ्गतेऽपि च’इति विश्वः) ‘उपलक्षितम्’अवबुद्धम्। ‘सतां’साधूनां ‘चरितस्य श्रवणं’, तस्मिन् ‘लोभः’अभिलाषः तस्मात् (हेतौ पञ्चमी २।३।२५)। ‘नः’(१।२।५६) मम।‘प्रष्टव्यं’ जिज्ञासितव्यम्। अनसूयेति।‘अलंविचार्य’(‘अलंखल्वोः प्रतिषेधयोः प्राचां क्वा’३।४।१८ इति तुमुन्-प्रत्ययार्थे क्त्वा-प्रत्ययः) विचिकित्सया किप्रयोजनम्।तपस्विजनः तापसाः, ‘अनियन्त्रणः’अप्रतिबन्धः ‘अनुयोगः’प्रश्न (‘प्रश्नानुयोगः पृच्छा च’इत्यमरः) येषु तथाविधः, सकल-प्रश्नाऽर्हइत्यर्थः। ‘नाम’इत्यभुपगमे, प्राकाशेा वा [‘नाम कीपेऽभुपगमे विस्मये स्मरणेऽपि च। संभाव्य-कुत्सा-प्राकाशो-विकल्पेष्वपि दृश्यते’इति मेदिनी]।

43n.—1. सस्मितं&c.—Mark the naughtiness of Priyamvada who wants to annoy Sak. by continuing the conversation.56n. 5. (end.)**2. वक्तुकामः—**वक्तुं (वचने) कामः यस्य सः। म् of वक्तुम् disappears by the maxim ‘लुम्पेदवश्यमः कृत्ये तुं-काम-मनसोरपि। समी वा ततहितयीर्मांसस्य

पचियुडघञोः’॥—Qtd. T. 1034. 3. तर्जयति—(Ra. IV. 28 ) तर्जि is अनुदात्तेत् so we expect आत्मनेपद here by ‘अनुदात्तङित आत्मनेपदम्’ 1. 2. 12. But BD remarks “चक्षिङ, व्यक्तायां वाचि। इकार अनुदात्तः युजर्थः। ङकारस्तु अनुदात्तेत्वप्रयुक्तम् आत्मनेपदम् अनित्यम् (प—९७) इति ज्ञापनार्थंः”—2435, 2326, 2513. i. e. the अनुदात्तेत् roots are not always आत्मनेपदी, as will be evident from Panini’s attaching an additionaalङ to चक्षिwhich has already an इ, i. e. an अनुदात्त vowel. This ङ suggests the optional nature of the case. NG and others differ, as the above परिभाषा is absent in MBh. ‘अनुदात्त प्रयुक्तमात्मनेपदमनित्यम्’इति समाधानं तु अनुचितम्। तस्य भाष्याऽदृष्टत्वेन अप्रामाणिकत्वात्। अतएव ‘व्यत्ययो बहुलम्’इति सूत्रभाष्ये प्रतीपमन्यकर्मों युध्यति’इत्यत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम् इत्येव समाहित्तम्—BM. Cf. also ‘प्रियामुखं किम्पुरुष श्रुचुम्बे, मृतमप्यनुगच्छते विद्या। कदाचित् कुप्यते माता, यदा संक्रमते रविः’॥ Sak., though willing to hear all that her lover had to say, yet by outward gestures appeared to be the reverse (Com.). 4. अलं विचार्य—अलम् implies प्रतिषेध। ‘अलं भूषण-पर्याप्ति-वारणेषु निरर्थके’इति विश्वः। Hence the use of Gerund (ल्यप्)—Cf.० अन्यथा संमान्य—Infra.० अन्यथा गृहीत्वा—Mala. ; SPB. II. 15. 5*.* अनियन्त्रण &c.—नियन्त्रण restriction. अविद्यमानं नियन्त्रणं यस्मिन् सः अनियन्त्रणः unrestricted (PN. III. 13). **अनुयोग—question ; hence any question may be asked of the hermits ०जन—**has a collective sense. 6. **नाम—**Implies अभुपगम। I acknowledge that you have the right to query, or take it in प्राकाशी—It is well known that &c. (Com.).the hermits.

राजा—इति सखीं ते ज्ञातुमिच्छामि—

वैखानसंकिमनया व्रतमा-प्र-दानात्
व्यापार-रोधि मदनस्य निषेवितव्यम्।
अत्यन्तमेव सदृशे क्षण-वल्लभाभिः
आहो निवत्स्यति समं हरिणाऽङ्गनाभिः॥२४॥

(वसन्ततिलका)

King—This, as to your friend, I like to know. Will the monastic vow opposed to the course of love, be observed by her until betrothal (to a king), or will this one, beloved to these does, owing to similar eyes, actually stay for ever with them—the mates of stags.

**V. L.—‘**अत्यन्तमेवसदृशे’—B. V. ० मदिरे—R. S. अत्यन्तमात्मसदृशे—M.

राजेति। ‘ते सखौं’शकुन्तलासम्बन्धिनम् ‘इति’एवंविधं वक्ष्यमाणं विषयम्। वैखानसमिति॥ ‘किम्’इति प्रश्ने। ‘अनया’शकुन्तलया ‘मदनस्य’कामस्य ‘व्यापारं’ प्रवर्तनं रोडु’, शीलमस्य इति ‘व्यापाररोधि’‘वैखानसं’तपस्विसम्बन्धि ‘व्रतं’ नियमादि ब्रह्मचर्यम् इति यावत्। ‘आ–प्रदानात्’‘प्र’क्वष्टाय उत्तम प्रकृतये राज्ञे ‘दानं’तस्मात्। प्रदानादि- विशिष्टं विवाहं मर्यादीकृत्य इत्यर्थः। [समासस्य विभाषितत्वात् समासः पाक्षिकः। २।१।१३ पक्षे आ-प्रदानम्। ‘पञ्चम्यपाङ परिभिः’२३ १० इति पञ्चमी] ‘निषेवितव्यम्’आचरितव्यम् इति प्रथमः प्रश्नः। ‘आहो’अथवा (‘आही उताहो किमुत विकल्पे’—इन्यमरः) ‘सदृशाभ्यां’स्वसमानाभ्याम् ‘ईक्षणाभ्यां’नेवाभ्यां ‘वल्लभाभः’प्रियाभिः (‘वल्लभो दयितेऽध्यक्षे सल्लक्षण-तुरंगमे इति विश्वमेदिन्यौ) ‘हरिणांगनाभिः’आश्रममृगोभिः ‘समं’सह [‘समं’सहार्थेतुल्ये च’ इत्यमरः] तपोवने इत्यर्थः। ‘अत्यन्तमेव’यावज्जीवमेव। ‘निवत्स्यति’स्थास्यति इति द्वितीयः प्रश्नः। यदि सा शकुन्तला क्षत्रियनृपस्य विश्वामित्रस्य कन्या इति हेतोः कस्मैचित् राज्ञे देया, तदा विवाहपर्यन्तमेव अस्याः तपोवने वासः ब्रह्मचर्यपालनञ्च तदनन्तरम् अविरोधी कामोपभोगः। पक्षान्तरे यदीयं कस्मैचित् तापसाय दत्ता स्यात् तदा मृगमिथुनवत् तपोवने एव सदा स्थास्यति इतिहृदयम्] सम-शब्दस्य तुल्यवाचित्वे उपमा]। वृत्त्यनुप्रासश्च। वसन्ततिलका वृत्तम्]

** 44n.**—1. निषेवितव्यम्—नि+सेव+तव्य कर्मणि। ‘सेव’becomes ‘षेव’by ‘परि-नि-विभ्यः सेव-सित—’&c. 8. 3. 70. 2. अत्यन्तमेव—अतिक्रान्तम् अन्तः नाशः यस्मिन् कर्मणि तत् यथा स्यात् तथा to the end i. e. throughout her life. एव is emphatic and implies परिभव (disapproval)—‘एवौपम्ये परिभवे ईषदर्थेऽवधारणे’—Haima. The king does not like the idea of Śaks living with the does for ever. वैखानसम्—‘तस्येदम्’इति अण्। 14n. 1.

Also ‘ये नखास्ते वैखानसाः। ये बाला स्ते बालखिल्या’इति श्रुतेः—Qtd. Rāma.3.सदृशे-क्षण-वल्लभाभिः—(श्या तत्) adjective to हरिणाङ्गनाभिः। समानः इव पश्यति इति समान+दृश+कञ् (‘त्यद्-आदिषु दृशोऽनालोचने, कञ च’III. 2. 60.) = सट्टशः। पक्षे क्विन्। सदृक्। सदृक्षस्तु छान्दसः। ‘समान’=स by ‘दृग्दृश्वतुषु’VI. 3. 89. ईक्षणम् – Eye—करणे ल्युट्। ईक्षणं दर्शने दृशि’—Medini. theepithet is very expressive as prolonged stay in the hermitage. The does were very dear to Sak., as they possessed eyes similar to that of her. Hence it is quite natural that she should like to pass her days amongstthose who are very dear to her.4. **अङ्गनाभिः—**अङ्गानि (कल्याणानि) सन्ति आसाम् इति अङ्ग+मत्वर्थे न [‘अङ्गात् कल्याणे नः’Vart. 5. 2. 100]= अङ्गनाः। ‘अन्यथा अङ्गवती’—Prabha. or अगि (गतौ)+युच्(ऊः-२७८)—BhD.5.निवत्स्यति(VII. 4. 4.9.)—At the sight of Sak., the idea of marriage flashed in the mind of the king, as a little before his right arm had throbbed. Next from the conversation of the three girls he could know that Śak. would be given in marriage. (Cf. एवमहमपि आत्मनः वरं लभेय&c.) A little after Śak.’s life story was narrated to the king from which he gathered the fact that she was born of a nymph-mother by a Ksatriya. Hence there was no hindrance to his getting her. But all of a sudden two doubts arose in his mind. This Sloka is asked for the solution of these two doubts viz. (i) Whether she, daughter of a Ksatriya king, is to be given in marriage to a Kṣatriya (प्र-दान), in which case the king has a chance. (Interpretation of the first two lines) (ii) Whether she, brought up in hermitage, is to be married to a hermit youth, so that she may live always in the hermitage in the company of the does.

(Interpretation of the last two lines). (Vide Com). This explanation is suggested by R. Some explain—whether she is to be married (after observing ब्रह्मचर्य until betrothal), or she is to observe ब्रह्मचर्य for life. But this explanation seems to go against the saying of प्रियंवदा ie ‘यथा वनज्योत्स्ना अनुरूपेण पादपेन सङ्गता अपि नाम एवमहम् आत्मनः अनुरूपं वरं लभेय इति’—If perpetual celibacy of Sak. was intended by Kanva, then Priyamvadā would not have given any insinuation of her marriage in that way even in joke. The idea that she may be given to a hermit youth also occurs to Vidūsaka. Cf. ‘मा कस्यापि तपस्विनः इङ्ग दी-तैल-चिक्कण-शौर्षस्य हस्ते पतिष्यति’—Act. II. Infra. (Vide 70n. 1.)

** प्रियंवदा—अज्ज, धस्स-चरणेबि पर-वसो अअं जणो। गुरुणो उण से अणुरूब-वर-प्मदाणे संकष्पो** [आर्य, धर्मचरणेऽपि पर-वशः अयं जनः। गुरोः पुनरस्याः अनुरूप-वर-प्रदाने सङ्कल्पः]।

Priyamvada—Revered Sir, this person is in another’s power even in religious practices. Her father’s intention, however, is to give her away to a suitable bridegroom.

राजा

(आत्मगतम्)

—न खलु दुरवापेयं प्रार्थना।

भव हृदय साभिलाषं सम्प्रति सन्देह-निर्णयो जातः।

आशङ्कसे यदग्निंतदिदं स्पर्श-क्षमं रत्नम् ॥२५॥

(आर्या)

King (Aside)—This (my) suit is indeed not unattainable. Do cherish (thy) wish, (my) heart. Now is (thy) misgiving solved (completely). This, that thou dreadest as fire, is a gem capable of being touched.

** शकुन्तला** (सरोषमिव)—अणसूए, गमिस्रंअहं[अनसूये, गमिष्याम्यहम्]।

Sakuntalā (With seeming anger)—Anasūyā, I will go.

प्रियंवदेति। ‘धर्मचरणेऽपि’‘परवशः’का कथा विवाहरूपस्य महाव्यापारस्य इति अपेरर्थः। अस्याःकर्तृत्वंकुत्रापि नास्ति इति भावः। ‘गुरो’पितुः (‘गुरुः पिता

गुरुर्विप्रः’इति गदसिंहः) ‘पुनः अस्याः’शकुन्तलायाः‘अनुरूपः’योग्यः‘वरः’जामाता (‘वरोजामातरि वृतौ’ इति मेदिनी) तस्मै, ‘प्रदाने संकल्प्ः’इच्छा। [अनेन उत्तराऽलंकारः। ‘उत्तरेण प्रश्नोन्नयन उत्तरम्’इति तल्लक्षणात्। ‘राजा— वयमपि इत्यादिना एतदन्तेन युक्तिनामाङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं यथा दर्पणे सम्प्रधारणमर्थानां युक्तिः’]राजेति। ‘प्रार्थना’ शकुन्तला-लाभेच्छा ‘दुरवापा’दुर्लभा (अवाप्नोतेः कर्मणि खल.)। भवेति। हे ‘हृदय सम्प्रति सन्देहस्य’किमियं मुनिकन्या क्षत्रियकन्या वा, मदुद्वाह्या न वा इत्याकारस्य संशयस्य ‘निर्णयः’ समाधानं ‘जातः’[तेनात्रवाक्यार्थहेतुककंकाव्यलिङ्गम्]। तस्मात् हेतोः‘साभिलाषम्’अभिलाषेण स्पृहया सह वर्तमान’ यथा स्यात् तथा ‘भव’। ‘यत्’वस्तु त्वम् ‘अग्निम्’अग्निस्वरूपम्सन्तापकम्‘आशङ्कसे’ अनलभयात् यत् स्प्रष्टुं त्वं नोत्सहसे [इति व्यस्त-रूपकम्] ‘तदिदं’वस्तु ‘स्पर्श-क्षमं रत्नमि’ति [व्यतिरेकरूपम्]। अथच ‘स्पर्शक्षमम्’उपभोग्यं‘रत्नम्’कन्या-रत्नम् इत्यर्थः[‘जातौजातौयदुत्कृष्टं तद्रवमिति कथ्यते’इति यादवोक्तेः)। इत्यनुप्रासः।अत्रसमाधान-नामकम् अङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं तु दर्पणे‘बीजस्याऽऽगमनंयत्तु तत् समाधानमुच्यते’। इयमार्या]।

** 45n.—1. अयंजनः**—Cf. ‘अनुपभुक्तभूषणोऽयंजनः’—Act. IV. न खलु दुरवापा &c.—Because Śak. is a Kşatriya girl, besides she is not betrothed to any body and her father wishes to give her to any suitable husband, the king thinks that he has a chance. Mark the force of two negatives न & दूर। 2. आशङ्कसे &c.—Śak. would be quite untouchable, like the flame of fire, to the king, if she were a Brahmin girl or betrothed to a Brahmin hermit. Cf. Śak. II. 7 ; BK. I. 23 ; Mahā I. 3010. **(सरोषम् ) इव—**Cf. German Etwa = as it were.

** Remark—**HS refutes the theory of अप्रस्तुतप्रशंसा here—‘न पुनरप्रस्तुतप्रशंसा’, ‘यत्’‘तदिदम्’इति शब्दत्रयेण प्रस्तुताया उपमेयभूत-शकुन्तलाया अभिहितत्वात् प्रस्तुतानभिधानस्थल एव अप्रस्तुताभिधानेन तत्प्रस्तुत–प्रतीतौ अप्रस्तुतप्रशंसाया अंगीकारात्’।

** अनसूया—किस्मिमित्तं ?** [किं निमित्तम्]।

Anasūyā—For what reason ?

** शकुन्तला—इमं असंबद्ध-प्पलाबिगिं पिअंवद अज्जाए गोदमौएणिवेदइस्स’**[इमामसंबद्ध-प्रलापिनीं प्रियंवदामार्यायै गौतम्यै निवेदयिष्यामि]। (इति उत्तिष्ठति)।

S’akuntala—I shall report (against) this random-raving Priyamvada to revered Gautamī. (This said, rises up).

अनसूया—सहि, ण जुत्तं ते अकिद-सक्कारं अदिहि-विसेसं विसज्जित्र सच्छन्ददो गमणं [ सखि, न युक्तम् ते अक्कत-सत्कारम् मतिथि-विशेष विसृज्य सच्छन्दतो गमनम्]। शकुन्तला न किञ्चिदुक्का प्रस्थितैव)।

Anasūyã—Friend. it is not meet to depart at will leaving a noted guest unwelcomed. (S’ak, goes away without saying anything.)

** अनसूयेति।** ‘किं निमित्तं’गमिष्यसि ? (‘निमित्तंपर्याय-प्रयोगे सर्वासां प्रायोदर्शनम्’वाः—६०८ इति प्रथमा।) शकुन्तलेति। ‘असंबन्धम्’असमञ्जसं यथेच्छम् इति यावत्। पुनः पुनः प्रलपति या (‘बहुलम् अभीक्ष्ण्ये’३।२।८१ इति णिनिः) ताम्। प्रियंवदायाः असंवद्धप्रलापं निवेदयिस्यामि इत्यर्थः [‘सविशेषौ हि विधिनिषेधौ विशेषणम् उपसंक्रामतः सति विशेष्य आधे’इति न्यायात्]। अनसूयेति। ‘न कृतः’ ‘सत्कारः’अभ्यर्थनं यस्मै तादृशम् ‘अतिथि-विशेषम्’उत्तमाऽतिथि’ ‘विसृज्य’परित्यज्य, ‘स्वस्याःछन्दः’अभिप्रायः (‘अभिप्रायः छन्द आशय’इत्यमरः) इति ‘स्वच्छन्दः’(‘वृत्तिमात्रे सर्वनाम्नः पुंवङ्गावः’इति पुंवद्भावः) तेन, इति तृतीयायां तसिः (‘तसि प्रकरणे आद्यादिभ्य उपसंख्यानम्’) स्वच्छया इत्यर्थः। ‘गमनं न युक्त’न्याय्यम्। [अनेन ‘उपदिष्टं’नाम नाव्यालंकारः उपचिप्तः। तल्लक्षणं

यथा

दर्पणे—‘उपदिष्ट’मनोहारि वाक्यम् शास्त्राऽनुसारतः’]।

** 46n.—1. असंबद्ध** &c.—सम+बन्ध+क्त कर्मणि=सम्बद्धम् connected, coherent. न of वन्ध is elided by ‘अन् इदितां हल उपधायाः कङिति’6.4.24 ; 4150. न संबद्धम् disconnected, hence inconsequent, nonsensical. Next णिनि।2. गौतम्यै—4n. 3. 3**. न युक्तम्** &c.—Note the plain appeal of

Priyamvada. Some verbs in Skt. are of the nature of Latin & Greek. deponents i.e. they are passive in form but active in sense. 146n. 3 ; 171n, 9. ‘न युक्तमशोको वामपादेन ताड़यितुम्’—Māla. III; 85n, 3; 94n. 4. An अतिथि should always be welcomed. So says Manu—‘आसनाऽशन–शय्याभिरङ्गिः मूल-फलेन वा। नास्य कस्यचित् वसेत् गेहे शक्तितोऽनर्चितोऽतिथिः’४।२८। Mark the A guest should by all means be respected. But this one is an afafa-fan (32n. 3), hence the importance.

** राजा—(स्वगतम्) आः! कथमियं गच्छति। (**ग्रहीतुमिच्छन् निगृह्यात्मानम्। आत्मगतम्)—अहो चेष्टाप्रति-रूपिकाकामि-जन-मनो-वृत्तिः। अहं हि—

** अनुयास्यन् मुनि-तनयां सहसा विनयेन वारित-प्रसरः।**
** स्थानादनुच्चलन्नपि गत्वेव पुनHप्रतिनिवृत्तः॥२६॥** (आर्या)

King—(Aside) Ah ! How ! does she go ? (Wishing to seise her, yet restraining himself—Aside)—Ah ! the activity of the mind of a lover has *a counterpart in his (physical) movement. About to pursue the sage’s daughter suddenly, (*but) my course arrested by decorum, I seem to have returned back after having gone, though I have not (really) moved from (my) place..

** प्रियंवदा** (शकुन्तलां निरुध्य )—हला ण दे जुत्तं गन्तुं[हला न ते युक्त गन्तुम् ]।

Priyamvadā—(Stopping S’ak.) Friend, you should not go.

** शकुन्तला—**( सभ्रूभेदम् )—किस्मिमित्तं [किं निमित्तम्] ?

Sakuntalā (Knitting her brow.)—For what reason ?

** प्रियंवदा—रुक्ख–सेअणे दुवे धारेसि मे।एहि दाव अत्ताणंमोआवेहि, तदो गमिस्मसि** [वृक्ष सेचने द्वे धारयसि मे।एहितावदात्मानंमोचय,ततो गमिस्ससि]। (इति बलादेनां निवर्तयति)।

Priyamvada—You owe me ‘the watering of two trees.’(—SirJones; ‘two watering of trees’—M.). Come (and) free yourself (from debts) and then shall you go. (This said, forcibly turns her back).

V. L—‘चेष्टाप्रतिरूपिका’—R. V. S. ‘चेष्टानुरूपिणौ’—B. ‘चेष्टाऽप्रतिरूपिका’—M. ‘कामिजनः’—R. B. V. S. ‘कामिनः’—M., ‘मोचय’—B. ‘मोचयित्वा’—R. M. S.

** राजेति**। ‘अहो’इति विस्मये [‘विकल्प विस्मयेऽप्यहो’इति रुद्रः] ‘कामिजनानां’ मदनासक्तानां ‘मनसः वृत्तिः’प्रवर्तनं ‘चेष्टायाः’कायिक-व्यापारस्य (‘चेष्टा कायिक-व्यापार’ इति मुग्धबोध-टीकायां दुर्गादासः) ‘प्रतिरूपिका’समधर्मिणी, चेतसः यादृशोऽभिलाषः प्रवर्तते, चेष्टा अपि तु तदनुरूपा स्यात् इति भावः। अनुयास्यन्निति। ‘मुनि-तनयां’प्रस्थितां शकुन्तलां ‘सहसा’हठात् अविचारितम् इति यावत् (‘अतर्किते तु सहसा’इत्यमरः। तव भानुजिः‘अतर्किते अविचारिते’)। ‘अनुयास्यन्’अनुगन्तुम् उद्यतःसन् ‘विनयेन’जितेन्द्रियतया इति यावत् (‘इन्द्रियाणां जयं प्राह विनयं भरती मुनिः’इत्युक्तः) ‘वारितः’रूद्धः ‘प्रसरः’ वेगः (‘प्रसरः प्रणये वेगे’इति विश्वः) यस्य तादृशः, ‘अहं स्थानात्’ आसनात् ‘अनुञ्चलन् अपि’अत्रैव स्थितोऽपि इत्यर्थः, ‘गत्वा प्रतिनिवृतः’प्रत्यागतः ‘इव’[इत्युत्प्रेक्षा। ‘अनुञ्चलन् गतः’इति विरोधा- भासः। काव्यलिङ्गमनुप्रासश्च। ‘अनेन ‘परिभावना’तल्लक्षणं तु इत्यङ्गम् उपचिप्तम्। चार्या जातिः]। प्रियंवदेति। दर्पणे ‘कुतूहलोत्तरा वाचः प्रोक्ता तु परिभावना’ इति। ‘द्वे’ द्विसंख्यकम् ‘वृक्षसेचने’जल-सिञ्चन-रूप-कार्ये’मे’ (‘धारेरुत्तमर्णः’१ ४ ३५ इति चतुर्थी) ‘धारयसि’। त्वदर्थं मया द्वौवृक्षकौसिक्तौ, तन्मूल्यं मह्यं प्रदाय, यद्वामदर्थं वृक्षक-द्वयम् अभिसिञ्च्यआत्मानम् अनृणां कृत्वा गच्छ इति भावः। ‘वलात्’इति ल्यब्लोपे पञ्चमी (५९४)।

** 47n.—1. चेष्टा-प्रतिरूपिका** &c.—प्रतिगतं रूपम् अस्या अस्यां वा प्रतिरूपा बहु—Next स्वार्थे कन्—(127. 1.). चेष्टायाः प्रतिरूपिका facsimile. of physical movementCf. ‘सुवन्त-प्रतिरूपकमव्ययम्’, ‘तिङन्त-प्रतिरूपकम्’ “आकारैरिंगितैर्गत्या चेष्टया भाषितेन च। नेत्र-वक्त्रविकारैश्च गृह्यतेऽन्तर्गतं मनः” MS. VIII. 26. 2. कामि-जन &c.—काम+अतिशायने इनि =कामिनः(Cf.भ्रम-निन्दा-प्रशंसासु नित्ययोगेऽतिशायने।संसर्गेस्तिविवक्षायां भवन्ति मतुबादयः’—Vārt.

1894.)=Those that have intense desire. In an impulsive nature the ideas are often actualised. Here owing to the ardour of love in the king’s mind and the intensity of his desire, his mental effort appeared to him like a physical one, i. e. leave his seat, nor follow the girl, still it appeared to him that he had actually pursued the girl and returned. **3. मुनि-तनयां सहसा अनुयास्यन्—**This is R’s construction which we have followed, for thoughtlessness resulted in the desire to follow the girl. मुनि is significant. To approach a fair sex rudely is bad but it is worse in the case of a hermit-girl. तन्यते विस्तार्यते वंश इति तन्+कयन् [‘बलिमलितनिभ्यः कयन्’, ऊ—549.]—तनयः। 4. सभ्रूभेदम् —The bending of the brow is one of the acts of feminine coquetry called ‘सुकुमार’—M. Vide 175n. 6.5. **आत्मानं मोचय—**Note the naughtiness of Priyamvada Vide 46. 3; 24n. Remark. मुच् (to be free from) though transitive, is here used intransitively by the maxim ‘धातोरर्थान्तरे वृत्ते’&c.—Vide 121n, 3. **आत्मानम्—**२या by ‘गतिबुद्धि’&c. 1. 4. 52 ; 540.

राजा—भद्रे, वृक्ष-सेचनादेव परिश्रान्तामत्रभवतींलक्षये।

तथाह्यस्याः—

        **स्रस्तांसा-वतिमात्र-लोहित-तलौ बाहूघटो-त्क्षेपणाद्**  

अद्यापि स्तन-वेपथुंजनयति श्वासः प्रमाणाऽधिकः।
बद्धंकर्ण-शिरीष-रोधि वदने धर्माऽम्भसां जालकं

         बन्धे स्रंसिनि चैक-हस्त-यमिताः पर्याकुला मूर्धजाः ॥२७॥ (शार्दूलविक्रीड़ित)

तदहमेनामनृणां करोमि। (इति अङ्गुलीयंदातुमिच्छति। उभे नाम-मुद्राऽक्षराणि अनुवाच्य परस्परमवलोकयतः)।

King—Good maiden, I find her (already) exhausted even with

watering the trees. For-By reason of raising the pitcher, her arms have the shoulders drooping and their palms extremely rufescent; her inordinate breathing even now produces heaving in her breast; on her cheeks have gathered drops of perspiration impeding (the play) of the S’iriṣa flowers in her ears, and the fillet of hair being constantly loosened, her tresses restrained with one hand, are dishevelled. I will, therefore, free her from debt. (This said, desires to give his ring. Both reading the letters of the signet-ring look at each other.)

** V. L**.—‘बद्धं’—B. M. S. ‘स्रस्तं’—R. V.

** स्रस्तांसाविति॥** ‘घटस्य’ सेचन-घटस्य, ‘उत्क्षेपणात्’उन्नमनात्, हेतोः ‘अस्याः” शकुन्तलायाः ‘बाहू स्रस्तौ’नतो ‘अंसौ’(अंसः स्कन्धे विभागे स्यात्’इति हैमः) स्वभावतस्तु नतौ। अधुना त्वतिनतौ इत्यर्थः। घट–घर्षणात् ‘अतिमात्रं’पूर्वस्मात् अधिकम् ‘लोहितं रक्तम् ‘तलं’ कर-तल’ ययोः तादृशौ जातौ। [‘तल-शब्दः एकदेशेन भीमःभीम-सेनः,गोदा गोदा-वरीइतिवत् कर-तलमाह बाहुसान्निध्यात्’]।‘प्रमाणात्’स्वमात्रायाः अधिकः हादशाऽङ्गुलाधिक इत्यर्थः। [तथाचोक्तं—‘देहं’वाप्य खनाड़ौभिः प्रमाणंकुरुते बहिः।दादशाङ्गुल-मानेन तस्मात् प्राणः समीरितः’ इति]। ‘श्वासः’ निश्वासवायुः ‘अद्यापि’ इदानीमपि‘स्तनयोः वेपथु” कुच-कम्प’ (‘ट्रितोऽथुच’ ३/३/८६ इति अथुच) ‘जनयति’ उत्पादयति। किञ्च ‘वदने’ मुखे कपोले इत्यर्थः। (‘सर्वं वा मुखमुच्यते’ इत्युक्तेश्च वदन इत्युक्तिः) ‘कर्णयोः शिरीष’ भूषणार्थं परिहितंशिरीषपुष्पं’ ‘रोद्वं’, ‘स्थिरौकर्तुम् शौलं यस्य तथाविधं ‘घर्माऽम्भसां’ खेदो-दकानां (‘घर्मः स्यात् आतपे ग्रौषमे उष्णखेदाऽम्भसोरपि’ इति विश्वः) जालमिव इति ‘जालकम्’ विन्दुसमूहः (‘इवे प्रतिकृती’ ५।३।९६ इति कन्) ‘बद्धं”धृतम्’’ बन्धे’ कबरीबन्धने ‘स्र’ सिनि’ भृशं’ विगलति सति (‘बहुलम् आभौक्षणे’ ३।२।६१ इति णिनिः) मूर्ध्नि’ जायन्ते ये ते ‘मूर्धजाश्च’ केशा अपि (‘सप्तम्यां जने र्डः’ ३।२।९७) ‘एकेन हस्तेन’ (७२६) अन्यहस्तस्य घट-धारणे व्यापृतत्वात् ‘यमिताः’ बद्धाः, अतएव ‘पर्याकुलाः’ इतस्ततः विक्षिप्ता :—[शकुन्तलायाः परिश्रान्त समर्थन कायें प्रति बहु-कारणोपन्यासात् समुच्चयोऽलंकारः। स्रस्तं स्रं सिनि इति अर्थावृत्तिः पदावृत्ति श्वालङ्कारौ। काव्यलिङ्गं च। स्तन-वेपथु-जननेन हेतुनाश्वासस्य प्रमाणाऽधिकत्वसाध्यम् इत्यनुमानालंकारश्च। अनुप्रासः। “अद्यापि स्तनवेपथोश्च

जनकः श्वासः प्रमाणाधिकः”इति पठित्वा द्दितौयपादस्य श्वास-सामानाधिकरण्याभावात् विशेषणत्वाभाव-रूपः प्रक्रमभङ्गः समाधेयः। अनेन ‘दिष्टम्’इति भूषणम् उपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं यथा दर्पणे ‘देशकालस्वरूपेण वर्णना दिष्टमुच्यते’। शार्दूलविक्रीड़ितं वृत्तम्]। तदिति। ‘तत्’यत इयं व वृक्षसेचने इदानीम् अशक्ता तस्माद हेतोः ‘अनृणाम्’ऋणमुक्ताम्।[प्रियंवदा शकुन्तलां निरुद्धा’इत्यादिना ‘इच्छति’इत्यन्तेन करणं नामाङ्कम् उपक्षिप्तम्। “करणं पुनः। प्रकृतार्थसमारम्भः”]। ‘अनुवाच्य’पठित्वा ‘परस्परम्’अन्योन्यम् ‘उभे’अनसूया-प्रियंवदे।

48n.-1. भद्रे—is purposely used to please Priyaṁvadā, so that she may give up her demand. Cf. Eng. ‘My good lady’.2. लोहित-तलौ—तल stands for करतल i e palm ‘विनापि प्रत्ययं पूर्वोत्तरपदयोर्वा लोपोः वक्तव्यः’Vārt 5. 3. 83 ; Read ‘गोदा गोदावरीनद्यां मथुरा मथुरापुरी। कविकं कविकायांच गवेधौ गवेधुका इति’शब्दभेद–प्रकाशः। Owing to constant lifting up of the pitcher, the palms have become red. M explains in the sense of the forearm, as pots, being placed on the waist, are held by the forearm. 3. प्रमाणाऽधिकः—abnormal i. e., of a length more than 12 fingers or slightly more than six inches. (Com.) Cf. ‘शय्याप्रमाणाधिक’—MK. III. 18. 4. बद्ध कर्ण-शिरीष-रोधि &c.—कर्णस्थं शिरोषम् इति कर्णशिरौषम् इति उत्तरपदलोपौ समासः। मध्यमपदलोपौ समासः of R & others isFor शिरोष as ear-trinkets, Cf. ‘कृतं’नकर्णार्पितबन्धं सखे शिरोषमागण्ड बिलम्बिकेशरम्’—S’ak. VI. 18. ‘चारु कर्णे शिरौषम्’—MD. II. 2 ; Ra. XVI. 48, XVI. 61. कर्णशिरोष+रुध्+णिनि ताच्छोल्ये III. 2.78.—Obstructing the oscillation of the Śirisa flowers which adhere to the face on account of perspiration. Hence बद्वम् is better than स्रस्तं which suggests the idea of downward flow of perspiration, while we want the formation of the clusters of drops (जालक) Besides

स्रस्त will be unnecessarily repeated. 5. जालकं—(Com.) R. is unwilling to take it in the sense of समूह। ‘यदि समूहमानं व्यङ्गां स्यात्तदा घर्माम्भसां मण्डलम् इत्येव ब्रूयात्’। Cf. ‘अस्य कर्कशविहारसंभवं स्वेदमाननबिलग्न-जालकम्’—Ra. IX, 68, एकहस्त &c.—Cf. ‘विभ्राणा करपल्लवेन कवरीमेकेन पर्याकुलाम्,—Puṣpa-bāṇa-vilāsa, 7. 6. अङ्गुलीयं—अंगुलौ भवम् इति अङ्गुलि+कःby ‘जिह्वा-मूलाऽङ्गुलेः कः’4. 3.62. कः = ईय (7. 1. 2.). 7. नाम-मुद्रा&c.—मुद्र+अ भावे = मुद्रा। ‘गुरोश्च हलः’3. 3. 103. इति अ। नाम्म्रःमुद्रा नाममुद्रा ( a signet ring ). “ अलंकारार्थं तु ‘मुद्रिका’, नामाक्षरयुक्ता तु ‘मुद्रा’इत्यनयोर्भेदः। ‘नामरूपाणि’दुष्यन्त इति नामस्वरूपाणि यानि मुद्राक्षराणि इति समासः।नाममुद्रायाः अक्षराणि इति विग्रह अर्थपौनरुक्त्यं, मुद्रया इत्येतावता एव गतार्थत्वात्”—R. **8.अनुवाच्य—**अनु+वच्+णिच् in drama means ‘to read to oneself’.Cf. ‘अनुवाचितलेखममात्यमवलोक्य’—MR. I. ‘देवी-अनुवाचय तावदेतत्। यद्विरुद्धं तत् श्रोष्यामि’—Vik. II. ‘राजा-गृहीत्वा अनुवाच्य’—Ibid. Note that sylvan girls also could read.. **9. परस्परम् —**Rām. V. 34.7; 35.33; 61. 17. On reading the name in the signet ring, each looks at the other in wonder. Hence the reciprocity of action (कर्मव्यतिहार)। Cf. ‘परस्पर-करणमपि कर्मव्यतिहार उच्चते’—KT. So पराम् (सर्वनाम) is doubled by the Vārt. ‘कर्म-व्यतिहारे सर्वनाम्नः हे वाच्ये, समासवच्च बहुलम्’—hence we get hypothetically पराम् पराम् (अवलोकयतः)। The doubled elements are optionally compounded owing to the use of बहुल in the Sūtra. Hence BD says—‘बहुल-ग्रहणात् अन्य-परयोर्न समासवत्’2147. Next ‘असमास-वह्नावे पूर्वपदस्य सुपः सु वक्तव्यः’, i.e., in असमासवह्नाव, the first element is always exhibited with ‘स्’( : ), hence परास् पराम्। Then feminine टाप (आ) disappears by the Kārikā ‘दलहये टावभावःक्लीबेचाड्विरह स्वमोः। समासे सोरलुक् चेति सिद्धं बाहुलकात् त्रयम्’—SK

. 2147. Hence we get

परः परम् = परस्परम्।‘अत्र कस्कादित्वात् (8.3.48). विसर्गस्य सः’—SK. Similarly अन्योन्यानुरागः (103n.1).

राजा––अलमस्मानन्यथा सम्भाव्य। राज्ञः प्रतिग्रहोऽयम्।

King—Don’t suspect me otherwise. It is a royal gift.

** प्रियंवदा—तेण हि णारिहदि एदं अङ्गुलौश्रश्रंअङ्गुलौविश्रोश्रं**। अज्जस्म वश्रणेण श्रणिरिणा दाणिं एसा [तेन हि नार्हत्येतत् अङ्गु लीयकमङ्गुलीवियोगम्। आर्यस्य वचनेन अनृणा इदानीमेषा]। (किञ्चिद विहस्य) हला सउन्दले, मोहदा सि अणुअम्पिणा अज्जेण, अहवा महाराएण। गच्छेदानीम्]। गच्छ दाणिं [हला शकुन्तले, मोचिताऽसि अनुकम्पिनार्येणाथवा महाराजेन।]

Priyaṁvadā—Then surely it ought not to part from your finger. At Your Worship’s word she is now freed from debt. (Laughing slightly) Dear S’akuntalā, you are freed by this kind gentleman or (perhaps) by (His most) mighty Highness.

** शकुन्तला** (आत्मगतम्)—जइ अत्तणो पहविस्म [यदि आत्मनःप्रभविष्यामि]। (प्रकाशम्), का तुमं विसज्जिदव्वस्म रुन्धिदव्वस्म वा [का त्वं विस्रष्टव्यस्य रोड्डव्यस्य वा]।

S’akuntalā*(Aside)*—If I were my own mistress. (Aloud) Who are you to release or detain (me)?V. L.—‘प्रतिग्रहोऽयम्’—B. S. Dr. P. ‘प्रतिग्रहोऽयम् इति राजपुरुष मामवगच्छथ’—M. ‘परिग्रहोऽयम् इति राजपुरुषम् मामवगच्छत’—R. V. ‘अङ्गुलीवियोगस्य’—R. B. V. M. ‘अङ्गलोवियोगस्य’—S.राजेति। ‘अन्यथा’अन्यप्रकारेण‚ यतः अङ्गुलीयं दुष्यन्त इति नामाङ्कितम्, अतः अयमेव महाराजः दुष्यन्तः इत्याकारण, ‘अलसम्भाव्य’एवंविधेन विचारेण अलम्। (‘अलंखल्वोः प्रतिषेधयोः प्राचां क्वा’३\।४\।१८)। ‘राज्ञः’दुष्यन्तस्य ‘अयं प्रतिग्रहः’एतत् दुष्यन्तसकाशात् स्वौक्वतं मया (‘प्रतिग्रहः स्वीकरणे सैन्यपृष्ठे पतद्ग्रहे’इति मेदनी) इति आत्मानं गोपयति।

‘अथच राज्ञः’दुष्यन्तस्य सकाशात् ‘अयं प्रतिग्रहः’(प्रियंवदायाः) इति सत्यमाह आत्मनिवेदनार्थम्। प्रियंवदेति। ‘तेन हि’राज्ञः प्रतिग्रहत्वेनैव हेतुना। ‘न अर्हति’अयुक्तमित्यर्थः। ‘अनृणा’ऋणमुक्ता (‘तस्माद नुड’अचि’६।३।७४) अत इदानीमियां स्वच्छन्दतः गन्तुं शक्ता। नृपस्य वचन-भङ्ग्यादुष्यन्तोऽयम् इति सुचतुर-प्रियंवदया परिज्ञातम् तेन आह आर्येण महाराजेन वेत्यादि। शकुन्तलेति। यद्यहं मम देहस्य कर्त्रीस्याम् तदा गच्छेयम्। अधुना आत्मा मे परवशीभूतः, अतोऽहं गमनाय नालम् इति सरलार्थः। ‘विस्रष्टव्यस्य’(विपूर्वात् सृजते तव्य-प्रत्ययः भावे। ‘अव्यय-कृत्-प्रत्यया भाववाच्येभवन्ति’इत्युक्तेः)। अतः ‘विस्रष्टव्यं’नाम विसर्जनं, तस्य विसर्जनस्य सम्बन्धे, ‘रोद्धव्यस्य’रोधनस्य सम्बन्धे वा ‘त्वं का’न कापि इत्यर्थः [अनेन उद्भेद-नामकम् अङ्गम् उपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं तु दर्पणे—‘बीजार्थस्य प्ररोहः स्यादुद्भेदः’। दशरूपके तु ‘उद्भेदःगूढ़भेदनम्’इति। राजभावस्य गूढ़स्य उद्भेदनात्]।

** 49n.-1.** अन्यथा सम्भाव्य*—Cf. ‘तत् अन्यथासंभाविनि’—Rat. II ; 43n. 4*. **राज्ञः प्रतिग्रहोऽयम्—The king is still anxious to remain incognito and again takes the help of a quibble to mislead the girls. The sentence is an elliptical one. First, it means,—It is a gift (to me) from the king (Dusyanta) —‘राज्ञः प्रतिग्रहः(MS. IV. 84) अयं मे’; hence he is an able officer of the king who has perhaps given him his own ring in recognition of his good service and thus King’s previous speech, viz., ‘यः पौरवेण राज्ञा धर्माधिकारे नियुक्तः’is corroborated. Next it means- This is a gift (to you) from the king ( Dusyanta himself )—राज्ञः प्रतिग्रहः अयं प्रियंवदायै। 2. आत्मनः—‘अधौगर्थंदयेशां कर्मणि’(2. 3. 52 ) इति ६ष्ठौ (107n. 4) 3. **विस्रष्टव्यस्य रोद्धव्यस्य—**are instances of a peculiar Prākyta Idiom the equivalents of which in Sanskrit will be ‘विसर्जनाय’and ‘रोधनाय’—M ; 186.5.

** राजा** (शकुन्तलां विलोक्य आत्मगतम्)—किं नु खलु यथा वयम्

अस्याम् , एवम् इयमपि अस्मान् प्रति स्यात्। अथवा लब्धाऽवकाशा मे प्रार्थना। कुतः ?—

** वाचं न मिश्रयति यद्यपि मद्वचोभिः**
** कर्णं ददात्यवहिता मयि भाषमाणे।
कामं न तिष्ठति मदानन-सम्मुखीयं
भूयिष्ठमन्य-विषया न तु दृष्टिरस्याः॥२८॥** (वसन्ततिलक)

King *(Surveying S’ak.—Aside)—*May it possibly be that she is (affected) towards me as I am towards her ? Or rather my desire has obtained scope. Because,—Although she does not mingle her words with mine, (nevertheless) she leans her ear (all) heedful when I speak. Granted that her eyes stand not my gaze, still it is not cast long upon other things.

V. L.—‘सम्मुखीय”—B.‘सम्मुखीना’—R. V ‘सम्मुखौ सा’—S. M. ‘अभिमुखं’—R. S. V. M. ‘अवहिता’—B.

** राजेति**। ‘किंनु खलु’इति वितर्कगर्भप्रश्नः। ‘खलु’इति वाक्यालंकारे। ‘यथा वयम्’अहम् (१।२।५८)। ‘अस्यां’शकुन्तलायाम् अनुरक्ता ‘एवं’तहत् ‘किमियं’शकुन्तला अपि अस्मान् प्रति’मां प्रति (‘लक्षणेत्थंभूताऽऽख्यान-भाग-वीप्सासु प्रति पये-अनवः’१/४/९० इति प्रतेः कर्मप्रवचनीयत्वम्। तद्योगे श्या च ३/३/८) अनुरक्ता ‘स्यात्’नवेति इति वितर्कः। ‘अथवा’इति पक्षान्तरे। ‘कुत’इति लब्धाऽवकाशत्वे हेतुमाह। वाचमिति। ‘इयम्’शकुन्तला ‘यद्यपि मम वचोभिः’वाक्यैः सह ‘बाचम्’स्वकीयं वाक्यं ‘न मिश्रयति’मया सह साक्षात् नालपति, तथापि मयि भाषमाणे’२\।३\।३७ सखीभ्यां कथयति सति ‘अवहिता’दत्तमनः संयोगा सती कर्णे दृदाति’आकर्णयति शृणोतीत्यर्थः। ‘कामम्’इत्यनुमतौ। एतदपि मयाऽनुमन्तव्यम् यत् ‘मम आननस्य सम्मुखी’भूत्वा इयं शकुन्तला ‘न तिष्ठति’, ‘अस्याः दृष्टिः’नयन’ ‘तु’इति भेदे। (‘तु पादपूरणे भेदे समुच्चयेऽवधारणे’इति मेदिनी) ‘भूयिष्ठम्’अतिशयेन ‘अन्यविषया न’मदानन-व्यतिरिक्त-विषया न, अन्तरा अन्तरा मामवलोकयति इति भावः। अतोऽहम् मन्ये शकुन्तलापि मयि अनुरक्ता। [वसन्ततिलका

वृत्तम्। ममुच्चयोऽलंकारः केकवत्त्यनुप्रासौ। अनेन मुग्धाया नायिकायाः विलासः नाम भावः उक्तः। तल्लक्षणं तु दर्पणे—‘यान स्थानाऽऽसनादीनां मुखनेत्रादि कर्मणाम्। विशेषस्तु विलासः स्यादिष्ट-सन्दर्शनादिना’। अनुरागेङ्गितं च। तथाचीक्तं मदनोदये ‘विकारो नेत्रवक्त्रस्य तद्वाक्य-श्रवणादरः। अन्य-व्याजेन तदोक्षा अनुरागेङ्गितं भवेत्’। अत्र प्राप्तिर्नाम चाङ्गमुपक्षिप्तम्। लक्षणं तूक्तं प्राक्]

** 50n.—1. मिश्रयति**—मिश्रं करोति इति मिश्र+णिच.+(लट ति) by ‘मुण्ड-मिश्र- <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737715952Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737715952Capture2.PNG"/>णिच’ 3. 1. 19. She does not mingle her speech with mine. This raises doubts in the king’s mind about her reciprocation of his love. 2. काम’—‘अकामानुमतौ कामम् असूयो-पगमेऽपिच’—Rudra. Granted that ; I admit that. कामम् = अत्यर्थम् i. e. ‘for a a great length of time’(R). Rit. (25n. 1 ; 56n, 1). But then ‘तु’is not in consonance with

(नेपथ्ये)—भो भोस्तपस्विनः,

सन्निहितास्तपोवन-सत्त्व-रक्षाये भवत।

प्रत्यासन्नः किल मृगया-विहारीपार्थिवो दुष्यन्तः।
तुरग-खुर-हतस्तथाहि रेणुर्विटप-विषक्त-जलाऽऽर्द्र-वल्कलेषु।
प्रतति परिणताऽरुण-प्रकाशः शलभ-समूह इवाश्रम-द्रुमेषु॥२८॥(पुष्पिताग्ना)

अपिच— तीव्राऽऽघात-प्रतिहत-तरु-स्कन्ध-लग्नैक-दन्तः
** क्रोड़ाऽऽकृष्ट व्रतति-वलयाऽऽसङ्ग सञ्जात-पाशः।**
** मूर्ती विघ्नस्तपस इव नो भिन्न्-सारङ्ग-यूथो
धर्मारण्यं प्रविशति गजः स्यन्दनाऽऽलोक-भीतः॥३०॥** (मन्दाक्रान्ता)

(सर्वाः कर्णं दत्त्वा किञ्चिदिव सम्भान्ताः)।

• (In the green room)—*Ye hermits ! be at hand to protect the denizens of the penance-grove. Close at hand, it is reported, is the lord of the earth, Duṣyanta, amusing (himself) with the hunting excursion. For the dust, raised by the hoofs of the steeds and

having the (faded) sheen of sun-set, is falling on the trees of the hermitage, like a swarm of locusts, on the boughs of which are hung robes of bark, wet with water. Moreover, terrified at the sight of a chariot, an elephant,—having one of his tusks fixed on the shoulder of a tree, which has been struck off with a violent blow,—having been tangled (as it were) in a net of creepers dragged along by his breast, and having scattered herds of deer, is entering the sacred grove, like an embodied hindrance to our rites. (Listening, all are some- what distracted).

** V. L**.—‘प्रतिहततरुस्कन्धलग्नेकदन्तः’—M. R’s. Com. ‘तौव्राघातादभिमुखतरुस्कन्धभग्नैकदन्तः—B. ‘प्रतिहततरुः स्कन्धलग्रैकदन्तः’—R. V. ‘पादाकृष्ट’—R. V. M. ‘प्रौढ़ाकृष्ट’—B. क्रोडाकृष्ट—Patankar, Dr. P. K. ‘सङ्गसञ्जात’—R. V. M**.** ‘सञ्जनाज्जात’—B.

** नेपत्थे इति**। जवनिकान्तराले कस्यचिदुक्तिः इयम्। ‘सत्त्वांनां’जन्तूनाम्। (‘सत्त्व’मस्त्री तु जन्तुषु’ इत्यमरः) ‘रक्षायै’रक्षणाय (तादर्थ्ये ४र्थी) ‘सन्निहिताः’समीपस्थाः। ‘मृगया-विहारौ’आखेटार्थं परिभ्रमन् ‘प्रत्यासन्नः’, समुपस्थितः‘किल’इति वार्तायाम् (‘वार्तायाम्, अरुचौ किल’इति त्रिकाण्डशेषः) [‘राजा प्रत्यासन्नः’इत्यनेन ईतेःभीतिः प्रदर्शिता। तथाचोक्तं ‘अतिवृष्टिःअनावृष्टिः शलभा मूषिका खगाः। प्रत्यासन्नाश्च राजानः षडेते ईतयः स्मृताः’। इयं चूलिका। ‘अवर्जवनिकासंस्थैःसूचनार्थस्य चूलिका’इति दर्पणलक्षणत्। ‘दुष्यन्त’इति राजनामश्रवणात् शकुस्तलायाःप्रोत्साहनात् भेदलक्षणमङ्गमुपक्षिप्तम्। ‘भेदःप्रोत्साहना मता’इति तल्लक्षणात्। तुरगेति। ‘तथाहि’तमेवार्थं जानीहि [‘तथा’इत्यगणपरिपठितो धातुर्गतौ इति गोपीनाथपादाः] ‘तुरगाणाम्’अश्वानाम् [अनेन सेनाबाहुल्य’ ध्वनितम्] ‘खुरैः हतः’ उत्क्षिप्तः। ‘परिणतः’ अस्ताचलोन्मुखः यः ‘अरुण’ सूर्यः। (‘अरुणः स्फुटरागे च सूर्ये’सूर्यस्य सारथौ’इति धरणिः)। तहत् ‘प्रकाशःस्फुटः। (इति लुप्तोपमा ‘प्रकाशोऽतिप्रसिद्धे स्यात् प्रहासाऽऽतपयोः स्फुटे’इति विश्वः) तद्दर्णः इत्यर्थः। ‘रेणुः धूलिः, ‘शलभाः’पतङ्गाः [‘समौ पतङ्गशलभौ’इत्यमरः।] तेषां ‘समूह इव’[इति श्रौतोपमा अनेन रेणोर्बहुलत्वं घनत्वं च ध्वन्येते] ‘विटपेषु’शाखासु ‘विषक्तानि’ शोषणार्थं लम्बितानि ‘जलेन आर्दाणि’सिक्तानि

‘वल्कलानि’येषां तथाविधेषु ‘आश्रमद्रुमेषु’तपोवनवृक्षेषु ‘पतति’उड्डीय संसजति, अतः यावन्न तानि मलिनीकृतानि तावत् तानि झटिति आनीयन्ताम्। [वृत्यनुप्रासः। अत्र पार्थिवप्रत्यासन्नत्वे कारणे प्रस्तुते तत्कार्यं रेणद्धूलनादिकमुक्तम् इति अप्रस्तुतप्रशंसा। कार्यस्याऽप्रस्तुतत्वात् न पर्यायोक्तम्। पर्यायोक्ते तु कारणवत् कार्यमपि प्रकृतमेव। काव्यलिङ्गं च। पुष्पिताग्रा वृत्तम्]।

** तीव्रेति**। ‘स्यन्दनानां रथानाम्, अदृष्टचराणाम् इत्यर्थः ‘आलोकेन’दर्शनेन (‘आलोकस्तु पुमान् द्योतॆ दर्शने वन्दिभाषणे’इति मेदिनी ) ‘भीतः’सन्त्रस्तः सन्, ‘तीव्रेण’ अतिप्रचण्डेन ‘आघातेन’प्रहारेण ‘प्रतिहतः। (अतएव भग्नः) यः ‘तरुः’, तस्य तरोः‘स्कन्धे लग्नः’संसक्त ‘एकः दन्तः’यस्य तादृशः। ‘क्रीड़ेन आकृष्टः’यो ‘व्रततीना’लतानां ‘वलयः’ मण्डलं (‘वलिमलितनिभ्यः कयन्’उः५४९) तस्य ‘आ’समन्तात् ‘सङ्गेन’संबन्धेन क जालबद्ध इति यावत् (‘यूथ’तौर्यक्समूहेऽपि द्रव लक्ष्यमाण इति भावः। ‘सञ्जातः’समुत्पन्नः ‘पाशः’रज्जुः यस्य तादृशः। जलबद्व इव लक्ष्यमाण इति भावः ‘भिन्नानि’ विद्रावितानि ‘मृगाणां’यूथानि’ वृन्दानि दलानि इति यावत (‘यूयं तिर्यक्समुहेऽपि वृन्दमात्रेऽपि भाषितम्’इति विश्वः ) येन तादृशः। कश्चित् ‘गजः नः’अस्माक’ ‘तपसः’ ‘तपश्चर्याया ‘मूर्तः’मूतिमान् देहधारी इत्यर्थः। (‘मूर्तः स्यात् त्रिषु मूर्च्छाले कठिने मूर्तिमत्यपि’इति विश्वः) ‘विघ्न इव धर्मारण्यम्’(अश्वघासादिवत् तादर्थे षष्ठीसमासः) ‘प्रविशति’[विशेषणचतुष्टयेन त्वराऽतिशयो व्यज्यते]। रथस्तु पूर्वं न कदापि दृष्टः। अतः तद्दर्शनेन महदस्य भयमजनि। ततः पलायन-सौकर्यं विधातुं यत् यत् मार्गे स्थितमासीत् तत् सर्वं तेनैवीत्पाटितम्। दन्ताघातेन भग्नः कश्चित् तरु- स्कन्धः तस्य दन्ते एवं लग्न आसीत्। लता- गुल्मानि क्रोड़-निषक्तानि सन्ति निगरवत् प्रतिभान्ति। मृगयूथानि च तङ्गयेन इतस्ततः विद्रुतानि। तन्मन्ये तपसः प्रत्यूहः गजरूपं’ धृत्वा चाश्रमं प्रविशति। [‘विघ्न इव’इतुप्रत्प्रेक्षा। पूर्वश्लोकोक्त- क्रमेण अप्रस्तुतप्रशंसा च। पूर्वार्ध वृत्त्यनुप्रास श्रुत्यनुप्रासयोः एकवाचकाऽनुप्रवेशलक्षणः संकरः। उत्तराधे’ श्रुत्यनुप्रासः परिकराऽलंकारश्च। अत्रापि भयानको रसः। मन्दाक्रान्ता वृत्तम्। पुनः ‘प्रविशति गजः’इत्यनेनैव वाक्य समाप्तौ पुनर्गज इत्यस्य विशेषणतया ‘स्पन्दनालोकभौत’इत्यस्योपादानात् समाप्तपुनरात्ततादोषः। स च‘प्रविशति रथालीकभौतः करौन्द्र’इति पाठेन समाधेयः ]।

** 51n. —1. भो भो :—**used in the reduplicated form, when an address is made to a group. Cf. ‘भो भोः पौराः’ —PN. I; ‘भो भोः जनस्थान-

वासिनः*—Ibid. VII ;* ‘भो भोःशंकरगृहाधिवासिनः’—MM. III ; 135n. 2. सत्त्व-रक्षायै-तादर्थ्ये४र्थी। Vide 14n. 9 ; 16n. 1. Don’t say ‘तुमर्थाच्च भाववचनात्’इति चतुर्थीfor here तुमुन् cannot be substituted without altering the word ‘तपोवनसत्त्व’in as much as it is in a compound. Hari Dīkṣita and his followers account for ४र्थी in such cases by the Vārtika. Hari finds fault with MN as, he asserts ४र्थी in ‘द्विषां विघाताय ’&c. Ki I. 3, by ‘तुमर्थाच्च’—2. 3. 15 for विघाताय cannot be changed into विहन्तुम् without changing the bibhakti of हिषाम्। Vide Sabda-ratna P. 533 and Bhairavī thereon. प्रत्यासन्न &c.—This prognosticates a bad omen. (Com.) किल—either in निश्चय or in वार्ता \। Surely the king is near, as the dusts are settling on the trees ; or it is reported etc. ‘प्रत्यासन्नश्च मौहूर्तिकः’—PC. IV. 2. मृगया-विहारौ—मृग अन्वेषणे+णिच् स्वार्थे+श भावे निपातनात् = मृगया by ‘परिचर्या परिसर्या मृगया’&c.—Vārt. 3. 3. 101. ताच्छील्ये णिनिः3. 2. 78. पार्थिवः—पृथिवी+अण् (‘तस्य ईश्वरः’5.1.42 ) तथाहि—12n. 4. 3. तुरग &c.—तुरेण वेगेन गच्छति इति तुर+गम्+ड कर्तरि-तुरगः= steed. ‘अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’—Vart. 3. 2. 48. इति डः। इतः means निष्पिष्टः—struck up, and hence उत्थापितः—tossed up. From this is inferred that the king is out a hunting. Cf. ‘विरक्त-सन्ध्याकपिशं <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737718123Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737718123Capture2.PNG"/>रजः पार्थिव मुज्जिहोते—Ra. XIII. 64. **4. विटप-विषक्त—**विटप = branch. ‘शाखायां पल्लवे स्तम्बे विस्तारे विटपोऽस्त्रियाम्’इति रभसः। विषक्त— suspended, षत्वं by ‘उपसर्गात् सुनोति सुवति—8. 3. 65. Cf. निषक्त – Ku. III. 7 ; I. 10. 5. परिणताऽरुण &c.—refers to रेणु। (Mas. & fem.)। It may also refer to शलभ-समूह—The flight of locusts having the colour of the setting (Lit. bent down) sun. **6. ०द्रुमेषु—**दु = branch. दुम = दु+म मत्वर्थे। ‘द्यु -द्रुभ्यां, मः’5. 2. 108. ‘दुमस्तु पादपे

पारिजाते किम्पुरुषेश्वरे’—Haima. 7. तीव्रा घात–प्रतिहत &c.—तीव्रः आघातः=तोव्राघातः a violent stroke. तेन प्रतिहतः—struck back, as the frightened. elephant came in violent collision through fear. तादृशः यः तरुस्कन्धः—a. trunk of a tree so struck back, (hence broken). ‘तस्मिन् लग्नः’—stuck or fixed सहसुपेति समासः। तादृशः एकः दन्तः यस्य—having one of his tusks. thrust into the trunk of a tree, which was struck back with a violent blow. ‘एकं तरुस्कन्धंमवस्कन्द्य एकस्मिन् दन्ते निक्षिप्य आगच्छति - Śankara. The idea is—The elephant while rushing in hot haste through fear, collided violently with the trunk of a tree, which was broken, and adhered to the tusk, but such was the hurry that the tusker had no time to disentangle his tusk from it. R’s स्कन्धलग्नैकदन्तः means that his (right) tusk stuck fast on his (right) shoulder as he was running with his face turned (to the right), to see how far the chariot had come. To corroborate his explanation R quotes from पालकाप्य—‘दक्षिणे वलितुं शक्ती गजो वामे प्रयवतः’इति। But there is no reason to believe that the chariot was pursuing the elephant. R, of course, makes mention of our explanation given above taking the whole as one8. क्रोड़ाक्कष्ट-व्रतति &c. **वलय—**anything that entwines (Com.). **आसङ्ग—**clinging, hence the whole means ‘ad hering coils of creepers”—Vide MN on ‘उत्पलक्षेपवलै’—K. V. 35. As the elephant was rushing, many creepers coiled and coiled round his breast like a noose (पाश), but he had no time to stop and disentangle his bosom from those obstacles, owing to excessive fright and haste. In Ra. V. 46. we- have a description of a wild elephant dragging by his bossom the meshes of moss (जालानि कर्षन् उरसा), so क्रोड़ seems to be preferable. Cf. ‘कण्टे कृत्वा शृङ्खलदाम कर्षन्’—Rat. II. 2.9मूर्तः—मूर्च्छा+अकर्मकात्वात्

कर्तरि क्तः, 3. 4. 72. incarnate. च्छ after र xis dropped by ‘राद-लोपः 6. 4. 21. इट is barred by भोदितश्च’8. 2.45. Thus we have मुर +क्त and expect ‘मर्ण’ but change of त into न (8. 2. 42.) is barred by ‘न ध्या-पृ-मूर्च्छि-मदाम्’8. 2. 57. **10. विघ्नः—**is mas, while अविघ्न is- neuter. ‘अविघ्नमस्तु ते’—Ra. 1. 91 ; XI. 19. 11. स्यन्दनाऽऽलोक-भोतः—implies that the tusker was a wild one and did not belong to the king’s army. 7. 12. धर्मारण्यं प्रविशति—[Cf. ‘अयं प्लवगः प्रविशति नृपतेर्मन्दिरम्’—Rat. II. 2]. The tusker has not yet entered the penance-grove, so there is time yet for precaution. For rhetoric: fault vide Com.

** Remark**:—The retinues of Bharata with horses and chariots, terrified the denizens of the forest in a similar way. Cf. ‘वित्रासयन्तो मृगपक्षिसंघान्—Rām. II. 93.40 ; 96. 8 ; V. 42. 16. Cf. also the Elephant Episode in MK. II. and Monkey Episode it Rat. II. 2. The conversation between the king and the trio was becoming rather So the monotonus, being fraught with one sentiment of love. mixed feelings of fear and furry (रसान्तर) are introduced by this episode.

** राजा** (आत्मगतम्)—अहो धिक्, पौरा अस्मदन्वेषिण स्तपोवनम् उपरुन्धन्ति। भवतु। प्रतिगमिष्यामस्तावत्।

King (Aside)—0 Fie, the citizens coming in quest of me are disturbing the penance-grove. Well, I will just go back.

** सख्यौ—अज्ज, इमिणा आरण्य अवुत्तन्तेण पज्जाउल म्ह।अणुजाणाहि णो उड़ाअ-गमणस्त्र** [आर्य, अनेन आरण्यक-वृत्तान्तेन पर्याकुलाः स्मः। अनुजानीहि नः उटज-गमनाय]।

The friends—Revered Sir, we are greatly terrified by this report of the wild animal (elephant), Allow us, (therefore), to reutrn to

the cottage.

** राजा** (ससम्भ्रमम्)—

गच्छन्तु भवत्यः। वयमपि आश्रम-पी

डा यथा न

भविष्यति तथा प्रयतिष्यामहे। (सर्वे उत्तिष्ठन्ति)।

King (Distractedly)

Go, noble (ladies). I too shall so arrange that no trouble will happen to the hermitage. (All rise up).

** सख्यौ—अज्ज, असम्भाविदा-दिहि-सक्कारा भूयोबि पेक्खण-णिमित्त लज्जेमो अज्जं विस्मविदु** [आर्य, असम्भाविताऽतिथिसत्काराः भूयोपि प्रेक्षणनिमित्तं लज्जामहे आर्यं विज्ञापयितुम्]।

The friends—

Revered Sir, not having discharged the dues of a guest well, for another visit we are ashamed to request Your Worship.

** V.L.**

पौराः

R. B. V.M. ‘सैनिकाः’—

S. HS.

ससम्भमम्

R. M. S.

असम्भमम्

V.

सत्काराः

V. S**.**

सत्कार

R. B. M.

** राजेति**।

अहो

इति धिगथे

(इति मेदिनी)।

पौराः

नागरिका्ः। अनुचराः।

सपरुन्धन्ति

पीडयन्ति। सख्याविति। ‘आरण्यकस्य’ गजस्य।‘पर्याकुलाः’ भीताः। ‘नः’ अस्मान् उटेभ्यः तृणेभ्यः जायते इति ‘उटजः’ पर्णशाला, तस्मिन् ‘गमनम्’ (सप्सुपा), तस्मै (तादर्थ्ये४र्थी) ‘अनुजानीहि’ अनुज्ञां देहि। राजेति। ‘प्रयतिष्यामहे’ चेष्टिष्ये। सख्याविति। ‘न सम्भावितः’ कृतः ‘अतिथेः सत्कारः’ पूजनंयाभिः तादृश्यः वयम् आर्यं ‘भूयोऽपि’ पुनरपि ‘प्रेक्षण-निमित्तम्’ अवलोकनार्थं ‘विज्ञापयितुं’ निवेदयितु’ ‘लज्जामहे’। “युनरागच्छेत् चेत् वयमतीव सन्तुष्टा भवाम इत्यर्थः व्यङ्ग्यः।

** 52n.—1. धिक्पौराः** &c.—Not only soldiers but many. city people (पौराः) also, such as Vidū

aka, यवनी(‘अपनयन्तु भवत्यः मृगयावेषम्—Act. II), वनग्राहिणःetc. accompanied the king in his hunting excursion. In the Mahā. I. 70. 40 even the ministers and पुरोहित

came with the king. Note that पौराः with धिक् takes १मा and not. २या। For reasons vide 9n. 1. or say ‘आत्मनः पौड़ायां न’ ; here धिक् refers to his ownself. Cf. ‘किमाह सौता दशवक्त-नोता हा राम, हा देवर तात मात’—इति विदग्ध-मुख-मण्डनम् । Vide also Ton 544 ; Ram. III. 60.35 ; IV. 25. 40 ; V. 25. 11. 2. आरण्यक &c.—अर्थते गम्यते श्वापदैः इति ऋ+अन्य = ‘अरण्यम्’(ऊ—398) अरण्ये भव इति अरण्य+वुञ् = आरण्यकः‘by पथ्य-अध्याय-न्याय-विहार-मनुष्य-हस्तिषु इति वाच्यम्’Vārt 4. 2. 129. Hence ‘आरण्यकः <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737718778Capture2.PNG"/> मनुष्यः, हस्तौ वा’—SK ; II. 13. Infra. But always आरण्यः पशुः [अरण्य+ण by ‘भरण्याद् णः’, Vart 4. 2. 104.) ; आरण्यकः पशुः, however, may be justified by attaching स्वार्थे कन् after ‘आरण्यः’—Vide 172n. 8. Thus M’s *‘by this forest incident’*for ‘आरण्यक-वृत्तान्तेन’is inaccurate. पर्याकुलाः ( terrified) has a different meaning in S7. 27 Supra. उटज-गमनाय - 51n. 1 ; 111. 1. 3. उत्तिष्ठन्ति—As upward motion is implied hence Prmp. by ‘उदोऽनूर्ध्वं कर्मणि’1. 3. 24. To Duṣyanta, duty is the foremost affair. So he atonce looks to the peace and tranquillity of the hermitage. (15n. 1). 4. असम्भावित &c.—The giris could not manage an adequate reception, thus they took the guilt on themselves, indirectly making a strong appeal to the king for a revisit. Cf. ‘अद्य या मम गोविन्द जाता त्वयि गृहागते । कालेनैषा भवेत् प्रीति स्तवैवागमनात् पुनः’— KA. 5. विज्ञापयितुम्—विज्ञापने—31n. 3.

राजा—मा मैवम्। दर्शनेनैव भवतीनां पुरस्कृतोऽस्मि ।

King—Nay, not so.I have been honoured by the very sight of Your Ladyships.

शकुन्तला

—

अणसूए, अहिण-अकुस-सूइए परिकवदं मे चलणं, कुरवत्र-साहा-परिलग्गं च वक्कलं। दाव परिबालेध मं। जाव णं

मोआवेमि [अनसूये, अभिनव-कुश-सूच्या परिक्षतं मे चरणं, कुरवक-शाखा-परिलग्नं `च वल्कलम्। तावत् प्रतिपालयतं मां, यावदेनत् मोचयामि]। (राजानमवलोकयन्ती-सव्याजं विलम्बा सह सखीभ्यां निष्क्रान्ता)।

Śakuntalā—Anasūyā, my foot is pricked (deep) by a new-grown blade of Kuśa grass and my bark-garment is entangled (fast) in a Kuravaka (Amaranth)—branch. Do wait me till I disentangle it. (This said, proceeds with her two friends, gazing at the king and .delaying under some pretexts).

** V. L.**—The speech of S’ak. has been omitted by R. & S.

** राजेति**। ‘एव’इत्यवधारणे। (‘एव औपम्ये परिभवे ईषदर्थेऽवधारणे’इति हैमः)। तव हेतुमाह दर्शनेनेत्यादि। ‘‘पुरस्कृतः’पूजितः(‘पुरस्कृत पूजितेऽरात्यभियुक्तेऽग्रतः कृते’—इत्यमरः)। अतः अतिथिसत्कारः न कृतः एव‘मा वादिष्ट। शकुन्तलेति। ‘अभिनवा’अचिरोगता या ‘कुशम्य सूचिः’शिखा अग्रभागः इति यावत् [‘स्त्री सूचिः नृत्यभेदे च व्यधनौ-शिखयोरपि’इति रत्नकोषः] तथा, ‘मे चरणम्’(‘चरणोऽस्त्री बह्वचादौ मूले गोत्रे पदेऽपि च। भ्रमणे भक्षणे चापि नपुंसक उदाहृत’इति मेदिनी)। “परिक्षतं’सुतरां विद्धम्। ‘कुरुवकस्य’वृक्षविशेषस्य उत्तरीयभूतं ‘वल्कल’‘परिलग्नम्’‘असावधानतया सुतरां सक्तम्। अतः नाहं गन्तुं समर्था। अस्मात् ‘यावत् एनत्’२।४।३४ वल्कलं ‘मोचयामि’शाखाभ्रष्टं करोमि, ‘तावत्’तत्कालपर्यन्तं ‘मां प्रतिपालयतं’युवाम् अपेक्षेथाम्।

** 53n. —1. पुरस्कृतः**—पुरस्-कृ+क्त कर्मणि। ‘पुरोऽव्ययम्’, 1. 4. 67. इति गतित्वम्। ‘नमस पुरसोर गत्योः’, 8. 3. 40. इति सत्वम्। Put in the van, Ra. II. 80 ; therefore ‘respected’. (Com.) 2. अनसूये &c.—Mark that S’ak, requests Anasūyāand not Priyaṁvadā, as she is in the habit of enjoying fun at the expense of the poor girl. (24n. Remark). ‘परि’is emphatic both in ‘परिक्षतम्’and ‘परिलग्नम्’। Read—252. 2 ; **कुश —165. 5. 3. कुरवक—‘a kind of Barleria with

*purple flowers and connected with sharp prickles’—*M. कुरुवक is also correct. Cf. ‘किरातिके कुरु कुरुवकाचितां चिताम्’इति वाणः। Also ‘कुरुवका रवकातरतां ययौ’इति रघुः(IX 29.)—Qtd. RM ; MD. 65 ; RS. VI. 18; 193n. 5. R has omitted this speech of S’ak. but we think it to be genuine, as it is referred to in the next Act—‘शाखासु वल्कलमसक्तमपि द्रुमाणाम्’—II. 12. Also (n. 4). **प्रतिपालयतम्—**187n. 4. **4. सव्याजं—**व्यजन्ति क्षिपन्ति अनेन इति वि+‘अज्+घञ् करणे (‘हलश्च’3. 3. 121.) = व्याजःpretext. घञ् is an आर्धधातुक प्रत्यय, still अज is not changed to ‘वि’by ‘अजेर व्य्-अघञ-अपी’2. 4. 56. In Vik. I. in a similar circumstance Urbaśi also tarries with almost the same pretext to see Pururavā. Read ‘उर्वशी—अहो लताविटपे ऐकावली वैजयन्तिका मेलग्ना। (सव्याजं परिवृत्य। राजानं पश्यन्तौ)। चित्रलेखे मोचय, तावदेनाम्’for further corroboration read S'1. 2. Act. II. infra. For similar incident read ‘कादम्बरीतु तं दृष्ट्वा चिरयतीति महश्वेतायाः’ &c. Kad—P. 733.

राजा (निश्वस्य)—मन्दौत्सुक्योऽस्मि नगरगमनं प्रति। यावदनु-यात्रिकान् समेत्य नातिदूरे तपोवनस्य निवेशयामि। न खलु शक्नोमि ‘शकुन्तला-व्यापारात् आत्मानं निवर्तयितुम्। मम हि—

** गच्छति पुरः शरीरं धावति पश्चादसंस्थितं चेतः।**
** चीनांशुकमिव केतोः प्रतिवातं नीयमानस्य ॥३१॥** (आर्या)

               (निष्कान्ताः सर्वे)।  

King (Sighing)—I have been dull in my eagerness to return to the city. I will join my followers and encamp them at no great distance from the penance-grove. In sooth, I cannot turn myselfaway from the affair (regarding) S’ak. Onward moves my body (towards my retinues) while backward runs the restless mind

(towards S’akuntalā) like the China silk-cloth of a banner borne against the wind. (Exeunt Omnes.)

प्रथमोऽङ्कः—The First Act.

** V. L.—‘**नातिदूरे’—R. S. M. ‘अतिदूरे’—B. ‘नातिदूरेण’—V. ‘शकुन्तला-व्यापारात्’—‘R. V. M. ‘शकुन्तला-दर्शनव्यापारात्’—B. ‘असंस्तुतम्’—R. M. S. ‘असंस्थितम्’—B. V.

** राजेति**। ‘मन्दं’शिथिलम्‘औत्सुक्यम्’ उत्सुकस्य भावः, उत्कण्ठा इति यावत् (‘गुणवचन-ब्राह्मणादिभ्यः कर्मणि च ’५।१।१२४ इति ष्यञ्) यस्य तादृशः। ‘अनु’पश्चात् ‘यात्रा’गमनम् अस्ति एषाम् इति ‘अनुयात्रिका’अनुचरा इत्यर्थः। मिलित्वा इति भावः, ‘नातिदूरे’समीपे ‘निवेशयामि’स्थापयामितादृशः। तान् , ‘समेत्य’तैः सह मिलित्वाइति भावः, ‘नातिदूरे’ समिपे’ निवेशयमि स्थापयामि (‘दूरान्तिकार्थेभ्यःषष्ठी अन्यतरस्याम्’ २\।३\।३४, इति तपोवनस्य इत्यत्र षष्ठी, पक्षे पञ्चमी)। ‘खलु’इति निश्चये। गच्छतीति। ‘प्रतिवातं वातम् अभिलक्षीकृत्य वातसम्मुखम् इत्यर्थः (‘लक्षणेनाभिप्रतीआभिमुख्ये’२।१।१४ इति अव्ययीभावः) ‘नौयमानस्य’न स्वयं’ गच्छत इत्यर्थः। इव‘पताकाया इव ‘मम हि शरीरं’देहः(अथच केतुपक्षे पताका-दण्डः) ‘पुरः’ शनैः अग्रे ‘गच्छति’। ‘चीनांशुकं’ चीन-नाम-देश-जातं’ क्षोमवस्त्रमिव (‘अंशुक’ चोत्तरीयञ्च दुकूलं क्षौममस्त्रियाम्’ इति अमरमाला) ‘असंस्थितं’ चञ्चलं’मम हि ‘चेतः पश्चात्’शकुन्तलाभिमुखं (अथच केतुपक्षे विपरीत दिशं) ‘धावति’वेगेन गच्छति [संबन्धेऽसंबन्धलक्षणा असंबन्घे संबन्धलक्षणा च इय्यतिशयोक्तिः। वृत्त्यनुप्रास उपमा च इयमार्या]।

॥इति श्रीमदभिज्ञान-शकुन्तल-टीकायां कुमार-सन्तोषिण्यां

प्रथमोऽङ्कः समाप्तः ॥

54n.—1. नगरगमनं &c.—नगाः (पर्वता इव प्रासादादयः) सन्ति अत्र इति नग+मत्वर्थे र [‘नग-पांसु पाण्डुभ्यश्च रः’—Vārt. 5. 2. 107.] = नगरम्। Neuter by usage. “देवतायतनैश्चित्रैःप्रासादापणवेश्मभिः। नगरं दर्शयेत् विद्वान् राजमार्गैश्च शोभनैः॥—Qtd. Raghunatha. T quotes HD, who objects to the necessity of the Vārt.—‘नगशब्दोऽयम् अश्मादिषु पश्यते इति वुञ्छन्—(४।२।८०)

आादिसूत्रेण अस्य सिद्धत्वात् अस्मात् रोऽयं न वक्तव्यः’i. e. we get मत्वर्थे ‘र’after नग as it has been included in अश्मादि class by the Sūtra “वुञ् छण्-क-ठज-इल-से-नि-र-&c.” 4. 2. 80. Hence by this Sūtra we have अश्मर, नगर, पामर,कन्दर and so on; thus the mention of नग in the Vārtika is redundant.2. अनुयात्रिकान्³अनुयात्रा(pursuance)+मत्वर्थेठन् = अनुयाविकःFactotum तान्। 3. नातिदूरे —(Rām. II. 99.9; IV. 27. 11) From न अतिदूरे, we expected अनतिदूरे by ‘तस्मात् नुड् अचि’6. 3. 74. But this न is different from, though it possesses the meaning of , hence the Samāsa is सुप्सुपा- “नार्थस्य न शब्दस्य सुप्सुपेति समासः” - MBh ; MN on Ki. 1. 19. “नैकध”(Rām. VI. 79. 22 ; 35 ; 97. 15.) इत्यादौ तु न शब्देन सह सुपसुपेति समासः”—SK. 756. Optionally दूरम्, दूरेण दूरात् by ‘दूरान्तिकार्थेभ्यो द्वितीया त’2. 3. 35 ; also oदूरे by ‘सप्तम्यधिकरणे च’2. 3. 36. The king cannot help thinking of Śak., hence he is unwilling to encamp at a great distance, but wants to be near the hermitage. Thus ‘नातिदूरे’is better than ‘अतिदूरे’, Cf. ‘सेनापते, आश्रमसंनिकृष्टे स्थिताः स्मः’and I1.7. Infra. नि+विश्+णिच्means ’to encamp’.—Vide Ra. V. 42 ; 49 ; Rām. II. 98. 1-2 ; 99. 1; IV. 39. 44. Now read 149n. 5.4. धावति—सृ (‘to move fast’) is replaced by ‘धौ’, by the rule ‘पा-घ्रा-ध्मा-स्था-म्ना-&c.’ 7. 3. 78. “शीघ्रगतौ तु ‘पाघ्राध्मे—ति धौरादेशः"—(SK. 2382. ) Also ‘पत्तिर्धावति’। ‘यमदूतोऽपि धावति’। ‘धावति पश्चादसंस्थितं चेतः’। “अनतिवेगे सृ-धातोर्यथा ‘तामनुसर सरसीरुहलोचन’। ‘धनुषः प्रसरति बाणः’ (स्वभावतः गच्छति)। अन्यथा, गाण्डीवधन्वनी बाणा अभिधावन्ति शाववान्”—*Prabhā.*5. असंस्थित’—R & M have असंस्तुतम् ‘not familiar’, but in that case an additional ‘इव’ is to be supplied after, it and the sentence will mean, my mind refuses to go with my body, as though it is not familiar with it. But this would be going too far, and such an

over-estimate mars the beauty of the poem. Hence असंस्थितम‌्‌‌‍ fa restless (owing to wind, and anxiety about S’ak.) is better. Mark that this very idea has been taken by Bhāravi with असंस्थितम्—“स्वकेतुभिः असंस्थितामादधिरे विभावसोर्विचित्र-चीनांशुक-चारुतां त्विषः’—*Ki. XVI. 58.*6. चीनांशुक &c.—231n. 2. The poet mentions it in Ku., चीनांशुकैः कम्पितकेतुमालम्’—VII. 3. In the Sakti-sangama Tantra and Mahā., the Chinas are mentioned among the Dasyus of the north and the east of India. Perhaps this name is a later interpolation in the oldest books such as the Mahā., for Maxmuller informs us, that the name China only dates from the Thsin dynasty or from the famous emperor Shi-houngh-Ti, 247 B. C. However silken clothes were at one time largely imported from China. MM. VI. 5; AS. 75; JH. I. IV; BK. X. 60. केतु here means both the staff and the flag For somewhat similar idea Cf. “ततो निराशो विलपन् मुहुर्ययौ शरौरेण पुरं न चेतसा”— BC. VI; “तां दूरमपि गच्छन्तीं हृदयं मे अनुधावति । रश्मि र्हि रवि विम्बस्य लम्बते पृथिवीमभि"-Nigamananda-Caritam, Act. II; तत् किं करोमि गरीयसी गुरुराज्ञा प्रभवति देहमात्रकस्य, हृदयेन तु हेमकूट-निवास-व्यसनिना लिखितं जन्मान्तरसहस्रस्य दास्यपत्रम् &c.—Kad. P. 807.

** Time-analysis of Act I.—**The play commences on the first week of the Summer season (Cf. अचिर प्रवृतम् ग्रीष्मसमयम्—Prologue) and our king was perhaps out a-hunting by the end of the spring. We say spring, because Duṣyanta’s hunting excursion has a striking resemblance to that of Daśaratha, made in the spring (Cf. Ra. IX. 48, 49, 55, 59. Also Cf. दिवसाः परिणामः रमणीयाः—prologue. सुखाः प्रदोषाः दिवसाश्च रम्याः <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737720943Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737720943Capture2.PNG"/>चारुतरं वसन्ते’—RS. VI. 2.‘रम्य-प्रदोष-समयः स्फुटचन्द्रहासः’—Ibid. 35.) Besides the mention of full

bloomed नवमल्लिका flowers corroborates our conclusion, as it blooms in spring (Cf. ‘वालातिमुक्तलतिकाम्’—ṚS. VI. 17. नवमल्लिका= माधवी=अतिमुक्तक=फलिनी ; ‘पुष्पञ्च फुल्लं नवमल्लिकायाः’—Ibid. 5. ‘कुसुम-सम्भृतया नवमल्लिका &c.—Ra. IX, 42. ‘णबकुसुमजोव्वणा वणजोसिणि’—S’ak. I. ‘सहकार फलिनी च’ etc.—Ra. VIII. 61; S’ak. II. 8.). Mark that नवमल्लिका is a different flower (of the Autumn). Its colour is red like that of कङ्केलि or अशोक flower. Cf. ‘कङ्केलिपुष्परुचिरा नवमालिकाश्च’—RS. III. 18. Duṣyanta in course of hunting, met the ascetics a little late in the morning, when they were going to collect faggots for the morning sacrifice. (Cf. ‘समिदाहरणाय प्रस्थिता वयम्). Some of them had perhaps already performed their morning ablution, as the paths to the reservoir were marked with water dripping from the fringes of the bark-garments. (Cf. ‘तोयाधारपथाश्च वल्कल-शिखानिष्यन्दरेखाङ्किताः’)। Some again had commenced sacrifices, as the king was requested to see the rites personally (Cf. ‘तपोधनानां क्रियाः समवलोक्य’&c.) Hence the girls came to water the plants in the morning. (Vide IV. 9. Infra.) The conversation of the trio continued till the rays of the sun caused them to sit under the shade of the Saptaparṇa tree. (Cf. ‘प्रच्छायशीतलायां सप्तपर्णवेदिकायां’ etc.’) This was noon. The first act did not perhaps continue for more than three or four hours, since. the bark-garments already found wet, were not fully dried up. (Cf. ‘विटप-विषक्तजलार्द्रवल्कलेषु’&c. I. 28.)

_______________

द्वितीयोऽङ्कः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734504947Untitled-1.jpg"/>

(ततः प्रविशति विषण्णो

विदूषकः)

(Then enters Vidüṣaka in a melancholy mood.)

विदूषकः (निश्वस्य)—भो दिट्ठं। एदस्स मअआ-सीलस्स र

ण्णो

वअस्स-भावेण णिव्विस्मो म्हि [भो दिष्टम्। एतस्य मृगया-शीलस्य राज्ञो वयस्य-भावेन निर्विण्णोऽस्मि]। अयंमओ, अयं वराहो, अयं सहूलोत्ति मज्झणे बि गिम्ह- विरल-पाअव- च्छाआसु वण-राईसु आहिण्डीअदि [अयं मृगः, अयं वराहः, अयं शार्दूल इति मध्याह्ने अपि ग्रीष्म-विरल-पादप-च्छायासु वनराजिषु आहिण्ड्यते]। पत्त-संकर-कसाआइं कडुआइं गिरि-णई जलाइं पीअन्ति [पत्र-संकरकषायाणि कटुकानि गिरि-नदी-जलानि पीयन्ते]। अणिअद-वेलंसुल्ल-मंस भूइट्ठो आहारो अणहीअदि [अनियत-बेलंशूल्य-मांस भूयिष्ठ आहारो भुज्यते]। तुरगाऽणुधावण-कण्डिद-सन्धिणो रत्तिम्मि बि मे णिकामं सइदव्वं णत्थि[तुरगाऽनुधावन-कण्डित-सन्धेः रात्रावपि मे निकाम शयितव्यं नास्ति]। तदो महन्त एव्व पच्चू से दासीए-पुत्तेहिं सउणि-लुव्धएहिं वण-ग्गहण-कोलाहलेण पड़िबोधिदो म्हि [ततः महति एव प्रत्युषे दास्यापुत्रैः शकुनि-लुब्धकैः वन-ग्रहण-कोलाहलेन प्रतिबोधितोऽस्मि]। एत्तएण दाणिम्पि पीड़ा ण णिक्कमदि [इयता इदानीमपि पीड़ा न निष्क्रामति]। तदो गण्डस्म उबरि पिण्डओ संवुत्तो [ततो गण्डस्य उपरि पिण्डकः संवृत्तः]। हिआ किल अम्हेसु ओहीणेसु तत्तहोदो मत्राणुसारेण अस्मम पदं पविट्ठस्म ताबस-कस्मआ सउन्दला मम अधस्मदाए दंसिदा [ह्यः किल अस्मासु अवहीनेषु तत्रभवती मृगानुसारेण आश्रम-पदं प्रविष्टस्य तापस-कन्यका

शकुन्तला मम अधन्यतया दर्शिता]। संपदं णअर-गमणस्स मणंकहम्पि ण करेदि [साम्प्रतं नगर-गमनाय मनः कथमपि न करोति] \। एव्वंचिन्तअन्तस्स मे पहादा अच्छिसु रअणी [एवं चिन्तयतः मे प्रभाता अक्ष्णोः रजनी]। का गदी। जाव णं किदाचार-पड़िकस्सं पेक्खामि [का गतिः। यावदेनं कृताचार्-प्रतिकर्माणंप्रेक्षे]। (परिक्रम्याऽवलोक्य च) एसो बाणासण-हत्थाहिं जवणीहिं वण-पुपफ-माला-धारिणीहिं पडिवुदो इदो एव्व आअच्छदि पिअ-वअण्णो [एष बाणासन-हस्ताभिः यवनीभिः वन-पुष्प-माला-धारिणीभिः परिवृत इतएव आगच्छति प्रिय-वयस्यः]। होटु।अङ्ग-भङ्ग-विअलो विअ भविअ चिट्ठिस्सं, जइ एव्वम्पि णाम विस्समंलहेयं[भवतु, अङ्ग-भङ्ग-विकल इव भूत्वा स्थास्यामि, यदि एवमपि नाम विश्रमंलभेय]। (इति दण्डकाष्ठमवलम्ब्य स्थितः)।

Vidūṣaka (Sighing)—o (my evil) luck ! I am worn out by the companionship of this sport loving king. “Here’s a deer”, “There’s a hog”,“Yonder’s a tiger”, in this way we have to roam even in the noon-tide through long forest-tracts, with summer-thinned tree- shades. The waters of the mountain rivulets, brown owing to the admixture of leaves, (and hence) bitter, are drunk. Meals, mostly (comprised) of spit-roast meats, are swallowed at irregular hours. With my joints all bruised by pursuing (the king) on horse-back, there is not sufficient sleep even at night. Then I am awakened, even at the earliest dawn, by the whoresons—the bird-catchers, with their wild) halloo of taking a forest. With all these, even now my troubles do not come to an end. A (fresh) boil has formed on the top of the abscess. Indeed yesterday when we were lagging behind, His Majesty entering the region of the hermitage in pursuit of a deer, was shown by my ill luck, the hermit’s little daughter (named) Śakuntalā. Now (he) does not think of returning to the city at all. Even as I was musing thus, night passed away (and) the dawn broke upon my eyes. What is to be done ? I will just

see him when he has finished his usual (morning) duties and decorations. (Turning and looking about) Here is coming, my dear friend, in this very direction, surrounded by bow-handed Yavana girls, wearing wreathes of wild flowers. Very well, appearing as if palsy-crippled I will stay (here), if even thus I may get (some) respite. (This said, stands leaning on his wooden staff).

V. L.—‘दिष्टम्—B. M, ‘दृष्टम्’—R. V. ‘दृढ़म्’—S. ‘अटवीतोऽटवीम्’—S. M. ‘अटवीतोऽटवी’—B. R. V; G omits it. ‘कटुकानि’—R. V. M. B. ‘कदुष्णानि’–S. R’s. Com. ‘एवमेव चिन्तयतः मे प्रभाता अक्ष्णोः रजनी’—B. P. Ryder. ‘अद्यापि तस्य तामेव चिन्तयतः अक्ष्णोः प्रभातमासीत्’–R. V. M. S. ‘शकुनि’—B. R. V. M. ‘श्र्वगणि’–S ‘पिण्डकः’—R. B. V. ‘पिण्डिका’—M. ‘पिटका’—S. ‘नगर- गमनाय मनः कथमपि’–R. B. M. V. ‘नगरगमनस्य कथामपि’—S. ‘कृताचार- परिकर्मास्सम्’– M. ‘कृताचारप्रतिकर्माणम्’—S. ‘कृताचारपरिक्रमम्’—R. V. कृतदारपरिग्रहम्’–B. ‘कृताचारपरिग्रहम्’– HS.

तत इति। [विदूषकलक्षणं तु सुधाकरे—“विकृताऽङ्ग-वचो-वैषैः हाम्यकारी विदूषकः”। ‘वयस्यकश्चाटुवटुः स एव च विदूषकः। अन्तःपुरचारी राज्ञां नमोऽमात्यः प्रकीर्तितः’॥ इति सागरोऽपि तल्लक्षणंजगाद]। [अस्य प्राकृतं पाठ्यम्। तथा चोक्तं—‘विदूषक-विटादीनां पाठ्यंतु प्राकृतं भवेत्’ इति]।‘विषण्णः’ खिण्णइव प्रतीयमानः। विषणत्वे हेतुर्वक्ष्यमाणः। (‘सदिरप्रतेः’ ९\।३\।\।६६ इति षत्वम्)। विदूषक इति। ‘भो’ इति विषादं सूचयति (‘भोस्तु संवोधन- विषादयोः’ इति मेदिनी) ‘दिष्टं’ दुर्भाग्यम्। एतेन स्व-भाग्यं विदूषकेण निन्द्यते। ‘मृगयाशीलस्य’ आखेट समासक्तस्य। वयसा तुल्यः इति वयस्यः ४\।४\।९१ (‘वयस्यः स्निग्धः सवयाः’ इत्यमरः), तस्य भावः तेन, सिग्धत्वेन सोहार्देन इति यावत्। ‘निर्विण्णः’ अत्यर्थं ‘क्लेशितः। ‘ग्रीष्मेण’ आतपेन ‘विरला’ पत्राणां पतनेन स्वल्पा ‘पादपस्य छाया’ अनातपः यासु, तादृशीषु ‘वनानां राजिषु’ श्रेणीषु [‘वीथ्यालि-रावली-पंक्ति-श्रेणी-लेस्वास्तु राजयः’ इत्यमरः]। ‘आहिण्ड्यते’ भ्रम्यते। (हिडि गत्यनादरयोःइति गतार्थत्वात् भावे लट्)। ‘पत्राणां’ वृक्षात् गलितानां पर्णानां ‘सङ्करेण’ व्यतिकरेण मिश्रणेन इति यावत्। ‘कषायाणि’ आलोहितानि [‘कषायो रसभेदे स्यादङ्गरागे विलेपने। निर्यासे च कषायोऽथ सुरभौ लोहितेऽन्यवत्’ इति

विश्वः]। अतएव ‘कटुकानि’ विस्वादानि ‘गिरिनदीनां’ गिरिप्रस्रवणानां ‘जलानि पीयन्ते’। ‘शूल्यं’ शूले संस्कृतं (‘शूलाकृतं भटित्रं च शूल्यम्’ इत्यमरः। ‘कावाव्’ इति पारस्य-भाषा)। यत् ‘मांसं’ तेन ‘भूयिष्ठः’ बहुलः ‘आहारः’ ओदनः, ‘अनियता’ अनिर्धारिता ‘वेला’ समयः (‘वेला काले च सीमायाम्’ इति मेदिनी) यस्मिन् कर्मणि तत् यथा स्यात् तथा ‘भुज्यते’। ‘तुरगेण’ अश्वेन यत् ‘अनुधावनं’ राज्ञः पश्चाद्गमनं, तेन ‘कण्डिताः’ कुट्टिताः जातव्यथाः इति यावत्, ‘सन्धयः’ प्रत्यङ्ग-संयोग-स्थलानि यस्य तादृशस्य ‘मे’ (‘कृत्यानां कर्तरि वा’ २३।७१ इति षष्ठी)। ‘निकामं पर्याप्तं (‘कामंप्रकामंपर्याप्तं निकामेष्टं यथेप्सितम्’इत्यमरः) ‘शयितव्यं’ शयनं(कृदभिहितो भावी द्रव्यवत् प्रकाशते’ इति न्यायात्) ‘नास्ति’। ‘दास्याः पुत्रैः’ तस्य उद्वेगदायित्वात् गालि प्रदानमेतत्। निन्दार्हैः इत्यर्थः [‘पुत्रेऽन्यतरस्याम्’ ६।३।२३ इति कुत्सायां षष्ठ्या अलुग्भावः पाक्षिकः]। ‘शकुनयः’ तित्तिरि कुक्कुट-प्रभृति-पक्षिणः येषाम् उच्चैः उड्डयने सामर्थ्यंनास्ति तेषां न तु अस्मादृशाः सिंह-व्याघ्र-प्रभृति-बृहत्-जन्तूनां ‘लुब्धकाः’ घातकाः व्याधा स्तैः। [अतो ‘वनग्रहणे पक्षिणां घातका ये जनास्तेषां क उपयोग इति निपुणंनिरूप्यापि न निर्णीतम्, तत् कोलाहलश्च पक्षिणामुत्पतनहेतुः, अतः पक्षिमृगयार्थं कोलाहलस्य नोपयोग इत्याशङ्का परास्ता’ ‘वनग्रहणस्य’ वन-रोधनस्य ‘कोलाहलः’ रवः (‘कलकलः कोलाहलस्तुमुलीः व्याकुलो रव’ इति हलायुधः)। तेन ‘प्रतिबोधितो’ जागरितः। अतो नृपस्य मैत्री विदूषकस्य पान-भोजन-शयन विहरणादिषु कुत्रापि न सुखकरी। ‘इदानीम् ’ इति वाक्यभूषायाम् ‘इयता अपि एतत् परिमाणं क्लेशं दत्त्वा अपि पीड़ा ‘न निष्क्रामति’ नाऽपगच्छति। ‘गण्डस्य’ स्फोटकस्य ‘उपरि पिण्डकः’ नितान्तपीड़ाकरः विस्फोटकः ‘संवृत्तः’ जातः, एकस्मिन् व्यसने व्यसनान्तरम् उपस्थितम इति हृदयम्। तदेव स्पष्टयति। ‘ह्यः’ पूर्वस्मिन् दिवसे ‘अस्मासु अवहीनेषु’ राज्ञः अतिवेगेन गमनात् तस्य पश्चात् स्थितेषु ‘मृगानुसारेण’ मृगमनुसृत्य इत्यर्थः (‘प्रक्कृत्यादिभ्यश्चोपसंख्यानम्’ इति ३या) ‘आश्रमपदं’ तपोवन-भूमिं ‘प्रविष्टस्य तत्रभवती’ दुष्यन्तस्य (विवक्षया चतुर्थीस्थाने षष्ठी) ‘मम अधन्यतया’ दुर्भाग्येन कर्त्रा ‘दर्शिता’। ‘साम्प्रतम्’ शकुन्तलां संवीक्ष्य ‘कथमपि’ महता प्रयत्नेनाऽपि ‘नगरगमनस्त्य’ नगरगमनाय [‘चतुर्थ्याः षष्ठी इति प्राकृते चतुर्थीस्थाने षष्ठी] ‘मनो न करोति’ सर्वथैव अनिच्छुक इत्यर्थः। ‘एवमेव’ अनेन प्रकारेण ‘चिन्तयतः’ स्वकीय- दुरदृष्टं विभावयतः ‘मे अक्ष्णोः’ मिषतोः एव नयनयोः [यस्य च भावेन भावलक्षणम्’ २\।३\।३७, यद्वा ‘षष्ठी चानादरे’

२\।३ ३८ इति सप्तमी]। ‘का गतिं’ स्व-दुरदृष्ट-परिहरणे असमर्था वयमित्यर्थः। ‘कृतं’ सम्पादितम् ‘आचारः’ प्रातः कृत्यादि ‘प्रतिकर्म च’ प्रसाधनञ्च (‘प्रतिकर्म प्रसाधनम्’ इति मल्लिनाथधृतः अमरः)। तथाविधम् ‘वनपुष्पाणां माला’ स्रजः ‘धारयन्ति’ या ताभिः, ‘बाणाः’ शरा अस्यन्ते क्षिप्यन्ते अनेन इति ‘बाणासनं’ धनुः हस्ते यासां ताभिः[“प्रहरणार्थेभ्यः परे निष्ठा-सप्तम्यौ”—वाः २/२/३७ इति हस्त-शब्दस्य परनिपातः] ‘यवनीभिः पारसीक-रमणीभिः ‘परिवृत्तः’ संवेष्टितः सन्। अत्र यवन्यी नाम संचा रका पर्यायः [तल्लक्षणं यथा मातृगुप्ताचार्यैं रुक्तम्—‘गृह-कक्षा-विचारिण्यस्तथोपवन-सचराः। यामेषु च नियुक्तानां याभ-शुद्धि-विशारदाः। संचारिकास्तु ताज्ञेया यवन्योऽपि मताः क्वचित्"]। ‘भवतु’ आगच्छतु स इत्याशयः। ‘अङ्गानां भङ्गेनरुग्विशेषेण कौटिल्यकरणेन (‘भङ्गस्तरङ्गभेदे च रुग्विशेष पराजये। कौटिल्ये भयविच्छित्योः’ इति हैमः) ‘विकलः’ जढ़ ‘इव भूत्वा स्थास्यामि’।‘विश्रमं’ ७/३/३४ ‘लभेय’ प्राप्नुयां [संभावनायां लिङ्]।

55n.—1. विदूषकः &c.–Vidūṣaka is the humorist and confidant of the hero (generally of the king) His chief duty is to excite laughter, by his crooked form, quaint dresses and repartees of wit and to help the hero in his love-intrigues. He is a confessed votary to the pleasures of the table (MK. IV. after Śl. 27) and has access to the seraglio. As he has full liberty of speech, his presence enlivens the dull monotony of amour of the last act. According to K he acts the विष्कम्भक or अधमप्रवेशक (82n. 11.) by alluding to what happened in the interval of the acts. विषस्सः— Dejected 2271 ( Com. ) 2. दिष्टम्—The jester is bewailing his own ill-luck as he is to follow the king in season and out-season. R has ‘दृष्टम्’। Have you seen my miseries? Cf. “देख्ले, देख्ले वोदिवेटीर आक्केलटा देखले”—भ्रमर, but the former seems to be better. भोः—implies विषाद (Com. ) 3. वयस्य &c.—वयसा तुल्यः इति वयस्+यत्= वयस्यः ( ‘नौ-वयो-धर्म- &c. ) 4. 4, 91. तस्य भावः— तेन, हेतौ ३या, by the com-

panionship. 4. निर्विस्सः–निर्+विट्+क्त कर्तरि ; ‘निर्विस्सस्य उपसंख्यानम्’ 8. 4. 30. इति णत्वम्—Disgusted. द=न। 5.मध्याह्ने—“अह्नः मध्यमइति “संख्या विसाय-पूर्वस्य-अह्नस्य अहन् अन्यतरस्याम् ङौ”६।३।१११ इति ज्ञापकात् एकदेशि-समासः’—Bh.D. That is, the rule of एकदेशिसमास (viz.पूर्वाऽपराऽधरोत्तरमेकदेशिना’ &c. 2. 2. 1.) does not includeमध्य, so the formexpected here is अर्हमध्यम् by षष्ठीसमास।But in the Sūtra 6. 3. 111. mentioned above, Pāninī, himself mentions**‘सायाह्नः’**though ‘साय’ is not included in the Sūtra. Hence BD says—‘सर्वोऽप्ये कदशः अह्वा समस्यते।संख्या विसायेति ज्ञापकात्’—712. अहन् = अह्न’ by ‘अह्वोऽअह्नएतेभ्यः5. 4. 88. Next by ‘रात्राह्नाहाः पुंसि 2.4. 20. मध्याह्नis masculine. 6. ग्रीष्म-विरल &c.—ग्रीष्मेण विरला= ग्रीष्मविरला, ‘सुप्सुपेति- समासः। ‘पादपस्य छाया’ इति ० च्छाया or च्छायम् [‘विभाषा सेना-सुरा- छाया शाला-निशानाम्’ 2. 4. 25.]। ग्रीष्मविरला (or ग्रीष्मविरलं ) पादपच्छाया (or पादपच्छायम् ) यासु। Mark that elsewhere Kāli. speaks of the shade of trees being thick—‘प्रच्छाय सुलभ-निद्रा दिवसाः परिणाम-रमणीयाः’—Supra. 7. अटवीतः अटवी—(R.V) after ‘वनराजिषु’ seems to be redundant, for, that they were wandering from forest to forest, can be inferred from वनराजि which includes several अटवीऽ. 8. पत्र-संकर-कषायाणि &c.— संकर ३\।३\।५७ intermixture ‘संकरोऽग्निचटत्कारे क्षिप्त धूल्याधिकेषु च। सस्मार्जन्यां विरुद्धानाम् एकाधिकरण- स्थितौ’ इति शब्दाब्धिः। Water was कषाय i. e. brown (Cf. ‘कषायस्तनी’—Ku. IV. 34.) owing to the admixture of fallen leaves. कषाय may mean ‘having acrid taste’ Cf. ‘यो वक्तं परिशोषयति, जिह्वां स्तम्भयति, कण्ठंबध्नाति हृदयं कषति पीड़यति स कषायः’—Śs, but then कटुकानि becomes superfluous. With the reading ‘कदुष्णानि’ (lukewarm) ‘कषाय’ may be explained as ‘astringent’. ‘कषायाणि कटुकानि—Rām. II.

12. 97. Now read ‘पत्रसंकरासुरभीकृताऽशिशिर-पंकिल-विवर्णास्वादजलैः’etc.—Kād. P. 811.9. गिरिनदी &c.—गिरिसम्भवा नदीः = गिरिनदी or गिरिणदी(शाकपार्थिवादिः) a mountain rivulet तेषाम्।ण is optional by ‘गिरिनद्यादीनां वा’ —Vārt 8. 4. 10. 10. अनियत-वेलं&c.—नि+यम्+क्त कर्मणि=नियता, (6.4.37=मलोपः) restrained, settled;न नियता अनियता unsettled,irregular. (Now Com.) 11. शूल्य &c.—शूले संस्कृतम् इति शूल +यत्=शूल्यम् (‘शूलोखाद् यत्’ 4. 2. 17) roasted on spits. It is prepared thus—‘कालखण्डादिमांसानि ग्रथितानि शलाकया। घृतं सलवणं दत्त्वा निर्धूमेदहने पचेत्। तत् तु शूल्यम् इति प्रोक्तं पाक-कर्म- विचक्षणैःI t was much relished old times. Read ‘शूल्यं पलं सुधातुल्यं रुच्यं वह्निकरं लघु।कफवातहरं वृष्यं किञ्चित् पित्तकरं तु तत्’— BhP. ०भूयिष्ठः—3n. 2 12.अण्हौअदि=भुज्यते ‘भुजो भुञ्ज-जिम-जेम-कम्माऽण्हसमाणा’—इति अण्हादेशः।Note that the Brāhmins freely partook of meat in old times.“मांसानि च सुमेध्यानि भक्ष्यन्तां येन यदिच्छति”— Rām. II. 91. 52. 13. तुरगाऽनुधावन &c.—कण्डित means dislocated. The jester was not an expert rider like the king, so it was quite natural that he would feel pain in his body by the jerking, as he tried to keep pace with king, (51n. 3.14. प्रत्यूषे—प्रत्यूषति रुजति कामुकान् प्रति+ऊष (रुजायाम्)+कः (‘इगुपधा’-3. 1. 135) = प्रत्यूषः (mas.)—dawn is so called (as it troubles the lover by putting an end to their enjoyment—BhD. Cf. Ra. XIX 29.) प्रत्युषः (mas.) is sanctioned by Mathures’a. Also प्रत्यषस (neu), and प्रत्युषस् .are correct. 15. दास्याःपुत्रैः—६ष्टी is optionally dropped giving the form दासीपुत्रैः (Com.) It is merely an epithet of contempt.‘स्वरूपाख्याने तु दासी-पुत्र एव’ i.e. the son of a female slave.This expression is very common in MK and Bhāsa dramas. ‘दास्यादुहिता’—

Mālā. III ; Rām. II. 99. 3*.* शकुनि-लुब्धकैः—used contemptuously(Com.) A’s श्वगणि-लुब्धकैः (By hunters with dogs) has a parallel in “श्वगणि-वागुरिकैः प्रथमास्थितं” &c.—Ra IX.53 16. वन-ग्रहण &c.—वनग्रहण ( वनगमन—HS) is a technical term of hunting. The hunters-surround the forest, obstruct all the passages of egress and then they shout and fling stones or send the hunting curs. Vidūṣaka has to pass all the day on horse-back and even before the last part of the night, he can’t have a wink of sleep on account of painin his joints. But even when he has but a short naphe is roused by the rumpus of the birds-catchers. Thus he gets no pleasure in eating (आहार, drinking (पान), sporting (विहार) and sleeping.(शयन)। Surely he is to be pitied 17. गण्डस्य उपरि &c.—गण्ड = hard boil ; पिण्डक=pustule. (Cf. ‘गोदेर् उपर् विष्फोट्’—Bengali Proverb) meaning, “one woe succeeding another,” “misery added to misery.” ‘मर्म-स्थान-व्रणस्योपरि व्रणान्तरम्’—Dhundhirāja Cf “राक्षसः—अयमपरो गण्डस्य उपरि स्फोटः”—MR. V. ‘तावदेषोऽपरो गण्डस्योपरि पिण्डकः संवृत्तः’—Vidhas’ālabhanjikā. “This day I will rise or else I’ll add ill to ill”—Pericles. II. 1. 18. अवहीनेषु—अव+हा (त्यागे परस्मैपदी, 2597)+क्त कर्मणि = अवहीनाःlagged behind तेषु, भावे सप्तमी।. 19. अधन्यतया—धनं लव्धा इति धन+यत् (“धनगणं लब्धा” 4. 4. 84.) = ‘धन्यः Fortunate तस्यभावः= धन्यता Fortune, hence अधन्यता = दुर्भाग्यम् misfortune,अधन्यता शकुन्तलां दर्शयति’ (Active) ‘अधन्यतया शकुन्तला दर्शिता’ (Passive).This. line also supports the reading“भोदिष्टम्”।कन्यका—22n. 1 प्रभातारजनी—Cf.‘यदा च मे निश्वसतो गता निशा’—MK. V. 37 ;इत्येतानि चान्यानि मनोरथशतानि चिन्तयतोऽन्तः प्रयान्ति रजन्यः’—Kād.

P. 251. ‘तामेव च—चेतसा चिन्तयतो जाग्रत एवास्य सा जगाम रात्रिः’—Ibid. P. 767. 20**. कृताचार-प्रतिकर्माणं—आचार = performances of religious duties, here of course, the reference is to the morning duties—‘उत्थाय पश्चिमे यामे कृतशौचः समाहितः। हुताग्नि र्ब्राह्मणांश्चार्च्यप्रविशेत् स शुभां संभाम’॥—MS. VII. 145 प्रतिकर्म—decoration of the body. Cf. ‘तस्याः शरीरे प्रतिकर्म चक्रुः’—Ku VII. 6. प्रतिकर्म is very common in Rām. VI. 128, 15, 16. 21. बाणासण &c.—बाण+अस्+ल्युट् करणे [‘करणाऽधिकरणयोश्च’ 3. 3. 117.]= बाणासनम् a bow, or say बाणानाम् आसनम्। Next बहु (Com). 22. वनपुष्पमाला &c.— Evidently the garlands were made of (wild) flowers. वनजानि पुष्पाणि=वनपुष्पाणि। Beware of the term मध्यमपदलोपी समास (37n. 6) Mark that poet does not say ‘वनमाला’ which is a quite different thing. Cf. “आजानुलम्बिनी माला सर्वर्तुकुसुमोज्ज्वला। मध्ये स्थूलकदम्बाढ्या वनमालेति तत् स्मृता”—Sabdamālā. 23. यवनीभिः—There are two feminine forms from यवन viz. (i) यवनी (यवनस्य पत्नी)। (ii) यवनानी (यवनानां लिपिः। ‘यवनाद् लिप्याम्’—Vārt. 4. 1. 49.) In old times Yavana women were employed as attendants of the kings. girls, as Kāli. [in Ra IV. 60 & 61.] has described Persian woman as Yavanī, Cf. ‘पारसीकां स्ततो जेतुं <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737292593Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737292593Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737292593Capture2.PNG"/> यवनी-मुखपद्मानां॥ Almost every orientalist from the time of Sir William Jones, to that of Dr. Muller, says that a exclusively means the Greek. But it was the custom of the Yavanas to get their heads wholly shaved. Cf. (‘यवनानां शिरः सर्वं, काम्बोजानां तथैव च। पारदा मुक्तकेशाश्च, पह्लवाः श्मश्रुधारिणः’॥) This, the national custom of the Greeks, could never sanction ; for when Demosthenes got his head shaved, he sought to conceal himself in a cell, in order that he might not appear in the public.

In fact like the ‘Bactrian’ of the Greeks and the Romans, Yavana was a very elastic term with the Hindus who applied it to the various foreigners, who from time to time invaded India i. e. the Persians, Greeks, Bactrians, Scythians, &c. Mr. Balfour has rightly observed (Encyclopaedia of India)—“Doubtlessly Yavana is a term not exclusively applied to the Greeks.” (Vide also ‘Indo-Aryan"Vol. II. P. 166 et. seq.)

(ततः प्रविशति यथानिर्दिष्ट-परिवारो राजा)। राजा (आत्मगतम्)—

कामंप्रिया न सुलभा मनस्तु तद्भाव-दर्शनाऽऽश्वासि।

अकृतार्थेऽपि मनसिजे रतिमुभय-प्रार्थना कुरुते॥१॥

(आर्या)

(स्मितं कृत्वा)

एवमात्माऽभिप्राय-सम्भाविते-ष्ट-जन-चित्त-वृत्तिः प्रार्थयिता

विडम्ब्यते।

(Then enter the king attended by retinues as described). King (Aside)—Granted that my beloved is not to be easily obtained,yet my mind feels comforted by beholding her indications of love.Even when love has not yet achieved its object, reciprocity solicitations gives delight. (Smiling) Thus judging the state of feeling of his beloved-one by his own desire the suitor is deluded.

V. L.—’ दर्शनाश्वासि’—B. M. D. S. दर्शनायासि’—R. V. G.तत इति। निदिष्टम् अनतिक्रम्य इति ‘यथा-निर्दिष्टम्’ (अव्ययीभावः) ‘यथानिर्दिष्टंपरिवारः’ ६।३।१२२ सेवकवर्गः यस्य तादृशः। मृगयावेषधारिणीभिः यवनीभिः परिवृत इत्यर्थः।

** काममिति**। अन्वयः। ‘प्रिया’ शकुन्तला ‘न सुलभा’ अनायासलभ्या ‘कामम्’ एतत् तु मया अनुमन्तव्यम् [‘अकामानुमतौ कामम् असूयोपगमेऽपि च’ इति रुद्रः]। तर्हि सुदुर्लभे वस्तुनि यत्नेनालम् इत्याशङ्कां निराकर्तुमाह मन इति। ‘तु’ इति आशङ्कोच्छेदे। मम ‘मनः’ ‘तस्याः’ शकुन्तलायाः ‘भाव-दर्शनेन’ गमन-वेलायां असकृत् मदभिमुखमवलोकनादिरूपम् अनुरागलक्षणंदृष्ट्वा ‘आश्वासि’ आश्वस्तं भवति। तत्प्राप्तिसम्भावनाजनितम् आनन्दमनुभवति इति भावः। तद्धेतुम् आह। ‘मनसिजे’ कामे [‘सप्तम्यां जने र्डः'३\२\६६ ; ‘तत्पुरुषे

कृति बहुलम्’ ६।३।१५ इति सप्तम्या अलुक्] ‘अकृतार्थे अपि’ असिद्धे अपि ‘उभयोः’ ‘परस्परस्य ‘प्रार्थना’ अन्योन्याऽभिलाषः, तस्या मद्विषयिणी, मम च तद्विषयिका इत्याशयः। ‘रतिं कुरुते’ प्रीतिम् उत्पादयति। [अत्र अर्थान्तरन्यासालंकारः। अप्रस्तुतप्रशंसाच। तयोरेका-श्रयानुप्रवेशरूपः सङ्करः। अपि च कामाऽचरितार्थायां रत्यात्पादनम् इत्यापततो विरुद्धतया भाषमाणत्वात् विरोधालंकारः। सुरतार्थतया विरोधः। अनुरागार्थतया परिहार—इति न्यायपञ्चाननपादाः। ‘रतिः कामस्त्रियां रागे सुरतेऽपि रतिः स्मृता’ इति धरणिदासः। श्रुत्वनुप्रासश्च।आर्या छन्दः]। स्मितं कृत्वा ईषत् हसित्वा, [‘स मनाक् स्मितम्’ इत्यमरः]। अलींकेऽपि सत्यबुद्धिः कामिनामिति भावः। तदेव विशदयति। एवमिति। ‘एवम् अनेन प्रकारेण ‘आत्मनः’ स्वस्य ‘अभिप्रायेण’ अभिलाषाऽनुसारेण ‘सम्भाविता’ अनुमिता ‘इष्टजनस्य’ दयितजनस्य ‘चित्त-वृत्तिः’ येन तथाविधः ‘प्रार्थयिता’ कामी ‘विडम्ब्यते’ [इति कर्मकर्तरि] उपहासास्पदं भवति इत्यर्थः। [विशेषे प्रस्तुते सामान्योक्तेः अप्रस्तुतप्रशंसा]।

56n.—1. मनस्तु &c.–तु=Notwithstanding.Śak is not easily obtainable (Cf. ‘धर्मचरणेऽपि परवशोऽयं जनः’—Supra), I admit this against my wish (कामम्) and this knowledge should have produced uneasiness and despondence. Yet there is reason to hope. कामम्—conveys an idea of some hesitation to admit that Śak is not easily obtainable. (“काममतिस्वाच्छन्द्ये अनीच्छाऽङ्गीकारे च” इति गणकारः)।2. तद्भाव &c.—भाव = emotion of love, तस्याः भावः। तस्य दर्शनम् observation from gestures of Śak., or explain दर्शन ( दृश्+णिच्) as ‘exhibition’. Next ताङ्गावदर्शन+आ+श्वस्+णिनि (साधुकारिणि) कर्तरि, deriving encouragement by the observation of her feelings. R, G and V have ‘ताङ्गावदर्शनायासि’। ‘नायिकायाः भावाः चेष्टाः, तासां दर्शने आयासि। सखेदं प्रयत्नपूर्वकं लालसम् इति) i. e. my mind is eager to know the disposition of her heart. But what the king says in the latter half of the śloka as well as in the following expression (i. e. एवमात्माभिप्रायसम्भावितेष्ट &c.) does not harmonise well with this reading. Besides VK quotes this

very Śloka in SD, Ch. VI as an instance of ‘विलास’ with the reading—‘०र्शनाश्वासि। 3. अकृतार्थे—[न] कृतः अर्थः येन यस्य वा—not having gained (its) object तस्मिन्। उभय-प्रार्थना—प्र+अर्थ+ युच् भावे=प्रार्थना(ण्यास-श्रन्थो युच् 3.3. 107)। उभयोः प्रार्थना=उभ-य-प्रार्थना। In a compound ‘उभ’ is replaced by‘उभय’।उभ शब्दात् वृत्ति-विषये नित्यमपच्स्यात् स्वार्थे। तेन उभयत, उभयत्र, उभय-पक्ष-विनीत-निद्रा इत्यादि सिद्धम्”—T. (उभशब्दः द्वित्वविशिष्टस्य वाचकः। अतएव नित्यं द्विवचनान्तः217.)। (‘उभयशब्दस्य द्विवचनंनास्ति इति कैयटः॥ अस्तीति हरदत्तः’—SK 217; 229n. 2. 5. **स्मितं कृत्वा—**The king all the while thinks that S’ak. loves him and hence interprets all her movements as having reference to himself. Lover as he is, he should naturally desire that S’ak. should reciprocate his passion. But in sooth, there is no positive proof of her love. The king is fully aware of it and also of his awkward position consequent on his overconfidence, hence comes his smile. For a similar idea cf. “वाला सामियमिच्छतीन्दुवदना सानन्दमुद्वीक्षते। नीलेन्दीवरलोचना स्तनपरिरस्सं’ भृशंवाञ्छति। अरे मूढ़ ! का त्वामिच्छति का च पश्यति पशो !’ मांसास्थिभिर्निर्मिता नारी वेद न किञ्चिदत्र स पुनः पश्यत्यमूर्तः पुमान्॥”—PC. IV. 10. “स्वयमेव विहस्या चिन्तयत् किमिति निरर्थकमयमात्मा मया शिशुनेवायासितः <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737293258Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737293258Capture2.PNG"/> अहो मे मूर्खतायाः प्रकारः <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737293258Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737293258Capture2.PNG"/> अयमात्मैव मे पर इव हासम् उपजनयति”—Kād. “He had imagined that she reciprocated his sentiments”—Three Act Tragedy, P. 138. स्मित—is generally used with an ‘उत्तमनायक’ and it has a technical meaning —‘ईषद्विकसितैः दन्तैः कटाक्षैः सौष्ठवान्वितैः। अलक्षित द्विज(tooth )-द्वारम् उत्तमानां स्मितं भवेत् ’ ॥ -Bh.D. 6. **आत्माऽभिप्राय—**अभि+प्रीञ्+घञ् (3. 3. 18) = अभिप्रायः desire (‘अभिप्रायः छन्दः आशयः’—AK.)। सम्+भू+णिच्+क्त कर्मणि=सम्भाविता judged इष्टजनः—beloved (कर्मधा)। चित्त-वृत्तिः–working of feeling. Next आत्माभिप्रायेण सम्भाविता

(३यातत्)= आत्माभिप्रायसम्भाविता judged by his own desire. आत्माभिप्रायसम्भाविता इष्टजन-चित्तवृत्तिः येन (बहुव्रीहिः) तादृशः (प्रार्थयिता—suitor). **एवम्—**in this way. **विडम्ब्यते—**made ridiculous, is made a fool of.

स्निग्धंवीक्षितमन्यतोऽपि नयने यत् प्रेरयन्त्या तया
यातंयच्च नितम्बयोर्गुरुतया मन्दं विलासादिव।

“मा गा” इत्युपरुद्धया यदपि सा सासूयमुक्ता सखी
सर्वं तत्किल मत्परायणमहो कामीस्वतां पश्यति॥२॥

(शार्दूलविक्रीड़ितं)

The tender glance that she stole at me, even when casting her eyes towards other (objects) ; the slow steps that (she took) through the heaviness of her buttocks, as if from dalliance; also the (way) in which the friend (Priyamvada) was replied in (words of) spite, when stopped saying ‘You must not go’—all these indeed had reference to me. Oh ! A lover sees his own self (everywhere).

विदूषकः (यथास्थित एव) —भो वअस्स, ण मे हत्थ-पाआ पसरन्ति। वाआमेत्तएण जआवीअसि। जअदु जअदु भवं [ भो वयस्य, न मे हस्त-पादं प्रसरति। वाङ्मात्रेण जाप्यसे। जयतु जयतु भवान् ]।

Vidūṣaka (Standing as before)—Ho friend ! my hands and feet cannot move. (So you) are greeted with words (of victory) alone—‘May you be victorious’.

V. L. —‘प्रेरयन्त्या’—B. M. ‘प्रेषयन्त्या’—R. V. S. ‘यदपि सा’—R. V. M. S. ‘यदपि तत्’—B. M. ‘कामी’—R. V. M, S ‘कामः’ —B. ‘जाप्यसे’—B. V. M. ‘जापयिष्यामि’—R. ‘जयी क्रियसे’—S. ‘जयतु जयतु भवान्’—only B.

स्निग्धमिति। ‘अन्यतोऽपि मद्व्यतिरिक्ताऽन्यस्मिन् विषये (सप्तम्यर्थे तसिः) ‘नयने प्रेरयन्त्या’ व्यापारयन्त्या ‘तया’ शकुन्तलया ‘यत् स्निग्धं’ प्रीतिपूर्णं ‘वीक्षितं’ व्याजाऽवलोकनम् ‘नितम्बयोः’ कटि-पश्चाङ्गागयोः, ‘गुरुतया’ दुर्भरत्वात् (‘गुरुः पितरि दुर्भरे’ इत्यमरः) ‘विलासादिव’ बल्लभाऽवलोकन-भाव-विशेषात् इव (तदुक्तमुज्ज्वलनीलमणौ—“गति स्थानाऽऽसना-

दीनां मुखनेत्रादि—कर्मणां। तात्कालिकन्तु वैशिष्ट्यं विलासः प्रियसङ्गजम्”।) ‘मन्दं’ धीरं ‘यातं’ चलितम् (नितम्बयोरिति द्विवचनेन मध्य-निम्नतागौरवाऽऽधिक्यं यौवनो ज्जृम्भणंच ध्वनितम्)। ‘मा गाः’ ( ‘इणो गा लुङि’ २।४।४५ इति लुङि इण्-धातु-स्थाने गा-धातुः आदेशः। ‘माङि लुङ्’ ३।३।१७५ इति भविष्यति लुङ्। ‘न माङ् योगे’ ६\४ \७४ इति अडागम-निषेधः) इतः मा गच्छ ‘इति’ अनेन प्रकारेण ‘उपरुद्धया’ निषिद्धया शकुन्तलया ‘सा सखी’ प्रियंवदा ‘सासूयं’ सकोपं ‘यदपि उक्ता’, का त्वं विस्रष्टव्यस्य रोद्धव्यस्य वा इति कथिता, ‘तत् सर्वं’ अहम् एव परंम्, अयनम् आश्रयः यस्य तत् [‘परायणमभिप्रेते तत्परे परमाश्रये इति वैजयन्ती] ‘मत्परायणं’ मामेव लक्षीकृत्य कृतम् इति भावः। ‘किल’ इत्यरुचौ (‘वार्तायाम्, अरुचौ किल’ इति त्रिकाण्डशेषः)। अर्थात् यत् मया मद्विषयकत्वं मन्यते तत् सर्वं मद्भ्रान्तत्वम्”—‘अहो’ आश्चर्ये ‘कामी स्वताम्’ आत्मीयतां, सर्वत्र स्वाभिप्रायरूपतां ‘पश्यति’ (‘स्वः स्यात् पुंसि आत्मनि ज्ञातौ, त्रिषु आत्मीयेऽस्त्रियांधने’ इति मेदिनी)। [विलासादिव इत्युत्प्रेक्षा। पूर्ववत् अर्थान्तरन्यासः। मध्य-कारक दौपकाऽलंकारः, हेतु-स्वभावोक्ती च। नयनेयेतियन्त्यायातमिति तयातयेति छेकानुप्रासः। नयनेयेति यतोयदिति यातंयेति तस्यैवै कवाचकाऽनुप्रवेश-लक्षणः सङ्करः। स एव वृत्त्यनुप्रासेनाऽपि पूर्वार्धे। उत्तरार्धे तु वृत्त्यनुप्रासः। शार्दूलविक्रीड़ितं छन्दः]। विदूषक इति। ‘यथास्थितः’ यष्ठिमवलम्ब्य स्थितः। ‘भो वयस्य’ (‘विदूषकेण वक्तव्यो वयस्येति च भूपतिः’ इत्युक्तेः वयस्येति संबुद्धिः)। हस्तौ च पादौ च इति ‘हस्तपादम्’ (‘द्वन्द्वश्च प्राणि तूर्य-सेनाङ्गानाम्’ २।४।२ इति एकवचन नपुंसकत्वञ्च) ‘न प्रसरति’ आशीर्वचनावसरे ब्राह्मणानां दक्षिण-हस्तोत्तोलनं प्रसिद्धं, किन्तु तुरगाऽनुधावन-कण्डित-सन्धित्वात् हस्तोत्तोलने नाहंशक्तः। अस्मात् ‘वाङ्मात्रेण’ वाक्येन एव (मयूरव्यंसकादिः) ‘जाप्यसे’ [जयतेः ण्यन्तात् कर्मणि लट्] जयतु जयतु इति शब्दम् उच्चारयिष्यामि इत्यर्थः।

57n.—1. स्निग्धं वीक्षितम् &c.—स्निह्+क्त कर्तरि अकर्मकत्वात् 3. 4. 72 ; by ‘वा द्रुह-मुह-

ष्णुह-ष्णिहाम्’ (8. 2. 33) ह =ध optionally. Hence स्निग्धः and स्नीढ़ः (8. 2. 31). The king is here describing theactions of Śak., which he construes as having direct reference to himself. स्निग्धदृष्टिःis thus defined—“विकाशि सिग्धमधुरा चतुरे विभ्रती भ्रुवौ।

कटाक्षिणी साभिलाषा दृष्टिः स्निग्धाभिधीयते”। 2. नितम्बयोर्गुरुतया—This is considered by the Sanskrit poets to be a great beauty of females. Cf. ‘साक्रान्ता जघनस्थलेन गुरुणा गन्तुंन शक्ता वयम्’—AS’. 34; 86n. 4. 3. विलासादिव–विलास dalliance, coquetry. ‘यानस्थानाऽऽसनादीनां मुखनेत्रादिकर्मणाम्। विशेषस्तु विलासः स्यात् इष्ट-सन्दर्शनादिना’॥—SD. III. ‘गमनाऽऽसन-पाणि-पाद-चेष्टा सविशेषंनयन-भ्रुवां च कर्म। दयितोपगमे यदप्रयतात् क्रियते नूनमयं विलास उक्तः’॥—Bharata. Also Com. 4. मा गाः—Refers to the conversation between Priyaṁvadā and Śakuntalā, after I. 16, Supra. 5. सासूयमुक्ता &c.—असूञ् is कण्ड्वादि, hence यक् by ‘कण्ड्वादिभ्यः यक्” 3 1. 27. Next ‘अ’ by’अ’ ‘प्रत्ययात्’ 3. 3. 102, giving the form असूया reproach. ‘गुणेषु दोषाऽऽविष्करणम् असूया’—KS under 1. 4. 37. Cf. ‘आर्ये’ व्रजामोऽन्यत इत्यथैनां। वधूरसूया कुटिलं ददर्श’—Ra. VI. 82. 6.**किल—**Used ironically and is indicative of dissatisfaction (Com.) i. e. nothing is intended for me. संभावनायाम्—HS. 7. **वयस्य—is the usual term of addressing the king by a jester (Com.). 8. जाप्यसे—जि+णिच्+लट् से कर्मणि। ‘जि’=‘जा’ by‘क्रीड् जीनां णौ’ 6. 1. 48. Hence पुक्, by ‘अर्ति-ह्नी-व्नी-री-क्नुयी-क्षाय्य्-आतां पुग्, णौ 7.3.36,जि is here intransitive and means’to prosper’ ; Cf. “जय उत्कर्षप्राप्तिः। ‘अकर्मकोऽयम्’—SK. 2330. “जयोऽभिभवः, स्वीकार, उत्कर्षश्च। आद्ययोः सकर्मकः, नापरत्र।‘सा जयति सरस्वती देवी’ वि सुबन्धुः। पञ्चम्याः प्रथमपुरुषस्येक वचन-बहुवचने भाषायामस्य प्रयोगो नाभिधीयते इति वृद्धाः ”—Manoramā ; Act VII. 34 (Com.) ; 254n.2 ; 267n. 5. ‘वाङ्मात्रेण’—245n. 1 (end).

राजा—कुतोऽयंगात्रोपघातः ?

King—Whence is this paralysis (on your) limbs ?

विदूषकः—कुदो किल सअं अच्छौ आउलीकरिअ अस्सुकारणं पुच्छेसि [कुतः किल स्वयमक्षि आकुलीकृत्य अश्रुकारणंपृच्छसि]।

Vidūṣaka— Why, indeed having yourself pricked (my) eye, do you enquire the cause of (my) tears ?

राजा—न खल्ववगच्छामि।

King—I do not indeed understand (you).

विदूषकः—भो वअस्स, जंवेदसो खुज्ज-लीलं विडम्बदि तं किं अत्तणो पहावेण णं णई-वेअस्स [भो वयस्य, यत् वेतसः कुञ्ज-लीलां विडम्वयति तत् किमात्मनः प्रभावेण, ननु नदी-वेगस्य]।

Vidūṣaka—Ho friend ! is it through its own strength or by the force of the stream, that the cane (Calamus Rotang) imitates the appearance of the Kubja-plant (or the gait of a hunchback) ?

V. L.—M reads ‘भिन्नार्थमभिधीयताम्’ after ‘न खल्ववगच्छामि’ \। ‘ननु’—R. V. M. S. ‘अथवा’—B. HS.

** राजेति।** ‘गात्राणाम् उपघातः’ रोगविशेषः (इति राजनिर्घण्टः) वैक्लव्यमिति यावत्। विदूषक इति। ‘स्वयम्’ आत्मना ‘अक्षि’ चक्षुः’ अर्थात् मदीयम् ‘आकुलीकृत्य’ अङ्गुलिनिवेशनेन जलपूर्णं कृत्वा। ‘अश्रुणः बाष्पोद्गमस्य ‘कारणं कुतः’ कस्मात् इति ‘पृच्छसि किल’ इत्यरुचौ [‘वार्तायाम् अरुचौ किल’ इति त्रिकाण्डशेषः]। विदूषक इति। ‘वेतसः’ जल-लताविशेषः ‘कुञ्जस्य’ वृक्षभेदस्य न्युञ्जस्य वा (‘कुञ्जः वृक्षप्रभेदे ना, न्युञ्जे स्यात् वाच्यलिङ्गकः’ इति मेदिनी), ‘लीलां’ क्रियां चेष्टाम् इति यावत् ( ‘लीला विलास-क्रिययोः’ इत्यमरः) ‘विडम्बयति’ अनुकरोति, तद्वद्क्रपृष्ठः भवति इति ‘यत्’ ‘तत् किम् आत्मनः’ वेतसस्य ‘प्रभावेण’ सामर्थ्येन। किमिति प्रश्ने। ‘ननु’ किंवा ‘नदीवेगस्य’ प्रभावेण इत्यर्थः। ननु इति परमताऽऽक्षेपे (‘नन्विति परमताऽऽक्षेपाऽनुज्ञै-षणाऽऽपृष्ट-प्रतिवचनेषु’ इति दण्डनाथः)। एतेन त्वया एव इदं कृतम् इति भावः [दृष्टान्तालंकारः]।

58n.—1. **किल—**Indicates अरुचि (57n. 8). I disapprove

your query, as you yourself are the cause of my ‘गात्रोपघातः’। 2. **कुब्ज-लीलां—**कु ईषत् उब्जम् आर्जवमस्य। शकन्धादिषु पररूपम्’—Vārt. 6. 1. 94 humpback, or कुब्ज is a kind of aquatic plant—(’Trapa Bispinosa’) which is crooked in shape (Com.) Cf. ‘य संयति प्राप्त-पिनाकि-लीलः—Ra. VI. 73 ; “वृत्तिमाश्रित्य वैतसीम्”—Ra. VI. 35. विडम्बयति—imitates. 3. प्रभावेण—35n. 7. Optionally ‘प्रभावेण” by ‘प्रातिपदिकान्त-नुम्-विभक्तिषु च ’ 8.4.11.Cf “प्रभावेनप्रभावेण। श्रीभावेनश्रीभावेण।हरिभाविना हरिभाविणा। प्रायेन प्रायेण”—Prabhā. 4. **ननु—**Is indicative of disapproval (परमताक्षेप) of the first alternative. (Com.)

.राजा—नदीवेगस्तत्र कारणम्।

King—The cause there-of is the river-current.

विदूषकः—मम बि भवं [ममापि भवान्]।

Vidūṣaka—So is Your Highness of mine.

राजा—कथमिव ? King—How possibly ?

विदूषकः—एवं राअ–कज्जाणि उज्झिअ एआरिसे आउल-प्पदेशे वण-चर-वुत्तिणा तुए होदव्वं। जंसच्चं पच्चहं साबद-समुच्छारणेहिं संखोहिअ-संधि-बंधाणंमम गत्ताणं अणीसो म्हि संवृत्तो। ता पसीद मे। एकाहम्पि दाव विस्समीअदु। [एवं राज-कार्याणि उज्झित्वा एतादृशे आकुल-प्रदेशे वन-चर-वृत्तिना त्वया भवितव्यम्। यत्सत्यंप्रत्यहं श्वापद-समुत्सारणैः संक्षोभित-सन्धि-बन्धानां मम गात्राणामनीशोऽस्मि संवृत्तः।तत् प्रसीद मे। एकाहमपितावत् विश्रम्यताम्]

Vidūṣaka—Neglecting your kingly duties, you are to live so much as a fowler, in such a dreary region, that I am, forsooth, no (longer) master of my own limbs, the bandages of the joints of

which have been sorely shaken by daily pursuit after beasts of prey. So be pleased with me; take rest just even for one day.

V. L.—‘अमानुष–संचारे’ before ‘आकुलप्रदेशे’—M. ‘प्रसादयिष्यामि विस्रष्टुं माम् <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737369542Capture2.PNG"/>विश्रमितुम्’—R. V. M. S. ‘प्रसीद मे <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737369542Capture2.PNG"/> विश्रम्यताम्’—B.

** राजेति।** ‘कथमिव’ अहंते गात्रोपघातकारणम्? ‘इव’ इति वाक्यभूषायाम।विदूषक इति ‘राज-कार्याणि’ राज्ञः कर्तव्याणि ‘उज्झित्वा’ विहाय। ‘आकुलप्रदेशे’ श्वापदसङ्कलस्थाने ‘एवं’ ईदृशं ‘वनचरवृत्तिना’ किरातेन इव ‘भवितव्यम’, ‘यत् सत्य’ असंशयं ‘श्वापदानां’ हिंस्रपशूनां (‘श्वापदो ना हिंस्रपशौ’ इति शब्दाब्धिः) ‘समुत्सारणैः’ अनुधावनैः ‘संक्षोभिताः’ श्लथीभूताः व्यथिता इत्यर्थः। ‘सन्धिबन्धाः’ संयोग-स्थलानि येषां तथाभूतानां ‘मम गात्राणाम् अनीशः’ अस्वामी ‘अस्मि’ अहं ‘संवृत्तः’ जातः। शरीरसञ्चालने अशक्तोऽस्मि जातव्यथत्वात् इति भाव। अतः मृगयायां मां नियोज्य मम गात्रोपधाते भवानेव कारणम् इति भावः। ‘तत्’ तेन हेतुना ‘प्रसीद’ प्रसन्नो भव। आखेटात् विरतो भव इति भावः।

59n.—1. आकुल-प्देश—‘आकुल’ means ‘श्वापदाकुल’—Occupied by wild beasts. It also means ‘restless’—(ब्यस्त or व्याकुल)। Vidūṣaka seems to use it purposely in a double sense, hinting at Śak., who has made the mind of the king restless. 2. यत् सत्यं—together mean"if truth be told’, ‘In sooth. Cf. ‘सूत्रधारः—आर्ये, यत्सत्यं, मयापि नोपलक्षितः ‘—MR. I ; ‘यत् सत्यं खर्गायते इदं स्थानम्’—MK. IV ; ‘अमङ्गलासंशया वो वचनस्य यत् सत्यं कम्पितमिव मे हृदयम्’—VS. I ; ‘यत् सत्यं व्यथितंमनः’—Rām. III. 59.3. 3. **प्रत्यहं—**अहनि अहनि इति प्रत्यहम्। टच् (in अव्ययीभावः) by ‘अनश्च’ 5. 4. 108.But टच् is optional by ‘नपुंसकाद्, अन्यतरस्याम्’ 5. 4. 109. So optionally प्रत्यहः। By तृतीया-सप्तम्योः बहुलम्’ 2.4. 84. प्रत्यहे, प्रत्यहम् in ७मी। 4. श्वापद &c.—शुनः पदानि = श्वापदानि the feet of a dog. ‘श्व’ = ‘श्वा’ before’पद’ by ‘शुनो दन्त-दंष्ट्रा-कर्ण-कुन्द वराह पुच्छ-पदेषु दीर्घो वाच्यः’—Vārt. on 1049.Then श्वापदानि इव पदानि येषां ते ‘श्वापदाः’—

having dog-like feet. (उष्ट्रमुखवत् उत्तरपदलोपी बहुव्रीहिः)I Hence any clawed animal (such as tiger, lion, etc.) as opposed to hoofed animal (such as horse etc.) ‘व्याघ्रादयः वनचराः पशवः श्वापदाः मताः’—Kes’ava. 5. गात्राणाम् अनीशः—६ष्ठी by ‘अधीगर्थदयेशां कर्मणि’ 2.3.52;I have become helpless. 6. एकाहमपि—एकम् अहः इति एकाहः।The change of ‘अहन्’ into ‘अह्न’ by ‘अह्नोऽह्नएतेभ्यः 5. 4. 81 is barred by ‘उत्तमैकाभ्याञ्च’ 5. 4. 90. समासान्त टच् by ‘राजाहःसखिभ्यः टच्’ 5. 4. 91. Masculine by ‘रात्राह्नाहाः पुंसि’ 2. 4. 29.

राजा (स्वगतम्)—अयंचैवमाह। ममापि काश्यप-सूतामनुस्मृत्य मृगया-विक्लवं चेतः। कुतः—

न नमयितुमधिज्यमस्मि शक्तो धनुरिदमाहित-सायकं मृगेषु।

सह-वसतिमुपेत्य यैः प्रियायाः कृत इव मुग्ध-विलोकितो-पदेशः॥३॥

(पुष्पिताग्रा)

King (Aside)—So says this fellow. I, too, daughter of Kāśyapa, have got a hunting sick mind. For, I am not able to bend this bow, (well)—strung, with shaft set to it, against the deer, by which enjoying the companionship of my beloved, instruction in sweet (or artless) glances was, as it were, imparted (to her).

**V. L.—’**अस्मि शक्तः’—R. V. M. S. ‘उत्सहिष्ये’—B. ‘मुग्ध-विलोकितोपदेशः’—R. V. M. S. ‘लोचनकान्तिसंविभागः’—B. P. HS.

** राजेति**। ‘ममापि चेतः’ मनः ‘मृगयायां विक्लवं’ विह्वलं विरक्तम् इति यावत् जातम् इत्यर्थःI कुत इति हेतुमाह।नेति।‘ज्यां’ मौर्वीम् अधिरूढ़ं (‘ज्या मौवीं ज्या वसुंधरा’ इति शाश्वतः) इति ‘अधिज्यं सगुणम्, ‘आहितः’ संस्थापितः ‘सायकः’ बाणः यस्मिन् तत् ‘इदं’ मामकं ‘धनुः’ शरासनं, ‘मृगेषु’ हरिणेषु ‘नमयितु’ मृगान् लक्षीकृत्य

कर्णान्तम् आक्रष्टुं ‘न शक्तः’ समर्थः ‘अस्मि’ [त्रयमपि विधेयम्। अतएव नार्थपौनरुक्त्यम्.]। ‘यैः’ (यद्शब्दस्य उत्तरपदस्थितत्वात् तदुशब्दस्य अनपेक्षा) हरिणैः ‘प्रियायाः’शकुन्तलायाः ‘सह वसतिम्’ एकत्राऽवस्थानं[‘वसतिः स्यात् अवस्थाने निशायां सदनेऽपि च’ इति हैमः] तन्निबन्धनं सौहार्दम् इत्यर्थः ‘उपेत्य’ लब्धा, शकुन्तलया सह उषित्वा इत्यर्थः। ‘मुग्धानि’ सरलानि चित्ताकर्षकाणि इति यावत् ‘विलोकितानि’ वीक्षणानि (नपुंसके भावे क्तः ‘३।३।११४) तेषाम् ‘उपदेशः कृत इव’ [इत्युत्प्रेक्षा। उत्तरार्धार्थस्य शक्त्यभावे हेतुत्वेनोपात्वात् काव्यलिङ्गम्। वृत्यनुप्रासेन सह श्रुत्यनुप्रासस्य संसृष्टिः। नकारादीनां षोड़शवर्णानां दन्त्यानां सत्त्वात् श्रुत्यनुप्रासः पुष्पिताग्रा वृत्तम्। ‘एवमात्माभिप्राय—’ इत्यादिना एतदन्तेनाऽनुस्मृतिः तृतीयाऽवस्था सुचिता “अर्थानामनुभूतानां देशकालानुवर्तिनाम्। सातत्येन परामर्शः मानसः स्यादनुस्मृतिः” इति तल्लक्षणात्]।

60n.—1. अनुस्मृत्य—has its nominative ‘अहम्’ understood, while ‘चेतः’ is the nominative of the finite verb ‘भवति’ understood. For similar use cf. ‘सुरतानि च तानि ते रहः, स्मर ! संस्मृत्य न शान्तिरस्ति मे’—Ku. IV. 17; ‘दीलिपानन्तरं राज्ये तं निशस्य प्रतिष्ठितम्। पूर्वं प्रधूमितो राज्ञां हृदयेऽग्निरिवोत्थितः’–Ra. IV. 2. To justify एककर्तृकत्व (३३२०) Vide 68n. 6. 2. नमयितुम्—नम्+णिच्+तुमुन् भावे = नमयितुम् or नामयितुम् by ‘मितां ह्नस्वः’ 6. 4. 92. ‘घटादयो मितः’—GS. 2353. But when not preceded by उपसर्ग, उपधा of नम is optionally lengthened by ‘ज्वल-ह्वल-झल-नमाम् अनुपसर्गात् वा। एषां मित्त्वं वा। ज्वलयति ज्वालयति। उपसृष्टे तु नित्यं मित्त्वम्। प्रज्वलयति। कथं तर्हि’प्रज्वालयति’ ‘उन्नामयति’ इति ? घयन्त्यात् ‘तत्करोति’ (वाः—३।१।२६) इति णौ—SK. 2353. 3. सह-वसति—‘सह’ एकत्र ‘वसतिः’, सहसुपेति समासः २।१।४ ताम्। Cf. ‘सहोपजातपरिचयः’—Kād मुग्ध &c.—मुह्+क्तः = मुग्धः or मूढ़ः (57n. 1). मुग्ध means guileless, hence charming.. The deer being the constant companion of my beloved, instructed her in casting artlessly sweet glances. For a similar idea, Cf.

‘प्रवातनीलोत्पलनिर्विशेषम्अधीर-विप्रेक्षितमायताक्ष्या। तया गृहीतं नु मृगाङ्गनाभ्यः ततोगृहीतं नु मृगाङ्गनाभिः’—Ku. 1. 46, also “लङ्कास्त्रीणां पुनश्चक्रेविलापाचार्यकं शरैः”—Ra. XII. 78. Now read the remark below.

**Remark—**B’s “लोचन-कान्ति-संविभागः” also gives a very good sense. It means “They have, as it were, distributed the beauty of their eyes to S’akuntalā.” It has a parallel in Kād. P. 537—“सर्व - हरिणैरिव दत्त-लोचन- शोभा-संविभागम्” ; so it will be impossible for the king to hurl his arrows to the deer, for this will remind him of the eyes of his beloved. Exactly similar idea is found in “त्रासाति-मात्रचटुलैः स्मरतः सुनेत्रैः प्रौढ़-प्रियानन- विभ्रम-चेष्टितानि॥” —Ra. IX. 58. Thus it is difficult to say which is genuine, as both the readings are supported by parallel ideas.

विदूषकः (राज्ञो मुखं विलोक्य)–अत्तभवं किम्पि हिअए करिअ मन्तेदि। अरस्से मए रुदिअं आसि [अत्रभवान् किमपि हृदये कृत्वा मन्त्रयते। अरण्ये मया रुदितम् आसीत्]।

Vidūṣaka (Looking at the king’s face)—Your Honour is deliberating (something) with some (idea) in your mind. Mine was (only) a cry in the wilderness.

** राजा** (सस्मितम्)—किमन्यत्। अनतिक्रमणीयंमे सुहृद्वाक्यमिति स्थितोऽस्मि।

King (With a smile)—What else ? A friend’s request ought never to be transgressed (and) hence do I stay.

विदूषकः (सादरं)–चिरंजीअ [चिरं जीव]। (उत्थातुमिच्छति)। Vidūṣaka (Contentedly)—May you live long. (Wishes to rise).

राजा—वयस्य तिष्ठ। सावशेषं मे वचः।

King — Friend, wait (a bit). My speech is unfinished.

विदूषकः—आणबेदु भवं [आज्ञापयतु भवान्]।

Vidūṣaka–Let Your Majesty command.

राजा—विश्रान्तेन भवता ममापि एकस्मिन् अनायासे कर्मणि सहायेन भवितभ्यम्।

King—Having rested, you will be my help-mate in a matter which is not fatiguing.

विदूषकः—किं मोदअ-खज्जिआए। तेन हि अअं सुगहीदो क्षणो

[किं मोदकखादिकायाम्। तेन हि अयं सुगृहीतः क्षणः]।

Vidūṣaka—(Is it) in crushing (a few) sweetmeats ? Then indeed this invitation has been well accepted.

राजा—यत्र वक्ष्यामि। कः कोऽत्र भोः।

King—In what I will tell you. Ho ! who is there ?

(प्रविश्य) **दौवारिकः (**प्रणम्य)—आणबेदु भट्टा [आज्ञापयतु भर्ता]।

(Entering) Warder (Bowing)—Let My Liege (be pleased) to command.

V. L.—‘अरण्ये मया रुदितम् आसीत्’—R. V. M. ‘अरण्ये खलु मया रुदितम्’—B. ‘मोदकखादिकायाम्’—B. V. M. HS.‘मोदकखण्डिकायाम्’—R. S.; M, HS, S & C read ‘क्षणः’ ; ‘जनः’–others.

** विदूषक इति।** ‘रुदितम्’ इति भावे निष्ठा। रोदनम् इत्यर्थः। त्वयि मद्विज्ञापनम् अरण्ये रोदनमिव व्यर्थं जातम्, इति भावः। राजेति। अवशिष्यते इति ‘अवशेषः’। कर्मणि घञ्। तेन सह वर्तमानं ‘सःवशेषम्’ असंपूर्णम् इत्यर्थः। राजेति। ‘विश्रान्तेन’ विगत श्रभेण ‘अविद्यमानः आयासः’क्लेशः (इति हेमचन्द्रः) यस्मिन् तादृशे अक्लेशकरे ‘कर्मणि’ व्यापारे ‘सहायेन’ अनुचरेण [‘अनुप्लवः सहायश्चाऽनुचरः अभिसरः समाः’ इत्यमरः] ‘भवितव्यम्’। विदूषक इति।ब्राह्मणस्य सुकरं कर्म न हि भोजनादृते इति मत्वा पृच्छति। ‘मोदकानां’ खाद्यविशेषाणाम् (‘मोदकः खाद्यभेदेऽस्त्री हर्षके पुनरन्यवत्’

इति मेदिनी। ‘मोया’ इति भाषा–इति शब्दकल्पद्रुमः) ‘खादनं’भक्षणम् ‘मोदकखादिका’ (‘धात्वर्थनिर्देशे खुल वक्तव्यः’, वा—३\३ १०६इति खुल) तस्यां, ‘किं’मयासहायेनभवितव्यम्?‘तेन हि’ इत्यवधारणे। ‘अयंक्षणः’ मोदकभक्षणोत्सवः’सुगृहीतः’ स्वीकृतः (‘ग्रहोऽलिटि दीर्घः’ ७।२।३७ इति दीर्घः। ‘निर्व्यापारस्थितौ कालविशेषोत्सवयोः क्षण’ इत्यमरः) प्रविश्येति। [‘नीचेषु प्राकृतं भवेत्’] इत्युक्तेः दौवारिकस्य प्राकृतं पाठ्यम।

**61n.—1. अरण्ये मया &c.—**A very common expression in Sanskrit which means something done in vain. Cf. ‘प्रोक्तं श्रद्धाविहीनस्य अरण्यारुदितोपमम्’—PT. “अरण्यारुदितं कृतं शवशरीरमुहर्तितम्”—NS’ qtd. Kuvalayānanda Kārika ; “कस्मादरण्यारुदितम् करोमि”—Rat. II & III ; “शून्ये रौमि”—Mahā Ādi; “मया नाम शुष्कघनगर्जिते अन्तरीक्षे जलपानमिच्छता चातकायितम्”—Malā II ; AŚ, 80. **मया—**No ६ष्ठी by “न लोकाव्यय-निष्ठा-खलर्थ-तृणाम्” 2. 3. 59. सावशेषं –“with something yet remaining”. Cf. “सावशेषमिव भट्टिन्या वचनम्—Mālā. IV. 2. सुहृत् &c.—means a friend, vilehearted or otherwise. Cf. ‘सुहृद्दुर्हृदौ मित्राऽमित्रयोः’ 5. 4. 150. It has been a very happy expression here. Cf. ‘अत्यागसहनीबन्धुः, सदैवानुमतः सुहृत्’। अनायासे—Vidūṣaka thinks that there is no work which is free from exertion save eating, hence he atonce accepts the invitation (क्षण) सहायेन &c.–Cf. ‘ईदृशे वरे अभिलाषेण भक्तिभ्यम्—Rat. II. 3. मोदकखादिकायां—मोदयते इति मुद्+णिच्+खुल् कर्तरि by ‘ण्वुलतृचौ’ 3. 1. 133. = मोदकः। Next मोदकानां स्वादनम् इत्यर्थे मोदक+खाटू+ण्वुल्= मोदकखादिका–(Com.). “धात्वर्थ क्रिया; निर्देशः कथनम्। आसनम आसिका, शयनं शायिका”—Prabhā or by“विभाषाऽऽख्यानपरिप्रश्नयोः”—3.3.110 ; also MN. on Ki XV. 25. मोदक is thus prepared—“धूमसीन्तु द्रवीभूतान् प्रक्षिपेत् झर्झरीपरि। पतन्ति विन्दवस्तस्मात् तान् सुपक्वान् समुद्धरेत्। सितापाकेन संयोज्य कुर्यात् हस्तेन मोदकान्”—BhP. It must have been a

favourite food in old times. “इमेहिं उबहारेहिं मोदएहिं अज्जमाणवअं कञ्चुइ अ अच्चेध”—Vik.; also Rat. IV; “नरा मोदकहस्ताश्च रामस्य पुरतः ययुः”—Rām. VI. 128. 38. 4. दौवारिकः—द्वारि नियुक्तः इति हार + ठक् by ‘तत्र नियुक्तः’ 4. 4. 69.= दौवारिकः ; ‘व’=‘औ’ by‘द्वारादीनाञ्च’ 7. 3. 4 A दौवारिक should speak Prākrta (Com.) and address the king as भट्टा। Cf. ‘भट्टेति चाधमैः’—SD. VI. 5. क्षणः—means ‘leisure’. Hence ‘my leisure is at your disposal, i. e. I pledge my word to your work—AD. Orक्षणtechnically means “an invitation of a Brahmin”—(specially to a Srāddha ceremony). Hence—your invitation has been well accepted (by me). Cf. ‘गृहीतक्षणेऽस्मि’—Mala II ; ‘अर्जुनः कुरुतां क्षणम्’—Mahā I. (स्वयंवरपर्व)।

राजा—रैवतक, सेनापतिस्तावत् आहूयताम्।

King—Raivataka, let the general of the army be summoned.

दौवारिकः—तह [तथा]। (निष्क्रम्य सेनापतिना सह पुनः प्रविश्य) एसो अण्णा-वअणु-क्कण्ठो इदो दिण्ण-दिट्ठी एव्व भट्टा चिठ्ठदि। उबसप्पदु अज्जो

[एष आज्ञा-वचनो-त्कण्ठः इतः दत्त-दृष्टिरेव भर्ता तिष्ठति। उपसर्पतु आर्यः]।

Warder—As Your Majesty commands (I obey). (Exit and re-entering with the general). Here stands His Majesty with his eyes fixed this very way, eager to give out his words of command. Your Honour may approach (him).

सेनापतिः (राजानमवलोक्य)—दृष्ट-दोषाऽपि स्वामिनि मृगया केवलं गुणायैव संवृत्ता। तथाहि देवः—

अनवरत-धनु-र्ज्याऽऽस्फालन-क्रू र-पूर्वं
रवि-किरण-सहिष्णु क्लेश-लेशैरभिन्नम्।

अपचितमपि गात्रं व्यायतत्वादलक्ष्यं
गिरि-चर इव नागः प्राण-सारं विभर्ति॥४॥ (मालिनी)

(उपेत्य) जयतु स्वामी। गृहीत-श्वापदमरण्यम्। किमन्यत्राऽवस्थीयते।

General (Looking at the king)—Although found fault with, hunting in our Lord, has been productive of benefit alone. For, His Majesty, like a rock-roving tusker, possesses a body which is the very essence of strength; the fore-part of which is hardened by the continual pulling of the bowstring; which is capable of enduring the rays of the sun ; (and) is unaffected by the slightest fatigue (and) which though rendered thinner, is not perceived (to be such) through bulkiness. (Approaching) Victory to our Lord. The beasts of prey have been tracked in the forest. Why does, (Sire), then stay elsewhere ?

V. L.—‘गुणाय एव’—B. ‘गुण एव’— R. V. M. S. ‘क्रूरपूर्वम्’—R. V. M. S. ‘क्रूरकर्मा’ – B. ‘सहिष्णु’ —R. V. M. S. ‘सहिष्णुः’—B. ‘क्लेश’—M. S. HS. ‘स्वेद’—R. B. V. S. ‘अभिन्नम्’—R.V.M.S. ‘अभिन्नः’—B. ‘किमन्यत्राऽवस्थीयते’—R.V.B ‘किमिति स्थीयते’—M. ‘किमद्याप्यवस्थीयते’—S. ‘किमन्यदवसीयते’—R’s Com.

** राजेति**। ‘रैवतक’ इति दौवारिकाऽभिधानम्।‘सेनापतिः’ सैनिकाऽध्यक्षः। दौवारिक इति। ‘आज्ञायाः वचने’ उच्चारणे, ‘उद्गतः’ उन्नमितः ‘कण्ठः’ ग्रीवा यस्य तादृशः। सेनापतिरिति। सेनापतेरपि संस्कृतं पाठ्यम्। ‘दृष्टाः दोषाः’ श्वापदेभ्यो विपदः अथवा क्रूरताप्रभृतीनि दूषणानि यत्र तादृशी ‘अपि मृगया’ आखेटः‘स्वामिनि’ दुष्यन्ते ‘केवलं गुणाय’ गुणम् आाधातुम् ‘एव संवृत्ता’ जाता। कामं मृगया दोषबहुला तथापि राजनि दुष्यन्ते तु सा केवलं गुणपरिणामिनी भूता॥‘तथाहि’ तमेवार्थं जानीहि। अनवरतेति। गिरिषु चरति इति ‘गिरिचरः’ [‘चरेष्टः’३।२।१६] पर्वतविहारी [अनेन स्वातन्त्र्यं सूचितम्]। नगे भवः ‘नागः’४\।३\।५३ गजः [‘नागः मतङ्गजे सर्पे पुन्नागे नागकेशरे’ इति हैमः] ‘इव देवः’ दुष्यन्तः ‘अनवरतं’ सततं ‘धनुषः’कार्मुकस्य ‘ज्यायाः’ गुणस्य [‘ज्या मौर्वी ज्या वसुन्धरा’ इति शाश्वतः]। ‘आस्फालनेन’ आकर्षणेन ‘क्रूर’ कठिनः (‘क्रूरं’ भयंकरंज्ञेयं क्रूरो कठिननिर्भयौ’ इति धरणिः) ‘पूर्वः’ पूर्वभागः यस्य तादृशम्।‘रवेः किरणान्’ रश्मीन् ‘सहिष्णु’

सोढ़ुं, समर्थम् (अनेन-दुःख-सहिष्णुत्वम्)। ‘क्लेशस्य’ श्रमक्लान्तेः ‘लेशैः’ अनुमात्रेणापि ‘अभिन्नम्’ अस्पृष्टम् (अनेन श्रम-जयित्वम्)।‘अपचितमपि’ कृशमपि सत् ‘व्यायतत्वात्’ दीर्घत्वात् विशालत्वात् इति यावत् (‘व्यायतं व्यापृते दीर्घे’ दृढ़े चातिशयेऽन्यवत्’इति मेदिनी)‘अलक्ष्वम्’ कृशत्वेन न ज्ञायमानम् [अनेन महापुरुषलक्षणं शालप्रांशुत्वादि]। ‘प्राणस्य’ शरीर-बलम्य (इति नीलकण्ठः)।‘सारं’ स्थिरांशमिव (‘सारो वले स्थिरांशे च’ इति मेदिनी) ‘गात्रं’ वपुः ‘विभर्ति’ धारयति। [नाग-गात्रपक्षेऽपि विशेषणानि योज्यानि] ‘अनवरतं धनुषा’ पियाल-द्रुमेण ‘संस्पृष्टाः’ ‘ज्या’ भूमिः (शाकपार्थिवादित्वात् ‘संपृष्टा’ इत्यस्य लोपः। ‘धनुः पियाले ना’ इति सान्तेषु मेदिनी) तस्यां पियाल-द्रुम- भूमौ यत् ‘आस्फालनं’ घर्षणं तेन ‘क्रूरः’ कठिनः ‘पूर्वः’ पूर्वभागः यस्य। अन्यानि विशेषणानि स्पष्टानि। [छेक-वृत्ति-श्रुत्यनुप्रासाः। परिकराऽलंकारः। श्लेष उपमा च। “शिखरि चर- करीव प्राणसारम्” इति पठित्वा प्रयोग-नियम-भङ्गः परिहर्तव्यः। यतस्त इवाऽऽदयः यत्पुरः श्रूयन्ते तस्थैवोपमानत्वं कल्पयन्ति। मालिनौ वृत्तम्]। उपेत्येति। ‘गृहीताः’ परिज्ञाताः ‘श्वापदाः’ लक्षणयाश्वापदानाम् अवस्थानानि यत्र तादृशं जातम् ‘अरण्यम्’

62n.—1. सेनापतिः—“कुलीनः शीलसम्पन्नेन धनुर्वेद-विशारदः। हस्ति- शिक्षाऽश्व-शिक्षासु कुशलः श्लक्ष्ण-भाषणः। निमित्ते शकुन-ज्ञाने वेत्ता चैव चिकित्सिते। कृतज्ञः कर्मणां शूरः स्तथा क्लेशसह ऋजुः। व्युह-तत्त्वविधानज्ञः फल्गु-सार-विशेषवित्। राज्ञा सेनापतिः कार्यः ब्राह्मणः क्षत्रियोऽथवा”—MP. Ch. 189. पति at the end in a Samāsa, is ‘घि’ by ‘पतिः समास एव’ 1. 4. 8 and is declined like मुनि। But cf. “पतिना नीयमानायाः पुरः शुक्रो न दुष्यति”—Qtd. Prabhā. “रघुनाथाय नाथाय सीतायाः पतये नमः”— Rām.“नष्टे मृते प्रव्रजिते क्लीवे च पतिते पतौ”।—Parās’ara. ‘पतिना त्वया’ Rām. II. 101. 11 ; ‘पतिना सह’—VI. 48. 14 ; ‘निहते पती’—48. 24. Some opine that there is a different पतिशब्दः। ‘अत्राहुः। पतिः इत्याख्यातः पतिः ‘तत् करोति तदाचष्टे’ ( 2572) इति णिचि टि-लोपे, ‘अचः इः’ (५८८) इत्यौणादिक इ-प्रत्यये, ‘णेरणिटि ६\।४\।५१’ इति णि-लोपे निष्पणोऽयं पति-शब्दः। ‘पतिः समास एव १।४।८’ इत्यत्र न गृह्यते। लाक्षणिकत्वात्—T

. 2. दृष्ट-दोषाः—For sometimes death is the result. Cf. “मृगया-विहारी

सिंहात् अवापत् विपदम्”—Ra. XVIII. 35. So hunting has been included amongst several vices (व्यसन). Cf. “मृगयाक्षाः स्त्रियः पानम् वाक्पारुष्यार्थदूषणे। दण्डपारुष्यमित्येतत् हेयं व्यसन-सप्तकम्”—H ; 63n. 6. Cf.‘दृष्टदोषमपि तन्न सोऽत्यजत्’—Ra. XIX. 49. 3. स्वामिनि—A high official should use the expressions स्वामिन्, देव, &c. Cf. ‘राजास्वामीति देवेति भृत्यैः’—SD. स्वम् ऐश्वर्यम् अस्ति अस्य इति स्व + मत्वर्थे’ आमिनच्. [‘स्वामिन्न ऐश्वये’ 5. 2. 126] इति स्वामिन्। 4. गुणायैव—[‘क्रियार्थोपपदस्य’—२।३।१४ इति कर्मणि ४र्थी (Com.)] is better than ‘गुण एव’ as मृगया has already been termed ‘दृष्टदोषा’।Cf “गतो मदिरा-मद-दोषः गुणताम्”—Kād. P. 850. संवृत्तः—‘प्रयत्न-प्रेक्षणीयः संवृत्तः’—Act I. 7. 5. अनवरतधनुर्ज्या—Although ‘ज्या’ has been separately mentioned, yet there is no tautology. Vide 236n. 4. “धनुर्ज्याध्वनौ धनुश्रुतिरारूढ़े प्रतिपच्यै”—KSV. II. 23 ; “न हि धनुःश्रुतिम् अन्तरेण धनुषि आरुढ़ा ज्या धनुर्ज्या इति शक्यं प्रतिपत्तुम्”—Tikā ; Ra. III. 59 ; XII. 103. This epithet may be applied to both the case of the former—धनुः = a bow, ज्या=bow-setting**आस्फालन=**pulling. Again in the case of (Chiranjya Sapida), ज्या = earth,आस्फालन= rubbing. (Like an elephant) the fore-part (of whose body) was roughened on account of its rubbing (its body) against the ground of Piyāla tree.6. **सहिष्णु—**सोढ़ुं, शीलमस्य इति सह + इष्णुच् by ‘अलं ‘कृञ्-निराकृञ्’— इति इष्णुच् 3. 2. 136. 7. **क्लेश-लेशैः—**is better स्वेदलेशैः, for physical exercises must always be accompanied by perspiration, unless there is any defect in the Sudorific glands. Cf. “तस्य कर्कशविहारसम्भवं स्वेदमाननविलग्नजालकम्। आचचाम सतुषारशीकरो भिन्नपल्लवपुटो वनानिलः॥”—Ra. IX. 68 ; ‘स्वेदभिन्नतिलकं परिश्रमात्’—Ra. XIX. 15; “श्रमवशात् <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737373594Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737373594Capture2.PNG"/> स्वेद जलकणिकासन्ततिभिरलङ्क्रियमाणमूर्तिः”

—Kād. P. 54. 8.अपचितम्—अप+‘चि’ means to be ‘wasted’, ‘reduced in bulk’, but अपचित meaning ‘पूजित’ is from ‘चाय’ धातु। Vide ‘अपचितश्च’ 7. 2. 30. Cf. ‘तत्रापचितबलाः प्राणिनः भवन्ति सूर्यबलत्वात्’—Śś. **प्राणसारम्—**1n. 8. व्यायतत्वात्—“By reason of muscular development.” 9. जयतुस्वामी—Means स्वामिनंप्रणतोऽस्मि—MB. ‘जयत्वर्थेन नमस्कार आक्षिप्यते’—Ibid.

राजा—मन्दोत्साहः कृतोऽस्मि मृगयाऽपवादिना माधव्येन।

King—My zeal has been dulled by Mādhavya denouncing hunting.

सेनापतिः (जनान्तिकम्)—सखे, स्थिर-प्रतिबन्धो भव।अहं तावत् स्वामिन श्चित्त-वृत्तिम् अनुवर्तिष्ये। (प्रकाशम् ) प्रलपत्येष वैधेयः। ननु प्रभुरेव निदर्शनम्।

मेद-श्छेद-कृशोदरं लघु भवत्युत्थान-योग्यं वपुः
सत्त्वानामपि लक्ष्यते विकृतिमच्चित्तं भय-क्रोधयोः।

उत्कर्षः स च धन्विनां यदिषवः सिध्यन्ति लक्ष्ये चले
मिथ्यैव व्यसनं वदन्ति मृगयामीदृग्विनोदः कुतः॥५॥

(शार्दूलविक्रीड़ितं)

General (Aside)—Friend, be steady in (your) opposition. I will but sail close to the humour of our lord. (Aloud) This blockhead is raving. Surely Your Majesty himself is (our) example. The body with (its) belly growing attenuated from the reduction of fat, becomes light (and) capable of (high) exertion. The minds of animals, agitated by anger and dismay, are noticed too. The superiority of the archers lies in the fact that their arrows succeed in (hitting) a moving mark. Falsely indeed, do they call hunting a vice. Where else is (to be found) such pleasure ?

** V. L.—‘**प्रतिबन्धो’—R. V. M. S. ‘प्रतिज्ञो’—B. ‘प्रलपति’—B. M.

‘प्रलपतु’–R. V. S. ‘वैधेयः’—B. M. V. S. R’s Com. ‘वैधवेयः’–R.माढव्येन—S ; माठव्येन–V. M. R; माधव्येन—B. P. HS.

** राजेति**। ‘मृगयाऽपवादिना’ आखेट-निन्दकेन। (‘अपवादस्तु निन्दायामाज्ञाविस्रम्भयोरपि’ इति मेदिनी) ‘माधव्य’ इति विदूषकाऽभिधानं तेन। ‘मन्दः’ हीनः ‘उत्साहः’ मृगयां प्रति आग्रहः यस्य तादृशः ; नष्टोद्यम इत्यर्थः। सेनापतिरिति। ‘स्थिरः’ दृढ़ः ‘प्रतिबन्धः’ रोधनं मृगया-प्रतिबन्ध इत्यर्थः यस्य तथाविधः। ‘चित्तवृत्तिम् अनुवर्तिष्ये’ अर्थात् छन्दोऽनुवर्तनं कृत्वा अहं मृगयां स्तोष्यामि, त्वं पुनः दृढ़ं प्रतिवधान। अनेन प्रभोः प्रीणनं मृगया-निवर्तनञ्च द्वयमपि सिध्येत्। प्रायेण स्वामिनः सेवकवृन्दैः अनया रीत्या वञ्च्यन्ते इत्यपि सुचतुरकविना परिदृष्टम्। ‘वैधेयः’ मूर्खः विदूषकः (‘अज्ञे मूढ़-यथाजात मूर्ख-वैधेय-बालिशाः’ इत्यमरः) ‘प्रलपति’ उन्मत्तवत् अनर्थकं वक्ति [‘प्रलापोऽनर्थकं वचः’ इत्यमरः] तत्र आस्थां मा कार्षीः इति भावः। ‘ननु’ इति आक्षेपे। मृगयागुणवत्वे ‘प्रभुरेव’ स्वयं‘निदर्शनं’ दृष्टान्तः (इति नानार्थटीकायां भरतः)। मेद इति। ‘वपुः’ भृगयाशीलस्य जनस्य शरीरं ‘मेदसां’ वसानां (‘मेदस्तु वपा वसा’ इत्यमरः) ‘छेदेन’ क्षयेण ‘कृशम्’ अस्थूलम् ‘उदरं’ यस्मिन् तादृशम्, अतएव ‘लघु’, अतएव ‘उत्थानस्य’ सर्वेषु कर्मसु उद्यमस्य [‘उत्थानम् उद्यमे तन्त्रे’ पौरुषे पुस्तके रणे’ इति मेदिनी) ‘योग्यं’ समर्थं ‘भवति’। विकृतिमत् विकारयुक्तं‘चित्तम् [अपि’ इति पूर्वं वाक्यसमुच्चये] लक्ष्यते दृश्यते।प्राणभयेण पलायमानानां जन्तूनाम् ईदृशं चित्तं, क्रीधे च ईदृग् इति ज्ञायते। ‘यद चले’ चञ्चले धावमाने इति यावत् ‘लक्ष्ये’ शरव्ये (’लक्ष्यं शरव्यं च’ इत्यमरः) ‘इषवः’ शराः ‘सिध्यन्ति’ सफला भवन्ति धन्विनां धानुष्कानां (‘धन्वी धनुष्मान् धानुष्को निषङ्ग्यस्त्री धनुर्धरः’ इत्यमरः) ‘स च उत्कर्ष’ नैपुण्यातिशयः। [‘च’ इति समुच्चये। तेन क्रिया-समुच्चयालंकारः]। बहुगुणानां निमित्तभूताम् ईदृशीं ‘मृगयां मिथ्या’अकारणम् ‘एव व्यसनं’ पापं कामज दोषमिति यावत् [‘व्यसनन्त्वशुभे सक्तौ पानस्त्री मृगयादिषु’इति मेदिनी]।‘वदन्ति’ विद्वांसः इति शेषः। ‘ईदृक् विनोदः’ कौतुकं ‘कुतः’ न कुतोऽपि सम्भवति इति भावः। [मृगयायाः व्यसनत्वाऽभावे पूर्व वाक्यत्रयं हेतुत्वेनोपात्तम् इति काव्यलिङ्गम्। समुच्चयोऽर्थापत्ति-वृत्यनुप्रासाः। शार्दूलविक्रीड़ितं वृत्तम्। अनेन पद्येन पूर्वोक्तेन ‘अनवरत’ इत्यादिना च वीथ्यङ्गं ‘मृदवं’ नामोपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं तु दर्पणे—‘दोषा गुणा गुणा दोषा यत्र स्यु र्मृदेवंहि तत्’।

‘जयतु स्वामी’ इत्यादिना एतदन्तेन ‘दाक्षिण्यं’नाम भूषणमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणन्तु तत्रैव—‘दाक्षिण्यं चेष्टया वाचा परचित्ताऽनुवर्तनम्’]।

63n.—1. स्थिर-प्रतिबन्धो &c.**—**The commander-in-chief too was tired of hunting, but considering his position he could say nothing openly to the king, hence he takes the help of the jester who is much favoured by the king and is thus the fit person to oppose him. Both will abuse each other before the king as if really ill-disposed, while both wish that he should stop the chase and return to the capital. अहं तावत् &c.—Cf. ‘प्रभुचित्तमेब हि जनोऽनुवर्तते’—SPB. XV. 41. 2. **वैधेयः—**वि+धा+यत् कर्मणि= विधेयम्, विधानम् इत्यर्थः। तस्य अयम् (अधिकारी) इति विधेय+अण्, (4. 3. 120.) = वैधेयः one who is yet to learn the injunction of the scriptures, hence a booby. R reads ‘वैधवेयः’ (विधवायाः पुत्रः—a bastard ), but remarks ‘क्वचित् वैधेय इति पाठः। स श्रेयान्। मूर्ख इत्यर्थः। 3. ननु &c.—निदर्शनम् = instance, illustration. Vide Ra. VIII. 45 ; SPB. II. 50 ; and MN thereon ;ननु—disapproves the grumbling of Vidūṣaka against मृगया। 4. **मेदश्छेद &c—**मिद् स्नेहने+असुन् by ‘सर्वधातुभ्यः असुन्’ ऊः—538. According to Bharata, and Chakrapāni Datta, it is also अकारान्त। ‘यन्मांसं साग्निना पक्कंतन्मेदः इति कथ्यते’। It means fat and does to the flesh what marrow does to the bones. the belly. Cf. ‘मेदोहि सर्वभूतानाम् उदरेष्वस्थिषु स्थितम्। अतएवोदरे वृद्धिः प्रायो मेदखिनो भवेत्’—BhP. The general means to performance of physical exercise reduces fat, so also their non- performance increases it. Cf. ‘अव्यायाम-दिवास्वप्न-श्लेष्मालाहार-सेविनः। मधुरोऽन्नरसः

प्रायः स्नेहान्मेदो विवर्धयेत्—Ibid कृश्+क्तः=कृशः by ‘अनुपसर्गात् फुल्ल-क्षीव-कृशोल्लाघाः’ 8. 2. 55. Cf. ‘तपःकशा शान्त्यदकुम्भहस्ताः’—BK. II. 20. उत्+स्था+ल्युट्, भावे=उत्थानम् [‘उदः स्था-स्तम्भोः पूर्वस्य’ 8. 4. 61.] = उद्योग activity, ‘उद्योगे च तथोत्थानम्’—Dharaṇi. 5. धन्विनां—धवि गतौ+कनिन्=धन्व (n) or धन्वन् (n). मत्वर्थे इनिः (5. 2. 115). Or धन्व अस्ति अस्य इति इनिः by ‘व्रीह्मादिभ्यश्च’ 5 2. 116.—BhD. ‘वसुमित्रेण धन्विना’—Māla. V. धन्वन् belongs to व्रीह्यादि class.‘धन्वीति व्रीह्यादिपाठात्’—KSV. V. 2. 57. For similar idea Cf. ‘जितश्रमत्वं व्यायाम आम-मेद-कफ-क्षयः। चलस्थिरेषु लक्ष्येषु बाणसिद्धिरनुत्तमा’—Kāmandaka. ‘परिचयं चल-लक्ष्य-निपातने भयरुषोश्च तदिङ्गितबोधनम्। श्रमजयात् प्रगुणां च करोत्यसौ तनुमतोऽनुमतः सचिवै र्ययौ’—Ra IX. 49. (यत्) <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737374836Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737374836Capture2.PNG"/> स (उत्कर्षः)—विधेय-प्राधान्यात् पुंलिङ्ग निर्देशः। Cf. ‘शैत्यं हि (यत्) (सा) प्रकृतिर्जलस्य’ —Ra. V. 54. 6. व्यसनं वदन्ति—Refers to 18 kinds of व्यसन। Cf. ‘मृगयाऽक्षो दिवास्वप्नः परिवादः स्त्रियोमदः। तीर्यत्रिकं वृथाठ्या च कामजी दशकोगणः॥ पैशुन्यं साहसं द्रोहः, ईर्ष्याऽसूयार्थदूषणम्। वाग्दण्डञ्च पारुष्यं क्रोधजोऽपि गणोऽष्टकः’॥—MS. VII. 47—48.

** विदूषक** (सरोषम्)—अबेहि रे उच्छाह-हेतुअ। अत्तभवं पकिदिं आपण्णो। तुमं दाव दासीए-पुत्ती अडवीदो अडवीं आहिण्डन्तो णरणासिआ-लोलुबस्स जिस्स-रिच्छस्स कस्स बि सुहे पडिस्ससि [अपेहिरे उत्साह-हेतुक। अत्रभवान् प्रकृतिमापन्नः। त्वं तावत् दास्या-पुत्रः अटवीतः अटवीमाहिण्डमानः नर-नासिका-लोलुपस्य जीर्णक्षस्य कस्यापि मुखे पतिष्यसि]।

Vidūṣaka (Wrathfully)—Get out ! you inciter. His Majesty has returned to (his) natural state. You rascal, wandering from forest to forest, will surely fall into the mouth of some worn-out bear, greedy of human noses.

राजा—भद्र सेनापते, आश्रम-सन्निकर्षे स्थिताः स्मः। अतस्ते वचो नाभिनन्दामि। अद्य तावत्—

गाहन्तां महिषा निपान-सलिलं शृङ्गैर्मुहुस्ताडितं
छाया-बद्ध-कदम्बकं मृग-कुलं रोमन्थमभ्यस्यतु।

विस्रब्धं क्रियतां वराह-ततिभिर्मुस्ता-क्षतिः पल्वले
विश्रामं लभतामिदञ्च शिथिल-ज्या-बन्धमस्मद्धनुः॥६॥

(शार्दूलविक्रीडितम्)

King—Good General, we are in the proximity of a hermitage. So I do not approve of your remark. To-day then, let the bisons plunge into the water of the puddles, having splashed it repeatedly with their horns; let the race of deer, forming groups under shades, practise rumination; let the nibbling of sedges (Cyperus Rotundus) be performed quietly by the herds of boar in the pool (and) let the bow of ours with the grip of the string loosened, enjoy repose.

**V. L.—**R, S and Vomit ‘अपेहि रे उत्साहहेतुकः’। S omits ‘नर’from ‘नरनासिकालोलुपस्य’। ‘विस्रब्धम्’ —R. V. M. S. ‘विस्रब्धैः’—B. ‘ततिभिः’— V. M. S. NB. पतिभिः—Bh, VM, MB. R. B.

विदूषक इति। ‘रे’ इति सम्बोधनविशेषः [‘सम्बोधनेऽङ्ग, भोःपाट्प्याट्, हे, है, हंहोऽरे, रेऽपि च’ इति हेमचन्द्रः] ‘उत्साहस्य’ उद्यमस्य ‘हेतुः’ कारणं ‘कृत्सिते’ ५।३।७४ इति कः)। ‘अपेहि’ दूरं गच्छ। ‘प्रकृति’ स्वभावं (‘प्रकृतिर्गुणसाम्ये स्यात् अमात्यादि-स्वभावयोः’ इति मेदिनी) ‘आसन्नः’ प्राप्तः। ‘दास्याः पुत्रः’ प्रागव्याख्यातः। ‘आहिण्डमानः’ भ्राम्यन् ‘नराणां नासिकायां’ नासिकाभक्षणे इत्यर्थः। ‘लोलुपस्य’ लोलुभस्य ‘जीर्णर्क्षस्य’ बृद्धभल्लुकस्य ‘मुखे पतिष्यसि ’ मरिष्यसि च इति भावः। गाहन्तामिति। ‘महिषाः’ लुलापाः ( ‘कृताभिषेके भूपाले लुलापे महिषः स्मृतः’ इति रुद्रः) ‘निपानस्य’ कूप-समीपस्थ-जलाशयस्य (‘आहावस्तु निपानं स्यात् उपकूपजलाशये’ इत्यमरः) ‘सलिलं शृङ्गैः मुहुः’पुनः पुनः ‘ताड़ितम्’ आलोड़ितम् यथा स्यात् तथा ‘गाहन्ताम्’ त्रासाभावात् सलिले यथेच्छं निमज्जनसुखं लभन्ताम्। ‘मृगकुलं’ हरिणयूथं ‘छायासु बद्धम्’ उद्वेगराहित्यात् रचितं

‘कदम्बकं’ संहतिः [‘स्त्रियान्तु संहतिवृन्दं’ निकुरम्बं कदम्बकन्’ इत्यमरः] येन तत् ; ‘रोमन्थं’ गिलित-चर्वणम् ‘अभ्यस्यतु’ पौनःपुन्येन करोतु इत्यर्थः।‘वराहाणां’ सूकराणां ‘ततिभिः’ श्रेणीभिः ‘विस्रब्धम्’ निर्भवं यथा स्यात् तथा ‘पल्वले’ वेशन्ते, क्षुद्रजलाशये इति यावत् (‘वेशन्तः पल्वलोऽस्त्री’ इति वाचस्पतिः) ‘मुस्तानां’ तृणभेदानां ‘क्षतिः’ मूलोत्पाटनं ‘क्रियतां’ विधीयताम्।‘इदम् अस्माकं धनुश्च शिथिलः’ श्लथः ‘ज्यायाः’ गुणस्य ‘बन्धः’ यस्मिन् तथाभूतं सत् ‘विश्रामं लभताम्’ अव्यापारं तिष्ठतु।पशुवधात् विरमतु इति भावः। [‘विस्रव्दं’ कुरुताम् वराह-समितं मुस्ताक्षतिं पल्वले’ इति पठित्वा तृतीयपादस्थप्रक्रमभङ्गः समाधेयः। ‘शृङ्गैःकासरवृन्दमम्बु सरसो भूम्नाहतं गाहताम्’ इति पठित्वा लिङ्ग-वचनप्रक्रमभङ्गः समाधेयः। ‘अभ्यस्यताम्’ इति पठित्वा द्वितीयपादस्थः आत्मनेपद—प्रक्रमभङ्गश्च परिहर्तव्यः इति सिद्धान्तवागीशपादाः। श्रुतिवृत्त्यनुप्रासौ।स्वभावोक्तिः। पादत्रये क्रियासमुच्चयः।वस्तुस्वाभाव्यादाभासत्वं काव्यलिङ्गंव्यङ्ग्यम्। कार्यकारणयोः समकालत्वेनोक्तेः अतिशयोक्तिश्च। शार्दूलविक्रीडितम् वृत्तम्]।

** 64n.—1.** नर-नासिका-लोलुपस्य &c.—In the sense of गर्हा, यङ् is used after लुप by ‘लुप-सद-चर-जप-जभ-दह-दश-गृभ्यो भावगर्हायाम्" 3. 1. 24 ; hence गर्हितं लुम्पति इति लुप+यङ्+अच् (3. 1. 134) कर्तरि = लोलुपः। ‘निन्दायां किं? क्रिया-समभिव्याहारे मा भूत्। नेह, पुनः पुनः (अतिशयेन वा) लुम्पति’—Prabhā. Bears are said to be fond of human nose—‘ऋक्षा हि प्रायेणादौ नासिकामेव छिन्दतीति प्रसिद्धिः’—N. M also quotes from DC—‘भल्लुका मनुष्याणां नासिकां गृह्णन्ति’।Optionally जीर्ण-ऋक्षस्य by ‘ऋत्यकः’ VI. 1. 128; ‘समासेऽप्ययं’ प्रकृतिभावः’—SK. 2. निपान &c—.is here a pool, and not उपकूपजलाशय i.e. reservoir near a well (for watering cattle). Kāli. elsewhere also mentions निपान in a forest Cf. ‘निपानवन्मृगवयोगवयोपचितं वनम्’—Ra. IX. 53. ‘शृङ्गैः मुहुः ताड़ितं गाहन्ताम्’—Mark the prolepsis here, for the buffaloes cannot splash the water before bathing. ‘कुलम्’ means a physical group of some species—“स्वजातीयगणे गोत्रे गृहेऽपि कथितं कुलम्”—Vis’va qtd. MN on Ku. VII. 2. while ‘कदम्बक’ means a collection of individuals, “स्त्रियां तु संहतिर्वृन्दम्

निकुरम्बं कदम्बकम्”—AK, hence no tautology. 3. **रोमन्थमभ्यस्यतु—**involves प्रक्रमभङ्ग, (Com.) ‘अभ्यस्यतु’ should be replaced by ‘अभ्यस्यताम्’ (‘उप-सर्गाद् अस्यतूह्यो र्वेति वाच्यम्’—Vārt. 1.3.30.) रोगस्य मन्थः=रोमन्थः, पृषोदरादित्वात् 6. 3 109. साधुः—BhD. Rumination is a sine qua non in the case of certain beasts, as it is supposed to cure their diseases. This implies complete freedom from fear 4. वराह-ततिभिः—(V, M) is better that पतिभिः (R), because to preserve symmetry with the first two lines (Cf. महिषाः, मृगकुलम्), it is quite natural, that the poet should speak of swine in general. Elsewhere in RS, Kāli. uses the term ‘वराहयूथ’ in expressing exactly similar ideas, Cf. ‘सभद्रमुस्तं परिशुष्ककर्दमं, <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737464150Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737464150Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737464150Capture2.PNG"/> वराहयूथो विशतीव भूतलम्’—I. 17. Also ‘द्रुतवराहकुलस्य मार्गम्’ (Hunting Excursion of Das’aratha, Ra. IX, 59) ‘० वराहयुथानि’—II. 17. Now see 163n. 2. 5. **विश्रामं—**वि+श्रम+ घञ्। does not give विश्राम as, वृद्धि is barred by ‘नोदात्तोपदेशस्य मान्तस्यनाचमेः’ 7. 3. 34. Hence BD remarks—‘विश्राम इति त्वपाणिनीयम्’ 3185, and R following VM says ‘विश्रान्तिम् इति पठनीयम्’।Vallavadeva is of the same tenor. Cf. ‘विश्रामशब्दः कवीनां प्रमादजः’ hence he reads ‘विश्रान्तिहेतोः’ in MD. 26. T however justifies—विश्राम as follows वि+श्रम+णिच्+अच्—Now वृद्धि is not barred by (7. 3. 34 ) ; but then ‘मितां ह्रस्वः ’ 6. 4. 92 stands against it. But ‘वा’ follows from the previous Sūtra ‘वा चित्तविरागे’ 6.4. 91, attaching optionality to ‘मितां ह्रस्वः’। “श्रमेः उदात्तोपदेशत्वात् घञि वृद्धेः दुर्लभत्वात्। यदि तु ‘धूर्यान् विश्रामय’ इत्यादिवत् णिचि अपिवृद्धिनिषेधः शङ्क्यः। ‘नोदात्तोपदेशस्य’ ७\३\३४ इत्यत्र कृति इत्यनुवृत्या णिचि निषेधाऽभावात्। न चैवमपि ‘मितां ह्रस्वः’ ४।६।९२ स्यादिति शङ्क्यम्। ‘वा’ इत्यनुवर्त्य व्यवस्थितविभाषाऽऽश्रयेण-ह्नस्वाभावासिद्धेः”—3185. Kāli. uses ‘विश्रम’ also. Cf. ‘अथवा

अविश्रमोऽयं लोकतन्त्राधिकारः’—V. p. 12. ‘यदि एवमपि नाम विश्रमं लभेय’—II. Supra ; ‘कल्पते विश्रमाय’—Vik. III. I. For विश्राम Cf. ‘विश्रामश्च प्रसरति रवेरंशुजाले कराले’—PR, V. 25; ‘विश्रामः हृदयस्य’—UC. 1. 39 ; ‘मनुष्यलोकप्रवेशविश्रामशास्विनम्’—AR. 1. 10 ; MN commenting on ‘विश्रामहेताः’—MD. 26, defends it by—the Sūtra ‘विश्रामो वा’ of the चान्द्रव्याकरण, but in fact no such Sūtra occurs in the said grammar. Perhaps he was thinking of the जैनेन्द्र Sūtra ‘विश्रामो वा’ 5. 2. 41. Read also Śākatāyana IV. 1. 233. and H. IV. 3. 56. शिथिलज्या &c.—Cf. ‘संहतकार्मुकज्यम्’—Ra. XII. 103.

सेनापतिः—यत्प्रभविष्णवे रोचते।

General—As My Lord pleases.

राजा—तेन हि निवर्तय पूर्वगतान् वन-ग्राहिणः।यथा न मे सैनिकास्तपोवनमुपरुन्धन्ति तथा निषेद्धव्याः। पश्य—

शम-प्रधानेषु तपोधनेषु गूढ़ं हि दाहात्मकमस्ति तेजः।

स्पर्शाऽनुकूला इव सूर्य- कान्ता स्तदन्य-तेजोऽभिभवाद्वमन्ति॥७॥ (उपजाति)

King—Then recall the forward-gone forest-surrounders. My soldiers should be so cautioned that they do not disturb the penace-grove. Know—That in hermits, in whom quietism predominates, there is a lurking flame having the potency of burning. Like solar-gems agreeable to the touch, this (flame, they) manifest when provoked by other energies.

सेनापतिः—यदाज्ञापयति स्वामी।

General—As My Lord commands.

V. L.—‘इव’—R. V. M. S.‘अपि’—B

‘तदन्य’— R. V. M. S.‘तेह्यन्य’—B..‘वमन्ति’—R. V. M. S.‘दहन्ति’—B.

** सेनापतिरिति।** ‘प्रभविष्णवे’ ३।२।१३८ प्रभुत्वशीलाय (‘रुच्यर्थानां प्रीयमाणः’ १।४।३३ इति ४र्थी)। राजेति। ‘तेन हि’ हेतुना ‘पूर्वं गतान्’ २।१।२४ ‘वनग्राहिणः’ अरण्यवेष्टकान् ‘निवर्तय’ प्रत्यावर्तय। सेनायां समवेता इति ‘सैनिकाः’ (‘सैनिकः सैन्यरक्षे च स्यात् सेना-समवेतके’ इति मेदिनी)। ‘उपरुन्धन्ति’ आश्रमपीड़ां जनयन्ति। शमेति। ‘शमः’ शान्तिः ‘प्रधानं’ मुख्यं येषां तादृशेषु शान्तिपरेषु ‘तपोधनेषु’ तापसेषु ‘दाहः’ दहनम् ‘आत्मा’ स्वभावः (‘आत्मा कलेवरे यत्रे स्वभावे परमात्मनि’ इति धरणिः) यस्य तथाविधं (‘शेषात् विभाषा’ ५।४।१५४ इति समासान्तः कप्) दहनसमर्थम् इत्यर्थः। ‘तेजः’ शक्तिः अग्निः इत्यर्थः [‘अधिक्षेपाऽवमानादेः प्रयुक्तस्य परेण यत्। प्राणात्ययेऽपि अशहनंतत्तेजः समुदाहृतम्’ इति भरतः]। ‘गूढ़ं’प्रच्छन्नम् ‘अस्ति हि’ इत्यवधारणे। ‘स्पर्शस्य अनुकूलाः’’ योग्याः, स्पर्शे सत्यपि अदाहकाः इत्यर्थः। ‘सूर्यकान्ताः’ मणिभेदाः यथा ‘अन्येषां’ सूर्यादीनाम् ‘तेजसः’ ‘अभिमतः भवः’ भवनं प्राप्तिः सम्बन्ध इति यावत्, तस्मात् घर्षणात् इत्यर्थः (हेतौ ५मो) ‘तत्’ गुप्ततेजः ‘वमन्ति’। ‘इव’। तद्वत्। ‘स्पर्शः अनुकुलः येषाम् आपदादि- नाशकत्वात्। ‘ते सूर्यवत् कान्ता’ मनोहराः तपस्विनः ‘अन्येषां नृपादीनां ‘तेजसा अभिभवः’ पराभवः, तस्मात् ‘तत्’ गुप्ततेजः ‘वमन्ति’ प्रकटयन्ति। [‘वसन्ती’ त्यत्र गौणवृत्या अश्लीलता परिहारः। श्लेषोपमा। अनुमानं काव्यलिङ्गञ्च। धाने धने स्तिस्य तेजस्तेज इति छेकश्रुत्यनु-प्रासौ। उपजातिः वत्तम् ]।

** 65n.—1. प्रभविष्णवे—** प्रभवितुम् शीलमस्य इति प्र+भू+इष्णुच् कर्तरि (‘भूवश्च’ 3. 2. 138)= प्रभविष्णुः one who is in the habit of lording it over others (hence in this case also your wish will prevail). ‘भुवश्च’ is a Vedic Sutra, hence BD remarks—‘छन्दसीत्येव। भविष्णुः। कथं तर्हि“जगत्प्रभोरप्रभविष्णु वैष्णवम्” इति। ‘निरङ्कुशाः कवयः’ 3118 ; ‘शत्रुणा प्रभविष्णुना’—MK. X. 44. 2. पूर्वगतान्—Optionally ‘गतपूर्वान्’ from the similarity of ‘भूतपूर्व’ used by Pānini himself in ‘भूतपूर्वे चरट्’ 5. 3. 53. Vide SK. 650. 3. सैनिकाः—सेनां समवैति (एकांशीभूय प्राप्नोति) यः सः सेना+ठक् (‘सेनायाः वा’ 4. 4. 45)= सैनिकः, पक्षे सैन्यः। 4. अन्य-तेजः &c.—

(i) Military power (as opposed to Brahmanical power) (ii) Rubbing. (Com.); ‘ल्यव्लोपे’ कर्मणि ५मी—Vārt. 2. 3. 28 ; अभिभवमासाद्य `इत्यर्थः। Also Com. **सूर्य-कान्ताः—**The Sun-stones (VŚ. 37). Constant use of this gem is a clear proof of the Hindus having conception of double convex lens. 5. **वमन्ति—**Danḍī says that such words as वमन, वान्त (vomitting), निष्ठ्यूत (spitting), etc. when used in their metaphorical sense (गौणवृत्त्या) beautify the composition. *Cf. निष्ठ्यूतोद्गीर्ण-वान्तादि-गौणवत्ति-व्यपाश्रयम्। अतिसुन्दरमन्यत्र ग्राम्यकक्षां विगाहते। पद्मानि अर्कांशु-निष्ठ्यूताः पौत्वा पावकविप्रुषः। भूयो वमन्तीव मुखैःउद्गीर्णाऽरुण-रेणुभिः॥ इति हृद्यमहृद्यन्तु निष्ठीवतिवधूरिति”॥ ‘निष्ठ्यूतश्चरणो- परागसुलमः लाक्षारसः’—Śak. IV. 5 ; For similar idea Cf. “न तेजस्तेजस्वी प्रसृतमपरेषां प्रसहते;स तस्थ स्वभावः प्रकृतिनियतत्वादकृतकः। मयूखैरश्रान्तं तपति यदि देवो दिनकरः। किमग्नियो ग्रावा निकृत द्रव तेजांसि वमति”॥—UC. VI. 14. “यदचेतनोऽपि पादैःस्पृष्टः प्रज्वलति सवितुरिनकान्तः। तत्तेजस्वी पुरुषः परकृतनिकृतिं कथं सहते”—NS’. 29. “That carries anger as the flint bears fire Who much enforced, shows a hasty spark, And straight is cold again”—Julius Caesar IV. 3.

** विदूषकः—गच्छ भी दासीएपुत्त।** धंसदु दे उच्छाह-वुत्तन्तो [गच्छ भी दास्याःपुत्र। ध्वंसतां ते उत्साह-वृत्तान्तः]। (निष्क्रान्तः सेनापतिः)।

Vidūṣaka—Avaunt ! You whore-son Down with yourincitation. (Exit General).

राजा (परिजनं विलोक्य)—अपनयन्तु भवत्यो मृगया-वेषम्। रैवतक, त्वमपि स्वं नियोगमशून्यं कुरु।

King (Looking at the attendant)—Please doff (your) hunting attires. Raivataka, you too attend your own duties.

परिजनः—जं देओ आणवेइ [यत् देवः आज्ञापयति। (निष्क्रान्तः)।

Attendant—As Your Majesty commands. (Exit).

विदूषकः—किदं भअदा णिम्मच्छिअं। सम्पदं इमस्सिं पादबच्छाया- विरइद-विदाण-सणाहे सिला-अले उबविसदु भवंजाव अहम्पि सुहासीणो होमि

[कृतं भवता निर्मक्षिकम्। साम्प्रतम् अस्मिन् पादप-च्छाया-विरचित- वितान-सनाथे शिलातले उपविशतु भवान्, यावदहमपि सुखासीनो भवामि]।

Vidūṣaka—Even the (last) fly has been driven off by you. May you now take your seat on the slab of stone, furnished with a canopy, made by the boughs of (yonder) tree, while I, too, will be seated at ease.

राजा—गच्छाग्रतः। King—Go forward.

विदूषकः—एदु भवं [एतु भवान्]। (उभौ परिक्रम्योपबिष्टौ)।

Vidūṣaka—Come along, Your Highness. (This said, both turn round and sit).

राजा—माधव्य, अनवाप्त चक्षुः फलोऽसि येन त्वया दर्शनीयं न दृष्टम्।

King—Mādhavya, you have not as yet derived (any) profit from your eyes, as what deserves to be seen has not been seen by you.

विदूषकः—णं भवं अग्गदो मे वट्टइ [ननु भवानग्रतो मे वर्तते]।

Vidūṣaka—Why, Your Honor is before me.

राजा—सर्वः कान्तमात्मोयं पश्यति। अहं तु ताम् आश्रम-ललाम-भूतां शकुन्तलामधिकृत्य ब्रवीमि।

King—Every one fancies (his) own as charming. But I am speaking apropos of Śakuntalā, the ornament of (this) hermitage.

विदूषकः—(स्वगतम्)—होदु। से अवसरं ण दाइस्सं [भवतु। अस्मै अवसरंन दास्यामि]। (प्रकाशम्) भो वअस्स, दे ताबस-कस्सआ अब्भत्थणीया दीसदि [भो वयस्य, ते तापस-कन्यका अभ्यर्थनीया दृश्यते]।

Vidūṣaka (Aside)—I will not give him encouragement. (Aloud) Ho companion ! it appears that an ascetic-girl is to be courted by you (at last)

V. L.—‘गच्छ भो’ &c.—Omitted by R. V. S. ‘ध्वंसतां’—R. V. B. ‘ध्वंसित’—M. ‘ध्वस्यताम्’—S.‘पादप-च्छाया-विरचित-वितान-सनाथे-शिलातले’—B.M. ‘पादपच्छायायां विरचितलतावितानदर्शनीयायाम् आसने’—R. V. ‘पादपच्छायायाम् अविरललतावितानसनाथे आसने’—S. ‘दर्शनीयम्’—R. B. V. S. ‘द्रष्टव्यानां परम्’—M. ‘आत्मीयम्’—B. M. V. ‘आत्मानम्’—R. S.

** विदूषक इति।** ‘उत्साहस्य वृत्तान्तः’ गृहीतश्वापदमरण्यम् इति वार्ता (‘वृत्तान्तस्तु प्रकरणे कार्त् स्नेवार्ता-प्रकारयोः’ इति हैमः) ‘ध्वंसतां’ नाशं गच्छन्तु (प्रायेणाऽयम् अकर्मकः)। राजेति। ‘परिजनं’ मृगया-वेष-धारि-यवनी-वृन्दम्। ‘अपनयन्तु’ त्यजन्तु। [अनेन यवनीपरिहारः]। ‘नियुज्यते अस्मिन् इति ‘नियोगः’ (अधिकरणवाच्ये घञ् ३।३ १२१) तम्, द्वाररक्षा-रूपाधिकार-स्थानम्। ‘अशून्यंकुरु’ द्वार-समीपं गत्वा स्वकर्तव्ये अवधानं देहि इति भावः। [अनेन दौवारिक-परिहारः]। विदूषक इति। ‘निर्मक्षिकं’ परिजनापसारणेन जनराहित्यं ‘कृतम्’ इति। ‘पादपस्य छाया’ लक्षणया छायाकारकः वृक्षपल्लवः, तेन विरचितं’ यत् ‘वितानम्’ उल्लोचः (‘वितानं यज्ञ उल्लोचे विस्तारे पुंनपुंसकम्’ इति मेदिनी) तेन ‘सनाथेयुक्ते ‘शिलातले’ पाषाणपृष्ठे। ‘सुखेन आसीनः’ उपविष्टः (‘ईद आसः’ ७\२\८३ इति ईकारः)। गात्रोपघातात् क्षणमपि अहम् उपवेशनं विना स्थातुं न शक्नोमि। अपिच त्वदुपवेशनात् ऋते मदुपवेशनमयुक्तम्। अतः शीघ्रमुपविश इति हृदयम्। राजेति। ‘न अवाप्तं लब्धं ‘चक्षुषोः फलं" येन तथाविधः’असि’ त्वम् [सर्वनाम-प्रतिरूपकम् अव्ययम्]। ‘दर्शनीयं’ दर्शनाहं मनोहरं शकुन्तलारूपं वस्तु इत्यर्थः। ‘न दृष्टम्’ नावलोकितम्। यदि नेत्राभ्यां दर्शनीयंन दृष्टं तर्हि तयोः क उपयोगः ? [‘राजा—माधव्य अनवाप्तचक्षुः फलोऽसि’ इत्यारभ्य तृतीयाङ्क-समाप्ति-पर्यन्तं प्रतिमुखसंधिः। तल्लक्षणं तु दर्पणे ‘फलप्रधानोपायस्य मुखसंधिनिवेशिनः। लक्ष्याऽलक्ष्य इवोङ्गेदः यत्र प्रतिमुखञ्च तत्’]। विदूषक इति। ‘ननु’ इत्याक्षेपे। ‘अग्रतः’ सम्मुखे वर्तते। भवन्तं मुक्तान्यः कः सुन्दरः विद्यते। अत स्तवदर्शनेन मया चक्षुःफलमवाप्तमिति विदूषकस्य वाक्याशयः। राजेति। ‘सर्वः आत्मीयं’

स्वजनं स्ने हवशात् ‘कान्तं’ सुन्दरंपश्यति। ‘आश्रमस्य ललाम’ भुषणं [‘प्रधान-ध्वज-शृङ्गेषु-पुण्ड्र, वालधि-लक्ष्मसु। भूषा- वाजि-प्रभावेषु ललामं स्यात्, ललाम च’ इति रुद्रः] तेन ‘भूतां’ तुल्यां (‘सहसुपा’ २।१।४ इति समासः। ‘युक्ते क्ष्मादौ ऋते भूतं प्राण्यतीते समे त्रिषु’ इत्यमरः)। विदूषक इति। ‘अवसरम्’ वर्णनावसरं (यद्वा अभिलाष-प्रसरम्)। क्षत्रियकुलोत्पन्नस्य ‘ते’ तव ‘तापसकन्यका’ ब्राह्मण-कन्या ‘अभ्यर्थनीया’ प्रार्थनीया। नितान्तगर्हितमेतत् इति भावः।

** 66n.—1.** ध्वंसतां—‘ध्वन्सु क्षये’ is Bhvādi Atmp. and is generally intransitive, though its transitive use is not rare.Cf. VI. Infra. VI. 1st. speech ; Cf.‘येन ध्वस्तमनोभवेन वलिजित्कायः पुरास्त्रीकृतः’। स्वं नियोगम् (Ra. V. II). अशून्यं &c.— Frequently occurs in Dramas and is a courteous way of saying “please go now.” मौद्गल्य, एवमत्रभवतो रावेद्य नियोगमशून्य’ कुरु’–Mālā II ; ‘त्वमपि स्वं नियोगम् अशून्यंकुरु—VI.Infra. ‘राक्षसः—त्वमपि स्वाधिकारमशून्यं कुरु’—MR. II, SV.VI.1st.speech; ‘Now go to the door and stay there till we call’—Macbeth. III. I.2. निर्मक्षिकम्—मक्षिकाणाम् अभावः (अभावार्थं अव्ययीभावः २\१\६)—devoid of flies (Cf. Fr. mouche—fly, mouchard-spy) i. e. absolutely lonely, as all the attendants have been sent away. Hence you can freely talk to me now, without being overheard.Cf. साम्प्रतं निर्मक्षिकं मे प्रियवयस्यस्य’—Vidhas’ ālavanjikā. III ; 199n. 1. 3.पादप &c.—Though it was early morning and the rays of the sun were not very keen still perhaps the jester was unwilling to have them, as basking in the morning sun is prohibited by the Śāstras. Cf. ‘बालातपः प्रेतधूमः वर्ज्यं भिन्नं तथासनम्’—M.S. IV. 69. where K quotes Medhātithi—‘प्रथमोदिताऽऽदित्यतापः बालातपः। स च मुहुर्तत्रयंयावत् इति मेधातिथिः’ ; PP 1, 55, 66; ‘सुखासीनोभवामि’—Vik. III. 4.**शिलातले—**तलmeans both ‘स्वरूप’ and ‘अधः’। ‘अधः स्वरूपयोऽस्त्री तलम्’ इत्यमरः; Hence शिलातले=

शिलायाम् (शिलापृष्ठे इत्यर्थः)। Similarly, भूमितलम्, करतलम् but वृक्षतले—under the tree. अनवाप्त-चक्षुःफल—Cf. ‘द्रष्टव्यम् अपश्यन्ती वञ्चयसि लोचनयुगलम्’—Kād. p. 329. “अद्य परिसमाप्तम् ईक्षण-युगलस्य द्रष्टव्य-दर्शन-फलम्”—Kād. p. 481. 5. ननु भवान् &c.— ननु is indicative of disapproval. I am beholding the king, the worthiest object to be seen, in my front—how is then your remark ‘अनवाप्तचक्षुःफलोऽसि’ ? Cf. ‘यदृच्छया सकृदप्यषन्ध्ययोः पथि स्थिता सुन्दरि यस्य नेत्रयोः’–Vik. I. 9 ; 208n. 3. सर्वःकान्तम् &c—“A friendly eye could never see such faults”—Julius Caesar. 6. **आश्रम-ललाम-भूतां—**ललाम is both ‘अकारान्त’ and ‘नान्त’। Cf. ‘कन्याललाम कमनीयम् अजस्य लिप्सो’—Ra. V. 64 qtd Kṣiras’vāmī and RM. Hence ललामेन (or ललास्ना वा) भूता = ललामभूता। The समास is ‘सुप्सुपा’ as ‘भूत’ is not included in ‘पूर्व सदृश-समोनाथं—कलह-निपुण-मिश्र-श्लक्ष्णैःः’ 2. 1. 31. MN also explains ‘प्रत्यर्थिभूताम्’ in Ku. 1. 59. as सुप् सुप् Samāsa. But there is a serious difficulty. For ‘भूत’, निभ, प्रतिम, &c. have the meaning ‘तुल्य’ only when they are final in a compound (उत्तरपद). Hence ‘ललामेन भूता’ cannot mean ‘ललामेन तुल्या’ asभूत is not here a final member in a compound. BhD commenting on “निभ-संकाश-निकाश-प्रतीकाशोपमादयः—AK” remarks—[‘अमी निभादयः उत्तरपदस्था एव सदृशवचनाः वाच्यलिङ्गाः स्युः। यथा ‘पितृनिभः’ पुत्रः ; ‘मातृनिभा कन्या’। <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737467899Capture2.PNG"/> ‘आदिना भूत-रूप-कल्पादयः। यथा पितृभूतः, मातृभूतः—पितृरूपः, पितृकल्पः’] Thus being the case, say ‘ललाभेन इव (तुल्या) इति ‘ललामभूता’ इति अस्वपदविग्रहः नित्यसमासः Cf. “सामान्यमिव सामान्यभूतम्। भूतशब्द उपमार्थो।यथा पितृभूतः इति”—KT अधिकृत्य—‘मुद्रामधिकृत्य’—Mālā II ; Ra. XI. 62. 7. तापसकन्यका &c.—(22n, 1) The jester reminds the king of the injunction of the S’āstras, prohibiting Kṣatriya’s marriage with a Brahmin’s daughter. MS. III. 12.13; 22n. 1.

** Remark.—** After the speech of Vidūṣaka, B has the following Śloka supported by Kāshmirian and some oldest Devanāgara Mss. Most likely this is a genuine Ślok—धिङ् मूर्खं! ‘निवारित-निमेषाभिः नेत्रपङ्क्तिभिरुन्मुखः। नवामिन्दुकलां लोकः केन भावेन पश्यति’—(Fie fool, with what feeling do people with faces turned upwards gaze at the new light of the moon with the rows of their eyes ceasing to wink)—the figure is अप्रस्तुतप्रशंसा and the metre is श्लोक॥

राजा—

सखे, न परिहार्ये वस्तुनि पौरवाणां मनः प्रवर्तते।
सुर युवति सम्भवं किल मुनेरपत्यं तदुज्झिताऽधिगतम्।

अर्कस्योपरि शिथिलं च्युतमिव नव-मल्लिका कुसुमम्॥८॥

(आर्या)

King—Friend, never does the mind of Puru’s descendantsincline towards a forbidden object. The sage’s daughter is, I hear, (or really) born of a celestial nymph, but found (by him) when abandoned,—like a Jasamine-flower severed (from its stalk) and fallen on the Arka tree (Asclepias or Calotropis Gigantea).

विदूषकः (विहस्य)—जह कस्स बि पिण्ड-खज्जूरेहिं उव्वेजिदस्स तिन्तिलीए अहिलासो भवे, तह इत्थिआ-रअण-परिभोइणो भवदो इअं अव्भत्थणा [यथा कस्यापि पिण्ड-खर्जूरैः उद्वेजितस्य तिन्तिल्याम् अभिलाषो भवेत्, तथा स्त्री-रत्न-परिभोगिणो भवत इयमभ्यर्थना]।

Vidūṣaka (Laughing)—Just as one, surfeited with dates, may long for tamarind, so enjoying the (very) gems of women, Your Honor is paying this court.

** V. L.—**‘स्त्री’–R. V. S. ‘अन्तःपुरस्त्री’— B. M. ‘०परिभोगिणः’—B. ‘०परिभाविणः’— R. V. M. S.

** राजेति।** ‘पौरवाणाम्’ पुरुवंशीयराजानां ‘मनः परिहार्ये’ परिहर्तुं योग्ये अनुचिते, इत्यर्थः(ऋहलोर्ण्यत्’ ३\।१\।१२४ इति कर्मणि ण्यत्) न धावति। सुरेति। ‘शिथिलं’

वृन्तात् श्लथीभूतम् ‘अर्कस्य’ वृक्षभेदस्य (‘अर्को द्रुभेदे स्फटिके तास्रेसूर्येबिड़ौजसि’ इति। ‘आकन्द’ इति भाषा)। ‘उपरि च्युतं’ पतितम्, ‘नवमल्लिकाःकुसुममिव’ पुष्पमिव ‘उञ्झितम्’ आदौ स्वमात्रा मेनकया परित्यक्तम्, पश्चात् ‘अधिगतं’ कण्वेन प्राप्तम् (इति स्नातानुलिप्तवत् समासः २।१।४७) ‘सुर-युवतिः’ मेनका नाम अप्सराः, तुरगाः ‘सम्भवः’ उत्पत्तिः’ यस्य तादृशम्। ‘किल’ इति वार्तायाम्। ‘तत्’ मदभिलषितं वस्तु ‘मुनेः’ कण्वस्य ‘अपत्यम्’ सन्ततिः। मेनकागर्भसम्भूता इयं शकुन्तला। अनन्या त्यक्ता सती मुनिना कण्वेन पालिता। अतो “मातृवत्वर्णसंकराः” इति स्मृतिवचनात् शकुन्तला न मे परिहार्या इति भावः[ उपमा- लंकारः। श्रुतिवृत्त्यनुप्रासौ। ‘च्युतमभि नवमल्लिका-प्रसूनमिव’ इति पठित्वा प्रयोग-प्रक्रमभङ्गः समाधेयः। इयमार्या। अत्र आख्यानं नाम नाव्यालंकारः। “आख्यानं पूर्ववृत्तोक्तिः” इति दर्पण-लक्षणात्]। विदूषक इति। ‘पिण्डखर्जूरैः’ सुमधुरैः खर्जूरविशेषैः ‘उद्वेजितस्य’ भुक्त्वा भुक्त्वा समुत्पन्न-जिह्वाऽरुचेः जनस्य ‘तिन्तिल्याम्’ अम्लरस युक्त चिञ्चायाम् [ ‘अम्लिका चाऽऽम्लिका चिञ्चा तिन्तिड़ीका च तिन्तिला’ इति चन्द्रः] ‘अभिलाषो भवेत्’ (संभावनायां लिङ्) ‘तथा’ तद्वत् ‘स्त्रीरत्नानि’ अन्तःपुरस्थानि ललनाश्रेष्ठानि [‘रत्नं स्वजाति-श्रेष्ठेऽपि मणावपि नपुंसकम्’ इति मेदिनी) ‘परिभोक्तुं’ शीलं यस्य तथाविधस्य ‘भवतः’ ‘इयं’तुच्छ वनवासि-रमणी-सम्बन्धिनी ‘अभ्यर्थना’ याच्ञा।

**67n.—1. न परिहार्ये &c.—**Cf. ‘का त्वं शुभे कस्य परिग्रहो वा किंवा मदभ्यागमकारणं ते। आचक्ष्व मत्वा वशीनां रघणां मनः परस्त्री-विमुख प्रवृत्तिः’॥—Ra. XVI. 8. 2.०युवति–&c.—युवन्+ति स्त्रियाम् (‘यूनस् ति’ 4. 1. 77) = युवतिः। ‘अतद्धिते किम् ? ‘ऋन्नेभ्यो ङीप् 4. 1. 5. युनी। युवती- शब्दस्तु शतृ-प्रत्ययान्त-युवच्छन्द-स्त्रीलिङ्गे’ ‘उगितश्च’ 4. 1. 6. इति ङीप्—Prabhā ; पुनः “कृदिकारात् इति’ युवति Generally it means a young woman, and sometimes woman in general. ‘प्रमदाश्चेति विज्ञेया युवतिश्च तथा स्मृता—Bhāguri. **3. किल—**अवधारणे (certainly)—Ś., वार्तायाम्, (I am told)—K., ‘किल इति प्रसिद्धौ—R ; 41n. 2. 4. **अपत्यं—**न पतन्ति पितरः येन जातेन इति नञ्+पत् बाहुलकात् यः। यद्वा ‘अघ्नादयश्च’ ऊः—५६१ इति यक्—BhD. Also

Nirukta III. 1. 5. उज्झिता&c.—abandoned by her parents and afterwards found by Kaṇva. (Com.) Hence the girl beingअसवर्णक्षेत्रसम्भवा may be wedded by the king. (Com.) Thus the jester’s attack is invalidated. But our jester is not one to be easily silenced, so he again laughs (विहस्य) and ridicules the queer taste of the king. 6. पिण्ड-खर्जूरैः—A kind of date growing in the western parts of India, very sweet to taste. Cf. “पिण्डखर्जूरिका त्वन्या सा देशे पश्चिमे भवेत्। <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737468278Capture2.PNG"/> खर्जूरीत्रितयं शीतं मधुरं रसपाकयोः। स्निग्धं रुचिकरं हृद्यं क्षतक्षयहरं गुरु”॥—BhP. उद्वेजित = उद्+विज+णिच् क्त कर्मणि—palled, got tired. Cf. ‘सीधुपानोद्वेजितस्य’—Mālā. III. रत्न means श्रेष्ठ (Com.) The idea is—You have no real love for the girl, but you being temporarily bored with the beauties of your seraglio, are longing for the woodland-girl, exactly as a man surfeited with too much of sweets wants some jam or jelly for a change only. R’s परिभाविणः (i, e. one scorning the jewels of woman) is bad, as it is not in consonance with ‘०खर्जूरैः उद्वेजितस्य’। Cf. “Nay but the dotage of our general’s Overflows the measure”—(Philo to Demetrius) Antony and Cleopetra. I. I; “क्षीर छानाय भजे ना मन नाल्ते शाके मजे। विद्यानिधि त्याज्य करि आकाट मूर्खे भजे। दीप्ति तुमि त्यजिले हीरे, कालो जीरे यत्न कर्ले अति। फेले मुक्तामणि चिन्तामणि रतिते हलो रति”॥ Dāśrathi Rāya. “The cloyed will, That satiate yet unsatisfied desire, that tub Both filled and running, ravening first the lamb Longs after for the garbage."—Cymbeline. I. VI.

राजा—न तावदेनां पश्यसि येन एवमवादौः।

King—You have not seen her (and) hence you talk thus.

विदूषकः—तं क्खु रमणिज्जं जंभवदो बि विम्हअं उप्पादेदि [तत् खलु रमणीयं यत् भवतोऽपि विस्मयम उत्पादयति]।

Vidūṣaka—That must indeed be attractive, which causes wonder even to Your Majesty.

राजा—वयस्य, किं बहुना—

चित्रे निवेश्य परिकल्पित-सत्त्व-योगा
रूपोच्चयेन मनसा विधिना कृता नु।

स्त्री-रत्न सृष्टिरपरा प्रतिभाति सा मे
धातुर्विभुत्त्वमनुचिन्त्य वपुश्च तस्याः॥९॥

(वसन्ततिलका)

King—Friend, why say much ? (When I) consider the omnipotence of the creator and her (graceful) form, she appears to me to be another (extraordinary) creation of a gem of woman, combined with life by the creator after having delineated (her) in a picture, or perhaps mentally fashioned (by him) with (all) the heaped-up beauties. (Assemblage of lovely form—M.)

V. L.—‘चित्रे’—B. V. M. S. B. ‘चित्ते’—B. ‘सत्त्वयोगा’—R. V. S.‘सत्त्वयोगात्’—M. सर्व योगात्— ‘मनसा विधिना कृता नु—R. V. M. S. ‘घटिता मनसा कृता नु’—Bh. R’s Com.—‘विधिना विहिता कृशाङ्गी’—B.

** राजेति।** ‘एनां’ शकुन्तलां ‘तावत् न पश्यसि’ ‘येन’ हेतुना ‘एवम् अवादी’ वदसि (वर्तमानार्थे लुङ् प्रत्ययः। वैदिकोऽयं प्रयोगः ३।४।६)। राजेति। अनेन प्रत्यङ्गवर्णना कर्तुं न शक्यम् इत्युक्तम्। चित्र इति। ‘घातुः’ ब्रह्मणः ‘विभुत्वं’ निर्माणनैपुण्यं ‘तस्याः शकुन्तलायाः ‘वपुश्च’ सुमनोहरं शरीरञ्च ‘अनुचिन्त्य’ विभाव्य (स्थितस्य) इति शेषः। ‘मे सा’ शकुन्तला विधीयते अनेन इति ‘विधिः’ ब्रह्मा (उपसर्गे घोः किः ३।३।६२ ‘विधिः ब्रह्माविधानयोः’ इति हेमचन्द्रः) तेन। ‘चित्रे निवेश्य’ आदौ आलेख्ये समर्प्य’ अङ्कयित्वा पश्चात् ‘परिकल्पितः’ निवेशितः ‘सत्त्वस्य’ प्राणानां (‘सत्त्व’ द्रव्ये शुणे चित्ते व्यवसाय-स्वभावयोः।

पिशाचादौ आत्मभावे वले प्राणेषु जन्तुषु’ इति हेमचन्द्रः) ‘योग’ सम्बन्धः यस्याः सा कृतप्राणयोगा इत्यर्थः। [मन्ये आदावियं चित्रार्पिता, पश्चात्तु जीवन-संयोगं प्रापिता, अन्यथा ईदृश-रूप- लावण्यस्याऽसंभाव्यत्वं स्यात्]। ‘मनसा नु’ किंवा चित्तेन करणेन (‘नु स्यात् प्रश्ने विकल्पार्थेऽप्यतीताऽनुनयार्थयोः’ इति विश्वः) ‘रूपाणां’ सौन्दर्याणाम् ‘उच्चयेन’ एकत्र समावेशेन, उपादानकारणेन च, ‘कृता’ निर्मिता ‘अपरा’ अन्या ‘स्त्रीरत्रस्य’ रमणीश्रेष्ठस्य (‘जातौ जातौ यदुत्कृष्टं तद्रत्रम् इति कथ्यते’ इति यादवः) ‘सृष्टिः’ कृतिः ‘प्रतिभाति’ मम धारणा इत्यर्थः। मानसी कृतिः इति किम् ? अन्यथा कर तुलिकादिस्पर्शेन अस्या माधुर्य-हानिः स्यात्। [अनेन सौकुमार्यं ध्वनितम्। तथाचोक्तं—‘यत् स्पर्शासहताङ्गेषु कोमलस्यापि वस्तुनः। तत् सौकुमार्यम्’॥ संदेहालङ्कारश्च। ‘अपरा सृष्टिः’ इत्यत्र ब्रह्मणा तिलोत्तमानाम आद्यं स्त्रीरत्नं सृष्टम् इति भारत-वार्तानुसन्धेया। काव्यलिङ्गम्। श्रुतिवृत्यनुप्रासौ। ‘अपरा सृष्टिः’ इति भेदरूपाऽतिशयोक्तिः। “अयं राजा अपरः पाकशासनः” इति दर्पणोदाहरणवत्। वसन्ततिलका वृत्तम्]।

68n.—1. न एनां पश्यसि* अवादौः—The construction will appear queer from the standpoint of classical Sanskrit, as the previous action (दर्शन) is in the present tense, while the action following (वचन) is in the past tense, but it is quite regular from the standpoint of Vedic grammar. लट् may be used for लङ् by ‘सर्वे’ विधयः छन्दसि वैकल्पिकाः’, and by “छन्दसि लुङ्-लङ्-लिटः” (3. 4. 6) लङ्, लुङ् लिट् may be used for any tense. Thus पश्यसि= अपश्यः, अवादीः = वदसि। Read. “अद्य समार।” म्रियते इत्यर्थः—Prabhā. Also 182n, on जगाम। “दुष्करं कृतवान् रामो हीनो यदनया प्रभुः। धारयति आत्मनो देहं न शोकेन अवसीदति—Rāma, V. 15. 53. ‘धारयति’ दधार इत्यर्थः—Rāma (commentator); ‘अन्योन्यं कुपिता जघ्नुः <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737468644Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737468644Capture2.PNG"/>। न ते ददृशिरे रामं दहन्तमपि वाहिनीम्। <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737468644Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737468644Capture2.PNG"/>ते तु रामसहस्राणि रणे पश्यन्ति राक्षसाः। पुनः पश्यन्ति’ &c.—Ibid VI. 93, 24-26 ; “यदा बहिर्गच्छति पार्थिवात्मजः तदा अभवत् द्वारमपावृतं स्वयम्”

BC. VIII. 46 ; 119n, I. We shall often meet with Kāli’s fancy for archaic uses of words, idioms and metres. विस्मयम् &c.—Cf. ‘ईदृशं कन्यारत्नं मनुष्यलोके नदृश्यते। तत् तर्कयामि प्रजापतेरपि एनां निर्माय विस्मयः समुत्पन्नः”—Rat. II. 2. परिकल्पितः &c.—सत्त्वयोग = infusion of life ; परिकल्पितः सत्त्वयोगः यस्याः = परिकल्पितसत्त्वयोगा—one who is inspired with life (by the creator). Cf. ‘परिकल्पित-सान्निध्या’—Ra. IV. 6. 3. रूपोच्चयेन—With a collection of all that is beautiful. It is the material cause (समवायिकारण)। Cf. ‘सर्वोपमा-द्रव्य-समुच्चयेन यथाप्रदेशं विनिवेशितेन। सा निर्मिता विश्वसृजा प्रयत्नादेकस्थसौन्दर्यदिदृक्षयेव’—Ku. I. 49. Cf. also the description of ‘Urbaśī’ in Vik. I. 8. ; MM I. 21. 4. मनसा कृता नु—नु suggests an alternative (Com.), मनसा—करणे श्या। This is the instrumental cause (निमित्त-कारण)। The idea is—The creator was so very particular about such a flaw-less beauty that he did not even touch her with hands or brush, but created her mentally, so that her beauty might not be tarnished by touch. For a similar idea, Cf. ‘मन्ये’ च मातङ्ग-जाति-स्पर्श-दोष-भयात् अस्पृशता इयमुत्पादिता प्रजापतिना, अन्यथा कथमियम् अक्लिष्टता लावण्यस्य। नहि कर-तल-स्तर्श क्लेशितानाम् अवयवानाम् ईदृशी कान्तिः’—Kād. p. 42. Also ‘प्रजापतिकर-दृड़-निपीड़ितमध्य-भाग’ &c.—P. 690; ‘एनामुत्पादयतो विधेः करतल-परामर्शक्लेशेन’ &c. *P. 702 *5.स्त्री-रत्न-सृष्टिरपरा—रमन्ते अस्मिन् इति रम+न [‘रमेस्त च’ ऊः—301] = रत्नम्, स्त्रीणाम् रत्नं (श्रेष्ठम्) =स्त्रीरत्नम्। This may refer to the creation of तिलोत्तमा (आद्या स्त्रीरत्नसृष्टिः) by the creator himself for the destruction of the demons ‘सुन्द’ and ‘उपसुन्द’। Read “श्रीभगवानुवाच॥ तिलोत्तमा नाम पुरा ब्रह्मणा योषिदुत्तमा। तिलं तिलं समुद्धृत्य रत्नानां निर्मिता शुभा”॥१॥—Mahā. (अनुशासन-पर्वे’ उमा-महेश्वरनामाध्यायः)। In the Ādi. (2. 11. 15. q. v.), however, she is said to be created byविश्वकर्मा by the order of

Brahmā. The poet means to say that this Śak. is another (अपरा अन्या अपूर्वा—K.) matchless creation of the most perfect beauties of the creator. According to C and Ś, अपरा refers to Lakṣmī, the goddess of beauty. In MKवसन्तसेना is termed Lakṣmī by Vita—‘अपद्मा श्रीरेषा’—V. 12 ; Also Cf. “अपरमिव पुरुषद्वेषि-प्रजापति-निर्माणम्”—Kād. p. 673 ; ‘अयमपरः मुनिमायामयो मकरकेतुरुतपादितः’—p. 542. ‘रजनि-कर-कला-कलाप-लायण्येन निर्मिता<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737465494Capture2.PNG"/>भगवती द्वितीयेव गौरों &c.—p. 528. Or, अपरा means अविद्यमाना परा यस्याः—That which has no match, nonpareil. 6. धातुः विभुत्वम् &c.—Brahmā is not only a धाता (creator, protector, डुधाञ्धारणपोषणयोः)but he is alsoविभुः (all-powerful, omnipotent). So it has been possible for him only to create such a nonpareil beauty (cf. “कथं नु <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737465494Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737465494Capture2.PNG"/>निर्मातुं प्रभवेत् मनोहरमिदं रूपं पुराणो मुनिः”—Vik, I. 8.). Despite his omnipotence, the creator had to faultless figure first, and later on he infused life-breath into it, or methinks the creator-created her mentally. (For reasons vide n. 4). For the same idea differently expressed, Cf. ‘या तत्र स्यात् युवति-विषयेसृष्टिराद्येव धातुः—MD. II. 22. Dr. Wilson quotes the following from Milton describing Eve—“Oh, Fairest of cration ! last and best of all God’s works”—Paradise Lost, Bk. IX. 896; also cf. “Thou cunning’st pattern of excelling nature”—Othello. V. 2 ; “So perfect that the gods who formed you wondered. At their own skill and cried, A lucky hit has mended our design”—Dryden, (All For Love, I.) In the last half**‘अनुचिन्त्य’** has its nominative (अहम्) understood, while the nominative of ‘प्रतिभाति’—is a different word ‘सा’। This goes against the rule ‘समान-कर्तृकयोःपूर्वकाले’ 3. 4. 21 ; i. e. the nominatives of the infinite verb with क्ताच् (orल्यप्), and the

finite verb must be the same. For such anomaly, read MD. 12 ; Vik. II. 10 ; 60n. 1. The difficulty of एककर्तृकत्व is removed by considering such verbs as ‘स्थित,’ ‘उद्यत’, ‘व्यवसित’, &c. to be understood after the infinite verb. Read—“इह ‘पुत्रंदृष्ट्वा ‘दुःखं भवति’ ; ‘शत्रुं दृष्ट्वा दुःखं भवति’ ; ‘पापं कृत्वा अनुतापः स्यात्’ ; रथे तु वामनं दृष्ट्वा पुनर्जन्म न विद्यते’ इत्यादौ ‘स्थितस्य’ इति पदम् अध्याहार्यम् (उह्यम्)”—Prabhā ; T. 3329. 7. According to R, there is—‘समाप्तपुनरात्तता’ दोष in this Śloka, as the sentence seems to be complete in the third line, and the fourth line seems to be a separate sentence. Hence he remarks ‘तृतीय-चतुर्थ चरणयोः व्यत्यय-पाठेन समाप्तपुनरात्तदोषः परिहर्तव्यः’ i. e. the 3rd and 4th lines should change places.

विदूषकः—जइ एव्वं पञ्चादेसो दाणिं रुबवदोणं [यदि एवं, प्रत्यादेश इदानीं रूपवतीनाम्]।

Vidūṣaka—If so, (all the) beauties are put to shame.

राजा—इदञ्च मे मनसि वर्तते।

अनाघ्रातं पुष्पं किसलयमलूनं कर्रुहैर्
अनाविद्धं रत्नं मधु नवमनाखादित-रसम्।

अखण्डं पुण्यानां फलमिव च तद्रूपमनधं
न जाने भोक्तारं कमिह समुपस्थास्यति विधिः॥१०॥

(शिखरिणी)

King—This again occurs to my mind. Her spotless beauty is (like) a flower (as yet) un-smelt, a tender sprout not (yet) torn by finger-nails, a gem not (yet) perforated, fresh mead whose flavour is not (yet) tasted, (or) like the very fruit of pious deeds not (yet) divided. I know not whom the creator will resort to as the enjoyer in this case.

V. L.—‘अनाविद्धम्’—R. V. M. ‘अनामुक्तम्’—S. B.

** विदूषक इति।** ‘प्रत्यादेशः’ निराकृतिः। [‘प्रत्याख्यानं निरसनं प्रत्यादेशः निराकृतिः’ इत्यमरः]। अनाघ्रातमिति। ‘अनघम्’ अपापं दोषलेशशून्यम् इति यावत् [‘अनघो निर्मलाऽपाप-मनीज्ञेषु अभिधेयवत्’ इति मेदिनी], तस्याः शकुन्तलायाः ‘रूपं’ सौन्दर्यं [तल्लक्षणं यथा—‘अङ्गान्यभूषितान्येव केनचिद् भूषणादिना। येन भूषितवद् भान्ति तद्रूपमिति कथ्यते’ इति उज्ज्वलनीलमणिः] ‘अनाघ्रातम्’ अगृहीतगन्धं सद्यः प्रस्फुटितं वृन्तस्थितम् इत्यर्थः। ‘पुष्पमिव’। ‘कररुहैः’ नखैः (‘पुनर्भवः कररुहो नखोऽस्त्री नखरोऽस्त्रियाम्’ इत्यमरः) ‘अलूनम्’ अच्छिन्नं ‘किसलयं’ नवपल्लवम् इव। ‘अनाबिद्धम्’ वेधरहितंदेहसंसर्गेणाऽदूषितम् इति भावः। ‘रत्न’मिव। ‘न आखादितः’ उपभुक्तः ‘रसः’ माधुर्यं ‘नवं मधु’ क्षौद्रं पुष्परसम् इति यावत् (‘मधुः चैत्रे च दैत्ये च, मद्ये पुष्परसे मधु’ इति हट्टचन्द्रः)। ‘पुण्यानां’ पवित्राऽऽचरणानाम् ‘अखण्डम्’ अविभक्तं ‘फलमिव’ फलस्य खण्डत्वे तस्य कथञ्चिद वैकल्यं स्यात्। ‘विधिः’ ब्रह्मा ‘इह’ शकुन्तलायाः सौन्दर्यविषये ‘कं’ जनं ‘भोक्तारं’ संभोगादिकारिणं ‘समुपस्थास्यति’ उपगमिष्यति। ‘न जाने’ (‘अनुपसर्गात् ज्ञः १\३\७६ इति कर्त्रभिप्राये क्रियाफले आत्मनेपदम्)। [मालीपमालंकारः। अनाघ्रातमित्यादि—विशेषणानां साभिप्रायप्रयोगात परिकरालंकारश्च। श्रुतिन्नत्त्यनुप्रासौ। अत्र गुणकीर्तनं नाम नाट्यलक्षणञ्च। तल्लक्षणं यथा दर्पणे—“गुणानां कीर्तनं यत्तु तदेव गुणकीर्तनम”। शिखरिणी वृत्तम्,]।

** 69n.—1.** **प्रत्यादेशः—**Eclipsing, putting to shade (Com.) Cf. ‘प्रत्यादेशः रूपगर्वितायाः श्रियः’—Vik. I; ‘प्रत्यादिष्ट ०मण्डन’—VI. 6. infra. 2. अलूनं &c.—लू+क्त कर्मणि=लूनम्। (‘ल्वादिभ्यः’ 8. 2. 44 इति ‘त’ इत्यस्य ‘नः’)। (A twig) not called and made into ear-rings, hence अभुक्त (unenjoyed). Cf. ‘सदयालून-पल्लवाः’—Ku. II. 41 ; “As chaste as is the bud ere it be blown”—Much Ado About Nothing—IV. I. ॰करे रोहति इति कर+रूह+क कर्तरि [‘इगुपधाज्ञाप्रीकिरः कः’ 3. 1. 135] =कररुहः nail. 3. आविद्धं = आ+व्यध्+क्त कर्मणि bored ; व्यध = विध (सम्प्रसारण) by ‘ग्रही-ज्या-वयि-व्यधि-वष्टि-विचति-वृश्वति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च’ 6. 1. 16; न

आविद्धम् = अनाविद्धम्, not bored for using as an ornament (Ra. 1. 4), hence अभुक्त। This reading is certainly better than ‘अनाभुक्त’, as it is an excellent epithet for a virgin. 4. अखण्डं &c.—Not cut in twain, hence not yet partaken of. Men enjoys the fruits of their respective पुण्यऽ in heaven as long as their stock of merit is not exhausted, (Cf. “क्षाणीभूत सुचरितफले स्वर्गिणां गां गतानाम्”—MD ; “क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति”—Gītā. IX 21 ; “क्षीणपुण्या इव गगनतारका”—MK. IV. but whoever gets Śak. will enjoy uninterrupted happiness. Cf. “Age cannot wither nor custon stale Her infinite variety”—Antonio and Cleopetra. 5. अनघं रूपम्—Cf. “Oh fresh stainless youth”—Twelth Night. 11. 5. **समुपस्थास्यति—**The ordainer will approach or resort to (with a view to inviting him to enjoy such a beauty). Cf. “धन्या सा या लक्ष्मीरिव <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737722342Capture2.PNG”/>करतलमस्य वसुन्धरासपत्नी ग्रहीष्यति”—Kād. p. 332. “किं खलु कृतमवदातं कर्म वसुन्धरया ययासि भर्ता समासादितः”—p. 375. उप+स्था does not mean ‘देवपूजा’ &c.—(1. 3. 25.), hence no Atmp. 6. For a similar idea, Cf. “क्वाकार्यं शशलक्ष्मणः क्व च कुलं भूयोऽपि दृश्यते सा। दोषाणां प्रशमाय न श्रुतमहोकोपेऽपि कान्तं मुखम्॥ किं वक्ष्यन्त्यपकल्मषाः कृतधियः स्वप्नेऽपि सा दुर्लभा। चेतः खास्थमुपेहि कः खलु युवा धन्योऽधरं धास्यति”॥—Qtd. MB.

** Remark:**—This Śloka occurs in ‘शृङ्गारशतकं with a little variation in the 3rd and 4th lines. <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737722342Capture2.PNG"/>अखण्डं पुण्यानां फलमिव भवद्रूपमनघम्। न जाने भोक्तारम् कमिह समुपस्थास्यते इति। Most probably this (also ‘भवन्ति ‘नम्रा’ &c.—S’ak. V. 12 ; ‘प्रारभ्यते खलु’ &c.—MR. II. 17, 18.) are interpolations by the copyists on Bhartṛhari. This śloka has also been quoted by Dhanañjaya as instance of ‘शोभा’ (‘रूपयौवन-लालित्य-भोगाद्यै रङ्गभूषणम् शोभा प्रोक्ता’)।

विदूषकः—तेण हि लहु परित्ताअदु णं भवं।मा कस्सबि तबस्सिणो इङ्गुदी-तेल्ल-चिक्कण-सीसस्सहत्थे णिपड़िस्सदि।[तेन हि लघु परित्रायतामेनां भवान्। मा कस्यापि तपस्विनः इङ्गुदी-तैल-चिक्कण-शीर्षस्य हस्ते निपतिष्यति]।

Vidūṣaka—hen, indeed, let Your Honour rescue her at once, so that she may not fall into the hand of some hermit with his head unctuous with Ingudi-oil.

राजा—परवती खलु तत्रभवती। न च सन्निहितोऽत्र गुरुजनः।

King—But Her Ladyship has a master; moreover her father is not present here.

विदूषकः—अथ भवन्तम् अन्तरेण कीदिसो से दिट्ठि-राओ [अथ भवन्तम् अन्तरेण कीदृशः अस्याः दृष्टिरागः]।

Vidūṣaka—Regarding Your Majesty, what sort of sight-passion has she got?

राजा—निसर्गादेवाप्रगल्भस्तपस्वि-कन्या-जनः। तथापि तु—

अभिमुखे मयि संहृतमीक्षितं हसितमन्य-निमित्त-कृतोदयम्।

विनय-वारित-वृत्तिरतस्तया न विवृतो मदनो न च संवृतः॥११॥

(द्रुतविलम्बितं)

King—An ascetic’s daughter is indeed shy by nature. Yet (when) I faced (her), her glance (towards me) was withdrawn, (and) she smiled as if it was occasioned by some other cause (unconnected with me). Hence her love, with its progress checked by modesty, was neither unveiled nor smothered.

V. L.—‘तैलचिक्कण’—B. M.‘तैल-मिश्र-चिक्कण’—R. S. V; S reads ‘आरण्यकस्य’ after—०’शीर्षस्य’। ‘अथ’—B. M. ‘अत्र’—R. V.‘भवन्तम् अन्तरेण’—R. V. M. S. ‘तवोपरि’—B. ‘ईक्षितम्’— B. M. V.‘ईक्षणम्’—R ‘कृतोदयम्’—R. V. M. S. ‘कथोदयम्’—B.

. विदूषक इति। ‘एनां’ शकुन्तलां ‘लघु’ शीघ्रं (‘अथ शीघ्रं त्वरितं लघु क्षिप्रमरं

द्रुतम्’ इत्यमरः) ‘इङ्गुदीतैलेन चिक्कणं” मसृणं (‘चिक्कणं ममृणं स्निग्धम्’ इत्यमरः) ‘शीर्षं मस्तकं यस्य तथाविधस्य ‘कस्यापि तपस्विनः दीनस्य तापसस्य इत्यपि व्यज्यते ‘हस्ते’ सा ‘पतिष्यति’ इति ‘मा’ (वारणार्थकमव्ययम् एतत्। ‘मास्म’ माऽलं च वारणे’ इत्यमरः)। मा भूत् इत्यर्थः। राजेति। ‘परवती’ पराधीना (‘परतन्त्रः पराधीनः इत्यमरः)। ‘न सन्निहितः’ अत्राश्रमे उपस्थितः ‘गुरुः’ एव ‘जनः’ पिता इत्यर्थः। (‘गुरुः पिता गुरुः विप्रः’ इति गदसिंहः) अस्मात् कथमेनां तूर्णं परिणेष्यामि इति भावः विदूषक इति। ‘अथ’ इति विकल्पे’ (‘अथाथो संशये स्याताम् अधिकारे च गङ्गले। विकल्पाऽनन्तर-प्रश्न- कार्त् स्न्याऽऽरस्म-समुच्चये’ इति मेदिनी) ‘भवन्तम् अन्तरेण’ प्रति ‘दृष्टिरागः कीदृशः सा त्वयि अनुरक्ता न वेति। यतोऽनुरागाभावे तत्प्राप्तिकामना मोधैव॥ राजेति। ‘निसर्गादेव’ स्वभावादेव (‘निसर्गः सृष्टौ स्वभावे च’ इति हैमः)। ‘अप्रगल्भः’ अनिःशङ्कः लज्जाशील इति यावत् (‘निःशङ्कता प्रयोगेषु बुधैरुक्ता प्रगल्भता’ इति उज्ज्वलनीलमणिः) ‘तथापि तु’ अप्रगल्भत्वेऽपि इति श्लोकेन अन्वेति। अभिमुख इति। ‘मयि’ दुष्यन्ते अभिमुखे’ शकुन्तलायां दत्तदृष्टिपाते सति ‘ईक्षितं’ लोचनं (‘कृदभिहितो भावः द्रव्यवत् प्रकाशते’ इति न्यायात्) ‘तया’ शकुन्तलया ‘संहृतम्’ अन्यत्र प्रेरितम् [अनेन शृङ्गारलज्जा ध्वन्यते]। ‘अन्यत्’ सङ्भिन्नं निमित्तं’ कारणं, तेन ‘कृतः’ जनितः ‘उदयः’ आविर्भावः यस्य तद्वत्। तया ‘हसितं’ हास्यं कृतम्। [अनेन अनुरागः ध्वनितः]। ‘अतः तया’ शकुन्तलया ‘विनयेन’ स्वशिक्षया लज्जया इत्यर्थः [“विनयः शिक्षाप्रणत्योः विनया तु बलौषधौ” इति हेमचन्द्रः] वारिता रुद्धा ‘वृत्तिः’ प्रसारः यस्य स ‘मदनः’ कामः ‘न विवृतः’ प्रकटितः ‘न च संवृतः’ गुप्तः [इति विरोधाभासः। यथासंख्यमलंकारश्च। वृत्त्यनुप्रासः। द्रुतविलम्बित वृत्तम्]।

** 70n.—1.** मा कस्यापि तपस्विनः &c.—The jester re-echoes the thought which once did actually strike the king. Cf. <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737723256Capture2.PNG"/> राहो निवत्स्यति समं हरिणाङ्गनाभिः’—44m 5. For a similar idea, cf. MM. II. 6. 2. **परवती—**परः स्वामी अस्यास्ति। मतुप्। ५/२/५४—BhD ; having a master, hence dependent. Cf. ‘भवानपीदं परवानवैति महान् हि यत्र स्तव देवदारौ’— Ra. II. 56 ; XIV. 59; 83n. 4. 3. अथ—Implies विकल्प (250n. 6).

The idea is—granted she is परवती and her father is असन्निहित, still some plans may be chalked out, in case she loves you. (प्रश्ने—Ś.). 4. **भवन्तम् अन्तरेण—**सप्तम्यर्थे २या। “सप्तम्या द्वितीया” इति सूत्रेण।उदाहरणं च—“विज्जुज्जोअं मरइ रत्तिं’। विद्युद्दीतं स्मरति रात्रौ इत्यर्थः। पूज्ये ‘अन्तरेण’ विशेषेण ‘कीदृशः तस्या दृष्टिरागः’। ‘अन्तरं<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737723545Capture2.PNG"/> विशेषेऽवसरेवधौ इति हेमः—R. He further opines that अन्तरेण’cannot be usedwith २याwhen the meaning is ‘towards,—"<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737723545Capture2.PNG"/>इति द्वितीया इति तु यत् स भ्रम एव ;तस्य ‘अन्तराऽन्तरेणयुक्ते’ 2. 3. 4. इत्यत्र सूत्रे निपातस्यैव ग्रहणात्”।—R. ‘प्रतिपदोक्तत्वात् निपातयोरेव ग्रहणं, न तु टाबन्त-तृतीयान्तयीः’—T. But Pāṇini’s rules were not strictly adopted when Kāli. flourished, hence he uses२याwith अन्तरेण though it means ‘Towards’ here and elsewhere. (Vik. III & Mālā. I). Cf. ‘मामन्तरेण चिन्तयति वैशंपायनः’— Kād; 153n. 4. दृष्टिरागः—amorous feeling indicated by the eyes. MM. VI. 15. निसर्गात्—by nature—Ra. III. 36 ; Ki. I. 6. 5. अप्रगल्भः—‘प्रगल्भः प्रतिभान्विते’—AK. प्र+गल्भ+पचाद्यच् (3. 1. 134) Bold, forward (Com.). अप्रगल्भः—unobtrusive.Cf. ‘स्त्रीभूषणं चेष्टितम् अप्रगलल्भं’—BK. II. 15; ‘प्रगल्भता चातुर्यम्’—MN.on Ku. VI. 32. ‘गणिका भूत्वापि कुलस्त्रीवत् एकान्तरक्तत्वात् अप्रगगल्भा’—MK. हसितं—“विकासित कपोलान्तम्, उत्फुल्लाऽमल-लोचनम्। किञ्चिल्लक्षितदन्ताऽग्र हसितं तद्विदो विदुः”—MG. This is a sign of उत्तमनायिका। Cf. “उत्तमस्य समुद्दिष्टं स्मितं’—हसितमेव च”। 7. न विवृतः &c.—The inference is from ‘वाचं’ न मिश्रयति’—S’ak. I. 28.

** विदूषकः—ण क्खु दिट्ठ-मेत्तस्स तुह अङ्कं समारोहदि** [न खलु दृष्ट मात्रस्य तव अङ्गम् समारोहति]।

Vidūṣaka—Surely she couldn’t have got up on your lap at the (first) sight.

राजा—मिथःप्रस्थाने पुनः शालीनतयापि काममाविष्कृतो भावस्तत्रभवत्या। तथाहि—

दर्भाऽङ्कुरेण चरणः क्षत इत्यकाण्डे
तन्वी स्थिता कतिचिदेव पदानि गत्वा।

आसीद्विवृत्त-वदना च विमोचयन्ती
शाखासु वल्कलमसक्तमपि द्रुमाणाम्॥१२॥ (वसन्ततिलका)

King—But at our mutual parting, (her) feeling (towards me) was clearly betrayed by Her Ladyship, despite (her) bashfulness. For—Proceeding only a few steps, the slender one paused without any (real) occasion, alleging that (her) foot was pricked by a Kuśa—blade (Poa cynosuroides) ; and with backward-turning face she stood disentangling her bark-robe though not (really) caught in the boughs of trees.

** विदूषक इति**। ‘खलु इति जिज्ञासायां (‘खलु स्याद् वाक्यभूषायां जिज्ञासायाञ्च सान्त्वने’ इति मेदिनी)। दृष्ट एव ‘दृष्टमात्रं, (‘मयूरव्यंसकादयश्च’ २\१\७२ इति अस्वपद-विग्रहः नित्यसमासः) तस्य। राजेति। ‘मिथः’ अन्योऽन्यं (‘मिथः अन्योऽन्यं रहस्यपि’ इत्यमरः)। ‘पुनः’ इति भेदे। ‘शालीनतया’ अधृष्टतया लज्जया इत्यर्थः ‘अपि’ इति गर्हायाम्। ‘कामं’ अत्यर्थ ‘भावः’ अनुरागः ‘आविष्कृतः’ प्रकटीकृतः। दर्भेति। ‘तन्वी’ क्षीणाङ्गी सा शकुन्तला (‘वोतोगुण-वचनात्’ ४\।१\।४४ इति ङीष्, वैकल्पिकः) ‘कतिचिदेव पदानि गत्वा’। (दूरात्तु राजा सुष्ठु न दृश्यतां गच्छति। अनेन उत्कण्डाऽतिशयः ध्वनितः) ‘अकाण्डे’ अनवसरे अकस्मात् इत्यर्थः (‘काण्डं’ स्तम्बे तरुस्कन्धे बाणेऽवसर-नीरयोः’ इति मेदिनी) ‘दर्भाऽङ्कुरेण’ कुशसूच्या, (न तु दर्भेण। तस्य सत्त्वे व्याजः न स्यात्। अङ्कुरस्य अदृश्यमानतया व्याजसंभवात्)। ‘क्षरणः क्षतः’ विदीर्णः ‘इति’ उक्ता ‘स्थिता’ मम दर्शनार्थं गमनात् विरता। ‘द्रुमाणां’ कुरवक-वृक्षाणां ‘शाखासु असक्तमपि’ अलग्नमपि ‘वल्कलं’ विमोचयन्ती’ विटपात् मुक्तं कुर्वती सती, ‘विवृत्तं’ परावृतं’ मद्दर्शनार्थं ‘वदनं’ मुखं यस्याः तादृशी ‘चासीत्’ [विरोधाभासो हेतुश्च। श्रुतिवत्त्यनुप्रासौ। ‘रेणरण’ इति ‘दानिदनेति’ केकाऽनुप्रासोऽपि।

वसन्ततिलका वृत्तम्। अथाऽनुरागेङ्गितमित्यधिकृत्य उक्तं रतिविलासे—‘विलम्बस्तु पथि व्याजात् परावृत्त्यापि दर्शनम्’ इति]।

** 71n.—1.** खलु—Implies जिज्ञासा (R). Are you doubtful about her love, because she did not sit on your lap at once? 2. पुनः—Indicates भेद. Vide 9n. 1. i. e. If the indications mentioned in Ś1. 11 are deemed unsatisfactory, the following will certainly appear corroborative. **भावः—**inclination of the mind.UC. VI. 14 ; Ra. VIII. 52 3. शालीनतया—शालां (लक्षण्याशालाप्रवेशम्) अर्हति या सा शाशीना लज्जाशीला इत्यर्थः। शाला+खञ् = शालीना by ‘शालीन-कौपीने अधृष्ट-कार्ययोः’ 5.2.20 ; (ख = ईन, 7.1.2. ) “इमौ ख-प्रत्ययान्तत्वेन निपात्येते। रूढिशब्दावेतौ कथंचित् व्युपाद्याविति नात्राऽवयवार्थी अभिनिवेशः कार्यः”।—T. 1821. According to MBh. however, शालाप्रवेश+खञ् = शालीनः, ‘प्रवेशः’ being elided by निपातन। “प्रवेश-शब्दस्य अवतरण-शब्दस्य चोत्तरपदस्य लोपे शालीन-कौपीनशब्दौ निपात्येते”—Ibid. One who is fit to enter the inner apartment. (‘अप्रागल्भ्याद अन्यत्र गन्तुमशक्तः, शालामेव प्रवेष्टुमर्हतीत्यर्थः’—JS). Hence modest. Cf. ‘निसर्गशालीनः स्त्रीजनः’—Mālā. IV ; Rā. VI. 81 ; XVIII. 17 ; SPB. XVI. 83. 4. **अकाण्डे—**Without any occasion for so doing MM. I. 18. काण्ड = अवसर।तन्वी—cf, ‘तन्वीश्यामा’—MD. 83. 5. **कति=**का संख्या येषां ते इति किम्+डति (‘किमः संख्या परिमाणे डति च’ 5. 2. 41),शस् विभक्ति is dropped by ‘षड्भ्यो लुक्’ 7.1.22 ; ‘डति च’ 1. 1. 25 ; (‘एकवचन द्विवचनयोः डतिः न प्रयुज्यते’—Prabhā), hence always plural. ‘कतिचित् नीत्वा मासान’—MD. 2.

** विदूषकः—तेण हि गहीद पाहेओ होहि।किदं तुए उबवणं तबोवणं त्ति पेक्खामि** [तेन हि गृहीत पाथेयो भव। कृतं त्वयोपवनं तपोवनमिति पश्यामि]।

Vidūṣaka—Then be provided with viaticum. I perceive that the penance-grove has been transformed by you into a pleasure-garden.

राजा—सखे, तपस्विभिः कैश्चित् परिज्ञातोऽस्मि।चिन्तय तावत् केनाऽपदेशेन पुनराश्रम-पदं गच्छामः।

King—Friend, I have been recognised by some hermits. So devise on what pretext I may (once) again go to the region of the hermitage.

** विदूषकः—को अबरो अबदेसो तुम्हाणं राआणं** [कः अपरः अपदेशः युष्माकं राज्ञाम्] ? णोवार-च्छट्ठ-भाअं अम्हाणं उबहरन्तु त्ति [नीवार-षष्ठ-भागम् अस्माकम् उपहरन्तु इति]।

Vidūṣaka—What other pretext (is wanted) for you kings ? (Go and say)—Let the (hermits) bring our sixth part of the wild rice’.

राजा—मूर्ख, अन्यमेव भागधेयमेते तपस्विनोनिर्वपन्ति, यो रत्न-राशीनपि विहायाभिनन्द्यते। पश्य—

यदुत्तिष्ठति वर्णेभ्यो नृपाणां क्षयि तद्धनम्।

तपः षड़्-भागमक्षय्यं ददत्यारण्यका हि नः॥१३॥ (श्लोकः)

King—Fool ! these hermits pay quite a different kind of tribute, which is welcomed, setting aside even heaps of jewels. See—The wealth of the kings, that proceeds from the (four) castes is perishable, (whereas) the denizens of the forest pay us the sixth part of (their) penance which is really imperishable.

** V. L.—**‘पुनराश्रमपदं गच्छामः’—B. M.‘सकृदपि आश्रमे वसामः’—R. V. S ‘अन्यभागधेयम् एते तपस्विनीनिर्वपन्ति’—B. M.‘अन्यङ्गागधेयमेतेषां रक्षणे निपतति’—R.S.V. ‘तद्धनम्’—B. ‘तत् फलम्’—R. V. M. S.

विदूषक इति। ‘गृहीतं’ पथि साधु इति ‘पाथेयं’ पथिसम्बलं’ येन तादृशः।

पुनराश्रमं गच्छ इत्यर्थः। राजेति।‘अपदेशेन’ व्याजेन (‘अपदेशः पुमान् लक्ष्ये निमित्त-व्याजयोरपि’ इति विश्वः)। [अत्र तापनंनाम प्रतिमुखसन्धेरङ्गम्। “उपायादर्शनं यत्तु तापनं नाम तङ्गवेत्” इति दर्पण-लक्षणात्]। विदूषक इति। ‘अस्माकं’ राजग्राह्यं‘नीवारस्य षष्ठभागम् उपहरन्तु’ मह्यं देहि ‘इति’ छलं कृत्वा प्रविशतु इति भावः। राजेति। ‘अन्यं’ भिन्नम् ‘एव’ ‘भागधेयं’ भागं करम् इति यावत् (“भागरूपनामभ्यो धेयः”, वाः—५।४।२५ ; ‘भागधेयः करो वलिः’ इत्यमरः) ‘निर्वपन्ति’ प्रददति, ‘यो रत्राणां राशीन् समूहान् ‘अपि विहाय’ परित्यज्य ‘अभिनन्द्यते’ सादरं गृह्यते। तेन त्वयोक्तः व्याजः न युक्तः। वक्ष्यमाणश्लोके तदेव प्रतिपादयति। यदिति। ‘नृपाणां’ मादृशानां ‘वर्णेभ्यो’ ब्राह्मणादिभ्यः ‘यत् धनं’ भागधेय-रूपं वित्तम् ‘उत्तिष्ठति’ लभ्यते ‘तत् क्षयि’ चौरादिना नश्वरम्। ‘आरण्यकाः’ वनेवासि-तपस्विनः ‘नः’ अस्मभ्यम् ‘अक्षय्यं हि’ ‘चौरादिना अनश्वरं ‘तपसः षट्’ षष्ठः ‘भागः’ तपःषड्भागः (‘वृत्ति-विषये संख्या-शब्दस्य पूरणार्थत्वम ज्ञेयम्’) तम्, अप्रत्यक्षभावन ‘ददति’। [व्यतिरेकाऽलंकारः। ‘चिन्तय’ इत्यादिना एतदन्तेन विलासो नामाङ्गमुपक्षिप्तम्। तलक्षणं तु—“समीहा रतिभोगार्था विलास इति कथ्यते”। अपिच “मूर्ख इत्यनेन प्रत्यक्ष-निष्ठुरोक्तेः वज्रं नाम प्रतिमुखसन्धेरङ्गम्।” “प्रत्यचनिष्ठुरं व्रज्रम्" इति दर्पणलक्षणात्। श्लोकोवृत्तम् ]।

** 72n.—1. गृहीत-पाथेयः**—पथि साधुः इति पथिन्+ढञ् (‘पथ्य्, अतिथि-वसति-स्वपते र्ढञ्’ 4. 4. 104) = पाथेयः viaticum. The jester means to say—Like an itenerant you must have some provision for your journey (of love) i. e. in order to progress in your love affairs, you must not damp your ardour but should again visit the penance- grove. Note that Vidu. is characteristically thinking of etables Vide 222n. 7 (end). Cf. “Traverse, go provide thy money”—Othello I. 3. चिन्तय तावत् &c.—Cf. “चिन्तय तावदुपायं यथा मे <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737737558Capture2.PNG"/> मालविका प्रत्यक्षदर्शना भवतीति”—Mālā. I. **2. नीवार-षष्ठ-भागम्—**19n. 1. The jester refers to the kings’ practice of taking one-sixth of the produce

such as rice, fruits, &c. Read—“पञ्चाशत्भागः आदेयः राज्ञा पशुहिरण्ययोः। [धान्यानामष्टमो भागः, षष्ठः द्वादश एव वा॥ आददीथ षड्भागं द्रु-मांस-मधु-सर्पिषाम्। गन्धौषधि-रसानाञ्च पुष्प-मूल-फलस्य च॥ पत्र-शाक-तृणानां च चर्मणां वैदलस्य च। मृन्मयानाञ्च भाण्डानां सर्वस्याऽश्ममयस्य च”—MS. VII. 130—33 ; Ra. V. 8 ; XVII. 65. By ‘षष्ठाऽष्टमाभ्यां ञ च’ 5 3.50 ‘ञ’ and ‘अन्’ come after षष्ठ in the sense of ‘भाग’, giving the forms ‘षाष्ठ’ and ’ षष्ठ’, hence ‘षष्ठ’ is here भागवाचक and (rot पूरणवाचक), so षष्ठी समास is not barred by ‘न पूरण-गुण-सुहितार्थ-सद्ं—&c. 2. 2. 11. **अस्माकम् —**optionally २या by ‘गुणकर्मणि वेष्यते’—Vārt. 623. Cf. ‘नेता अश्वस्य स्रुघ्नस्य स्रुघ्नंवा’। 3. अन्यमेव भागधेयम्—भागधेय meaning ’tax’ is masculine,butmeaning ’luck’ is neuter. Cf. ‘भागधेयं मतं भाग्ये, भागप्रत्यययोः पुमान्’— Medini. 4. निर्वपन्ति—निर+वप्+अन्ति। क्तः उप्तः। 5. उत्तिष्ठति—arises, accrues, and not ‘to get up’, still no Atmp. by ‘उदोऽनूर्ध्व’ कर्मणि’ 1.3.24. which is barred by— ‘ईहायाम् इति वक्तव्यम्’ Vart. 2691. i. e. उत् +स्था must mean ईहा (चेष्टा)। Read ‘नेह। ग्रामात् शतम् उत्तिष्ठति’—SK. ‘इच्छापूर्विका चेष्टा ईहा। सा च ग्रामाच्छतम् इत्यत्र नास्ति’—T. A hundred is yielded by the village i. e. the income (धनम्) is hundred. 6. क्षयि—क्षि+इनि शीलार्थे [‘जि-दृ-क्षि-विश्री-ण-वमाऽव्यथा-भ्यम-परिभू-प्रसूभ्यश्च’ 3. 2. 157.] perishable. 7. तपः षड़्-भागमक्षय्यं—A protecting king is entitled to have one-sixth of everything gained by anybody whosoever. Cf. “तपो रक्षन् स विघ्नेभ्यः स्तस्करेभ्यश्च सम्पदः <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737737760Capture2.PNG"/> वर्णैरपि षड़ंशभाक्"—Ra. XVII. 65. “सर्वतो धर्मषड्भागो राज्ञो भवति रक्षतः। अधर्मादपि षड्भागो भवत्यस्य ह्यरक्षतः॥ यदधीतेयद्यजते यद्ददाति यदर्चति। तस्य षड्भाग-भाग् राजा सम्यग्भवति रक्षणात्”—MS. VIII.304-5 ; Mahā-Sānti. 68. 27. Now षट् being ‘संख्यावाचक’ can only enter into कर्मधारय समास by ‘दिक संख्ये संज्ञायाम्’ 2. 1. 50 when it is a

संज्ञाशब्द (appellative), which is not the case here. According to Bh.D, in cases like ‘एकाहः’, ‘द्वीन्द्रिये’, ‘त्रिभागः’, &c. ‘एक’, ‘द्वी’, ‘त्रि’, &c. mean by लक्षणा—‘प्रथम’, ‘द्वितीय’, ‘तृतीय’, &c. respectively, hence they no longer beingसंख्यावाचक, the rule in question has no application. ‘त्रि’ [तृतीया] यौवनाख्या दशा सदा येषाम् इति त्रिदशाः।त्रि-शब्दस्य तृतीयार्थता त्रिभागवत्’ (त्रिभाग-शेषासु निशाषु च क्षणम्—Ku. V. 5.)—BhD. 8. अक्षय्यम्—क्षेतुम् शक्यम् इति क्षि+यत् कर्मणि निपातने = क्षय्यम् (‘क्षय्य-जय्यौ शक्याथे’ 6. 1. 81.) (226n. 1). Otherwise the forms are जेयम्, ‘क्षेयम्’ (‘अहे’ कृत्यतृचश्च’ 3. 3. 169.). **आरण्यकाः—**52n. 2.

नेपथ्ये—हन्त सिद्धार्थौ स्वः।

(In the green room) Oh joy ! we have succeeded in our object.

राजा—

(कर्णं दत्त्वा) अये धीर-प्रशान्त-स्वरै स्तपस्विभिर्भवितव्यम्।

Kind—(Listening) Hark! with this deep and tranquil voices hermits must be there.

(प्रविश्य) दौवारिकः—जेदु जेदु भट्टा। एदे दुवे इसि-कुमारआ पड़िहार-भूमिं उबट्ठिदा [जयतु जयतु भर्त्ता। एतौ हौ ऋषि-कुमारकौ प्रतिहार- भूमिम् उपस्थितौ]।

(Entering) Warder—Victory to our Lord. Here are arrived two hermit-boys at the gate-way.

राजा—तेन हि अविलम्बितं प्रवेशय तौ।

King—Then usher them in without delay.

** दौवारिकः—एसो पवेसेमि** [एष प्रवेशयामि]। (निष्क्रम्य ऋषिकुमारकाभ्यां सह प्रविश्य) इदो इदो भवन्ता [इत इतो भवन्तौ]।

Warder—Here I am introducing (them). [Exit and re-entering with two hermits]. This way, Holy Sirs, this way.

** नेपथ्ये’ इति।** ‘हन्त’ इति हर्षे। (‘हन्त हर्षेऽनुकम्पायां वाक्यारम्भविषादयोः’ इत्यमरः) ‘सिद्धार्थौ’ सफलप्रयोजनौ आवां ‘स्वः’ भवावः। राजेति। ‘अये’ इति सम्भ्रमे। (‘अये क्रोधे विषादे च सम्भ्रमे स्मरणेऽपि च’ इति मेदिनी)। ‘धीराः’ आमन्द्राः गम्भीरा इति यावत्। ‘प्रशान्ताः’ स्थिराश्च ये ‘स्वराः’ तैः उपलक्षितैः (‘इत्थं भूतलक्षणे’ २/३/२१ इति तृतीया) ‘तपस्विभिः’ (गौरवे बहुवचनम्) ‘भवितव्यम्’।दौवारिक इति। ‘प्रतिहारस्य’ द्वारस्य ‘भूमिः’ (‘भूमिः स्यात् स्थानमात्रकै’ इति विश्वः)। ताः द्वारदेशमित्यर्थः। (‘प्रतिहारी द्वारि द्वाःस्थेःद्वाःस्थितायां तु योषिति’ इति मेदिनी)। उपपूर्वक स्था-धातुरत्न सकर्मकः। ‘इतइतः’ अनेन पथा इति तृतीयान्तात्तसिः।

** 73n.—1.** हन्त—Implies satisfaction, as the hermits find the king inside (and not away on an hunting excursion). Cf. ‘हन्त जीतो मलयकेतुः’—MR. 2. धीर-प्रशान्तः &c.— Because the sound is धीर and at the same time प्रशान्त, so it prognosticates the advent of some hermits. Note that our poet skillfully introduces the ascetics as soon as the king utters ‘आरण्यकाः’ &c. प्रतिहार &c.—Ku. III. 58.

(उभौ राजानं विलोकयतः) प्रथमः—अहो दीप्तिमतोऽपि विश्वसनीयता अस्य वपुषः। अथवोपपन्नमेतदस्मिन् ऋषिकल्पे राजनि।

कुतः—अध्याक्रान्ता वसतिरसुनाप्याश्रमे सर्वभोग्ये
रक्षा-योगादयमपि तपः प्रत्यहं सञ्चिनोति।

अस्यापि द्याःस्पृशति वशिनश्चारण-द्वन्द्व-गीतः
पुण्यः शब्दो मुनिरिति मुहुः केवलं राज-पूर्वः॥१४॥

(मन्दाक्रान्ता)

(Both look at the king) First—Oh radiant as it is, trustinspiring his form. Or, this is just what should be in a king, very little inferior to a Rishi. For—Lodging has been taken up by him, too, in an Āśrama, enjoyable by all (people). He, too, accumulates penance every day by his protection (of his subjects),

and of him, the controller of (all) passions, too, the sacred appellative of ‘Muni’ only preceded by the word ‘Royal’, and chanted by a pair of ministrels, constantly touches the heaven.

** V. L.—**‘एतदस्मिन्’—B. M ; ‘एतत्’—R. V. ‘ऋषिभ्यो नातिभिन्ने’—R. V. S. ‘ऋषिकल्पे’—B. M. P. Dr HS.

** अहो इति।** ‘अहो’ विष्मये [‘अहो ही च विस्मये’ इत्यमरः]। ‘दीप्तिमतोऽपि’ तेजोयुक्तस्याऽपि ‘अस्य’ राज्ञः ‘वपुषः विश्वसनीयता’ अभीतिप्रदत्वम्। ‘अथवा’ नैतत् विस्मय- करम्। ‘ऋषिकल्पे’ ५/३/४७ मुनि-सदृशे ‘राजनि’ दुष्यन्ते ‘एतत् उपपन्नम्’ युक्तम्। अध्येति। ‘अमुना’ दुष्यन्तेन ‘अपि ऋषिणा इव सर्वैः ब्रह्मचारिप्रमुखैः ‘भोग्ये’ उपजीव्ये आश्रयणीये ‘आश्रमे’ गृहस्थाश्रमे ‘वसतिः’ वासः गृहम् इति यावत् (‘वसतिः स्यात् स्त्रियां वासे यामिन्याञ्च निकेतने’ इति मेदिनी) ‘अध्याक्रान्ता’ अवलम्बिता। (मुनिपक्षे, ‘सर्वैः’ बटुभिः ‘भोग्ये’ अध्ययनार्थम् आश्रयणीये ‘आश्रमे’ मठे (‘आश्रमःब्रह्मचर्यादौ वानप्रस्थे वने मठे’ इति मेदिनी)। ‘रक्षायोगात्’ प्रजापरिपालनात् ‘अयमपि’ ऋषिरिव ‘प्रत्यहं तपः ‘षष्ठांशरूपम् सुकृतं ‘सञ्चिनोति’ अर्जयति (तथाचोक्तं मनुना—‘सर्वतः धर्मषड्भागो राज्ञो भवति रक्षतः’)। (मुनिपक्षे, ‘रक्षार्थ’ जगद्रक्षार्थं शरीर-रक्षणार्थम् वा। ‘योगोऽष्टाङ्गस्तन्निमित्तम् ‘तपः’ चान्द्रायणादि ‘संचिनोति’ करोति)। ‘वशिनः’ जितेन्द्रियस्य ‘अस्यापि’ऋषिरिव ‘केवलं राजन्’ इति शब्दः ‘पूर्वः यस्मात् तथाविधः राजर्षिः इत्यर्थः। ‘पुण्यः’’ पवित्रः ‘मुनिरिति शब्दः’ आख्या, राज-मुनिः राजर्षिः इत्याद्युपाधिः इत्यर्थः। ‘चारणयोः’ स्तुतिपाठकयोः ‘द्वन्द्वेन’ स्त्री-पुरुष युगलेन (‘द्वन्द्वं’ रहस्यं कलहे तथा मिथुनयुग्मयोः’ इति मेदिनी) ‘गीतः’ सन् ‘मुहुः’ प्रतिक्षणं ‘द्यां’ स्वर्गं स्पृशति’ अधिरोहति, अतः सर्वथा अयं राजा मुनिकल्पः। मुनिस्तु ऋषिरुच्यते अयन्तु राजर्षिःइति भेदः। [ऋषिधर्मप्रदर्शनात् अत्र तुल्ययोगिताऽलंकारः। तल्लक्षणंयथा—‘विवक्षित’ गुणोत्कर्षं यत् समीकृत्य कस्यचित्। कीर्तनं स्तुतिनिन्दार्थं सा स्मृता तुल्ययोगिता’॥ व्यतिरेकः श्लेषश्च। अव ‘अध्याक्रान्ता—‘इत्यादीन् बहून् प्रसिद्धान् सामान्यधर्मान् अनुक्त्वा ‘केवलं राजपूर्व’ इत्यनेन विशेषोक्तेः विशेषणं नाम नाट्यलक्षणमुक्तम्। तल्लक्षणं यथा दर्पणे—“अर्थान् सिद्धान् बहनुक्ता विशेषोक्तिर्विशेषणम्” इति। मन्दाक्रान्ता वृत्तम्]।

** 74n.—1.** **अहो—**Implies astonishment on the part of the hermit boys, as they found practically no difference between the king and the sage. But his appearance though imposing is trust-inspiring. Vide 35n. 6. उपपन्नम् &c.—Cf. ‘उपपन्नमिदं विशेषणं वायोः **ऋषिकल्पे’—**Vik. ‘नैतत् त्वयि उपपद्यते’—Gītā II. 3 ; Note the use of ७मी in राजनि with it. 2. ऋषिकल्पे—alreadyused in Vik. (Vide n. 1.) So it is preferable to ‘नातिभिन्ने’ (R). Duṣyanta is a राजर्षि, so one degree below a ‘Rsi’. (Vide Rām. I. 57.5; 63.2 ; 19 ; 65.18) so कल्पप् (5. 3. 67.). 3. आश्रमे—Refers to (i) तपोवन (ऋषिपक्षे)। (ii) गृहस्थाश्रम (राजपक्षे)। **वसतिः—**Residence-Śak. VI. I. 4. सर्वभोग्ये—(i) Which is the resort of all students. (ii) Which is the resort of three othersआश्रमऽi. e. in which one can do good to all people of the other three Áśramas.—“यथा वायुं समाश्रित्य वर्तन्ते सर्वजन्तवः। तथा गृहस्थमाश्रित्य वर्तन्ते सर्व आश्रमाः”—MS. III. 71; “यथा नदीनदाः सर्वे सागरे यान्ति संस्थितिम्। तथैवाश्रमिणः सर्वे गृहस्थे यान्ति संस्थितिम्”—Ibid VI. 90. “कालो ह्ययं संक्रमितुं द्वितीयां सर्वोपकारक्षममाश्रमं ते”—Ra. V. 10. This is the first point of resemblance with a sage. 5. **रक्षा-योगाद्—**योग = प्रयोग (application) in the case of the king ; “योगः अपूर्वार्धसंप्राप्तौ संगतिध्यानयुक्तिषु। वपुः स्थैयेप्रयोगे च विष्कम्भादिवु भेषजे” इति मेदिनी। i.e. by his engagement in protection ; or explain at (when final in a compound) as ‘on account of i. e. on account of his protection (of his subjects). Cf. ‘स प्रीति-योगात्’—Ku. VII. 55. ‘सान्निध्य-योगात्’—Ra. VII. 3 ; The king is the owner of a sixth part of तपः (merit)—72n. 7. In the case of मुनि, रक्षा-जगद्रक्षा, शरीररक्षा—preservation of his body or safety of the world. This is the second point of similarity. 6. **वशिनः— **

The sages are surely the controller of passions (Gītā II. V), so was the king; besides he was also to control the vicious propensities of the wicked. (Ra. VI. 39). This is the third point of similarity.**7. चारण-द्वन्द्व—**Celestial choristers—a kind of गंधर्व whose duty was to amuse the denizens of heaven by panegyrics. “गन्धर्वाणां ततो लोकः परतः शतयोजनात्। देवानां गायनास्ते चारणाः स्तुतिपाठकाः”—Pp “किंकिणी वाद्यवेदी च तो विकटनर्तकैः। मर्मज्ञः सर्वरागेषु चतुरश्चारणो मतः”—SR. द्वन्द्व— द्वौ द्वौ इति द्वन्द्वम् ; हि is doubled and the form is obtained by निपातन; “द्वन्द्वं रहस्य-मर्यादावचन-व्युत्क्रमण-यज्ञपात्र-प्रयोगाऽभिव्यक्तिषु” (8.1.15) इति साधुः’—BhD. “द्विशब्दस्य द्विर्वचन पूर्वपदस्य अस्मावो अत्वम् उत्तरपदस्य नपुंसकत्वं च निपात्यते”—BD. It is also masculine, cf. ‘चार्थे’ द्वन्द्वः’ 2. 2. 29. 8. **केवलं राज-पूर्वः—**This is the only point of difference. In Ra. II. 58 Dilīpa is addressed as ‘राज्याश्रममुनि’। Cf. “प्रपच्छ कुशलं राज्ये राज्याश्रममुनिं मुनिः”।

द्वितीयः—गौतम, अयं स बलभित्सखो दुष्यन्तः ?

Second Hermit—Gautama, is this Duṣyanta, the friend of the slayer of Bala?

** प्रथमः—अथकिम्।** First Hermit—Yes.

द्वितीयः—तेन हि—

नैतच्चित्रं यदयमुदधि-श्याम-सीमां धरित्रीम्
एकः कृत्स्नां नगर-परिध-प्रांशु - बाहुर्भु नक्ति।

आशंसन्ते समितिषु सुराः सक्त-वैरा हि दैत्यैर्
अस्याधिज्ये धनुषि विजयं पौरुहूते च वज्रे॥१५॥ (मन्दाक्रान्ता)

Second Hermit—Well, then it is no wonder, that this one, with arms long as the (iron) bar of the city-gate, alone rules the whole earth with the ocean for it is murky bourn. For when

hostilities are commenced with the demons, the gods expect victory in battles from his braced bow as much as from the thunder- bolt of Indra.

** V. L.—**‘समितिषु सुराः’—B. V. M. ‘सुरयुवतयः’—R. S. ‘०समितयः’—Dr. ‘वद्धवैरा’—R. V. Dr. ‘सक्तवैराः’—B. M. HS.

द्वितीय इति। ‘बलं’ तदाख्यम् असुरं भिन्नवान् इति वलमित् [‘सत्-सु-द्विष-द्रुह’-इत्यादिना क्विप् ३\२\६१] तस्य सखा (समासान्तः टच् ५।४\।९१)।अत्र काक्वा प्रश्नः व्यज्यते [‘वलाराति शचिपतिः’ इत्यमरः]। द्वितीय इति। ‘तेन हि’ दुष्यन्तत्वेनैव हेतुना। नैतदिति। ‘नगरस्य’ लक्षणया नगर-द्वारस्य [अनेन अत्यन्त-दैर्घ्यं ध्वनितम्]। ‘परिघः’ अर्गलः [‘परिघः योगभदेऽस्त्रविशेषेऽर्गल-धातयोः’ इति मेदिनी] स इव ‘प्रांशु’ दीघौं [‘दीर्घं प्रांशू विशालञ्च’ इति धनञ्जयः] ‘बाहू’ यस्य सः, अतिदीर्घबाहुरित्यर्थः ‘अयम्’ दुष्यन्तः ‘एकः’ एकाकी अन्य-साहाय्यमन्तरेण इत्यर्थः। ‘उदधिः समुद्र एव ‘श्यामा’ कृष्णवर्णा ‘सीमा’ प्रान्तभागः यस्याः तादृशीं ‘कृत्स्नां’ सकलां धरित्रींपृथिवीं ‘भुनक्ति’ पालयति ( ‘भुजोऽनवने’ १।३।६६ इति परस्मैपदम्) इति यत् एतत् न चित्रं’ विस्मयावहम् [‘उदधिश्यामसीमाम्’ इत्युक्ते एकदेशेऽपि तत्संभवात् ‘कृत्म्नाम्’ इत्युक्तम्, अतो नाधिकपदता-दोषः]। कुत इति हेतुमाह। ‘हि’ यस्मात् ‘दैत्यैः’ असुरैः सह ‘सक्तं’ प्रसक्तं प्रवृत्तम् इति यावत् ‘वैरं’ शत्रुता येषां तादृशाः ‘सुराः’ देवाः ‘समितिषु’ संपरायेषु युद्धेषु इति यावत् (‘समितिः संपराये स्यात् सभायां संगमेऽपि च’ इति मेदिनी) ‘अस्य’ दुष्यन्तस्य ‘अधिज्ये’ सज्जे आरोपितगुणे इति यावत् ‘धनुषि’ चापे, ‘पुरुहूतस्य’ इन्द्रस्य इदम् इति ‘पौरुहूतम’ ऐन्द्रं तस्मिन् ‘वज्रे’ च विजयं’ समरे अरीणां पराभवम् ‘आशंसन्ते’ इच्छन्ति। [अत्र पूर्वार्धे ‘नगर-परिघ-प्रांशु-बाहुः’ इत्यनेन भुजसहायेन सर्वे शत्रवो हता इति कारणे वक्तव्ये, समस्तोर्वीजय-लक्षणं कार्यमेवोक्तम् इति पर्यायोक्ताऽलंकारः। वृत्त्यनुप्रासः। हि-शब्देन हेतुत्वेन उपादानात् काव्यलिङ्गम्। नगरेत्यादि-विशेषणे लुप्तोपमा च। वज्र-धनुषोः द्रव्ययोः समुच्चितत्वात् समुच्चयाऽलंकारः इति यत् राघवभट्टपादैरुक्तम्, तन्न। वस्तुतः अप्राकरणिकस्यापि वज्रस्य धनुःसौसादृश्याय सुराणां विजयाशंसन-विषयत्व-रूपैक-धर्मस्योत्पादनात् दीपकाऽलंकारः। नगरपदेन नगरद्वारे लक्षणा-करणात् तत्र च रूढ़िप्रयोजनाभावात् नेयार्थत्वदोषः। स च “एकः कृत्स्नामवति नगर द्वार-

कील-प्रवेष्ट” इति पठित्वा समाधेयः] ‘पुनः ‘श्याम’शब्दः समस्तोर्वीपालनं प्रति न किञ्चित् उपकुरुत अतः अपुष्टार्थत्वदोषः। “उदधिप्रान्तसीमाम्” इति पाठेन तस्य समाधानम् इति सिद्धान्तवागीशपादाः। ‘अध्याक्रान्ता’ इत्यादिना एतदन्तेन राज्ञः प्रशंसनात् ‘पुष्पं नाम प्रतिमुखसन्धेरङ्गम् उपक्षिप्तम्। तथाचोक्तं दर्पणे—“पुष्पं विशेषवचनं मतम्” इति। मन्दाक्रान्ता वृत्तम्।

** 75n.—1**. **बलभित्—**The slayer of the demon Bala i.e. Indra. (Cf. ‘बलारेः’—MK. X. 46). The word बल occurs in the RV. (II. 11, 20). Read “If we now compare the Indian narrative with the records of cuniform inscriptions, there can scarcely remain a doubt that the Vala of the Ṛgveda was the Belus or Bel of the inscriptions—that the lofty capital of Vala, in the Ṛgveda, was the lofty citadel of Bel in the inscriptions”—Aryan Witness, P. 61. **चित्रम्—**Cf. ‘चित्रं वधिरो नाम व्याकरणमध्येष्यते’—SK. ; Ra. V. 33 ; 95n. 4.2. उदधि-श्याम—उदक+धा+कि अधिकरणे [‘कर्मण्यधिकरणे क्ष’ 3. 3. 93 ]-उदधिः। उदक= ‘उद’ when ‘धि’ follows by ‘पेषं-वास-वाहन-धिषु च’ 6.3.58. श्यामा सीमा= श्यामसीमा blue boundary. The base is either ‘सीमन्’, or ‘सीमा’ with डाप् [‘डाबुभाभ्याम् अन्यतरस्याम्’ 4.1.13]। धरति इति धृ+इत्र कर्तरि [ऊ—622.] ङीष् [‘षिद्वगौरादिभ्यश्च’ ४\।१\।४१] = धरित्री earth, Lit. the supporter of all; this (supporter of all) is again supported (भुनक्ति) by the king, hence the propriety of the word. 3. एकः कृत्स्नां &c.—Cf. “स बेलावप्रवलयां परिखीकृतसागराम्। अनन्य-शासनामुर्वीं शशासैकपुरीमिव”—Ra. I. 30 ; ‘स कृत्स्नां पृथिवीं भुङ्क्ते’—MS. VII. 148. 4. नगर-परिघ &c.—54n. I. परि +हन्+अप् करणे = परिघः—(iron) bar of the (city-gates) ; ‘हन्’= ‘घ’ by ‘परौ घः’ 3. 3. 84 ; optionally ‘पलिघं by ‘परेश्च घाऽङ्कयोः’ 8.2.22. Cf. ‘भुवमेकवीरपुरार्गलदीर्घभुजो बुभोज—

Ra. XVIII. 4 ; XII. 73.‘गुरुपरिघ–कपाटसंवृत्ता’—BC. I. 82 ; ‘परिघायत-’ बाहवः’—Rām. III. V. 16. A warrior’s strength is measured by his capacity in wielding a bow for which long arm and muscular strength are of primary importance. भुनक्ति—Cf. Ra. IV. 4 ; VIII. 7. 5. **आशंसन्ते—**Hope for ; ‘आ+शस’ implying wish (‘आङःशसि इच्छायाम्’) is आत्मनेपदी। Cf. ‘स्वकार्यसिद्धि पुनराशशंसे’—Ra. III. 57. ‘संग्रामं चाशशंसिरे’—BK. XIV. 70. ‘मनोरथाय नाशंसे’—Sak. VII. 13. तदा नाशंसे सञ्जय’—Mahā. ‘इत्याशशंसे करणैरवाह्यः’—Ra. qtd. R. To mean‘to tell’ it is Prmp. Vide Ku. III. 14. **6.समिनिषु—**समयति अस्याम् इति सम+इ+क्तिन् अधिकरणे (3.3.94) = समितिः that in which the soldiers proceed in a line, i.e a battle. (समुद्रोत्थिता) सुरा एषाम् इति सुरा+अर्शआदित्वात् अच्= सुराः। The gods are so called owing to their addiction to liquor. Raghunātha quotes from the Rām. “सुरापरिग्रहात् देवाः सुराख्या इति विश्रुताः”। सुराः is better than ‘सुरयुवतयः’ as it is quite unnatural on the part of the ascetics to think of the celestial females. Besides enmity exists between the demons and the gods (and not with the सुरयुवतीऽ)। सक्त-वैराः—’When hostilities are commenced", thus the epithet is very significant as it is indicative of theimminentcause of ‘आशंसा’।Cf.उपस्थितसंपरायः(next). 7. अस्याधिज्ये धनुषि &c.—‘अस्य धनुषि’ is purposely put before ‘पौरुहूते वज्रे’ for the extolment of the glory of the king and also to show that the gods had greater confidence in his bow than in the thunderbolt of Indra. (R). “निदधे विजयाशङ्कां चापे सीतां च लक्ष्मणे” Ra. XII. 44. “उपस्थितसंपरायो महेन्द्रोऽपि मध्यमलोकात् सबहुमानमानाय्य तमेव विजयसेनामुखे नियुङक्ते”—Vik. I; S’ak. VI. 3 ; VII. 26. पौरुहूते—

‘पुरु’ प्रचुरम् ‘हुतम्’ आह्वानम् यज्ञेषु अस्य, यद्वा ‘पुरुणि’ वहनि ‘हुतानि नामानि अस्य इति पुरुहूतः—one who is often invoked ( in sacrifices) or one who has various names. Next अण्। अधिकरणे सप्तमौ of अनादरे सप्तमी। Cf. ‘दिवोऽपि वज्राऽऽयुध-भूषणाया हणीयते वीरवती न भूमिः’—BK. II. 38 ; Rām. V. 13. 63. The figure is दीपक (Ś) and not समुच्चय (R). Vide Com.

** उभौ** (उपगम्य)—विजयस्व राजन्।

Both (Approaching)—Be victorious, O King.

** राजा** (आसनात् उत्थाय)—अभिवादये भवन्तौ।

King (Rising from his seat)—I salute you both.

** उभौ—स्वस्ति भवते।** (फलानि उपहरतः)।

Both—Hail to Your Highness. (They present fruits.)

** राजा** (सप्रणामं परिगृह्य)—आज्ञामिच्छामि।

King (Accepting them with a bow)—I wish for a command.

उभौ-विदितो भवानाश्रमसदामिहस्थः। तेन भवन्तं प्रार्थयन्ते—

Both Your Highness is known to the denizens of the hermitage as being here ; (they) therefore request Your Honor—

** राजा—किमाज्ञापयन्ति ?** King—What do (they) command ?

उभौ—तत्रभवतः कण्वस्य महर्षेरसान्निध्यात् रक्षांसि न इष्टिविघ्नमुत्पादयन्ति। तत् कतिपयरात्रं सारथिद्वितीयेन भवता सनाथीक्रियतामाश्रम इति।

Both-Because of the absence of His Holiness, the great sage Kaṇva, fiends are creating disturbance to our sacrifices. So for a few nights, let the hermitage be made to have a lord by Your Honor with your charioteer as your second.

** राजा—अनुगृहीतोऽस्मि।** King—I am (much) favoured.

V. L.—‘आज्ञामिच्छामि’—B. M. V. ‘आज्ञापयितुमिच्छामि’—R. S.

** उभाविति।** ‘स्वस्ति’ मङ्गलं ‘भवते’ (‘नम स्वस्ति’—२\।३\।१६ इति ४र्थी) ‘उपहरतः’ प्रयच्छतः। रिक्तहस्तेन राजदर्शनम् निषिद्धम् इति स्मरणात्। उभाविति। ‘इहस्थः’ अत्राश्रमे स्थितः। आश्रमे सीदन्ति ‘आश्रमसदः’ ३\।२\।६१ तपोवननिवासिनः, तेषाम् ‘विदितः’ परिज्ञातः (‘तस्य च वर्तमाने’ इति कर्तरि षष्ठी)। उभाविति। ‘तत्रभवतः ’ पूजनीयस्य सन्निधिः एव ‘सान्निध्यम्’ समीपस्थितिः [‘क्वचित् स्वार्थिकाः प्रकृतितः लिङ्गवचनानि अतिवर्तन्ते’ इति वामनः अतः क्लीवत्वम्] ‘न सान्निध्यात्’ कण्वस्य असमीपस्थितत्वात्। ‘इष्टेः’ ६।१।१५ यज्ञस्य ‘विघ्नं’ व्याघातम्। ‘सारथिः’ द्वितीयः यस्य तेन सारथिमात्रसहायेन। ‘कतिपयरात्रं’ (‘कालाऽध्वनोरत्यन्तसंयोगे’ २/३/५ इति २या)। असनाथः सनाथः क्रियताम् इति ‘सनाथीक्रियताम्’। अत्राश्रमे एव अवस्थाय राक्षसान् दूरीक्रियताम्। अत्र’ उपन्यासनाम। प्रतिमुखसन्धेरङ्गम्, उपक्षिप्तम्। तथाचोक्तं दर्पणे—“उपन्यासः प्रसादनम्” इति]।

** 76n.—1. फलानि** &c.—Because kings should not be approached with empty hands — “रिक्तपाणिस्तु न पश्येत् राजानं देवतां गुरुम्। नैमित्तिकञ्च वैद्यञ्च फलेन फलमादिशेत्”—qtd. N. Cf. “यायावराः पुष्पफलेन चान्ये"—BK. II. 20. “हैयङ्गवीनमादाय घोषवृद्धान् उपस्थितान्”—Ra. I. 45 ; XVI. 32. “अरिक्तपाणिना तत्रभवती द्रष्टव्या"—Mālā. III. 2. प्रार्थयन्ते—“प्रार्थयन्ते आश्रमसद इति विभक्ति-विपरिणामेन संबध्यते”—R. i.e the nominative ‘आश्रमसदः ’ is obtained from ‘०सदाम्’ by ‘विभक्ति-विपरिणाम’। विदितः—Ra. X. 39. 3. आज्ञापयन्ति—(79n. 1). The sages used the word ‘प्रार्थयन्ते’ (request), but the king atonce corrected it by substituting ‘आज्ञापयन्ति’ (what do thy command) here and in Vik. II. This sort of interruption bespeaks great humility on the part of the king. 4. कण्वस्य महर्षेः &c.— Shows that the fiends were afraid of the great spiritual power of the sage. Hence his absence is highly advantageous both to the demons and the king. The sages though

capable, do not like to use their hard-earned तपः against the goblins—“बहुविधं तपश्चैव दुश्वरं चापि राघव। तस्माच्छापं न मुञ्चामः समर्थोऽपि रक्षणे”॥—Rām. I. सम्+नि+धा+कि भावे [‘उपसर्गे’ धोः किः’] = सन्निधिः। स्वार्थे व्यञ्। सान्निध्यम्। रक्ष्यते हविः एभ्यः इति असुन् अपादाने ( उः-938 ) = रक्षांसि (‘भीमादयोऽपादाने’ —3. 4. 74.)। इज्यते अनया इति यज् + क्तिन् करणे [3. 2. 63.]=इष्टिः sacrifice ; य = इ, by ‘वचिस्वपियजादीनां किति’ 6.1.15. इष्टि derived as ‘इष+क्तिन्’ means ‘desire’. Cf. “इष्टिः मताऽभिलाषेऽपि संग्रहश्लोकयागयोः” – Medini. वि+ हन् +क करणे (‘घञर्थे कविधानम्’—Vārt. 3. 3. 58.= **विघ्नः—**51n. 10. 5. **कतिपयरात्रं—**समासान्त अच् comes after रात्रि by the special Sūtra ‘अच्’ got by योगविभाग of ‘अच्, प्रत्यन्ववपूर्वात्- सामलोस्नः’ 5. 4. 75. ‘अच्’ इति योगविभागात् पृथकसुत्रं’ कृत्वा दीर्घरात्रः, वर्षारात्रः’—Prabhā ; SK. 943. But BM differs—“वस्तुतस्तु योगविभागस्य भाष्ये अदर्शनात् पृषोदरादित्वात् एव उचितम्,।” The word is singular and is expressive of an aggregate. Now as ‘कतिपय’ is not a numeral (‘कतिपयशब्दो न संख्या’—VM) so ‘अहः सर्वैकदेशसंख्यातपुण्याच्च रात्रेः’ 5. 4. 87, or ‘संख्यापूर्वं रात्रं क्लीवं’—Vārt. 814. does not apply. Masculine by ‘रात्राऽह्नाऽहाः पुंसि’ 2. 4. 29. Again कतिपय should have been final in the समास by ‘पोटायुवति—’ 744, but ‘समासविधेरनित्यत्वात् ‘कतिपयरात्रं सनाथीक्रियताम् आश्रम” इति। कतिपय-दिनस्यापि हंसा दशार्णाः( MD. 23) इति च’—Prabhā P. 61; VS’. 23. 6. सारथिद्वितीयेन—Cf. ‘प्रयतपरिग्रह-द्वितीयः’—Ra. I. 95. सरति अश्वान इति सृ (अन्तर्भावितण्यर्थः)+घथिन् (ऊ–531) ; 8n. 2. तेन द्वितीयः or स द्वितीयः यस्य तेन। This shows that he alone is more than sufficient for the situation. Cf. “ सेना परिच्छद स्तस्यद्वयमेवार्थसाधनम्। शास्त्रेष्वकुण्ठिताबुद्धिर्मौर्वी धनुषि चातता॥"—Ra. I. 19. ‘एकः सारथिना सह’—Rām. III. 31. 33 ; Ra. IX. 10. सनाथी **&c.—**38n. 1.

** विदूषकः** (अपवार्य)—एस दाणीं भवदो अणुऊलो गलहत्थो [एष इदानीं भवतोऽनुकूलो गलहस्तः]।

Vidūsaka—Now you are collared (this way) to your advantage. (i. e. now you have a request though difficult, still favourable to you.)

** राजा** (स्मितं कृत्वा)—रैवतक, मद्वचनात् उच्यतां सारथिः सबाणासनं रथमुपस्थापयेति।

King (Smiling)—Raivataka, let the charioteer be addressed in my name thus, “Bring (me) the chariot with the bow.”

** दौवारिकः—जं देवी आणबेदि** [यद्देव आज्ञापयति]। (निष्क्रान्तः)।

Warder—As Your Majesty commands. (Exit).

उभौ (सहर्षम्)—

“अनुकारिणि पूर्वेषां युक्तरूपमिदं त्वयि।

आपन्नाऽभय-सत्रेषु दीक्षिताः खलु पौरवाः”॥१६॥ (श्लोक)

Both (Joyfully)—This is highly becoming you, an emulator of your ancestors. The descendants of Puru, are initiated in the sacrifice (vouchsafing) exemption-from-fear to the distressed.

** राजा** (संप्रणामम्) —गच्छतां पुरो भवन्तौ। अहमपि अनुपदम् आगत एव।

King (With a bow)—Be pleased to go ahead. I will just follow straightway.

** V. L.—**’ एष इदानीं भवतोऽनुकूलः गलहस्तः’—B. Dr; HS.एषा इदानीं ते अनुकूला अभ्यर्थना’—R. V. M. S.

विदूषक इति। ‘अपवार्य’—ऋषिकुमारकौ श्रवणे वारयित्वा।‘गले’ प्रसभात् हस्तदानेन यत् प्रेरणं स ‘गलहस्तः’। तथा च ‘एष’ अर्थात् इदानीं तत्र तपोवन-गमनार्थं ऋषिभि र्या प्रार्थना कृता सा यद्यपि राक्षसादिभिः सह विग्रहयुक्तत्वात् ‘गलहस्तवत्’ अमनोरमा। तथापि शकुन्तलादर्शनादिपक्षे “अनुकूलः” कार्य साधक इत्याशयः। राजेति। ‘स्मितं कृत्वा’

उक्तविदूषकवाक्यश्रवणात्। ‘मद्ववचनात्’ मद्वचनमवलम्ब्य इति ‘ल्यब्लोपे’ ५९३ पञ्चमी। अनुकारिणोति। ‘पूर्वेषां’ प्राचीनानां पुरुवंशीयानाम् ‘अनुकारिणि’ सदृशे इत्यर्थः। [‘तस्य चानुकरोतीति शब्दाः सादृश्यसूचका’ इति दण्डी)। ‘त्वयि’ दुष्यन्ते ‘इदं’ भयत्राणाऽङ्गी-करणम् ‘युक्तरूपम्’ सुतरा योग्यं [‘प्रशंसायां रूपम् ५।३।६६ इति रूपम्] यतः ‘पौरवाः’ तव पूर्व पुरुषाः ‘आपन्नानां’ विपदयुक्तानां (‘आपन्नः सविपत्तौ च प्राप्तेऽपि वाच्यलिङ्गक’, इति विश्वमेदिन्यौ), अभयं’ लक्षणया अभय-दानम् इत्यर्थः। तदेव ‘सत्राणि’ यागाः [‘बहुभ्यः दीयते यत्र तृप्यन्ति प्राणिनः बहु। कर्तारो बहवः यत्रतत् सत्रमित्यभिधीयते’ इति नीलकण्ठ-धृत-वचनम्] तेषु, विपदयुक्तेभ्यः अभयदानरूपेषु यज्ञेषु इत्यर्थः। ‘दीक्षीताः’ कृतदीक्षाः [इति रूपकम्]। भीतेभ्यः अभयदानं त्वदीयं कूलव्रतं, त्वया तु तत् सर्वथा अनुकृतमिति सरलार्थः। [‘खलु’ यस्मादित्यनेन पूर्वार्धं प्रति हेतुत्वात् काव्यलिङ्गमिति। अर्थान्तरन्यासश्च। श्लोकोवृत्तम्]। राजेति। ‘अनुपदम्’ भवत्पादविन्यासं लक्षीकृत्य, अनन्तरमेव इत्यर्थः [‘पादन्यासे पादमुद्रा सुप्तिङन्ते पदं भवेत्’ इति क्षीरस्वामी ]। ‘आगतः’ (‘आदिकर्मणि निष्ठा वक्तव्या’ वाः—३०५२ इति भविष्यदर्थद्योतकः क्त प्रत्ययः)।

** 77n.—1. अपवार्य,** =जनान्तिक 35n. 5; 170n. 2. **युक्तरूपं—**15n. 2. अनुकूलो &c.—कूलम्, अनुगतः इति अनुकूलम्, ’towards the bank’ hence ‘favourable, agreeable as wind, fate, &—Apte. गलहस्तः—Seizing by the throat, throttling, collaring’—Ibid. Thus गलहस्त is not something very relishable, but one may pocket this sort of insult in a profitable (अनुकूल) circumstance. Here the king is requested to fight against the terrible Rākṣasas—a task which is not very relishable, but our hero may like it, as it will give him an opportunity to re-enter the hermitage and possibly to have his much-coveted interview with his beloved. Thus the task is will termed as ‘अनुकूलः (profitable) गलहस्तः। This is the best reading, for this humourous way of putting things is quite befitting

a joker. Cf. ‘अनुकूल परिणामं’—253n. 1. 2. स्मितं कृत्वा—The previous jolly remarks produces smile in the king. (Com.). मद्वचनात्—‘तदुच्यतां मद्वचनात् <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737740436Capture2.PNG"/> सिद्धार्थकः’—MR; ‘उच्यतामस्सद्वचनात् कालपाशिकः’— Ibid. 3. इदम्—This helping of the distressed. **4. आपन्न &c.—**त & द (of पद) = न, 8. 2. 42—Distressed. सत्र means a big sacrifice (Com.). ‘सत्रा’ (अव्यय) means ‘with’ (‘सह’)। पुरः—After पूर्व comes ‘असि’ in place of ७मी in ‘स्वार्थे’। Read—“सप्तमाद्यन्तेभ्यो दिशिरूढ़ेभ्यो दिग्देश—कालवृत्तिभ्यः स्वार्थे ‘अस्ताति’ प्रत्ययः स्यात्<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737740436Capture2.PNG"/> अस्तात्यर्थे असिप्रत्ययः”—BD. By “पूर्वाऽधराऽवराणाम्, असि पुर्, अध्, अवश्चैषाम्” 5. 3. 39. ‘पूर्व’ becomes ‘पुरः’। ‘स्यात्पुरः पुरतोऽग्रतः’—AK. 5. आगतः—Mark the peculiar use of क्त which has a future sense. (Com.) and Cf. ‘अन्ये च बहवः शूरा मदर्थे त्यक्तजीविताः" —Gītā. I. 9. “नटी-<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737740436Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737740436Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737740436Capture2.PNG"/> मम पुनर्मन्दभागाया एका एव दुहिता। सापि त्वया कस्मिन्नपि देशान्तरे (दत्ता)। कथमेवं दूर-देश-स्थितेन भर्त्रा सह अस्याः पाणिग्रहणं (भविष्यति) इति अनया चिन्तया आत्मापि मे न प्रतिभाति तत् किं पुनर्नतितव्यम्—Rat.अनुपदम्—Ki. XII. 54 ; Ra. XI. 31.

** उभौ—विजयस्व।** (निष्क्रान्तौ)। Both—Be victorious. (Exeunt).

राजा—माधव्य, अप्यस्ति शकुन्तला-दर्शने कुतूहलम्।

King—Mādhavya, have (you any) curiousity to see Sakuntala ?

** विदूषकः—पढ़मं सपरिवाह आसि। दाणिं रक्खस-वुत्तन्तेय विन्दुबि णावसेसिदो** [प्रथमं सपरिवाहम् आसीत्। इदानीं राक्षस-वृत्तान्तेन विन्दुः अपि नावशेषितः]।

Vidūṣaka—At first it was brimful. Now by the news of the fiends not even a drop is left.

राजा—मा भैषीः। ननु मत्समीपे वर्तिष्यसे।

King—Don’t fear, you shall keep close to me.

विदूषकः—एस रक्खसादो रक्खिदोम्हि [एष राक्षसाद्रक्षितोस्मि]।

Vidūṣaka—Here I am saved from fiends.

(प्रविश्य) दौवारिकः—सज्जो रधो भट्टिणो विजय- प्पआणं अवेक्खदि। एस उण णअरादो देवीणं आणत्तिहरओ करभओ आअदो [सज्जो रथो भर्त्तु विजय प्रयाणमपेक्षते। एष पुनर्नगरात् देवीनाम्, आज्ञप्तिहरः करभकः आगतः]।

Warder (Entering)—The car (is) ready (and) awaits Your Majesty’s victorious expedition. Here again from the town, from Her revered Highness, an order-bearer Karabhaka, is come.

** राजा** (सादरम्)—किम् अम्बाभिः प्रेषितः?

King (Eagerly) —What ! sent by my (revered) mother ?

** दौवारिकः—अह हं**[अथ किम्]।

** राजा—ननु प्रवेश्यताम्**। King—Well, usher him.

** दौवारिकः—तह** [तथा]। (निष्क्रम्य करभकेण सह प्रविश्य) एस भट्टा, उबसप्प [एष भर्ता। उपसर्प]।

Warder—All right. (Going out and re-entering with Karavaka) Here is My Lord. Approach.

** V. L. —’**अम्बाभिः’—B. R. V. M. ‘अज्जुभिः’—S. ‘राक्षसाद्रक्षितोऽस्मि’—R. V. S. ‘तव चक्ररक्षी भूतोऽस्मि’—B. M.

** विदूषक इति।** ‘परिवाहेण’ जलोच्छासेन ‘सह’ ‘सपरिवाहम्’। आदौ शकुन्तलादर्शने मम कुतूहलम्, पयःपुर इव उच्छलितम् अभूत्। (‘परिवाहो जलोच्छ्वासे महीभृद्योग्यवस्तुनि’ इनि मेदिनी)। राजेति। ‘मा भैषीः’ भयं मा कार्षीः [‘माङिलुङ्’ ३।३।१७५ इति भविष्यत्काले लुङ्। ‘न मां योगे’ ६।४।२४ इति अडागमनिषेधः]। दौवारिक इति। ‘सज्जः’ तपोवनगमनार्थं सज्जीकृतः। ‘विजयाय’ राक्षसानां जयाय। ‘प्रयाणं युद्धयात्राम्। ‘पुनः’ इति भेदे। ‘देवीनां’ राज्ञः मातुः (गौरवे बहुवचनम्)

‘आज्ञप्तिम्’ सन्देशम्, ‘हरति’ धारयति इति ‘आज्ञप्तिहरः’ ३।२।९ दूत इत्यर्थः। ‘करभक’ इति भृत्यनाम। राजेति। ‘ननु’ इति संभ्रमे (‘ननु प्रश्ने परकृतौ अधिकारे च संभ्रमे’ इति मेदिनी)। ‘प्रवेश्यताम्’ इति मृदूभर्त्सनाद्योतकः। किमर्थ विलम्बयसि इत्याशयः।

** 78n.—1. सपरिवाहम्—**परितः वहनम् इति परि+वह+घञ् भावे, [3.3 18.] = परिवाहः [also परीवाहः 6. 3. 122.] ‘जलोच्छ्वासाः परीवाहाः’—AK-overflowing (of a tank &c.)—Apte. Cf. ‘आनन्दपरिवाहिणा चक्षुषा’—S’ak. IV; “अहो रागपरिवाहिणी गीतिः”—Śak. V ; “पूरोत्पीड़ेः तड़ागस्य परिवाहः प्रतिक्रिया"—UC. III. 28 ; Ra. VIII. 73; ŚPB. XVI. 51. 2. वर्तिष्यसे—Optionally वत्स्यसि by ‘वृद्भ्यः स्य-सनीः’—1. 3. 92. “(लुङ् प्रत्यये), स्य-प्रत्यये, सन्-प्रत्यये च परे, वृतु-वृधु स्यन्द-धातुभ्यः परे आत्मनेपदप्रत्ययो वा स्यात्"—Prabhā. इट् is barred by ‘नवृङ्ग्याः चतुर्भ्यः’—7.2.59. 3. एष राक्षसात् &c.—The jester says so, fancying that he is already attacked by the fiends. 4. सज्जः— सज्ज + कर्तरि अच् 3. 7. 134. = सज्जः, equipped, hence ready. “अथ सज्जः स्यात् संनद्धे संभृते त्रिषु”—Medini. **5. आज्ञप्तिहरः—**आ + ज्ञप (ज्ञापने ) + क्तिन् भावे 3. 3. 94.=अज्ञप्तिः order ; आज्ञज्ञि+ह+अच् कर्तरि [‘हरते अनुद्यमने अच्’ 3. 2. 9.] = आज्ञप्तिहरः ‘courier ; “उद्यमनार्थे तु भारं ‘हरति यः सः ‘भारहारः’। ‘कर्मण्यण’ ३ २ १”—Prabhā. It is either a proper name or a camel-man. 6. देवीनाम्—‘देवी कृताऽभिषेकायाम्, इतरासु च भट्टिनी’—AK. Here it refers to the queen mother. The plural indicates respect. 7. अम्बाभिः = मातृभिः। “नाट्योक्तौ ‘अम्बा माता’ इत्यमरः। ‘नाट्योक्तौ’ इत्यधिकारस्य प्रायिकत्वात् अम्बादीनां केषांचित् अन्यत्रापि प्रयोगः”—Bh.D.

करभकः—जेदु जेदु भट्टा। देवी आणबेदि। आआमिणि चउत्थ-दिअहे पुत्त-पिण्ड पालणो णाम उबवासो भविस्सदि। तहिं दीहाउणा ‘अबस्मं

अम्हेसम्भावइदव्वा त्ति [जयतु जयतु भर्ता। देवी आज्ञापयति।

आगामिनि चतुर्थ-दिवसे पुत्र-पिण्ड पालनो नाम उपवासो भविष्यति। तत्र दीर्घायुषा अवश्यं वयं सम्भावयितव्या इति]।

Karabhaka—Victory to (My) Liege. The queen mother bids me say**:**—On the coming fourth day comes off the fast named Putra-pinda-pālana. On that day I should (like) to be honoured by (my) long-lived (son) without fail.

राजा—इतस्तपस्विकार्यम्। इतो गुरुजनाज्ञा। द्वयमपि अनतिक्रमणीयम्। किमत्र प्रतिविधेयम्।

King—Here (is) the commission of the hermits to be executed (and) there the command of my superior (not to be neglected). Both are inviolable. How is this to be remedied ?

विदूषकः—तिसङ्कू विअ अन्तरा चिट्ठ [विशङ्कुरिवान्तरा तिष्ठ ]।

Vidūṣaka —Stay half-way between,like Triśanku.

V. L.—‘पुत्र पिण्डपालनः नाम’—B. M. ‘प्रवृत्तपारणी में’—R. निवृत्तपारणो मे’—S. ‘प्रयुक्तपारणो में’—V. ‘अन्तरा’- B. M. ‘अन्तराले’—R. V. S.

** करभक इति।** पुत्रस्य पिण्डः पाल्यते अनेन इति ‘पुत्रपिण्डपालनः’ [‘करणाऽधि-करणयोश्च’ ३।३।२३७; ३२३६ इति करणे ल्युट्। ‘युवोरनाकौ’ ७\।१\।१]‘उपवासः’ अहोरात्र भोजनाभावः [तथाचोक्तम्। “उपावृत्तस्य पापेभ्यो यस्तुवासी गुणैः सह।उपवासः स विज्ञेयः सर्वभोगविवर्जितः”]। राज्ञः अनपत्यतया पिण्डलोपभयम्। अतएव एवविधस्य उपवासस्य आवश्यकत्वम्। ‘अवश्यम्’ निश्चितम् [नूनम् अवश्यम् निश्चये द्वयम्’ इत्यमरः] ‘सम्भावयितव्या’ आगत्य सम्मानयितव्याः। राजेति। ‘द्वयमपि’ तपस्विनाम् विघ्ननिवारणं, मातुराज्ञा च, ‘अनतिक्रमणीयम्’ अलङ्घनीयम्। ‘प्रतिविधेयम्’ प्रतिकर्तव्यम्। विदूषक इति। ‘विशङ्कुः’ ईक्षाकु वंशोङ्गव-पृथु-राजपुत्रः ‘इव’ द्यावापृथिव्योः अन्तरा’ मध्ये अन्तरीक्षे इति यावत्।

** 79n.—1.** **आज्ञापयति—**आ+ज्ञा+णिच्+लट् ति=आज्ञापयति। ‘पुक्’ by 7. 3. 36; 57n. 8.Mark that when a person in a higher station

says something to a person in a lower station ‘आज्ञापय’ is used, but when the case is the reverse, ‘विज्ञापय’ is used. 76n. 3. “विदूषकः—किं तत्रभवती आज्ञापयति?”—Vik. II. “गणदासः।भद्रे, विज्ञाप्यतां देवी परमनिपुणा &c.”—Mālā. 1. 2. पुत्रपिण्ड &c.—The queen mother was fasting so that her son might beget a son, as otherwise the king will not be freed from his debt to his forefathers. Read “ऋणं देवस्य यागेन, ऋषीणां पाठकर्मणा।सन्तत्या पितृलोकानां शोधयित्वा परिव्रजेत्”॥ “ऋणानि त्रीनपाकृत्त्य ततो मीक्षे मनो दधे”। “नूनं मत्तःपरं वंश्याः पिण्डविच्छेद दर्शिनः” &c.—Ra. I. 66; VIII. 26 ; MS. III. 216 ; IX. 132, 136, 140 ; Y. I. 159. According to C and K, this ceremony is also known as Putrarāja in which various presents including sweetmeats are given to a son. This is the best reading as Duṣyanta’s childlessness exercises great influence in the moral elevation (vide introduction) of the king’s character in the sixth act. Cf. ‘कष्टं खलु अनपत्यता’ &c.—VI. 26 & 25;218n. remarks. It will be interesting to note that “यजुर्वेदिनां पिण्ड-शब्दो नपुंसकलिङ्गेन प्रयुज्यते।तथा—‘अवनिक्तं’ पिण्डं दद्यादसावेतत्’ इति श्राद्ध-विवेक-धृत पिण्ड-पितृयज्ञीय कात्यायन-वचने पिण्डविशेषणे ‘एतत्’ इति नपुंसक निर्देशात्,—‘भायेतैतञ्च वै पिण्डं यज्ञदत्तस्य पुरकम्’—इति ऋष्यशृङ्ग-वचनेऽपि तथा दर्शनाच्च।छन्दोगानां पिण्डं-शब्दः पुंलिङ्गेन प्रयुज्यते, ‘दर्भेषु मधु मधु मव्धित्यक्षन्नमी-मदन्तः इति जपित्वा त्रीं स्त्रीन् पिण्डान् दद्यात्’ इति गोभिल-सूत्रे ‘पिण्डान्’ इति पुंलिङ्ग-निर्देशात्”—Srādha-tattvam. **3. त्रिशङ्कु—**was the king of Ayodhyā and father of Haris’candra. He was so named on account of his committing three sinful acts. “पितुश्चापरितोषेण, गुरोर्द्रोग्ध्रीवधेन च।अप्रोक्षितोपयोगाच्च त्रिविधस्ते व्यतिक्रमः॥ एवं त्रीण्यस्य शङ्कुनि तानि दृष्ट्वा महातपाः।विशङ्कुरिति होवाच विशङ्कुरिति स स्मृतः”—VaP. Ch. 87 ; HV. Ch. XII. 18-19. He wanted to go to heaven in his mortal coil, by the performance

of a sacrifice. [“गच्छेयं स्व-शरीरेण देवतानां परां गतिम्”—Rām, 57.12]. Vaśisṭha refusing to officiate, he approached his sons, who cursed him to be a candāla. Viśvāmitra, however, celebrated the sacrifice for him, but the gods did not take part in it. So he by his own power caused the king to go up. [“पश्य मे तपसो वीर्यं स्वार्जितस्य नरेश्वर। एष त्वां स्वशरीरेण नयामि स्वर्गमोजसा—Ibid. 60, 13. “दिवं जगाम काकुत्स्थः मुनीनां पश्यतां तदा”—60.16]. But Indra with the other gods said ‘Fall, Iris’anku, fall down.[सह सर्वैः सुरगणैरिदं वचनम् अब्रवीत् त्रिशङ्की! गच्छभूयस्त्वं नासि स्वर्गकृतालयः—60.17]. Triśanku falling down, his downfall was arrested by Viśvā mitra saying—’Stay Tris’anku, stay there. [रोषमाहारयत् तीव्रं ‘तिष्ठ’ ‘तिष्ठेति चाब्रवीत्॥—(60, 20]. Thence forward that unhappy king remained suspended in the region of the stars.

राजा—सत्यमाकुलोभूतोऽस्मि—

कृत्ययोर्भिन्न-देशत्वात् द्वैधीभवति मे मनः।

पुरः प्रतिहतं शैले स्रोतः स्रोतोवहो यथा॥१॥

(श्लोक)

(विचिन्ता) सखे, त्वम् अम्बाभिः पुत्र इति प्रतिगृहीतः। अतो भवान् इतः प्रतिनिवृत्य, तपस्वि-कार्य-व्यग्र मानसंमामावेद्य तत्रभवतीनां पुत्र-कृत्यम् अनुष्ठातुमर्हति।

King—In sooth, I am embarrassed. Owing to the differences of the places of the two duties my mind is divided in twain, like the current of a burn, struck against a fore—(lying) hillock. (Musing) Friend, you have been regarded as a son by my mother. So returning from here (and) announcing that my mind is engrossed with the business of the sages, it behoves you to discharge the offices of a son for Her Highness.

** विदूषकः—ण क्खु मं रक्खो-भीरुअं गणेसि** [न खलु मां रक्षी-भीरुकं गणयसि]।

Vidūṣaka—You mustn’t, indeed, count me as one afraid of the demons.

** राजा** (सस्मितम्)—भो महाब्राह्मण ! कथमेतत् भवति सम्भाव्यते ?

King (Smiling)—Oh great Brahmin ! how is that in Your Worship possible ?

** विदूषकः—जह राआणुएण गन्तव्वं तह गच्छामि** [यथा राजाऽनुजेन गन्तव्यं तथा गच्छामि]।

Vidūṣaka—But I will go as becomes a king’s younger brother.

राजा—ननु तपोवनोपरोधः परिहरणोय इति सर्वाननुयात्रिकान् त्वयैव सह प्रस्थापयामि।

King—Indeed I shall send back all my retinues even with you as (all) disturbance to the penance-grove has to be avoided.

** विदूषकः** (सगर्वम्)—तेण हि जुवराओ म्हि दाणिं संवुत्तो [ तेन हि युवराजोऽस्मि इदानीं संवृत्तः]।

Vidūṣaka (Strutting)—Then, indeed, I have become the heir-apparent.

V. L.—‘शैले’–R. V. S. Bodelian MSS. ‘शैलैः’—B. M. ‘गच्छामि’—R. V. S. ‘ग’मिष्यामि’ —M. B. ‘स्रोतोवही’— R, M; ०वहां—B. K. S. C. ‘अम्बाभिः’—HS ; ‘अम्बया’—Others.

** कृत्ययोरिति।** ‘कृत्ययोः’ कार्ययोः तपस्विकार्यस्य मातृकार्यस्य च इति भावः। [“कृत्यो विद्विषि कार्यं च, कृत्या क्रिया दिवौकसः” इति रभसः। ३।१।११०]। ‘भिन्नः पृथक् ‘देशः’ स्थलं ययोः, तयोर्भावः ‘भिन्नदेशत्वम्’ तस्मात् युगपत् पृथक् प्रदेशे कर्तव्यत्वात्, ‘मे मनः’ द्वैधीभूतं मानसं ‘पुरः’ अग्रे ‘शैले’ पर्वते ‘प्रतिहतं’ अवरोधं प्राप्तं ‘स्रोतः’ वहति या सा ‘स्त्रोतोवट्’ ३।२।७६ नदी, तस्याः ‘स्रोतोवहः’ नद्याः ‘स्रोतः यथा’ प्रवाहः इव, अद्वैधं

द्वैधं भवति इति ‘द्वै’धी भवति’ कर्तव्यनिर्धारणे असमर्थो भवति इति भावः। [वृत्यनुप्रास-च्छे कानुप्रासयोः संसृष्टिः। ‘स्रोतः स्रोत’ इति लाटानुप्रासश्च। उपमा च। श्लोकोवृत्तम]। विचिन्त्येति। ‘पुत्र इति’ पुत्ररूपेण ‘प्रतिगृहीतः’ स्वीकृतः सततमत्सहचरत्वात् इति भावः। ‘तपस्विनां’ तापसानाम् दृष्टि-रक्षण-रूपे ‘कार्ये’ व्यग्रम् आकुलं(“व्यग्रो व्यासक्त आकुले” इत्यमरः) ‘मानसं’ यस्य तादृशं ‘माम् आवेद्य’ अम्वायै ज्ञापयित्वा। विदूषक इति। ‘रक्षोभ्यः भौरूः’ भयशील [इति सहसुपेति समासः] ततः स्वार्थे कुत्सितार्थे वा कः। विदूषक इति। ‘गच्छामि’ गमिष्यामि (‘वर्तमानसामीप्ये’—३\।३\।१३१ इति भविष्यदर्थे लट्)। महाड़म्बरेणेति भावः।

** 80n.—1.** **कृत्ययोः—**कृ+क्यप् [‘विभाषा कृवृषोः’ 3.1.120]=कृत्यम्, or कृत्+क्यप् [‘ऋदुपधात् चाऽकृपिच्तेः’ 3. 1. 110] =कृत्यः duty—Bh.D. **2. द्वैधीभवति—**द्विप्रकारम् इति द्वि+धमुञ् by [‘द्वि-त्र्योश्च धमुञ्’—5. 3. 45] = द्वैधम्। Then स्वार्थेडः by [‘धमुञ्-अन्तात् स्वार्थे ड-दर्शनम्’—Vārt. 1991.]। Next मत्वर्थे अच्, द्वैधम्— having two divisions. Cf. “अभिचैद्यं प्रतिष्ठासुः आसीत् कार्यद्वयाकुलः”—ŚPB. II. I; “दोलायमानेन चेतसा”—Kād. P. 729; “न जाने सन्देहदोलामवलम्ब्य संवित्”—Nc. VIII. 48. 3. **शैले—**शिलानां समूहः (4. 2. 37) यद्वा शिलाः सन्ति अत्र इति शिला + अण् = शैलः, तस्मिन्। शैलैः will divide the river-current into several parts. So it is rejected. For similar idea, cf.“नद्या इव प्रवाहो विषम-शिला शङ्कट-स्वलितवेगः। विघ्नितसमागमसुखः मनसि-शयः शतगुणीभवति”—Vik. III. 8. “द्विधा पश्य समुद्रफेनान्”—Ra. XIII. 11. The simile is a bit defective as, the causes of ‘द्वैधीभवन’ of ‘मनस्’ and ‘स्रोतस्’ are different [i. e. ०भिन्नदेशत्व। शैलप्रतिहतत्व। Now see KA. II. 51-56.] स्रोतोवहः = स्रोतस्+वह+क्विप् कर्तरि [‘क्विप् च’ 3. 2. 76.] = स्रोतोवट्, streamlet तस्याः।4. रक्षो भीरुकं—Not a case of पञ्चमीतत्पुरुष by ‘पञ्चमी भयेन’ 2. 1. 37.Read—“भय इति स्वरुप्र-ग्रहणम्। न अर्थस्य। प्रमाणाभ्रावात्। तेन ‘वृकात् त्रासः’ इत्यादौ समासः न। कथं तर्हि

‘भोगोपरतः’ ‘ग्रामनिर्गतः’ इत्यादिप्रयोगाः। <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737812808Capture2.PNG”/> ‘सुप्सुपा’ इत्यनेन वा तदुपपत्तिरिति”—T. ‘महाब्राह्मण’—162n. 1. It may be ironical here, but the jester is expected to swell with the title without understanding the irony. **भवति—**in your worship (sarcastic). युवराज—crown prince, the reigning prince is अधिराज—Ra. III. 36.

राजा (आत्मगतम्)—चपलोऽयं वटुः। कदाचिदस्मत्-प्रार्थनामन्तः-पुरेभ्यः कथयेत्। भवतु। एनमेवं वक्ष्ये—(विदूषकं हस्ते गृहीत्वा। प्रकाशम्) वयस्य, ऋषि-गौरवादाश्रमं गच्छामि। न खलु सत्यमेव तापस-कन्यकायां ममाभिलाषः। पश्य—

क्व वयं क्व परोक्ष-मन्मथो मृगशावैः सममेधितो जनः।

परिहास-विजल्पितं सखे परमार्थेन न गृह्यतां वचः॥१८॥ (सुन्दरी)

King (Aside)—This (Brahmin) chap is a chatterbox. He might perchance betray my suit to the inmates of the seraglio. Well, to him thus I’ll speak ; (Holding Vidūṣaka by the hand—Aloud) Friend, I am going to the hermitage (solely) out of respect for the ascetics. In sooth, I have got no predilection for the hermit’s daughter. Observe-Where are we and where is a creature brought up with fawns and a stranger to (the influence) of love. Take not in earnest, my friend, the (light) word uttered in jest.

विदूषकः—अह इं [अथ किम्]। (निष्कान्ताः सर्वे)।

Vidūṣaka—Just so. (Exeunt Omnes).

द्वितीयोऽङ्क

।

(

End of the Second Act

.)

** राजेति।** ‘अयः वटुः’ माणवकः [“बालकःमानवः बालः किशोरः वटु रित्यपि” इति शब्दरत्नावली] ‘चपलः’ चञ्चलः वाचाटः अल्पवयस्कत्वात् इति भावः। ‘कदाचित्’ इति

सम्भावना द्योतकः। ‘अस्माकं प्रार्थनां’ शकुन्तलाविषये ममाभिलाषं’अन्तःपुरेभ्यः’ लक्षण्या अन्तःपुर स्थित महिषीभ्यः ‘कथयेत्’ (संभावनायां लिङ्)।‘वक्ष्ये’’ इति कर्त्रभिप्राये आत्मनेपदम्। ‘ऋषिगौरवात्’ तपस्विषु भक्तिवशात् तेषां कर्म सम्पादयितुम् इत्यर्थः।क्वेति।‘वयं’ मादृशाः विषयासक्त-मानसाः नागराः ‘क्व’ कुत्र वर्तन्ते।‘मृगशावैः’ हरिणपोतैः ‘समं’ सह ‘एधितः’ वृद्धिं प्राप्तः, अतएव ‘परोक्षः’ इन्द्रियाणाम् अगोचरः ‘मन्मथः ’ कामचिन्ता [“मन्मथो कामचिन्तायां कपित्थे कुसुमायुधे” इति मेदिनी] यस्य तादृशः कामकलाऽनभिज्ञः ‘जनः’ शकुन्तलारूपः ‘क्व’ कुत्र वर्तते [द्वौ क्व-शब्दौ महदन्तरं सूचयतः] अतः प्रणयस्याऽवकाशः नास्ति इति हृदयम्।हे ‘सखे परिहासेन’ नर्म-च्छलेन कौतुकेन इति यावत् [“द्रव-केलि-परिहासाः क्रीड़ा खेला च नर्म च” इत्यमरः] ‘विजल्पितम्’ कथितम् ‘वचः’ शकुन्तलायाम् अनुरागकथन-रूपं ‘परमार्थेन’ सत्यरूपेण [‘धान्येन धनवान्’ इतिवत् अभेदे करणे तृतीया] ‘न गृह्यताम्’ अवगम्यताम्।[ पुनरुक्तवदाभासः। वृत्त्यनुप्रासः।काव्यलिङ्गम् पदार्थवाक्यार्थरूपेण।आद्ये अर्धे विषमालङ्कारभेदः, सहोक्तिश्च।वृत्तमेतत् सुन्दरी (वियोगिनी वा)।राघवभट्टस्तु एतत् ‘वैतालीयम् वत्तम्’ इत्याह।इत्यादिना एतदन्तेन ‘संवृतिः’ नाम संध्यन्तराङ्गमुपक्षिप्तम्।तल्लक्षणंयथा—“संवृतिःस्वयमुक्तस्य स्वयं प्रच्छादनं भवेत्”।विपर्यय-नाम नाट्यलक्षणञ्च— “विचारस्य अन्यथाभावः सन्देहात्तु विपर्यय” इति दर्पणलक्षणात् ]।

॥इति श्रीमदभिज्ञान-शकुन्तल-टीकायां कुमारसन्तोषिण्यां
द्वितीयोऽङ्कः समाप्तः॥

** 81n.—1.** **वटुः—**Lit. a boy, youth, Cf. English chap or fellow”. Cf. “किमप्ययं वटुः पुनर्विवक्षुः स्फुरितोत्तराधरः"—Ku. V. 83. Here a Brahmin boy. Cf. “वटवृक्षः (हे वटो+ऋक्षः) मया दृष्टः वारिवारणमस्तके।तावत्तत्र न गच्छामि यावत् सोऽपि न गच्छति”—Vidagdha-mukha-mandanam. ‘एषोऽपि स दुष्टबटुकः’—MK. V. 2. कदाचित्—“कदाचित्-शब्दः सम्भावनां द्योतयति”—N. Cf. “ कदाचित् अनभिमत स्मर-विकार-दर्शन-कुपितोयंशापाभिज्ञां करोति माम् अदूरकोपा हि मुनिजनस्य” &c.—Kād. 1st. Part. “कदाचिदसौ वैलक्ष्यादस्मा-

नालोक्यापसर्पत्येव तच्चतुर्ष्वपि पार्श्वेष्ववहिता” &c.—Ibid. 2nd. Part. अस्मत् प्रार्थनां—The whole affair of my pursuit after a wild girl. 3. अन्तःपुरेभ्यः—4n.3; हस्ते(गृहीत्वा)—Instead of २या ३या’locative’ is used by विवक्षा। Read “ब्याददाने चतुर्थी स्यात् दर्शने कथनेऽपि च। आदायकरणे योगे सप्तमी कश्चिदिष्यते’—Hari qtd. Sumatibijaya under Ra. II. 28 ; “हस्ते गृहीत्वा मारीचं रावणः वाक्यमब्रवीत्”—Rām. III. 42. 13 ; ‘आलाने गृह्यते ‘‘हस्ती’—MK ; ‘गोतमीहस्ते विसर्जयिष्यामि’—Sak. III ; 153n. 4. **अभिलाषः—**94n. 4. **4. वक्ष्ये—**Atmp. because if Vidūṣaka is put off scent, the benefit goes to the king. 5. **वयं—**Refers to the kings in general who are always accustomed to deal with city-bred beauties, and are thoroughly acquainted with all the arts of fascination.क्व—क्व–14n. 8 ; 1 PP. 4. 55. 25.27. “क्वायं’ हरिण इव वनवासनिरतः स्वभाव-मुग्धोजनः, क्वच विविध-विलास रस-राशिर्गन्धर्वराजपुत्री”—Kād. 596. 6. **परोक्ष—**अक्षि = इन्द्रिय (1n. 9). “अक्ष्णः परम् इति विग्रहे समासान्त-विधानसामर्थ्यात् अव्ययीभावः”—SK. Next (समासान्त) अच् by GS. ‘प्रतिपरसमनुभ्योऽक्ष्णः’। But BD remarks—‘परोक्षै लिट् (2171) इति ‘निपातनात् परस्य ओकारादेशः’। Hence परोक्षम् and not पराक्षम्। Next मत्वर्थे अच्, gives ‘परोक्ष’। मन्+क्विप् भावे [‘संपदादिभ्यः क्विप्’—Vārt. 3. 3. 94; ‘न’ dropped by ‘गम्यादीनाम् इति वक्तव्यम्’—Vārt. 6. 4. 40 ; ‘तुक्’ by ‘ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्’ 6. 1.71.]= मत् consciousness ‘मथः’ (विलोड़ने) + पचादि अच् कर्तरि, 3. 1. 134.= मथः। ‘मतः’ [चेतनस्य ]—मथः’ = मन्मथः Killer ofconsciousness—Bh.D.Read “यस्मात् प्रमथ्यचेतस्त्वं जातोऽस्माकं तथाविधेः। तस्मात् मन्मथ-नाम्ना त्वं लोके ख्यातो भविष्यसि”—Kālikā Purāṇa. II. 4 ; विद्धशालभञ्जिका 1. 15.परोक्षमन्मथः is used in a double sense viz., (i) One unacquaintedwith love matters.(ii) One who is inwardly in love. 7. **परमार्थेन—**The king

requests the jester not to take seriously what was said before (i. e. the fact that he was enamoured of a hermit girl). For she being a woman brought up in the forest and having no culture and art (n. 5) has no power to cater for the peculiar taste of a King, a townbred individual who is intimately acquainted with the beautiful accomplished ladies of the society. Hence any attachment between them is not within the nature of things and hence absolutely absurd. Mark that the duplicity of the king does not stigmatise his character—Vide 37n. 1. The king does not like to offend anyof his consorts for whom at present he has practically no real love. For this दाक्षिण्य—Vide. 195n. 4. ‘अन्वसंक्रान्तहृदयोऽपि प्रथमसंभावनाम् अपेक्षते’— Sānumati’s speech. Act. VI. infra.

** Remarks:—**Our poet very skillfully introduces the summons of the queen mother, with a view to removing Vidūṣaka from the scene of Duṣyanta’s courtship with Śak., which plays an important part in the development of the plot. From the last verse, the jester is made to believe that the alleged love between the king and Śak. is sham. Thus the last shadow of Śak.’s affair is blotted out of his memory. The Jester’s ignorance of the Gāndharva marriage, is a sine qua non as the slightest knowledge in him would give rise to an impossible situation in the 5th Act by baffling the imprecation of Durbāsā. For he being a veritable babbler, would have told others about it and himself being an eye-witness would have surely remembered her face.

** Time-analysis of Act II.**—The Second Act commences early in the morning of the next day after the events described in Act. I. (“ह्यः किल अस्मासु अवहीनेषु ‘&c.’ एवमेव चिन्तयतः मे प्रभाता अक्ष्णोः रजनी”—Vidūṣaka’s speech).The season is the same (‘ग्रीष्मविरलपादपच्छायासु’)।The conversation of Vidūṣaka & the king ended late in the noon (अस्मिन् पादप-च्छायाविरचितवितानसनाथे &c.)।

_________________

तृतीयोऽङ्कः

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1734504947Untitled-1.jpg"/>

(ततः प्रविशति यजमान-शिष्यः)।

शिष्य (कुशानादाय)—अहो महानुभावः पार्थिवो दुष्यन्तः। येन प्रविष्ट-मात्र एव आश्रमं तत्रभवति निरुपप्लवानि नः कर्माणि संवृत्तानि।

का कथा बाण-सन्धाने ज्या-शब्देनैव दूरतः।

हुङ्कारेणेव धनुषः स हि विघ्नान् व्यपोहति॥१॥

(पथ्यावक्त्रं)

यावदिमान् वेदिसंस्तरणार्थम् दर्भान् ऋत्विग्भ्यः उपहरामि। (परिक्रम्याऽवलोक्य च। आकाशे—प्रियंवदे, कस्येदमुशीराऽनुलेपनम् मृणालवन्ति च नलिनी-पत्राणि नौयन्ते। (श्रुतिमभिनीय) किं ब्रवीषि ? आतपलङ्घनात् बलवदस्वस्था शकुन्तला। तस्याः शरीर निर्वापणाय इति। तर्हि प्रियंवदे, यत्नादुपचर्यताम्। सा हि तत्रभवतः कुलपतेरुच्छ्वसितम्। अहमपि तावद्वैतानिकं शान्त्युदकम् अस्यै गौतमीहस्तेविसर्जयिष्यामि।

(निष्क्रान्तः)।

विष्कम्भकः। (Prelude)

(Then enter a disciple of the sacrificial priest) Disciple (Gathering Kus’a-grass)—Oh, of great puissance is king Duṣyanta! For, immediately on His Highness’ entrance into the hermitage, our rites have become free from let. What speak of aiming the dart? For, by the mere twang of his bow-string from afar, he, removes all impediments as if with an (angry) roaring of the bow. I will just deliver these turfs to the sacrificer for strewing on the

altar. (Turning round, looking about—In the air) Priyaṁvadā ! for whom are these vetiver (cuscus) salve and (these) fibrous lotus- leaves being carried? (Gesticulating listening) What ! do you say “(These are) for cooling the body of Śakuntalā, who is extremely indisposed owing to a sun-stroke.“Then let her be carefully attended. She is indeed the (very) life of the revered patriarch. Meanwhile I too will send (for her) evil-averting sacrificial, water through the hands of Gautamī. (Exit.)

** V. L.—**Dr. alone reads कुशानादाय separately after शिष्यः।‘महानुभावः पार्थिवो’—R. V. ‘महाप्रभावो राजा’— B. M. S. ‘प्रविष्टमात्रे’—R. V. ‘येन प्रविष्टमात्रे’—B. M. ‘निरुपप्लवानि’—B. M. S. K. ‘निरुपद्रवाणि’— R. V. ‘संवृत्तानि’—B. M. S. ‘प्रवृत्तानि भवन्ति’—R. V. ‘उपद्वरामि’—B. M. S. ‘उपनयामि’—R. V. ‘श्रुतिमभिनीय’—B. V. M. S. ‘आकण्य’—R. ‘यत्रादुपचर्यताम्’—B. M. S. ‘त्वरितं गम्यताम्’—R. V.कुलपतेः’—S.कण्वस्य’—R. V. तत्रभवतः कुलपतेः—B.

** तत इति।**‘‘यजमानस्य’ कस्यचित् यष्टुः,(‘यष्ठा च यजमानश्च’ इत्यमरः) ‘शिष्यः’ छात्रः [क्यप्,–३\।१\।१०९; ‘शास् इट् अङ् हलोः’ ६ \।४\। ३४; ३४८६]। शिष्य इति।‘अहो’ इति विस्मये। ‘महान् अनुभावः’ प्रभावः[ ‘अनुभावः प्रभावे स्यात् निश्चये भावसूचके’ इति विश्वः] यस्य तादृशः। ‘तत्रभवति’ पूज्ये’। ‘प्रविष्टः एव’ इति प्रविष्टमात्रम् (मयूरव्यंस-कादित्वात् नित्यसमासः) तस्मिन्। ‘निर्गता उपप्लवाः’ उत्पाताः विघ्नाः इति यावत् [‘उपप्लवः सैं हिकेये विप्लवोत्पातयोरपि’ इति मेदिनी। येषां तानि। [अत्र राक्षस-निराकरणे कारणे वक्तव्ये कार्य रूपकर्म-निरुपप्लवतोक्तेः पर्यायोक्तालङ्कारः]।का कथेति। बाणानां शराणाम् ‘सन्धाने’ योजने ‘का कथा’ तत्कथापि नास्ति। ‘स हि’ राजा ‘दूरतः’ दूरात् ‘ज्यायाः’ धनुर्गुणस्य ‘हुङ्कारेण’ ३\३\१०९ हम् इति ध्वनिना ‘इव विघ्नान्’ यज्ञ-नष्ठकारि-राक्षसान् ‘व्यपोहति’ दूरीकरोति। [‘का कथा इत्यत्र अर्थापत्तिः। ‘हुङ्कारेण इव’ इत्यत्र समासोक्तिगर्भोत्प्रेक्षा, धनुषश्वेतनत्वारोपात्। पथ्यावक्तं वृत्तम्]। यावदिति। ‘यावत्’ इति वाक्यालङ्कारे। विद्यते पुण्यम् अस्याम् इति ‘वेदिः’ परिष्कृता भूमिः

तस्याः ‘संस्तरणार्थम् आच्छादनार्थम् ‘ऋत्विग्भ्यः’ याजकेभ्यः [‘आग्नीध्राद्याः धनैर्वार्या ऋत्विजो याजकाश्च ते’ इत्यमरः] ‘उपहरामि’ संगृह्य तेभ्यो ददामि। आकाशे इति। [तल्लक्षणं यथा दशरूपके—“किं ब्रवीष्येवमित्यादि विना पात्रं ब्रवीति यत्। श्रुत्वेवाऽनुक्तमप्येकस्तत् स्यादाकाश-भाषितम्”॥] ‘उशीरस्य’ वीरणाऽऽख्य-तृण-मूलस्य [“स्याद्वीरणं वीरतरम्, मूलेऽस्य उशीरमस्त्रियाम्” इत्यमरः॥ ‘खस्’ इति भाषा, इति शब्दकल्पद्रुमः॥ ‘अनुलेपनम्’ (करणे ल्युट् ३।३।११७) ‘मृणालवन्ति’ विसयुक्तानि (‘मृणालं नलदे क्लीबं, पुंनपुंसकयोर्विसे’ इति मेदिनी। ‘नलिनी-पत्राणि’ पद्मपर्णानि। ‘श्रुतिमभिनीय’ प्रत्युत्तरम् अश्रुतमपि श्रुतमिति प्रदर्श्य। ‘आतपेन’ सूर्यकिरणेन ‘लङ्घनात् अभिभवात् सौरोत्तापवशात् इति भावः। ‘बलवत्’ अतीव ‘अस्वस्था’ पीड़िता ‘शरीरस्य निर्वापणाय’ तापोपशमार्थम् ‘यत्रात्’ यत्रम् अवलम्बा ‘उपचर्यताम् सेव्यताम्। ‘सा हि’ शकुन्तला ‘कुलपतेः’ कण्वस्य ‘उच्छ्वसितम्’ जीवनमेव [अजहल्लिङ्गत्वात् उद्देश्यविधेययोः लिङ्गाऽनैक्यम्]। ‘वितानस्य’ इदं ‘वैतानिकं यज्ञीयं (‘वितानं यज्ञउल्लोचे विस्तारे पुंनपुंसकम्’ इति मेदिनी) ‘शान्त्युदकम्’ अरिष्टनाशक’ मन्त्रपूतम् अवभृथोदकम्। ‘गौतमीहस्ते’ विवक्षावशात् आधारत्वम्। [“गौतमी नाम कण्वस्य भगिनी इति कथ्यते” इति काटयवेमश्रीनिवासपादाः] ‘विसर्जयिष्यामि’ प्रेरयिष्यामि [सृजतेर्णिच् स्वार्थे]। विष्कम्भक इति। तल्लक्षणं तु दर्पणे—[‘वृत्त-वर्त्तिष्यमाणानां कथांशानां निदर्शकः। संक्षिप्तार्थस्तु विष्कम्भ आदावङ्कस्य दर्शितः॥ मध्येन मध्यमाभ्यां वा पात्राभ्यां सम्प्रयोजितः। शुद्धः स्यात्, स तु सङ्गीर्णो नीचमध्यमकल्पितः]। तदयमेकेकृतश्रद्धः।

** 82n.—1.** यजमान &c.—(Ra. XVIII. 12)-a regular performer of sacrifice. यजते इति यज+शानन् [“पुङ -यजोः शानन्” 3. 2. 128.] or [शानच् by 3. 2. 124.] = यजमानः। शांस्+क्यप् कर्मणि [‘एति-स्तु-शास्-वृ’—3. 1. 109]= शिष्यः। ‘आ’ = ‘इ’ by ‘शास्-इद-अङ् हलोः’. 6. 4. 34 and ‘स’= ‘ष’ by ‘शासिवसिघसीनाञ्च’ 8. 3.19.**कुशानादाय—**The pupil soliloquises while gathering Kuśa. This makes the remarks more natural than when he enters Kuśa in hand and delivers speech and walks away in the formal theatrical manner.

2. निरुपप्लवानि—उपप्लव= obstruction, calamity. Ra. II. 48 ; Ku. V.61; IV. 49 ; ‘वाङ् मात्रेण’—Act II ; दृष्टमात्रस्य—Ibid. 3. हुङ्कारेण—हुम्+कारः= हुंकार [‘वर्णात् कारः’—Vārt. 3. 3.108.] Read “अकारः, ककारः, <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737958068Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737958068Capture2.PNG"/> हुङ्कारः,—कार-प्रत्ययस्य धातोः अविहितत्वेऽपि अधिकारबलात् कृत्संज्ञा। तेन कृत् प्रत्ययान्तत्वात् प्रातिपदिकत्वम्, प्रयोजनाभावात् ककारस्य न इत्संज्ञा”—Prabhā, ‘हुङ्कार’ is any sound of defiance. Cf.—“अनुहुङ्कुरुते घनध्वनि न हि गोमायुरुतानि केशरी”—S’PB. XVI. 25. “हुङ्कारगर्भैः द्विषतां शिरोभिः"—Ra. VII. 58; Ku.V. 54. Here however the ‘bow’ is compared to ‘Rudra’ and the ज्याशब्द to हुङ्कार of Rudra. Kāli. elsewhere in Ku. II. 26. refers to Rudra’s making हुङ्कारः। Cf.—“आवर्जितजटा मौलिविलम्बिशशिकोटयः। रुद्राणामपि मूर्धानः क्षतहुङ्कारशंसिनः”॥ ‘प्रतिशब्दोहि हरेः हिनस्ति नागान्’—Vik. I. ‘हुंकारेण बारयति’—PC. II. 4. **व्यपोहति—**वि+अप+ऊह+लट्—ति optionally Atmp. by “उपसर्गादस्यत्यूह्योः वेति वाच्यम्”—Vārt. 2701 But here the king removes obstacles, the benefit of which is enjoyed by the sages, so Prmp.—‘दुःखानि अपोहति’—UC, II. 19 **5. ऋत्विग्भ्यः—**ऋतौ ऋतौ यजति इति ऋतु+यज् +क्विन् [“ऋत्विक् दधृक् स्रग्”—&c. 3. 2. 59] = ऋत्विक् निपातने। One sacrificing at prescribed times. ‘अग्न्याधेयम् पाकयज्ञान् अग्निष्टोमादिकान् मखान्। यः करोति वृतो यस्य स तस्यर्त्विग् इहोच्यते” ॥—MS. II, 143. 6. **आकाशे—**This stage—direction is used when there is only one actor present in the stage who gesticulates to see some one outside to whom he puts some question and simultates to hear something in reply which he repeats for the sake of the audience by asking the question “किं” ब्रवीषि” &c. This is necessary for the avoidance of unnecessary introduction of a new character. श्रुतिमभिनीय—‘तच्च पार्श्वानतेन शिरसा स्तब्ध न नेत्रेण’—R. 7.**उशीर &c.—**उशीर (Andropagon Muricatum, Cuscus) is a kind of fragrant grass-root (खस्) renowned for its cool-

ing properties and is used in India in trellis for cooling the air; MK. X. 23 ; Kalpa. P. 124 ; <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737867647Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737867647Capture2.PNG"/>फलीनीलोध्र सेव्यम् उशीरम्’—CS.Read NC. IV. 112—116 for treatment with उशीर। For the soothingproperties of मृणाल, Cf.—<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737867647Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737867647Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737867647Capture2.PNG"/>‘शीताम्बु शीतलतरैश्व शयानमेवम् हारैः मृणालवलयैः अबला स्पृशेयुः’—Ss. आतप-लङ्घनात्— From an attack of the sun, or moving in the sun (HS). लङ्घनन्तु <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737867647Capture2.PNG"/> क्रमेन प्लावनेऽपि च’—Medini, **०निर्वापणाय—**For refrigerating; अङ्गानि* निर्वापय’—Ra. III. II; Ra. XII. 63; XIX. 56; S’ak. III. 13; 51n. 1. 8. भगवतः कण्वस्य—(R) is rejected, for a disciple should not utter the name of hispreceptor. Cf.—‘आत्मनानाम गुरोर्नाम नामातिकपणस्य च।श्रेयष्कामो न गृह्णीयात् ज्येष्ठपुत्र-कलत्रयोः॥ इति कर्म्मलोचनम्। (16n, 2). **9. उच्छ्वसितम्—**उत्+श्वस्+क्त भावे+ ‘breath, the very life’—Apte. Cf.आसन्न परिग्रहणेति पित्रोरुमा विशेषोच्छ्वसितं बभुव"—Ku, VII. 4. “I say, my daughter is my flesh and blood”—Merchant of Venice. III. 1. afai—SPB. XIV. 10; the evil—averting holy water of VS. III. 16. **10. शान्त्युदकम्—**is the evil-averting holy water of the sacrifice like the ’eau benite’ of Roman Catholics. This sentence has been very cleverly put in the mouth of the disciple to serve an important purpose, for which vide‘इदो इदो अज्जा गौतमी sc. at the close of this Act **गौतमीहस्ते—**81n. 3. &c. विसर्जयिष्यामि— वि+सृजordinarily means ’to send’, ’to despatch. Cf. भोजेन दूतो राघवे विसृष्टः’—Ra. V. 39. Hence खार्थे णिच्। Cf. “विसर्जयामास तदा विभीषणम्”—Rām. VI. 10. 29; 36, 22. **11. विष्कम्भकः—**Prelude. “Explication”—Dr. Hall. It is a dialogue or a monologue carried on between characters other than the chief ones, which connects the preceding with the subsequent act by informing the audience of what has

occurred in the interim, either by direct statement or by indirect suggestions. It is ‘‘शुद्ध” when carried on by one or more minor (मध्यम) characters in Skt. in high tone, and ‘सङ्कीर्ण’ when by characters minor as well as low (नीच) in Prākṛt in low tone. Here it is शुद्ध। It makes us know that the king, true to his promise, went to the penance-grove and drove away the fiends; and his lady-love Śak. also like his ownself was suffering from love-sickness. The word is from ‘ष्कम्भ’ (to bind firmly together). “विष्कम्भते प्रजारिष्टं, विष्कभ्राति यमाद्वयम्। विष्कभ्रीति परोद्योगं तपः शोर्य बलेन यः”— KR. 81 ; 189n, 8.

(ततः प्रविशति कामयानाऽवस्थो राजा)। राजा (निःश्वस्य)—

जाने तपसो वीर्यं सा बाला परवतीति मे विदितम्।

अलमस्मि ततो हृदयं तथापि नेदं निवर्तयितुम्॥२॥ (आर्या)

(Then enter the king in the air of one in love). King (Sighing)—I know the potency of penance and I do know that that girl has a master. And yet I cannot turn away (my) heart from her.

** V. L.—**’ कामयान’—R’s Com ; V. ‘समदन’—B. M. ‘कामयमान—R. S.

तत इति। ‘कामयानस्य’ सञ्जात- मन्मथस्य ‘अवस्था’ इव अवस्था यस्य तादृशः। जान इति। ‘तपसः वीर्यं शक्तिं ‘जाने’ क्रुद्धाः सन्तः तपःप्रभावेण ऋषयः दोषिणं मां दग्धुं, समर्थाः, तन्मे विदितम् अस्ति। अतः शकुन्तला बलात् ग्रहणीया न भवति इति भावः। ‘सा बाला’ शकुन्तला (‘प्रक्रान्त-प्रसिद्धाऽनुभूतार्थेषु यच्छब्दः तच्छन्दं नापेक्षते’) ‘परवती’ पराधीना ‘इति मे विदितम्’ (‘तस्य च वर्तमाने’ इति कर्तरि षष्ठी २।३।६७ ; ३।२।१८८ यद्वा ‘मे’ इति ‘मया’ इत्यर्थे अव्ययम्। एतत्तु प्राक् व्याख्यातम्)। अतः पितरि अननुमोदिते नोद्वाह्मा। एवं चेत् अस्या अनुरागेण अलम् इति वितर्कयन् आह ‘तथापि" अभिलाष-सिद्धिः दूरापा इति जानन्नपि ‘इदं’ ‘हृदयम्’ कर्तृ। ‘ततः’ शकुन्तलायाः (“वारणार्थानामीप्सितः” १।४।२७ इति पञ्चमी) ‘निवर्तयितुम्’ ३।४।६६ परावर्तयितुम् ‘अलम्

समर्थः (अलं भूषण-पर्याप्ति-शक्ति-वारण वाचकम्’ इति वैजयन्ती) ‘न अस्मि। अत्र प्रस्तुतप्रशंसा। वेदन-क्रियायाः हृदय-निवर्तनक्रियायाश्च विरोधः। श्रुतिवृत्त्यनुप्रासौ। आर्या जातिः। पूर्वार्धे प्रक्रमभङ्गदोषः]।

** 83n.—1. कामयान–**(Cf. ‘कामयानमिव स्त्रियः’—Rām. II. 100. 23. ‘कामयानं कामयमानं कामुकम्’—Rāma.)—Libidinous Kāli. has used it elsewhere—राजयक्ष्मपरिहानिराययौ, कामयान—समवस्थया तुलाम्’—Ra. XIX. 50. This is a Vedic form, for कम् takes ‘णिङ्’ स्वार्थे’ by “कमेर्णिङ्” 3 1.30 and शानच् comes next and the form expected in भाषा is ‘कामयेमान’ [‘तमालिकां कामयमानः शुकः—Kād. p. 718 ; ‘इतिहासनिबन्धेषु कामयमानानां’ &c—before 89n, infra.] by “आनेमुक्” 7. 2. 82.—“अकारान्त शब्दात् परवर्तिनः आन्प्रत्ययात् पूर्वं मकारागमो भवति।”—Prabhā. But मुमागम is barred by “सर्वे विधयः छन्दसि वैकल्पिकाः”—BD. MN. following VM. remarks:—कामयते विषयान् इच्छति कामयानः।कमेः णिङन्तात् शानच्। अनित्यम् आगम-शासनम् इति सुमागमाभावभावः। एतदेवाभिप्रेत्य उक्तं वामनेनापि—‘कामयान-शब्दः सिद्धः अनादिश्च’—KSV. V. 2. 83. 2. जाने—“अनुपसर्गात् ज्ञः” 1. 3. 76. इति आत्मनेपदम्। “परार्ये गां जानाति’—Prabhā, 3. **निवर्तयितुम्—**नि+वृत्+णिच्+तुमुन्by “पर्याप्तिवचनेषु अलमर्थेषु”—3. 4. 66. 4. परवती—70n, 2 ; “ एतस्मिन्नतिक्रमे परवतीयम्”—Māla, III ; Rām. III. 18. 9.

(मदन-बाधां निरूप्य)। भगवन् कुसुमायुध ! त्वया चन्द्रमसा च विश्वसनीयाभ्यामतिसन्धीयते कामि-सार्थः

।

कुतः—

तव कुसुम शरत्वंशीत-रश्मि त्वमिन्दोर
द्वयमिदमयथार्थंं दृश्यते मद्विधेषु।

विसृजति हिम-गर्मैरग्निमिन्दुर्मयूखैस्,
त्वमपि कुसुम-बाणान् वज्र-सारी-करोषि॥३॥ (मालिनी)

(Gesticulating pangs of love) Almighty god of flowery shafts ! the whole guild of lovers are being overreached by thee and the moon, who are (apparently) deserving of confidence. For—Your flowery shafts and the cold rays of the moon, both appear untrue for (men) in my plight. The moon with frost-wombed beams discharges fire, and you also make your flowery shafts, hard as adamant.

** मदनेति।** ‘मदनेन’ कामदेवेन कृतां ‘बाधां’ पीड़ां ‘निरूप्य’ अर्थात् लोलितेन शिरसा, दोलेन हस्तकेन, शुन्यया दृष्ट्या अभिनीय। ‘कुसुमायुध’ कन्दर्प ! (तथाचोक्तंदर्पणकारेण-“मीर्वीरोलम्बामाला धनुरथ विशिखाः कौसुमाः पुष्पकेतोः”) ‘त्वया चन्द्रमसा’ चन्द्रेण ‘च विश्वसनीयाभ्यां’ विश्वास-स्थानाभ्याम्, आयुधानां कुमुमघटितत्वात्, रश्मीनां शीतलत्वाच्च। ‘कामिनां’ ‘सार्थः समूहः (“सार्थः वणिक्समूहे स्यात् अपि संघातमात्रके” इति मेदिनी) ‘अतिसन्धीयते’ प्रतार्यते (‘वञ्चनञ्चाति-सन्धानं व्यलीकञ्च प्रतारणम’ इति हेमचन्द्रः)। तवेति॥—‘तव’ प्रकरणात् कामदेवस्य ‘कुसुमानि’ एव ‘शराः’ यस्य तस्य भावस्तत्। ‘इन्दोः चन्द्रस्य ‘शीता’ हिमाः (‘वेतसे बहुवारे ना गुणे शीतम्, हिमे त्रिषु’ इति रभसः) ‘रश्मयः’ किरणाः यस्य तस्य भावस्तत्। शराणां सौकुमार्यं, रश्मीनां शीतलत्वम् ‘इदं’ द्वयम्’ उभयं ‘मद्विघेषु’ विरहिषु इत्यर्यः (अत्र मयि विशेषे प्रस्तुते सामान्यस्य उक्तेः अप्रस्तुतप्रशंसा) न यथार्यम् ‘अयथार्थ’ विपरीतार्थम्। (विरुद्धार्थः अव नञ्। तथा चोक्तम्—“तत्सादृश्यम् अभावश्चतदन्यत्वम् तदल्पता।अप्राशस्त्यं विरोधश्च नञर्थाः षट् प्रकीर्तिताः”॥) ‘दृश्यते’ अनुमीयते इत्यर्थः। तद्धेतुमाह ! ‘इन्दुः हिमं’ तुहिनं ‘गर्भे’ येषां तैः ‘हिमगर्भैः’ शीतलैः ‘मयूखैः’ ‘किरणैः’ अग्निं विसृजति’ वर्षति (गुणद्रव्ययोर्विरोधः)। ‘त्वमपि कुसुमवाणान् वज्रस्य सारः’ स्थिरांशः इव ‘सारः’ येषां ते ‘वज्रसाराः’। अवज्रसारान् वज्रसारान् इव करोषि दृढ़ीकरोषि इत्यर्थः। [अत्र अयथार्थं प्रति परार्धवाक्यार्थद्वयस्य हेतुत्वात् वाक्यार्थ हेतुकं काव्यलिङ्गम्। विप्रलम्भस्वाभाव्यात् आभासत्वम्, इति विरोधाभासालङ्कारः। कुसुमेषु यद्वाणत्वमारोपितम् तद्विरह-दुःखदत्वेन प्रकृतोपयोगीति परिणामश्च।सिद्धान्तवागीशमते विषमालं कारश्च। छेक-वृत्त्यनुप्रासौ। अत्र गुणातिपात नाम नाट्यलक्षणमुपक्षिप्तम्“गुणातिपात कार्यं यद्विपरीतं गुणान् प्रति” इति दर्पणलक्षणात्। मालिनीवत्तम्]

** 84n.—1. अतिसन्धीयते**—अति+सम्+धा means ’to deceive’

(Com). Cf. ‘परातिसन्धानमधीयते’ &c.—177n.4. कामि सार्थः—(HS) preferable to ‘कामिजनसृार्थ’ which is tautologous. विश्वसनीयाम्यां—“क्व च ते विश्वसनीयमायुधम्”—Mālā III. 2. 2. कुसुम-शरत्वं—According to the poetic convention, the arrows of Cupid consist of five flowers. (Com). Read “पञ्चपुष्पायुधः योगी पुष्प-कोदण्डमण्डितः॥ हर्षणंरोचनाख्यं च मोहनं शोषणं तथा। मारणञ्चेति संज्ञाभिर्मुनिमोहकराण्यपि”॥—Kālikā Purāṇa. II ; “अरविन्दमशोकञ्च चुतञ्च नवमल्लिका। नीलोत्पलञ्च पञ्चैते पञ्चबाणस्य सायकाः”॥ Also GG. X. 14 ; PC. I. 3 ; NC. I. 46 ; 49 ; Ku. III. I0. 3. शीत-रश्मित्वं—श्यै+क्तः [3. 4. 72] = शीतः। ‘य’ = ‘इ’ by [“द्रव्यमूर्ति- स्पर्शयोः श्यः” 6. 1. 24. ]। ‘इ’ = ई by [‘हलः’ 6, 4. 2.]। Thus ‘शीतः स्पर्शः’ but ‘शीनं (घनीभूतम्) घृतम्’। “अन्यत्र श्यानः( सङ्कुचितः) वृश्चिकः” [ 8. 2. 47. ]। 4. **अयथार्थं—**Not accurately correct. Here नञ् is विरुद्धार्थवाचक। 5. हिम-गर्भैः &c.—(Cf. ‘शुकगर्भ’—I. 13). It is queer that the king refers to the unbearableness of the moon-light-at noon tide. This is due to his being ‘कामार्त’। Cf. “कामार्ता हि प्रकृतिकृपणा श्चेतनाचेतनेषु”—MD. I. 5. For similar idea Cf. “लोकानन्दकरोऽपि चन्द्रवदने वैरायते चन्दमाः” &c.—Puṣpa-bāṇa-vilāsa, 8, “सपदि सुधानिधिरपि तनुते तनुदाहम्”—GG. IV. 7; V. 3 : IX 10; “नन्दन-वन वाताः शिखिन इव”—Vik. II. “कुसुमशयनंप्रत्यग्रंन चन्द्रमरीचयो” &c.—Vik. III. 9. “तथाहि मृणालिन्याः शिशिरकिसलयमपि हुताशनायते, ज्योत्स्ना अपि आतपायते”—Kād. P. 802 ; Ku. V. 55. 6. R. notices ‘प्रक्रमभङ्गदोष’ here, for in the first half, the moon is mentioned after ‘Cupid, while the order is reversed in the second half. “उत्तरार्धे क्रम-प्रक्रमभङ्गः। विरहिणो राज्ञः वचनम् इति परिहर्तव्यः”। R also suggests an amendment “त्वमिह कुसुमबाणान् वज्रसारान् विधत्से। विसृजति स च बह्निं शीतगर्भैर्मयूखैः। इति वा पाठः।” There is no कथितपददोष as

repetition of the words has avoided the fault ‘प्रतीतित्र्यवधान’ (“इन्दुशब्दानुपादानात् कथितपददोषाभावश्च भवति”)। Cf.—“उदेति सविता ताम्रः ताम्र एवास्तमेति च”—SD. VII. where ताम्र though mentioned twice is not a fault. Cf. The idea of the Śloka with that of Mālā. III. 2

. (सखेदं परिक्रम्य)। कृ नु खलु संस्थिते कर्मणि सदस्यैरनुज्ञातः। खिन्नमात्मानं विनोदयामि। (निःश्वस्य)। न च प्रियादर्शनादृते शरण मन्यत्। यावदेनामन्विष्यामि। (सूर्यमवलोक्य)। इमामुग्रातप-वेलां प्रायेण लता-वलयवत्सु मालिनी-तीरेषु ससखोजना शकुन्तला गमयति तत्रैव तावद् गच्छामि (परिक्रम्याऽवलोक्य च)। अनया बाल-पादप-वीथ्या सुतनुरचिरं गतेति तर्कयामि। कुतः—

सम्मोलन्ति न तावद्वन्धन-कोषास्तयावचित-पुष्पाः।

क्षीर-स्निग्धाश्चामी दृश्यन्ते किसलय-च्छेदाः॥४॥

(आर्या)

(Pacing dejectedly) The sacrifice being over, dismissed by the (assembled) priests, where shall I possibly soothe my distressed self ? (Sighing) What else but a sight of (my) darling is my recourse ? I will seek her. (Glancing at the sun) This extremely sultry hour Śakuntalā usually passes with her friends in the creeper-bowered banks of Malinī. I will just go there. (Turning round and looking) Methinks the fair-figured (maiden) has passed by this corridor of young trees not long ago. For—The sheaths of (blossom)—stems whence flowers have been culled by her, are not yet closed, and younder fragments of (tender) leaf-lets are seen (still) unctuous with milky saps.

** V. L.—**‘खिन्नमात्मानम्’—B. ‘श्रमक्लान्तम्’—R. M. V. S. ‘न च प्रियादर्शनात्’—B. ‘किं नु खलु प्रियादर्शनात्’—R. V. M. S. “अनया &c. and the following Ś1. occur in B. M. Ryder, but omitted by R. V. S.

** क्वेति।** ‘संस्थिते’ अवसिते निष्ठां गते इति यावत्। ‘सदस्यैः’ [‘तत्र साधुः’

४ ४ ९८ इति यत्] विधिज्ञैःतापसैः (‘सदस्याः विधिदर्शिनः’ इत्यमरः) ‘अनुज्ञातः’ यागस्य निष्ठां गतत्वात् विश्रमाय समादिष्टः ‘खिन्नं खेदप्राप्तम्। ‘विनोदयामि’ विनोदेन कौतुकेन क्लेशम् अपहरामि इति भावः। ‘ऋते’ विना। (‘पृथक् विनाऽन्तरेणर्त्ते हिरुङ् नाना च वर्जने’ इत्यमरः) ‘अन्यत् शरणम्’ आश्रयः। [“ततः प्रविशति” इत्यादिना एतदन्तेन उद्वेगः नाम पञ्चमावस्था सूचिता। तल्लक्षणं तु ‘मनसः कम्प उद्वेगः’ इति]। प्रायेण वहुल्येन न तु सर्वदा (‘प्रायश्चानशने मृत्यौ प्रायो बाहुल्य तुल्ययोः इति विश्वः) ‘लतानां वलयानि’ वेष्टनानि निकुञ्जानि इति भावः। तानि सन्ति येषां तादृशेषु लताकुञ्जसनाथेषु ‘तीरेषु’ तीर- स्थितेषु भूभागेषु [एकत्रावस्थानात् बहुवचननिर्देशः। “भाद्र-कृष्ण-चतुर्दश्यां यावत् आक्रमते जलम्। तावद्गर्भं विजानीयात्, तदन्यत् तीरमुच्यते” इति प्रायश्चित्ततत्त्वे]। ‘सखीजनेन’ अनसूया- प्रियंवदाभ्याम् च ‘सह’। ‘उग्रः’ दुःसहः ‘आतपः’ सूर्यकिरणः यत्र तथाविधां ‘वेलां’ समयं ‘गमयति’ यापयति। ‘सुतनुः’ सुन्दरदेहा शकुन्तला ‘अनया बालपादपानां वीथ्या’ पङ्क्त्या ( ‘वीथी पंक्तौ च गृहाङ्गे च रूपकान्तर- वत्मनोः’ इति मेदिनी)। यद्वा ‘बालपादपसनाथा वीथी’ वर्त्म (शाक-पार्थिवादिः) तथा। [अत्र ‘विचारों’ नाम नाट्यलक्षणमुपक्षितम्। “विचारो युक्तवाक्यैः यदप्रत्यक्षार्थसाधनम्” इति तल्लक्षणात्]। सम्मीलन्तीति। ‘तया’ शकुन्तलया ‘अवचितानि’ छिन्नानि ‘पुष्पाणि’ कुसुमानि येभ्यः तादृशाः ‘बन्धनकोषाः’ प्रसव-बन्धनकोषाः वृन्तकोषा इति यावत् (‘वृन्तं प्रसवबन्धनम्’ इत्यमरः) इदानीमपि ‘तावत्’ इति साकल्ये (‘यावत् तावच्च, साकल्येऽवधौ मानेऽवधारणे’ इत्यमरः) ‘न सम्मीलन्ति’ सङ्कोच’ प्राप्तुवन्ति। बहुपूर्वं सञ्चये तु सम्मीलन्ति एव इत्याशयः। ‘अमी’ पुरतः स्थिताः पल्लवानां ‘छेदाः’ शकलाः (इति मेघदूत- टीकायां मल्लिनाथः) ‘क्षीरेण’ निर्यासेन, द्रवेण (इति शब्दरत्नावली) ‘स्निग्धाः’ उत्ताः, बहुपूर्वं छेदेन तु क्षीरशोषणात् पल्लवच्छेदस्य रुक्षता एव स्यादित्याशयः। [तुल्ययोगिता-समुच्चययोः एकाश्रयानुप्रवेशरूपः सङ्करः। आर्या जातिः]।

85n.—1. संस्थिते &c.—Generally ‘संस्थित’ means dead “परासुप्राप्तपञ्चत्व-परेत-प्रेत-संस्थिताः। ‘मृतप्रमृतौ त्रिष्वेते’—AK. Cf. “तमो नुनदे सा तु तथैव संस्थिता”—Ra. VIII. 40. ‘प्रमदामनुसंस्थितः’—Ibid. 72. But here Kāli. uses it in the sense of ‘finished, completed’ Cf. ‘सद्यः संतिष्ठते यज्ञः तथाशौचम् इति स्थितिः’—MS. V. 98. ‘संतिष्ठते समाप्तम् एति’—KB. विनोदयामि

Cf. “अथेमं दिवसशेषम् उचित-व्यापारविमुखेन चेतसा क्व यापयामि”—Mālā. III. प्रियादर्शनात् ऋते—‘अवेहि मां प्रीतम् ऋते तुरङ्गमात्’—Ra. III. 63. ‘युद्धात् ऋते’—BC. II. 40. प्रायेण—Generally. MD. 35 ; here it may mean in all probability.’ 2. **ससखीजना—**जन here has a collective sense. ‘ज्ञातिजन’—137n. 1. बालपादप-वीथ्या—वीथी (or वीथि) means ‘road’ (Ki. VII. 17) or ‘row’ (Com.) Hence, either (i) by the road decorated with young trees, or (ii) by the row of young trees i. e., the road having &c. [by transference of epithets] **सुतनु—**255n. 1. तर्कयामि—Cf. ‘तथा तर्कयामि आर्ययारूढ़या भवितव्यम्’—MK. VI. Read the whole speech of चेट। **3. सम्मीलन्ति—**To close. Cf. ‘उपान्तसंमीलितलोचन’—Ra. III. 26; XIII. 10. Also ‘मिलन्ति प्रत्यहं यस्य वाजिवारण सम्पदः। मीलन्ति रिपुनारीणां मुखपद्मवनानि च’—KR. 145. 4. किसलय-च्छेदाः—छेदः—a cut or fragment. Cf. ‘विसकिसलयच्छेदपाथेयवन्त’—MD. II. ‘कण्ढ च्छेदपरम्परा’—Ra. XII 10 ; Ku. 1.4; MM. I. 22. Here either (i) fragments of tender. twigs or (ii) mutilated tender twigs (‘भावानयने द्रव्यानयनम्’—MN on Ku. V. 35)

(संस्पर्शं रूपयित्वा)।अहो प्रवात-सुभगोऽयम् उद्देशः।

शक्यमरविन्द-सुरभिः कण-वाही मालिनी-तरङ्गाणाम्

अङ्गैरनङ्ग-तप्तैरविरलमालिङ्गितुं पवनः॥५॥ (आर्या)

(परिक्रम्यावलोक्य च)।

हन्त ! अस्मिन् वेतस-परिक्षिप्ते लता-मण्डपे सन्निहितया शकुन्तलया भवितव्यम्। तथाहि—

अम्युन्नता पुरस्तादवगाढ़ा जघन-गौरवात् पश्चात्।

द्वारेऽस्य पाण्डुसिकते पद-पङ्क्तिर्दृश्यतेऽभिनवा॥६॥ (आर्या)

(Gesticulating the touch of the breeze) Ah ! breezy-sweet is this

spot. The lotus-fragrant breeze, wafting the ripple-sprays of Mālint can be embraced closely by limbs inflamed by the limbless (cupid). (Turning round and observing) In this cane-enclosed creeper-arbour, Śakuntalā must be close by. For—In the white sand at the door, is seen a fresh row of foot-steps, raised in front and depressed behind, on account of the heaviness of her hips.

** V. L.—**‘शक्यम्’—V. R. M. S. ‘शक्यः’—B. P. Dr. ‘अविरलम्’—V. R. M. S. ‘निर्दयम्’—B. ‘शकुन्तलया’—B. S. ‘तया’—R. V. M.

** अहो इति।** ‘अहो’ इति प्रशंसायां हर्षे वा।प्रकृष्टः वातः इति ‘प्रवातः’ तेन ‘सुभगः’ सुन्दरः सुखसेत्र्यंः इति यावत्। ‘उद्देशः’ भूभागः। शक्यमिति॥ अस्मिन् भूभागे ‘अनङ्गेन’ मदनेन ‘तप्तानि’ पीड़ितानि तादृशैः ‘अङ्ग’ (२\३/१८) ‘अरविन्दैः’ पद्मैः (‘गवादिषु विन्दे संज्ञायाम्,’ वाः—३।१।१७८ इति शः। ‘शे मुचादीनाम्’ ७\।१\।५९ इति नकारागमः)। ‘सुरभिः’ सुगन्धिः (अनेन घ्राणतर्पकत्वम् सूच्यते) अपि च ‘मालिन्याः तरङ्गाणाम् ऊर्मीणां ‘कणान्’ क्षुद्रजलविन्दून् वहति धारयति इति ‘कणवाही’ शीकरैः संपृक्त इति भावः। ‘पवनः ’ वातः ‘अविरलं दृढ़ं यथा तथा ‘आलिङ्गितुं स्प्रष्टुं ‘शक्यं [ननु ‘शकि सहोश्व’ ३\१\९९ इति कर्मणि यकि कृते ‘शक्यम्’ इति रूपम्। तेन सह ‘पवनस्य’ भिन्नलिङ्गस्य सामानाऽधिकरण्यम कुत इति चेत्। न ! महाभाष्य-वचनात् सिद्धम्। “शक्यं चानेनशालीमांसादीनिअपि व्रतयितुम्” इति]। [प्रियादर्शनेन आत्मविनोदनकार्यम् आरभमाणस्य पवनोऽपि तत्कार्यत्वे सहायेन उपात्त इति समाहितालंकारः। “कार्यारम्भेसहायाप्तिः” इति तल्लक्षणात्। मालिमालीति छेकानुप्रासः। श्रुत्यनुप्रासस्य तु अनेन सहैकवाचकानु-प्रवेशलक्षणः संकरः। वृत्त्यनुप्रासश्च। पवनः आलिङ्गनेन सुखमुत्पादयति इति समासोक्तिरपि। आर्याजातिः]। अभ्युन्नतेति। ‘पाण्डवः’ पाण्डुवर्णाः (‘पाण्डुस्तु पीतभागार्धः केतकी-धुलि-संनिभ’ इतिशब्दार्णवः) ‘सिकताः’ वालुकाः (‘सिकता स्त्री सिकतीले वालुकायां तु भूमनि’ इति मेदिनी। अयं शब्दः प्रायेण बहुत्वे, “एकापि सिकता तैलदाने असमर्था” इति भाष्य-प्रयोगात् एकत्वेऽपि क्वचित्) यस्मिन् तादृशे, ‘अस्य’ वेतस-परिवेष्टितमण्डपस्य ‘द्वारे (तत्प्रवेश-सूचनार्थं द्वारग्रहणम्) ‘पुरस्तात्’ पादस्य अग्रभागे ‘अभ्युन्नता’ अगभीरा।‘जघनस्य’ स्त्रीकट्याः पुरोभागस्य (‘जघनं

स्यात् स्त्रियाः श्रोणि-पुरोभागे कटावपि’ इति मेदिनी) ‘गौरवात्’ वैपुल्यात् ‘पश्चात्’ पादस्य पश्चिमभागे अर्थात् गुल्फप्रदेशे ‘अवगाढ़ा’ निस्ना [इति स्वभावोक्तिः]. ‘अभिनवा’ सद्यःकृता सुव्यक्ता वा ‘पदपङक्तिः’ पादचिह्नावली (‘पदं शब्दे च वाक्ये च पादतच्चिङ्कायोरपि’ इति विश्वः) ‘दृश्यते’ [इति प्रत्यक्षालंकारः। तथाचोक्तं सरस्वतीकण्ठाभरणे “प्रत्यक्षम् अक्षजंज्ञानम्”। उदाहृतं च “वीक्ष्यते स्म शनकैर्नववब्धा" इति॥ अनेन पथा लतामण्डपं प्रविष्टा इति कारणे वक्तव्ये यत् तत्कार्यंरूप-पदपंक्तिवर्णनम् तत् पर्यायोक्तम्। हेतुश्च। लतामण्डपे शकुन्तलासङ्गावात् अनुमानालंकारः। उपमानालंकारश्च। श्रुत्यनुप्रासः। ‘न च प्रियादर्शनात् इत्यादिना एतदन्तेन ‘परिसर्पो’ नामाङ्गमुपक्षिप्तम। “इष्टनष्टानु-सरणपरिसर्पश्च कथ्यते” इति दर्पण-लक्षणात्। ज्ञप्तिर्नाम नाट्यलक्षणञ्च—ज्ञप्तिः केनचिदंशेन किञ्चित् यत्रानुमीयते’ इति। आर्या जातिः]।

** 86n.—1. प्रवात &c.**—Cf. Adrian—“The air breathes upon us here most sweetly—”Tempest, II. I. शक्यम्—also योग्यम्, युक्तम्, &c. on the authority of the MBh (Com.), differ in gender, or number or both from the noun they qualify. VM in KSV (V. 2. 23) also remarks शक्यम् इति रूपम् वि (=विरुद्ध)-लिङ्ग-वचनस्यापि कर्माभिधायां सामान्योपक्रमात्’॥ cf. ‘द्रष्टुं शक्यमयोध्यायां नाविद्वान् न च नास्तिकः’—Rām. I. 6.8 ; ‘कथं मया विना सीता शक्यम् लक्ष्मण जीवितुम्’—III. 75 28; ‘त्वंं कथं शक्यमुपेक्षितुम्’—III. 28 ; ‘दिवाकरः अलं कर्तुम् शक्यम्’— Ibid; “युक्तं नामात्रभवतः प्रियवयस्योऽशोकोऽयं वामपादेन ताड़यितुम्”—Mālā. III ; PP. I. 37. 19; 94n. 4 ; Rām. III. 4.7; III. 57. 19 ; V. 3. 24. ‘नहि देहभृता शक्यं त्यक्तं कर्माण्यशेषतः’—Gītā. XVIII. 11 ; ‘अस्य योजनां प्रेक्षमाणाभ्यां शक्यम् उत्कण्ठा विनोदयितुम्’—Vik. III ; ‘शक्यम्, औषधिपतेर्नवोदयाः <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737901841Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737901841Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737901841Capture2.PNG"/> छेत्तुम् अग्र-नख- सम्पुटैः कराः’—Ku. III. 62;‘शक्यम्’’ अञ्जलिभिः पातुं वाताः केतकगन्धिनः’—Rām. IV. 28. 8; ‘विभूतयः शक्यम् अवाप्तुम् उर्जिताः’—Hito ; ‘एवं हि प्रणयवती सा शक्यम्, उपेक्षितु’ कुपिता’—MM. III. 3. (vii) ‘तत् युक्तम् अस्या अभिलाषः अभिनन्दितुम्’—94n. 4, “शक्यः” (B) is also correct but ‘शक्यम्’ is more idiomatic.—Cf. ‘शक्यः वारयितुम् —जलेन हुतभुक्’—VS. II. ‘शक्यः अस्य मन्युः भवता विनेतुम्’—Ra. 2. 49. “वनपरिमलगन्धः

केन शक्त्यः वरीतुम्—”S’PB. XI. 34 ; MK. III. 3. ‘देवी च सिद्धिरपि लङ्घयितुम् न शक्या’—Ibid ; ŚV. VI. 11 ; 46n. 3 ; Rām. III. 31.27 ; 49, 39; 57.19. 2. वेतसपरिक्षिप्ते—परि+क्षिप् means “to encircle with ditches generally) hence AK has ‘परिक्षिप्तं तु निवृतम्’। ‘द्वे’ परिखादिना वेष्टितस्य’—BhD. Cf. ‘गंगास्रोतः परिक्षिप्तम्’—Ku VI. 38; ‘महार्णवपरिक्षेपं—Ra. XII. 66 ; ‘शिप्रया परिक्षिप्ता’—Kād. 3. अभ्युन्नता &c.—R notices ‘वर्ण्य-क्रमभङ्ग’’ here, as the king will first see the hind-part of the footprints of Śak who had entered the bower leaving the foot-prints outside. So “जघन गौरवात् पश्चात् अवगाढ़ा”—should have been mentioned first. Now read “अत्र राजा लता-मण्डप हारि न गतोऽस्ति। तत् पृष्ठ-भागे एवास्ति। ततएव पदपंक्तौ दृष्टिः पतिता। पदपंक्तिश्व प्रवेश-सूचिका। अतएव पूर्वं पुरोभागस्य पश्चात् पश्चाङ्गागस्य वर्णनम्. इति वर्ण-क्रम-भङ्गः नाशङ्कनीयः—R. 4. अवगाढ़ा जघनगौरवात्—Weighty\। hip is a good sign. Cf. ‘गूढ़ी मणिश्च शुभदी नितम्बश्च गुरुः शुभः’—GP. ‘श्रोणीभारात् अलसगमना &c.’—MD. II. 19. ‘पश्चान्नता गुरुनितम्बतया ततोऽस्याः दृश्यते चारुपदपंक्तिरलक्तकाङ्का’—Vik. IV. 6. ; Ku. I. 35. Hence a lovely lady is called नितम्बिनो (Cf. Latin Callipyge—the famous statue of Venus). 57n. 2.

यावत् विटपान्तरेणावलोकयामि। (परिक्रम्य तथा कृत्वा सहर्षम्)। अये ! लब्धंनेत्र-निर्वाणम्। एषा मे मनोरथ-प्रियतमा सकुसुमाऽऽस्तरां शिला-पट्टमधिशयाना सखौभ्यामुपास्यते। भवतु। श्रोष्यामि आसां विस्रम्भ-कथितानि। (इति विलोकयन् स्थितः)।

I will just peep through the interstices of the boughs. (Turning round and doing the same with transport) Lo! the bliss of my eyes is obtained. Here is the beloved of my heart, reclining on a flower-strewn slab of stone (and) attended by two companions. Good, will listen to their unreserved talk. (This said, stands looking at her).

(ततः प्रविशति यथोक्तव्यापारा सह सखीभ्यां शकुन्तला)॥ सख्यौ (उपवीज्य सस्नेहम्)—हला सउन्दले,अवि सुहाअदि दे गलिणौ-पत्त-वादो [हला शकुन्तले, अपि सुखायते ते नलिनी-पत्र-वातः]।

(Then enters with her two friends, S’akuntalā described as before). Friends (Fanning her affectionately)—Dear S’akuntalā ! is the wind of the lotus-leaf soothing to you ?

** शकुन्तला—**(सखेदम्)। किं वीअअन्ति मं सहोओ [कि वीजयतो मां सख्यौ]। [सख्यौ विषादं नाटयित्वा परस्परमवलोकयतः]।

S’akuntala (Wearily)—What ! do you fan me, my friends ? (The friends, gesticulating alarm, look at each other.)

राजा—

बलवदस्वस्थ-शरीरा शकुन्तला दृश्यते
तत् किमयमातप-दोषः स्यात्, उत यथा मे मनसि वर्तते। (सवितर्कम्)।

King—Seriously ill in body S’akuntalā appears to be. (With a guess). Is it then the fault of the sunshine, or (is it) as (it) occurs in my mind ?

** V. L.—**‘उपास्यते’—B. ‘अन्वास्यते’—R. V. M. S. ‘सुखायतें’—B. M. ‘सुखयति’—R. V. ‘सुखाय ते’—S.

अये इति। ‘अये’ इति हषे। ‘नेवयोः निर्वाण’ निर्वृतिः सुखम् इति यावत् (‘निर्वाणंनिर्वृतौ मोक्षे विनाशे गजमज्जने’ इति मेदिनी)। ‘एषा’ शकुन्तला ‘कुसुमानाम् आस्तरणेन’ उत्तरच्छदेन सह वर्तमान’ ‘शिलापट्ट’ १४/४६ प्रस्तरपीठ’ (‘पट्टः पेषण पाषाणे ब्रणादीनाञ्च बन्धने। चतुष्पथे च राजादिशासनान्तर- पीठयोः’ इति मेदिनी) ‘अधिशयाना ’ विश्रमाय शयिता ‘सखीभ्याम् उपास्यते’ परिचर्यते (‘उपासनम् आसने शुश्रूषायां शराभ्यासेऽपि’ इति हैमः। ‘आसां विस्रम्भ-कथितानि’ विश्वासपूर्णालापान् (‘विस्रम्भः केलिकलहे विश्वासे प्रणये वधे’ इति विश्व’)। सख्याविति। ‘ते’ तब सम्बन्धे सुखमिव आचरति इति ‘सुखायते’ किम् ? [‘कर्तुः काङ् सलोपश्च’ ३\१\११; २६६५ इति क्यङ्। ङित्त्वात् आत्मनेपदम्]। [तथाचोक्तं हलायुधेन—“शब्दादयो य विषयाः सुखयन्ति नरापदम्।

सुखायते श्रिया नित्यं, विद्यया यश्च सुख्यति’ इति]। ‘अपि’ इति प्रश्ने। शकुन्तलेति । हे ‘सख्यौ’ ‘विजयतः’ पद्मपत्रवातेन माम् उपास्येते ‘किम्’ इति प्रश्नः। [अनेन तापाधिक्यम्। तेन अन्यविषयाऽसंवेद्यत्वम् च ध्वनितम्।अनेन ‘विधूतम्’ नामाङ्गाम् उपक्षिप्तम्। तथा चोक्तम्, धनञ्जयेन ‘विधूतम् स्यादरतिः’ इति।” ‘सख्यौविषाद" खेदं ‘नाटयित्वा’ अभिनीय [ धूतेनशिरसा विषणयादृष्ट्वा च इति ज्ञेयम्]। राजेति। किम् इति वितर्के। आतपस्य दोषः’ सूर्य-ताप-जनितः व्याधिः ‘उत’ अथवा ‘यथा मे मनसि वर्तते’ कामजनितः व्याधिः यथाहंकामिस्वभावानुरूपं सम्भावयामि ।

87n

. —

1

. निर्वाणम्—निर्वाति इति निर् + वा (गति—बन्धनयोः) + क्त कर्तरि (3. 4. 72.)= निर्वाणम् [‘निर्वाणोऽवाते 8.2.50] when the sense is that of absence of air, the form is ‘निर्वातः’। Cf ‘निर्वातस्तु गतानिले—АK. ‘निर्वाण’ generally means ‘blown out’. Cf. ‘निर्वाणे दीपे किमु तैलदानम्’ । ‘निर्वाणवैरदहनाः प्रशमादरीणाम्’— VS’. 1. 7. ‘शनैः निर्वाणमाप्नीति निरिधन इवानलः’— Mahā;Ra. XII. 1. Next ‘absolute extinction’ or ‘annihilation of individual or worldly existence, which is deemed by the Buddhists to be the Magnum Bonum or the highest felicity. Prof. Goldstucker opines that as this meaning was not in vogue at the time of Pāṇini, he must be anterior to**Buddha, But निर्वाण in this very sense occurs in the Gitā. Cf ‘स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छ्रति’—II. 72, but it is controversial whether the Gitā was originally a portion of the Mahā which is certainly anterior to Buddha. For the above sense in classical literature, cf. ‘प्रसक्ते निर्वाणे हृदय प्ररितापं वहसि किम् ? — Mālā III. 1; SPB. IV. 28; VS. III. 21; Ki XI. 69. Cf.’ नेत्रनिर्वाणाम्’ with Bhavabhūti’s ‘लक्ष्मीः इयम् अमृतवर्तिनयनयोः*&c*—UC. I 39.

2. सकुसुमास्तरणं — has the power of counteracting the effect of heat — ‘कुसुमास्तरणादीनां दाहशान्तिकरत्वम् आह सुश्रुतः’ — N. मनोरथ-प्रियतमा—

Darling of his imagination as she is not yet gained. 3. ततः प्रविशति &c.—‘प्रविशति’ दर्शकानाम् दृष्टिपथे प्रविशति’। Śak being indisposed cannot enter the stage walking. So the trio are disclosed by the raising of a curtain concealing them from the view of the audience. सुखायते—acts like something agreeable (Com.) 4. किं वोजयतः &c.—Śak’s fever due to love-sickness is so very great that she does not even feel that she is being fanned. Cf.—‘नायिका—सखि, मा वीजय। उष्ण

ः खलु एषः कदली-दलमारुतः’—NN. II‘सखि’ अपनय इमानि नलिनीपत्राणि मृणालवलयानि च, अलमेतेन, कस्मादकारणे आयसयसि’—RT. परस्परं—48n. 9. 5. विषादं&c.—‘या दृष्टिः पतितापाङ्गा विस्तारितपुटद्वया। निमेषिण्यस्ततारा च विषण्णा सा विषादिनी’—Qtd. R.

(साभिलाषंनिर्वर्ण्य)। अथवा कृतं सन्देहेन।

स्तनन्यस्तोशीरं प्रशिथिल–मृणालैक–वलयं
प्रियायाः साबाधं किमपि कमनीयं वपुरिदम्।
समस्तापः कामं मनसिज–निदाघ–प्रसरयो
र्न तु ग्रीष्मस्यैवं सुभगमपराद्ध्वंयुवतिषु ॥७॥ (शिखरिणी)

(Surveying passionately) Or away with misgiving. Ineffably fascinating is the indisposed frame of (my) beloved, with (the unguent of) vetiver applied to the bosom, and with the single lotus stalk bracelet quite loosened. Granted that the suffering (caused by) the excess) of love and the advance of summer-tide is alike with young maidens, nevertheless the injury (caused by) the sultry weather is not so fascinating.

** V. L**.—‘साभिलाषं निर्वर्ण्य’—B. R. M. S. ‘विचिन्त्य’—V. ‘प्रशिथिल’—M. B. S. ‘शिथिलित’—R. V. ‘किमपि कमनीयं’—V. R. ‘तदपि कमनीयं’—M. B. S.

** साभिलाषमिति**। ‘निर्वर्ण्य’ दृष्ट्वा ( ‘निर्वर्णनं तु निध्यानं दर्शनालोकेक्षणम्’ इत्यमरः)। ‘अथवा’ इति पक्षान्तरे। ‘सन्देहेन अयमातपदोषः कामसन्तापोवा इति संशयेन ‘कृतम्’ अलम्। [‘कृतम् इति निषेध-निवारणयोः’ इति वर्धमाणः] वक्ष्यमाणश्लोके तदेव विशदयति। स्तनेति। ‘प्रियायाः’ शकुन्तलायाः ‘आ’ समन्तात् ‘बाधया’ पीड़या ‘सह’ वर्तमानं, कातरम् इत्यर्थः [‘पीड़ा बाधा व्यथा’ इत्यमरः। आङापीड़ायाः सर्वाङ्गत्वं व्यज्यते।]अस्मादेव हेतोः‘स्तनयोः’ ‘न्यस्तम्’ आरोपितम्, तापोपशमार्थं दत्तम् (‘आहितं निहितं न्यस्तम् आरोपितमिति स्मृतम्’ इति हलायुधः) ‘उशीरं’ वीरण-मूलानुलेपनंयस्मिन् तादृशम्। ‘प्रशिथिलं’ तापाधिक्यात् विशेषणेन अतीव श्लथं’ ‘मृणालस्य एकं’ केवलं ‘वलयं’ यस्मिन् तथोक्तम् (एकमित्यनेन वलयान्तराऽसहत्व’ ध्वन्यते) ‘इदं’ पुरतः परिदृश्यमानं ‘वपुः’ देहः ‘किमपि’ लोकोत्तरचमत्कारि ‘कमनीयं’ कान्तिमयम्। ‘युवतिषु’ तरुणीषु विषये ‘मनसिजः’ कामः ‘निदाघः’ ग्रीष्मः (‘निदाघः ग्रीष्मकाले स्यात् उष्ण-स्वेदाऽम्बुनोरपि’ इति मेदिनी) तयोः ‘प्रसरौ’ आधिक्ये तयोः [‘द्वन्द्वात् परः श्रुयमाण-शब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते इति न्यायात् प्रसरस्य उभयेन सह अन्वयः इति विद्याम्बुधिपादाः] ‘तापः’ सन्तापः ‘समः’ तुल्यः ‘कामम्’ इति स्वीकर्तव्यम् (‘अकामानुमतौ कामम् असूयोपगमेऽपि च’ इति रुद्रः)। ‘ग्रीष्मस्य अपराद्धम्’ सन्तापजननापराधः (‘कृदभिहितोभावो द्रव्यवत् प्रकाशते’ इति न्यायात्) ‘तु’ इति भेदे। ‘एवं’ ‘सुभगं’ सुन्दरं ‘न’। ‘न तु’ न एवं ‘तु’ इति अवधारणे वा (“तु पादपूरणे भेदे समुच्चयेऽवधारणे। पक्षान्तरे वियोगे च प्रशंसायां विनिग्रहे” इति मेदिनी)। [व्यतिरेकालंकारः। समुच्चयालंकारश्च बहुतरकारणोयन्यासात्। छेक-वृत्ति-श्रुत्यनुप्रासाः। ‘युवतिषु’ इति सामान्यनिर्देशात् अप्रस्तुतप्रशंसा। सुस्थतादिरूप-कारणाऽभावेऽपि रमणीयता-रूप-कार्योत्पत्तेः विभावनालंकारः। अथच साबाधत्व-रूपकारणे सत्यपि कुरूपत्व-रूपकार्यानुत्पत्तेः विशेषोक्तिः। अनयोः सन्देह-संकरः। शिखरिणी वृत्तम्]।

88n.*—*1. कृतं= अलम्, Cf. ‘कृतमाविष्कृतपौरुषैर्भुजैः’ — ŚPB. II 17.

प्रशिथिल—‘प्र’ is intensive. Bracelets are generally slack and owing to extreme emaciation and langour of her person, Śak.’s lotus-stalk-bracelet has become extremely lax. 2. साबाधं—‘बाध’ is

Atmp. Cf. ‘क्षण’ विश्राम्यताम् जाल्म ! स्कन्धे यदि ते बाधति। न बाधते तथा स्कन्धः यथा “बाधतिः” बाधते’—(attributed to Kāli.) 3. किमपि—These two अव्ययऽ together mean indescribable*—AD; UC. V. 39; MM. I. 27.* The reading ‘तदपि’ (despite her distress) is not in consonance with the last line, which states that loveliness is aggravated by amatory throe. 4. मनसिज &c.—प्रसर (action, excess) is to be construed both with ‘मनसिज’ and ‘निदाघ’ (Com.). 5. समस्तापः—Like heat काम also is the cause of giddiness, loss of appetite, &c. “तथाच गरुडपुराणम्। कामाद् भ्रमोऽरुचि र्दाहः ह्री—निद्रा—ध्री—धृति—क्षयः”—N. 6. अपराद्धं—भावे क्तः। It has been cleverly used in lieu of ताप as the girl is quite innocent, (257. 5). 7. According to R the last line is faulty, as the word ग्रीष्म has been substituted for निदाघ of the third line, the presence of which word would not have constituted ‘कथितपदतादोष’, as for example ‘उदेति सविता ताम्रः, ताम्र एव अस्तमेति च’—SD. “तेन निदाघस्यैतादृग् युवतिषु न तापस्तु सुभगः” इति पठनीयम्। अस्मिन् पाठे षष्ठीदोषोऽपि परिहृतः’—R.

** प्रियंवदा** (जनान्तिकम्)—अणसूये ! तस्स राएसिणो पढ़म-दंसणादो आरहिअ पज्जुस्सुआ विअ सउन्दला। किं णु क्खु से तणिमित्तो अअं आतङ्कोभवे [अनसूये! तस्य राजर्षेः प्रथम-दर्शनात् आरभ्य पर्युत्सुका इव शकुन्तला किं नु खलु अस्यास्तन्निमित्तः अयमातङ्को भवेत्]।

Priyaṁvadā—(Aside) Anasūyā, Śakuntala appears to have been (somewhat) troubled since her first interview with the king. May it be that this affliction of hers is on his account?

अनसूया—सहि, मम बि एरिसी आसङ्काहिअअस्म। होदु। पुच्छिस्मं दाव णं [सखि, ममापि ईदृशी आशङ्का हृदयस्य। भवतु। प्रक्ष्यामि

तावदेनाम्]। (प्रकाशम् ) सहि, पुच्छिदव्वा सि किम्पि । बलवंक्खु दे सन्दाबो [ सखि, प्रष्टव्यासि किमपि। बलवान् खलु ते सन्तापः ]

Anasūyā—Friend, my mind too (has) a similar suspicion. Very well, I will ask her (at once). (Aloud) Friend, you are to be asked something. Your indisposition (is) really (very) serious.

शकुन्तला (पूर्वार्धेन शयनादुत्थाय)—हला, किं वक्तुकामाऽसि [हला, किं वक्तुकामाऽसि ]।

Śakuntalā (With the fore-part of her body, rising from the Couth)—Dear, what d’you wish to speak ?

अनसूया—हला सउन्दले, अणब्भन्तरा क्खु अम्हे मदणगदस्म वुत्तन्तस्म। किन्दु जादिसी इतिहास-णिबन्धेसु कामअमाणाणं समवत्था सुणीअदि तादिसीं दे पेक्खामि। कहेहि किण्णिमित्तं दे सन्दाबो [हला शकुन्तले, अनभ्यन्तराः खलु वयं मदनगतस्य वृत्तान्तस्य । किन्तु यादृशी इतिहासनिबन्धेषु कामयमानानां समवस्था श्रूयते तादृशीं ते प्रेक्ष्ये। कथय किंनिमित्तं ते सन्तापः]।

विआरं क्खु परमत्थदो अजाणिअ अणारम्मो पड़िआरस्म[विकारं खलु परमार्थतः अज्ञात्वा अनारम्भः प्रतिकारस्य ]।

Anasūyā—Dear Śakuntalā, we are indeed strangers to the affairs of love. But yours, I suspect is the same (pitiable) condition, as is heard of love—sick (persons) in historical stories. Tell us from what proceeds your fever? Without tracing the disense to its real nature, there is surely no applying a remedy.

V. L.—‘पर्युत्सुका’—B. R. M. V. ‘पर्युत्सुकमना आपन्ना’—S. ‘शयनादुत्थाय’—B. R. M. ‘पुष्पशय्यामुद

’—V. ‘अनभ्यन्तराः खलु मदनगतस्य’—R. V. M. S. ‘अलब्धन्तराः ते मनोगतस्य’—B. ‘समवस्था’ **S. ‘**अवस्था’—B. R. V. M.

---

प्रियंवदेति । ‘पर्युत्सुका’ उत्‌कण्ठितहृदया। ‘किंनु खलु’ इति समस्तपदेन

वितर्कगर्भप्रश्नः आक्षिप्यते। प्राक्व्याख्यातम्। यस्याः शकुन्तलायाः ‘अयम् आतङ्कः’ रोगः (“आतङ्कः रोग-सन्ताप-शङ्कासु मुरजध्वनौ” इति मेदिनी) ‘सः’ दुष्यन्तः एव ‘निमित्तं कारणं यस्य यस्मिन् वा’ तादृशः। अनसूयेति। ‘बलवान्’ प्रवलः। महती ते शरीरबाधा। अस्मादेव मद्प्रश्नावश्यकत्वमित्याशयः। शकुन्तलेति। ‘पूर्वार्धे न’ शरीरस्य इति शेषः। शयनाद् उत्थानं तु पीड़ा-गोपनार्थम्। ‘वक्तुं कामः’ इच्छा यस्याः तादृशी (“लुम्पेदवश्यमः कृत्ये तु काम-मनसोरपि” इति तुमः मकारलोपः। अनसूयेति। ‘मदनगतस्य’ कामविषयकस्य ‘वृत्तान्तस्य’ वार्तायाः ‘न अभ्यन्तरां अनभिज्ञाः ‘खलु’ इति निश्चये। ‘इतिहासे’ ये ‘निबन्धाः’ आख्यानादयः तेषु, ‘कामयमानानां जातमदनानाम्। ‘समवस्था’ स्थितिः ‘ते’ तवावस्थाम् इत्यर्थः ‘तादृशी’ तथाभूतां ‘प्रेक्षे’ सर्वथा मदनादेव ते ईदृशी समवस्था जाता इति नो धारणा। ‘विकारं’ रोगं (“विकारो विकृतौ रोगेऽपि” इति विश्वः) ‘परमार्थतः’ स्वरूपतः ‘अज्ञात्वा प्रतिकारस्य’ प्रतिविधानस्य चिकित्सायाः ‘खलु’ निश्चितम् ‘अनारम्भः’ आरम्भः न सम्भवति। रोगं तत्त्वतः ज्ञात्वा एव औषधं व्यवहृयते उक्तञ्च, ’व्याधिस्तत्त्वपरिज्ञानम्’ इति।

89n.— 1. पर्युत्सुका—agitated. Cf. “कालाक्षमत्वम् औत्सुक्यम् मनस्तापज्वरादिकृत्” — MN. on Ra. V. 67; 154n. 3. 2. आतङ्कः— आ + तकि (कृच्छ्रजीवने to live in distress) + घञ् भावे or करणे (3.3.18; 121). The affix expected was ‘अ’ by [ ‘गुरोश्च हल्’ 3. 3. 100], hence घञ् is irregular (बाहुलकात्)। ‘आतङ्कस्फुरितकठोरगर्भगुर्वी’ — UC. 3. बलवान् खलु &c.— This totally refutes the theory that the use of ‘बलवत्’ as an adjective is un—Kālidāsian. Cf. ‘बलवान् पुनर्मम मनसोऽभितापः’ — Vik. III. ‘बलवान् अन्धकारः’ — MK. I; ‘बलवान् खलु मे अभिनिवेशः’ — Infra. ‘सम्मोहः मे तदा बलवान्’— Śak. VII. 24. Also Rām. II. 93. 5; ‘बलवन्ति रक्षांसि’— V. 38. 53; GītāVII. 10; 4n. 6; 202n. 2. पूर्वार्धेन &c. — Cf. ‘शयनतलात् ईषदुच्छ्वासितमूर्तिः’ — Kād. P. 363. वक्तुकामा — 43n. 2. अनभ्यन्तरा &c.— अभिगता अन्तरम् = अभ्यन्तराः within the pale

of; ‘न अभ्यन्तराः’—not familiar with. ‘वयम्’ refers to the hermit-girls in general. 5. इतिहास-निबन्धेषु—इत्येवं ‘ह’ किल*(Thus it was in past times)* = इतिह—narration of past events (i. e, Stories and traditions) Cf. “पारम्पर्योपदेशे स्यादैतिह्यम् इतिहाऽव्ययम्”—AK. ‘इतिह’ आस्ते अस्मिन् इति इतिह+ आस + घञ् [ ‘हलश्च’ 3. 3. 121] = इतिहासः a book having the narration of past events. Don’t say इतिह + अस (अस्ति) + घञ्, for अस् with घञ् will be changed into ‘भू’ (2.4.52). Now Cf. “धर्मार्थकाममोक्षाणाम् उपदेशसमन्वितम्। पूर्ववृत्तम् कथा युक्तम् इतिहासंप्रचक्षते”—qtd. Nīlkanṭha. 6. समवस्था—(S) is the best reading. For the word is a Kālidāsian peculiarity, and generally used by Kāli in the sense of ‘अवस्था’ (a pitiable) condition. Cf. ‘बल्लकी समवस्थाम्’—Ra. VIII. 41. ‘कामयानसमवस्थया’—XIX. 50. ’द्वेसमवस्ये क्षणादूढ़े’—Malā. IV. 7. ‘राजा निराकरणविक्लवायाः *समवस्थाम्’—Śak. VI; 137n. 3.7. परमार्थतः=परमार्थेन, तसि has the sense of करण। Cf. “प्रयोगानुसारेणसर्वाभ्यः प्रकृतिभ्यः परः सर्वासां विभक्तीनां स्थाने तसिल् प्रत्ययोभवति वा”—Prabhā. “मन्त्रोहीनः स्वरतो वर्णतोवा मिथ्याप्रयुक्तः नतमर्थमाह” &c,—शिक्षाof Pāṇini, अनारम्भः—Ra. I. 15; VIII. 20. “व्याधिमिच्छामि ते ज्ञातुम् प्रतिकुर्यां हि तत्र वै”—Mahā.

राजा—अनसूयामपि अनुगतो मदीयस्तर्कः। न हि स्वाभिप्रायेण मे दर्शनम्।

King—Even Anasūyā has been followed by my suspicion. My view was not then (guided) by my own intention.

शकुन्तला (आत्मगतम्)—बलवं क्खु मे अहिणिवेसो। दाणिं बि सहसा एदाणं ण सक्कणोमि णिवेदिदुं[बलवान् खलु मे अभिनिवेशः। इदानीमपि सहसा एतयोर्न शक्नोमि निवेदयितुम् ]।

Śakuntalā*(Aside)*—Mighty, indeed, is my anxiety (to conceal; or to reveal). Even *(asked by them)*I cannot all of a sudden disclose (it) to them now.

प्रियंवदा—सहि, सुट्ठु, एसा भणादि । किं अत्तणो आतङ्कंउबेक्खसि । अणुदिअहं क्खु परिहीअसि अङ्गेहिं। केवलंलावण्णमईछाआ तुमं ण मुञ्चदि [सखि, सुष्ठु एषा भणति। किमात्मन आतङ्कमुपेक्षसे। अनुदिवसं खलु परिहीयसे अङ्कैः। केवलं लावण्यमयीछाया त्वां न मुञ्चति ]।

Priyaṁvadā—Friend, right well does she say. Why d’you neglect your affliction? Day by day indeed, you’re getting thinner in limbs, only the glimmering of loveliness leaves you not.

V. L.— ‘अनसूयामपि अनुगती’ — B. R. V. S. ‘अनसूययापि अवगती’—M. ‘न हि स्वाभिप्रायेण’ &c—Omitted by M. & S. ‘सखि सुष्ठु—V. ‘सखि, शकुन्तले सुष्ठु’— R. M. S, ‘सुष्ठु’—B.

राजेति । ‘मदीयः तर्कः’ अस्याः विकारः कामज एव इति संशयः ‘अनसूयाम् अपि अनुगतः’ अनसूयाहृदये समुपस्थित’ इति भावः। अस्मादेव हेतोः ‘मे दर्शनम्’ अनुमानं ‘स्वस्य’ निजस्य ‘अभिप्रायेण’ कामी स्वतां पश्यति, इति न्यायेन ‘न हि’ इत्यवधारणे। शकुन्तलेति । ‘बलवान्’ अतिप्रवलः ‘मे अभिनिवेशः’ अकथने आग्रहातिशयः। लज्जया व्याधिकारणंगोपयितुमिच्छामि। ‘इदानीमपि’ सखीभ्याम् पृष्टा पीड़ाहतुः अवश्यवक्तव्यः, तथापि इति अप्रेरर्थः। यद्वा ‘बलवान्’ सखीभ्यां कथने ‘मे अभिनिवेशः’ इदानीमपि’ अधुना सखीभ्याम् पृष्टाहम्, अतः अयमेव समुचितावसरः प्रकाशयितुं, तथापि लज्जया वक्तुमसमर्थास्मि इति भावः। प्रियंवदेति। ‘अनुदिवसं खलु’ प्रतिदिनमेव (वीप्सार्थेऽव्ययीभावः) ‘अङ्गैः परिहीयसे’ क्रमशः क्षीणतरा भवसि। पूर्वं स्वभावतः एवं कृशा अधुना ततोऽपीति भावः [जहातेः कर्मणि प्रयोगः, कर्मकर्तरि वा] ‘केवलंलावण्यमयी’ लावण्यपूर्णा (‘तत् प्रकृतवचने मयट्’ ५४२१ इति प्राचुर्यार्थे मयट्) ‘छाया’ कान्तिः (‘छाया सूर्यप्रिया कान्तिः’ इत्यमरः) ‘त्वां न मुञ्चति’ स्वभावसुन्दरत्वात् इति भावः।

** 90n.—मे अभिनिवेशः**—1. Either to conceal or to reveal. (Com.); 89n. 3. एतयोः—4n. 3. 2. लावण्यमयी—मयट्, implies abundance. 112n. 7. ‘मुक्ताफलेषु छायायास्तरलत्वमिवान्तरा। प्रतिभाति यदङ्गेषु तल्लावण्यमिहीच्यते’॥—‘उज्ज्वलनीलमणि’ also MN on Ku. I. 25. 3. छाया—छो + कर्तरि ण [‘श्याऽऽद्-बाधा ऽऽश्रु-संस्व्-अतीण्-अव-सा-ऽवह-लिह-श्लिष-श्वसश्च’ 3. 1. 141] छो is considered आकारान्त [‘आद् एच् उपदेशेऽशिति’ 6. 1. 45]. Next there is the augment ‘य्’ [‘आतो युक्, चि‌ण्कृतीः’ 7. 3. 33]. or say, ‘मा-छा-शसिभ्यो यः’ (ऊ—559).

राजा—अवितथमाह प्रियंवदा। तथाहि—

क्षाम-क्षाम-कपोलमाननमुरः काठिन्य-मुक्त-स्तनं
मध्यः क्लान्ततरः, प्रकाम-विनतावंसौ, छविः पाण्डुरा।
शोच्या च प्रियदर्शना च मदन-क्लिष्टेयमालक्ष्यते
पत्राणामिव शोषणेन मरुता स्पृष्टा लता माधवी॥८॥

शार्दूल-विक्रीडितम्

King—Not untruly spoke Priyaṁvada. For—Indeed, her face has its cheeks excessively (R) emaciated; her bosom has its breasts relieved of hardness; her waist (has become) thinner; the shoulders drooping, (and) pallid (is her) complexion. Tortured by love, she appears regrettable, yet sweet to view, like the creeper Mādhavī struck by the leafage-drying wind.

V. L.—‘क्लिष्टा’—R. V. S. ‘ग्लाना’—B.

राजेति ! ‘अवितथम्’ सत्यम्। यस्तु ‘प्रियं वदति, प्रायेण स न सत्यं वदति । इयं प्रियंवदापि सत्यवचना इति विरोधः। [नान्मा विरोधाभासः]। प्रियं वदोक्तेः सत्यत्वं प्रतिपादयितुम् आह “तथाहीति”। तमेवार्थं जानीहि।क्षामेतिअस्याः ‘आननं’ वदनं ‘क्षामक्षामौ’ कृशतरौ ‘कपोलौ’ गण्डौ यस्मिन् तथाविधं जातम्। ‘उरः’ वक्षःस्थलं’ ‘काठिन्येन’

दार्ढ्येन ‘मुक्तौ स्तनौ’ यत्र तथाविधं जातम्। तापाधिक्येन स्तनयुगलं श्लथीभूतम् इत्यर्थः। ‘मध्यः’ कटिदेशः स्वभावादेव क्लान्तः अधूना ‘क्लान्ततरः’ सातिशयं क्षीणः संवृत्तः। ‘अंसौ’ स्कन्धौ ‘प्रकामम्’ अत्यर्थं ‘विनतौ’ प्रणतौ विश्लथौ इति यावत् [“विनतः प्रणते भुग्ने शिक्षिते चाभिधेयवत्” इति मेदिनी]। ‘छविः’ कान्तिः ‘पाण्डुरा’ पाण्डुवर्णा जाता [“पाण्डरः रक्तपीतस्तु, पाण्डुरः शुक्लपीतकः” इति शाब्दिक-नरसिंहः। अतः ‘मदनेन क्लिष्टा’ पीड़िता ‘इयं’ शकुन्तला ‘पत्राणां’ शोषयतीति ‘शोषणः’ तेन शोषकेण (‘करणाधिकरण्योश्च’ ३।३।११७ इति करणे ल्युट्) ‘मरुता’ पश्चिमवायुना ‘स्पृष्टा’ अभिभूता ‘माधवी’ अतिमुक्तकः (“वैशाखे माधवः कृष्णे माधवी चातिमुक्तके” इति रन्तिदेवः) ‘लता इव शोच्या’ शोचनीया ‘प्रियदर्शना च’ मनोरमा च [इति विरोधालंकारः। ‘शोच्या’ अनुकम्पार्हा इति विरोधाभासः]। ‘आलक्ष्यते’ दृश्यते (अत्र माधवीशब्देन प्रियदर्शनत्वम् उक्तम्, लतामात्रस्यैव कार्श्यसम्भवात्)। [ प्रियंवदावचनसमर्थनकार्यं प्रति बहुकारणोपन्यासात् समुच्चयोऽलंकारः। ‘मदनेन क्लिष्टा’ इति शोच्यत्वे हेतुत्वेनोपादानात् काव्यलिङ्गम्। उपमानुप्रासौ। वृत्तम् तु शार्दूलविक्रीड़ितम्। “वक्त्रं क्षामकपोलयुग्भृशमुरः” इति ‘क्लान्ततरोंऽस-युग्ममधिकं नम्रं छविः’ इति पठित्वा उद्देश्यप्रतिनिर्देशप्रक्रमभङ्गः समाधेयः। तेन प्रकाम-वि-शब्दयोः अर्थपौनरुक्त्यं, अथ च एक-वचनान्तप्रयोगमध्ये “अंशौ” इति द्विवचनप्रयोगरूप-भग्नप्रकमृता दोषश्च परिहृतम्। “संस्पृष्टा दलशोषणेन मरुता सा माधवीव प्रिया” इति पाठे इव-प्रयोग-प्रक्रमभङ्गः लताशब्दस्याऽवकरत्वं च परिहृतंभवति ]।

** 91n.– 1. तथाहि** (12n. 3.).क्षामक्षाम &c—क्षै (भ्वादि)+ क्तः कर्तरि = क्षामः [‘क्षायो मः’ 8. 2. 53]. Next duplication by ‘प्रकारे गुणवचनस्य’ 8. 1. 12; “सादृश्ये द्योत्ये गुणवचनस्य द्वे स्तस्तच्च कर्मधारयवत् *** पटुपटुः। पटुसदृशः। ईषत्पटुरिति यावत्”—SK. 2147. “शुक्लशुक्लंरूपमिति। शुक्लसदृशमित्यर्थः। ईषच्छुक्लमिति यावत्”—BM. According to R the duplication is meant to intensify the sense. By “कर्मधारयवत् उत्तरेषु” (8. 1. 11.) it is treated as a कर्मधारय। Cf. “निकामं क्षामाङ्गीसरसकदलीगर्भसुभगा”—MM. II.2. “वपुःक्षासक्षामं वहति रमणीयञ्च भवति – Ibid. III. 9; S’ak. VII. 21.

2. प्रकाम-विनती—‘प्रकाम & वि of विनत have the same meaning,

to avoid tautology vide (Com.) पाण्डुरा—पाण्डुत्वम् अस्ति अस्य इति पाण्डु + मत्वर्थे रः [“नग-पांशु-पाण्डुभ्यः रः”—Vārt. 5. 2. 107] whitish yellow, pallid-complexion. “सितपीतसमायुतः पाण्डुवर्णः प्रकीर्तित” इति सुभूतिः॥ 3. मरुता—मृयन्ते अनेन विना इति मृ+उति [‘मृगोरुति’ ऊ–94] = मरुत्; also मरुतः (अकारान्त)। Cf. “मरुतःस्पर्शनः प्राणः समीरो मरुतो मरुत्” इति विक्रमादित्यकोषः, व्याड़िश्च। Mark the propriety of the word here. 4**. लतामाधवी**&c. Cf. “मालाविकाप्येषु अनुभूतमुक्तेव म्लातीमाला स्वायमाना लक्ष्यते”—Mālā. III.

** शकुन्तला** (निःश्वस्य)—सहि ! कस्म वा अण्णस्मकहइस्सं। किन्दु आआसइत्तिआ दाणिं वो भविस्मं[सखि, कस्य वा अन्यस्य कथयिष्यामि। किन्तु आयासयित्री इदानीं युवयोः भविष्यामि]।

Sakuntalā*(Sighing)*–Friend, to whom else shall I speak it out? But then I shall be the cause of trouble to you.

उभे—अदो एव्व क्खु णिव्वन्धो। सिणिद्ध-जण-संविभत्तंहि दुक्खं सज्झ-वेदणं होदि [अतएव खलु निर्बन्धः। स्निग्ध-जन-संविभक्तं हि दुःखं सह्यवेदनं भवति]

Both–And for this reason, indeed, is our importunity. The pangs of sorrow become endurable when shared with loving friends.

राजा—

पृष्टा जनेन सम-दुःख-सुखेन बाला
नेयं न वक्ष्यति मनोगतमाधि-हेतुम्।
दृष्टो विवृत्य बहुशोऽप्यनया सतृष्णम्
अत्रान्तरे श्रवण-कातरतां गतोऽस्मि॥९॥

(वसन्ततिलका)

King—Questioned by persons, who equally share her pain and pleasure, it cannot be that the girl will not speak out the cause of

(her) mental throe. Though (full) many a time, gazed at (me) athirst, by her by turning back, I have, at this moment, become nervous of hearing ( her reply ).

V. L. —‘किन्तु आयासयित्री’ —B. M. ‘आयासयित्री —R. V. S. ’अतएव— B. ‘अतएव खलु’— R. V. M, S omits ‘स्निग्धजन’ From स्निग्धजनसंविभक्तम्’। ‘अत्रान्तरे’—R. V. M. S. ‘अत्रोत्तरे’—B.

शकुन्तलेति। ‘किन्तु इदानीं’ पीड़ाकारणम् उक्ता इत्यर्थः। ‘युवयोः’ (‘कर्तृकर्मणोः कृतिः’ २/३/६५ इति कर्मणि षष्ठी) ‘आयासयित्री’ क्लेशजनयित्री। उभे इति। ‘निर्बन्धः’ परिज्ञाने आग्रहातिशयः आवयोरिति। [ यदेवाऽकथने कारणत्वेन निवद्धं तदेव कथने हेतुत्वेनोपात्तम् इति व्याघातालंकारः। “सौकर्येण कार्यं विरुद्धा क्रिया च” इति तल्लक्षणात् ]। ‘दुःखं स्निग्धजने’ प्रेमास्पदे जने ‘संविभक्तं’ सम्यक् विभज्य अर्पितं सत् ‘सह्या’ भारलाघवात् सोढुं शक्या ‘वेदना’ यातना यस्य तादृशं भवति बहुभिरुह्यमान भार इव इत्याशयः (अर्थान्तरन्यासः)। पृष्टेति। ‘इयं बाला’ अल्पवयाः शकुन्तला (अनेन कैतवाऽनभिज्ञत्वं ध्वन्यते) ‘दुःखञ्च सुखञ्च’ दुःखसुखं (पक्षे दुःखसुखे। विप्रतिषिद्धञ्चानधिकरणवाचि’ २।४।१३ इति पाक्षिकः समाहारः )। ‘समं’ तुल्यं ‘दुःखसुखं यस्य तेन। शकुन्तलायां सुखितायां यः सुखी भवति, दुःखितायां यो दुःखितोभवति इत्यर्थः। तेन ‘जनेन’ प्रियसखिजनेन ‘पृष्टा’ जिज्ञासिता सती ‘मनोगतं’ हृदयस्थितम् ‘आधेः’ मानस-व्यथायाः [इति पौनरुक्त्यम्। तथाचोक्तममरेण ‘पुंस्याधिः मानसी व्यथा’ इति ]। ‘हेतुं न वक्ष्यति’ इति ‘न’ अपितु प्रकाशयिष्यति एव। ‘अनया’ शकुन्तलया ‘बहुशः’ बहुवारान् ( “बह्वल्पाऽर्थात् शस्कारकाद् अन्यतरस्याम्” ५।४।४२ इति शस्) ‘विवृत्य’ ग्रीवाभङ्गेण परावृत्य ‘सतृष्णां दृष्टोऽपि’ प्रथमाङ्काऽवसाने तपोवनंप्रतिगच्छन्त्याः अस्याः अनेकवारं अनुरागचिह्नं प्रत्यक्षीकुर्वन्नपि ‘अत्रान्तरे’ इदानीं ‘श्रवणे’ तदुत्तराकर्णने ‘कातरतां’ भीतिं ‘गतोऽस्मि’ किम् अनुकूलमननुकूलं वा वक्ष्यति इति भयं प्राप्तोऽस्मि इति भावः। [‘समदुःखसुखेन’ इत्यत्र हेतुत्वेनोपात्तम् इति काव्यलिङ्गम्। अत्र कारणाभावेऽपि कातरता-रूपकार्योत्पत्तेः विभावना, अथ च साभिलाष-बहुतर-दर्शनरूपकारणे सत्यपि शकुन्तलायाः अवस्था-निर्णयरूपकार्याऽनुत्पत्तेः विशेषोक्तिः। अनयोः सन्देहसंकरः। नवा नवेति, भत भतेति, गत गतेति छेकवृत्तिश्रुत्यनुप्रासाः। वसन्ततिलकावृत्तम् ]।

** 92n—1. किन्तु आयासयित्री**&c.—Cf. “The malignancy of my fate might perhaps distemper yours; therefore, I shall crave of your leave that I may bear my evils alone”—Twelfth Night. II. 1. आ+ यसु (क्षये) + णिच्+ तृच् कर्तरि (3.1.133) = आायासयितृ। Next ङीप् [‘ऋन्नेभ्यः ङीप् ’ 4. 1. 57]. 2. स्रिग्ध-जन &c.—KU. VII. 28. For similar idea, Cf. “कस्य तावत् इमं वृत्तान्तं निवेद्य सह्यवेदनमिव दुःखं करिष्यामि—Priyadars’ikā. III. ‘आवेदय ममात्मीयं पुत्र दुःखं सुदुःसहम्। मयि संक्रान्तमेतत्ते येन सह्यं भविष्यति”॥—NN. V. 9. “Double grief effects the concealing hearts”—Spencer. “Give sorrow words: the grief that does not speak, whispers the over-fraught heart and bids it break” !—Macbeth. IV. 3. “Sorrow concealed like an oven stopp’d Doth burn the heart to cinders”—Titus Andronicus. II. 4. “To weep with them that weep doth ease some deal; But sorrow flouted-at is double death”—Ibid. III. 1. “तुल्याद्विभागादिव तन्मनोभिः दुःखातिभारोऽपि लघुः स मेने”—Ki. III. 33; “जानाले आपनजने मनेर वेदना। व्यथित-हृदये पावे अनेक सान्त्वना”— Navin Tapasvinī IV. I; V.9. वेदना—means ‘knowledge’. According to मेदिनी it may mean ‘pain’ also. Cf. ‘अवेदनाज्ञं’ कुलिशक्षतानाम्’—Ku. I. 20; ‘प्रवलामात्मकृतेन वेदनाम्’—Ra. VIII, 40. 3. **समदुःखसुखेन—**Usual form is सुखदुःखम्। Cf. ‘अद्वैतं सुखदुःखयोरनुगुण”—UC. 1.39; Rām, VI. 124. 9. For the sake of metre दुःख has been placed first. Kāli. usually writes ‘दुःखसुखं। Cf. ‘समदुःखसुखः सखीजनः’—Ra. VIII. 65. ‘समदुःखसुखः पीयते लोचनाभ्याम् ’ Vik. 1. 4. बाला—a girl of 16 years —Rājaballava. 5. मनोगतमाधिहेतुम्—Mark the tautology.आधि means ‘mental agony’ (Com.). नेयं न वक्ष्यति—For the force of two

negatives vide (25n*.* 4). 6. अत्रान्तरे &c.—This nervousness of the king is quite natural, for uptil now he has had no distinct avowal from her lips and now his fate will be decided by the disclosure of Śak’s cause of agony. Cf. “उपस्थितप्रियासमागमस्यापि किमिदमत्यर्थमुत्ताभ्यति मे मनः”— Rat. IlI.

शकुन्तला— सहि ! जदो पहुदि मम दंसण-पहं आअदो सो तबोवण-रक्खिदा राएसी—[सखि, यतः प्रभृति मम दर्शन-पथमागतः स तपोवनरक्षिता राजर्षिः—]। (अर्धोक्ते लज्जां नाटयति)।

S’akuntalā—Friend, ever since that royal sage, the guardian of the penance-grove, came within the range of my sight—(Gesticulates bashfulness when half-uttered).

उभे—कहेदु कहेदु पिअसही [कथयतु कथयतु प्रियसखी]।

Both—Speak, dear friend, speak.

शकुन्तला—तदो पहुदि तग्गदेण अहिलासेण एतदवत्थ म्हि संवृत्ता[ततः प्रभृति तद्गतेन अभिलाषेण एतदवस्थास्मि संवृत्ता]।

S’akuntala—Since then, I have been brought to this plight, with my desire having gone to him.

राजा (सहर्षम्)— श्रुतं यत् श्रोतव्यम्।

स्मर एव ताप-हेतेर्निवापयिता स एव मे जातः।
दिवस इवाभ्र-श्यामस्तपाऽत्यये जीव-लोकस्य॥१०॥

(आर्या)

King *(Joyfully)—*I have heard what is worth hearing. Love who was, indeed, the cause of (my) agony, has (now) himself become my cooler; just as a day dark with clouds (becomes both tormentor and comforter) of the living creation towards the close of summer.

V. L.— ‘कथयतु &c’—Omitted by **R. & V. ‘**अभ्रश्यामः’ — P. K. B. M. ‘अर्धश्यामः’ — R. V. S; Only B has यत्।

** शकुन्तलेति**। ‘यसः प्रभृति’ यस्मात् कालात् आरभ्य [ ‘कार्त्तिक्याः प्रभृति’ इति भाष्यप्रयोगात् ५ मी’ — इति दीक्षितः ५९५]। ‘दर्शनस्य’ दृष्टेः ‘पथः’ (‘वाटः पथ्यश्च मार्गश्च’ इति त्रिकाण्डशेषः) तम्। स्मर इति। ‘तपस्य’ ग्रीष्मस्य (ग्रीष्म उष्मकः। निदाघ उष्णोपगम उष्ण उष्णागम स्तपः” इत्यमरः ‘अत्ययः’ अन्तः अवसानम् इति यावत् (“अत्ययोऽतिक्रमे कृच्छ्रेऽत्युत्पाते नाशददण्डयोः” इति मेदिनी) तस्मिन् वर्षारम्भे इत्यर्थः। ‘जीवलोकस्य’ प्राणिजातस्य ‘अभ्रैः’ जलदैः ‘श्यामः’ कृष्णः(“त्रिषु श्यामौ हरित्कृष्णौ श्यामा स्यात् शारिवा निशा” इत्यमरः) ‘दिवस इव’ जलदावृतदिनमिव इत्यर्थः। ‘स्मरः’ काम ‘एव मे’ मम दुष्यन्तस्य ‘तापस्य’ मानससन्तापस्य ‘हेतुः’ कारणम् (पक्षे उष्णताया हेतुः)। ‘स’ तादृशः तापकर्ता स्मरः, दिवसश्च ‘निर्वापयिता’ सन्तापम् उष्णताञ्चनिराकृत्य प्रीतिप्रदः ‘जातः’ संवृत्तः (जनेरकर्मकत्वात् कर्तरि वर्तमाने क्तः)। जलदजालावृतः दिवसः यथा वृष्टेः प्राक् नरान् भृशं सन्तापयति, तदनन्तरं स एव दिवसः तैरेव जलदैः वृष्टिं कारयित्वा तेषां सन्तापं पुनः निवर्तयति। तद्वत् अस्याः शकुन्तलायाः उक्तेः प्राक्, कामोऽपि मां भृशं सन्तापयति स्मअधुना तदुक्त्यनन्तरं स एव मे प्रीतिप्रदः जातः [यस्तापहेतुः स एव निर्वापयिता इति विरोधाभासः। अनेन व्याघातालंकारो व्यङ्ग्यश्च। लक्षणं तूक्तं प्राक्। सिद्धान्तबागीशमते विषमालङ्कारः। उपमा वृत्त्यनुप्रासश्च। आर्या जातिः ]

93n.— 1. दर्शन-पथ &c. — Cf. ‘यस्य नेत्रयोः पथि स्थिता त्वम्’ — Vik. I. ताप-हेतुः— Applicable to both ‘अभ्रश्यामदिवस’ and ‘स्मर’A cloudy day produces great heat but it is most oppressive just on the eve of the shower. Similarly Cupid was extremely painful when S’ak was just going to make a clean breast of the whole affair. Cf. “तीव्रः स्मरसंतापो न तथादौ बाधते यथासन्ने तपति प्रावृषि नितरामभ्यर्णजलागमोदिवसः”— Rat. (III. 10.) qtd. K. 2. निर्वापयिता (७।३।३६) — After a great shower the cloudy day becomes extremely delightful. Similarly

by the declaration of S’ak Cupid gave comfort to the king. 3. अभ्र–श्यामा अभ्र= cloud. In mathematics it means ‘zero’. अपो बिभर्ति इति अप्+भृ+क (मूलविभूजादित्वात् 3.2.5.) अभ्रम्। अभ्रis the हेतु of श्यामत्व । R’s अर्धश्यामis not a good reading. According to his view the day which in the morning is cloudless, produces heat on account of the bright rays of the sun, and when it is clouded in the evening it becomes delightful. It is evident that his meaning is forced, and unlike ‘स्मर’ which is cause of both ‘ताप’ and ‘निर्वाण’, ‘अर्धश्यामत्व’ is the cause of ‘निर्वाण’ only, and ‘अर्धाऽश्यामत्व’ is the cause of ‘ताप’। Again in this reading the cause of श्यामत्व is to be inferred which is not desirable. Kāli elsewhere also speaks of ‘अभ्रश्यामदिवसः’ Cf. “मेघश्यामा दिशोदृष्ट्वामानसोत्सुकचेतसाम्”— Vik. IV. 14; “अयमेकपदे तया वियोगः प्रियया चोपनतः सुदुःसहो मे। नववारिधरीदयादहीभिःभवितव्यञ्चनिरातपद्भिः रम्यैः”—Ibid. IV. 3; “मनो जह्नुः निदाघान्ते श्यामाभ्रा दिवसा इव”—Ra. X. 83. ** जीवलोकस्य—**Ra. V. 35; UC. IV. 17.

** शकुन्तला— तं जइ वो अणुमदं तह वट्टह जह तस्मराएसिणो अणुकम्पणिज्जा होमि। अण्णहा अवस्मंसिञ्चहमेउदअं**[तत् यदि युवयोः अनुमतं, तथा वर्तेथां यथा तस्य राजर्षेः अनुकम्पनीया भवामि। अन्यथा अवश्यं सिञ्चतं मे उदकम्]।

Śakuntala— If (that’s) approved by you, do so that I may be commiserated by that royal sage. Otherwise you must needs pour me water.

** राजा—संशयच्छेदि वचनम् ।**

King—Doubt-severing (is her) word.

** प्रियंवदा**(जनान्तिकम्)—अणसूए, दूरगअ-मम्महा अक्खमा इअं

काल-हरणस्म। जस्मिं बद्ध-भावा एसा, सो ललाम-भूदो पौरवाणं। ता जुत्तं से अहिलासो अहिणन्दिदुं[अनसूये, दूरगत-मन्मथा अक्षमा इयं काल-हरणस्य। यस्मिन् बद्ध-भावा एषा, स ललाम-भूतः पौरवाणाम्। तत् युक्तमस्या अभिलाषः अभिनन्दितुम् ]।

Priyaṁvadā (Aside)—Anasūya! far advanced in love, she cannot brook loss of time. He, on whom her affection is fixed, is the top trinket of the Pauravas. Therefore, her wish deserves to be commended.

** V. L.** —‘अन्यथावश्य" &c R. V. M. ‘अन्यथा स्मरतं’ माम्’—B.’ ‘अत्र सिञ्चतमिदानीम्’ —S. S’ omits तिल। तिलोदकम् —R.

** शकुन्तलेति।**‘युवयोः अनुमतं’ दुष्यन्तं प्रति ममेदमभिलाषकरणं सम्मतमित्यर्थः ( ‘क्तस्य च वर्तमाने ३।३ ६७ इति कर्तरि षष्ठी) ‘तस्य राजर्षेः’ दुष्यन्तस्य (‘कृत्यानां कर्तरि वा’ २।३।७१ इति षष्ठी पाक्षिकी) ‘अनुकम्पनीया’ दयापात्रम्। [अनेन शमनामकाङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं तु—‘तस्योपगमनं यत्तु, शमनं तदुदाहृतम्’ इति]। ‘अन्यथा’ यदि स राजर्षिः मयि अप्रसन्ना भवेत् तदा ‘अवश्यं मेउदकं’ प्रेताय दशमे दिवसे देयं जलाञ्जलिं’ ‘सिञ्चतम्’। तेन ममास्वीकारे मरिष्यामि इति भावः।प्रियंवदेति। ‘दूरं गतः’ प्रसृतः ‘मन्मथः’ दुष्यन्तेन सह सङ्गमाभिलाषः यस्याः तादृशी। ‘वद्धभावा’ दत्ताभिप्राया अनुरक्ता इति यावत्। ‘ललाम’ भूषणम् ‘इव’ इति ‘लणामभूतः [इति अस्वपदविग्रहनित्यसमासः। विस्तरस्तु पूर्वं द्रष्टव्यः] भूषण-स्वरूप इत्यर्थः। ‘तत्’ तस्मात् हेतोः ‘अस्याः अभिलाषः’ अनुरागः ‘अभिनन्दितुं युक्तम्’ [सामान्योपक्रमात् नपुंसकम्। “शक्यम् अरविन्दसुरभिः” इत्यादीनां व्याख्यानावसरे विस्तारेण उक्तम्.]।

** 94n.—1. तथा वर्तेथां** &c.—‘तद्उपायश्चिन्त्यतां यथा सफलप्रार्थनो भवेयम्’—Vik. II. अन्यथा —Either if the royal sage takes no compassion on me or if no steps are taken by you. 2. उदकम् —In the Rām. water (उदक) as an offering to the dead is often met with (Cf.

‘क्रियताम् उदकं पितुः’—II. 102. 7; 103, 17; ‘जलक्रियार्थं तातस्य’—103, 20; 27; III. 68. 35; IV. 9. 20. ‘आजग्मुः उदकं कर्तुं नदीं शुभजलां शिवाम्’—IV. 25. 51), but nowhere ‘तिलोदकम्’ (R). Kāli also follows suit. Cf. ‘दीयतां सलिलस्याञ्जलिरेकः एव नौ’—Ku. IV. 37; ‘परलोकोपगतं जलाञ्जलिम्*—Ra. VIII. 68.* and MN; I. 67; Śak. VI. 25; Also MS. III. 214; ‘सम्पादितपितृजल-क्रियः’ Kād. p. 59 MK. X. 17. May be तिलोदकis a later development. (MS. III. 223). For similar idea—Cf. “चिता सज्जा कर सइ, किंवा जलाशयी हई, कत सइ विच्छेद-यन्त्रणा। वनदग्धा मृगीप्राय, मनदग्धा दग्धकाय, वलि कारे करि कि मन्त्रणा”—Dāśarathi Ray. 3. संशयच्छेदिवचनम्—The king was free from all doubts about S’ak.’s love towards him when she declared her love to her dearest friends (ततः प्रभृति तद्गतेन &c.—see before). Hence he uttered ‘श्रुतं यत् श्रोतव्यम्’ । But all on a sudden a doubt arose in his mind—whether the two friends would approve of her choice. But when she made her friends understand that her death would be inevitable without the king (अन्यया सिञ्चत &c), the latter was sure about her friends’ approval of her choice, and he joyfully uttered ‘This declaration removes all doubts about the action of the friends.बद्व-भावा—भाव = love. Ra. VI. 36; Ku. 111. 35. ‘यस्मिन् वद्धभावासि*—*Vik. III ललाम-भुतः—60n. 6. 4. अभिलाषः युक्तम् &c.—85n. 1; 46n. 3. अभिलाषः = अनुरागः longing of love. Vide ‘अभिलाषः मुदीरितेन्द्रियः—Ku. IV. 41 and MN. ‘अभिलष्यति साधुनामुदयं सदैव यः। साधुलोकोऽपि निःसीमं तस्याभिलषति श्रियम्’—KR. 227.

** अनसूय—तह जह भणसि** [तथा यथा भणसि]।

Anasūyā—What you say is quite true.

** प्रियंवदा** (प्रकाशम्)—सहि, दिट्टिआ अणुरूबो दे अहिणिवेसो।

साअरं उज्झिअ कहिं वा महाणईओदरइ। को दाणिं सहआरं अन्तरेण अदिमुत्त-लदं पल्लविदं सहेदि [सखि, दिष्ट्या अनुरूपस्ते अभिनिवेशः। सागर मुज्झित्वा कुत्र वा महानदी अवतरति। क इदानीं सहकारमन्तरेण अतिमुक्तलतां पल्लवितां सहते]।

Priyaṁvadā *(Aloud)—*Friend, luckily your attention is worthy (of you), Leaving the sea, whereto shall a great river descend? What now, save a mango tree, deserves the Jasamine creeper in (full) foliage?

** राजा—किमत्र चित्रं यदि विशाखे शशाङ्क-लेखामनुवर्तेते ।**

King—What wonder here if the twin stars Viśākhā follow the hare-specked moon’s streak?

अनसूया — को उण उबाओ भवे जेण अविलम्बिअं णिहुअं अ सहीए मणोरहं सम्पादेम्ह [कः पुनरुपायो भवेत् येन अविलम्बितं निभृतञ्च सख्या मनोरथं सम्पादयावः]

Anasūyā—But what should be the way by which speedily yet secretly (we) may accomplish (our) friend’s desire ?

** प्रियंवदा—णिहुअंत्ति चिन्तणिज्जं भवे, सिग्घंत्ति सुअरं**[निभृतमिति चिन्तनीयं, शीघ्रमिति सुकरम्]।

Priyaṁvadā**—**“Secretly” should need deliberation, “speedily” is easily done.

** अनसूया —कहं विअ**[कथमिव]? Anasūyā—How possibly ?

** प्रियंवदा—णं सो राएसो इमस्मिं सिणिद्ध-दिट्ठीए सूइदाहिलासो इमाइं दिअहाद्वं पजाआर–किसो लक्खीअदि** [ननु स राजर्षिरस्यां स्निग्ध-दृष्ट्या सूचिताभिलाष इमान् दिवसान् प्रजागर-कृशो लक्ष्यते]।

Priyaṁvadā—Why ! that royal sage (too) with a kind sight

betraying his wish for her, appears these days, to be reducedthrough sleeplessness.

** V. L.**—‘अनुरूपस्ते’—R. V. S. ‘अनुरूपोऽस्याः—M. ‘ते अनुरूपे’—B. ‘वर्जयित्वा’—R. ‘उज्झित्वा’—R. S. B.

** प्रियंवदेति।** ‘दिष्ट्या’ भाग्येन (तृतीयान्तप्रतिरूकमव्ययमेतत्। ‘दिष्ट्या समुपजोषं च इत्यानन्दे इत्यमरः)। ‘अभिनिवेशः’ अनुराग इत्यर्थः। ‘अनुरूपः’ योग्यः। ‘पल्लवाः’ जाताः अस्याः इति पल्लविता। [‘तदस्य संजातं तारकादिभ्यः इतच्’ ५।२।३३ इति इतच्। अनेन उपभोगयोग्यता सूचिता] तादृशीम् ‘अतिमुक्तलतां माधवीलताम् (‘अतिमुक्तः पुण्ड्रकः स्यात् वासन्ती माधवीलता इत्यमरः) ‘सहते’ स्वीयत्वेन परिगृह्णाति इत्यर्थः। [अत्र मालादृष्टान्तालंकारः]। राजेति। ‘विशाखे’ तन्नाम्न्यौतारके [‘द्वि-दैवत्वात् विशाखयोः द्वित्वम्’ इति राघवचरणाः] ‘शशाङ्कलेखां’ चन्द्रकलाम् ‘अनुवर्तेते’ अनुगच्छतः। सर्वथा युक्तमेव अनसूयाप्रियंवदयोः शकुन्तलायाः अनुवर्तनम् इति भावः [अत्राऽप्रस्तुतप्रशंसा] । अनसूयेति। ‘निभृतम्’ अन्यैरज्ञातम् ‘मनोरथं’ मनोरथविषयभूतं दुष्यन्तसंगमं ‘सम्पादयावः’ विधास्यावः (‘वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्धा’ ३३।१३१ इति लट्)। प्रियंवदेति। ‘ननु’ इति आक्षेपे (इति हिमचन्द्रः)। ‘इमान् दिवसान्’ शकुन्तलादर्शनाद् आरभ्य अद्य यावत् [‘कालाऽध्वनोरत्यन्तसंयोगे २।३।५ इति २या] ‘स्निग्धा’ स्नेहपूर्णा ‘दृष्टिः’ अवलोकनं’ तया, ‘अस्यां’ शकुन्तलायां ‘सूचितः’ ज्ञापितः ‘अभिलाषः’ अनुरागः येन यस्य वा तादृशः। ‘प्रजागरात्’ प्रकर्षेण जागरणात् (इति इलायुधः) शकुन्तला-गत-चिन्तया-निद्राभावात् ‘कृशः’ ८।२।५५ क्षीणशरीरः ‘लक्ष्यते’। अतः तस्यापि आसक्तिसत्त्वात् शीघ्रमिति सूकरम् इति भावः।

** 95n.—1. दिष्ट्या**—An अव्यय [strictly the instrumental singular of दिष्टि’—Apte.—Cf. Beng. ‘अगत्या’ from अगति] used as an exclamation of joy or congratulation, ‘दिष्टिः आनन्दे माने च—H; Cf. ‘दिष्ट्याम्बते कुक्षिगतः परः पुमान्—Bhāgabata. ‘दिष्ट्या प्रतिहतं दुर्जातं’—MM. IV; VS. II. 12; 125n. 3. 2. सागरमुज्झित्वा &c. Cf. ‘शशिनमुपगतेयं कौमुदी मेघमुक्तं। जलनिधिमनुरूपं जह्नुकन्यावतीर्णा’—Ra. VI. 85.‘न कमलाकरमुज्झित्वा-

राजहंसीअन्यस्मिन्नभिरमते’—Rat. II. 3. अतिमुक्त लतां—Jasamine (माधवी) is so called owing to its pearl-like whiteness, अतिक्रान्तः मुक्तां शौक्ल्यात् ‘अत्यादय’—वाः २।२।१८ इति तत्पुरुषः। ‘गोस्त्रियो’—१।३।४८ इति ह्रस्वः—BhD.

4. विशाखे—is the 16th lunar asterism. It is dual because generally it refers to two stars. Cf. ‘पत्न्योर्मध्यगतस्तत्र सुग्रीवः प्लवगेश्वरः। विशाखयोर्मध्यगतः संपूर्णइव चन्द्रमाः’—Rām. Reference is here to two friends. The idea is—Like the two stars ‘विशाखा’ and ‘राधा’ following the moon, the two friends Anasūyā and Priyaṁvadā will act according to the desire of their friend. लेखा means a thin line. (Ku. I. 47; VII. 16 & 87; Ki. XVI. 2; शशाङ्करेखा*—Ku. VII. 8. MD 44.)* It is purposely used here to bring out the idea of S’ak’.s emaciated condition. The word ‘शशाङ्क’ with ‘लेखा’ at the end becomes feminine and admirably refers to S’ak. Cf. चित्रलेखा-द्वितीया प्रियसखीमुर्वशीं गृहीत्वा विशाखसहित इव भगवान् सीम उपस्थितः स राजर्षिः’—Vik.I. किमत्र चित्रं&c.—Cf. ‘किमत्रचित्रं धर्मज्ञ लोकनाथशिखामणे &c.—Rām. VI. 18. 36. अनुवर्तते—‘प्रभुचित्तमेव जनः अनुवर्तते’—ŚPB. XIV. 41. निभृतं—11n. 4. 5. प्रजागर-कृशः—प्र+ जागृ+ घञ् भावे= प्रजागरः sleeplessness, no वृद्धि (आर्) by ‘जाग्रोऽ वि-चिण्-णल्-ङित्सु, 7.3.85. Vide Prabhā P. 505. कृशः 63n. 4.‘भर्तुः कृशेषु अङ्गेषु’—Mālā III

** राजा** (आत्मानमालोक्य)—सत्यमित्थम्भूत एवास्मि। तथाहि—

इदमशिशिरैरन्तस्तापात् विवर्ण-मणीकृतं
निशि निशि भुज-न्यस्तापाङ्ग-प्रवर्तिभिरश्रूभिः।
अनभिलुलित-ज्याघाताङ्कं मुहुर्मणि-बन्धनात्
कनक-वलयं स्रस्तं स्रस्तं मया प्रतिसार्यते॥११॥

(हरिणी)

King *(Eying himself)—*So I have been, forsooth. For—This golden bangle (which has) its jewels (now) tarnished by (my) tears, hot on account of internal throe, and trickling down night after night from the corner of (my) eye placed on my (left) arm. is repeatedly pushed back by me as it slides down from the wrist without touching the callosities caused by the bowstring.

V. L.— ‘प्रवर्तिभिः’— М. В. ‘प्रसारिभिः’ — R. V. ‘प्रसर्पिभिः’— S.‘अनतिलुलित’ M. B. ‘अनभिलुलित’ — R. V. S.

इदमिति। ‘निशि निशि’ प्रतिरात्रं (‘नित्यवीप्सयोः’ ८/१/४ इति वीप्सायां द्विरुक्तिः। अनेन अद्य यावत् निद्राभावः सूचितः)। ‘भूजे’ वामकरतले (नृपस्य दक्षिणसाचित्वात् ज्याघाताङ्कः वामकरप्रकोष्ठ एव स्यात् अतः वामकरतल-ग्रहणम्) ‘न्यस्तः’ निहितः स्थापित इति यावत् (“आहितम् निहितम् न्यस्तम् आरोपितमितिस्मृतमम्” इति हलायुधः) यः ‘अपाङ्गः’ (वाम)-नेत्रान्तः (“अपाङ्गस्त्वङ्गहीने स्यात् नेत्रान्ते तिलकेऽपि च” इति मेदिनी) तस्मात् ‘प्रवर्तन्ते’ बहुलं निःसरन्ति यानि तादृशैः (‘बहुलमाभीक्ष्ण्ये३।२।८१ इति णिनिः)। ‘अन्तस्तापात्’ अन्तर्गत-मदन-सन्तापेन हेतुना ‘अशिशिरैः’ उष्णैः (अनेन तापाधिक्यं व्यज्यते) ‘अश्रुभिः’ नयनजलैः ‘विगतः वर्णः’ कान्तिः येषां ते ‘विवर्णाः’ तादृशाः ‘मणयः’ यत्र तत् ‘विवर्णमणि’, अविवर्णमणि विवर्णमणि कृतम् इति विवर्ण‌मणी कृतम्’ (‘अभूततद्भावे च्विः’ ५।४।५०; ‘चौ च’ ७।४ २६ इति दीर्घः) ‘मणिवन्धः प्रकोष्ठपाणयोः सन्धिस्थानम् (इत्यमरटीकायां भरतः। ‘मणिवन्धः पाणिभूलम्’ इत्यमिधानरत्नमाला) तस्मात् ‘स्रस्तंसस्तं’वारंवारम् अधः विगलितम् ‘इदम्’ वामकरधृतं’ ‘कनकवलयं’ स्वर्णकटकं [ ‘वलयम् इत्येकवचनेन विरहित्वात् सर्वालंकार-परित्यागः द्योत्यते] ‘मया न अभिलुलितः’ स्पर्शेन विमर्दितः तत् यथा तथा ‘ज्यायाः’ धनुर्गुणस्य यः ‘आघातः’ घर्षणं’ तस्य ‘अङ्कः’ चिह्नम् (‘उत्सङ्ग-चिह्नयोरङ्कः’ इत्यमरः) यस्मिन् कर्मणि यथा स्यात् तथा ‘मुहुः’ वारं वारं [ ‘पौनः पुन्ये भृशर्थि च सद्यो वा स्यान्मुहुः पदम्’ इति वैजयन्ती) ‘प्रतिसार्यते’ (अरतेः ण्यन्तात् कर्मणि लट्) उद्धृत्य स्वस्थानं स्थाप्यते। [अत्र क्षीणाङ्गत्वात् प्रस्तुतेन कार्येण कनक-वलय-स्रं सनेन तत्‌कारणीभूतं कार्श्यं प्रत्याय्यत इति पर्यायोक्तमलंकारः।स्वभावोक्तिश्च । हरिणीवृत्तम्।

** 96n.—1**. अशिशिरैः&c.—According to the poetic convention, tears of joy are cold and those of grief are hot, hence the— propriety of the epithet अशिशिरैः।Cf. ‘आनन्दशीतामिव वाष्पवृष्टिम्*—Ra. XIV. 44.* ‘आनन्दजः शोकजमश्रु वाष्पस्तयोरशीतं शिशिरो विभेद’—XIV. 3. ‘उष्णैः विरह-महतिमश्रुभिः यापयन्तीम्*— MD. II. 28; Ra. XII. 4; 62; ΧΙΧ.* 36. Mark also that our poet uses the word वाष्प with reference to the tears of joy which are by themselves not so copious and flowing, as those arising from grief which are called अश्रु। 2. भुज-न्यस्त &c.— This and the following lines have been often misunderstood. M whom we have followed, first offers the correct explanation. The king we have considered as passing several nights in a sitting posture, with his left arm (palm) raised to support his cheek. ‘भुज’ is explained as the palm of the left hand, cf. **[‘वाम-**कपोल-शयनीकृत-करतलया’—Kād. P. 583] for the king being a right-hand archer, the friction of the bowstring will produce callosities on the left-hand. Hence अपाङ्ग also means the outer corner of the left eye which was placed on his left palm. 3. अनभिलुलित &c.—अभि + लुल + क्त + कर्मणि अभिलुलितः pressed, touched. ‘लुल विमर्दने’—KK. ‘सौत्रधातुरयम्’—Durgādāsa. The callosities are produced by the friction of the bow-string in the fore-arm a little below कफोनि (elbow) and above the wrist-joint, but not on the wrist. Now bangles are always worn in the fore-arm (प्रकोष्ठ) which is nearest to the wrist joint. Mark also that प्रकोष्ठ is a wide term meaning the entire hand from the elbow to the wristjoint (मणिबन्ध) Cf. ‘प्रकोष्ठमन्तरं विद्यात् अरत्रिमणिबन्धयोः’—Kātya. ‘रामप्रकोष्ठार्पितं विभ्रत्काञ्चनमेकमेव वलयम्’—Ś AK.VI.

6. कनकवलयभ्रंशरिक्तप्रकोष्ठः—MD—2.But because bangles are worn on that part of प्रकोष्ठ which is nearest to मणिबन्धः, प्रकोष्ठ often in Kalidāsa is met with in the sense of मणिबन्ध Cf—‘ततः प्रकोष्ठे हरिचन्दनाङ्किते &c’—Ra.III.59. where MN. says ‘प्रकोष्ठे मणिबन्धे’।Again Kāli has clearly pointed out in Māla that bangles are worn near the wrist-joint (मणिबन्ध). Cf .वामं सन्धिस्तिमितवलयम्—Act. II.6.whereK remarks “सन्धिस्तिमितवलयं सन्धौ मणिबन्धे स्तिमितं निश्चलं वलयं कङ्कनं यस्य सः”॥ Also ‘वामं सन्धिस्तिमितवलयम्’ &c*—DP.*Now the part of the hand towards the elbow is fatter than the part nearer to the wrist-joint. Hence in natural condition the bangle will always touch the callosities of the bowstring. The king owing to uneasiness caused by the pangs of love used to pass the whole night in a *sitting posture.*Thus owing to constant wakefulness the king—s body was emaciated and the callosities were not sufficiently prominent through emaciation and disuse of the bow. Hence in a sitting posture with his cheek upon his palm the bangle would slip down from its natural place towards the elbow without touching the scar produced on the upper part of the fore arm. The followers of R take the king to pass the night in a lying posture, the left arm being used as a pillow. In this explanation as the bangle slips from मणिबन्ध to the tips of the finger अनभिलुलित &c.becomes redundant.Through sheer absent-mindedness the king forgets that the bangle, even though put in its proper position will not remain there. Elsewhere (84n.5) he, for a similar reson, refers to the unbearableness of the moon-beam at mid-day.Now read the lovelorn condition of पुण्डरीक in Kad.p. 581-585.

** प्रियंवदा—(विचिन्त्य) हला, मअण-लेहो से करीअदु। इमं देवसेसा-वदेसेण सुमणो-गोबिदं करिअ से हत्थअं पाबइस्मं**[ हला, मदनलेखः अस्मै क्रियताम्। इमं देव-शेषाऽपदेशन सुमनो-गोपितं कृत्वा अस्य हस्तं प्रापयिष्यामि ]।

Priyaṁvadā*(Musing)* Well, let a billet-doux be composed for him. Having concealed it under flowers, (I) will contrive to make it reach his hands, under the pretext of a wreath that has been offered to the deity.

** अनसूया—रोअइ मेमुउमारो पओओ। किं वा सउन्दला भणादि** [रोचते मे सुकुमारः प्रयोगः। किंवा शकुन्तला भणति]।

Anasūyā—Ilike (this) fine device. But what does Śakuntalāsay?

** शकुन्तला— को णिओओ तुम्हाणं विकप्पीअदि** [को नियोगो वां विकल्प्यते]

S’akuntala—What advice of yours is (ever) altered by me ?

** प्रियंवदा—तेण हि अत्तणो उबण्णास—पुव्वं चिन्तेहि दाव किम्पि ललिअ-पद-बन्धणं** [तेन हि आत्मन उपन्यास-पूर्वं चिन्तय तावत् किमपि ललितपद-बन्धनम् ]।

Priyaṁvadā—Then just think out some pretty string of words alluding to thyself.

** शकुन्तला—हला चिन्तेमि अहं।अवहीरणा–भीरुअं पुणो वेबइ मे हिअअं**[हला चिन्तयाम्यहम्। अवधीरणा-भीरुकं पुनर्वेपते मे हृदयम्]।

S’akuntalā—Dear, I shall think out. But my heart trembles, afraid of a refusal.

** V. L.**—‘देवशेषा’— V. S. ‘देवताशेषा ’ M. C. ‘देवतासेवा’ — B. ‘देवप्रसादस्य’—R. ‘देवताव्यपदेशेन’— K. अवधीरण — Only R. M.

** प्रियंवदेति।**‘मदनस्य लेखः’ लेख्यं लिपिः इति यावत् (‘लेखो लिख्ये सुरे लेखा लिपिराजिकयोर्मता’ इति मेदिनी) आत्मनः कामाऽऽविर्भाव-ज्ञापिका पत्रिका इत्यर्थः। ‘देवस्य’

देवताविशेषस्य ‘शेषा’ निर्माल्यं [‘प्रसाददत्ता माला’ इति कुमारसम्भवे मल्लिनाथः ३।२२; ‘प्रसादान्निजनिर्माल्यदाने शेषेति कीर्तिता’ इति विश्वः] तस्याः ‘अपदेशेन’ छलेन। देवनिर्माल्यमिदं, भवता ग्रहीतुं युक्तम् इति छलेन इति भावः। ‘सुमनोभिः’ पुष्पैः (‘स्त्रियः सुमनसः पुष्पं प्रसुनं समम्’ इत्यमरः) ‘गोपितं’ प्रच्छन्नं कृत्वा। शकुन्तलेति। ‘नियोगः’ आज्ञा ‘विकल्प्यते’ अन्यथाक्रियते। काक्वा कथमपि न इत्यर्थः। [अत्र मनोरथो नाम नाट्यलक्षणम्। “मनोरथस्त्वभिप्राय-स्योक्तिः भङ्ग्यन्तरेण यत्” इति दर्पणलक्षणात् ] प्रियंवदेति। ‘तेन हि’ यद्ययम् उपायः तुभ्यं रोचते तर्हि ‘आत्मनः’ स्वस्य ‘उपन्यासः’ उल्लेखः ‘पूर्वः’ आदौ यस्मिन् तत् स्व-नामाद्युल्लिख्य इति भावः। ललितानां’ सुन्दराणाम् (इति भेदिनी) ‘पदानां बन्धनं’ रचनां ‘चिन्तय’ विभावय। शकुन्तलेति। ‘अवधीरणा’ अवज्ञा (‘अवधीर इति अवज्ञायाम् अदन्तश्चुरादिः’ इति कविकल्पद्रुमः। ‘ण्यासश्रन्थो युच्’ ३३। १०४ इति युच्) ततः ‘भीरुकम्’ भीतम् [इति सुप्सुपेति समासः। ‘त्रस्नौ भीरु-भीरुक-भीलुकाः इत्यमरः।

97n.—1. मदन-लेखः— A love-letter describing the condition of a love-lorn person. This is one of the four ways mentioned by Bharata by which a maiden encourages the advance of her lover. Cf. ‘लेख्य-प्रस्थापनैः स्निग्धैः वीक्षितैः मृदुभाषितैः। दूती-सम्प्रेषणैः नार्या भावाभिव्यक्तिरिष्यते’ =Qtd N. i.e. (i) sending a love-letter; (ii) amorous glance; (iii) soft speech; (iv) sending a female messenger. 2. देव-शेषा &c.—**शेषा—**a garland or the remains of other offerings presented to an idol and distributed among the worshippers as a holy relic (Com.). Cf. ‘माल्याक्षतादिदाने स्त्री शेषा’ इति वैजयन्ती-केशवौ ॥ ‘शेषा निर्माल्यदाने स्यात्’—हैम qtd. BhD. Cf. ‘निधाय शेषभूताम्’—MK. Х. 46; Кu. III. 22. अपदेश—Pretext. 3. सुमनो &c.—सुमनस् is generally feminine and plural. But sometimes like ‘अप्सरस्’, ‘सिकता’, &c., it is singular. ‘सुमनाः पुष्प-माल्ययोः स्त्रियाम्, ना धीरदेवयोः’—Medini. ‘वेश्या श्मशानसुमना इव वर्जनीया’—MK. Again धनञ्जयकवि uses it in the neuter gender. ‘पुष्पं सुमनः कुसुमम्’

—नाममाला। ‘सुमनस्’ is also seen in a टावन्त form—“सुमनायाश्च पत्रेण पटोलाऽरिष्टयोस्तथा”—Śs. 4. **आत्मन उपन्यास-पूर्वं—**उपन्यास—Lit. placing near (उप), hence reference, introduction. (9n. 7). 5. अवधीरणा—According to Vopadeva अवधीर (अवज्ञायाम्) is चुरादि। ‘आवधीरयत् साधुम् असाधुः’—Durgādasā. (240n. 10). Next युच् (3. 3. 107). “ते परिचयवती अवधीरणा प्रिये” - Mālā IV. विभेति इति भी + शीलार्थे क्रुकन् (‘क्रुकन्नपि’ Vārt. 3. 2. 174)=भीरुक (80n. 4).

राजा (सहर्षम्)—

अयं स ते तिष्ठति सङ्गमोत्सुको
विशङ्कसे भीरु ! यतोऽवधीरणाम् ।
लभेत वा प्रार्थयिता न वा श्रियं
श्रिया दुरापः कथमीप्सितो भवेत् ॥१२॥

वंशस्थविलं

King (Joyfully)—That very one, from whom, O timid one, you are apprehending a repulse, is standing here, eager for a union with you. The seeker may or may not win fortune, (but) how can the (person) sought by fortune, be difficult (for her) to obtain ?

सख्यौ—अयि अत्त-गुणा-वमाणिणि ! को दाणिं सरीरणिव्वाब-इत्तिअं सारदिअं जोसिणिं पड़न्तेण वारेदि[अयि आत्म-गुणाऽवमानिनि ! क इदानीं शरीर-निर्वापयित्रीं शारदीं ज्योत्स्नां पटान्तेन वारयति ]।

Friends—O depreciator of thy (own) excellences! Who would screen off the body-soothing autumnal moon-shine with the skirt of (his) garment?

** शकुन्तला** (सस्मितम्)—णिओइदा दाणिं म्हि [ नियोजिता इदानीमस्मि ]। (उपविष्टा चिन्तयति)।

Śakuntalā (Smiling)-Now I set about (it). [Sits up and muses.]

** अयमिति**। हे ‘भीरु’ अवज्ञा-भयशीले ‘यतो’ यस्मात् दुष्यन्तात् ‘अवधीरणां’ प्रत्याख्यानं ‘विशङ्गसे’ सन्दिह्यसि ‘सः अयं’ दुष्यन्तः ‘सङ्गमे सङ्गमेन वा उत्सुकः’ २।३४४ उत्कण्ठितः सन् तिष्ठति [पूर्वापर—चरणयोः व्यत्ययपाठेन उद्देश्यप्रतिनिर्देश्य-प्रक्रमभङ्गः समाधेयः] । ‘प्रार्थयिता’ याचकः श्रियं लक्ष्मीं ‘लभेत न वा’ लभेत (संभावनायां लिङ्) किन्तु ‘श्रिया’ लक्ष्म्या (२।३।६९) ‘ईप्सितः’ (७।४।५५) लब्धुमभिमतः जनः ‘दुरापः’ (३३।१२६) दुर्लभः ‘कथं भवेत्’ न कथमपि इति भावः। अतः मयैव त्वं दुरापा, नतु त्वयाहं दुर्लभः इति नृपाभिप्रायः। [अयमर्थान्तरन्यासः। अर्थापत्तिश्च। व्यत्यय-पठितस्य पूर्ववाक्यस्य पूर्ववाक्यं समर्थकम्। तादृगुत्तरस्य उत्तरम् समर्थकम् इति राघवचरणाः। श्रुति-वृत्ति-छेकानुप्रासाः। अत्र ‘श्रियं’ ‘श्रियेति’ श्री शब्दस्य वार-द्वयोपादानात् कथितपदता-दोषः, “रतिलीलाश्रमं भिन्ते सलीलमनिलो वहन् इति दर्पणोदाहरणवत्। स च “कथं न लभ्यते नरः तयार्थितः” इति पठित्वा परिहर्तव्यः। अनेन पर्याय-प्रक्रमभङ्गोऽपि परिहृतः स्यात्। वंशस्थविलं वृत्तम्]।सख्याविति। ‘आत्मनः स्वस्य गुणान्’ रूपादीन् ‘अवमानयति’ अवजानाति या तत्संबुद्धौ। त्वद्गुणैरेव स क्रीतः अतः अवज्ञाशङ्कापि नास्ति इत्यर्थः। ‘शरीरस्य निर्वापयित्रीं’ सौख्यकारिणीं ‘शारदीं’ शरदृतुसम्बन्धिनीं [ ‘सन्धिवेलाद्यृतुनक्षत्रेभ्यः अण् ४।२।१६ ङीप् — ४।१।१५] ‘ज्योत्स्नां’ चन्द्रातपं [ ‘ज्योत्स्नां चन्द्रातपेऽपि स्यात् ज्योत्स्नायुक्तनिशि स्मृता’। ज्योतिः अस्ति अस्याम् इति ‘ज्योत्स्ना— तमिस्रा’ ५।२।११४ इति निपातितः] ‘क इदानीम्’ इति वाक्यालंकारे। ‘पटान्तेन’ वस्त्राञ्चलेन ‘वारयति’। न कोऽपि पुरुषः इदृग्रूपशालिनीं त्वाम् अवधीरयितुं समर्थं इति हृदयम्। [अत्र अप्रस्तुतप्रशंसालंकारः ]।

98n.—1. सङ्गमोत्सुकः—३या is also available with उत्सुक by ‘प्रसितोत्सुकाभ्यां तृतीया च’ 2. 3. 44. Hence say संगमेन (संगमे वा) उत्सुकः, but the समास is to be termed सहसुपा, and not ३या or ७मी तत्पुरुष। भी + क्रु = भीरु (3.2.174). Next भीरु+ऊङ्, (‘ऊङ्, उतः’ 4.1.66)= भीरू। संवोधने ह्रस्वः— Read 255n. 1. Cf. ‘यस्य कृते त्वमागता सोऽयं ते पुरतस्तिष्ठति’ Rat. II. लभेत न वा &c.—श्री is notoriously unsteady (MR. II. 12; IV. 13), so the प्रार्थी is naturally dubious about securing her love.

श्रिया—10n. 3. 2. ईप्सितो आप+ सन्+क्तः। ‘अ’ of a Desiderative becomes ‘इ’ by ‘सन्यतः’ 7. 4.79; But in the case of ‘आप्’ it is ‘ई’ by “आप्-ज्ञप्यृधाम् ईत्” 7. 4.55.3. इदानीं— An appellative (वाक्यालंकारे) —“इदानीं वाक्यभूषायां सम्प्रत्यर्थे च दृश्यते”। नियोजिता by you, so not responsible for the consequence. 4. For a similar idea cf. ‘दिवं यदि प्रार्थयसे वृथा श्रमः पितुः प्रदेशा स्तव देवभूमयः। अथोपयन्तारमलं समाधिना न रत्नमन्विष्यति मृग्यते हि तत्’— Ku. V. 45. ‘न दृश्यते प्रार्थयितव्य एव ते। भविष्यति प्रार्थितदुर्लभः कथम् ॥—Ku. V. 46.

• *राजा—स्थाने खलु विस्मृत-निमेषेण चक्षुषा प्रियामवलोकयामि।

यतः—

उन्नमितैक-भ्रू-लतमाननमस्याः पदानि रचयन्त्याः।
कण्टकितेन प्रथयति मय्यनुरागं कपोलेन ॥१३॥

आर्या

King—Fitly indeed, with eyes that have forgot winking do I gaze on my darling. For,—While composing the lines, her face, with one creeper-like eye-brow raised up, vents her affection for me by means of her horripilated cheeks.

शकुन्तला—हला, चिन्तिदं मए गीद-वत्थु। असण्णिहिदाणि उणलेहण-साहणाणि [हला चिन्तितं मया गीत-वस्तु। असन्निहितानि पुनर्लेखन साधनानि]।

Śakuntalā—Friends, the theme of a song is thought out by me. Not near at hand, however, are writing materials.

V. L.—‘कण्टकितेन प्रथयति’— R. V. M. S. ‘पुलकाञ्चितेन कथयति’— D. B. ‘चिन्तितं गीतवस्तु’— R. V. S. ‘चिन्तिता मया गीतिका’— M. B. ‘असन्निहितानि’—B. S. ‘न सन्निहितानि’— R. V. M.

---

राजेति। ‘विस्मृतनिमेषेन’ निर्णिमेषेण ‘चक्षुषा प्रियां’ शकुन्तलां यत् ‘अवलोकयामि’ तत् ‘स्थाने’ युक्तम् (‘स्थाने तु वारणार्थे स्यात् युक्तसदृशयोरपि’ इति मेदिनी)। वक्ष्यमाणश्लोके

तदेव प्रतिपादयति। उन्नमितेति॥ ‘पदानि’ गीतिकास्थ-शब्दान् (‘पदं शब्दे च वाक्ये च व्यवसायप्रदेशयोः’ इति मेदिनी) ‘रचयन्त्या’ विचारपूर्वकम् उपनिबधन्त्याः ‘अस्याः’ शकुन्तलायाः ‘उन्नमिता’ उत्तोलिता ‘एका भ्रूलता’ यस्मिन् तादृशम् ‘आननं’ कर्तृ, ‘कण्टकितेन’ रोमाञ्चितेन। (‘रोमाञ्चे च द्रुमाङ्के च कण्टकी मकरेऽपि च’ हति विश्वः) ‘कपोलेन’ गण्डे न करणेन ‘मयि’ दुष्यन्ते ‘अनुरागं प्रीतिविशेषं ‘प्रथयति’ प्रकटयति। [रोमाञ्चित-कपोलान्यथाऽनुपपत्या अनुरागप्रथनात् अर्थापत्यलंकारः। केचिदनुमानालंकारमाहुः। भ्रुलतम् इत्युपमा च, उन्नमितस्य साधकत्वात्। अनुप्रासश्च। दर्पणकारमते अत्र क्रम-नाम-गर्भसन्धेरङ्गमुपचक्षिप्तम्। तल्लक्षणं यथा—“भाव-तत्त्वोपलव्धिस्तु क्रमः स्यात्’। इदंच तेनैव उदाहुतम्। आर्या जातिः। शकुन्तलेति। ‘न सन्निहितानि’ समीपस्थानि इति ‘असन्निहितानि’ (क्वचित् प्रसह्यप्रतिषेधेऽपि समासः, स्वयं सूत्रकृता तथैव कृत्वत्वात्)। ‘लेखनसाधनानि’ मषी-पत्र-लेखन्य इत्यर्थः।

** 99n.—1. स्थाने** —Rightly; 161n. 1. Śak had already betrayed her love to the king and that fact has been doubly corroborated now by her thrilling cheeks, hence the king remarks that his gaze on S’ak has been quite meet. But elsewhere (164. 2) when he could not recognise her, he remarked ‘भवतु, अनिर्वर्णनीयम् परकलत्रम्’। Cf. ‘A lover’s eyes will gaze the eagle blind’—Love’s Labour Lost; ‘Methought all his senses were lock’d in his eyes’—Ibid. II. 1. 2. कण्टकितेन—कण्टकः [horripilation (Com.)] + इतच्= कण्टकितः (5. 2. 36; तारकादि is आकृतिगण) Cf. ‘प्रीतिकण्टकितत्वचः’ — Ku. VI. 15; ‘कण्टकितप्रकोष्ठः’ — Ra. VII. 22. and MN thereon; Rat. 1. 1. 3. कपोलेन—R justifies the singular thus—‘कपोलेन। चैव एका भ्रूलता उन्नमिता तद्दिगस्थ-कपोलस्य एव रोमाञ्चितत्वम् इत्येकवचनम्’। अनुरागं—“राग एव स्वसंवेद्यदशाप्राप्त्या प्रकाशितः। यावदाश्रयवृत्तिश्चेत् अनुराग इतीरितः”—Śudhākara, मयि—242n.5.प्रथयति—manifests, cf. Ki. V. 3; Rat. IV. 13. 4. असन्निहितानि— सम् + नि + धा + क्त कर्मणि= सन्निहितानि near at hand, न सन्निहितानि=असन्निहितानि

not close by, ‘धा’ = ‘हि’ [‘दधातेः हिः’ 7. 4. 42.] Here negation is prominent, hence नञ् is प्रसह्यप्रतिषेध। So says VK.—“अप्राधान्यं विधेर्यत्रप्रतिषेधे प्रधानता। प्रसह्य-प्रतिषेधोऽसौ क्रियया सह यत्र नञ्”। So समास is prohibited. But this is not strictly observed as Pāṇini himself has made समास with प्रसह्यपतिषेधनञ्। Cf. ‘आदेच उपदेशे अशिति’ 6. 1. 45. ‘अशिति प्रसह्यप्रतिषेधः इत्याह, नतु शिति इति’—T. 2370. 5. लेखन-साधनानि—211n. 1. Many European scholars headed by Dr. Bhuler opine that Sanskrit scripts originated from the letters of the Moabite stones and Assyrian weights which were introduced in India at about 800 B. C. But Pāṇini (at least 800 B. C.-Dr. Gold Stucker) gives the formation of two words ‘लिपिकर’, ‘लिविकर’ (3.2.21) in his grammar, and in his धातुपाठ writes ‘लिख—अक्षर-विन्यासे, अङ्क-चिह्न करणे &c. Even written books were known in his time. (1. 3. 76; IV. 3. 87; IV. 3. 116.). S’ākatāyana also gives the derivation of लिपि (U. 4. 120). Dr. Auphret and Late Umes’a Candra Vidyaratna, the redoubtable Vedic Scholar have independently of each other pointed out that the अक्षर in the RV (1. Mandala, Hymn CLXIV, Verses 24 & 27 ) cannot but mean, ‘measuring speech, ‘syllable’ or ’letter. Besides rules like ‘स्वरितेनाधिकारः’ 1. 3. 11. become meaningless With the discovery of writing in Mohenjodaro, Harappa, Hosangabad, Hyderabad-potteries, these views are summarily dismissed.

** प्रियंवदा—इमस्मिं सुओदर-सिणिद्धे णलिणी-पत्ते णहेहिंणिक्खित्त-वण्णं करेहि** अस्मिन् शुकोदर-स्निग्धे नलिनी-पत्रे नखैः निक्षिप्त-वर्णं कुरु ]।

Priyaṁvadā— On this lotus-leaf charming as a parrot’s breast, have the letters engraved with (your) nails.

शकुन्तला (यथोक्तं रूपयित्वा)— हला, सुणुह दाणिं सङ्गदत्थंण वेत्ति [ इला, शृणुतमिदानीं सङ्गतार्थं न वेति ]।

S’akuntala (Gesticulating as described)—Now, my friends, listen if it is consistent in sense or not.

उभे— अवहिद म्ह [ अवहिते स्वः] Both—We are all heed.

** शकुन्तला** (वाचयति)—

तुज्झ ण आणे हिअअं मम उण मअणो दिवा बि रत्तिम्पि।
णिग्धिण तबइ बलीअं तुइ वृत्त-मणोरहाइ अङ्गाइं ॥१४॥

[ तव न जाने हृदयं मम पुनर्मदनो दिवापि रात्रावपि।
निर्घृण तपति बलीयस्त्वयि वृत्तमनोरथाया अङ्गानि]।

Śakuntalā(Reads out)— O ruthless one! I know not your heart, but day and night Cupid exceedingly heats my limbs with my yearning centered on you.

V. L.—‘स्निग्धे’—P. ‘सुकुमारे’ —R. B. V. M. S.निक्षिप्तवर्णं कुरु’—** R. V. M. S.** ‘आलिख्यताम्’ —B. ‘रात्रावपि’ —R. V. ‘रात्रिमपि’—B.M. ‘मदनः—B. ‘कामः’ —R. V. M. ‘०मनोरथायाः’ —B. C. V. M. ‘०मनोरथानि’ —R. ‘अभिमुखमनोरथं हृदयम्’ —S.

---

प्रियंवदेति। ‘शुकस्य उदरम्’ इव ‘स्निग्धं’ मनोरमं (‘वा द्रुह-मुह-ष्णुह ष्णिहाम्’ ८।२।३३; पक्षे स्नीढ़म्) तादृशे ‘अस्मिन् नलिनीपत्रे’ पद्मपर्णे ‘नखैः’ कररुहैः (‘नभ्राड्नपादनवेदा—‘६।३।७५ इति साधुः) ‘निक्षिप्ताः’ न्यस्ताः ‘वर्णाः’ अक्षराणि यस्य तादृशम्। तवेति। ‘निरस्ता घृणा’ दया यस्य स तत्सम्वोधने हे ‘निर्घृण’ निर्दय (‘घृणा जुगुप्साकृपयोः’ इति विश्वः। ‘षिद् भिदादिभ्यः अङ्’ ३।३।१०४ इति ‘घृणोतेः अङ्) ‘तव हृदयं न जाने’ ‘त्वयि’ विषये ‘वृत्तः’ संजातः ‘मनोरथः’ अभिलाषः यस्याः तादृश्या ‘मम’ पुनः ‘मदनः’ कामः ‘दिवा अपि’ दिवसे च ( ‘दिवाशब्दोऽधिकरणवचन’ इति वामनः) ‘रात्रौ अपि’ यामिन्यां च सर्वाणि ‘अङ्गानि’ ‘वलीयः’ सातिशयं (क्रियाविशेषणमेतत्) ‘तपति’ पीड़यति। अस्मादेव क्षत्रियेण त्वया राज्ञा ममेतत्तापशान्तिरवश्यमेव करणीया इत्याशयः। [अनुमानालंकारः। प्रत्यनीकालं कारश्च। “प्रतिपक्षप्रतिकारशक्तौ तदीय-तिरस्कारः प्रत्यनीकम्” इति तल्लक्षणात्। अत्र वज्रांगमुपक्षिप्तम्-

“प्रत्यक्ष-निष्ठुरं बज्रम्” ति दर्पण-लक्षणात्। लेख-नामकं संध्यङ्गञ्चोपक्षिप्तम् ‘विवक्षितार्थकलिता पत्रिका लेख उच्यते’ इति। उद्गाथा वृत्तम्]।

100n.—1. न जाने &c.—This simple stanza is quite befitting S’ak who is brought up in a penance-grove. 2. दिवा &c.—Day and night I am agonised by Cupid, but I don’t know whether you are also so tormented. In case you are in my condition, please come to me at once. 3. निर्घृण—घृणा= दया, hence the propriety of the word. The duty of a Kṣatriya, (also of a king) is to protect one from danger. ‘क्षतात् किल त्रायते इत्युद्रग्रः क्षत्रस्य शब्दः भुवनेषु रुढ़ः’ —Ra. 11. 53, but Cupid is doing injury to me, still you are not coming to protect me, ‘आपन्नस्य विषयवासिनोजनस्य आर्तिहरणे राज्ञा भवितव्यम् इति एषोःवो धर्मः’ —Act. III. Infra. For a similar idea read NC. IX. 143, Also ‘घृणा ते नास्ति निर्घृण’ —Rām. VI. 81. 19. ‘निर्घृण, किमिदम् अकृत्यमनुष्ठितम्’—Kād. p. 618; PN. IV. 5. 4. For a similar idea Cf. ‘स्वामिन्, संभाविता यथाहं त्वयाऽज्ञाता। तथानुरक्तस्य यदि नाम तवोपरि॥ ननु मम लुलितपारिजातशयनीये भवन्ति। नन्दन-वनवाता अप्यत्युष्णकाः शरीरके’ —Vik. II. 12-13

Remark—In उद्गाथा (or गीति) metre, in the first half as well as in the second, there should be in each, thirty मात्राऽ and altogether there are sixty मात्राऽ in the complete stanza. (Appendix).तपति —“तपत्यादित्यवत् धाम्ना तप्यते यः परंतपः। तपते रिपुराष्ट्रं यः तापयति अहितं सताम्”—KR. 29.

** राजा** (सहसोपसृत्य)—

तपतितनुगात्रि ! मदनस्त्वामनिशं मां पुनर्दहत्येव।
ग्लपयति यथा शशाङ्कं न तथा हि कुमुद्वतीं दिवसः॥१५॥

आर्या

King (Suddenly coming forward)— Oslender-limbed one! Cupid does but warm you; but, in sooth, he consumes me incessantly. The day indeed does not so cause the water-lily to fade as it does the hare-speck’d (moon).

** सख्यौ** (विलोक्य सहर्षमुत्थाय)— साअदं अविलम्बिणो मणोरहस्म[स्वागतमविलम्बिनी मनोरथस्य]। (शकुन्तला अभ्युत्थातुमिच्छति)।

Friends (Looking at him and rising joyfully—Welcome to our scarce-lingering desires! (Śakuntalā desires to rise.)

V. L.— ‘विलोक्य सहर्षमुत्थाय’ —B. M. S: ‘सहर्षम् ‘—R. V.

** तपतीति** । हे ‘तनुगात्रि’ क्षीणाङ्गि शकुन्तले (पक्षे ‘तनुगात्रे ’ ५११) ‘मदनः’ कामः ‘अनिशं’ निरन्तरं ‘त्वां तपति’ केवलं तापप्रदो भवति [ इत्येतत् कृशाङ्गत्वं प्रति हेतुः। अतः काव्यलिङ्गम्] ‘मां’ कठिनशरीरं पुरुषं पुनः दहत्येव’ भस्मीकरोत्येव [ पुनरितिपदेन स्वस्य तापातिशयो द्योत्यते अतः त्वदपेक्षया अहमेव अधिकं क्लिष्ट इत्याशयः] तथाहि ‘दिवसः यथा’ यादृक्, ‘शशाङ्कं’ चन्द्रं ‘ग्लपयति’ ग्लानिम् आपादयति, मलिनीकरीति ‘कुसुद्वतीं’ कुमुदिनीं ‘नहि तथा’ तादृक् ग्लपयति इति शेषः [शकुन्तला कुमुद्वत्योः दिवस-मदनयोः शशाङ्क-दुष्यन्तयोश्च बिम्बप्रतिबिम्बभावाक्षेपात् दृष्टान्तालंकारः। तपति दहतीत्यनेक-क्रिययोः मदन इत्येक कर्तृकारकत्वात् दीपकम् । शशाङ्क-कुमुद्वत्योः नायक-नायिका-व्यवहार-समारोपात् समासोक्तिः। ग्लपयति इत्येकया क्रियया शशाङ्क-कुमुद्वत्योः कर्मत्वेन अभिसम्वन्धात् तुल्ययोगिता च। अनुप्रासश्च। तनुगात्रीति पुनरुक्तवदाभासः। मदयति आह्लादयति इति मदनः हर्षदः। स कथं तपति दहतीति विरोधाभासश्च। आर्या जातिः। सख्याविति । ‘अवलम्बिनः’ नामग्रहणमात्रे एव उपस्थितस्य ‘मनोरयस्य’ मनोरथ–विषयीभूतस्य अभिमतजनस्य भवतः इति भावः। ‘स्वागतं’ शोभनमागतम् अस्तु इति शेषः।

101n.—1. तनुगात्रि—Optionally—‘तनुगात्रे [‘अद्धगात्रकण्ठेभ्यो वक्तव्यम्—Vārt. 511.] 2. ग्लपयति— Cause to fade; ग्लै (हर्षक्षये)+णिच्+लट् ति=ग्ला+णिच्+ति [ग्लै=ग्ला,‘आदेच उपदेशे अशिति’ 6.1.45]। ‘पुक्’ by ‘अर्ति-ह्री-व्ली-री-क्रयी-क्षाय्य् आतां पुक् णौ 7.3.37] hence ‘ग्लापयति’। Optionally

‘ग्लपयति’ (when not preceded by any उपसर्ग) by ‘मितां ह्रस्वः*’ 6. 4. 92.* Ku. III. 49. 3. **कुमुद्वतीं—**कुमुद + मत्वर्थे ड्मतुप् स्त्रियाम् [कुमुदनडवेतसेभ्यो ड्मतुप् 4. 2. 87.] =कुमुद्वती। ‘म’=‘व’ by [ ‘झयः’ 8.2.9.]।अ of कुमुद is elided by टेः (6. 4. 143) as the प्रत्यय is डित्। 4. मनोरथस्य— The friends consider the king as the desire of S’ak incarnate.. शेषे षष्ठी; of the 16 उपचारऽ स्वागतम् is one ‘आसनं स्वागतं पाद्यमर्ध्यमाचमनीयकम्। मधुपर्काचमस्नानवसनाभरणानि च। गन्धपुष्पे धूपदीपौ नैवेद्यं वन्दनं तथा। प्रयोजयेदर्च-नायमुपचारांस्तु षोड़श॥” 129n. 2. 5. Contrast the foregoing. simple and natural speech of S’ak (SI.14.) with that (S’I. 15.) of the king having a tint of artificiality. Also Vik. II. 16.

राजा—अलमलमायासेन

सन्दष्ट-कुसुम-शयनान्याशुविमर्दित-मृणाल-वलयानि।
गुरु-परितापानि न ते गात्राण्युपचारमर्हन्ति॥१६॥

आर्या

King—Away with your effort. Your limbs. with (their) excruciating pain, which have just stuck to the couch of flowers and have crushed the bracelet of lotus stalks, are not meet for formalities.

अनसूया— इदो सिला-तलेक्क-देशं अलंकरेदु वअस्मो[ इतः शिलातलैकदेशमलं करोतु वयस्यः। (राजा उपविशति । शकुन्तला सलज्जा तिष्ठति )!

Anasūyā—Deign, my friend, to adorn a part of the stone-slab (by sitting down). (The king sits down. S’akuntalā feels bashtul).

V. L.— ‘विमर्दितमृणालवलयानि’—B. ‘विवर्णित०’— C. ‘क्लान्तविसभङ्गसुरभीणि’—R. M. V. S; M & Dr read ‘अनुगृह्णातु’ for ‘अलं करतु’। ‘सलज्जा’—R. V. M. S. ‘सलज्जम्’— B

---

राजेति । ‘अलम् अलम्’ इति द्विरुक्तिः आदरातिशयंध्वनयति। सन्दष्टेति।

‘गुरुः’ महान् ‘परितः’ सर्वतः ‘तापः’ संतापः येषु तादृशानि, अतएव ‘आशु’ शीघ्रं ‘सन्दष्टं’ सम्यक् लग्नं’ ‘कुमुम-शयनं’ पुष्पशय्या (अधिकरणे ल्युट् ) येषु तादृशानि, ‘विमर्दितं संघषितं निष्पेषितम् इति यावत् ‘मृणालवलयं’ यैः तादृशानि ‘ते गात्राणि उपचारम्’ माननीयाऽऽगन्तुकजनस्य सम्मान-प्रदर्शनार्थं शिष्टानुष्ठेयम् अभ्युत्थानादिकमित्यर्थः (‘उपचारस्तु सेवायां व्यवहारोपचर्ययोः इति हैमः) ‘न अर्हन्ति’ यतः गात्राणामुत्थापने कुसुमशय्यापि अङ्गलग्ना उत्तिष्ठतीति भावः [काव्यलिङ्ग-परिकरानुप्रासाः। आर्या जातिः ]।

102n.—अलमलम्—Cf. ‘आसनमासनं , सचिवाय’—Rat. IV. सन्दष्ट &c.—Ordinarily सम + दश means to bite, sting, and it is transitive. Cf. ‘सन्दष्टाधरपल्लवा’ AS’ 32. But Kāli. often uses it intransitively to mean ‘clung’, ‘stuck’ or ‘adhered closely. For this intransitive use vide (121n. 3). Cf. ‘भूयिष्ठसंदष्टशिखं कपोले’—Ra. XVI. 48, ‘संदष्टवस्त्रेषु अबलानितम्वेषु’—XVI. 65. ‘सन्दष्ठ सर्पत्वचा’—*Śak. VII. 11.*2. **उपचारम्—**Formalities of reception such as ‘speaking words of welcome’, ‘customary obeisance’, &c. (101n, 4). Cf. ‘अस्खलितोपचारम्’—Ra. V. 20. ‘ततश्चोपचाराऽनन्तरम् एकासनोपविष्टेन’—Mala. 1. ‘उपचाराञ्जलि’— Ra. III. II. ‘रामभद्र इत्येव मां प्रत्युपचारः’—UC. I. For somewhat similar idea, cf. “Brutus—Portia, what mean you? Wherefore rise you? It is not for your health thus to commit, Your weak condition to the raw cold morning”—Julius Casar, II. 1. 3. वयस्यः—Mark the new address of Anasūyā. She seems to be sure of king’s marrying Śak. On a similar instance चित्रलेखा addressed the king पुरुरवाः as ‘वयस्य’। Cf. ‘वयस्य, निरुत्तरैषा। साम्प्रतं मम विज्ञाप्यं श्रूयताम्’—Vik. III.

** प्रियंवदा—दुवेणम्पि वो अण्णोण्णाणुराओपच्चक्खो। सही-सिणेहो उण मं पुणरुत्तवादिणिं करेदि** [द्वयोरपि युवयोः अन्योऽन्यानुरागः प्रत्यक्षः। सखी-स्नेहः पुनर्मां पुनरुक्त-वादिनीं करोति ]।

Priyaṁvadā—Your mutual love is perceptible to both of you. Still affection for (my) friend eggs me to speak something in excess.

राजा—भद्रे, नैतत् परिहार्यम्। विवक्षितं हि अनुक्तमनुतापं जनयति।

** **King—Good lady, this should not be suppressed. For what is intended to be spoken, if not spoken, causes remorse.

** प्रियंवदा—आवण्णस्म विसअ-णिवासिणो जणस्म अत्ति-हरेण रण्णाहोदव्वंत्ति एसो वो धम्मो** [ चापन्नस्य विषय-निवासिनी जनस्यार्ति-हरेण राज्ञा भवितव्यमित्येष युष्माकं धर्मः] ।

Priyaṁvadā—Your (special) royal office consists in the removal of the misery of distressed persons living in your dominion.

** राजा—नास्मात् परम्**। King—None higher than this.

प्रियंवदा—तेण हि इअं णो पिअसही तुमं उद्दिसिअ इमं अवत्थन्तरं भअवदा भअणेण आरोबिदा। ता अरुहसि अब्भुबबत्तीए जीविदं से अवलम्बिदुं [तेन हि इयमावयोः प्रियसखी त्वामुद्दिश्य इदमवस्थान्तरंभगवता मदनेन आरोपिता। तदर्हसि अभ्युपपत्या जीवितमस्या अवलम्वितुम्]।

Priyaṁvadā— And so, this our dear friend, on your account, has been reduced to this (changed) plight by the almighty Cupid. Therefore you ought to sustain her life by (showing) favour.

राजा—भद्रे, साधारणोऽयं प्रणयः। सर्वथा अनुगृहितोऽस्मि।

** **King—Good lady, common to us both is this suit. I am in every way favoured (by you).

प्रियं वदेति। ‘युवयोः अन्यस्मिन् अन्यस्मिन्’ यः ‘अनुरागः’ प्रेम सः ‘द्वयोरपि प्रत्यक्षः’ युवाम् उभावपि परस्परानुरागं जानीथ इत्याशयः। ‘पुनरुक्तवादिनीम्’ निरर्थकभाषिणीम्। उदितस्यार्थस्य पुनर्वचनं यथा मोघमेव तथा प्रत्यक्षीभूतस्यार्थस्य वाक्येन प्रकाशः नूनं निरर्थकः।

तथापि शकुन्तलायाः प्रेम्णा मयेदमुच्यते इत्याशयः। प्रियंवदेति। ‘विषये’ जनपदे स्वराष्ट्रे इति यावत् (‘विषयः गोचरे देशे तथा जनपदेऽपि च’ इति मेदिनी) ‘वसति’ यः तस्य ‘विषयवासिनः आपन्नस्य’ विपद्युक्तस्य (‘आपन्नः सविपत्तौ स्यात् प्राप्तेऽपि च वाच्यलिङ्गकः’ इति विश्वमेदिन्यौ) जनस्य ‘आर्ति-हरेण’ पीड़ा-विनाशकेन (आर्तिः पीड़ां हरति इति ‘हरतेः अनुद्यमने अच् ३।२।९ इति अच्। अण् प्रत्ययस्य वाधा। आर्तिः पीड़ा धनुष्कोट्याः’ इत्यमरः)। राजेति। ‘अस्मात्’ आपन्नस्य आर्तिहरणात् ‘परं’ प्रशस्यतरम् अन्यत् कृत्यं नास्ति। प्रियंवदेति। ‘तेन हि’ यतः आपद्भ्यः प्रजापालनम् एव राज्ञः धर्म्मः ‘भगवता’ महाशक्तिशालिना। त्वाम् उद्दिश्य’त्वदर्थम् ‘अवस्थान्तरम्’ विकार-विशेषम् ‘आरोपिता’ प्रापिता। ‘तत्’ तस्मात् हेतोः ‘अभ्युपपत्याः’ अनुग्रहेण (‘अभ्युपपत्तिरनुग्रहः’ इत्यमरः)। ‘जीवितम्’ जीवनम् (भावे क्तः) ‘अविलम्बितुं’ रक्षितम्। राजेति। ‘साधारणः’ उभयोरपि समानः [‘साधारणः समानश्च’ इत्यमरः] तव सखी यथा ममानुग्रहं प्रार्थयते तथा मयापि स्वजीवनं रक्षितुं तस्या अनुग्रहः प्रार्थ्यते इत्याशयः।

103n.—1. अन्योऽन्य &c. अन्यस्मिन् अन्यस्मिन् अनुरागः इति व्यतिहारात् द्वित्वम्—Rām. VI. 44.2; 51.6; 48n. 9. प्रत्यक्षः—1n. 5. 2. पुनरुक्तवादिनीं—पुनरुक्त means ‘Excess’ (अधिक), hence superfluous, Cf. ‘शशंस वाचा पुनरुक्तयेव’—Ra. II. 68 & V. 34. ‘पुनरुक्तसान्द्राः’—ŚPB. XI. 64. ‘अभिव्यक्तायां चन्द्रिकायां किं दीपिका पौनरुक्त्येन’—Vik. III; ‘मुक्तावली विरचनम् पुनरुक्तम्’—Ibid. V. 15. The idea is You know full well that Śak. loves you, and S’ak also knows that you love her. Hence anything said by a third person will be in excess; i. e., superfluous. Compare this with the speech of Gautami—‘एकैकस्य च चरिते भणतु किमेक एकस्मिन्’—S’ak. V. 16. विवक्षितम् &c. 92n. 2. आपन्नस्य &c.— ‘आपन्नार्तिप्रशमनफलाः संपदीह्युत्तमानाम्’— MD. 54. ‘लोकं’ विधात्रा विहितस्य गोप्तुं—Ki. III. 41. 3. नास्मात् —५मी in connection with परम्(= अधिकम्) (238n. 2). Cf. ‘मत्तः परतरं’ नास्ति’—Gitā. VII. 7; 18; III. 43.

4.**भगवता—**Is significant. It suggests the omnipotence of Cupid and hence the necessity of protection for poor Śak. भग+मत्वर्थे मतुप् = भगवान्। तेन। ‘म’=व by ‘मादुपाधायाश्च मतोर्वअयवादिभ्यः’ 8.2.9. ‘ऐश्वर्यस्य समयस्य वीर्यस्य यशसः श्रियः। ज्ञानवैराग्ययोश्चैव षण्णां भग इतीङ्गना’— VP. 119n. 2. 5.अवस्थान्तरम् — अवस्थीयते इति अव+स्था+अङ्भावे= अवस्था। ‘अङ्’ by “आतश्चोपसर्गे” 3. 3. 106; as ‘स्था’ is आकारान्त and also preceded by an उपसर्गे। But ‘स्था’ is to take ‘क्तिन्’ in भाववाच्य by the special rule “स्था-गा-पा-पचो भावे” 3. 3. 95. Still ‘अङ्’ is justified as Pānini himself uses as such in “पूर्वपरावरदक्षिणोत्तरापराधराणि व्यवस्थायाम् असंज्ञायाम्” 1. 1. 34. Read “कथम् ‘आस्था’, ‘संस्था’ इति। ‘व्यवस्थायाम् इति ज्ञापनात्’— BD. 218. ‘अवपूर्वात् तिष्ठतेः अङ्। ‘व्यवस्थायाम्’ इति ज्ञापकात्’— BhD. आ+ रुह + णिच् + क्त कर्मणि = आरोहिता (reduced to) or आरोपिता by ‘रुहः पोऽन्यतरस्याम्’ 7. 3. 43. 6. साधारणः— Common, applicable to both of us. आधारणेन सह वर्तमानः इति साधारणः। सह=स by वोपसर्जनस्य 6.3.82. Next स्वार्थे अञ् by ‘आग्नीध्रसारणादञ्’ 5. 4. 25.— BhD. T however proceeds as follows— ‘समानंधारणम् अस्याः साधारणी। अनेकं प्रति अविशिष्टसंवन्धो भूम्यादिः। पृषोदरादित्वात् समानस्य सभावः। विभाषाप्रकरणात् अञभावे टाप्। साधारणा भूमिः’॥ T. 2093. Cf. ‘साधारणोभूषणभूष्यभावः’—Ku. I. 42. ‘साधारणोऽयमुभयोः प्रणयः’—Vik. II. 16 ; Ra. XVI. 5.

शकुन्तला (प्रियंवदामवलोक्य)—हला, किं अन्तेउर-विरह-पज्जुस्सुअस्म राएसिणो उबरोहेण [हला, किमन्तःपुर-विरह-पर्युत्सुकस्य राजर्षेरूपरोधेन]।

Śakuntalā(Looking at Priyaṁpadā)— Friend, why do you press the royal sage who is pining away in separation from the ladies of the seraglio.

राजा—

इदमनन्य-परायणमन्यथा हृदय-सन्निहिते ! हृदयं मम।
यदि समर्थयसे मदिरेक्षणे ! मदन-बाण-हतोऽस्मि हतः पुनः॥१७॥

द्रूतविलम्बितं

King—O you with bewitching eyes and ever residing in my heart, if you judge this heart of mine which is devoted to none else, as otherwise, then being (already) slain by lover’s shaft I am slain again.

** अनसूया— वअस्म, बहु-वल्लहा राआणो सुणीअन्ति। जह णो पिअसही बन्धुअण सोअणिज्जा ण होइ तह णिव्वाहेहि** [ वयस्य, बहु-वल्लभा राजानः श्रूयन्ते। यथा आवयोः प्रियसखी बन्धु-जन-शोचनीया न भवति तथा निर्वाहय]।

Anasūyā— Friend, many-wived are the kings, we hear. Please so arrange that our dear friend is not to be bewailed by her relatives.

** V. L**.— ‘प्रियंवदाम्’— R. V. M. S. ‘अनसूयाम्’— B. ‘किम् अन्तःपुर’— R. V. M. ‘अलंतेऽन्तःपुरः’— S; M reads ‘सुन्दरि’ before S1. 16. ‘हतोऽस्मि’— R. V. M. S ‘हतोऽपि’— B. ‘निर्वाहय’— V. M. ‘निर्वर्तय’— R. ‘निर्वह’— S.

---

शकुन्तलेति। ‘अन्तःपुराणां’ ५।४।७४ लक्षणया तत्रस्थ-राजदाराणां ‘विरहेण पर्युत्सुकः’ उत्कण्ठितः तस्य ‘राजर्षेः उपरोधेन’ अवरोधेन, राजर्षिम् अनुरुध्य इत्यर्थः। ‘किं प्रयोजनंसाध्यते। राजा तु तदसहमानोवक्ष्यमाणश्लोकमुवाच। इदमिति। ‘मदिरा’ मत्तखञ्जनः (इति शब्दरत्नावली), तस्या ईक्षणे इव ‘ईक्षणे’ नयने यस्याः तत्सम्बुद्धौ, हे क्षञ्चलनयने [अनेन परमसुन्दरतया त्वयि एवनितराम् आसक्तिः इति द्योत्यते] ‘हृदये’ ममान्तःकरणे ‘सम्यक् निहिता’ स्थिता तत्सम्बुद्धौ, हे मम मानसविहारिणि। यो यस्य सन्निहितः स तस्य तत्त्वं जानाति। त्वं मम हृदयस्य सन्निहिता। अतः तादृशी सत्यपि ‘यदि इदम् न अन्या’ नारी ‘परायणम्’ आश्रयः यस्य तथाविधं (“सर्वनाम्नः वृत्तिमात्रे पुंवङ्भावः” ७२८) केवलं त्वयि शकुन्तलायाम् आसक्तम् इति भावः। “मम हृदयम् अन्यथा” अन्यप्रकारेण अन्यासक्तम् इत्यर्थः। ‘समर्थयसे’ कल्पयसि, तदा “मदन-बाणेन हतः” विद्धः सन् ‘अस्मि’ अहं’पुनः हतः’ मारितः विरुद्धमनःप्रवृत्तिर्जातः इत्यर्थः (“मनोहतः प्रतिहतः प्रतिबद्धो हतश्च सः” इत्यमरः)। अतः पिष्टपेषणमनुचितम् इति भावः। [अत्र अनन्यपरायणत्वं प्रति हृदयसन्निहिते इति पदस्यार्थः हेतुरिति पदार्थहेतुकं काव्यलिङ्गम्। हृदयहृदयेति हतोहत इति

लाटानुप्रासाः। द्रुतविलम्बितं वृत्तम्। अनेन ‘साम’ इति सन्ध्यन्तराङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं तु —“तत्र साम प्रियं वाक्यं सानुवृत्तिप्रकाशकम्” इति। अनसूयेति। ‘बहवः वल्लभाः पत्न्यःयेषां तादृशाः (“प्रेयसी दयिता कान्ता प्राणेशा वल्लभा प्रिया। हृदयेशा प्राणसमा प्रेष्ठा प्रणयिणी च सा” इति हेमचन्द्रः) यद्वा ‘बहूनां’ स्त्रीणां ‘बल्लभाः’ प्रियाः इति वा विग्रहः। तेन सर्वासु पत्नीषु तुल्या प्रीतिः न स्यात् अत उच्यते ‘यथा’ येन प्रकारेण ‘आवयोः प्रियसखी शकुन्तला ‘बन्धुजनानां’ अस्मदादीनां ‘शोचनीया’ अस्या एव दारुण-दुःखश्रवणे शोकविषया ‘न भवति तथा तेन प्रकारेण ‘निर्वाहय’ कुरु।

104n.— 1. उपरोधेन—

उपरोध—disturbance, trouble.

Cf. “तपोवन-निवासिनाम् उपरोधः मा भूत्” —Sak. I.

“अनुग्रहः खल्वेष नोपरोधः”—Vik. III;

hence here it means ’to trouble by undue request’.

Why do you make an undue request and put him into trouble? 2. अनन्य

&c.—परा अयते अस्मिन् इति परा +अय+ ल्युट्, अधिकरणे = परायणम् “परायणम् आभिक्ष्ण्येस्यात् तत्पराश्रययोरपि” इति मेदिनी —Last resort. न = ण by ‘कृत्य अचः’ 8. 4. 29. “उपसर्गस्थ-रकार-पूर्वक-धातोः पववर्तिनः कृत्य-प्रत्ययस्थ-स्वरवर्ण-पूर्वक-नकारस्य नित्यं णत्वं भवति। प्रयाणं प्रमाणंपरिमाणम्”—Prabhā

. 3. हृदय-सन्निहिते

—You are well or firmly (सत्) placed (निहित) in my

mind and hence in a better position to know correctly what is going in my heart.

4. समर्थयसे

—Think, regard. Cf. ‘समर्थये यत् प्रथमं प्रियां प्रति’—Vik. IV. 39.

‘अनुपयुक्तमिवमात्मानं समर्थये’ —S’ak. VII.

5. मदिरेक्षणे

—मदिरा मत्तखञ्जन। (Com.). ईक्ष+ ल्युट् करणे= ईक्षणे two eyes; ‘मदिरायाः’ मत्तखञ्जनस्य ईक्षणे=मदिरेक्षणे ३तत् मदिरेक्षणे इव ईक्षणे यस्य = मदिरेक्षणे (बहुव्री) by the Vārt. ‘सप्तम्युपमानपूर्वपदस्य उत्तरपदलोपश्च वक्तव्यः’ 2. 2. 24. on which Patañjali

remarks ‘सप्तमीपूर्वस्य उपमानपूर्वस्य बहुत्रीहिर्वक्तव्यः, उत्तरपदस्य च लोपः वक्तव्यः’। Hence the उत्तरपद ‘ईक्षण’ of the first समास (1.. मदिरेक्षणे) is dropped. Or say माद्यति आभ्याम् इति मदि (हर्षे)+ किरच् [ऊ—51]=

मदिरे मादयितृणी (bewitching) ईक्षणे यस्याः सा। Or मदिरा is wine (Madiera wine) which is extremely sparkling. In dramas however मदिरा has a technical meaning—“आघूर्णमानमध्या या क्षामा चाञ्चिततारका। दृष्टि विकसितापाङ्गा मदिरा तरुणे मदे”—Bharata qtd R. “सौष्ठवेनाऽपरित्यक्ता स्मेरापाङ्गमनोहरा। वेपमानाऽन्तरादृष्टिर्मदिरा परिकीर्तिता”॥—संगीतकलिका qtd Hemādri on Ra. VIII. 68; Cf. Vik. IV. 22; मदिरलोचना’—Rām. V. 18. 18; ‘त्वं मदिरेक्षणे’—V. 24. 35; V. 17. 41. 6. हतोऽस्मि हतः Cf. ‘हतमपि निहन्ति एव मदनः’ VS 63. 7. बहु-वल्लभा राजानः &c. an instance of अप्रस्तुतप्रशंसा। Anasūyā indirectly says that Duṣyanta has many wives. Cf. ‘प्रायेण धनिनां दारा बहवः’ KS. II. 4. 56. बन्धु-**जन—**जन here has collective sense. 8. तथा निर्वाहय—Cf. the request of चित्रलेखा on behalf of ‘उर्वशी ‘तद्यथेयं मे प्रियसखी स्वर्गस्य नीत्कण्ठते तथा वयस्येन कर्तव्यम्’- Vik. III.

राजा—

भद्रे

!

किं

बहुना,

परिग्रह-

बहुत्वेऽपि

द्वे

प्रतिष्ठे

कुलस्य

मे।

स

मुद्र-

रसना

चोर्वी

सखी

च

युवयोरियम्

॥१८॥

** **श्लोक

K

ing***—***

Good lady! why (say

) much? Despite the multitudes of wives, two (only are

) the main prop (or glory) of my line*—*

the earth girded with oceans, and this friend of yours.

उभे*—*णिव्वुद म्ह

[निर्हते स्वः]। (शकुन्तला हर्षं सूचयति)।

Both*—*We are satisfied. (S’akuntalā shows joy).

प्रियंवदा

(सदृष्टिक्षेपम्)—अणसूए ! जह एसो इदो दिण्णदिट्ठीउस्सुओ मिअ-पोदओ णूणं मादरं अण्णेसदि। एहि, संजोएम णं

[ अनसूये ! यथा एष इतो दत्तदृष्टिः उत्सुको मृगपोतको नूनं मातरम् अन्विष्यति। एहि, संयोजयाव एनम्]। (उभे प्रस्थिते)।

Priyaṁvadā—(Casting about a glance) Anasūyā! there the little fawn anxiously casting (its) eyes hitherward, is certainly seeking its dam. Come, let us make it meet (her). (Both start).

V. L

.—‘०रसना’—Dr. P. B. M

. ‘०वसना’—R. V. S.

‘०रशना—S

.

परिग्रहेति

। परिग्रहाणां’ कलत्राणां [‘परिग्रहः कलत्रे च मूलस्वीकारयोरपि’। इत्यजयः]। ‘बहुत्वेऽपि’ आधिक्येऽपि, बहुषु पत्नीषु सतीषु अपि इत्यर्थः। ‘द्वे मे कुलस्य’ वंशस्य ‘प्रतिष्ठे’ स्थितिहेतू गौरवहेतू वा [ ‘प्रतिष्ठा गौरवे स्थितौ’ इति हैमः। के च ते द्वे इत्यत आह—‘समुद्रः’ उदधिः ‘रसना’ काञ्ची मेखला इति यावत् यस्याः तादृशी ‘उर्वी ‘च’ पृथिवी च (‘सर्वंसहा वसुमती वसुधोर्वी वसुन्धरा’ इत्यमरः) ‘युवयोः इयंसखी’ शकुन्तला। ‘च’ इति [‘समुच्चये। अत्र उर्वीति लिङ्गसाम्येन उर्व्यां च स्त्रीव्यवहार-समारोपात् समासोक्तिः। दीपकानुप्रासो। अत्र ‘दाक्षिण्यं’ नाम नाट्यलक्षणञ्च उक्तम्। “दाक्षिण्यं चेष्टया वाचा परचित्तानुवर्तनम्” इति दर्पणलक्षणात्। श्लोकवृत्तम्। उभे इति

। ‘निर्वृते’ आनन्दिते ‘स्वः’ भवावः [ ‘सख्यौ—सहर्षं स्वागतम्’ इत्यादिना एतदन्तेन प्रगमनं नामाङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं यथा दर्पणे—‘प्रगमनं’ वाक्यं’ स्यादुत्तरोत्तरम्’]। प्रियंवदेति

| ‘सदृष्टिक्षेपम्’ इत्यनेन धूर्तायाः प्रियंवदाया, निर्गमन व्याजाऽन्वेषणंसूच्यते| ‘यया’ इति अनुमान-द्योतकः [‘यया—शब्दस्तु निर्दिष्टस्तुल्ययोगाऽनुमानयोः’ इति विश्वः]| ‘उत्सुकः उत्कण्ठितः ‘मृगपोतकः’ हरिणशिशुः (‘पोतः शिशौ वहित्रे च गृहस्थाने च वाससि’ इति मेदिनी| अनुकम्पायां कः) ‘संयोजयावः’ मात्रा सह मिलितं कुर्वः [निर्गमन-व्याज-वचनमिदम्| अनेन पर्यायोक्तनामकः अलङ्कार उक्तः| तल्लक्षणंयथा काव्यादर्शे—‘अर्यमिष्टमनोख्याय साक्षात् तस्यैव सिद्धये| यत् प्रकारान्तराख्यानं पर्यायोक्तं तदिष्यते’॥ ‘प्रस्थिते’ प्रस्थातुमारब्धे (‘आदिकर्मणि क्तः कर्तरि च ३|४|७१)|

105n.

—1. परिग्रह

&c.— ‘परि’ साकल्येन ‘गृह्यते’ स्वीक्रियते इति परि + ग्रह + अप् कर्मणि [ ‘ग्रह-वृ-दृ-निश्चि गमश्च’ 3. 3.58] or ‘अच् (‘विभाषा ग्रहः’ 3. 1. 143

; “पक्षे अच्”—SK

] परिग्रहः wife. Mark that the king owing to his exuberance of joy considers S’ak as already wedded to him; प्रति + स्था + अङ् अधिकरणे =प्रतिष्ठा

[ षत्वम् by 8.3. 65; 103n. 5

).

support, mainstay, glory. Cf. ‘कलत्रवन्तम् आत्मानम् अवरोधे महत्यपि । तया मेने मनस्विन्या लक्ष्म्या च वसुधाधिपः॥’ —Ra. 1. 32. 2. समुद्र-रसना — रसना = काञ्ची, (Ra. XVI. 65; XIX. 27) a kind of ornament used by women round their waists. As the sea encircles the earth, hence secondarily the sea is called the ‘रसना’ of the earth. ‘रशना काञ्ची। जिह्वावाची तु दन्त्य सकारवान्’—ऊ-242—BD. But ‘काञ्चीवाची तालव्य-शकारवान्। जिह्वावाची तु दन्त्य-सकारवान् (BD) इत्येषा व्यवस्था भूरि-प्रयोगाऽभिप्रायेण उक्ता। वस्तुतस्तु तालव्य-शकारवान् रशना-शब्दोऽपि ‘काञ्च्यां’ जिह्वायांच, तथा दन्त्य-सकारवान् रसना शब्दोऽपि अर्थद्वये बोध्यः’ — T. Kings are often described as husbands of the sea-girt earth. Hence according to H ‘सागरमेखला’ is a synonym of पृथिवी । Cf. ‘रत्नाऽनुविद्धाऽर्णव-मेखलायाः दिशः सपत्नी भव दक्षिणस्याः’—Ra. VI. 63. ‘कृतसीतापरित्यागः स रत्नाकर मेखलाम्’— XV. 1. ‘वसुधेयमवेक्ष्यतां त्वया वसुमत्या हि नृपः कलत्रिणः’ VIII. 83. ‘संप्रत्येव हि साम्बुराशि-रसना जाया जयोद्भूतये’—Subhāshitabali ‘रत्नाकर-वेला-मेखलायित धरणी &c. DK. ‘ततः स रत्नाकरमेखलामिलाम्’ &c. — Ibid. ‘पयोनिधि-मेखलायाम्’ — PC. (प्रस्तावना)। ‘समुद्र-रसना साक्षात् प्रादुरासीत् वसुन्धरा’— Ra. XV. 83; R reads ‘०वसना’ । This idea, though not so common as the previous one, is not at all rare. H has ‘सागराम्बरा’ as a synonym for ‘पृथिवी’ which Kāli has used in Ra. Cf. ‘निधानगर्भामिव सागराम्बराम्’ — III. 19; ‘सागराम्बरा’— Rām. II. 97. 7. 3. **सदृष्टिक्षेपम्—**Priyaṁvadāwas seeking some opportunity to go away with Anasūyā (Cf. संयोजयायः) thus providing the lovers with a free scope for conversation. Hence they went away with the pretext of uniting the dearling with its dam. Thus the winking of the eyes is full of meanings. This is पर्यायोक्त अलंकार—Periphrasis. Cf. ‘दशत्यसौ परभृतः सहकारस्य मञ्जरीम्। तमहं वारयिष्यामि युवाभ्यां स्वैरमास्यताम्॥ सङ्गमय्य सखीं युना सङ्केते तद्रतोत्सवम्। निर्वर्तयितुम् इच्छन्त्या कयाप्यपसृतंततः’—

KA. 296-97. ‘वकुलावलिके एष वालाशीकवृक्षंस्य पल्लवानि लङ्घ्यति हरिणः। एहि निवारय एनम्’—Mālā IV; 106n. 1; कुवलयानन्द-कारिका—P. 63.

शकुन्तला—हला असरण म्हि। अण्णदरा वो आअच्छदु[हला अशरणाऽस्मि। अन्यतरा युवयोरागच्छतु॥ Śakuntalā—Friends, I am (alone) unprotected. Do either of you come.

उभे (सस्मितम्)— पुहवीए जो सरणं सो तुह समीबे वट्टइ[ पृथिव्या यः शरणं स तव समीपे वर्तते। (निष्क्रान्ते)। Both (Smiling)—He who is the world’s help is at your side. (Exeunt).

शकुन्तला—कहं गदाओ एव्व [ कथं गते एवं]

Śakuntalā—How now! (They are) gone indeed!

** राजा**—सुन्दरि ! अलमावेगेन। नन्वयमाराधयिता जनस्तेसखीभूमौ वर्तते। तदुच्यताम्—

किं शीकरैः क्लम-विनोदिभिरार्द्र-वातं
सञ्चालयामि नलिनी-दल-तालवृन्तम्।
अङ्के निधाय करभोरु ! यथासुखं ते
संवाहयामि चरणावुत पद्म-ताम्रौ॥१८॥

वसन्ततिलका

King—O fair! don’t be distressed. This person, the adorer of thee, is indeed here (to take) the place of your friends. Then tell (me)—Shall I move the fan of lotus-leaf whose breeze is cool with langour-removing water-sprays; or O ye with tapering thighs I shall I shampoo your lotus-coppered feet soothingly placing them on (my) lap?

** V. L.**—‘तव समीपे’—R. V. M. S; ‘ते सखीभूमौ’— B. HS. शीकरैः—B.‘शीतलैः’—R. V. M. S. विनोदिभिः —R. V. M. S. ‘विमर्दिभिः’—B. Dr. ‘वातं’—B. ‘वातान्’—R. V. M. S. ‘सञ्चालयामि’—B. ‘सञ्चारयामि’— R. V. M. S. ‘वृन्तम्’—B. HS; वृत्तैः —R. V. M. S.

शकुन्तलेति। ‘अशरणा’ असहाया एकास्मीत्यर्थः। [‘शरणं गृहरक्षित्री वंधरक्षणयोरपि’ इति मेदिनी]। ‘युवयोः’ इति निर्धारे षष्ठी। राजेति। ‘आवेगेन’ उद्वेगेन चिन्तया ‘अलम्’ (‘गम्यमानापि क्रिया कारकविभक्तौप्रयोजिका’ इति करणे ३या)। ‘ननु’ इत्यनुनये। ‘अयं’ मत्स्वरूपः ‘आराधयिता’ सेवकः ‘सखीभूमौ’ सखीस्थाने [‘भूमिः क्षितौ स्थानमात्रे’ इति हैमः। किमिति। ‘क्लमं’ शरीरसन्तापं’ ‘विनोदयन्ति’ विशेषेण नाशयन्ति ये तैः ‘क्लमविनोदिभिः खेदापहारकैः ‘शीकरैः’ अम्बुकणैः (‘शीकरः अम्बु-कणाः स्मृताः’ इत्यमरः) ‘आर्द्राः’ सजलाः ‘वाताः’ यस्य तादृशं ‘नलिन्याः’ ‘दलं’पद्मपत्रं’ [‘पत्रं पलाशं छदनं दलं पर्णंछदः पुमान्’ इत्यमरः] ‘एव तालवृत्तम्’ व्यजनं [‘व्यजनं तालवृत्तकम्’ इत्यमरः। नलिनी-पदेन सौगन्ध्यं’ सूचितम्। तत् ‘सञ्चालयामि’ आन्दोलयामि ‘किम्’ इति प्रश्ने। ‘उत’ इति विकल्पे। हे ‘करभोरु’ करभ इव वृत्तानुपूर्वइत्यर्थः (‘मणिबन्धात् आकनिष्ठं करस्य करभोबहिः’ इत्यमरः) ‘ऊरू’ सक् ‌थिनी यस्याः तत्‌सम्बुद्धौ ४।१।६९; ‘ते’ तव ‘पद्ममिव ताम्रो’ आलोहितौ ‘चरणौ अङ्केमम उत्सङ्गे क्रोड़े इति यावत् ‘निधाय’ संस्थाप्य, सुखम् अनतिक्रम्य इति ‘यथासुखं’ येन प्रकारेण तव सुखं स्यात् तथा इत्यर्थः। ‘संवाहयामि’ संमर्दनेन खेदम् अपनयामि। [नलिनीदलस्य तालवृत्तत्वारोप आरोप्यमाणस्य प्रकृतोपयोगित्वे परिणाम इति परिणामलंकारः। पूर्वोत्तरार्धयोः विकल्पालंकारः। तल्लक्षणं तु ‘तुल्यबलविरोधे विकल्पः’ इति। काव्यलिङ्ग-परिकर-लुप्तोपमा-वृत्त्यनुप्रासाश्च। वसन्ततिलका वृत्तम्। अनेन ‘उपन्यासो’ नामाङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं यथा दर्पणे— ‘उपन्यासः प्रसादनम्’। अनेन माला नाम भुषणमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं यथा—‘माला स्याद्यद‌भीष्टार्थ नैकार्थ प्रतिपादनम्’ इति॥

106n.—1. अशरणाऽस्मि &c. Cf. ‘नायिका—हञ्जे चतुरिके ! कथं माम एकाकिनी मुञ्झित्वा गच्छसि? चेटो (नायकमुद्दिश्य सस्मितम्) एवमेकाकिनी चिरं भव’—NN. III. 2. अन्यतरा—RM derives this word with उत्तर, on which Bh.D remarks “द्वयोः निर्धारणे डतरच् ५।१।८२ इति मुकुटस्तु अपाणिनीयः ॥ The reason is that among 35 members of सर्वनाम् [1.1.27; 213;] ‘डतर’ and ‘उत्तम’ प्रत्ययऽ occur. If ‘अन्यतर’ were derivable with ‘डतर’, then

Pāṇini would not have mentioned ‘अन्यतर’ separately in that list. Consequently अन्यतर cannot be derived with डतर-प्रत्यय। Hence BD following KT considers it to be an ‘अव्युत्पन्न’ word. ‘केवलयोः संज्ञायाः प्रयोजनाभावात् । अन्यतराऽन्यतम-शब्दौ अव्युत्पन्नौ स्वभावात् द्विबहुविषये निर्धारणे वर्तेते— 217; Also T on 2017 and BM on 217; BhD, however, proposes to derive it with स्वार्थे ‘तरप्’ by निपातन, as Pāṇini himself has used such ‘तरप्’ in ‘अल्याच् तरम्’ 2. 2. 34. “अन्ये एव, ‘अल्याच् तरम्’ इतिवत् स्वार्थे तरप्”। सखीभूमौ—229n. 1. 3. शीकरैः—With water sprays. Ku. 1. 15; II. 52; Ra V. 42; IX. 68; ‘सीकरः दन्त्यादिरयम्’ इति धनपालादयः— BhD. 4. करभोरु—करभ is the outer-ridge of the hand from the wrist to the root of the little finger (metacarpus). करभ इव ऊरू यस्याः सा करभोरू*—a lady whose thighs resemble the back of the forearm (i. e, taperingly round)*. According to C, ‘whose thighs are tapering like the trunk of an elephant’ (करभ a young elephant). Cf. ‘द्विरद-नासीरुः’—BK. IV. 17; Ku. 1. 35 36 ऊङ comes by ‘ऊङ्-त्तरपदाद् औपम्ये’ 4. 1. 69. Next it is shortened in the Vocative case. Vide Ra. VI. 83; XIII. 18; ŚPB. X. 69; AS’. 69. 5. तालवृत्तम् —any fan (Com.). ‘मणिमयैरिव तालवृत्तैः — MK. V. 13; ‘तालावृत्तानि चापराः’ —Rām. V. 18. 11; ‘प्रचलित—तालवन्त &c.’ — Kād. p. 388 6. संवाहयामि-सम + वह + णिच् means ’to shampoo.’ ‘संवाहनम् मर्दनं’ — AK. ‘अशिथिलपरिरम्भर्दैत्तसंवाहनानि’ — UC. I. 24. 7. पद्म-ताम्रौ—191n. 1. ‘उपमानानि सामान्यवचनैः’ 2. 1, 55 इति समासः। Red foot is a good sign. Read—‘पाणि-पादतलौ रक्तौ नेत्रान्तर-नखानि च। तालुकोऽधरजिह्वेच सप्तरक्तं प्रशस्यते’ —Sāmudraka.

शकुन्तला—ण माणणीएषु अत्ताणं अवराहइस्मं[न माननीयेषु आत्मानम् अपराधयिष्यामि। (इति उत्थाय गन्तुमिच्छति)।

S’akuntalā —No, I will not make myself an offender towards those who deserve respect. (Gets up and wants to go ).

राजा—(अवष्टभ्य) सुन्दरि, अपरिनिर्वाणो दिवसः। इयञ्च ते समवस्था।

उत्सृज्य कुसुम-शयनं नलिनी-दल-कल्पित-स्तनाऽऽवरणम्।
कथमातपे गमिष्यसि परिबाधा-पेलवैरङ्गैः॥२०॥

आर्या

॥ (बलादेनां निवर्तयति) ॥

King—(Holding) O Fair one! not yet (fully) quenched (is) the day, and such is your (physical) condition. Leaving this flowery couch in which lotus-leaves serve as coverings for (your) bosom, how will (you) go out in the sun with (your) limbs (too) exhausted by suffering? (This said, forces her to turn back).

शकुन्तला—पीरव, रक्खविणयं। मअण-सन्तता बि णक्खु अत्तणो पहवामि [ पौरव, रक्ष विनयम्। मदन-सन्तप्तापि नहि आत्मनः प्रभवामि ]।

S’akuntalā—O scion of Puru! Keep to decorum. Though tormented by love, I am not mistress of myself.

V. L.—‘अपरिनिर्वाणः’—B. M. S. S’. ‘निर्वाणः,—R. V. ‘समवस्था’—В. ‘शरीरावस्था’—R. V. S. M. ‘स्तनावरणम्’—R. V. S. ‘स्तनावरणा’—B. M. ‘विनयम्’—B. M. S. Dr. ‘अविनयम्’—R.

शकुन्तलेति। ‘न अपराधयिष्यामि भवत्‌करकमलाभ्यां मच्चरण-स्पर्शेन न अपराधिनं करिष्यामि। राजेति। ‘अवष्टभ्य’ शकुन्तलां धृत्वेर्थः (‘अवष्टब्धोऽविदूरे स्यादाक्रान्ते चावलम्बिते’ इति मेदिनी। “अवाच्चाऽऽलम्बानाऽविदूर्ययोः“ इति षत्वम्)। हे ‘सुन्दरि’ (‘रूपयौवनसम्पन्ना सुन्दरी परिकीर्त्ति‘ता’ इति रघुनाथ-धृतकोषः। अनेन एवंविधायाम् अवस्थायामपि सौन्दर्यस्य परित्यागः नास्ति इति दर्शितम्) ‘दिवसः अपरिनिर्वाण,’ इदानीमपि अनवसितः। अतएव प्रखरातपः इत्याशयः। [‘निर्वाणोऽवाते’ ८।२।५० इति निष्ठा-णत्वम् ]। उत्सृज्येति। ‘नलिनीदलैः’ पद्मपत्रैः ‘कल्पितं’ कृतं ‘स्तनयोः आवरणम्’ तापशान्त्यर्थ माच्छादनं यस्मिन् [अनेन तापातिशयो व्यज्यते।] तादृशं। ‘कुसुम-शयनं” पुष्पमयीं

शय्याम् ‘उत्सृज्य’ विहाय ‘परिबाधया’ पीड़या ‘पेलवानि’ कृष्णानि दुर्वलीभूतानि इत्यर्थः ( ‘पेलवः कोमले तनौ इति शाश्वतः) तादृशैः ‘अङ्गैः उपलक्षिता [ ’इत्थम्भूतलक्षणे २/३ २१ ; ‘हेतौ’ २ ३ २३ इति वा श्या ] त्वं ‘कथं’ केन प्रकारेण ‘आतपे’ रौद्रे ‘गमिष्यसि’। स्वस्थोऽपि जनः आवरणादिना शरीरम् अनाच्छाद्य आतपे गन्तुम् न शक्तः। त्वं तु प्रकृत्या तन्वङ्गी, सम्प्रति नितरां पीड़िता। अतस्ते आतपे गमनमयुक्तम् इत्याशयः। [अत्र पदार्थहेतुकं काव्यलिङ्गम्। तदुत्यापिता चार्थापत्तिः। श्रुति-वृत्त्यनुप्रासयोः पूर्वार्धे एकवाचक प्रवेशानुलक्षणः संकरः। उत्तरार्धे तु श्रुतिवृत्यनुप्रासयोःसंसृष्टिः। दन्त्यानाम् ओष्ठ्यानां च वहूनां सद्भावात्। अत्र पेलवैरित्यत्थ ‘पर्यायं’ पठित्वा व्रीड़ाऽश्लीलता दोषः समाधेयः। अत्र हेतुर्नाम नाट्यलक्षणम् “हतुर्वाक्यं समासोक्तमिष्टकृद्धेतुदर्शनात्” इति दर्पण-लक्षणात्। अनेन चोपन्यासी नाभाङ्गमुपक्षिप्तन्। ‘उपपत्तिकृतो योऽर्थउपन्यासस्तु स स्मृतः’ इति भरत-लक्षणात् । इयमार्या]। शकुन्तलेति । ‘विनयं’ शिक्षां शिक्षा-निवन्धनं’ शिष्टाचारमित्यर्थः [ ‘विनयः शिक्षा-प्रणत्योः विनया तु बलौषधौ’ इति हेमचन्द्रः] ‘रक्ष’ पालय। यतः ‘मदनेन सन्तप्ता’ पीड़िता ’अपि नहि आत्मनः प्रभवामि प्रभुः इव आचरामि (‘सर्वप्रातिपदिकेभ्यः क्विप् वा वक्तभ्यः’ वाः— २६६५. इति क्विप)। सर्वथा गुरुजन-पराधीनत्वात् स्वेच्छया किमपि कर्तुं नाहं’ शक्ता इति भावः। ‘आत्मन’ इत्यत्र शेषे षष्ठी।

107n.— 1. आत्मानम् अपराधयिष्यामि

अप् + राघ+ णिच् लृट् स्यामि=अपराधयिष्यामि offend against either apropos of S’ak’s elders (Ś and M; Cf. ‘अलंगुरुजनभयेन’-infra

), or of the King himself. अप + राध्, being intransitive, आत्मा (the nominative in the non-causal form

) becomes कर्म (object

) by “गतिबुद्ध” 1. 4. 52. 2. सुन्दरि

— Because even in such a stage there is no decrease in her loveliness. ‘षिद् गौरादिभ्यश्च’ 4. 1. 41. इति ङीष्। But सुन्दरा प्रतिमा, पाण्डुरा भूमिः

according to सुपद्म by ‘पाण्डुर-सुन्दराभ्यां मनुष्यजातौ’। 83n. 6. °निर्वाणः

— 86n. 1; स्तनाऽऽवरणम्

—Cf. ‘स्वौ हस्तौ नयति स्तनावरणताम्

’— Mālā IV. 14. 3. परिबाधा—

परि+ बाध+अ भावे [ ‘गुरोश्च हल्’ 3. 3. 105.]=suffering.

‘बाध’ is always Atmp. 88n. 2. R has परितः समन्तात् बाधा पीड़ा यस्याः सा—One who is suffering from all directions.°पेलवैः—23n. 3. रक्ष विनयम्—Have regard for decorum. R’s. रक्ष अविनयम्—(Take care of not being indecorous) has a parallel in Kād. Cf. ‘दुर्विनीते, रक्ष अविनयम्’—p. 723. “रक्षामि मन्मय-विपन्नगुणोऽपि मानम्—MK.

4. आत्मनः प्रभवामि—I can not act as a master of my ownself. प्रभुः इव आश्चरामि इति प्रभु +क्विप्+लट् मि (Vārt. 2665, Com.)= प्रभवामि or simply say प्र+भू+लट् मि। प्र+भू means ‘to be of’ generally used with genitive & sometimes with dative or locative. Cf. ‘यदि प्रभविष्यामि आत्मनः’—Śak I. ‘प्रभवति निजस्य कन्यकाजनस्य महाराजः’—MM. IV. ‘तत् प्रभवति अनुशासने देवी’ VS. II. ‘प्रभवति आर्य शिष्यजनस्य’—Mālā. I. Now read—“Run not before my honour &c,”—Winter’s Tale—IV. 3. 33—35; “It is too rush, too unadvised, too sudden” &c.—Romeo and Juliet. Act. II. 2.

राजा—भीरु ! अलं गुरुजन-भयेन। दृष्ट्वा ते विदित-धर्मा तत्रभवान्नात्र दोषं ग्रहीष्यति कुलपतिः। अपिच—

गान्धर्वेण विवाहेन बह्व्यो राजर्षि-कन्यकाः।
श्रूयन्ते परिणीतास्ताःपितृभिश्चाभिनन्दिताः॥२१॥

श्लोकं

King—O timid one! away with (your) fear for (your) superiors. On knowing it, the revered patriarch, who is aware of the (holy) law, will not find fault with it. Moreover—Full many a daughter of the royal—seers, is reported as wedded by the Gāndharva form of marriage and (even) gratulated by (their) fathers.

शकुन्तला—मुञ्च दाव णं। भूओ बि सहीजणं अणुमाणइस्सं[ मुञ्च तावत् माम्। भूयोऽपि सखीजनमनु-मानयिष्यामि ]।

Śakuntalā— Do release me. I shall again attend to my friends(i.e., ask their opinion).

राजा—भवतु। मोक्ष्यामि।

King— Well, I shall release.

V. L.—

‘राजर्षिकन्यकाः’— R. V. M. S.‘अथ मुनि-कन्यकाः’— B. ‘अभिनन्दिताः’— R. V. M. S.‘अनुमोदिताः’ —B. HS.

राजेति। हे ‘भीरु’ भयशीले [ ‘ऊङ् उतः’ ४।१।६६ इति ऊङ्। ततः ‘अम्बार्थनद्योर्ह्रस्वः'७।३।१०८ इति सम्बुद्धौ ह्रस्वः] ‘गुरुजनात्’ पितुः(‘गुरुः पिता गुरु र्विप्रः’इति गदसिंहः)। ‘विदितधर्मा’ ५।४।१२४ श्रुतिस्मृत्याचारज्ञ इति भावः, ‘अत्र’ अस्मिन गान्धर्वविवाहे। गान्धर्वविवाहस्तु शास्त्रसम्मतः, पिता ते शास्त्रज्ञः, अतः नूनं स इमंविवाहमनुसंस्यते इति भावः। गान्धर्वेणेति। ‘बह्व्यः’ (वोतोगुणवचनात् ४।१।४४ इतिङोष्) प्रचुराःनैका द्वेवा ‘राजर्षीणां कन्यकाः’ कुमार्यः ‘गान्धर्वेण’ अन्योन्य-रुचिसम्पन्नेनशास्त्रसम्मतेन ‘विवाहेन’ [‘आसुरो द्रविणादानात्, गान्धर्वः समयात् मिथः’ इति याज्ञवल्क्यसंहिता १।१६१ ] ‘परिणीताः’ ऊढाः, तदन्तरं’ताः’ राजर्षिकन्यकाः ‘पितृभिः’ गुरुजनैः’अभिनन्दिताः’ न दूषिता, अपि तु अभ्यनुमोदिताः ‘च श्रूयन्ते’ पुराणादिषु। पश्य पुरानीलध्वज-राज-कन्या स्वाहा-देवी वह्निना गान्धर्वेण विधिना ऊढा पश्चात् तत्पित्रापिज्ञातवृत्तान्तेन अभिनन्दिता च। [ श्लोको वृत्तम्। अत्र’विवाहेन’ इति प्रक्रम्य ‘परिणीता’ इत्यभिधानात् प्रकृतिविषयो भग्न-प्रक्रमता-दोषः। स च “विवाहिताः श्रूयन्ते ताः” इति पठित्वासमाधेयः।अत्र ‘उपदिष्टं’ नाम भूषण मुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणंयथा दर्पणे— “उपदिष्टं मनोहारिवाक्यंशास्त्रानुसारतः” ]। 108n.—1.भीरु

—98n. 1; Ra. XIII. 4. विदित-धर्मा—

विदितः धर्मः येन सः विदितधर्मा। ‘अनिच् (समासान्त) by ‘धर्मादनिच् केवलात्’ 5. 4. 124. “केवलात् पूर्वपदात् परः यो धर्मशब्दः तदन्तात् बहुव्रीहेः अनिच् स्यात्”—SK. “केवलात् किम् ? परमः स्वः धर्मः यस्य इति त्रिपद-बहुव्रीहौ मा भूत्”

863 i.e.inthis त्रिपद-बहुव्रीहि, ‘परमः’ and ‘स्वः’ these two words precede ‘धर्म’, hence’अनिच्’ cannot be applied Such uses like ‘सन्दिग्ध-साध्य-धर्मा’, ‘परम-स्व-

धर्मा’ &c. are justified as follows—“सन्दिग्धश्चासौ साध्यथ्वेति कर्मधारयः। ‘सन्दिग्धसाध्यः’ धर्मःयस्य इति कर्मधारय-गर्भःबहुव्रीहिः। एवञ्च सन्दिग्ध-साध्य-शब्दस्य केवल-पूर्वपदत्वात्‌ तत्रानिच्‌ निर्वाध इति भावः”—BM.Others explain quite differently:“केवलात्‌ किम्‌? पदान्तरेण समस्तात्‌ धर्म शब्दात्‌ मा भूत्‌। ‘मुनेः धर्मः’ मुनिधर्मः, ‘कृतःमुनिधर्मःयेन सकृतमुनिधर्मः। परम-हितः धर्मःयस्य सः परम-हित-धर्मः। यदा तु त्रिपदबहुव्रीहिः तदा नायं नियमः। तेन, परमः स्व धर्मः यस्य स परमस्वधर्मा”—Prabhā. Also T on863. 2. दोषंग्रहीष्यति—Because he is versed in theŚāstrasand knows that this sort of marriage is sanctioned by the scriptures. ग्रह+लृट्स्यति = ग्रहीष्यति; ‘ग्रहोऽलिटि दीर्घः7. 2. 37. 3. गान्धर्वेण— गान्धर्वis one of the eight forms of marriages “ब्राह्मोदैवस्तथेवाऽऽर्षःप्राजापत्य स्तथाऽऽसुरः। गान्धर्व-राक्षसौवान्यौ पैशाचश्चाष्टमीऽधमः” —VP. III.Ch.10.In this form of marriage the sanction of the superiors is not necessary, the mutual consent of the lovers being sufficient.‘त्वं मे पतिः’‘त्वंमे भार्या’ इत्येवंकन्या-वरयोः परस्परंनियम-बन्धनम्‌ पित्रादि-कर्तृक-दान-निरपेक्षयोः विवाहः सगान्धर्वः—Viramitrodaya Tīkā on Y.1.61;ṚV. X. 34.5; Institutions in Ancient India—Ludwick Sternback;‘कति वा कथयामि या स्वयं वृतवत्यः पतीन्‌’ &c.— Kād. p. 854. “इच्छयाऽन्योन्य-संयोगात्‌कन्यायाश्च वरस्य च। स तु गान्धर्वः विज्ञेयो मैथुन्यः कामसंभवः’ —MS. III.32. Only Kṣatriyas are entitled to have this sort of marriage.“गान्धर्वोराक्षसश्चैव धर्मौ क्षत्रस्य तौ स्मृतौ”—MS. Vide HV II. 94 for गान्धर्व marriageofप्रभावती & प्रद्युम्न, and II. 119 for that of ऊषा & अनिरुद्ध। 4. अनुमानयिष्यामि— I shall take counsel with my friends.अनु +मन्‌ ( Caus.) = “to ask the consent of”,Cf.‘अनुमान्यतां महाराजः’—Vik. II.

शकुन्तला—कदा [कदा] ? Śakuntalā—When?

राजा—

अपरिक्षत-कोमलस्य यावत् कुसुमस्येव नवस्य षट्पदेन।

अधरस्य पिपासता मया ते सदयं सुन्दरि! गृह्यते रसोऽस्य॥२१॥

मालभारिणी

॥(मुखमस्याःसमुन्नमयितुमिच्छति। शकुन्तला परिहरति नाट्येन)॥

King — (Then only) when the flavour of your lip, all unhurtby touch, and tender, O fair (damsel) ! is gently sipped by (my)thirsty self, as is done of the juice of new blossom by the hexa-pod(drone). (Attempts to lift her face up. S’ak gesticulates avoidance.)

(नेपथ्ये)—चक्कवाक-बहुए! आमन्तेहि सहअरं! उबट्ठिश्रा रअणी[चक्रवाक-बधुके! आमन्त्रयस्व सहचरम्। उपस्थिता रजनी]।

(In the post-scenium) — O Sheldrake-bride! bid farewell to(thy) mate; arrived is the night.

** V. L.**— ‘यावत्’ — R. V. M. ‘तावत्’— M. S.

** अपरिक्षतेति**। हे ‘सुन्दरि यावत्’ (‘यावत् तावच्च साकल्येऽवधौमानेऽवधारणे’ इत्यमर)। यदवधि गृह्यते तदनन्तरंमोक्ष्यामि इति भावः। ‘षट्पदेन’ भ्रमरेण ‘नवस्य’सद्यः प्रस्फुटितस्य ‘कुसुमस्य इव’ भ्रमरो यथा कुसुमस्य मधु यावत् न पिवति तावत् न मुञ्चतितद्वत् इत्यर्थः । ‘पिपासता’ पातुम् इच्छुना ‘मया न परिक्षतः’ दष्टः इति ‘अपरिक्षतः’ अनास्वादितपूर्वः ‘कोमलः’ मृदुः च। तादृशस्य ‘अस्य ते अधरस्य रसः’ स्वादः(‘रसोगन्धरसे स्वादे’ इति विश्वः) ‘सदयं’ सानुकम्पम् (अनेन वाला-लालन-कौशलंध्वनितम्)‘गृह्यते’ पीयते उपभुज्यते इति यावत्। [ श्लेषवाच्योपमा। स्यस्ये इति सुदमुन्देतिछेक- वृत्त्यनुप्रासाः। अत्र स्पृहा नाम नाट्यालंकारः। ‘आकाङ्क्षा-रमणीयत्वाद्वस्तुनो या स्पृहातु सा’—इति दर्पण-लक्षणात्। मालभारिणीवृत्तम् ]। नेपथ्य इति।हे अनुकम्पिते’चक्रवाकस्य वधुके’ कोकप्रिये,(‘अनुकम्पायम्’ ५।३।२७६ इति कः।‘कोकचक्रश्चक्रवाकोरथाङ्गाऽऽह्वयनामकः’ इत्यमरः) ‘सहचरम् आमन्त्रयस्व’ हे शकुन्तले दुष्यन्तम् आपृच्छस्व इतिप्रकृती व्यङ्ग्योर्थः। ‘रजनी उपस्थिता’ गौतमी अस्यामेव दिशि आगच्छति इत्यर्थोऽपि व्यङ्गः[‘इयम् अप्रस्तुतप्रशंसा।’— इति यत् राघवपादैः उक्तं तच्चिन्त्यम्। यतः अप्रस्तुतेन अर्थेन

प्रस्तुतार्थावगमे एव अप्रस्तुतप्रशंसायाः अवसरः। अत्र सन्ध्यायां चक्रवाक-मिथुन-विघटितंप्रस्तुतं, सध्या च समागता। नापि समासोक्तिः। यतः प्रस्तुत-वर्णनेनाऽप्रस्तुतावगमे तस्याः प्रसक्तिः,नात्रशकुन्तला-दुष्यन्त-विधटनम् अप्रस्तुतम्। तस्मात् अत्र अर्थशक्तिमूलः वस्तुध्वनिः। अनेनचतुर्थ-पताकास्थानकमुक्तम्। तथाचोक्तं विश्वनाथेन “यत्रार्थे चिन्तितेऽन्यस्मिन् तल्लिङ्गोऽन्यःप्रयुज्यते। आगन्तुकेन भावेन पताकास्थानकन्तु तत्॥ द्ध्यर्थो वचनविन्यासः सुश्लिष्टः काव्ययोजितः। प्रधानार्थान्तराक्षेपी पताकास्थानकं परम्”॥ दशरूपकमते अत्र द्वितीयपताकास्थानमुक्तम्। काटयवेम-मते इयंचूलिका। ‘नेपथ्यान्तर्हितैः पात्रैः चूलिकार्थंस्य सूचनात्’ इति तल्लक्षणात् ]।

109.—1. नाट्येन परिहरति— S’ak avoids the kiss of theking. This is necessary as the rules of dramaturgy do not allowkissing on the stage. Read “दन्तच्छेद्यं नखच्छेद्यम् अन्यत् व्रीडाकरञ्च यत्।शयनाऽधर-पानादि नगराद्यवरोधनम्॥ स्नानानुलेपने चैभिर्वर्जितो नातिविस्तरः”—SD. VI. 2.चक्रवाक-बधूके &c. — This hint made by the friends, is meantfor S’ak. ‘क’ implies अनुकम्पा। (Cf. ‘हरिणक’ I.10). You arecertainly to be pitied as time for your separation has arrived.०वधू + क = ० वधुका, ‘ऊ’ of वधू is shortened by [ ‘केऽणः’ 7. 4.13]; 22n. 2. “क-प्रत्यये परे तत्पूर्ववर्त्ती आकारः ईकारः ऊकारश्च ह्रस्वो भवति।कुमारिका, वधू-वधुका” — Prabhā. चक्रवाक is a kind of goose ( AnasCasarca). According to poetic convention they are doomed topass the night separated, on account of an imprecation pronouncedupon them by Rāma whom they had taunted while he wasbewailing for Sītā. The following synonyms are proofs of theirconstancy and connubial affection. ‘भूरिप्रेमा। द्वन्द्वचारी। रात्रिविश्लेषगामी’—Kalpa ; Ra. VIII. 56; MD. 82 3. आमन्त्रयस्व— आ+मन्त्र means to ‘bid farewell’. Cf. ‘लताभगिनीं वनज्योत्स्नाम् आमन्दविष्ये’ — S’ak. IV. ‘ते हिमालय-

मामन्त्र्य’— Ku. VI. 94. Sometimes it means simply ’to say’. Vide BK. IX. 98. 111n. 4.

** शकुन्तला** (कर्णं दत्त्वा, ससम्भ्रमम्)—पौरव, असंसअं मम सरीर-वुत्तन्तो- बलम्भस्सअज्जा गोदमौ इदो एव्व आअच्छदि। दावविडबा-न्तरिदो होहि [पौरव, असंशयं मम शरीर-वृत्तान्तोपलम्भाय आर्या गौतमीइत एव आगच्छति। तावत् विटपाऽन्तरितो भव ]। S’akuntalā (Leaning her ear ; distractedly)— O scion of Puru! undoubtedly venerable Gautamīis coming even in this direction, to have a report of my health. Meanwhile get (yourself) concealed behind the branches.

** राजा— तथा** (आत्मानमावृत्य तिष्ठति)।

King—All right. (Stands hiding himself).

(ततः प्रविशति पात्रहस्ता गोतमीसख्यौ च)।

(Then enter Gautamī with a bowl in hand and the friends).

सख्यौ—इदो इदो अज्जा गोदमी [ इत इत आर्या गौतमी]।

Friends—This way, venerable Gautamī, this way.

गौतमी (शकुन्तलामुपेत्य)— जादे, अबि लहु-सन्दाबाइं दे अङ्गाइं [ जाते, अपि लघु-सन्तापानि ते अङ्गाति ]। (इति स्पृशति)।

Gautamī (Going up to S’akuntalā)—My child, do your limbshave their sufferings abated? (This said, touches her body).

** शकुन्तलेति**। ‘ससंभ्रमं’ सभयम्। ‘शरीरवृत्तान्तस्य उपलम्भाय’ सम्यक्परिज्ञानाय(इति तादर्थ्येचतुर्थी। ‘उपलम्भ स्त्वनुभवः’ इत्यमरः)। [अनेन-विरोध नामाङ्कमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणंयथा दर्पणे—‘विरोधः व्यसनप्राप्तिः’। अत्र स्वाभिष्टात् च्युतिः एव व्यसनम् ]।गौतमीति। ‘जाते’ हे पुत्रि ! ‘लघुः’ अल्पः मन्दीभूत इति यावत्’संतापो’ येषां तानि।
‘अपि’ इति पृच्छायाम्।

** 110n.—1. शरीर-वृत्तान्त** &c.—उप + लभ + घञ् भावे = उपलम्भः,

ascertaining. For नुम्—37n. 5; for ४र्थी— 51n. 1. 2. **०अन्तरित—**अन्तरम् अन्तर्धानं करोति इतिअन्तर + णिच् + क्त कर्मणि = अन्तरितः or अन्तरम्सञ्जातमस्य इति अन्तर+ इतच् जाताथे’ concealed. 3. पात्रहस्ता— refers todisciple’s speech supra. " अहमपि तावत् वैतानिकंशान्त्युदकम् अस्यै गोतमीहस्तेविसर्जयिष्यामि”। — 82n. 10. 4.जाते— Vocative case. In dramas ‘जात’(darling) is often used as an affectionate term of address for a child.Cf. ‘अयि जात, कथयितव्यं कथय’—UC. IV.

** शकुन्तला— अज्जे, अत्थि मे विसेसो** [ आर्ये, अस्ति मे विशेषः ]।

Śakuntalā—Revered mother, there is a change for the betterin me.

** गौतमी—इमिणा दब्भोदएण णिराबाधं एव दे सरीरं भविस्सदि**[अनेन दर्भोदकेन निराबाधमेव ते शरीरं भविष्यति ] । (शिरसि शकुन्तलामभ्युक्ष्य)वच्छे, परिणदो दिअहो। ता एहि, उटजं एव्व गच्छम्ह [ वत्से, परिणतोदिवसः। तदेहि, उटजमेव गच्छामः ] । ( प्रस्थिताः)।

Gautamī— With this turf-water your body will be quite freefrom all ailments. (Sprinkling S’akuntalā on the head) Mychild, far-spent is the day. So come; we’ll go to the cottage. (They set out).

** शकुन्तला** (आत्मगतम्)— हिअअ ! पढमं एव्व सुहोबणदे मणोरहेकादंर-भावं ण मुञ्चसि। साणुसअ-विहडिअस्सकहं दे सम्पदं सन्दावो[ हृदय! प्रथममेव सुखोपनते मनोरथे कातर-भावंन मुञ्चसि। सानुसअ-विघटितस्य कथंतेसाम्प्रतं सन्तापः]। ( पदान्तरे स्थित्वा, प्रकाशम्) लदावलअ! सन्दाब- हारअ! आमन्तेमि तुमं भूओबि परिभोअस्स [लतावलय! सन्ताप-हारक! आमन्त्रयेत्वां भूयोऽपि परिभोगाय ]। ( दुःखेन निष्क्रान्ता शकुन्तला सहेतराभिः)।

Śakuntalā — (To herself) My heart ! even at first, at the readypresence of (thy) desired object, (thou) didst not give up (thy)

anxiety. Regretfully separated, why is now this thy fever? (After a few steps, stopping—Aloud) O bower of creepers! thesoother of (my) suffering! (I) bid you farewell, yet (hoping)again to enjoy (thee). (Exit S’akuntalā sorrowfully along with others).

** शकुन्तलेति**। ‘विशेषः’ पूर्व-सन्ता

प किञ्चिद्वैषम्यं,स्वल्प उपशम इत्यर्थः।गीतमीति। ‘दर्भेण क्षिप्तं’ दर्भक्षिप्तं, तादृशम् ‘उदकं’ दर्भोदकम् (उत्तरपदलोपीकर्मधारयः) तेन। ‘निर्गता आवाधा’ पीडा यस्मात् तादृशं पौडारहितम्। ‘अभ्युभ्य’जलसेचनं कृत्वा। ‘परिणतः’ अवसान-नैकट्य’ प्राप्तः [आदि-कर्मणिक्तः]। शकुन्तलेति।‘मनोरथे’ मनोरथस्य विषयीभूते दुष्यन्ते ‘सुखेन’ दूती-संप्रेषणाद्यनुष्ठानाभावात् अनायासेन’उपनते’ स्वयमुपस्थिते सति ‘कातरभावं’ भोरुत्वं ‘नैव मुञ्चसि’ [एवकारो भिन्नक्रमः]‘अनुशयेन’ पश्चातापेन ‘सह विघटितस्य’ वियोजितस्य ‘ते सन्तापः’ अधुना ‘कथंसाम्प्रतम’उचितं[ ‘साम्प्रतमुचितेऽधुना’ इति यादवः], यहा ‘साम्प्रतम्’ इदानीं’कथम्’ किमर्थंते सन्तापः। हे ‘लतावलय’ निकुञ्ज, पक्षे तदन्तरालस्थित-दुष्यन्त। हे ‘सन्तापहारक’ एकत्रछाया-प्रदानात्, अन्यत्र सम्भोगाशा-जननात् इत्यर्थः। ‘संभोगाय’ [ तादर्थ्ये’ चतुर्थी ] ‘आमन्त्रयेआह्वयामि। [अनेन मनोरथ-नाम भुषणमुपक्षि- प्तम्। तल्लक्षणं यथा— “मनोरथस्तु व्याजेनविवक्षित-निवेदनम्"इति। अकस्मादेव दुष्यन्तस्य गुणवदर्थसम्पत्तेः परमप्रीतिकरणाच्च अत्रप्रथम-पताकास्थानकमुक्तम्। तल्लक्षणंयथा दर्पणे —“सहसैवार्थ सम्पत्तिः गुणवत्युपचारतः।पताकास्थानकमिदं प्रथमं परिकीर्तितम्”]।

** 111n.—1. अस्ति विशेषः—विशेष** isa change for the better as

opposed to विकार a change for the worse.Cf. ‘अस्ति मे इदानींविशेषः’—Mālā IV ; ‘अस्ति तातस्य विशेषो न वेति’—HC. V.परिणतः—About to end,drawing to its close. उटज– उट = leaf ; “उटःतृण-पर्णादिः” इति देशीकोशः।उटात् जायते, ‘पञ्चम्यामजातो’ इति डः 3. 2. 98. 2. सुखोपनते– Cf. ‘यद् उपनतंदुःखं सुखं तत्’—Vik. III; S’ak. Act V, p. 56. 3. सानुशय&c.—अनु + शी+अव् भावे (3, 3.56.) or घकरणे [‘पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण’

3. 3. 118. ] = अनुशयः(पश्चात्तापः) regret. MN on S’PB. II. 14. वि+घट (to join) + णिच् + क्त कर्मणि= विघटितम् disjoined, hence separated.सानुशय (repentant) may also be taken as an independent wordaddressed to the bower (लतावलय), and ‘विघटितस्य’ will then be anattribute of “ते”। साम्प्रतं— Either nowor proper. (Com.). 4.लतावलय &c.— This is meant for both Gautamī, & the king who is concealed among the लतावलय which is सन्तापहारक, becauseit allays the heat of the sun (आतप-सन्तापः), while the king is so calledbecause he removes the pangs of love (मदन-सन्तापः) । Vide Com.For a similar scene Cf. “मातरमनुगच्छन्ती कुमारी,—‘राजहंस-कुल- तिलक!केलिवने मदन्तिकोपागतं भवन्तमकाण्ड एव विसृज्य मया जनन्यनुगमनं क्रियते, तदनेनभवन्मनोरागोऽन्यथा मा भूत्’ इति मरालमिव कुमारमुद्दिश्य वदन्ती पुनः पुनः परावृत्तदीननयनानिजमन्दिरमगात्”— DK. परिभोगाय— Ra. XIX. 21. 28. 30; for ४र्थी51n. 1. आमन्त्रये— ‘invite’ or ‘bid farewell’—Vide गणदर्पण— page128 ; ‘तमामन्त्रा जगाम’— Mahā ; ‘आमन्त्रयेत तान् प्रह्वान्’— BK. XIX. 7 ; IX. 98.

** राजा** (पूर्वस्थानमुपेत्य। सनिःश्वासम्)— अहो विघ्नवत्यः प्रार्थिताऽर्थसिद्धयः। मया हि—

मुहुरङ्गुलि-संवृताऽधरोष्ठं, प्रतिषेधाऽक्षर-विक्लवाऽभिरामम्।

मुखमंस-विवर्ति पक्ष्मलाच्याः कथमप्युन्नमितं न चुम्बितं तु ॥२३॥

मालभारिणी

** क्व न खलु सम्प्रति गच्छामि। अथवा, इहैव प्रिया-परिभुक्त-मुक्तेलतावलये मुहूर्तं स्थास्यामि।**(सर्वतोऽवलोक्य)—

तस्याः पुष्पमयी शरीर–लुलिता शय्या शिलायामियं
क्लान्तो मन्मथ-लेख एष नलिनी-पत्रे नखैरर्पितः

हस्ताद्भ्रष्टमिदंविसाऽऽभरणमित्यासज्जमानेक्षणो
निर्गन्तुं सहसा न वेतस-ग्टहादीशोऽस्मि शून्यादपि॥२४॥

शार्दूलविक्रीडितं

King (Coming up to the former place and sighing)—Ah! howfull of obstacles is the accomplishment of the desired objects.For—By me, the face of that lovely-eyelashed-eyed (maiden), thelower-lip wherein was covered with (her) fingers and which wasa little flurried when (uttering) the syllables of denial (and hencelooked extremely) beautiful and which was turned repeatedly towardsthe shoulder—was indeed raised somehow but not kissed (13) ; Where indeed will (I) go now ? Or I’ll tarry here for a while, in thiscreeper-arbour, (once) occupied but (now) deserted by my beloved. (Looking all around) Here on this stone-slab, is her flowerycouch, crushed down by her body. This is the faded billet-doux, committed to the lotus-leaf with nails. This is an ornament of thelotus-stalk, slipped down from (her) hand. With my eyes thusrivetted (on these), I cannot tear myself away from (this) house of canes all at once though (it is quite) empty (14).

** V. L.—**‘चुम्बितं तु’—D. C. B. M. R. S. ‘चुम्बितं तत्’ —V. ‘परिभुक्तमुक्ते’—R. V. M. S. ‘परिभुक्ते’— B. ‘आसज्यमान’— B.‘आसज्यमान’— R. V. M. S. ‘ईशोऽस्मि’— B. HS ; ‘शक्नोमि’— R. V. S. ‘शक्तोऽस्मि’— M.

** राजेति**। ‘अहो’ इति विषादे। ‘प्रार्थितस्य’ आकाङ्क्षितस्य ‘अर्थस्य’ वस्तुनः ‘सिद्धयः’प्राप्तयः ‘विघ्नवत्यः’ विघ्नबहुलाः। तदेव वक्ष्यमाणोदाहरणेन स्पष्टयति। मुहुरिति।‘पक्ष्माणि’ नेत्रलोमानि (‘पक्ष्मसूत्रादि सूक्ष्मां‍शे किञ्जल्के नेत्रलोमनि’ इति विश्वः) सन्ति अनयोः इति ‘पक्ष्मले’ प्रशस्तलोमयुक्ते (“सिघ मादिभ्यश्च” ५।२।८७इति लच्)‘अक्षिणी’ यस्याः ‘पक्ष्मलाक्ष्मी’ [ षच् ५।४।११३; ङीष्४।१।४१ ] तस्याः शकुन्तलायाःइति ‘अधरोष्ठम्’ (‘ओत्वोष्ठयोः समासे वा’, वा— ७९, इति पाक्षिकं पररूपत्वम्। ‘द्वन्द्वश्चप्राणितूर्यसेनाङ्गानाम्’ २।४।२ इति एकवद्भावः नपुंसकत्वञ्च ) यस्मिन् तादृशम्। ‘प्रतिषेधस्य’चुम्वन-निषेधस्य ‘अक्षरैः’ मा माऽलम् इत्याकारैः वचनैः ‘विक्लवं’ व्याकुलम् अतएव ‘अभिरामं’ रमणीयम् (‘अभिरामंरमणीयंसौम्यञ्च सुन्दरम्’ इति धनञ्जयः), यद्वाप्रतिषेधाऽक्षरस्य’ यत्’विक्लवम्’ अस्पष्टोच्चारणम्, तेन ‘अभिरामम् [“विक्लवशब्दः धर्मपरः” इति राघवपादाः] ‘मुहुः’

पुनः पुनः ‘अंसे’ स्कन्धोपरि (‘अंसः स्कन्धे विभागे स्यात्’ इति हैमः) चुम्वन-परिजिहिर्षया’विवर्तते’ परावर्ततेंइति ‘अंसविवर्तिमुखंकथमपिं महता कृच्छ्रेण ‘उन्नमितम्’ ऊर्ध्वीकृतं ‘नतु चुम्बितं’ तच्च चुम्बनं गौतम्यागमनेन प्रतिरुद्धम्। (‘तु’ इति पश्चात्तापे। तेन तावन्मात्रचुम्वनलाभेनापि कृतकृत्यता स्यादिति ध्वन्यते। अर्थान्तरन्यासः स्वभावोक्तिश्च। श्रुतिवृत्त्यनुप्रासौ। कथमपीत्यस्यार्थं प्रति विशेषण-त्रयार्थस्य हेतुत्वोपादानात् काव्यलिङ्गम्। पुनरुक्त-वदाभासोऽलंकारः। मालभारिणी वृत्तम। औपच्छन्दसिकम् अस्य नामान्तरम्। अत्रपश्चातापो नाम नाट्यालङ्कार उपक्षिप्तः। तल्लक्षणं यथा दर्पणे— “मोहावधीरितार्थस्य पश्चातापःस एव तु” ]। क्वेति। आदौ ‘परिभुक्तं’ पश्चात् ‘मुक्तम्’ इति परिभुक्तमुक्तं’ तस्मिन्(पूर्वकालैक—’ २।१।४९ इति स्नातानुलिप्तवत् समासः)। ‘मुहूर्तम् इति अत्यन्तसंयोगे २या।तस्या इति। [ तस्या इति सर्वत्र संबध्यते ]। ‘तस्याः’ शकुन्तलायाः ‘शरीरेण’ अनङ्ग-सन्तप्त-देहेन ‘लुलिता’ विमर्दिता (‘लुल विमर्दने’ इति वोपदेवः। ‘सौत्रधातुरयम्’ इतिदुर्गादासः) इतस्ततः क्षिप्ता इत्यर्थः। ‘शिलायां’ प्रस्तरोपरि ‘इयं’दृश्यमाना ‘पुष्पमयी’ नतुपल्लवमयी, तेषां ततोऽपि मृदुत्वात्। ‘शय्या’ [ ‘सज्ञायां समज—’ ३।३।९९इति क्यप्। ‘अयङ् यि—’ ७। ४।२२ इति शीधातोः ईकारस्थाने अय्-शब्दादेशः]। तस्याः ‘नखैः’ ६।३।७५ कररुहैः ‘अर्पितः’ न्यस्ताक्षरः ‘नलिनोपत्रे’ पद्मपर्णे’एषः क्लान्तः’ शुष्कप्रायः [अतएवगौतम्या न परिलक्षितः] ‘मन्मथ-लेखः’ प्रेमलिपिः। तस्याः’हस्तात् भ्रष्टं’ विगलितमिदंविसाऽऽभरणं’मृणाल-वलयम् ‘इति’ इत्थम् ‘आ’ समन्तात् ‘सज्जमाने’ लग्ने ‘ईक्षणे’ नयने यस्यतथोक्तः अहं ‘शून्यादपि’ शकुन्तलाया विरहितादपि ‘वेतसगृहात्’ वञ्जुल-वेष्टितात् निकुञ्जात्’सहसा’ ‘निर्गन्तुं’ बहिर्यातुं’न ईथोऽस्मि’ न शक्तोऽस्मि [हेत्वनुप्रासौ। अत्र निर्गमण-कारणे शून्यत्वेसति य स्तदभावः सा विशेषोक्तिः। अथच तद्सङ्गावस्य कारणस्याऽभावेऽपि गमनाभावः तत्कार्यमुक्तम्इति विभावना। अशून्यात् का कथा शून्यादपि इत्यर्थस्यापतनादर्थापत्तिश्च। शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम्।अस्य तुर्य-चरणेन पुष्पंनामाङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणंयथा दर्पणे— ‘पुष्पंविशेषवचनं मतम्’ ]।

** 112n.—1. विघ्नवत्यः—** 76n. 4 (end). विघ्न+ मतुप्+ भूमार्थे[1894] ‘म’ = ‘व’ (8.2.9). Hence ‘विघ्नवती’ in the femine gender.Full of obstacles. Cf. ‘श्रेयांसि बहुविघ्नानि’। The idea contained in’अहो विघ्नवत्यः—&c.’ is supported by the next Śloka. 2. मुहुः—

R connects it with ‘अङ्गू लि-संवृताऽधरोष्ठम्’i.e.again and again coveringthe lips with her fingers. But our idea is this that when Śak’s facewas raised (III, 21 et seq) for kissing she covered her face withfingers, and with a view to avoiding thekiss of the king (नाट्येन प रहरति), she turned her face sometimes tothe right and sometimesto the left, so we think ( मुहुः) should gowith ‘अंसविवर्ति। (‘बहुलम् आभीक्ष्ण्ये'3. 2. 81 इति णिनिः) ‘मुहः’ इति सर्वत्र संवध्यतें— HS. 3. ०अधरोष्ठं— Optionally ‘अधरौष्ठम्’— (Com.) ‘समास इति किम्? तिष्ठ देवदत्तौष्ठं पश्य’—KV. (26n. 6). Or to avoid tautology, explain’अधरः(अनूर्ध्वः) ओष्ठः= अधरोष्ठःlower lip. ‘अधरस्तु पुमान् ओष्ठेहीनेऽनुर्ध्वेच वाच्यवत्’ —Medini. For somewhat similar idea Cf.‘यन्मुढेन मया तदा कथमपि प्राप्तो गृहीत्वा चिरं’ &c.—Rat. III. 1. 4. प्रतिषेधाऽक्षर &c.—प्रतिषेधाक्षरmeans words of prohibition, i. e. ‘न ममाधरम्” चुम्वनीयम्” [ उन्नमनी- यम् ] — “Mylips must not be kissed”—S’ & C.‘अलम्, अलम् मा इति प्रभृतिभिः’—bysuch expessions as “enough, enough”,“don’t”—K. अक्षरmay be explainedas a syllable or a letter. विक्लव—(i) powerless or (ii) confusion (वैक्लव्य)—R. For other sense cf. ‘प्रस्थान-विक्लव’ (V. I—faltering); ‘निगकरण—विक्तवायाः’ (VI. 9—distressed); ‘मृगया-विक्लवं’ (II. 3—averes to). अस-विवर्ति = तिर्यक्कृतम्— (C). i. e. turned on one side. It may also mean “revolving on the shoulders”—M. Cf.‘चुम्बने विपरिवर्तिताधरम्’— Ra. XIX 27. 5.पक्ष्मलाक्ष्याः—‘Of one who has eyes with beautiful eyelashes’.—S’. The epithet is significant.‘अनेन चुम्बनार्थमुन्नमनेयोग्यता ध्वनिता’— R .कथमपि — With great difficulty ; MD. 2. 6. तु—Signifies remorse (पश्चात्ताप)— R.The idea is—I would have considered myself fortunate even if I had but a kiss and nothing else.

(Com.). Cf. the idea with ‘हस्तंकम्पयते रुणद्धि’ &c.— Mālā. IV. 15. 7. पुष्पमयी— Full of flowers. Cf. Rām. VI. 22. 19. ‘मयट् is usedhere in the sense of “abundance” (प्राचुर्य) by ‘तत् प्रकृत-वचने मयट्’ 5. 4. 21(and not विकार) “अपूपमयमिति। प्रचुरोऽपूप इत्यर्थः। यवागूमयीति। प्रचुरायवागूरित्यर्थः”—BM. लुलिता—Pressed down (Com.) Cf. ‘चूर्णवभ्रु लुलित-स्रगाकुलम’—Ra. XIX.25. 8. आसज्जमानेक्षण—आ–ष्स्ज (गतौ) +शानच् = आसज्जमाना rivetted. Cf. ‘वाचा संसज्जमानया’— Rām. II. 90.14 ;though Prmp. it is frequently used in Atmp. Read “ष्स्ज(सज्ज)गतौ। सज्जति। अयम् आत्मनेपदी अपि। सज्जते” — SK. 2291. “हेतुमति च'३।१।२६ इत्यत्र “यदभिप्रायेषु सज्जते” इति भाष्य-प्रयोगात् अयमात्मनेपदी अपि। अतो अस्यात्मनेपदंदूषयन्तो वर्धमान-क्षीरखाम्यादय एव दुष्टाः’—Vidyānidhi. “कोनु खल्वेषनिवसने मे सज्जते” — S’ak IV. ; " वचोऽपि परुषाक्षरं न च पदेषु संसज्जते”—S’ak. V. (B) qtd. DD in ‘धातुदोपिका’। ‘सज्जते इति भाष्यकार -वचनादात्मनेपदम् इतिधातुप्रदीपः—Manoramā. ‘इति मत्वा न सज्जते’— Gītā. III. 28. 29. ‘कथं न सज्जते सुखेषु राजा—’ Ram. IV. 33.57.

(आकाशे)— भो राजन्!

सायन्तने सवन-कर्मणि संप्रवृत्ते
वेदिं हुताशनवतीं परितः प्रकीर्णाः।

छायाश्चरन्ति बहुधा भयमादधानाः
सन्ध्या-पयोद-कपिशाः पिशिताऽशनानाम्॥२५॥

वसन्ततिलका

(In the air)—O king, the vespertine sacrificial-rite beingfairly begun, the shadowy (figures) of the cannibals, brown asevening clouds, scattered all around the altar with its (sacred) fire (kindled),—are flitting about inspiring consternation in various ways.

** राजा** (आकर्ण्य सावष्टम्भम् )—भो भोस्तपस्विनः! मा भैष्ट। मा

भैष्ट। अयमहमागत एव। (निष्क्रान्तः)। King (Listening, proudly)— Ho! Ho! ye hermits! fear not. Fear not. Hear I am coming. (This said, goes out).

तृतीयोऽङ्कः। (Third Act).

** V.L.—** ‘प्रकीर्णाः’— B. M. R’s Com.‘विस्तीर्णाः’— S’.‘प्रयस्ताः’– R. V. S.‘सन्ध्यापयोद’— R. V. M. S. ‘सन्ध्याकूट’—B. ‘भोभो&c—‘Only B.‘अयमहम्’ —B. Dr. R. S. ‘अयमयम्’— M. ‘आगतः’—B. Others — “आगच्छामि”।

** सायन्तन इति**।सायं भवम् इति ‘सायन्तनं’ ४।३।२३ तस्मिन् सन्ध्याकालीने[ “यावज्जीवमग्निहोत्रंजुहोति, यदग्नये च प्रजापतये च सायं प्रातर्जुहीति” इति श्रुतेः"सायन्तन इति ] ‘सवन-कर्मणि’ यज्ञकर्मणि ( ‘सवनंत्वध्वरे स्नानेसोमनिर्दल- नेऽपि च’ इतिमेदिनी) ‘सं’ सम्यक् ‘प्रवृत्ते’प्रचलिते न तु केवलंकर्मारम्भे (भावे ७मी) ‘हुताशनवतीम्’अग्निसनाथां ‘वेदींपरितः’ वेद्याः सर्वासु दिक्षु’प्रकीर्णाः’ इतस्ततः विक्षिप्ताः ‘सन्ध्यापयोदः’सायंकालीन-मेघ इव ‘कपिशाः’ श्यावाः कृष्णपीतवर्णाः [ ‘श्यावः स्यात् कपिशः’ इत्यमरः ]‘पिशितं’ मांसं ( ‘पिशितं मांसं पिशिता मांसिका’ इति हैमः) ‘अशनं’ येषां तादृशानां छायाःलक्षणया छायामय्यः आकृतयः, प्रतिविम्वस्य सर्वथा कृष्णवर्णत्वात्। ‘बहुधा’ बहुप्रकारेण ‘भयम् आदधानाः’ भीतिम्उत्पादयन्तः ‘चरन्ति’ इतस्ततःभ्रमन्ति [ परिप्रेति पिशापिशीति छेक-वृत्ति-श्रुत्यनुप्रासाः। उपमा च । ‘हुताशनवतीम्’ इत्यनेन छाया-दर्शन-सम्भव उक्तः। अतोनापुष्टार्थत्वदोषः। वसन्ततिलका वृत्तम। अत्रापि भयानकोरसः]। राजेति। अवष्टम्मेन सह इति ‘सावष्टम्भम्’ और्जित्वेन सह। सगर्वमित्यर्थः। [ ‘ष्टभि स्तम्भे’।‘स्तम्भु रोघने’ ( सौत्रः) वा। ‘अवाच्चाऽऽलम्बनाऽविदूर्ययोः’ ८३।६८, २२७३ इति षत्वम् ]।‘अयमहम् आगतः एव’ तूर्ण- महमागमिष्यामि इत्यत्र"आदिकर्मणि निष्ठा वक्तव्या", वाः—३०५२ इति भविष्यदर्थद्योतकः क्त-प्रत्ययः]।

॥ इतिश्रीमदभिज्ञान-शकुन्तल-टीकायांकुमार-सन्तोषिण्यांतृतीयोऽङ्कः समाप्तः॥

113n.—1.आकाशे— 136n. 1.सायंतने—सायं भवम् इति सायम्+ढ्युor ट्युल्, also तुट् by ‘सायं चिरंप्राह्णे प्रगे अव्ययेभ्यः ट्यु-ट्यु, लौ, तुट् च’ 4.3.23,(टित्=1. 3. 7 ; लित्—1. 3. 3; यु = अन् 7.1.1.) The feminine formis ‘सायंतनी’ by ‘टित्ढाण’— 4.1.15. 2. संप्रवृत्ते— Progressing well.(252n.1). Generally the demons come to the place of sacrificewhen the rites have progressed well and the smokes can be seen fromafar. Cf. ‘दक्षिण्यदिष्टं कृतमार्त्विजीनैः तत् यातुधानैः चिचिते प्रसर्पत्’— BK. II. 29. 3. हुताशनवतीं— अश्नाति इति अशनः, नन्द्यादित्वात् ल्युः(3.1.134.) Next हुतस्यअशनःहुताशनः(६ तत्)— Fire that eats what is poured as anoblation, or हुतम् हविः (भावे क्तः) अशनम् यस्य सः। Next मतुप्। हुतम् अश्नाति यः सः, will give ‘हुताशः’ with ‘अण’ by ‘कर्मण्यण्’ 3.2.1; बहुधा—by howling or by pelting (bones) &c.—HS. R connects it withचरन्ति—repeatedly moving (अनेकवारं गतागतंकुर्वन्ति)। 4. सन्ध्या &c.—कपिशाः—" Ape-coloured"—M. “Brown or yellowish black.” “कपिःवर्णविशेषः। सोऽस्यास्ति। लोमादित्वात् (5. 2.100.) शः”। ‘कपिः मर्कटः।तद्वर्णत्वादिति वा * * कृष्ण-पीतस्य द्वे"—BhD. छायाः — Shadowy figures.

** Time-analysis of Act III.—**In the last act we have seenthe king starting for the hermitage of Kaṇva to fight against theRākṣasas, but his mere presence accompanied by the twang of his bow string was sufficient to dispel them. Still at least one day hemust have lived there. After this we find both S’akuntalā,[ ‘स्तनन्यस्तोशीरंप्रशिथिलमृणालैकवलयम्’ &c., also ‘क्षामक्षामकपोलमानन- मुरः’ &c.]and our king [ ‘इदमशिशिरैरन्तस्तापात्’—&c., also ‘ननु स राजर्षिः * *प्रजागरकृशः लक्ष्यते’ ] much emaciated and reduced in health [ Cf. hispresent health with ‘गिरिचर इव नागःप्राणसारंविभर्ति’ —II. 4.]. At

least two weeks may be supposed to have passed before the pangsof love could have produced such a remarkable change in theirpersons. The summer season is continued even in this act. (‘न तुग्रीष्मस्यैवं सुभगमपराद्धं युवतिषु’ ; ‘किमयमातपदोषः’; ‘दिवसइवाभ्रश्यामः तपात्यये’)। Theact begins in the noon (Cf. ‘इमाम् उग्रातपवेलां’ &c.) and the amorousaffair of the king and S’ak continues till afterno- on (‘राजा—सुन्दरि !अपरिनिर्वाणो दिवसः’) and ends in the evening (Cf. वत्से, परिणतो दिवस’ ; उपस्थिता रजनी’; ‘सायन्तने सवनकर्मणि’

).

________

चतुर्थोऽङ्कः

_________

(ततः प्रविशतः कुसुमाऽवचयं अभिनयन्त्यौ सख्यौ)

** अनसूया— हला पिअंवदे, जइ बि गन्धव्वेण विवाह-विहिणाणिव्वुत्त-कल्लाणा सउन्दला अणुरुब-मत्तु-गामिणीसंवृत्तेति णिव्वुदंमे हिअअं , तह बि एत्तिअं चिन्तणिज्जं**[ हला प्रियंवदे, यद्यपि गान्धर्वेण विवाह-विधिना निर्वृत्त-कल्याणा शकुन्तला अनुरूप-भर्तृ-गामिनी संवृत्तेति निर्वृतं मे हृदयं, तथापिएतावच्चिन्तनीयम् ]। (Then enter the two friends [ of S’akuntalā ]gesticulating the culling of blossoms.)

Anasūyā— Dear Priyaṁvadā, though my heart is comforted,because S’akuntalā, with her happiness achieved by the Gāndharva

mode of marriage, has become united with a husband worthy(of her), nevertheless this much is to be thought of.

** प्रियंवदा— कहंविअ** [ कथमिव ]। Priyaṁvadā—What’s that ?

** अनसूया—अज्जो सो राएसी इट्ठिं परिसमाबिअ इसोहिं विसज्जिओअत्तणो णअरं पविसिअ अन्तेउर-समागदो इदोगदं वुत्तन्तं सुमरदि वाण वेत्ति** [ अद्य स राजर्षिरिष्टिं परिसमाप्य ऋषिभिर्विसृष्टः आत्मनोनगरं प्रविश्य अन्तःपुर-समागतः इतोगतंवृत्तान्तं स्मरति वा न वेति ]। Anasūyā—Being discharged bythe sages to-day after the completion of sacrifice whether that royalsage, having entered his capital and met with the ladies of seraglio,would remember or not, the incidents that had transpired here.

** V. L.**— ‘नाटयन्त्यौ’— R. V. S. ‘अभिनयन्त्यौ’— B. M. ‘विधिना’— R. V.‘विवाहविधिना’— B. M. S. D; B has ‘०भागिनी’ for ‘०गामिनी’।

[अथ चतुर्थाङ्कादि-पञ्चम-मध्ये “यथोक्तंकरोति” इत्यन्तेन गर्भसंधिरुक्तः।तल्लक्षणमादिभरते—‘उद्भेदस्तस्य वीजस्य प्राप्तिरप्राप्तिरेव च।पुनश्चान्वेषणं यत्र स गर्भःपरिकीर्तितः’॥ पूर्वसंध्युपक्षिप्ताप्तिः। दुर्वाससः शापात् अप्राप्तिः। पुनस्तस्य प्रसादेन अभिज्ञान-दर्शनेन पुनःप्राप्तिरिति— राघवचरणाः॥ दर्पण-कारमते तु एतदारभ्य षष्ठाङ्क-समाप्ति-पर्यन्तोविमर्ष- सन्धिः। “यत्र मुख्य-फलोपाय उद्भिन्नः गर्भतोऽधिकः। श्यापाद्यः सान्तरायश्च सविमर्षइति स्मृतः”॥इति लक्षणात्। तेनैव चैतदुदाहृतम् ] । तत इति।‘कुसुमानां’ पुष्पाणाम, ‘अवचयं’संग्रहम्[ अवपूर्वात् चिनोतेः भावे ‘एरच्’ ३।३।५६इतिअच्। ‘हस्तादाने चेरस्तेये'३।३।४०इति घञि कृते ‘अवचाय’इतिभाव्यम्।परन्तु कविना अयं प्रयोगःविवक्षाहेतुना उपेक्षितः।कविनानेन बहवःअपाणिनीयाः वैदिकाश्च प्रयोगा प्रयुक्ताः, तस्य सूप्राचीनत्वात्। अनसूयेति। ‘निर्वृत्तिं’सम्पन्नं ‘कल्याणं’ विवाह-मङ्गलं यस्याः तथोक्ता सती, शकुन्तला ‘अनुरूपं’ योग्यं’भर्तारं ’ साधुगच्छति ( इति गमेः साधुकारिणि ३।२।७८ णिनिः। ’ क्ष्णुभ्रादित्वात् ८।४।३९ न णत्वम्)या तादृशी ‘संवृत्ता’ जाता ‘इति’ हेतुना ‘निर्वृतं’ सुखितं चिन्तारहितम् इत्यर्थः ‘मे हृदयंतथापि

एतावत्’ अग्रिमं वक्ष्यमाणं’चिन्तनीयं’ विवेचनीयम्।अनसूयेति। ‘इष्टिं’ यागं (यजतेःक्तिन्।सम्प्रसारणञ्च ६।१।१५) ‘अन्तःपुरैः" लक्षणया अन्तःपुर-स्थिताभिः पत्निभिः ‘समागतः’मिलितः सन्, ‘इतोगतम्’ अत्रस्थ- शकुन्तला-परिणय- व्यापारं ‘स्मरति’ ३।३।१३१ स्मरिष्यति न वाइति’ एतत् एव चिन्तनीयम्। (अनेन वक्ष्यमाणेन दुर्वाससः शापेन राज्ञः नायिका विस्मरणकारणं सूचितम्)।

** 114n.—1. कुसुमाऽवचयं**—अव+चि+अच् भावे = अवचयःculling.But the formation of this word is a grammatical irregularity accordingto Pāṇini. For, by ‘हस्ताऽऽदाने चेः अस्तेये’ 3.3.40 ‘घञ्’ comes after’चि’, causing ‘वृद्धि’ of the radical vowel, when something is takenby the hand, excepting the cases of stealth (अस्तेये)। ‘चयनीय-पदार्थस्यहस्त-चयनार्थे, चि-धातोः परः, कर्तृभिन्न-वाच्ये घञ्-प्रत्ययः स्यात्, न चेत् तत् चयनंचौर्यंभवति’— Prabhā. Hence the regular form is ‘अवचाय’ and not ‘अवचय’। Cf. ‘अविरत-कुसुमाऽवचाय-खेदात्–S’PB VII, 71; ‘अन्यत्र यूयं कुसुमाऽवचायंकुरुध्वम् अत्र अस्मि करोमि मुख्यः’ —MB. VM opines that the forms **‘अवचय’**and ‘अवतर’ are used by the fools. Cf. ‘अवताराऽवचाय-शब्दयोः दीर्घ-व्यत्यासोबालानाम्’—KSV. 2. 40 ; HD in his PM first of all, justifies the uses of अच् thus— ‘हस्तादाने इति किम ? वृक्ष-शिखरे पुष्प–प्रचयंकरोति,’ i. e.when the flowers are out of reach and are culled not directly withhands but by means of a hook. Later grammarians follow HD(SK. 3212.) ‘हस्तचयने किम् ? वृक्षाग्रस्थितानां फलानां यष्ट्या प्रचयंकरोति’—Prabhā. R however remarks thus—‘As the flowers were out of reach,they were culled by climbing the tree’ but this is not at all befittingyoung girls like Anasūya and Priyamvadā. Kāli has already used’अवचय’ in Mālā. Cf. ‘वयस्य एषा कुसुमावचय-व्यग्र-हस्ता सख्यास्ते इरावत्याःपरिचारिका चन्द्रिका समागच्छति’—Act. IV, and there ‘हस्त’ has been explicitlyused which fact also totally demolishes the previous arguments.

In fact it is an archaic form frequently used by old writers. Cf. ‘तया सह पुष्पावचयं ग्रथनं’ &c.—KS. II. 3.5; ‘यावदहमपि कुसुमावचयं करोमि’—SV. IV ;also ‘कुसुमावचयंनाटयति’— Rat. I; ‘पुष्पावचयव्यग्रा’— UC. III.2. अभिनयन्त्यौ— is preferable to नाटयन्त्यौ(R) as a little after wehave ‘अनसूया —ननु प्रियसख्याः शकुन्तलायाःसौभाग्य-देवता अर्चनीया। प्रियंवदा— युज्यते। (तदेव कर्माभिनयतः)’। 3. गान्धर्वेण—108n. 3. 4. निर्वृत्तकल्याणा &c.—निर्+ वृत् (वर्तने) + क्त कर्तरि = निर्वृत्तमम performed. ‘सिद्धेनिर्वृत्त-निष्पन्नौ’–AK; Rām. I.18.1. निर्वृतम्—(निर + वृ+ क्त कर्तरि )means ‘satisfied’. Cf. ‘निर्वृते स्वः— III. Supra ; Ra. XII. 65 ; XI. 38.MK. VIII. 7. ‘कल्यं’ नीरूजत्वम् (absence of disease) आणयति इति अण् (3.2.1)or ‘कल्ये’ प्रभातकाले अण्यते (अण शब्दे इति घञ्—BhD) =कल्याणं— Peoplegenerally enquire about one’s health or good luck when they meet in themorning. भर्तृ-गामिनी— ‘न’ is not changed into ‘ण’ by ‘कुमति च’ 8.4.12. Vide 127n, 6. 5. इष्टिं— यज् + क्तिन् कर्मणि = इष्टिःऽacrifice ( य = इ’वचि-स्वपि-यजादीनां किति’ 6. 1. 15.). 6. अद्य ऋषिभिर्विसृष्टः&c.— Anasūya rightly thinks that the king may forget Ś’ak when he willbe amidst the inmates of his royal seraglio, This is but a repetitionof her apprehension which she had already expressed in the last act.Cf. ‘वयस्य, बहु वल्लभा राजानः श्रूयन्ते। यथा आवयोः प्रियसखी बन्धुजन-शोचनीया न भवतितथा निर्वाहय’—p. 271. इतोगतं वृत्तान्तम्— Incidents that transpired!here. स्मरति= स्मरिष्यति, ‘वर्तमान-सामीप्ये वर्तमानवद्वा’ 3. 3. 131; **वृत्तान्तं—**no षष्ठी with स्मरति by ‘अधीगर्थदयेशां कर्मणि’ 2. 3. 52 as the idea of शेषत्वis absent. Vide 27n. 3.

** Remark.**—According to R ‘गर्भसन्धि’ begins from the beginningof the fourth act and extends to the middle of the fifth act. (S'1.19)

(Com.) But an authority like VK considers it to be acase ofविमर्षसन्धि— (Peripateia) ‘यत्रमुख्य-फलोपाय उद्भिन्नः गर्भतोऽधिकः।शापाद्यःसान्तरायश्च स विमर्ष इति स्मृतः। यथा शाकुन्तले चतुर्थाङ्कादौ’अनसूया— पिअंवदे! जइविगन्धव्वेण * * * चिन्तणिज्जं’ इत्यत आरभ्य सप्तमाङ्को-पक्षिप्तात् शकुन्तला-प्रत्यभिज्ञानात्प्रागर्थ- सञ्चयः शकुन्तला-विस्मरण रुप-विघ्नालिङ्गितः’— SD. VI; (because themeans of gaining the end are hindered by the imprecationof Durbāsā). According to this view प्रतिमुख-सन्धि seems to end with
‘स्निग्धजनसंविभक्तंहि दुःखं सह्यवेदनंभवति’—P. 242; and गर्भसन्धि’ beginswith Act. III. 9 and extends up to the close of the same act.

** प्रियंवदा— एत्थ दाव वीसद्धा होहि** [अत्र तावत् विस्रव्धा भव ]। ण हितादिसा आकिदि-विसेसा गुण-विरोहिणो होन्ति। किन्दु तादो दाणिंइमं वुत्तन्तं सुणिअ ण आणे किं पडिबज्जिस्सदित्ति [न हि तादृशा आकृति-विशेषा गुण-विरोधिनी भवन्ति। किन्तु तात इदानीमिमं वृत्तान्तं श्रुत्वा न जाने किं प्रतिपत्स्यते इति ]।

Priyaṁvadā—In this, now be trusting. Never are such notedforms opposed to worth. But (I ) cannot say what father (Kaṇva)will do now, on hearing of this affair.

** अनसूया—जहअहं देक्खामि, तह तस्म अणुमदं भवे**[ यथा अहं पश्यामि तथा तम्य अनुमतंभवेत्।]

Anasūyā— So far as I see, it will be approved by him.

** प्रियंवदा—कहं विअ** [कथमिव ]। Priyamvadā— Why so?

** अनसूया—गूणवदे कणआ पडिबादणिज्जे त्ति अअं दाव पढमोसङ्कप्पो। तं जइ देव्वं एव्व संपादेदि, णं अप्पत्रासेण किदत्थोगुरुअणो** [गुणवते कन्यका प्रतिपादनीया इत्ययं तावत् प्रथमः संकल्पः। तं यदि दैवमेवसम्पादयति, ननु अप्रयासेन कृतार्थो गुरुजनः]।Anasūyā—The first resolve(of parents) is to give away a daughter to an accomplished

(bridegroom). If fate itself brings about the same, why! the parents have (their) objects fulfilled without (any) trouble.

प्रियंवदा— एवस्मेदं। (पुष्पभाजनं विलोक्य) —सहि! अवइदाइं बलि-कम्म-पज्जत्ताइं कुसुमाइं [ एवमेतत्। सखि ! अवचितानि बलि-कर्म-प्रर्याप्तानि कुसुमानि ]। Priyaṁvadā—So it is. (Looking at the flower basket) Friend! flowers sufficient for the rite of worship have been culled.

** अनसूया— णं पिअसहीए सउन्दलाए सोहग्ग-देवआ अच्चणीआ** [ ननु प्रियसख्याः शकुन्तलायाः सौभाग्य-देवता अर्चनीया ] । Anasūyā— But the (guardian) deity of S’akuntalā’s fortune (is) also to be propitiated.

** प्रियंवदा— जुज्जदि** (युज्यते) । (तदेव कर्माभिनयतः)।

Priyaṁvadā—Just so. ( Both gesticulate the same act.)

(नेपथ्ये)— अयमहं भोः, (In the post scenium) — It is I, ho there !

** अनसूया** (कर्णं दत्त्वा) — सहि! अदिधौणं विअ णिवेदिदं [सखि! अतिथीनामिव निवेदितम्]। Anasūyā (Leaning her ear) — Friend! the voice is like that of a (reuered) guest.

** V. L.**— ‘किन्तु’— only Mackenzie Mss, supported by K.‘अप्रयासेन’— R. V. S. ‘अल्पायासेन’— M. Omitted by B. ‘अभिनयतः’— B. ‘आरभेते’— R. V. M. S. ‘अतिथीनाम्’— R. V. S. ‘अतिथिना’— B. M. P. Dr.

** प्रियंवदेति ।** ‘विस्रव्धा’ विश्वास-युक्ता। ‘तादृशा’ दुष्यन्त-सदृशा ‘आकृतीनां विशेषाः’ उत्कृष्टा आक्कृतयः इत्यर्थः। ‘गुणविरोधिनः’ गुण-विसम्बादिनः’ गुणहीना ‘न भवन्ति’ अर्थात् कृत-कार्य-स्मरणादिकं धर्मं न त्यजन्ति इत्यर्थः। [ तथाचोक्तं वृहत्संहितायां वराहेण “प्रायो विरूपासु भवन्ति दोषा यत्राकृतिस्तत्र गुणा वसन्ति”॥ अग्निपुराणेऽपुत्रक्तं “यत्राकारस्ततो गुणा” इति ]।अत स्तस्मिन् वञ्चना-विस्मरणादिकं न सम्भाव्यते इत्याशयः। ‘किन्तु इदानीं’ तातोऽनुज्ञां विनैव सम्पादिते विवाहे ‘इमं बृत्तान्तं’ शकुन्तलायाः आत्मदान-वार्तां श्रुत्वा ‘किं प्रतिपत्स्यते’ किं मंस्यते। तातस्य अयं विवाहः अनुमतः भवेत् न वेति मे संशयाकुलं मन

इत्यर्थः। अनसूयेति। ‘यथा’ इति योग्यतायां [‘यथेति योग्यता-वीप्सा पदार्थानुवृत्ति-सादृश्येषु’ इति दण्डनाथः] ‘पश्यामि’ जानामि (दृशिरत्र ज्ञानार्थः। योग्यतया अहं जानामि)“तथा तस्य अनुमतं’ अनुमोदितं ‘भवेत्’। ‘कन्यका गुणवते’ कुल- शीलादि-सम्पन्नाय पात्राय(“विशेषण-मात्र-प्रयोगो विशेष्य-प्रतिपत्तौ” इति वामनोक्तेः) ‘प्रतिपादनीया’ देया ‘इति प्रथमः’ प्रधानःमुख्य इत्यर्थः(‘प्रथमस्तु भवेदादौ प्रधानेऽपि च वाच्यवत्’ इति मेदिनी) ‘सङ्कल्पः’अभिलाषः, कन्यकाया गुरुजनस्य इति भावः। (तथा चोक्तं"कन्या वरयते रूपं, माता वित्तं,पिता श्रौतं। बान्धवा कुलमिच्छन्ति, मिष्टान्नमितरे जनाः”॥)। ‘तं’ सङ्कल्प’ ‘यदि दैवमेव’कन्यकायाः सौभाग्य दैवतम् एव ‘सम्पादयति’ सफलंकरोति ‘ननु’ इति अवधारणे।‘अप्रयासेन’ चेष्टां विना एव ‘कृतार्थः’ सफलकामः’गुरुः’ एव ‘जनः’ पिता इत्यर्थः(‘गुरुःपिता गुरुर्विप्र’ इति गदसिंहः) ; अस्मादेव पितुः रोष-सन्देहः न कार्यः। प्रियंवदेति।‘वलिरूपं’ पूजोपहाररूपं ‘कर्म’। (‘वलिः दैत्योपहा- रयोः’ इति हैमः)। तदर्थं ‘पर्याप्तानि’प्रभूतानि। ‘अवचितानि’ उद्गृहीतानि। अतः अधिकेन किम् ? अनसूयेति। ‘न’नु इति आक्षेपे प्रश्ने वा। ‘सुभगायाः भावः’ इति सौभाभ्यम् (‘हृद-भग-मिन्ध्व्अन्ते पूर्वपदस्यच’ ७\।३\।१९ ; ११३३ इति उभय-पद-वृद्धिः) ‘सौभाग्यस्य’ ‘देवताः’, या अर्चिताः स्त्रीणांप्रेमास्पदत्वं निष्पादयन्ति, तादृश्यः देवताः इत्यर्थः (इति विद्यासागरचरणाः)। षष्ठीका-गौरी-प्रभृतयः—(इति शङ्करपादाः)। ‘अर्चनीया’ यतः तदर्चनेन शकुन्तलायाःपतिगृहे सौभाग्यंस्यात्।अनसूयेति। ‘निवेदितं’ निवेदनम् (‘नपुंसके भावे क्तः’ ३। ३।११४ ) ‘अतिथीनाम्’ इतिशेष विवक्षया षष्ठी। पक्षे तृतीया।

115n.—1.आकृति-विशेषाः &c.—आकृतिःis external feature.“इङ्गितःहृद्गती भावः, आकारः बहिराकृतिः”। विशेष means ’the best’ (33n. 2).आकृतीनां विशेषाः ६तत्, the best features i.e. persons having bestfeatures. (‘भावानयने द्रव्यानयनम्’—MN on Ku. V. 35; Ra. VI. 5.

2. न गुण-विरोधिनः&c. — Excellent features and inner qualitiesare always concomitant. The one can be inferred to exist fromthe presence of the other. Hence though I may not be acquainted

with the inner qualities of Duṣyanta, yet this much can be saidfrom seeing his excellent feature that he will not prove false toŚak. This is a cosmopolitan conception. Cf. ‘यदुच्यते पार्वति! पापवृत्तये,न रूपमित्यव्यभिचारि तद्वचः। तथाहि ते शीलमुदारदर्शने! तपस्विनामप्युपदेशतां गतम्’— Ku. V. 36. ‘न सुरूपा पापसमाचारा भवन्ति’—qtd. MN ‘घोणोन्नतं मुखमपाङ्गविशालनेत्रं,नैतद्धि भाजनम् अकारण-दूषणानाम्। नागेषु गोषु तुरगेषु तथा नरेषु, नहि आकृतिः सुसदृशंविजहाति वृत्तम्’—MK. IX. 16. “बालिके! कल्याणिनी तवाविसंवादिनीअपचलाबालभावे अप्याकृतिरियम्”—Kād. p. 568. ‘सेयमाकृतिः न व्यभिचरति शीलम्’—DC.‘आकार-सदृश-प्रज्ञः’—Ra.I. 15. ‘गणदासः—आकृति-विशेष-प्रत्ययात् एनाम् अनूनवस्तुकांसंभावयामि’—Mālā. 1. ‘आकारसदृशं चेष्टितमस्य कथयतिं—VII. infra. ‘आकृतिरेव चानुमानयति अमानुषताम्’—Kād. p. 513; ‘यथाकृतिः काचन ते तथापि पीयूषभूजांस नाभिः’– NC. VIII. 28 ; II 51. ‘There is no ill that can dwell insuch a temple’—Shakespeare. ‘Therefore whenever that thou doest behold, A comely corpse with beautie, faire endewed, Know thisfor certaine, that the same doth hold, A beauteous soule’. * * Forall that fair is, is by nature good’—Spencer. ‘The Moor is of afree and open nature, That thinks men honest that but seems tobe so’—Othello I.3. ‘Cert in, men should be what they seem’— Ibid III. 3. ‘Handsome is what handsome looks’— Goldsmith. But also contrast—‘All that glitters is not gold, Often haveyou heardthat told; Many a man his life hath sold But my outside tobehold:Gilded tombs do worms infold’—Merchant of Venice,II. 7;‘There’s no art To find the mind’s construction in theface. He was a gentleman on whom I built An absolute trust’—Macbeth. I. 4. ‘मनोहराकृतयोऽपि लोकविनाशहेतवः’— Kād. p. 421; But’स्वप्नेऽपि अविसंवादिन्यो भवन्ति आकृतयः किमुत साक्षात्’— Ibid. p. 638. प्रतिपत्स्यते —‘what he will think of the matter’; ‘what he will do’, ‘whether hewill ratify it’— M. Cf. ‘तातो वाम्बा किं नु खलु भणिष्यतीति आविग्नेव

संवृत्ता’— SV. VI; also VI. 4 ; Now 170n. 2. 3. गुणवते कन्यका&c.—Anasūyā now brings forth reasons in support of her inference. Generally when a person is learned and at the same time possessesmoney, he is considered to be a suitable (अनुरूप) bridegroom, andto such a person a daughter should be given in marriage. In thisparticular case Duṣyanta has both, so there is no reason why themarriage should not be approved of by the superiors. 4.अप्रयासेन—implies ’entire absence of exertion’. Cf. ‘नञभावे निषेधे च स्वरूपार्थेऽप्यतिक्रमे। ईषदर्थे च सादृश्ये तद्विरुद्ध-तदन्ययोः’—Medini. 5. गुरुजनः—refers to Father Kāśyapa. Cf. “गुरोः पुनरस्याः अनुरूपः- वरप्रदाने सङ्कल्पः”— p.106.6. ननु— Disapproves (परमताक्षेप) the statement that sufficient flowers have been culled, or take it as a mere query. 7.अभिनयतः—‘आरभेते’ (R, M) is rejected, as this without पुनःbefore it, contradictsthe previous statement—‘अपचितानि वलिकर्म पर्याप्तानि’ &c. अयमहं भोः—The construction of this Elliptical sentence is thus— ‘अयम् अहम्आगतः, भोः कोऽत्र वर्तते’। After salutation a Brahmin should addresshis superior saying “असौ नामाहमस्मीति स्वं नाम परिकीर्तयेत्”—MS. II. 122 ;“स्व-नाम प्रोच्य अहमभिवादये”— Gautama. Also ‘भो शब्दं कीर्तयेदन्ते स्वस्यनाम्नोऽभिवादने। नाम्नां स्वरूपभावो हि भोभाव ऋषिभिः स्मृतः— MS. II. 124 ; ‘असौअहम् भोः इत्यात्मनो नामादिशेत्’—S’ānkhāyana 8. अतिथीनां निवेदितम्—‘छात्रस्य-हसितम्’, ‘मयूरस्य नृत्यम्’, इति सम्बन्ध-विवक्षया षष्ठी, कारक-विवक्षया तु ‘छात्रेणहसितम्’—Prabhā.

प्रियंवदा—णं उडजे सणिहिदा सउन्दला [ननु उटजे सन्निहिताशकुन्तला]। (आत्मगतम्) आं, अज्ज उण हिअएण असणिहिदा [आम्,अद्य पुनः हृदयेन असन्निहिता]। Priyaṁvadā—Well, near the cottage is Śakuntala. (Aside) Ah! to-day however not with her heart near.

अनसूया— होदु, अलं एत्तिएहिंकुसुमेहिं [ भवतु, अलम्, एतावद्भिःकुसुमैः]। (प्रस्थिते)। Anasūyā—Well, enough, (are) these blossoms.(They set out).

(नेपथ्ये)—

आ अतिथि-परिभाविनि!

विचिन्तयन्तीयमनन्य-मानसा
तपोनिधिं वेत्सि न मामुपस्थितम्।

स्मरिष्यति त्वां न स बोधितोऽपि सन्
कथां प्रमत्तः प्रथमं कृतामिव॥१॥ (वंशस्थविल)

(In the tiring room)— Ah! (ye) affronter of guests! Thevery person of whom thou thinkest, with a mind heedless of anythingelse, and reckest not me, who (am) the repository of penance (and)have arrived near,— should not, though reminded, recognise thee,just as a bed-lamite [or a drunken man] (does not recall) thespeech, uttered previously (by himself).

V. L.— ‘आम्’—B. Dr HS. ‘तपोधनम्’— R. V. M. ‘तपोनिधिम्’—B. S. P. HS.

प्रियंवदेति। ‘मनु’ इत्यवधारणे (‘ननु’ प्रश्नेऽपि अनुनये अनुज्ञानेऽपि अवधारणेंइति विश्वः)। ‘सन्निहिता’ समीपवर्तिनी शकुन्तला’ सा एव यथाकर्तव्यं विधास्यति, नावयोःकस्याश्चित् गमनावश्यकता इत्यर्थः। ‘आम्’ इति स्मरणार्थकमव्य- यम्। (‘आम् ज्ञानविनिश्चये’इति वोपालितः। अद्यः’पुनः’ दुष्यन्तस्य स्वनगर-प्रस्थितत्वात् तद्विरहितेन ‘हृदयेन असन्निहिता’ समीपे अविद्यमाना। ‘हृदयेन’ इत्यत्र अभेदे करणे तृतीया। तस्या हृदयम् असन्निहितम्इत्यर्थः। अनसूयेति। ‘कुसुमैः अलम्’ [‘गम्यमानापि क्रिया कारकविभक्तौ प्रयोजिका’इति करणे ३या, ५६८ ]। नेपथ्य इति। ‘आः’ इति कोपे ‘अतिथिं परिभवति’ नआद्रियते या सा ‘अतिथि-परिभाविनी’ तत्सम्वुद्धौ ८।४।३४ ( ‘अनादरः परिभवः’ इत्यमरः)।विचिन्तयन्तीति। ‘अनन्यमानसा’ दुष्यन्तभिन्ने अन्यस्मिन् विषये न मानसं यस्याः

तादृशी त्वं ‘यं’ जनं दुष्यन्तम् इत्यर्थः। ‘विचिन्तयन्ती’ ७।१।८१ विशेषेण भावयन्ती सती,‘तपोनिधिं’ तपसामाधारभूतम् (अनेन आत्मनोऽतिमहत्वं, अनादरे दोषाधिक्यं च व्यज्यते)‘मां’ दुर्वाससम् ‘उपस्थितं’ स्वेच्छया अत्राश्रमे आगतमपि ‘न वेत्सि’ नानुभवसि, न सत्करोसिइति भावः, ‘सः’ तव चिन्तास्पदभूतः दुष्यन्तः ‘प्रमत्तः’ उन्मत्तः ‘प्रथमम् उन्मादावस्थायाः पूर्वे’कृताम्’ उच्चारिताम्’कथामिव बोधितोऽपि’ वचनैः स्मारितोऽपि ‘सन् त्वां न स्मरिष्यति’कृतसम्पर्कतया नानुभविष्यति। [ स त्वां स्वयंन स्मरिष्यत्येव परं बोधितोऽपित्वां न मरिष्यति इति अपेरर्थः। राजपक्षेऽपि विशेषणानि योज्यानि) ‘प्रमत्तः’ अनवधानः जनः(‘प्रमादोऽनवधानता’ इत्यमरः)। तेन असमर्थदोषः परिहतः। ‘पूर्वं कृताम्’ अङ्गीकृताम्इत्यर्थः [ काव्यलिङ्गोपमा-श्लेषाः। तयतीयेति मनमानेति नससन्निति प्रप्रेति छेकवृत्त्यनुप्रासाः। वंशस्थ- विलंवृत्तम् ]।

116n.—1. श्रद्य पुनः &c.— Priyaṁvadā utters this speechaside to herself. This is necessary. For, hearing the call of theguest, Anasūyā says to Priyaṁvadā— ‘Friend, a guest has come, let’sgo’. Next Priyaṁvadā replies—‘S’ak is in the cottage. There isno need of hurry.’ But simultaneously with this speech sheremembers (आम्) that the king has left the hermitage that verythat day and consequently she must be sad and pensive or absentminded and may not do the needful. Still at one breath Priyaṁvadādoes not like to contradict her previous remark. Hence the speech isaside. (R; M; Cappeller). 2.भवतु &c.—भवतु (अव्यय) tones downthe remark of Priyaṁvadā, i. e. ‘ननु उटजे सन्निहिता शकुन्तला’। The latterspeech being uttered aside, is not heard by Anasūyā who opines— “The call has come surely from an honoured guest, ( अतिथीनांनिवेदितम्—Mark the plural number) so we should no longer tarry formore flowers entirely depending upon Śak. We must immediatelyrepair to the cottage.” This is the force of ‘भवतु’ (24n. 8.) 3.आः—Implies anger. Cf. ‘आःक एष मयि स्थिते चन्द्रगुप्तमभिभवितुमिच्छति’ ?

MR. I; ‘आ जीवति मयि कथमासामात्मनिरपेक्षं चेष्टितम्’—PC. II.4. ०परिभाविनि—णत्वविधान is barred by ‘न भा-भू-पू-कमि-गमि-प्यायी-वेपाम्8.4.34; “उपसर्गस्थ-रकारात् परवर्तिभ्यः भा-प्रभृति-सप्त-धातुभ्यः परवर्ति- कृत्प्रत्ययस्थ-स्वरवर्णात् परवर्ति-नकारस्य णत्वं न भवति। भा प्रभानम्, भू प्रभवनम्”—Prabhā. अनन्यमानसा &c.—अविद्यमानम् ‘अन्यत्’ (अवलम्बनम्) यस्य तत् ‘अनन्यम’। उत्तरपद(3n. 5) is dropped by the Vārt. ‘नञोऽस्त्यर्थानां वाच्यो वा चोत्तरपदलोपः'830. ‘ङीप्’ [by ‘टिड्-ढ्-अण्-अञ्—’ 4. 1.15] is barred by ‘अन् उपसर्जनात्’ 4. 1. 14 “टिड् ढाण्अञ् इति ङीप्। कुरुचरी मद्रपरी। अनुपसर्जनात्इति किम्। बहु-कुरुचरा, बहु मद्रचरा मधुरा॥ जातेरिति ङीष्। कुक्कुटी, शूकरी। अनुपसर्जनात् इति किम्। बहु-कुक्कुटा बहु-शूकरामधुरा। कथं पुनः उपसर्जनात् प्रत्ययप्रसङ्गः।तदन्तविधिना। ज्ञापितंच एतत्। अस्ति अत्र प्रकरणे तदन्तविधिरिति “—KV. Vide (SK.) S’. C. Vasu’s Ed. p. 291. et seq. The idea is—I don’tsay that you can’t think of your husband, but what I say is that onno account you should be negligent of your sacred duties, in thisparticular case, the reception of a hungry guest at noon-tide.Read ‘ऋषियज्ञं देवयज्ञंभूतयज्ञंच सर्वदा। * यथाशक्ति न हापयेत्’— MS. IV. 21. ;‘नृयज्ञः अतिथि-पूजनम्’—III. 70; St. Luke VIII. 44-47. Read NC.VII. 21. 22. 5. **तपोनिधिं—**वसिष्ठ is also termed तपोनिधि। Cf. “सददर्श तपोनिधिम्”—Ra. I. 56; ‘निमित्तज्ञस्तपोनिधिः’—1. 86. ‘अथर्व-निधेः— I. 59.The epithet explains why he deserves ready attention; refusal ofan ordinary guest is a sin and in the case of Durbāsās, the penance incarnate, it should be considered an unpardonable one (Com.) ‘तपोधन’, however, is very frequent in Rām. 6. उपस्थितम्—is also significant for the previous reasons. A sage of my stamp does not often frequent your place; however, out of my own accord,I have graced your lodge, still you heeded me not. Thus the

gravity of the insult. 7. स्मरिष्यति त्वां—114n. 6. 8. प्रमत्तः—प्र+ मद+ क्त कर्तरि (3. 4. 72), [ द=न 8. 2. 42 ] barred by ‘न ध्याख्यापृमूच्छिं मदाम्'8.2.57.‘पूर्व सूत्राणाम् अपवादः। मदधन-मत्त’—Prabhā—a lunatic or drunkard,in the case of the king—"careless”. 187n. 2. 9. कृतामिव—‘Uttered ; in the case of the king, it means ‘अङ्गीकृताम्’—‘promised’ The kingwill not remember what he had promised before. The reference ishere to “एकैकमत्र दिवसे”—VI. 12. Cf. ‘Will I with wine and wassail so convince, That memory, the warder of the brain, shall be afume, and the receipt of reason, A limbee only”—Macbeth. I. VII.

Remark— Durbāsā’s curse in PP is found as follows—‘यं तंचिन्तयसे बाले मानसाऽनन्यवृत्तिना। विस्मरिष्यति स त्वां वै अतिथौ मौनशालिनीम्’।Note that ‘marriage ceremony’, ‘anathematisation’, &c. areprohibited on the stage, but this prohibition holds good in allplaces save विष्कम्भक ; for otherwise the definition of विमर्षसन्धि becomesmeaningless. [114n. Remark]. According to GPS’, the motif ofthe curse of दुर्वासाःhas been suggested to Kāli by that of चन्द्रभार्गवin the Avimāraka नाटकof Bhāsa.

प्रियंवदा—हद्धी हद्धी। अप्पित्रं एव्व संवृत्तम्। कस्मिंपिपुत्रारुहे अबरद्धा सुस्म-हिअआ सउन्दला [ हा धिक्, हा धिक्, अप्रियमेकसंवृत्तम्। कस्मिन्नपि पूजार्हेअपराद्धा शून्य-हृदया शकुन्तला]। Priyaṁvadā—Alas! alas! just the unwelcome (thing) has come about. Some respectworthy (person) has been offended by the absent-minded Śakuntalā.

अनसूया (पुरोऽवलोक्य)—ण क्खु जस्मिं कस्मिंपि। एसो दुव्वासोसुलह-कोबो महेसौ तह सबिअ अबिरल-पाद-तुवराए गईए पडिणिवुत्तो[न खलु यस्मिन् कस्मिन्नपि। एष दुर्व्वासाः सुलभ-कोपोमहर्षिः तथा शप्त्वा अविरल-पादत्वरयागत्या प्रतिनिवृत्तः]। Anasūyā (Looking ahead)—Not indeed an ordinary

person! ’ Tis the easily irascible sage Durbāsās, so cursing with aquick but short-stepped gait, (he) is turned back.

V.L.—‘अविरलपादत्वरया’—B. ‘वेगचटुलोत्फुल्लदुर्वारया’—K. M. ‘वेगबलोत्फुल्लया दुर्वारया’—R. ‘चटुलोत्फुल्लदुर्वारया’—S.

प्रियंवदेति। ‘हा’ इति विषादे। तस्यातिशये द्विरुक्तिः। (‘हा विषादे चशोके च कुत्सा-दुःखार्थयोरपि’ इति मेदिनी)। ‘धिक्’ इति निन्दायाम् (‘धिक् निर्भर्त्सननिन्दयोः’ इत्यमरः)। ‘अप्रियम्’ अनिष्टम्। ‘संवृत्तं’ संजातम्। ‘पूजार्हे’अर्चन-योग्य जने’शून्यं’ पतिविरहेण बाह्य-व्यापारात् निवृत्तम् ‘हृदयं’ यस्याः तादृशी। ‘अपराद्धा’ सम्मानाकरणात्अपराद्धवती इत्यर्थः (‘गत्यर्थाकर्मक—’ ३।१७२ इत्यादिना कर्तरिक्तः)। अनसूयेति।‘न यस्मिन् कस्मिन्नपि’ न साधारणे जने इत्यर्थः। शकुन्तला अपराद्धा इति पूर्वेणा अन्वयः।‘दुर्वासाः’ अत्रि-मुनि-पुत्रः शङ्करांशजातः[इति श्रीमद्भागवतम् ] ‘शप्त्वा’ अस्यैशापं प्रदाय’अविरलाः’ घनाः ‘पादाः’ पादन्वासाः यस्यां तादृशी’त्वरा’ यस्यां तथाभूतया ‘गत्या’ वेगेन ‘प्रतिनिवृत्तः’ आश्रमप्राङ्गनात् इति शेषः।

117n.—1. शून्यहृदया— In the wordings of Locke, her heartwas, as it were, a Tabula Rasa. This epithet explains why shebecame a sinner (अपराद्धा)—a thing which is otherwise inconceivableCf. ‘आर्यायाःशून्य-हृदयत्वेन जानामि’—MK. II; ‘तया तु तत्रागत्य किं कृतं किमभिहितं किमाचेष्टितमिति शून्य-हृदया सर्वं नालक्षयम्’—Kād. p. 603 ; ‘Every objectand every obligation which was unconcerned with Cleopetra passedfrom his range of vision"—Sydnee Lee. 2. **पूजार्हे अपराद्धा—**Cf. ‘ईप्सितं तदवज्ञानात् विद्धि सार्गलमात्मनः। प्रतिबध्नाति हि श्रेयः पूज्य-पूजा-व्यतिक्रमः—Ra.I.79; 88n. 6; 257n. 5. 3. यस्मिन् कस्मिन्—‘यद् शब्द’accompanied by ‘किम् शब्द’ points to a negligible something. She hasoffended not a negligible person. Cf. ‘सूतो वा सूतपुत्रो वा यो वा कोवा भवाम्यहम्’—VS. III. 33. ‘यस्मै’ कस्मैचिद्दास्यामि न तु अधरस्मै’; ‘यानि कानि च

मित्राणि’—AD. 4. दुर्व्वासाः—So called on acccount of his bad dresses.‘दुः’ दुष्टं वासः अस्य। Or explain as ‘दुः’ दुसाध्यःवासः’ यस्य i. e. who maybe made to stay with great difficulty. He is, the son of Arti andAnasūyā. His anger like that of Yāmadagni has already becomeproverbial. Vide Mahā. Vana. 260-265. 5. महर्षिः—Explainमहर्षिः इव महर्षिः इत्युपचारात्, for दुर्वासाः was not actually raised to thestatus of ‘महर्षि’। Read—‘भृगुर्मरीचिः अत्रिश्चअङ्गिराः पुलहः क्रतुः। मनुर्दक्षोवसिष्ठश्च पुलस्त्यश्चेति ते दश। ब्रह्मणो मानसा ह्येते उत्पन्नाः स्वयमीश्वराः। परत्वेनर्षयस्तस्मात्भूतास्तस्मान्महर्षयः’—MP. 120. 6. शप्त्वा—Dilīpa also was similarlycursed for disregarding ‘सुरभि’। Cf. ‘प्रदक्षिणक्रियार्हायां तस्यां त्वं साधु नाचरः॥अवजानासि मां यस्मात् अतस्ते न भविष्यति। मत् प्रसूतिमनाराध्य प्रजेति त्वां शशाप सा’—Ra. I. 76-77.

** Remark**—Here and in the following lines, in the allotmentof speeches, we have followed the readings of B.

प्रियंवदा—को अणो हुत-वहादो पहवदि दहिदुं। ता गच्छ।पादेसु पणमिअ णिवत्तेहि णं, जाव अहं अग्धोदअं उबकप्पेमि[कोऽन्यः हुतवहात् प्रभवति दग्धुम्। तद्गच्छ। पादयोः प्रणम्य निवर्तय एनम्, यावदहम् अर्धोदकम् उपकल्पयामि ]।

Priyaṁvadā—Who else but fire is able to consume? Hencerun (at once) and throw yourself at (his) feet (and persuade) himto come back, whilst I get ready water and (other articles) of worship.

अनसूया—तह [तथा]। [निष्क्रान्ता]। Anasūyā—So I will, (Exit).

प्रियंवदा (पदान्तरे स्खलितं निरूप्य)—अम्मो, आवेअ-क्खलिदाए गईएपब्भट्टं मे अग्ग-हत्थादो पुप्फ-भाअणं [अम्मो, आवेग स्खलितया गत्या प्रभ्रष्टंमे अग्र-हस्तात् पुष्प-भाजनम् ]। (इति पुष्पोच्चयं-रूपयति)।

Priyaṁvadā—(After a few steps, representing a slip)—Alas!the basket of flowers has dropped down from the fingers of my hand,owing to my feet slipping through agitation. (This said, representsthe culling of flowers).

(प्रविश्य) अनसूया—सहि, पकिदि-वक्को सो कस्स अणुणअंपड़िगेह्णदि। किंपि उण साणुक्कोसो किदो [सखि, प्रकृति-वक्रः स कस्यअनुनयं प्रतिगृह्णाति। किमपि पुनः सानुक्रोशःकृतः]। (Entering) Anasūyā—Friend, naturally crooked as he (is), whose supplication doeshe accept? Yet, he has been a little mollified.

प्रियंवदा (सस्मितम्)—तस्मिं बहु एदंपि। ता कहेहि कथं तएप्रसादिदो [तस्मिन् वहु एतदपि। तत् कथय कथं त्वया प्रसादितः]।

Priyaṁvadā—In his case, even that (is) much.Now tell (me)how he was propitiated by you.

V. L.—‘आवेगस्खलितया गत्या’—B. R. M. V.‘आवेगस्खलितायाः’—S.‘अग्रहस्तात्’—B. R. V. S. ‘हस्तात्’— M.

प्रियंवदेति। ‘वहति’इति वहः(पचादित्वात् अच्)। हुतस्य वहः’हुतवहः’अग्निः तस्मात् २\।३\।२९ ‘अन्यः’ इतरः ‘कःदग्धुं’ज्वलितुम् ‘प्रभवति’ समर्थों भविष्यति, नकोऽपि इत्यर्थः। [अप्रस्तुतप्रशंसालंकारः]। ‘पादयोः प्रणम्य’ (‘वा ल्यपि’ ६।४।३८ इतिअनुनासिक-लोपः पाक्षिकः। पक्षे प्रणत्य। ‘निवर्तय’ कुटीरमानय। ‘यावत्’ इत्यवधौ (‘यावत्तावच्च साकल्येऽवधौ मानेऽवधारणे’ इत्यमरः)। प्रियंवदेति। ‘अम्मो’ इतिविस्मये। ‘आवेगः’ दुर्बासो-नाम-श्रवणात् यः सम्भ्रमः, उत्कण्ठा इति यावत्, तेन ‘स्खलितयागत्या’ [अनेन दुर्वाससोऽनिवृत्तिः सूचिता ]। ‘मे अग्रहस्तात्’ हस्ताग्रात् ‘पुष्पस्य उच्चय’उद्ग्रहणम् पुनरुत्तोनलम् इत्यर्थः।अनसूयेति। ‘अनुनयं’ प्रसादनं’प्रतिगृह्णाति’स्वीकरोति (‘प्रतिग्रहः स्वीकरणे सैन्यपृष्ठे पतद्भ्रहे’ इति मेदिनी) ‘किमपि पुनः’ महता प्रयत्नेनतु’सानुक्रोशः’सकृपः ‘कृतः’ (‘कृपा दयाऽनुकम्पा स्यात् अनुक्रोशोऽपि’ इत्यमरः)।

** 118n.—1. अम्मो—**(also अम्महे) A particle of surprise at

something happening unexpectedly, uttered by women only.(p.74, line 1). 2.पादयोः—(अत्र) द्वितीयार्थे (विवक्षया) सप्तमी—R.Cf. ‘त्वमपि एवं नले वद’—Nalopākhyāna. But “अवच्छेदे सप्तमी” is better. Cf. ‘गृहीतइव केशेषु मृत्युना धर्ममाचरेत्’—Cānakya S’atakaṁ; S’ak. VII.24.अनुनयं—Ra. II. 54; V. 54. 3.**अग्र-हस्तात्—**A peculiar kind ofकर्मधारय compound where an अवयव (अग्र) and the अवयवी (हस्त) arenot identical.[Cf. नीलोत्पलम्,where ‘नीलत्व’ is identical with’उत्पलत्व i. e. they have the same substratum (सामानाधिकरण्य) or inother words, blueness pervades the entire lily]. Still अग्र & हस्त are metaphorically considered one and the same by लक्षण।Henceit often means a finger or fingers taken collectively. Readअग्रश्चासौ हस्तश्चेति समानाधिकरण-समासः। ‘हस्ताग्राऽग्रहस्तयोः गुण-गुणिनीःभेदाभेदाभ्याम्’ इति वामनः’—KSV. Qtd MN on Ku, V. 63; Ra. I. 14; VII. 7; Ki. V. 29.‘०चञ्चलाऽ- ग्रहस्तेन’—MK. IV. ‘अग्रपाद-स्थिता’—191n. 8. Our poet skillfullymakes Priyaṁvadā stumble and does not allow her to go away forpreparing अर्घोदक (33n. 3), but he engages her in collecting flowers.This is necessary as the rules of dramaturgy do not allow the stage to be kept devoid of all the actors. Hence she must stay there,until Anasūyā comes and removes the anxiety of the audience asto the imprecation of Durbāsās. According to R this stumblingprognosticates future calamity i. e. Durbāsā’s refusal of coming back.

Remark—Anasūyā as we have seen is always considerate,cautious, and helpful to S’ak. When everybody was stunned by thesudden presence of the king, she was first to recover self-possessionto make arrangement for king’s reception. She keeps the kes’ara—garland (infra), and herself negotiates with the king aboutthe future happiness of S’ak. So in a vital affair like the curse ofDurbāsā, it is quite natural that our poet should send Anasūyā

(the namesake of the sage’s mother) to pacify the choleric Durbāsās.Therefore the allotment of speech in B is preferable. 33n. 2, 3.

4. पुष्पोच्चयं—Here the flowers are collected with hands, still’घञ्’ is not available (Vide 114n. 1) owing to the Vārt. ‘उच्चयस्यप्रतिषेधो वक्तव्यः’—KV. 3. 3. 40. But this Vārt is spurious as it is not found in the MBh. Hence ‘उच्चय’ like ‘अवचय’ is also a poetic licence.“हस्तादाने चेरस्तेये, इति घञ् विषयत्वात् कवीनामयंप्रामादिकः प्रयोग इति वल्लभदेबः”—MN on Ku. III. 61.

अनसूया—जदा णिवत्तिदुं ण इच्छदि तदा पादेसु पड़िअविस्णविदो मए—भअवं, पढमं त्ति पेक्खिअ अविस्णाद तब-प्पहावस्सदुहिदु-जणस्य भअवदा एक्को अबराहो मरिसिदव्वो त्ति[यदा निवर्तितुंनेच्छति तदा पादेषु पतित्वाविज्ञापितो मया—भगवन्, प्रथममिति प्रेक्ष्य अविज्ञात-तपः प्रभावस्य-दुहितृ-जनस्य भगवता एकोऽपराधोमर्षितव्य इति]।

Anasūyā—When he refused to come back, (he) was thus imploredby me by falling on his feet—‘O omniscient one! considering that itis the first offence of one who is like (your) daughter, (and is)ignorant of the power of penance, (this) single fault has to becondoned by Your Holiness.’

प्रियंवदा—तदो तदो [ततस्ततः]। Anasūyā—What, what next?

** अनसूया—तदो मे वअणं अस्णहा भविदुं णारिहदि। किन्दुअहिस्णाणा-भरण-दंसणेण साबो णिवत्तिस्स- दित्तिमन्तअन्तो सअंअन्तरिहिदो** [ततो मे वचनमन्यथा भवितुं नार्हति किन्तु अभिज्ञानाऽऽभरण-दर्शनेन शापो निवर्तिष्यते—इति मन्त्रयमाणः स्वयमन्तर्हितः]।

Anasūyā —“My word must not become otherwise, but at thesight of some ornament of recognition, the execration shall turnback,"—while he was so saying, he vanished.

प्रियंवदा—सक्कंदाणिं समस्ससिदुं। अत्थि तेण राएसिणासम्पत्थिदेण स-णामहेअ-ङ्किअं अङ्गुलीअअं सुमरणीअं त्ति सअं पिणद्धं।तस्मिं साहीणोबाआ सउन्दला भविस्सदि [शक्यमिदानींसमाश्वसितुम्। अस्ति तेन राजर्षिणा सम्प्रस्थितेन स्व-नामधेयाङ्कितम् अङ्गुलीयकंस्मरणीयम् इति स्वयं पिनद्धम्।तस्मिन् स्वाधीनोपाया शकुन्तला भविष्यति ]।

Priyaṁvadā—Now we can be reassured. There is the ring,with his name engraved on it, which as a forget-me-not was fastenedon (her finger) by the royal sage himself when departing.In it Śakuntalā will have the remedy at her own control.

V. L.—‘स्वयं’—R. M. V. ‘एव’—B. S ; B adds ‘शकुन्तलाहस्ते after’स्मरणीयमिति’ while K, R, and others omit it. S’ has ‘तस्माद्’ for ‘तस्मिन्’।

अनसूयेति। ‘अविज्ञातः’ अविदितःतव ‘तपसः प्रभावः’ बलं यस्य, तादृशस्य’दुहितृजनस्य’ कन्यास्थानीयस्य (‘यथा सा कण्वदुहिता, तद्वत् तव दुहिता। अथच ‘दुहिता’वालिका, अतएव अविज्ञात-तपः-प्रभावा’ इति राघवपादाः) ‘एकःअपराधः’ न तु वहुः, अपिच’प्रथमम्’ आद्यं [‘सामान्ये नपुंसकम्’, वा—८२२, अन्यथा ‘इति’ ‘इति निपातेन’ प्रथमा स्यात्]‘मर्षितव्यः’ सोढ़व्यः [अत्र परिहारो नाम नाट्यालंकारः। “परिहार इति प्रोक्तःकृतानुचितमार्ज्जनम्” इति दर्पण-लक्षणात्]। अनसूयेति। ‘अन्यथा’ मिथ्या। अभिज्ञायतेअनेन इति ‘अभिज्ञानं’ स्मारकम् यत् किञ्चित् ‘आभरणम्’ अलंकारः तस्य ‘दर्शनेन’ अवलोकनेन’शापो’ विस्मृतिरूपः अभिसम्पातः ‘निवर्तिष्यते’ निवृत्तो भविष्यति (‘वृद्भ्यः स्य-सनोः’ १।३।६२इति आत्मनेपदं पाक्षिकम्)। ‘अन्तर्हितः’ १।४।६५ अदर्शनं गतः। योगबलात् इति भावः। प्रियंवदेति। ‘इदानीं’ सम्प्रति अनेन वाक्येन। आश्वस्तत्वे हेतुमाह। ‘सम्प्रस्थितेन’गन्तुम् आरभमाणेन (आदिकर्मणि क्तः ३।४।७१) ‘स्मरणीयं’ स्मारकम् (करणे अनीयर् ३।३।११३) ‘इति’ हेतौ [‘इति प्रकरणे हेतौ प्रकाशादि-समाप्तिषु’ इति विश्वः] ‘स्वयंपिनद्धं’परिधापितं (अपिपूर्वात् नह्यतेः क्तः। अपेः अकारस्य पाक्षिकः लोपः)। ‘तस्मिन्’ नृप-नाम-युते अङ्गुरीयके, ‘स्वस्य अधि, इति ‘स्वाधीनः’ ५।४।७ अनन्यापेक्षः, निजायत्त इति यावत् ‘उपायः’शापप्रशमोपायः यस्याः तथाभूता।

119n.—1. निवर्तितुंनेच्छति—Here ‘न इच्छति’-‘न ऐच्छत्’ This sort of irregular (Vedic) use has been noted before. 68n.1.2. भगवन्—भग=‘knowledge’. The epithet means ‘all-knowing’, ‘omniscient’ and hence the propriety of the word. The idea is:—That the offence is but a solitary one and quite unintentional, isalready known to you by your supernatural power. It is superfluousto remind you of that. ‘उत्पत्तिञ्च विनाशञ्च भूतानामगतिं गतिम्। वेत्तिविद्यामविद्याञ्च स वाच्यो भगवानिति’—VP. VI. 5; Vide 103n. 4. 3. भगवता—This is also significant, for it explains his power of vanishing(स्वयमन्तर्हितः)। भग means eight kinds of ऐश्वर्य (supernatural power)129n. 6. 4. मर्षितव्यः—अर्हार्थेतव्य। Also ‘मर्षयितव्यः’—You shouldforgive her, as forgiveness is the characteristic of Brāhmaṇas.क्षमा दया च विज्ञानंसत्यञ्चैव दमः शमः। अध्यात्मनित्यताज्ञानमेतत् ब्राह्मणलक्षणम्’—KP. 14. एकोऽपराधः—This is the solitary as well as the first offence**(प्रथमं)— hence unintentional and not deliberate. Cf. ‘तत् क्षाम्यतामेकः**अपराधः प्रियवयस्यस्य’—Rat. IIl ; ‘प्रोवाच कोशलपतिः प्रथमापराद्धः—Ra.IX. 79. 5. ततस्ततः—A colloquial phrase equal to ‘what next,’ signifying impatience. Cf. ‘वसन्तसेना—ततस्ततः—MK. II; 186n.1.अन्तर्हितः—Bodily disappeared making further talk impossible. This is possible in the case of a योगी। Cf. ‘अन्तर्धानंस्मृतिः कान्तिः दृष्टिःश्रोतज्ञता तथा। निजशरीरमुत्सृज्य परकाय्-प्रवेशनम्।अर्थानां छन्दतः सृष्टि योंगसिद्धेर्हिलक्षणम्’—Y. III. 203-203. 6. स्मरणीयम्—That which reminds,(Com), hence a forget-me-not, souvenir. अस्ति—at the beginningof a sentence has the force of “it happens that.” 7. स्वाधीनोपाया—उप अयते गच्छति अनेन। ‘हलश्च’ 3. 3. 121. इति घञ् (उप +अय + घञ)

— BhD ; that by which one approaches near i. e. succeeds, henceremedy. स्वस्मिन् अधि इति स्वाधीनः। ७मीतत् by ‘सप्तमी शौण्डैः 717, ‘अधिशब्दः शौण्डादिरित्युक्तम्’—T. Next ‘ख’ (= ईन 7.1.2.) is always used aftera समास where ‘अधि’ is उत्तरपद by ‘अषड़क्षऽऽशितंग्व्-अलंकर्मा-लंपुरुषा-ऽध्युत्तर-पदात्खः’ 5. 47. शौण्डादित्वात् अधि-शब्देन समासः। ततः स्वार्थे खः’—BM. BhD proposestwo other derivations:— (i) ‘इनं’ (प्रभुम्) अधिगत इति अधीनः। ‘अत्यादयःक्रान्त्याद्यर्थे द्वितीयया’— Vārt. 2. 2. 28. इति समासः।Dependent. Next स्वस्मिन्अघीनः। (ii) अधि (उपरि) इनः(प्रभुः) अस्य इति अधीनः। बहुव्रीहिः। One who has a master over, hence dependent. Next as before.

** अनसूया—सहि,एहि। देव-कज्जंदाव से णिव्वत्तेम्ह**[ सखि, एहि देव-कार्यं तावत् अस्या निर्वर्तयावः]।(इति परिक्रामतः)।

Anasūyā—Come friend; let’s then perform divine service(for her). (This said, they turn round).

प्रियंवदा (अवलोक्य)—अणसूए, पेक्ख दाब। वाम-हत्थोबहिद-वअणा आलिहिदा विअ पिअसही। भत्तु-गदाए चिन्ताए अत्ताणंपिण एसा विभावेदि। किं उण आअन्तुअं [अनसूये, प्रेक्षस्व तावत्।वाम-हस्तो-पहित-वदना आलिखिता इव प्रियसखी।भर्तृ गतया चिन्तया आत्मानमपि न एषा विभावयति। किं पुनरागन्तुकम्]। Priyaṁvadā (Espying)—Anasūyā, just look (thisway). With her face resting on (her) left hand, there sits our dearfriend, as if painted (in a picture). Owing to (her) thought, centredin her husband, she is not conscious of her own self even; whatthen of a guest.

अनसूया—पिअंवदे, दुवेणं एव्व णो हिअए एसो वुत्तन्तो चिट्ठदु। रक्खिदव्वा क्खु, पकिदि-पेलवा पिअसही [प्रियंवदे, द्वयोरेव आवयोहं दये एषवृत्तान्तस्तिष्ठतु। रक्षितव्या खलु प्रकृति-पेलवा प्रियसखी]।

Anasūyā—Priyaṁvadā, let this occurrence slumber within ourhearts alone. (Our) dear friend, tender by nature, must be saved.

प्रियंवदा—को णाम उण्होदएण णोमलिअं सिञ्चेदि [को नामउष्णोदकेन नवमल्लिकां सिञ्चति]। (उभे निष्क्रान्ते)। Priyaṁvadā—Who possiblywould sprinkle the Navamallikā with scalding water? (Exeunt ambo).

इति विष्कम्भकः (End of the Prelude).

V. L.—‘इदानीम्’—M. S. ‘नाम’—R. V. ‘तावत्’— B. Dr & S read’प्रवेशकः’ for ‘विष्कम्भकःऽupported by several Devanāgara MSS.

अनसूयेति। ‘निर्वर्तयावः’ निष्पादयावः। प्रियंवदेति। ‘भर्तृगतया’ दुष्यन्तविषयिकया। ‘उपहितं’ न्यस्तम्। ‘अलिखिता’ निष्पन्दत्वात् चित्रार्पिता ‘इव’। ‘आत्मानं’स्वकीय-देह-व्यापारम् ‘अपि न विभावयति’ जानाति (‘विभावः स्यात् परिचितौ कामस्योद्दीपनेऽपिच’इति विश्वः), ‘आगन्तुकम्’ अतिथिम् (‘स्युः आवेशिक आगन्तुः अतिथिर्ना गृहागते’ इत्यमरः]कथं विभावयेदित्याशयः। प्रियंवदेति। ‘नाम’ इति संभावनायाम्। ‘कः सिञ्चति’ नकोऽपि इत्यर्थः [वैधर्म्येण दृष्टान्तालंकारः। ‘द्वयोः’ इत्यादिना एतदन्तेन शकुन्तलां प्रतिशापाऽकथनव्याजेन ‘अभूताहरणं’ नाम अङ्गमुपक्षिप्तम्।तल्लक्षणं यथा दर्पणे—‘व्यजाश्रयंवाक्यमभूताहरणं मतम्’। अत्र अप्रस्तुतप्रशंसा च। विष्कम्भक-लक्षणमुक्तं प्राक्। अयम्शुद्ध-विष्कम्भकः, केवलंप्राकृतेन कृतत्वात्]।

**120n.—1. वाम-हस्तो &c.—**Pensive women are by naturewont tosit with their faces resting on the left hands.‘अत्र वामहस्तग्रहणंस्त्री-स्वभावात्’— R; 211n. 6. 2. आलिखिता—आ+लिखmeans ‘to paint’, ’to draw in a picture.’ Cf. ‘आलिखित इव सर्वतो रङ्गः’—p. 17. ‘त्वामालिख्य प्रणयकुपिताम्’—MD. 105; ‘कथञ्चित् आलिखन्’—Ra.XIX. 19. 3. द्वयोरेव &c.—This is necessary for the future develop-ment of the plot. Young as the two friends were, they could not

fully realise the true significance of the imprecation of the sage andconsequently owing to their childish nature they depended much onthe efficacy of the ring forgetting the possibility of its being lost,and hence they did not deem it at all necessary to inform thesage Kaṇva of the curse. S’ak was of course unaware of it, as theinformation would but aggravate her mental agony.नाम impliesसम्भावना। Cf. ‘तत् को नामगुणो भवेत् स गुणिनां यो दुर्जनैः नांकितः’—NS’. 54.

(ततः प्रविशति सुप्तोत्थितः शिष्यः) शिष्यः—वेलोपलक्षणार्थम् आदिष्टोऽस्मितत्रभवता प्रवासादुपावृत्तेन काश्यपेन। प्रकाशं निर्गतस्तावदवलोकयामिकियदवशिष्टं रजन्या इति। (परिक्रम्याऽवलोक्य च) हन्त प्रभातम्।

तथाहि—

यात्येकतोऽस्त-शिखरं पतिरोषधीनाम्
आविष्कृतोऽरुण-पुरःसर एकतोऽर्कः।

तेजो-द्वयस्य युगपद्व्यसनो-दयाभ्यां
लोको नियम्यत इवैष दशाऽन्तरेषु॥२॥(वसन्ततिलका)

(Then enters a pupil just risen from sleep.) Pupil—I have beencommissioned to observe the hour, by His Reverence Kāśyapa, whohas (lately) returned from (his) sojourn. Gone out (in the openair), I shall see how much is left of the night. (Turning round andlooking) Oh! it has dawned (already). For,—In one quarter,the lord of the flora is approaching the summit of the setting-hill,while in another, the sun is manifested with Aruṇa as his precursor.Thus by the synchronal decadence and rise of the two luminaries,people are instructed, as it were, in the vicissitudes of (their) career.

V. L.— ‘आविष्कृतः’—B. R. V. ‘आविष्कृतारुणः’—P. M. S. ‘इवैषः’—B.HS. ‘इवात्म’—R. M. V. S.

तत इति। आदौ ‘सुप्तः’ ६।१।१५ पश्चात् ‘उत्थितः’ जागरितः(इति स्नाताऽनुलिप्तवत्समासः२।१।४९)। शिष्य इति। ‘वेलायाः’ होमवेलायाः[‘वेला कालविशेषे स्यात्,

वेला सिन्धु-समुट्गतौ’ इति गदसिंहः]। (“अनुदिते जुहोति” इति श्रुतेः), सूर्योदय-कालस्य’उपलक्षणार्थं’ निरुपणाथं ‘प्रवासात्’ प्रवासंकृत्वा इत्यर्थः। ‘उपावृत्तेन’ प्रत्यागतेन।‘प्रकाशं’कुटीरात् बहिर्देशं ‘निर्गतः’ सन्। अवलोकयामि’ निरूपयामि। ‘हन्त’ इति निश्चये (इतिवर्धमानः)। ‘प्रभातम्’ (इति ‘नपुंसके भावे क्तः’ ३।३।११४)। यातीति। ‘ओषधीनां’ तृणभेदानां [‘ओषध्यः फलपाकान्ताःबहुपुष्पफलोपगा’ इति मानवे १।४६] ‘पतिः’ चन्द्रः’एकतः’एकस्यां दिशि, पश्चिमे गगने इत्यर्थः [सप्तम्यर्थे तसिः। “तसि-प्रकरणे आद्यादिभ्य उपसंख्यानम्”]‘अस्तस्य’ पश्चिमाद्रेः अस्ताचलस्य इति यावत् (‘अस्तक्षिप्ते’ पश्चिमाद्रौ’ इति हैमः) ‘शिखरंयाति’ आश्रयति। ‘अरुण’ गरुडाऽग्रजः पुरः अग्रेसरति गच्छति यः सः पुरःसरः’ [अग्रगामीइत्यर्थः] यस्य, तथाभूतः ‘अर्कः’ सूर्यः’एकतः’ अपरस्यां दिशि पूर्वस्मिन् गगने इत्यर्थः।‘आविष्कृतः’ आत्म-प्रकाशं कर्तुम् आरभत, उदयोन्मुखःजात इत्यर्थः[‘प्राकाश्ये प्रादुः आविःस्यात्’ इत्यमरः। करोतेः विवक्षा- वशात्अकर्मकत्वम्। ततः कर्तरि क्तः॥ यद्वा’आदिकर्मणि क्तः कर्तरि च’ ३।४।७१ इति कर्तरि क्तः]। ‘तेजो-द्वयस्य’ चन्द्र-सूर्ययोः ‘युगपत्’ एकदासमकालम्इति यावत् (‘युगपत् इत्येककाले’ इति तत्त्वबोधिनी। एकसमयोभयदर्शनेनैव नियमःकर्तुं शक्यते। न तु क्रमिक-दर्शनेन इति ‘युगपत्’ इत्युक्तिः) यत् ‘व्यसनं’ तिरोभाव-रूप-भ्रंशःचन्द्रस्य, [‘व्यसन’विपदि भ्रंशे’ इत्यमरः]। यश्च ‘उदयः’ समुन्नतिः आविर्भाव इति यावत् [‘उदयःसम्पदुत्पत्त्योः पूर्वशैले समुन्नतौ’ इत्यजयः] सूर्यस्य इत्यर्थः। ताभ्याम् हेतुभ्याम्, ‘एष लोकः’ संसारः, अन्याः दशाः’दशान्तराणि’ (‘मयूरव्यसकादयश्च’ ३।१।७२ इति नित्यसमासः)अवस्थान्तराणि इत्यर्थः [‘दशा वर्त्याम् अवस्थायाम् वस्त्रान्ते भूम्नि पुंस्त्रियोः’ इति रभसः) तेषु,भिन्नासु अवस्थासु ‘नियम्यते’ शिक्ष्यते ‘इव’। व्यसनं सम्पच्च चक्रवत् परिवर्तेते। तेन युगपदेवकश्चिद्विपद्यते कश्चिद्वासम्पद्यते। अतः विपदि दुःखं, तथा सम्पदि च हर्षात् गर्वं मा कार्षोःइति उपदेश इति हृदयम्। [क्रियोत्प्रेक्षालंकारः। पूर्वार्धेयः अतिसमृद्धवैद्यक-सम्पन्नः सोऽपिनाशं याति, अन्यः यम् असमर्थमपि स्वाश्रितम् उदयं प्रापयन्नेव स्वयमुदयंलभते इति सत्-पुरुष-द्वय-व्यवहार-समारोपात् समासोक्तिः। उत्तरार्धे तु निदर्शना व्यङ्ग्या। अपिच प्रभात-वर्णने प्रकृतेउभयोरपि प्राकरणिकत्वाद् अरुण-पुरः-सरत्वस्य समानतया तुल्ययोगितापि। पुनः चन्द्रस्य व्यसनं,सूर्यस्य आविर्भाव इति क्रमिकत्वावगमात् यथासंख्यालंकारोऽपि। हेतुश्च। कतोकतो इति द्वयद्वयेतिछेक-वृत्त्यनुप्रासौ। पूर्वार्धे"याति”, “आविष्कृत” इति तिङ्-क्त-प्रत्यय-भेदात् भग्नप्रक्रमतादोषः।

स च “आविर्भवति अपरतोऽरुण-सम्मुखोऽर्कंः” इति पठित्वा समाधेयः। अत्र दृष्टान्तनामनाट्यलक्षणमुक्तम्। “दृष्टान्त यस्तु पक्षार्थसाधनाय निदर्शनम्” इति दर्पण-लक्षणात्।वसन्ततिलका वृत्तम्]।

121n.—1. कियदवशिष्टं &c.—Cf. “ज्ञायतां तावदधुना किमवशिष्टमह्नइति”—Rat. III. 2. पतिरोषधीनाम्—ओषः प्लोषः दीप्तिर्वा धीयते अत्र इति ओष + धा+ कि अधिकरणे (by ‘कर्मण्यधिकरणे च’ 3. 3. 93) = ओषधिः। Or ओषधी by’कृदिकारात् अक्तिनः’ 4. 1. 45; ‘ङीषि ओषधीअपि’—BhD. The moon iscalled the Lord (पति) of flora (ओषधि) as the herbs are supposedto thrive under its influence. [Cf ‘ओषधीशोनिशापतिः’—AK.] ThePurāṇic theory is this–In the dark fort-night, the moon wanes digitby digit which is said to be drunk by the Gods and Pitṛs. Thelast digit nourishes the plants and this disposal takes place in the day of अमावस्या।Cf. * * अपः प्रविष्टः सोमश्च शेषया कलयैकया। तृण-गुल्मलता-वृक्षाननिष्पादयति चोषधीः"॥—Devī-purāṇa (चन्द्र-क्षय-वृद्धिनामाध्यायः)॥ ṚV. X. 85. 2. VaP. II. 28 ; VP. II. 12 ; Ra. XIV. 80. ‘पुष्णामि चौषधौः सर्वाः सोमोभूत्वा रसात्मकः’—Gitā. XV. 13. “Even the moon though he is theLord of medical plants has to die”—‘अति-दुःसह-मरणादि-विपत्ति-सहस्र-विनाशक-ओषधयः। तासां पतिः अपि अस्तशिखरं याति। इममर्थम् अभिद्योतयितुम् एतत्प्रदव्यपदेशः’—R. 3. आविष्कृत &c.—Cf. ‘अनाविष्कृत-दानराजिः’—Ra. II. 7.Here is a rhetorical difficulty. For ‘कृ’ being ‘सकर्मक,’ ‘क्त’ is in thepassive voice, but the previous sentence is in the active voice, thus प्रक्रम-भङ्ग-दोष arises. Against this we can say (i) here ‘कृ’ is usedintransitively by the dictum— ‘धातोःअर्थान्तरेवृत्तेः धात्वर्थेनीपसंग्रहात्। प्रसिद्धेः अविवक्षातः कर्मणोऽकर्मिका क्रिया’—Qtd MN on Ki. I. 1; SK. 2701.Hence ‘क्त’ comes in the active voice (3. 4. 72) ; or say ‘आादिकर्मणिक्तः, कर्तरि च’ 3. 4. 72 इति कर्तरि क्तः॥ “The usual sign of such ‘क्त’ (i. e. प्र)

is not absolutely necessary.“Cf. ‘स कटंप्र-कृतः, कर्तुम् आरब्धवान् इत्यर्थः। अत्रप्र-शब्दः आदि-कर्म- द्योतकः। कदाचित् प्र-शब्दाऽभावेऽपि आदि-कर्म-प्रयोगःदृश्यते। यथाधातवः पठिताः। धातुपाठ-सूत्र-लोकागम-स्थिता इत्यर्थः। विप्र ओदनं भुक्तः’—Prabhā.under 3. 4. 72. But even then प्रक्रमभङ्गदोष is not totally avoided.(Com.). The followers of M take the whole as a compound-word(आविष्कृता-रूण-पुरःसरः) which is explained thus—आविष्कृतः अरुणः आविष्कृतारुणः।सः पुरःसरः यस्य तथाभूतः अर्कः एकतःआस्ते। But this reading is rejected,as in this explantion ‘व्यसन’ and उदय are not synchronal (युगपत्).For a similar idea, Cf. “अरुण इव पुरःसरः रविं पवन इवातिजवो जलागमम्। शुभम शुभमथापि वा नृृणां कथयति पूर्वनिदर्शनोदयः’—HC. IV. 4. अरुण—Is theeldest son of ‘विनता’ and brother of ‘Garuḍa’. विनता untimely hatchedthe egg and so अरुण was born with defective limbs (i. e. withoutthighs). Hence he is also called ‘अनूरु’। “जनयामास । पुत्रौ द्वावरुणं गरुड़न्तथा॥ विकला- ङ्गोऽरुणस्तत्र भास्करस्य पुरुःसरः’—Mahā. ‘गतंतिरश्चीनम्अनूरुसारथेः’—S’PB. I. 2. अर्क—is an apt expression here as it is to be worshipped just now. (MS.II.15) अर्च्यते इति अर्च+घञ् = अर्कःthe sun. 5. तेजो-द्वयस्य युगपत् &c.— युवन्ति अस्मिन् काले इति यु + गपतक् प्रत्ययः or युगं (द्वयं) पयते (गच्छति) इति डत्—BhD—simultaneous.The time must be somewhere near the full-moon day, when both the sun & the moon are visible. Cf. ‘तावुभावपि परस्पर-स्थितौ वर्धमान-परिहीन-तेजसौ। पश्यति स्म जनता दिनात्यये पार्वणौ शशि-दिवाकराविव’—Ra. XI. 82.6. नियम्यते &c.— The people are warned neither to be elated withjoy in prosperity and nor to be mortified in adversity, as rise anddecadence are but the order of nature and nothing of themremains for a long time. This is a cosmopolitan conception. Cf. ‘कालक्रमेण जगतः परिवर्तमाना, चक्राकारपङ्क्तिरिव गच्छति भाग्यपङ्क्तिः—SV. I.4;

‘गगनतले प्रतिवसन्तौ चन्द्रसूर्यौ अपि विपत्ति’ लभेते। किं पुनर्जना * * मानवा वा। लोकेकोऽप्युत्थितः पतति,कोऽपि पतितोऽपि उत्तिष्ठते * एतानि हृदये कृत्वा संधारय आत्मानम्”—MK. X (चाण्डाल’s speech). ‘एष क्रीडति कूप-यन्त्र-धटिका-न्याय-प्रसक्तो विधिः’—Ibid. “Come what come may Time and the hour runs through the roughest day”—Macbeth. I. 3. ‘कस्याप्यन्तं सुखमुपनतं दुःखमेकान्ततीवा। नीचैर्गच्छति उपरि च दशा चक्र-नेमि-क्रमेण’—MD. II. 48. ‘उदय-महिमरश्मिश्रिर्यातिशीतांशुरस्तं हुतविधिविलसितानां ही विचित्रो विपाकः’— S’ P B. XI. 14. ‘नूनं सम्पत्तडिल्लतेव सहसैवोदेति नश्यति च’—DC. ‘द्वन्द्वानि सर्वस्य यतः प्रसक्तानि अलाभ-लाभ-प्रभृतीनि लोके। अतोऽपि नैकान्तसुखोऽस्ति कश्चिन्नैकान्तदुःखः पुरुषः पृथिव्याम्—BC. XI. 43.“आमि वाछिया लव ना तोमार दान, या दाओ ताइ भाल। विषादेर पाशे हरष रेखेछ,आंधारेर पाशे आली”॥—Ravīndra-nātha. For various other fine quotationsvide Calcutta OrientalJournal Vol. I. No.6.

अपिच—

“अन्तर्हिते शशिनि सैव कुमुद्वतीमे
दृष्टिं न नन्दयति संस्मरणीय-शोभा।

इष्ट-प्रवास-जनितान्यबला-जनस्य
दुःखानि नूनमति-मात्र-सु-दुःसहानि”॥३॥

(वसन्ततिलका)

Moreover—The hare-specked (moon) disappearing, that self-same lily whose (nocturnal) beauty has (now) become an objectof memory, does no (longer) gladden my eye. Verily, the sorrows ofthe weaker sex, produced by the sojourn of the cherished one, areeṇdurable with greatest difficulty.

V. L.— B has ‘oजनेन’ for ‘oजनस्य’।

अन्तर्हित इति। ‘शशिनि’ चन्द्रे’अन्तर्हिते’ व्यवहिते देशान्तरंगन्तमुद्यतेआादिकर्मणि क्तः। ६।४।७२ ; तथाचोक्तं प्रभायां—“कदाचित् प्र-शब्दाऽभावेऽपि आदिकर्मप्रयोगः दृश्यते” इति]। ‘सा एव’ पूर्वं विकसितकुसुमा न या काचन, अपि तु पृथिवी-हर्षकारिणी ‘कुमुद्वती’ कुमुदिनी (‘कुमुदनड़वेतसेभ्यो ड्मतुप्’ ४।२।८७) ‘संस्मरणीया’

अतीततया स्मरणस्य विषयीभूता न तु प्रत्यक्षा ‘शोभा’ कान्तिः यस्याःतथाभूता सती’मे’तापसस्य दृष्टिं नयनं(करणे क्तिन्) ‘न नन्दयति’स्व-शोभा-द्वारा हर्षयति।‘नूनं’निश्चितम् ‘अवलाजनस्य’ [इति सुदुःसहत्वेन उक्तम्। अन्यथा स्त्री-जनस्य इत्येव ब्रूयात्।जन-शब्देन जातिमात्रग्रहणम्) ‘इष्टस्य’ वल्लभस्य ‘प्रवासेन’विदेश-गमनेन विरहेण ‘जनितानि उत्पादितानि ‘दुःखानि अतिमात्रम्’ अत्यर्थं’सुदुःसहानि’ [‘अतिमात्र सु-शब्दौ दुःसहत्वस्यअपि अशक्यानुष्ठानं बोधयतः’इति राघवपादाः]। [अत्र पूर्वार्धे नायके दर्शनपथात् व्यतीतेनायिका दृष्टिं न नन्दयति, ‘शशिनि’ दुष्यन्ते ‘अन्तर्हिते’ असन्निहिते सैव ‘कुमुद्वती’ सैवशकुन्तला इति अर्थशक्या पताकया वा व्यज्यते इति अर्थशक्तिमूलः बस्तुध्वनिः। स च वाच्यस्यअर्थान्तरन्यासस्य सिद्धौ अङ्गमिति ‘वाच्यसिद्ध्यङ्गं’ नाम गुणीभूत-व्यङ्ग्यम्, न समासोक्तिः नापिअप्रस्तुतप्रशंसा। इष्टेति जनिजनेति मतिमात्रेति छेक-वृत्ति-श्रुत्यनुप्रासः। काव्यलिङ्गञ्च।वसन्ततिलका वृत्तम्]।

**122n.—1.शशिनि—**The moon is so called on account of itsspot, having the shape of a hare. According to R it also refers toदुष्यन्त (as he was born in the lunar dynasty), and कुमुद्वतीto ’lily’ andशकुन्तला, while ‘अन्तर्हिते’ means ‘having disappeared’, and ‘havingproceeded to the king’s palace’. So here we have third पताकास्थान।‘कौ’ पृथिव्यां ‘मुद्वती’ हर्षयुक्ता ‘सा एव’ पुर्वंदृष्टा शकुन्तला। ‘शशिनि’ दुष्यन्ते ** चन्द्रवंशोद्भवत्वात् ‘अन्तर्हिते’ राजधान्यां प्रस्थिते इत्यादि पूर्वार्धं सर्वं योज्यम्। तेन अस्याः राजगृहंप्रतिप्रस्थान-सूचकं तृतीयं पताकास्थानम् उपक्षिप्तम्। तल्लक्षणमुक्तं मातृगुप्ताचार्यैः—“अर्थोपक्षेपणंयत्र न गूढं सविनं भवेत्। श्लिष्टा प्रत्युत्तरोपेतंतृतीयं तन्मतं तथा”—R. The pupilwas totally unaware of the love-affair of Śakuntalā and the king.Being simply struck by the change of beauty in lily he unconscionslyrecites the śloka which of course insinuates the pangs of Śak causedby the separation of Duṣyanta to the audience. Thus this is aninstance of Dramatic Irony. Vide (174. 6.)**संस्मरणीय &c.—**Only to be remembared, hence past. Cf. “मामद्य संस्मरयतीव लोकः”—

Rat. I. 12.**अतिमात्र-सु-दुःसहानि—**involves tautology. Kālielsewhere has used either अतिमात्रम् (Cf. ‘स्रस्तांसावतिमात्रंलोहिततलौ’—S’ak. I. 27. ‘अतिमात्रकर्शिताम्’—Ku. V. 48; ‘अतिमात्रभासुरत्वं’—Mālā I. 13.)or ‘सुदुःसह’ (Cf. ‘मुक्तवर्त्मासुदुःसहः’—Ra. IV.15 ; Vik. IV. 10.), but notthe two together. “The repetition may be understood in intensifyingthe idea of excess.” Cf.‘अति-दुःसह-प्रताप-सन्ताप-खिद्यमानेन’–Kād. p. 319 ;Rām. II. 7. 9.

Remark.— After this in the French edition and in (B) thefollowing two ślokas (supported by S’) are given. The second isundoubtedly authentic, as it has been quoted by MB in his KPr.However we shall give the text, and the English translation only.

अपिच—

                   2     3   4  

5 1
कर्कन्धूनामुपरि तुहिनं रञ्जयत्यग्र-सन्ध्या

                   8  10     9  

7 6

**मन्दाक्रान्ता **

दार्भंमुञ्चत्युटज-पटलं वीत-निद्रो मयूरः।

स्वभावोक्तिः

14 13 15 11 17
वेदि-प्रान्तात् खुर-विलिखितादुत्थितश्चैष सद्यः

18 12 16
पश्चादुच्चैर्भवति हरिणः स्वाङ्गमायच्छमानः॥

Moreover—The early dawn impurples the dews upon the jujubes;the peacock whose sleep is over, quits the cottage-roof, thatched withdarvas and this stag, just risen up from the border of the alter-ground,scratched by his hoofs, becoming high behind by stretching his limbs.

अपिच—

6 3 5 7 4

पाद-न्यासं क्षिति-धर-गुरोर्मुध्निकृत्वा सुमेरोः

11 2 1 9 10 8
क्रान्तं येन क्षयित-तमसा मध्यमं धाम विष्णोः।

समासोक्तिरर्थान्तरन्यासश्च

               12  13  16     15   

14

मन्दाक्रान्ता

   ** सोऽयंचन्द्रः पतति गगनादल्प-शैषैर्मयुखैः **   

18 20 17 19
अत्यारूढ़िर्भवति महतामप्यपभ्रंश-निष्ठा॥

Moreover—That very moon, by whom darkness being dispelled,the central region of Viṣṇu was reached, after planting his steps onthe summit of the Sumeru, the lord of the mountains, is droppingdown from the sky with a few rays (still) lingering therein. Excessiverise, even of the great, does but terminate in a deep fall.

[प्रविश्याऽपटीक्षेपेण]। अनसूया—जइ बि णाम विसअ-परम्महस्सजणस्स एदं ण विदिअं तह बि तेण रस्णा सउन्दलाए अणज्जं आअरिदं[यद्यपि नाम विषय-पराङ्मुखस्य जनस्य एतन्न विदितं तथापि तेन राज्ञा शकुन्तलायाम्
अनार्यमाचरितम्]। (Entering with a toss of the curtain) Anasūyā—Though in fact to an unworldly person this (is) not known, still(it can be said that) indignity has been committed by that king towards Śakuntalā.

शिष्यः—यावदुपस्थितां होम-वेलां गुरवे निवेदयामि [निष्क्रान्तः]।

Pupil—I will just announce to the preceptor the arrival of thehour of oblation. (Exit.)

V. L.—‘अपटी’—R.V. B. S. ‘पटा’—M. K. अपटा—Dr. ‘यद्यपि’—R. V. ‘एवम्’—B. M. K. ‘एवं च’—S. ‘पराङ्मुखस्य’—B. V. ‘पराङ्मुखस्यापि’—R. ‘पराङ्मुखस्याप्यस्य जनस्यनैतन्न विदितम्’—M. K. ‘०आचरितम्
इति’—B. M. Others omit. ‘इति’।

** प्रविश्येति**। ‘पट्याः’ जवनिकायाः’क्षेपः’ अपसारणम् इति ‘पटीक्षेपः’।नपटीक्षेपः ‘अपटीक्षेपः’ तेन। शकुन्तलायाः दुःखेन अनसूयायाःआर्तत्त्वात् जवनिकाम् अनपसार्यएव [‘पटीक्षेपः न कर्तव्यःआर्त-राज-प्रवेशने’ इत्युक्तेः]। राघव- पादास्तु ‘अपटी’ जवनिकाइत्याहुः। (‘अपटी काण्डपटीका प्रतिसीरा जवनिका तिरस्करिणी’ इति अभिधानरत्नमाला) तस्याः ‘क्षेपेण’ उत्तोलनेन इत्यर्थः(‘नासूचितस्य पात्रस्य प्रवेशो निर्गमोऽपि च’ इत्युक्तेः। अनेन विष्कम्भकान्तरस्याऽनपेक्षा)।अनसूयेति। ‘विषयात् पराङ्मुखस्य’इन्द्रियसूख-विमुखस्य ‘जनस्य’ अस्मादृशस्य अविज्ञातलोकाचारस्य (‘क्तस्य च वर्तमाने’ ३।६।६७ इति षष्ठी) ‘एतत्’सांसारिकाणां कीदृशम् आचरणम् आर्यं, कीदृशं वा अनार्यम् इति। ‘यदि’ इति (‘पक्षान्तरे

चेत् यदि च’ इत्यमरः)। ‘अपि’ इति गर्हायाम्। ‘न विदितं’ (‘मतिबुद्धिपूजार्थेभ्यश्च'३।२।८८ इति वर्तमाने क्तः) ‘नाम’ इति सम्भावनायां ‘तथापि’। (अपिरत्र समुच्चये) ‘तेनराज्ञा’ दुष्यन्तेन ‘शकुन्तलायां अनार्यम्’ आर्यविगर्हितम् ‘आचरितम्’ इति निश्चितम् एव।तदाचरितं तु परस्ताद् ब्यक्तीभविष्यति।

**123n.—1.अपटीक्षेपेण—**Either by sudden toss of the curtain,or without raising the scene (“The curtain should not open on anagitated person or a king.” Com.). This sort of stage direction denotes precipitate entrance on the stage which arises from fear,agitation &c. Exit or entrance must not be made, until somesuggestion of it, is conveyed to the audience. But entrance byअपटीक्षेप is allowed when any such previous suggestion cannot begiven. 2.०पराङ्मुखस्य—परा + अञ्च्+ क्विन् (‘ऋत्विग्-दधृक्-स्रग-दिग्-उष्णिग्-अञ्चु-युजिक्रुचाञ्च’ 3. 2. 59) = पराक् turned away, averse, पराक् मुस्वंयस्य स ‘पराङ्मुखः’—Lit. ‘with the face turned away from.’ Cf. ‘मातु र्न केवलं स्वस्याः श्रियोऽप्यासीत् पताङ्मुखः’—Ra. XII.13. For different use, vide Ra. X. 43; XIX. 38. M. Che’zy wrongly attributes this epithet as referring toकण्व। शकुन्तलायाम्—Note the locative of motive. 3.अनार्यम् **&c.—**Anasūyā is conscious of her ignorance regarding the affairs ofthe worldly people. She cannot judge whether the king’s actiontowards Śak has been good or orthewise, still this much can besaid that his action has not been worthy of an ‘आर्य’? Note that shedoes not say शाट्यम् or use some such expression. An आर्य is one whodoes his duty, ‘who is as good as his word’ (Vide 3n. 1). HenceAnasūyaā calls him ‘अनार्य’, as the king has not kept his word bysending a messenger to escort S’ak to his palace in the appointedtime. (VI. 12. Infra).**गुरवे—**46n. 2.

**Remark.—**The speech of Anasūyā will not be heard by thepupil on the stage.

अनसूया—पडिबुद्धाबि किं करिस्सं। ण मे उइदेसु बि णिअकरणिज्जेसु हत्थ-पाआ पसरन्ति। कामो दाणींसकामो होटु।जेण असच्च-सन्धे जणे सुद्ध-हिअआ पिअसही पदं कारिदा [प्रतिबुद्धापिकिं करिष्यामि। न मे उचितेषु अपि निज-करणीयेषु हस्तपादं प्रसरति। काम इदानींसकामो भवतु। येन असत्य-सन्धे जने शुद्ध-हृदया प्रियसखीपदं कारिता]।(स्मृत्वा) अहवा दुव्वाससो साबोएसो विआरेदि। अस्णहा कहंसो राएसितारिसाइं मन्तिअ एत्तिअस्सकालस्सलेहमेत्तंपि ण विसज्जेदि।[अथवा दुर्वाससः शाप एष विकारयति। अन्यथा कथं स राजर्षिः तादृशानि मन्त्रयित्वाएतावतःकालस्य लेख-मात्रमपि न विसर्जयति]। (विचिन्त्य) ता इदोअहिस्णाणं अङ्गुलीअअं से विसज्जेम। दुक्खसीले तबस्सिजणे को अब्भत्थीअटु।णं सहीगामीदोसोत्ति व्ववसिदा बि ण पारेमि पवास-पडिणिउत्तस्सताद-कस्सवस्सदुस्सन्त-परिणीदं आबस्ण-सत्तं सउन्दलं णिवेदिदुं।इत्थं गए अम्हेहि किं करणिज्जं[तत् इतः अभिज्ञानमङ्गुलीयकम् तस्मैविसृजावः। दुःखशीले तपस्वि-जने कःअग्यर्थ्यताम्। ननु सखीगामी दोष इति व्यवसितापिन पारयामि प्रवास-प्रतिनिवृत्तस्य तातकाश्यपस्य दुष्यन्त-परिणीताम्आपन्नसत्त्वां शकुन्तलांनिवेदयितुम । इत्थंगते अस्माभिः किंकरणीयम् ]।

Anasūyā—Although wide awake what shall I do? Not even for(my) usual (morning) duties, do my hands and feet move (freely).Let Cupid be content by whom, to an unsooth-fast person, (our)pure-minded dear friend’s steps were led. (Recollecting) Or is it theimprecation of Durbāsā that is working change. Otherwise howdoes that royal sage, having assured us in that way,not sendeven a letter for such a (long) time? (Musing) We should,therefore, send him the keepsake-ring from here. But who amongstthese hermits, inured to hardship, is to be requested (to go as amessenger)? Because the blame is attributable to (our) friend, I

am indeed unable, though I have made up mind, to report S’akuntalā,as married to Duṣyanta and enciente, to father Kāśyapa who hasreturned from his sojourn. Under such circumstances what is to bedone now?

V. L.—‘निज०’—R V. M. ‘प्रभात०’—B. S has simply ‘करणीयम्’।‘शुद्ध’—B. M. V. ‘शून्य’—R. S. ‘०शापः’—B. V. M. ‘०कोपः’—R. S.C has ‘निर्दुःखशीतले’ supported by the oldest B Mss.

अनसूयेति। ‘प्रतिबुद्धा’ सुप्तेरुत्थिता (कर्तरि क्तः)।‘उचितेषु’ अभ्यस्तेषु(‘अभ्यस्तेऽपि उचितं न्याय्यम’ इति यादवः) ‘निजकरणीयेषु’ प्रात्यहिकेषु पुष्प-चयनादि-व्यापारेषु। ‘हस्तपादं’ (प्राण्यङत्वात् द्वन्द्वे एकवद्भावः २।४।२) ‘न प्रसरति’ प्रवर्तते।‘कामः’ मन्मथः ‘सकामः’ सफल-कामः। ‘येन’ कामेन ‘शुद्धं’ व्याजशून्यं’ ‘हृदयं’यस्याःतादृशीसरलहृदया ‘सखी’ (‘ण्यन्ते कर्तुश्च कर्मणः’ इत्युक्तेःसखीइत्यत्र प्रथमा) ‘असत्य-सन्धे’असत्यप्रतिज्ञे (‘सन्ध्या प्रतिज्ञा मर्यादा’ इत्यमरः। ‘आतश्चोपसर्गे’ ३।३।१०६ इति अङ्)‘पदं’ स्थानं(‘पदं’ व्यवसित-त्राण-स्थान-लक्ष्माऽङ्घि-वस्तुषु’ इत्यमरः) ‘कारिता’ प्रापिता। ‘स्मृता’दुर्वाससः शापवृत्तान्तं विभाव्य। ‘विकारम्’ अन्यथाभावं करोति इति विकारयति’ [‘तत् करोति तदाचष्टे’, गः—३।१।२५ इति णिच्। तथाचोक्तं “सतत्त्वतोऽन्यथा प्रथा विकारइत्युदाहतः। अतत्त्वतोन्यथा प्रथा विवर्त इत्युदीरितः’। ‘अन्यथा’ दुर्वासश्शापविकाराभावे स’राजर्षिः’ दुष्यन्तः ‘तादृशानि मन्त्रयित्वा’ दिनत्रयमध्ये त्वाम् हस्तिनापुरे नेष्यामि इति कथयित्वा’एतावतः’ सुदीर्घस्य ‘कालस्य’ (विवक्षया ६ष्ठी) ‘लेखमात्रमपि एकामपि लिपिकाम्, काकथा नेतृजनप्रेषणानाम्। ‘न विसर्जयति’ स्वनगरात् अत्राश्रमे प्रेरयति। [‘रामो राज्यमकारयत्’ इतिवत्स्वार्थे णिच्] तन्मन्ये मुनेः शाप एव एतादृक् विम्मरणहेतुः। ‘तत्’ तस्मात् हेतोः शापनिवारणाय इत्यर्थः। ‘तपस्विजने’ तापस-समूहानां मध्ये इत्यर्थः (‘यतश्च निर्धारणम्’ २।३।३१इति सप्तमी) ‘दुःखं’ कठोरम् उपवासादिकम्’शीलयति’ नियतम् आचरति अभ्यस्यति इतियावत् यः तादृशे, (“शीलिकामिभक्ष्याचरिभ्यो णः, पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वञ्च वक्तव्यम्” इति काशिका३ २।१) ‘कः’ वा जनः ‘अभ्यर्थ्यताम्’ राजसमीपे गमनाय अस्माभिः प्रार्थ्यताम् [‘न कोऽपितत्र गच्छेत्’ इति काकुः]। ‘सखीगामी’ शकुन्तलागतः ‘दोषः’ कथमज्ञातशीले जने शकुन्तलाआत्मानमर्पितवतीदोषस्तस्या एव ‘इति’ हेतोः ‘तातकाश्यपस्य’ [“पूज्ये पितरि पुत्रे च

तातशब्दः स्मृतीवुधैः” इति केशवः। सम्बन्धविवक्षया षष्ठी]। निवेदयितुं’व्यवसिता’सचेष्टा अपि [व्यवपूर्वात् स्यतेः अकर्मकात् कर्तरि क्तः ३।४।७२ स्त्रियां रूपम्] ‘आपन्नसत्त्वाम्’गर्भिणीम इत्यर्थः (‘आपन्नसत्त्वा स्याद् गुविण्य् अन्तर्वत्नीच गर्भिणी’ इति रघुटीकायां मल्लिनाथाः३।९) ‘निवेदयितुं न पारयामि’ शक्नोमि तत्‌क्रोधस्यैव सम्भवादित्याशयः।

124n.—1. उचितेषु—(Com.) Cf. Ra. I. 50; III. 54., S’PB.XXII. 55 ; उचित—Due, proper (K); प्रसरति—Cf. ‘न ममेदृशे प्रस्तावे हस्तंप्रसरतिं—Rat. IV. **काम इदानीं&c.—**Cupid is notorious for his takingdelight in misleading the innocent girls in their love-affairs, alsoin frustrating the desires of the lovers. Cf. “अलब्धफलनीरसं मग विधायतस्मिन् जने, समागम-मनोरथं भवतु पञ्चबाणःकृती’—Vik. II. 11.‘चन्द्रो!चण्डाल!कृतार्थोऽसि’—Kād. p. 619. “तत् सुष्ठ खल्वेवमुच्यते-कामोवाम इति’—MK. V.“अहोकामस्य वामत्वं”&c.—Rām IV. 1. 68.2.**सखीपदं कारिता—**Cf. ‘धर्मेणापि पदं शर्वे कारिते पार्वतींप्रति’—Ku. VI. 14.; ‘इरावती—हञ्जेपश्य,कारितैव वकुलावलिकया एतस्मिन् पदं मालविका’—Māla. III. ‘भवतु पंचवाण-सुखीपदंकारिता’—Vik. II. ‘पदम+ कृin the causalmeans"to causeto have dealings or transactions with,” “to cause to apply oneself to,"’to cause to take up a station,’ whence may easily flow theinterpretation ‘made to trust’—M.3. लेख-मात्रमपि—Leavingaside the question of sending men to escort S’ak to his capital, theking is not despatching a letter even (S’ak VI. 12). 4. **एतावतःकालस्य—**Implies that a long time intervenes between the actions of the prelude and the main scene. ‘आपन्नसत्त्वाम्’ also corroboratesthis. According to PP, S’ak is now in the seventh month of herpregnancy. Cf. ‘अतः तां सप्तमे मासि गर्भे स्फूर्तिमुपेयुषि’ &c. विकारयति—causes a change in the feeling (Com. & 108n. 9.) 5. विसृजावः

—Mark the dual number here. This is because Anasūyā thinksthat Priyaṁvadā though absent, will not disagree to her proposalas it is only benefical to S’ak. 6. दुःखशीले &c.—’Hard to please, bad-tempered, irritable’—AD; Ra. III. 6. The ascetics havealways to perform daily duties and undergo various hardships. So practically they have no time (UC. I). Even if they have, Iwould not like to impose an additional trouble upon them with arequest to escort S’ak to the king’s place. Besides I doubt whetherill-tempered as they are, they will at all be suitable messengers inlove affairs. ‘शृंगाररसानभिज्ञे………परिमिताहारादिक्लिष्टे’—S’. Note thatAnasūyā is quite right in her conjectures as will be corroboratedby the conduct of शार्ङ्गरव in Act. V. तपस्वि- जने—has निर्धारणे ७मी।For similar construction, Cf. ‘पौरे जानपदे राजन्, न पश्यामि कञ्चित् यो नशोचति ते सुतम्ं—Rām. 7. आपन्नसत्त्वां—218n. 6. Cf. ‘सममापन्नसत्वा स्ता रेजुः’—Ra. X. 59; MN on Ra.III. 9. 8. सखीगामौ दोषः—refers to S’ak’s not properly receiving the great sage Durbāsās, which gives rise to the imprecation, and forgetfulness on the part of the king.Anasūyā is afraid of making a clean breast of the whole affair toKaṇva, lest he would become angry with S’ak for her negligenceपारयामि—is either the casual of ‘पृ’ meaning ’to conduct across,‘‘bring over’, ‘accomplish’ * * and thence ’to be able’, or is a nominalform (नामधातु) from पार, ’the opposite bank (of a river), ’the otherside’, ’the end’—M.

(प्रविश्य) प्रियंवदा (सहर्षम्)—सहि, तुवर तुवर सउन्दलाए पत्थाणकोदुअं णिव्वत्तिदुं[सखि, तरस्व तरस्व शकुन्तलायाः प्रस्थान-कौतुकंनिर्वर्तयितुम् ]।

(Entering) Priyaṁvadā (With joy)—Make haste, friend, makehaste, to perform the festive solemnities at Śakuntalā’s departure.

अनसूया (सविस्मयम्)—सहि, कहं एदं [सखि, कथमेतत्]।

Anasüyā (With astonishment)—How’s that, friend?

प्रियंवदा—सुणाहि। दाणिं एव सुह-सइद-पुच्छिआ सउन्दलासआसं गदम्हि [शृणु। इदानीं सुख-शयित-प्रच्छिका शकुन्तला-सकाशं गतास्मि]।

Priyaṁvadā—Listen! I went just now to Śakuntalā, to inquireif she had had a comfortable sleep.

अनसूया— तदो तदो [ततस्ततः] Anasūyā—Then, what next?

प्रियंवदा—दाव एणं लज्जा-वणद-मुहिं परिस्सजिअ सअं तादकस्सबेण एव्वं अहिणन्दिदं—दिट्टिआ धूमाउलिद-दिठ्ठिणोबि जअमाणस्सपाअए एव्व आहुदीणिपड़िदा। वच्छे! सुसिस्सपरिदिस्णाविअ विज्जाअसोअणिज्जासि संवृत्ता। अज्ज एव्व इसि-पड़िरक्खिदं तुमं भत्तुणो सआसंविसज्जेमित्ति [तावत् एनां लज्जाऽवनत-मुखींपरिष्वज्य स्वयंतात-काश्यपेनएवमभिनन्दितम्—दिष्ट्या धूमाकुलित-दृष्टेरपि यजमानस्य पावके एवा आहुतिःनिपतिता। वत्से!सुशिष्य-परिदत्ता इव विद्या अशोचनीयासि संवृत्ता। अद्यैव ऋषि-परिरक्षितां त्वां भर्तुः सकाशंविसर्जयामि—इति]। Priyaṁvadā—Just then, Father Kāśyapa himself,having embraced her, who had her face down-dropt for shame, greetedher thus:—Luckily, the offering of the sacrificer has fallen directlyinto the fire, though (his) eyes were troubled by reeks. My child!like knowledge imparted to a deserving student, you have becomeunregrettable. Even this very day (I) will send you to (your)husband’s place escorted by anchorites.

V. L.—‘प्रच्छिका’—V. S. ‘oपृच्छिका’—R. ‘सुखसुप्तिका-प्रच्छन-निमित्तम्—B.‘सुखशयितुं प्रष्टुम्’—M. R & S omit ‘स्वयं’before तातकाश्यपेन। ‘धूमाकुलित’—R.V. ‘धूमोपरुद्ध’—B. M. ‘धूमावरुद्ध’—S. ‘प्रतिरक्षिताम्’— M. ‘रक्षिताम्’—R. S. ‘परिगृहीताम्’—S.B.परिरक्षितां—H.S.

** प्रियंवदेति**। ‘कौतुकम्’ पारम्पर्या-गतमङ्गलं[‘कौतुकं नर्मणीच्छायाम्‌ उत्सवे कुतुके मुदि। पारम्पर्यागतख्यातमङ्ग- लोद्वाह-सूत्रयोः’ इति हैमः] ‘निर्वर्तयितुं संपादयितुं ‘तरस्व’। हर्षे आवेगे वा द्विरुक्तिः। प्रियंवदेति। ‘सुखेन शंयितं’ ‘यद्वा ‘सुखं’ सुखकरं ‘शयितं’ शयनं (भावे क्तः) इति ‘सुखशयितं’, तत्‌ पृच्छति इति ण्वुला [३ ३ १० ; ३१७५] सुख-शयित- प्रच्छिका, प्रातर्गत्वा रात्रौ तव सुखशयनं जातं, न वेति इति या पृच्छति सा ‘सुख-शयित-प्रच्छिका’ इत्युच्यते। प्रियंवदेति। ‘तावत्‌ इत्यवधौ, अवान्तरे इत्यर्थः। ‘परिष्वज्य’ वात्सल्यात्‌ आलिङ्ग्य ‘एवं’ वक्ष्यमाणप्रकारम्, ‘अभिनन्दितम्’ आनन्देन प्रशंसितम्। ‘दिष्ट्या’ इत्यानन्दे (‘दिष्ट्या समुपजोषं च दयानन्दे’ इत्यमरः)। ‘घूमेन आकुलिता’ कलुषीकृता ‘दृष्टिः’ नयनं यस्य तादृशस्य अपि ‘यजमानस्य’ ३।२।१२८ हीतुः ‘आहुतिः’ देवार्थं प्रक्षिप्तम् आज्यादिकं ‘पावकेः ३।१।१३३ यज्ञाग्नौ ‘एव,न तु भूम्यां निपतिता’। ममायासं विनापि त्वं महाप्रतापशालिनि सत्पात्रे पतितासि इत्याशयः [अत्र पावक-पातोचिताया आहुतेर्नान्यत्र पातात्‌ योग्य-कर्मणा प्रशंसितत्वेन समालङ्कारः। तथाचोक्तं दर्पणे-‘समं स्यादानुरुप्येण श्लाघा-योगस्य वस्तुनः’ इति। अप्रस्तुतप्रशंसा च]। अतएव ‘अशोचनीया असि’ न खैदकारणं भवसि। अनसूयकाय शिष्याय प्रतिपादितं वेदादिज्ञानं सुखसाध्यंभवति। त्वमपि तद्वत्‌ सत्पात्रप्रतिपादिता मम सुखकारणं भवसि। ‘विसर्जयामि’ प्रेरयिष्यामि इत्यर्थः [‘वर्तमानसामीप्येवर्तमानवद्वा’ ३।३।१३९ इति लट्। स्वार्थे णिच् ]।

125n.—1.तुवर तुवर—Extremely common. in Bhāsa-Dramas. कौतुकं—customary auspicious festive solemnities. Read’मङ्गलार्थंसुधा-गैरिक-लेपादि यत्‌ क्रियते तत्‌ कौतुकम्‌ उच्यते’—Cāritrabardhana. ‘वैवाहिकैःकौतुकसंविधानैः’—Ku. \/II.2; 25 ;Ra. IX. 53.‘अद्यैव कौतुकमंगलं कर्तव्यम्’—SV. Sometimes it means a ‘हस्तसूत्र’—Ku.V.66 ; Ra. VIII.1. 2सुख-शयित-प्रच्छिका— सुखशयित+ प्रच्छ+ ण्वुल्कर्तरिस्त्रियाम्। “ण्वुल्” by “तुमुन्‌-ण्वुलौ क्रियायां क्रियार्थायाम्‌” 3. 3. 10 ; 3175. Cf. “कृष्णं द्रष्टुंगच्छति, कृणंदर्शको गच्छति”—Prabhā.R’s'०पृच्छिका’ is bad, as ‘ग्रहिज्या’—&c.6.1.16 dose not apply here.G’s"सुखशयितस्यपृच्छा यस्याः सा

सुखशयित-पृच्छिका। संज्ञायां कन्, कात् पूर्वस्येकाः” is ‘चिन्त्य’, as व्यधिकरण बहुव्रीहिis not sanctioned by Patañjali—‘समानाधिकरणानां बहुव्रीहिः * * * व्यधिकरणानांमा भूत्’—MBh. Cf. ‘भृग्वादीन् अनुगृह्णन्तं सौखशायनिकान ऋषीन्’—Ra. X. 14;‘सौखरात्रिक’—JH. IV. 49; ‘सौस्नातिकः’—Ra. VI. 61. 3. दिष्ट्या—95n. 1. ‘दिष्ट्यासोऽयं महाबाहुः अञ्जनानन्दवर्धनः’—UC. 1. 32. 4. सुशिष्य-परिदत्ता &c.—Knowledge should always be imparted to a deservingstudent. Cf. “विद्या ह वै ब्राह्मणमाजगाम तवाहमस्मि, त्वंमां पालनायर्हते मानिने नैवमादा गोपाय मां श्रेयसी तथाहमस्मि”—Chhāndogya Brāhmaṇa. ‘विद्या ब्राह्मणमेत्याह सेवधिस्तेऽस्मि रक्ष माम्। असूयकाय मां मादा स्तथा स्थात् वीर्यवत्तमा’—MS. II. 113,114. ‘प्रशान्तचित्ताय जितेन्द्रियाय प्रक्षीणदोषाय यथोक्तकारिणे। गुणान्वितायाऽनुगताय सर्वदाप्रदेयमेतत् सकलंमुमुक्षवे’— Vedāntasāra, 27. ‘अवन्ध्ययत्राश्च बभूवुरत्र ते, क्रिया हिवस्तूपहिता प्रसीदति’—Ra. IV. 29. “देवी—यदा पूर्नमन्दमेधाः शिष्या उपदेशंमलिनयति तदाचार्यस्य दोषोनु”॥ “राजा— * * * विनेतुः अद्रव्यपरिग्रहोपि बुद्धिलाघवं प्रकाशयति”—Mālā. I. ‘नाद्रव्ये निहिता काचित् क्रिया फलवतीभवेत्। नव्यापारशतेनापि शुकवत् पाठ्यते वकः’— Hit.; UC. II. 4. Nirkuta of Yāska.II. 3-4, 14. KP. I. 10 & 11; 26, 16 ; AR. II. 10 ; PP. II. 27, 10—II.

अनसूया—अह केण सूइदो ताद-कस्सबस्स वुत्तन्ती[अथ केन सूचितस्तातकाश्यपस्यवृत्तान्तः]।Anasuyā—But by whomwas the matterreported to father Kāśypa?

प्रियंवदा—अग्गि- शरणं पविट्ठस्स सरीरं विणा छन्दोमईए वाणिआए[अग्गि-शरणं प्रविष्टस्य शरीरं विना छन्देमय्या वाण्या]।Priyaṁvadā—By anincorporeal metrical speech, when he was entering the sanctuary of fire.

अनसूया (सविस्मयम्)—कहेहि [कथय]।Anasūyā (With wonder)—(Do) tell (it).

** प्रियंवदा** (संस्कृतमाश्रित्य)—

दुष्यन्तेनाहितं तेजो दधानां भूतये भुवः।

अवेहि तनयां ब्रह्मन्नग्नि-गर्भां शमीमिव॥४॥

(श्लोक)

Priyaṁvadā (Employing Sanskirt)—Know, O Brāhmin! thatlike a Śamī tree, holding fire within, (thy) daughter holds for thegood of the world, the energy deposited by Duṣyanta.

अनसूया (प्रियंवदामाश्लिष्य)—सहि, पिअं मे, पिअं मे। किन्तु अज्जएव्व सउन्दला णीअदित्ति उक्कण्ठा-साहारणं परितोसं अणुहोमि[सखि, प्रियं मे, प्रियं मे। किन्तु अद्य एव शकुन्तला नीयते इति उत्कण्ठा-साधारणम्परितोषम् अनुभवामि]। Anasūyā (Clasping Priyaṁvadā)—Friend,(that’s really) a sweet news to me. But even today S’akuntalāis being taken away, so I feel joy in common with uneasiness.

प्रियंवदा—सहि, वअं दाव उक्कण्ठं विणोदइस्सामो। सातबस्सिणीणिव्वुदा होदु [सखि, आवां तावदुत्कण्ठां विनोदयिष्यावः। सा तपस्विनीनिर्वृता भवतु]। Priyaṁvadā—Friend, we will (somehow) console our uneasiness. Let that poor creature be sated.

V. L.— B has ‘पुनः’ for ‘अथ’।‘सूचितः’—R. V.M. ‘अख्यातोऽयम्’—S. B. ‘छन्दोमय्या’—R. B. V. M. ‘छन्दोवत्या’—S.‘वाण्या’—R. V. S.‘वाचा’—M. B. ०साधारणं परितोषमनुभवामि’—R. V. B. M. ०साधारणः मे
परितोषः’—S.

प्रियंवदेति। ‘शरीरंविना’ अशरीरिण्या ‘छन्दोमय्या’ श्लोकरूपया ‘वाण्या’ गीर्वाण्यासंस्कृत-वाचा। ‘अग्निशरणं’ त्रेताग्नि-गृहं[‘शरणंगृह-रक्षित्रोः वध-रक्षणयोरपि’ इतिमेदिनी] ‘प्रविष्टस्य’ कण्वस्येति सम्बन्धः। प्रियंवदेति। ‘संस्कृतम् आश्रित्य’ अवलम्ब्यदेवभाषया इत्यर्थः। [तथाचोक्तं मातृगुप्तचरणैः—‘योज्यंविदूषको-न्मत्त-बाल-तापस-योषिताम्।नीचानां षण्डकानाञ्च नीचग्रहविकारिणाम्। विद्वद्भिः प्राकृतं कार्यं, कारणात् संस्कृतं क्वचित्’।

अत्र तु अशरीरिण्याः वाचोऽनुवाद एव कारणम्। यथास्थितस्यैव अनुवादः। स च संस्कृतमन्तरेण न सम्भवति इति संस्कृताश्रयणम्]। दुष्यन्तेति। ‘ब्रह्मन्’! हे विप्र (‘ब्रह्माविप्रः प्रजापतिः’ इत्यमरः) महाराजेन ‘दुष्यन्तेन आहितम्’ निहितं निषिक्तम् इति यावत्(‘आहितं निहितं न्यस्तम् आरोपितमिति स्मृतम्’ इति हलायुधः) ‘तेजः’ शुक्रः वीर्यं [‘तेजः प्रभावे दीप्तौ च बले शुक्रेऽपि’ इत्यमरः) ‘भुवः’ पृथिव्याः’भूतये’मङ्गलाय [‘भूतिःभस्मनिसम्पत्ति–हस्ति-शृङ्गारयोः स्त्रियाम्’ इति मेदिनी)। अनेन अस्य भावि-चक्रवर्तित्वंध्वनितम्]‘दधानां’ धारयन्तीं’तनयां’ शकुन्तलाम् ‘अग्निः गर्भे’ यस्याः [‘गड्वादेः परा सप्तमी वाच्या’वाः—८९८ इति सप्तम्यन्तस्य परनिपातः]। तादृशींपावनीं’शमीमिव अवेहि’ जानीहि।[उपमानुप्रासौ। अनेन मार्गलक्षणम् अङ्गम् उपक्षिप्तम्। तल्लक्षणंयथा दर्पणे—‘तत्त्वार्थकथनं मार्गः’। श्लोको वृत्तम्]। अनसूयेति। ‘उत्कण्ठया’ दुःखेन (‘रागे तुअलब्ध-विषये वेदना महतीतु या। संशोषणीतु गात्राणां तामुत्कण्ठां विदुर्वुधाः’) ‘साधारणं’ समानं(‘साधारणं तु सामान्यम्’ इत्यमरः) ‘परितोषम्’ आह्लादम् ‘अनुभवामि’। शकुन्तलाया विरहे उत्कण्ठा, स्वामिसम्मिलने सन्तोष इति युगपद्बयम्। प्रियंवदेति। ‘सा तपस्विनी’अनुकम्पार्हा (‘तपस्वी तापसे, चानुकम्प्येत्रिषु’ इति मेदिनी) ‘निर्वृता’ पतिसंयोगेन सुखिता।

**126n.—1. अग्नि-शरणं—**The sanctuary of three fires. MS. IV. 58; 134n. 5. “Fire is an important object of veneration withthe Hindus, almost as much so as with the ancient Persians. Perhaps the chief worship recommended in the Vedas is that of Fire and theSun”—M. Cf. त्रेताग्निधूमानि- न्द्यकौर्तेः”—Ra. XIII. 37; MS. II. 43, 231;III. 81, 84, 85, 171, 212; IV. 38. 41, Indian Wisdom—P. 197-198. 2. संस्कृतमाश्रित्य—The usual rule is ‘स्त्रीषु मा प्राकृतं वदेत,‘but ‘संस्कृतंसंप्रयोक्तव्यंलिङ्गिनीषु उत्तमासु च’—SD, ‘उत्तमासु उत्कृष्ट-जातीयासु नारीषु संस्कृतंकविना यथेच्छं सम्प्रयोक्तव्यम्’—HS. ‘कार्यतश्चोत्त- मादीनां कार्योभाषाविपर्ययः’—SD. Ch. VI; also Com. Thus वसन्तसेनाin MK. IV speaks inSanskrit, so does मैत्रीin PC. IV. Again सूत्रधारin MK speaks a few sentences in प्राकृतlike an inferior character. In the quarrel between

वीरक and चन्दनक (in MK. VI), there is भाषाव्यत्यय in the speech ofचन्दनक। 3. तेजो दधानां— आत्मनेपद is here irregular as the क्रियाफलbenefits the earth and not the agent. Cf. Ra. VI. 75; MD. 45.अवेहि=अव+ इ (लोट् हि)=अव +एहि। पररूप एकादेश by ‘ओमाङोश्च'6. 1. 95 bars the वृद्धि by ‘एत्येधत्यूठ्सु’ 6. 1. 89 ‘पुरस्तादपवादा अन्तरान् विधीन्वाधन्ते, नोत्तरान् इति न्यायेन (T) इयं वृद्धिः ‘एङि पररूपम्’ 6. 1. 94. इत्यस्य बाधिका,न तु ‘ओमाङोश्च इत्यस्य’—BD ; 138n. 1. 4. अग्नि-गर्भांशमीमिव—The S’amī tree is a kind of thorny acacia (Acacia Suma) and issupposed to contain fire. Agni at the request of God, took inhimself the lustre of S’iva but later on being unable to brook the sulphuric action of तेजस्, he first of all entered into water to allaythe terrible heat. He however was reported to the Gods by a frogwho was much troubled by the intense heat generated by the presenceof Agni. [“रसातलतले देवा वसत्यग्निरिति प्रभो। सन्तापादिह संप्राप्तः पावकप्रभवादहम्’ २४]।

The fire, then, fled inside the Aśvatha tree, and cursed the frogto be bereft of the sense of taste. His new abode also was reportedto by an elephant, who was also similarly cursed to have his tongueturned back. [‘प्रतीपा भवतां जिह्वा भवित्रीति भृगुद्वह’, ३६।] Next Agnientered into the S’ami tree but this time also his presence wasmade known to the gods by a parrot as a consequence of which itlost its power of speech by the malison of Agni. ‘शशाप शुकमग्निस्तु वाग्विहीनोभविष्यसि * * * तत्रः प्रभृति चाप्यग्निः शमीगर्भेषु दृश्यते)। The gods discoveredhim in the S’amī tree, which they thenceforth rendered sacred andmade his permanent abode.—Mahā. अनुशासनपवं—Ch. 85. P. 1947.(B. Ed.). For a different story Vide शल्यपर्व Ch. 48,सारस्वतोपाख्यन S’l. 12-18. also Ādi.Ch. VI. (पोलमपर्वणि अग्निशापे षष्ठः अध्यायः)M has aquite different myth q. v. Also S’ak. II. 7; Ra. III. 9. “By this

it was indicated that S’ak would have a son equal to Agni in glory”—S’. 5. उत्कण्ठा &c.—उत्कण्ठा = solicitude (Com). Generallyसाधारणम् means common to two or more. 103n. 6. Here it means’mixed with’, ‘co-extensive with’. For this sense cf. ‘वीजस्य सहि संसुप्तःश्वास-साधारणाऽनिलैः’—Ku. II. 42. परितोषम्—S’ak. I. 2; Ra. IX. 92. 6. तपस्विनी—Poor creature.Ordinarily the word तपस्वी means ahermit, who is necessarily a very poor man, depending upon othersin all respects. Hence secondarily it has the sense of “one who isin need of help”, or ‘deserving pity’ (वराक).

अनसूया—तेण हि एदस्सिंचूद-साहावलम्बिदे णारिएर-समुग्गएएतस्णिमित्तं एव्व कालन्तर-क्खमा णिक्खित्ता मए केसर-मालिआ।ता इमं हत्थ-सस्णिहिदंकरेहि।जाव अहंपि से गोरोअणातित्थमित्तिअ दुव्वा-किसलआइं त्ति मङ्गल-समालम्भणाइं विरएमि[तेन हि एतस्मिंश्चूत-शाखावलम्बिते नारिकेर-समुट्गके एतन्निमित्तमेव कालान्तर-क्षमा निक्षिप्तामया केशर-मालिका। तदिमां हस्त-सन्निहितां कुरु। यावत् अहमपि तस्यै गोरोचना तीर्थमृत्तिका दूर्वा-किसलयानि इति मङ्गल-समालम्भनानि विरचयामि]।

Anasūyā—And so, for this very purpose a festoon of Vakula,suited to endure the lapse of time, was placed by me, in this mango-bough-suspended cocoa-casket. So get it near (my) hand, whilstI too get ready for her auspicious decorations such as yelloworpiment, sacred earth and sprouts of Dūrvā-grass.

** प्रियंवदा—तह करीअदु** [तथा क्रियताम्]। (अनसूया निष्क्रान्ता। प्रियंवदानाट्येन सुमनसो गृह्णाति)।Priyaṁvadā—So be it done. (Exit AnasūyāPriyaṁvadā gesticulates taking of the flowers).

(नेपथ्ये)—गौतमि, आदिश्यन्तां शार्ङ्गरवमिश्राः शकुन्तलानयनाय।

(In the tiring room)—Gautami, bid Śārṅgarava and others(get ready) for escorting S’akuntalā.

प्रियंवदा (कर्णंदत्त्वा)—अणसुए, तुवर तुवर। एदे क्खु हत्तिणाउरगामिणो इसीओ सद्दाबीअन्ति [अनसूये, त्वरस्व त्वरस्व। एते खलु हस्तिनापुरगामिनः ऋषयः शब्दाय्यन्ते]।

Priyaṁvadā (Leaning her ear)—Be quick, Anasūyā, be quick;here indeed the Hastināpura-going sages are being called.

(समालम्भन-हस्ता प्रविश्य)। अनसूया—सहि, एहि। गच्छ म्ह [सखि, एहि गच्छावः]। (परिक्रामतः)। Anasūyā (Entering with decorations inhand)—Come friend, let’s go. (This said, both turn round).

V. L.—‘तदिमां’—R. V. B. M. ‘त्वां त्वम्’—S. ‘०मालिका’—R. V. M.‘०गुण्डा’— S. B. ‘हस्तसन्निहितां’—R. V. M. S.‘पद्मपत्रसङ्गतां’—B. ‘मृगरोचनांतीर्थमृत्तिकाम् इति ०समालम्भनानि’—R. V. M. गोरोचनां *****०समालम्भनम्’—B. ‘गोरोचना तीर्थभृत्तिका * इति ०समालम्भनानि’—S.‘शार्ङ्गरवमिश्राः’—R. V. M. ‘शार्ङ्गरर-शारद्वतमिश्राः’ —B. S. C. ‘शब्दाय्यन्ते’—V. M. ‘शब्दायन्ते’—S. B.

अनसूयेति। ‘चूतस्य’ आम्रस्य ‘शाखायां’ विटपे ‘अवलम्बिते’ अवस्थापिते’नारिकेरः’ नारिकेलः [इति शब्दरत्नावली] तस्य ‘समुद्नके’ सम्पुटके [खोल्इति भाषा]‘एतस्मिन् निमित्तमेव’ प्रस्थान-कौतुकम् सम्पादयितुमेव ‘मया कालान्तरक्षमा’ कालापगमेऽपिअम्लाना, चिरकालस्थायिनी इत्यर्थः (‘ईक्षि-क्षमिभ्यां च’, वाः—२९१३ इति णः प्रत्ययः) ‘केशर-मालिका’ वकुल-माला ‘निक्षिप्ता’ न्यस्ता। ‘तत्’ तस्माद् हेतोः ‘इमां’ ‘मालिकां’‘हस्तस्य सन्निहितां कुरु’ हस्तेन गृहाण इत्याशयः। ‘यावत्’ इत्यवधौ। ‘गोरोचना’स्वनाम-ख्यात-पीत-द्रव्यविशेषः। ‘तीर्थमृत्तिका’ पुण्य-क्षेत्रानीता मृत्तिका ‘दुर्वाणां किसलयानि’अङ्कुरा ‘इति’ (निपातेन अभिहितत्वात् प्रथमा)—‘मङ्गलार्थानि’ मङ्गलजनकानि ‘समालम्भनानि’अलंकरणानि (‘समालम्भनम् आलेपे तिलकेऽलंकृतावपि’ इति राघवधृतः यादवप्रकाशः) ‘विरचयामि’ एकत्र करोमि इत्यर्थः। नेपथ्य इति। ‘शकुन्तलायाः नयनं’ पतिगृहप्रापणम्। तस्मै इति तादर्थ्ये ४र्थी। प्रियं वदेति। ‘हस्तिनापुर-गामिनः’ इत्यत्र’कुमति

‘च’ ८।४।१३ इति सूत्रस्य नावसरः। ‘गामिन्’ इति शब्दस्तु क्षुभ्रादिषु पठितव्यः सूत्रकृता’प्रष्टोऽग्रगामिनि’ इति सूत्रे तथैव ज्ञापितत्वात्। क्षुभ्रादिराकृतिगणः। अतश्चोक्तं वामनेन’अविहित-लक्षणः णत्व-प्रतिषेधः क्षुभ्रादिषु द्रष्टव्यः’ इति] ‘ऋषयः शब्दाय्यन्ते’आहूयन्तेगौतम्या इति शेषः। प्रविश्येति। ‘समालम्भनं हस्ते’ यस्याःसा [‘गड्वादेः परा सप्तमी वाच्याः'८९८ इति सप्तम्यन्तस्य परनिपातः। गड्वादिराकृतिगणः। काशिकाकार-मते तुएतादृशाः सप्तम्यन्तस्य परनिपाताः"वाऽऽहिताग्न्यादिषु २।१२।१९ इति सूत्रेणैवसिद्धाः। आहिताग्न्यादेराकृतिगणत्वात्]।

**127n.—1. नारिकेर-समुद्गके &c.—**नारिकेर=Cocoanut = नारिकेलCf. ‘बालस्य नारिकेलस्य जलं प्रायो विरेचनम्’—Rājaballava. ‘नारिकेलसमाकाराःदृश्यन्ते हि सुहृज्जनाः’—Hit. समुद्नकः—a casket. “समुद्नःसंपुटो क्षेयः”—Hal. समुद्गच्छति इति सम+उद्+गम+ड [‘अन्येष्वपि दृश्यते वाः—३।२।४८] स्वार्थं कन्—BhD. In fact there is no general rule for स्वार्थे कन्। But this isinferred from ‘न सामि वचने’ V. 4. 5.Read—“केन पुनः स्वार्थिकः कन्विहितः। एतदेव ज्ञापकंभवति स्वार्थे कनिति”—KV; T. 2077. In Prosody,however, समुद्नक means an artificial stanza, the two halves of whichexactly correspond in sound, though they differ in meaning. Cf.“स्यन्दना नो चतुरगाः सुरेभा वाविपत्तयः। स्यन्दना नो च तुरगाः सुरेभवा विपत्तयः”—Ki.XV. 16. केशर-मालिका—An auspicious Vakula-garland as describedin Ra. Cf. ‘तया स्रजा मङ्गलपुष्पमय्या’—VI. 84. 2. गोरोचना—Kālialways writes ‘गोरोचना’ and never ‘मृगरोचना’ (R). Vide Vik. IV. 36 ; V.18; Ku VII. 15 ; 17. It is prepared from the bile or urine of a cow oris found in its head, and is used as a medicine, a yellow dye or a perfume. ‘स्वनामख्यात-पीतवर्णद्रव्यम्। तत् तु गोमस्तक-शुष्क-पित्तम्’—Kalpa.—“विशोषयेत्वस्तिगतं सशुक्रं मूत्रंसपित्तं पवनं कफं वा। तदाश्मर्युपजायते च क्रमेण पित्तेष्विव रोचना गोः”—Mādhava Kara. So reject मृगरोचना। 3. समालम्भनानि—सम्+आ+ लभ्+ल्युट करणे। [नुम् by ‘लभेश्च’ 7. 1. 64. ‘लभेश्चअदादौ प्रत्यये शब् लिट्वर्जिते

नुमागमो भवति”—KV] decorations. (Com.) 4. विरचयामि—The following list of auspicious articles is presented at the time of departure—“दुग्धञ्च रोचनामाज्यममृतं पायसं तथा। शालग्रामं पक्वफलं स्वस्तिकं शर्करां मधु॥मार्जारञ्च वृषेन्द्रञ्च मेघपर्वतमुषकम्। मेघाच्छन्नस्य च रवेरुदयंचन्द्रमण्डलम्। कस्तुरींकज्जलं तोयं हरिद्रां तीर्थमृत्तिकां। सिद्धान्नंसर्षपं दूर्वां विप्रवालञ्च वालिकाम् &c.—BrP.5. शार्ङ्गरवमिश्राः—7n, 1, or say ३या समास, Śāraṅgarava and others,6. हस्तिनापुर-गामिनः—हस्तिनापुरं गामिनः इति २या तत्पुरुषः by the Vārt.‘गम्यादीनामुपसंख्यानम्’ 2. 1. 24. ‘गम्यादयश्च प्रयोगतः ज्ञेयाः’—T. The city ofहस्तिनापुरम् [according to HV & Purāṅas; ‘हस्तिनपुरम्,’ ‘हस्तिनीपुरम्’—H.‘हास्तिनपुरम्’—Mahā] was founded by Hastī, the 7th king fromDuṣyanta (दुष्यन्त> भरत> वितथ> मन्यु>बृहदिषु> सुहोत्र> हस्ती)। —HV. Pitṛkalpa. Ch. 20; (VaP. Ch. 99; 165 & VP. IV. Ch. 18.)Mahā I. 94 makes हस्ती the great-grand-son of Bharata (दुष्यन्त-भरत-भूमन्यु-सुहोत्र-हस्ती)। Thus the mention of हस्तिनापुरम् before the birthof the future generations of Duṣyanta, gives rise to anachronism. Ourpoet perhaps has used this name as it was quite wellknown to thepeople of his time. This compound-word involves knotty points of णत्वविधि। The उत्तरपद ‘गामिन्’ contains a letter ofकवर्ग, followed by ‘र’ in the पूर्वपद, therefore ‘न’ of the last membermust be changed into cerebral ण by ‘कुमति च’ 8. 4. 13; 1056. But when Pāṇini himself uses dental ‘न’ in ‘प्रष्ठोऽग्र-गामिनि’ 8.3.92,the inference is this that ‘गामिन्’ at the final of a compoundis an exception to the rule “कुमति च”। In that case ‘०गामिन्’ maybe considered as belonging to क्षुभ्नादि class, although it is notactually mentioned in that list. For क्षुभ्नादि in आकृतिगण(Com.). Later grammarians, lexicographers and classical

writers approve of this view. ‘कथ’ प्र-पक्वानि फलानि, * * * अग्रगामिनी?क्षुभ्नादित्वात्’—Prabhā. P. 561. “* * * आत्मनेपदं स्यात्कर्तृ-गामिनि क्रियाफले”—SK. 2564.”* * * ञिचश्चधातोरात्मनेपदं स्यात्कर्तृ-गामिनि क्रियाफले”—SK. 2158. “कर्तृगामिन्येव फले आत्मनेपदं प्राप्तम्”—BM. 2688. “सर्वस्य प्रियभूताश्च ते नराः स्वर्ग-गामिनः”—Karmalocana.“विद्याविचारतत्त्वज्ञाः राज्ञः सन्मार्ग-गामिनः”—Devī-purāṇa. “मधुकरिके, विद्या-पार-गामिनाम्” &c.—Mālā. V, where K observes ‘विद्यापार-गामिनाम्अधौत-वेद-वेदाङ्गानाम्’। “वेदानां लेखकाश्चैव ते वै निरय-गामिनः”—PP. Ch. 34 ;Ibid II. 96. (16 times) ; स्वर्ग-गामिनः(31 times). Puruṣottama**Deva, author of त्रिकाण्डशेष, makes ‘सागर-गामिनी’ a synonym for ‘नदी’which again has been used by our poet. Cf. ‘महीधरं मार्गवशादुपेतंस्रोतोवहा सागर-गामिनीव”—Ra. VI. 52. where, MN has “सागर-गामिनी सागरगन्त्री”। ‘सेनाग्र-गामिनः’—Rām. V. 48.7; ‘निरय-गामिनः’—17, 36; ‘शीघ्र-गामिनः’—I.11. 24. Rājanirghaṇṭa gives ‘सागर-गामिनी’ a synonym for ‘सूक्ष्मैला’। Goicandra in his संक्षिप्तसारव्याकरण justifies the dental न by placing ‘गामिन्’ (in the उत्तरपद) in theयुवादि list. [Cf. ‘युवादेर्न’—Vārt. 1055.] Only VM holds a differentview, for VM cites ‘वृष-गामिणौ’ as an example of ‘कुमति च’। Vide KVunder 8.4. 13. But this is चिन्त्याः for in शिष्टप्रयोग’s never ‘ण’ is metwith in such cases. Besides most grammarians are against ‘ण’।At best we can somehow, justify ‘ण’ by having recourse to “ज्ञापक-सिद्धं नसर्वत्र”—T on 600, but dental न is undoubtedly better. Curiously enoughProf. G retains the reading ‘शकुन्तला अनुरूपभर्तृ गामिनी’ (Act. IV. P. 98.)with dental ‘न’, though in this connection he remarks “The reading

‘हस्तिनापुर-गामिनः’ found in almost all the printed texts is incorrect.“7. शब्दाय्यन्ते—शब्दंकरोति इति ‘शब्दायते’ with क्यङ् by ‘शब्दवैर-कलहाऽभ्र-कखमेघेभ्यः करणे’ 3. 1. 17; 2613. Next शब्दाय (नामधातु) + णिच् +लट् अन्तेकर्मणि=शब्दाय्यन्ते made to respond.

प्रियंवदा (विलोक्य)—एसा सुज्जोदए एव्व सिहा-मज्जिदा पड़िच्छिद-णीवार-हत्याहिं सोत्थि-वाअणिआहिं ताबसीहिं अहिणन्दीअमाणाचिट्ठइ सउन्दला।उपसप्पम्ह णं [एषा सूर्योदये एव शिखा-मज्जिता प्रतीष्ट-नीवार हस्ताभिः स्वस्ति-वाचनिकाभिः तापसीभिः अभिनन्द्यमाना तिष्ठति शकुन्तला। उपसर्पावएनाम्]। (उपसर्पतः)। Priyaṁvadā (Looking)—TherestandsŚakuntalā at the earliest sun-rise, bathed to the crown of (her)head and gratulated by the hermit-matrons, carrying wild-rice in(their) hands and uttering benisons upon her. Let’s go up to her.(They move near).

(ततः प्रविशति यथोद्दिष्ट-व्यापारा आसनस्था शकुन्तला)। तापसीनामन्यतमा—(शकुन्तलां प्रति) जादे, भत्तुणो बहुमाण-सूअअंमहादेई-सद्दं लहेहि[जाते, भर्तुर्बहुमान-सूचकं महादेवी-शब्दं लभस्व]। (Then enter S’akuntalā resting on a seat and engaged as described). One of the Hermitesses(To S’akuntalā)—My child, mayest thou obtain the title of"Great Queen”, indicative of the high esteem of (thy) husband.

द्वितीया—वच्छे, वीर-प्पसविणीहोहि [वत्से, वीर-प्रसविनीभव]।

Second—Child, mayest thou give birth to a hero.

तृतीया—वच्छे, भत्तुणो बहुमदा होहि [वत्से, भर्तुर्बहुमता भव]।(आशिषो दत्त्वा गौतमीवर्जं निष्क्रान्ता)। Third —Child, mayest thou be (thy)husband’s thought-much-of. (After bestowing blessing, exeunt a॥
save Gautamī).

V. L.— ‘शिखामज्जिता’—R. V. ‘शिखामार्जिता’—M.‘शिखामग्ना’—S.‘कृतमज्जना’—B. ‘प्रतीष्ट’—V. B. S. ‘प्रतिष्ठित’—R. M.

प्रियंवदेति। ‘शिखायाः’ चूडायाः’मज्जः’ (भावे घञ्) मज्जनं स्नानम् इति यावत्।तादृशः’शिखामज्जः’ अभ्यङ्गस्नानम् सञ्जातः अस्याः[इति तारकादिभ्यः इतच्५।२।३३]।‘प्रतीष्टाः’ मङ्गलार्थं गृहीताः ‘नीवाराःहस्ते’ यासां ताभिः। ‘स्वस्तिवाचनं’ माङ्गल्य-कर्मारम्भ-कालीन-मन्त्रोच्चारण-पूर्वक-तण्डुल-विकिरणम् [इति शब्दकल्पद्रुमे] तत् विधातुं प्रयोजनम्आसाम् इति स्वस्तिवाचनाः[‘पुण्याह-वाचनादिभ्यः लुग्वक्तव्यः’, वाः५।१।१११ इति छ-प्रत्ययस्यलोपः। ततः स्वार्थिक-कन्-प्रत्ययेन स्त्रियां स्वस्तिवाचनिका-पदं सिद्धम्] तादृशीभिः ‘तापसीभिःअभिनन्द्यमाना’ संस्तूयमाना ‘तिष्ठति’। शकुन्तलामिति। ‘बहुमानसूचकं’ बह्वादरव्यञ्जकं’महतीदेवी’ महिषी [‘देवी कृताभिषेकायाम्’ इत्यमरोक्तेः] इति ‘शब्दम्’ आख्यां ‘लभस्व’।द्वितीयेति। ‘वीरं’ (‘स्फायितञ्चि—‘उ १७८ इति अयतेः रक्, वि-भावश्च) प्रसूते या सा ‘वीरप्रसविनी’ (इनि—३।२।१५७)। आशिष इति। ‘गौतमींवर्जयित्वा’ इति’गौतमीवर्जम्’ (“द्वितीयायाञ्च” ३।४।५३ इति णमुल्।‘तत्र हि परीप्सायाम् इति प्रायिकम्’इति पदमञ्जर्यांहरदत्तमिश्राः)।

128n.—1. शिखा-मज्जिता—Cf. ‘शिरःस्नातजनैः’—*Rām. II. 7. 3.*On the eve of the performance of यात्रादिमङ्गलकर्म bathing is absolutelynecessary.Cf. ‘अस्नानस्तु पुमान्नार्हो जप्यादिहवनादिषु—Smṛti. **प्रतीष्ट &c.—**प्रति+ इष्+ क्त कर्मणि = प्रतीष्टःcarried. ‘प्रति+ इष्’ means “to carry”.Cf. ‘किं किं प्रतीष्य मन्त्रयसे’—PN. I; ‘सत्कारःसत्कारेण प्रतीष्टः’—SV. IV;‘प्रतीच्छे मां रत्नमालिकां’—MK. III;

I

87n. 5; Rām. IV. 10. 3. नीवार&c.—19n. 1. As to the carrying of नीवार (MS. VI.

I

6.) by thematrons, R remarks ‘शून्य-हस्तानाम् आगमनम् अनुचितम् इति नीवारा इत्याद्युक्तिः’but this is चिन्त्य, for the matrons carried particularly paddy as itis a sine qua non in the ceremony named स्वस्तिवाचन। In thisceremony paddies are sprinkled with some Mantras in the beginning

of that rite. “* * * स्वस्ति नो वृहस्पतिः दधातु’ इति पठित्वा तण्डुलान् विकिरेत्।प्रमाणं यथा व्यासः—‘संपूज्य गन्धपुष्पाद्यैः ब्राह्मणान् स्वस्ति वाचयेत्। धर्म्ये कर्मणि माङ्गल्येसंग्रामाऽङ्गुतदर्शने”—Kalp. P. 1843. स्वस्ति इत्यस्य वाचनम् स्वस्तिवाचनम्। स्वस्तिवाचनम् प्रयोजनम् आसाम् इति स्वस्तिवाचनाः। The tadhita-affix छ is elided bythe Vārt. “पुण्याह-वाचनादिभ्यः लुग्वक्तव्यः”—(Com.). Next स्वस्तिवाचना +कन् स्वार्थे। (127n. 1.) and the required form is obtained in thefeminine by ‘प्रत्ययस्थात् कात् पूर्वस्याऽत इट्, आप्यसुपः’ VII. 3. 44. In Vik. thejester is propitiated by a स्वस्तिवाचन consisting of मोदक शराव (dish of sweetmeats). 2.आसनस्था प्रविशति—86n. 3. 3.अन्यतमा—106n. 2. 4. महादेवी—देवी means a coronated queen (Com.),hence if the king confers the title of महादेवीon her who is not yet coronated, it would reflect his high esteem and regard. Cf. ‘अपरिमितगुणाकृष्टहृदयश्च अन्य-वनिता-दुर्लभेन * * * महादेवी-शब्देन परं प्रीतः प्रसादम् अकरोत्’—Kād. P. 658. Vide नाट्यशास्त्रम् Ch. 34. 5. वीर- प्रसविनी—अज+ रक+ = वीरः। तं प्रसूते इति वीर+ प्र+ सू+ इनि ताच्छिल्ये (स्त्रियाम्) =वीरप्रसविनी[‘जि-दृ-क्षि-विश्रीण्-वमाऽव्यथा-भ्यम-परिभू-प्रसूभ्यश्च’ 3.2.157.]। वत्से—

Originally the calf of an animal. Thence a term of endearment.6. बहुमता—

The Third matron wishes Śak the love of herhusband. (‘मतिः बुद्धीच्छयोः’ इति भानुजिधृतः कोषः)। (210n. 1.) 7.गौतमीवर्जं—

णमुल् is here anomalous, as गौतमीं वर्जयित्वा does notsignify परीप्सा or त्वरा (haste), so णमुल् by ‘द्वितीयायां च’ 3. 4. 53 isnot available. Some opine that the idea of haste is not imperativein the Sūtra, as Pāṇini himself has णमुल् in ‘अनुदात्तं पदमेकवर्जम्’ 6.1.58.where the idea of haste is absent, “इह द्वितीयास्थले त्वरायां नानुवर्तते इति केचित्,तेन ‘एकवर्जम्’ इति सिद्धति”—Prabhā ; (Com.). G suggests an alter-

native “यद्वागौतम्याः वर्जः वर्जनं यस्मिन् कर्मणि तत् यथा तथा इति बहुव्रीहिः” butsuch a व्यधिकरण-बहुव्रीहि is not sanctioned by Pāṇini. 125n. 2 ; Cf.‘अमन्त्रवर्जम्’—Ku.VIII. 72; ‘त्रयीवर्जम्’—UC. II.

सख्यी(उपसृत्य)—सहि, सुह-मज्जणं दे होदु [सखि, सुख-मज्जनं ते भवतु]।

Friends (Approaching)—Friend, a bath in happiness be yours.

शकुन्तला—साअदं मे सहीणं। इदो णिसीदह [स्वागतं मे सखीभ्याम्।इतो निषीदतम्]। Śakuntalā—Welcome to my friends.This way sit down.

उभे (मङ्गल-पात्राण्यादाय उपविश्य)—हला, सज्जा होहि। जावमङ्गल-समालम्भणं विरएम [हला, सज्जा भव। यावत् मङ्गल-समालम्भनं विरचयावः]।

Both (Taking up the propitiatory vase and sitting down)—Dear friend! be ready (now). (We) will just perform theauspicious decorations.

शकुन्तला—इदम्पि बहु मन्तव्वं। दुल्लहं दाणिं मे सही-मण्डणंभविस्सदि [इदमपि बहु मन्तव्यम्। दुर्लभमिदानींमे सखी-मण्डनं भविष्यति]। (इति वाष्पंविसृजति)। Śakuntalā—Even this (is) to be highly valued (to day).Henceforward decorations by (my) friends, will be rare occurrencefor me. (This said, she sheds tears).

उभे—सहि उइअं ण ते मङ्गल-काले रोइदुं [सखि, उचितं न ते मङ्गलकाले रोदितुम्]। (इति अश्रूणि प्रमृज्य नाट्येन प्रसाधयतः)।

Both—Friend, it ill-becomes you to weep at an auspiciousoccasion. (This said, wipe off her tears and by way of actingtrim her).

प्रियंवदा—आहरणोइदं रूबं अस्सम-सुलहेहिं पसाहणेहिंविप्पआरीअदि [आभरणोचितं रूपम् आश्रम-सुलभैः प्रसाधनैः विप्रकार्यते]।

Priyaṁvadā—Your ornament-worthy beauty is marred [Lit.insulted] by a hermitage’s easily-found trimmings.

(प्रविश्य उपायन-हस्तौ) ऋषि-कुमारकी—इदमलङ्करणम्। अलङ्क्रियतामत्रभवतो। (सर्वा विलोक्य विस्मिताः)। (Entering with ornaments inhand) Two Hermit-boys—Here is decoration. Let Her Ladyship be adorned. (All looking at tirese are astonished).

गौतमी—वच्छ णारअ, कुदो एदं [ वत्स नारद, कुत एतत् ]?

Gautamī— My son Nārada, whence is this?

प्रथमः— तातकाश्यप-प्रभावात्।

First—Through the (miraculous) power of Father Kāśyapa.

गौतमी—किं माणसीसिद्धी [किं मानसी सिद्धिः]?

Gautamī—Is it a mental creation?

V. L.—‘सुखमज्जनम्’—B. R. V.‘सुखमार्जनम्’—M. ‘सुमज्जनम्’—S.‘इदमपि’—R. V. M. ‘उचितमपि’—R. B. ‘भविष्यति’—B. V. M. S. ‘भविष्यतिइति’—R. ‘विप्रकार्यते’—R. V. M. ‘विप्रक्रियते’—S. ‘विकार्यते’—K. ‘विप्रलभ्यते’& ‘विप्रतार्यते’—B; K has ‘सृष्टिः’ for ‘सिद्धिः’। ‘हारीत’ for ‘नाग्द’—B.

शकुन्तलेति। ‘निषिदतम्’ उपविशतम् [‘सदिर प्रतेः'८।३।६६ इति षत्वम् ]। उभे इति। ‘सज्जा’ उद्युक्ता ‘भव’ [सज्जतेः कर्तरि अच्।स्त्रियां टाप्। सज्जधातुःआत्मनेपदी अपि इति भट्टोजिः]।शकुन्तलेति।‘इदं’ प्रियसखीभ्यां प्रसाधनम्’बहुमन्तव्यम्’ आदरातिशयेन स्वीकर्तव्यम्। यतः ‘मे’ मम [“शेषे षष्ठीतु स्यादेव” इतिदीक्षितोक्तेःशेषे षष्ठी] ‘दुर्लभं३।३।१२६ भविष्यति’। [बाष्प-विसर्जनेन भविष्यद्वियोगःसूचितः]। उभे इति। ‘उचितं न रोदितुम्’ इत्यत्र अर्हार्थोपपदे रुदेःतुमुन्।प्रियंवदेति। ‘आभरणोचितम्’ अलंकारार्हं ‘रूपम् आश्रमे’ तपोवने ‘सुलभानि’ अनायास- लभ्यानि यानि ‘प्रसाधनानि’ विटप-किसलयादीनि अलंकरणानि तैः ‘विप्रकार्यते’ विकृतंक्रियते, दूष्यते इत्यर्थः [‘निकारो विप्रकारः स्यात्’ इत्यमरः]। प्रविश्येति। ‘उपायनं’

उपहार-द्रव्यं ‘हस्ते’ ययोः तौ [‘उपायनम् उपग्राह्यम् उपहार स्तथोपदा’ इत्यमरः। “गड्वादेःपरा सप्तमी”—वाः ८९८ इति सप्तम्याः परनिपातः]। गौतमीति। ‘मानसी’ मनःकृता’सिद्धिः’ निष्पत्तिः, प्राप्तिः अलङ्काराणाम् इत्यर्थः [तथा च तिथितत्त्व-धृतं मत्स्यपुराणं—‘तपोभिःप्राप्यतेऽभीष्टं नासाध्यं हि तपस्यतः। दुर्गमत्वं वृथा लोको वहते सति साधने’]।

**129n.—1. सुख-मज्जनं—**The implication is—‘May youhence-forward be plunged in the happiness, caused by the love ofyour husband. 2. स्वागतं—is used in greeting a person, who is put in the dative. Cf. ‘स्वागतं देव्यै’—Mālā. I & Vik. II; ‘स्वागतंभवत्यै’—Vik. II; ‘तस्मै स्वागतं व्याजहार’ —MD. 4; ‘स्वागतमतिथये’—PN.V;KU. II. 18 ; 101n. 4; 225n. 5. ‘शर्वीलकः—स्वस्ति भवत्यै’—MK. IV; Rām. III. 5.20 ; 23. 28. ‘चार्वाक, स्वागतं ते’—PC. II. 3.रोदितुम्=रोदनम्, as तुमुन् is here भावे। 31n. 3. 4. विप्रकार्यते— वि+प्र + कृ+ णिच् (स्वार्थे) + लट् ते कर्मणि। “विप्र + कृ” means ’to insult’. (Com.).‘तस्मिन् विप्रकृताः काले’—Ku. II. 1. ‘भर्तुः विप्रकृतापि’— IV. 18. Infra. ‘किं सत्त्वानि विप्रकरोषि’—

Act VII. Infra ; VI. 31. For a different sensevide Ku. VI. 95. 5. **मानसी सिद्धिः—**refers to कामावसायित्व, bywhich one can obtain anything desired instantaneously. Cf. “अणिमामहिमा चैव लघिमा प्राप्तिरेव च। प्राकाम्यञ्च तथेशित्वं वशित्वञ्च तथापरम्॥ यत्रकामावसायित्वं गुणानेतान् अथैश्वरान्। प्राप्नोति अष्टौ नरव्याघ्र परनिर्वाण-सूचकान्॥"—Mārkaṇḍeya Purāṇa. ‘त्रैलोक्येसर्व भूतानां दुष्प्राप्यं समुदाहृतं। तच्चापि भवतिप्राप्यं प्रथमं योगिनां बलात्’ &c.—VaP. ‘योगिनां तु तपसाखिलसिद्धिः’—NC. V.3;Ki. XII. 29 ; Yoga-dars’ana. III. 45 ; 119n. 5; also Com.

द्वितीयः

—

न खलु। श्रूयताम्। तत्रभवता वयमाज्ञप्ताः शकुन्तलाहेतोर्वनस्पतिभ्यः कुसुमान्याहरतेति। तत इदानीम्—

क्षौमं केनचिदिन्दु-पाण्डु, तरुणा माङ्गल्यमाविष्कृतं
निष्ठ्यूतश्चरणो-पराग-सुभगो लाक्षा-रसः केनचित्।

अन्येभ्यो वन-देवता-कर-तलै, रापर्व-भागोत्थितैर्
दत्तान्याभरणानि नः किसलयो-द्भेद-प्रतिद्वन्द्विभिः॥५॥ (शार्दूलविक्रीड़ित)

Second—Not indeed! please listen. By His Holiness we wereordered—‘For Śakuntalā’s sake, from the forest-trees get flowers’.Then—(At once) by a certain tree, an auspicious moon-whitesilken robe was presented unto us; while by another was exudedlac-juice fit for dyeing the feet with; (and) from other (trees,these) ornaments were delivered by the palms of the Dryads,stretched out (so as to be visible) as far as the wrist, emulating(their) burst-out leaflets.

V. L.— ‘मंगल्यम्’—S. ‘मांगल्यम्’—R. V. B. M. ‘०उपराग-सुभगो’— V. B.‘उपयोग-सुलभो’—S ‘०उपभोग-सुलभो’—R. M. ‘नः’—B. Ś. ‘तत्’—R. V. M. S.‘किसलयोद्नेद-प्रतिद्वन्द्विभिः’—R. V. M. ‘किसलयच्छाया-परिस्पर्धिभिः’—B.

द्वितीय इति। ‘शकुन्तला’ एव ‘हेतुः’ कारणंतस्मात् [‘निमित्तकारणहेतुषुसर्वासां प्रायोदर्शनम्’ इत्युक्तेः ६०८ हेतौ ५मी, शेषे षष्ठी वा] ‘कुसुमानि वनस्पतिभ्यः’ वृक्षेभ्यः[‘वनस्पतिर्वृक्षमात्रे विना पुष्पंफलिद्रुमे’ इति विश्वः]। क्षौममिति। ‘नः’ अस्मभ्यं [सम्प्रदाने४र्थी] ‘केनचित् तरुणा’वृक्षेण ‘इन्दुवत्’ चन्द्र इव ‘पाण्डु’ सितं शुभ्रम् इति यावत् [“पाण्डुः कुन्तीपतौ सिते” इति हैमः] अतएव मङ्गल-कर्मणि साधु इति ‘मङ्गल्यम्’ [‘तत्र साधुः ४।४।९८इति यत्]। मङ्गल्यम् एव ‘माङ्गल्यम्’ [‘प्रज्ञादिभ्यश्च’ ५।४।३८ इति स्वार्थे अण्] ‘क्षौमं’ दुकूलम्[“अंशुकञ्च उत्तरीयञ्च दुकूलंक्षोम मस्त्रियाम्” इत्यमरमाला] ‘आविष्कृतं’ स्वदेहात् ‘आविष्कृत्य’दत्तम् इत्यर्थः। ‘केनचित्’ अपरेण वृक्षेण ‘चरणयोः उपरागः’ रञ्जनम् इत्यर्थः। तत्र ‘सुभगः’सुन्दरः योग्य इत्यर्थः [“सुन्दरेऽधिकभाग्ये च दुर्दिनेतर वासरे। तुरीयांशे श्रीमति च सुभगः”—इति शब्दार्णवः] ‘लाक्षारसः’ अलक्तक-द्रवः ‘निष्ठ्यूतः’ उट्गीर्णः दत्त इत्यर्थः। [वाच्यार्थस्यगुणीभूतत्वात् नाश्लीलता-दोषापत्तिः]। ‘अन्येभ्यः’ वृक्षेभ्यः [इति अपादाने ५मी। यद्वा

‘अन्यान् आश्रित्य’ इति ल्यव्लोपे कर्मणि ५मी] ‘आपर्व-भागोत्थितैः’ मणिबन्धं यावत् निर्गतैः’अतएव ‘किसलयानां’ नव- पल्लवानाम् ‘उद्भेदाः’ विकाशाः उद्भिद्यमान-पल्लवा इत्यर्यः(‘भावानयनेद्रव्यानयनम्’ इति न्यायात्। लक्षणया रक्ततरत्व-कोमलत्वादि व्यङ्ग्यम्) तेषां ‘प्रतिद्वन्दिभिः’प्रतिस्पर्धिभिः सदृशैः इत्यर्थः ‘वनदेवतानां करतलैः’ हस्तैः कर्तृभिः, ‘आभरणानि’ रत्नालंकारादीनि’दत्तानि’ [अत्र वनदेवता-करतल-दत्ताभरणेन तस्या आजन्मावैधव्य-सौभाग्ये आभरणानामअनर्घत्वादि च व्यज्यते। प्रथमचरणे चतुर्थे च उपमालंकारः। श्रुतिवृत्त्यनुप्रासौ। अर्थावत्तिर्हेतुश्च।अनेन निरुक्तिर्नाम भूषणम्। ‘पूर्वसिद्धार्थ कथनं निरुक्तिरिति कीर्त्यते’ इति दर्पणलक्षणात्। शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम्। “अन्यैः तैः” इति पठित्वा कर्तृप्रक्रम-भङ्गः समाधेयः]।

**130n.—1. ०हेतोः—**Cf. ‘खिद्यसे लोकहेतोः’—S’ak. V. 7.वनस्पतिभ्यः—वनस्पति means a “Cryptogamia”, i. e. a tree which bearsfruits without flowers, but here it has the sense of trees in general, specially the umbrageous ones. (Com.) Cf. ‘अपुष्पाः फलवन्तो ये ते वनस्पतयःस्मृताः’—MS. I. 47. ‘वानस्पत्यः फलैः पुष्पात्, तैरपुष्पात् वनस्पतिः’—AK. The formexpected was वनपतिः (वनस्य पतिः) but an augment सुट् comes in by’पारस्कर-प्रभृतीनि च संज्ञायाम्’ 6. 1. 157; ‘संज्ञायाम् इति किम्? ‘वनपतिःअयं व्याधः’।2. क्षौमम्—क्षुमायाः विकारःक्षौमम्, fine silk. According to शब्दरत्नावली, क्षौम (= शणज=अतसीपट्ट,) means (common flax). Cf. ‘क्षौमंशणजेऽपि स्यात्अतोसीजे नपुंसकम्’, but according to others it means ‘wove silk’. VideRa. X. 8 ; Rām. II. 7.7.3. **इन्दु-पाण्डु—**पाण्डु generally means’yellowish white’. 90n. 2. ‘पाण्डुस्तु पीतभागार्धःकेतकी-धूलि-सन्निभः’—S’abdārṇava. Here it means ‘white’ (Com.). 4. **माङ्गल्यम्—**मङ्गलमेव इति मङ्गल + स्वार्थे अण् (5.4.38) = माङ्गलम्। Next माङ्गले धाधु इति माङ्गल + यत् (4. 4. 98) = माङ्गल्यम् auspicious, (also Com.). 5. निष्ठ्यूतः—65n. 6 ; MN on MD. 26. 6. लाक्षा-रसः—“A red dye preparedfrom an insect, analogous to the cochineal insect. This minute red

insect is found in great numbers in the Palāśa, Indian fig tree andsome other trees."—M. “Largely used by women in ancient timesas an article of decoration, especially for the sole of the feet."—Apte.Cf. ‘लाक्षारसं चरणकमलन्यासयोग्यम्’—MD. II. 12. ‘तनूनि लाक्षारञ्जितानि’—RS. VI. 13 ; Ki. V. 23. अन्येभ्यः—For rhetorical fault vide Com.7.आपर्व &c.—पर्व = ‘joint’. ‘ग्रन्थिर्ना पर्वपरुषी’— AK. पर्वणः भागः पर्वभागःwrist—K. आ पर्वभागेभ्यः = आपर्वभागम्[‘आङ्मर्यादाऽभिविध्योः’ 2. 1. 13 इति अव्ययीभावः]—As far as to the wrist. आपर्वभागम् उत्थिताः इति ‘आपर्वभागोत्थिताः’। ‘सहसुपा’ २।१।४ इति समासः, तैः। 8. किसलय &c.—द्वन्द्व[74n.7] here means ‘strife’. ‘द्वन्द्वंरहस्ये कलहे तथा मिथुनयुग्मयोः’। प्रतिगतं द्वन्द्वंप्रतिद्वन्द्वम् emulation. मत्वर्थे इनि—प्रतिद्वन्द्वो, a rival (Com.).

Remark.—In a similar way महाश्चेता gotfruits for चन्द्रापीड़—Cf.“चोत्थाय सा कन्यका भिक्षाकपालमादाय तेषामायतन-तरुणांतलेषु विचचार। अचिरेण चतस्याः स्वयं पतितैः फलैरपूर्यत भिक्षाभाजनम्। *** आसीच्च तस्य चेतसि—नास्ति खल्वसाध्यं नाम तपसाम्। किमतः परम् आश्चर्यम्, यदत्र व्यपगत-चेतनापि सचेतना इवास्यैभगवत्यै समतिसृजन्तः फलानि आत्मानुग्रहम् उपपादयन्तिवनस्पतयः”—Kād. P. 519 ; also read ‘सर्वकामफलास्तत्र केचिद् वृक्षा जनाधिप। वस्त्राणि च प्रसूयन्ते फलेष्वाभरणानिच’—Mahā. Vīṣma. VII. 4-5.

** प्रियंवदा** (शकुन्तलां विलोक्य)—हला, इमाए अब्भुबबत्तीए सुइआ देभत्तुणो गेहे अणुहोदव्वा राअलच्छि [हला, अनया अभ्युपपत्त्या सूचिता ते भर्तुर्गेहेअनुभवितव्या राजलक्ष्मीः]। (शकुन्तला व्रीडांरूपयति)। Priyaṁvadā (Lookingat S’akuntalā)—By this favour is fore-shadowed the royal fortunethat is to be enjoyed at your husband’s place. (S’akuntalārepresents shame).

प्रथमः—गौतम, एह्येहि अभिषेकोत्तीर्णाय काश्यपाय वनस्पतिसेवां निवेदयावः। First—Come, come Gautama, we will impart

the services of the trees to Father Kāśyapa, who (must) havefinished his ablution.

द्वितीयः—तथा (निष्क्रान्तौ)। Second—All right. (Exeunt ambo).

सख्यौ—अए, अणुबहुत्त-भूसणो अअं जणो। चित्त-कम्म-परिअएणअङ्गेसु दे आहरण-विणिओअं करेम्ह [अये, अनुपभुक्त-भूषणोऽयं जनः। चित्र-कर्म-परिचयेन अङ्गेषु ते आभरण-विनियोगंकुर्वः]। Friends—Alas!we are unused to decorations. (However) we will arrange the ornamentson your limbs, by (our) acquaintance with the art of painting.

शकुन्तला—जाणे वो णेउणं [जाने वां नैपुणम्]। (उभे नाट्येनालङ्कुरुतः)।

Śakuntalā—(I) know your skill. (Both act decorating her).

V. L.—‘राजलक्ष्मीः’—B. V. M. S.‘राजलक्ष्मीरिति’—R. अभिषेकोत्तीर्णाय—R. B. V. M. ‘अभिषेकावतीर्णाय’ —S. ‘अनुपभुक्त’—K. M. V. MackenzieMss. ‘अनुपयुक्तः’—R. S. ‘अननुभूतः’—B. ‘अलंकुरुतः’—R. V. M. ‘अलंकरोति’—S. ‘अलंकारान् विनियुञ्जाते’—B.

प्रियंवदेति। ‘अभ्युपपत्त्या’ वनस्पतीनाम् अनुग्रहेण (‘अभ्युपपत्ति रनुग्रहः’इत्यमरः) ‘अनुभवितव्या’ उपभोग्या ‘राजलक्ष्मीः’ ‘राजश्रीः’ (‘शोभा-सम्पत्ति-पद्मासु लक्ष्मीःश्रीरिव दृश्यते’ इति शाश्वतः) ‘सूचिता’ अनुमापिता, ज्ञापिता इति यावत्। [‘प्रविश्य’ इत्यारभ्यएतदन्तेन उदाहरणमंगमुपक्षिप्रम्। ‘यत्तु सातिशयं वाक्यं तदुदाहरणं स्मृतम्’ इति तल्लक्षणात्]।प्रथम इति। ‘अभिषेकात्’ स्नानात् ‘उत्तीर्णः’ उद्गतः तस्मै,तं वोधयितुम् इत्यर्थः (कर्मणि४र्थी २।३।१४) ‘वनस्पतीनां सेवां’ दुकूलादि-दानरूपाम्। सख्याविति। ‘अये’ इतिसम्भ्रमे (‘अये क्रोधे विषादे च सम्भ्रमे स्मरणेऽपि च’ इति विश्वः) ‘अयं जनः’ अस्मादृशः जनः।किंविधः? ‘अनुपभुक्तं’ न परिहितं’भूषणं’ येन तथाविधः। कतमत् अलङ्करणं कतमस्सिन्नङ्गेपरिधीयते तन्न जानीमः अतः सम्भ्रमः। किन्तु ‘चित्रकर्मणां परिचयेन’ ज्ञानेन, अस्माभिः बहूनि आलेख्यानि अवलोकितानि, तत्र स्त्रीणाम् अङ्गेषु आभरणानि चित्रितानि दृष्टानि,तदनुसारेण इत्यर्थः [इति विद्यासागरचरणाः]। चित्रेयथाभरण-प्रयोगःदृश्यते तेनैव

प्रकारेण। यद्वा’चित्र-कर्मणः’ आलेख्याङ्कनस्य ‘परिचयेन’ अभ्यासेन [इति शिशुपालवध-टीकायांमल्लिनाथः १।७५] ‘आभरणानां विनियोगं’ विन्यासं संस्थापनमिति यावत्।

**131n.—1. अभ्युपपत्त्या—**Act III. p. 268. The unexpectedpresentation of the ornaments is considered by Priyaṁvadā as acondescension, but the ascetics call it a service, rendered by the Dryads only to please the sage, as they were fully aware of hisgreat power tocommand trees. 2. व्रीड़ां—व्रीड़ + अ भावे = व्रीड़ाbashfulness. व्रीड़ is also correct. ‘व्रीडःअपि’ (with घञ् भावे)— BhD.‘व्रीडोऽक्लीवे त्रपा लज्जा’—Ravasa.3.अभिषेकोत्तीर्णाय—The sage wasperforming his ablution when the pupils were going to collectflowers and hence they now suppose that he must have finished hisbath. 4. चित्र-कर्म-परिचयेन—परिचय—’acquaintance’, ‘knowledge’.‘संस्तवः स्यात् परिचयः’—AK. We shall decorate your body from ourknowledge acquired from the observation of pictures (चित्रकर्म),painted by others ; or चित्रकर्म means portrait, then ‘परिचय’ will mean’practice’. For this sense Cf. ‘हेतुःपरिचय-स्थर्ये’—SPB. II. 75, whereMN remarks ‘परिचयस्थर्यै अभ्यास-दार्ट्ये’। Also Ra. IX. 49; ‘वर्णपरिचयं करोति’—152n. 4. Hence, from our practised ability in the art of painting.

(ततः प्रविशति स्नानोत्तीर्णः काश्यपः)। काश्यपः—

यास्यत्यद्य शकुन्तलेति हृदयं संस्पृष्टमुत्कण्ठया
कण्ठःस्तम्भित-बाष्प-वृत्ति-कलुषश्चिन्ता-जडं दर्शनम्।

वैक्लव्यंमम तावदीदृशमहो स्नेहादरण्यौकसः
पीड्यन्ते गृहिणः कथं नु तनया-विश्लेषः-दुखैर्नवैः॥६॥ (शार्दूलविक्रीडित)

(इति परिक्रामति)

(Then enter Kās’yapa risen from his bath). Kāśyapa—BecauseŚakuntalā will depart to-day, (my) heart is deeply touched with

melancholy; (my) voice is choked by suppressing the flow of tearsand (all my) senses are paralysed by anxious thought. So greatindeed through affection (is) the affliction [Helpless- ness—RobiDatta] of me, a recluse in the forest. How! (bitterly) alas!are the house-holders stung by the pangs of the first separation from(their) daughters. (This said, walks round).

V. L.—‘कण्ठः स्तम्भितबाष्पवृत्तिकलुषः’—R. V. M. HS. ‘अन्तर्बाष्पभरोपरोधिगदितम्’—B. P. ‘ईदृशमहो’— V. S. ‘ईदृशमिदम्’—R.‘ईदृशमपि’—B. M’कथं नु’—V. M. S. ‘कथंन’—R. B. HS.

यास्यतीति। ‘अद्य’ अस्मिन् अहनि ‘शकुन्तला’ पतिगृहं’यास्यति इति’ हेतोः[नतु याता, नापि याति, अपि तु यास्यति इति भविष्यत्-कालीन-तद्नमनं मनसि कृतमात्र एवइति भावः] ‘मम हृदयम् उत्कण्ठया’ (उत्कण्ढा-लक्षणं तु उक्तं प्राक्) दुःखेन इत्यर्थः।‘संस्पृष्टं सम्यक् भिन्नम् अभिभूतम् इति यावत् [समातिशयः द्योत्यते]। ‘कण्ठः’ स्वरः [“स्वरेऽपि कण्ठ आख्यात” इति हारावली] ‘स्तम्भिता’ अवरुद्धा या ‘बाष्पस्य’ नेत्रजलस्य ‘वृत्तिः’प्रवृत्तिः आरम्भ इति यावत्, तया ‘कलुषः’ विकृतः स्वर-भङ्गवान् कण्ठ इत्यर्थः। स्तम्भितत्वे कारणंपुरुषगतं धैर्यम्। प्रवृत्तस्य स्तम्भयितुम् अशक्यत्वात् वृत्ति-पदोपादानम्। एतेन स्फुटंवाचोऽप्रवृत्तिर्ध्वनिता] ‘दर्शनं’ तत्तन्द्रियजंज्ञानम् (दृष्टिःज्ञानेऽक्ष्णिदर्शने’ इति कोषः)‘चिन्तया’शकुन्तला-गमन-रुपया ‘जड़ं’ स्वस्व-विषय-ग्रहणे असमर्थम्। तेनाहं नयनाभ्यामीक्षितुं,कर्णाभ्यां श्रोतुं च न समर्थ इत्याशयः [तथा च शङ्कर-पादोद्धृतंभारत-वाक्यं’निद्रा-नाशश्चचिन्ता च भ्रान्तिश्चोत्सुक-चेतसाम्’]। ‘अरण्यम् ओकः’ आश्रयः यस्य (‘ओकः सद्माऽऽश्रयश्चौकाः’इत्यमरः) तादृशस्य ममत्वादि-शून्यस्य वनवासिनः ‘मम तावत्’ इत्यवधारणे ‘स्नेहात्’ परिरक्षणादि-कर्म-सह-वासजात् ममत्वात्, न तु अपत्य-स्नेहात्। अतएव प्रथम-चरणे शकुन्तला यास्यति इत्युक्तंन तु कन्यका इति भावः। ‘इदृशम्’ एवंविध’ गुरुतरं’वैक्लव्यं’ वियोगवैधूर्यं ‘अहो’ इति करुणार्थसूचकम् [‘अहो धिगर्ये शोके च करुणार्थ-विषादयोः’ इति मेदिनी] ‘गृहिणः’कृत-दार-परिग्रहाः संसारिणः, नतु ब्रह्मचारिणः ‘नवैः’ प्रथमोत्पन्नैः[द्वितीय-वारादौ पूर्वानुभूतत्वात् न तथा दुःखम् इत्याशयः] ‘तनयानां’ आत्मजां न तु कृतक-कन्यानां, यो ‘विश्लेषः’ विच्छेदः, तस्मात् यत् दुःखं’ तैः। ‘कथं’ केन प्रकारेण ‘नु’ इति प्रश्ने[‘नु पृच्छायां

विकल्पे च’ इत्यमरः] ‘पीड्यन्ते’ व्याकुलीक्रियन्ते। अनपत्यस्य आरण्यकस्य मे कृतक-तनया-विश्लेषेण एवं दुःखं यदि, मन्ये तेषां ममत्ववतां गृहस्थानां स्वाङ्ग-भूतानां कन्यानां वियोग-वैधूर्यंनितरां दुर्वहम्। [वैक्लव्यं प्रति उत्कण्ठा- स्पर्शरुपे एकस्मिन् कारणे सत्यपि कण्ठ-कालुष्यादि-कारणान्तर-द्वयोपन्यासात् समुच्चयोऽलंकारः। पराधें अर्थापत्तिद्वयम्। गृहिण इति व्यतिरेकः।छेक-वृत्त्यनुप्रासौ। इति-शब्दोपादानात् हेतुरपि। “दृष्टिर्जडा चिन्तया” इति पठित्वा उद्देश्य-प्रतिनिर्द्देश्य-प्रकमभङ्गः समाधेयः। शार्दूलविक्रीड़ितं वृत्तम्]।

**132n.—1. प्रविशति काश्यपः—**This is the first time Kaṇva appears before the audience; though a strict performer of austeritieshis first speech clearly gives vent to the softer feelings of his heart.2. **यास्यति—**For the force of the लृट् (Com.) 3. संस्पृष्टम्—Deeply touched. सम् is intensive—R (Com.).4. कण्ठः&c.—Vide (Com). स्तम्भित (with णिच्)=suppressed. वृत्ति— appearance,flow.कलुष—muddy.Cf. ‘गंगारोधः पतनकलुषा’—Vik. I. 8; herehusky. ‘वाष्पप्रकर-कलुषां’ —S’ak V. 19. ; Ra. V. 64, ‘वाष्पगद्गदयागिर।’—Rām. II. 93. 28; IV.18.59; V. 25. 2. For a similar idea cf. ‘निरुद्धबाष्पोदयसन्नकण्ठम् उवाच कृच्छ्रादिति राजपुत्री’—Ki.III. 38. ‘बाष्प-स्तम्भित- कण्ठत्वादनुक्त्वैव वनं गताः’—PN. II. 17 ; Rat. IV. 13.Kāśyapa with great patience suppressed the coming tears and hencehis voice was hoarse. ‘स्तंभते पुरुषः प्रायो यौवनेन धनेन च। न स्तभ्नाति क्षितीशोऽपि, न स्तभ्नोति युवाप्यसौ’—KR 5. चिन्ताजड़ &c.—दर्शनम्—refersto all the senses (R)—जात्यैकवचनम्। चिन्ता—continuous thinking ofthe same thing. जड़—having no perception of external objects.Cf. “चिता चिन्ता द्वयोर्मध्ये चिन्ता नाम गरीयसी। चिता दहति निर्जीवं, चिन्ता तु सजीवंदहेत्’॥ (Com). 6. अरण्यौकसः—(145n. 1; 229n. 1) उच्यति(दिवादिः) समबैति अत्र इति उच् + असुन् [‘सर्वधातुभ्यः असुन्’, ऊ—६३८] By ‘न्यङ्क्व्

आदीनाञ्च’ 7.3.53, ‘च’ becomes ‘क’। ओकस् is also ‘अदन्त’, ‘श्रोकःउचः के’ ७।३।६४ इति निपातनात् अदन्तोऽपि’—Bh.D. Cf. Greek. ‘Oikos’—a house.Kāśyapa thought that he was above all emotions, but now he issurprised at his wrong belief ; hence नही is करुणार्थ(mixed with विस्मय) If he, a veritable recluse of the forest be subject to such a worldlyfeeling, at the parting of one whom he had only nurtured from herchildhood, [Mark that Kāśyapa uses the word शकुन्तला and not कन्यकाin the first line], how greatly the worldly men are afflicted on such an occasion [र्नवैः—First time, and not on every occasion], when theyare separated (विश्लेष—Ra. XIII. 23) from their self-begotten daughters(तनया). Note the difference between वैक्लव्यं (mental agitation,112n. 4 ; Rām. VI. 46. 37.) and पोड्यन्ते।

Remark:—This is one of the four best stanzas of this drama.The sentiments here have been so exquisitely and naturallydelineated that the verse at once appeals to all and sundry. ‘कालिदासस्य सर्वस्वमभिज्ञानशकुन्तलम्। शाकुन्तले चतुर्थाङ्कः, तत्र श्लोकचतुष्टयम्’।

सख्यौ—हला सउन्दले, अवसिद-मण्डणासि। परिधेहि संपदंखोम-जुअलं [हला शकुन्तले, अवसित-मण्डनासि। परिधत्स्व साम्प्रतं क्षौम-युगलम्]।(शकुन्तला उत्थाय परिधत्ते)।

Friends—Dear Śakuntalā, you have your decorations completed.Now don this pair of linen mantles. (S’ak rises and wears them).

गौतमी—जादे, एसो दे आनन्द-परिवाहिणा चक्खुणा परिस्सजन्तोविअ गुरू उबट्ठिदो। आआरं दाव पडिबज्जस्स[जाते, एष ते आनन्दपरिवाहिणा चक्षुषा परिष्वजमान इव गुरुः उपस्थितः। आचारं तावत् प्रतिपद्यस्व]।

Gautamī—My child, here comes your father, embracing (you) as itwere, with a joy-flowing eye. Just perform the customary (salutation).

(शकुन्तला सव्रीडंवन्दनां करोति)।

(S’akuntalā bashfully salutes Kās’yapa).

काश्यपः—वत्से,—

“ययातेरिव शर्मिष्ठा भर्तुर्बहुमता भव।

सुतं त्वमपि सम्राजं सेव पूरुमवाप्न हि” ॥७॥(श्लोक)

Kāśyapa—Child, mayest thou be highly honoured by (thy)husband, as was Śarmiṣṭhā by Yayāti. As she got Pūru, mayestthou too obtain an imperial son.

गौतमी—भअवं, वरो क्खु एसो।ण आसिसा [भगवन्! वरःखल्वेषः। न आशीः]। Gautamī—Almighty Sir, a boon indeed this is,—not a mere benison.

काश्यपः—वत्से , इतः सद्योहुतानग्नोन् प्रदक्षिणीकुरुष्व। (सर्वेपरिक्रामन्ति)। Kāśyapa—My child, do thou circumambulate thesenewly fed fires (thrice), keeping thy right side towards them.(This said, all turn round).

V. L.— ‘०परिवाहिणा’— R. V.M . ०’स्यन्दिना’—S. ‘०वाष्पपरिवाहिणा’—B. ‘शकुन्तला—(सव्रीड़म्) तात! वन्दे’—R. V. M. S. ‘शकुन्तला सव्रीड़ वन्दनां करोति’—B. ‘भर्तुः’—R. V. M. S. ‘पत्युः’—B. D. ‘सद्योहुतान् अग्नीन्’—B. V. Taylor Mss. ‘सद्योहुताग्नीन्—R. M.

गौतमीति। ‘आनन्दं’ स्वकन्यायाः स्वामिसंयोगप्राप्ति-संभावना-जनितं सुखं साधु’परिवाहयति’ परितः प्रेरयति इति ‘आनन्दपरिवाहि तादृशेन आनन्दजाश्रु-विमुञ्चता ‘चक्षुषापरिष्वजमानः’ आलिङ्गन्निव (इत्युत्प्रेक्षा) ‘गुरुः’ पिता कण्वः। ‘आचारं’ वन्दनादिकं ‘प्रतिपद्यस्वं’अनुतिष्ठ। ययातेरिति। हे ‘वत्से शकुन्तले’ त्वं ‘शर्मिष्ठा’ दानव-राजस्य वृषपर्वणः कन्या, ‘ययातिः’ नाहुषः(इति जटाधरः) तस्य, ‘इव भर्तुः’ २।३।६७ स्वामिनः दुष्यन्तस्य’बहुमता’ अत्यादृता ‘भव’ (इति आशिषि लोट्। यथा बह्वीषु पत्नीषु विद्यमानासु सतीषुदानव-नन्दिनी शर्मिष्ठा भर्तुः पार्थिवस्य ययातेः गौरव-भागिणी महाराजीपदंलब्धवती, तथात्वमपि भर्तुः पार्थिवस्य दुष्यन्तस्य आदरणीया भव]। ‘त्वमपि सा’ शर्मिष्ठा ‘पूरुं’ स्वनामधन्यं

चन्द्रवंश-प्रदीपम् ‘इव सम्राजं’ सार्वभौमं’सुतं’ पुत्रम् ‘अवाप्नुहि’ लभस्व। शर्मिष्ठायाः तनयःपूरुर्यथा सापत्न-भ्रातृषु बहुषु सत्स्वपि साम्राज्यं लेभे तद्वत् तव पुत्रोऽपि चक्रवर्ती भूयात् [अत्रशर्मिष्ठा बहुमता ‘अभूत्’, त्वं तु ‘भव’ इति, अपिच सा पूरुम् ‘अवाप्तवती’, त्वं तु ‘अवाप्नुहि’इति काल-भेदात् विधि-भेदाच्च भग्नप्रक्रम-दोष-द्वयम्, “चिरंजीवतु ते सूनुर्माकण्डेयमुनिर्यथा"इति दर्पणोदाहरणवत्। तच्च वक्ष्यमाणरीत्या समाधेयम्—“ययातेरिव शर्मिष्ठा भर्तुर्बहुमता सती।सम्राजं पूरुवत् पुत्रंतत्समा त्वमवाप्नुहि” इति सिद्धान्तवागीशपादाः। क्रम-लक्षणमङ्गमुपक्षिप्तम्।तल्लक्षणंयथा—“तत्त्वोपलब्धिः इष्टस्य क्रम इत्यभिधीयते” इति आशीर्वादच्छलेन तस्य वरत्वेन चकथनात् आशीर्लक्षणा नाट्या- लंकारोऽपि। तल्लक्षणं यथा दर्पणे। ‘आशीरिष्टजनाशंसा’।श्लोकोऽयं तत्रैव षष्ठाध्याये उदाहृतः। श्लोकोवृत्तम्)।गौतमीति। ‘एषः वरः खलु’ इतिअवधारणे [‘तपोभिरिष्यते यस्तु देवेभ्यः स वरोमतः’इति भरतः। ‘भगवन्’ इति सम्बोधनेनअस्यः वचसः अनन्यथात्वं सूच्यते। [तथा च—“न हीश्वर-व्याहृतयः कदाचित् पुष्णन्ति लोके विपरीतमर्थम्’ इति कूमारसम्भवे ३सर्गे ६३ श्लोकः] ‘न आशीः’ केवलंअनियत-फला हितैषणा,[‘आशीर्हितैषणा’ इति हैमः। अपि च, ‘वात्सल्यात् यत्र मान्येन कनिष्ठस्याऽभिधीयते।इष्टावधारकंवाक्यमाशीः सा परिकीर्तिता’ इति]। काश्यप इति। ‘सद्यो हुतान् अग्नीन्’अस्मिन्नेव क्षणे कृतहोमानलान् इत्यर्थः [समाने अहनि इत्यर्थे ‘सद्यः परुत्-परार्य्-ऐषमः—’ ५।३।२२ इति सूत्रेण सद्य इति अव्ययंनिपातनात् सिद्धम्] ‘अप्रदक्षिणान्’ प्रदक्षिणान् ‘कुरुष्व’ दक्षिणावर्त्तनेन भ्रम इति भावः।

** 133n.—1. क्षौम-युगलम्—**युगंलाति इति युग + ला + क कर्तरि 3. 2. 3 ;यद्वा, युगम् अस्ति अस्य इति ‘सिध्मादयश्च’ ५।२।९७ इति लच्, यद्वा’वृषादिभ्यश्च’, ऊ–१११ इतियुज्+कलच्=युगलम् (pair)—BhD. ‘नैकवस्त्रधरस्तथा’ इत्यनेन वैध-कर्ममात्रे एकवस्त्रधारणनिषेधात् ‘क्षौम-युगलम्’ इत्युक्तम्—HS. आनन्दपरिवाहिणा = 18n. 1 ; alsoRa. II. 39. 2. शकुन्तला सव्रीडं &c.—is certainly better thanthe Devanāgari reading, as in the latter case a stage direction “इतिवन्दते” after Śak’s speech will be necessary. 3. ययातेः—Yayāti ofthe lunar dynasty had two wives, देवयानी, daughter of शुक्राचार्यand

शर्मिष्ठा, daughter of वृषपर्वा, the demon king. शर्मिष्ठा was originally sentwith देवयानीas her maid-servant, still likeशकुन्तलाऽhe was married bythe king according, to Gāndharva from and later on she rose to be the chief queen, owing to her intrinsic virtues. Now vide 15n. 2. MP.33; Māhā. Ādi. 70. 4. सम्राजं—सम्यक् राजते इति सम् + राज + क्विप् (3. 2. 61.) ‘म’ not changed into अनुस्वार by ‘मौ राजि समः क्वौ'8. 3. 25. ‘क्वौकिम्? संराजते’—Prabhā. Hence the feminine form is also सम्राज् [not"सम्राज्ञी” though it is met with in the Vedic literature “सम्राज्ञी श्वशुरेभव”]। सम्राट्—a paramount lord, performer of राजसूय—sacrifice. ‘येनेष्टंराजसूयेन मण्डलस्येश्वरश्च यः। शास्ति य श्चाज्ञया राज्ञः स सम्राट्’—MN on Ra. II. 5.“राजा तु त्रिविधोज्ञेयः सम्राट् व सकरोऽकरः। सर्वेभ्यः क्षितिपालेभ्यः नित्यंगृह्णाति वैकरम्॥स सम्राडिति विज्ञेयश्चक्रवर्ती स एवं हि॥"—Rāja-niti-ratnākara ofCandeśvara. अवाप्नुहि—‘वत्सराज-सदृशं पुत्रमवाप्नुहि’—Rat. IV. 5. भगवन्—(Com.); 119n. 2-3. 6. वरःखलु &c.— आशिस् is merely an expression of one’s good wishes, which may or may not fructify,while वर (boon) is more permanent in character and is sure to cometo pass—C. ‘लौकिकानां हि साधूनाम् अर्थंवागनुवर्तते। ऋषीणां पुनराद्यानां वाचमर्थोऽनुधावति’—UC. I. 10. 7. प्रदक्षिणीकुरुष्व—प्रगतोदक्षिणंप्रदक्षिणः इतिअव्ययीभावः समासः by ‘तिष्ठद्नुप्रभृतीनि च’ 2. 1. 17. प्रदक्षिण belongs to तिष्ठद्नुclass. [गणपाठ Ch. II.] Next अप्रदक्षिणं प्रदक्षिणं संपद्यमानं कुरुष्व इति प्रदक्षिण+ च्वि+ कृ+ लोट्स्व। Cf. ‘प्रदक्षिणीक्कृत्य’—Ra. II. 21 ; II. 71 ; VII. 24;Ku. VII. 79 ; III. 14; IV. 25. प्रदक्षिण means to go roundonce or thrice (Cf. ‘तौ दम्पती त्रिः परिणीय वह्निम्’—Ku. VII. 80.) an object,worthy of veneration, in a clock-wise direction, so that the right sideis always turned to the object circumambulated. Cf. ‘प्रसार्य दक्षिणंहस्तं स्वयं नम्रशिराः पुनः। दक्षिणं दर्शयन् पार्श्वं मनसापि च दक्षिणः। सकृत् त्रिर्वा

वेष्टयेत् ता देव्याः प्रीतिः प्रजायते।स च प्रदक्षिणोज्ञेयः सर्वदेवौघ-तुष्टिदः—Kalikā-Purāṇa. Ch. 70.

काश्यपः—वत्से!

अमीवेदिं परितः क्लृप्त-धिष्ण्याः

समिद्वन्तः प्रान्त-संस्तीर्ण-दर्भाः।[वातोर्मी—(१।३)]

अपघ्नन्तो दुरितंहव्य-गन्धैः

वैतानास्त्वां वह्नयः पावयन्तु॥८॥[शालिनी—(२।४)]

(शकुन्तला प्रदक्षिणंकरोति)।

वत्से, प्रतिष्ठस्वेदानीम्। (सदृष्टिक्षेपम्) क्व ते शार्ङ्गरव-मिश्राः?

Kāśyapa—My child, may yonder sacrifical fires, whose placesare assigned round the altar, fed with faggots, having ‘Darva’strewed at their margin, sanctify thee, after destroying (thy) sin bythe perfume of the oblations. (S’ak goes round the fires thrice).My child, now set out. (Casting a glance). Where are Śāraṅgaravaand others?

(प्रविश्य) शिष्याः—भगवन्! इमे स्मः।

Disciples (Entering)—Here are we, Holy Sir!

** V. L.—**‘वत्से’—B ; ‘ऋक्छन्दसा आशास्ते’—R. V. M. S.‘शकुन्तलाप्रदक्षिणंकरोति’—B. Omitted by M. R. and S. ‘शिष्यः’—R. V. M. ‘शिष्याः’—S. ‘शिष्यौ’—B. ‘पावयन्तु’—R. V. M. ‘पालयन्तु’—B. K. S. C.

अमीति। ‘वेदिं परितः’ समन्ततः [‘समन्ततस्तु परितः सर्वतो विष्वग् इत्यपि’इत्यमरः। ‘पर्यभिभ्यां च ५।३।९ इति परि-शब्दात् तसिल्। ‘अभितः परितः समया निकषाहा प्रतियोगेऽपि दृश्यते’, वाः—५४४ इति २या। अनेन सर्वस्यामेव दिशि हव्य-गन्ध-प्राप्ति-संभवः दर्शितः] ‘समिद्वन्तः’ समित्सम्बर्धिताः[अनेन अग्नीनां स्थायित्वं सूचितम्] ‘क्लृप्तानि’ रचितानि नियतं निर्दिष्टानि ‘धिष्ण्यानि’ स्थानानि येषां तादृशाः[‘धिष्ण्यांस्थानाग्नि-सद्मसु’ इति

मेदिनी], ‘प्रान्तेषु’ पार्श्व चतुष्टयेषु ‘संस्तीर्णा’ आकीर्णाः कृतविक्षेपाः इति यावत्। ‘दर्भाः’कुशा येषां तादृशाः। ‘अमी’ पुरतो दृश्यमानाः’ ‘वितानस्य’ यज्ञस्य इमे इति ‘वैतानाः’यज्ञियाः [‘वितानो यज्ञ उल्लोचे’ इति मेदिनी] ‘वह्नयः’ दक्षिणाग्नि-प्रभृतयः’हव्यानां’देवोद्देश-दत्तानां घृतादीनां ‘गन्धैःदुरितं’ पापम् ‘अपघ्नन्तो’ दूरीकुर्वन्तः ‘त्वां पावयन्तु’ पुनन्तु[पुनातेः स्वार्थे णिच्। आशिषि लोट्]। [अत्र विशेषणानां विशेष-विशेषाभिप्रायेणप्रयुक्तत्वात् परिकरालंकारः। “अत्र प्रथम-तृतीय-पादौ वातोर्म्याः।द्वितीय-चतुर्थ-पादौशालिन्या इति उपजातिर्नाम वृत्तम्। * * * प्रयोगानुसारेण उपजातयो द्रष्टव्या इतिहलायुधेनोक्ताः”—इति न्यायपञ्चानन-चरणाः]। ‘प्रतिष्ठस्व’ प्रस्थानं कुरु (‘समवप्रविभ्यः स्थः’ २६८९ इति आत्मनेपदम्)। शिष्या इति।“देवाश्च मुनयश्चैव लिङ्गिनः साधकाश्च ये।भगवान् इति ते वाच्याः सर्वैः स्त्री-पुं-नपुंसकैः” इत्युक्तेः’भगवन्’ इति संबुद्धिः।

134n.—1. The Stage direction ‘ऋक्छन्दसा आशास्ते’ (M, R)is redundant, as otherwise before every Śloka a stage-directionexplaining its metre would be necessary. 2. क्लृप्त-धिष्ण्याः—धिष्यते (धिष्णोति इति वा) इति धिष् (or धृष्) + ण्य अधि [Ūnādi. 557.]=धिष्ण्यम् place, seat. In the latter case ‘ऋ’ irregularly becomes ‘इ’।‘ऋकारस्य इकारः’—BD. This infrequent word has again been used by our poet—‘न भौमान्येव धिष्ण्यानि हित्वा ज्योतिर्मयाण्यपि’—Ra. XV. 59. ‘धिष्ण्यानिस्थानानि’—MN. 3. संस्तीर्ण-दर्भाः—This strewing of दर्भ is necessary.Cf. ‘दर्भाःपवित्रं पूर्वाह्णो हविष्याणि च सर्वशः। पवित्रंयच्च पूर्वोक्तंविज्ञेयाः हव्यसम्पदः’—MS. III. 256. 4. हव्य-गन्धैः&c.—The reek of sacrificial firesanctifies the object with which it comes in contact. Cf. ‘त्रेताग्निधूमाग्रम् * * * घ्रात्वा हविर्गन्धि रजोविमुक्तः समश्नुते मे लघिमानमात्मा’—Ra. XIII.38; ‘पुनानंपवनोद्धूतैः धूमैराहुतिगन्धिभिः’—I, 53.5. वैताना वह्नयः—refers either to (i) the triple fires viz. गार्हपत्य (in the middle af thewestern part of the altar), आहवनीय (at the eastern end), and दक्षिण

(at the south-western corner) ; or (ii) to the four Vedic fires—आहवनीय, माञ्जलीय, गार्हपत्य and अग्नीध्रीय which are kindled at the fourcardinal points, east, west, north and south.Vide Indian WisdomP. 205. & Sāyana’s Com. on the ṚV. I. I. 4.Also Cf. ‘Thou four-eyed Agni, blazest as the protector of the worshippers &c.’—ṚV, I.31. 13. Rām. IV. 13. 23. and Dr. Wilson’s ṚV. P. 3. Notes ; 126n. I. प्रतिष्ठस्व—Cf. ‘प्रस्थितायां प्रतिष्ठेथाः—Ra. I. 89. 6. शिष्याः (S)—is better than the readings with singular or dual number. Cf. “हस्तिनापुरगामिनः ऋषयः शब्दाय्यन्ते”—p.—“हिमगिरेरुपत्य- कारण्यवासिनः * *तपस्विनः”—(Speech of Kancukī). “राजा—वेत्रवति! किमुद्दिश्य काश्यपेन ऋषयः प्रेषिताः स्युः”।“प्रतिहारो—सुचरिताभिनन्दिनः ऋषयः"॥ “ततः प्रविशन्ति शकुन्तलां पुरस्कृत्य मुनयः"॥“निष्क्रान्ता सह पुरोधसा तपस्विभिश्च”॥ “परावृत्तेषु कण्व-शिष्येषु”—S’ak. Act. V.

काश्यपः—भगिन्यास्ते मार्गमादेशय।

Kāśyapa—Show the way to thy sister.

शार्ङ्गरवः— इत इतो भवती। (इति सर्वे परिक्रामन्ति)। Śārṅgarava—This way, Your Ladyship, this way. (This said, all turn round).

काश्यपः—भो भोः सन्निहितास्तपोवन-तरवः!!

पातुं न प्रथमं व्यवस्यति जलं युष्मास्वपीतेषु या
नाऽऽदत्ते प्रिय-मण्डनाऽपि भवतां स्नेहेन या पल्लवम्।

आद्ये वः कुसुम-प्रसूति-समये यस्या भवत्युत्सवः
सेयंयाति शकुन्तला पति-गृहं सर्वैरनुज्ञायताम्॥९॥ (शार्दूलविक्रीडित)

(कोकिल-रवं सूचयित्वा)

अनुमत-गमना शकुन्तला तरुभिभिरियं वन-वास-बन्धुभिः।

परभृत-विरुतं कलं यतः प्रतिवचनोकृतमेभिरात्मनः॥१०॥ (अपरवक्त)

Kāśypa—Ho! Ho! ye neighbouring trees of the penance-grove!She who doth never try to drink water first, until you are watered;she who though fond of ornaments, doth never pluck (your new)tendrils, out of affection for you; she whose (greatest) festivity isat the season of the first appearance of your blossoms.—even thatsame Śakuntalā doth now proceed to her husband’s abode. Letthis be approved by you all. (9) (Acting as if he heard the note of a cuckoo)Here Śakuntalā has been permitted to depart by the trees,(her) sylvan companions; since the sweet warble of the cuckoohas, by them, been employed as a response of theirs.(10)

V. L.— ‘भोभोः’—R.B.V.M.‘हंहो’—S. ‘अपीतेषु’— V. M. R. K.‘असिक्तेषु’—B.‘आद्ये’—V. R. M. ‘आदौ’ —B. ‘प्रसूति’—R. V. M.‘प्रवृत्ति’—B. ‘यतः’—B. ‘यथा’—R.V. M. S. ‘आत्मनः’—B. ‘ईदृशम्’—R.V.M.S. In B ŚI, 10 has been assigned to शार्ङ्गरव।

पातुमिति। ‘पीतं’ पानम् (पिवतेः’नपुंसके भावे क्तः’ ३।३।११४ इति भावे क्तः)तत् अस्ति अस्य इति ‘पीतः’ पीतवान् इत्यर्थः। (‘अर्श आदिभ्योऽच्’ ५।२।१२७ इति अच्प्रत्ययः]। ‘युष्मासु न पीतेषु’ अर्थात् युष्माकंमूलेषु जल- सेकेषु अकृतेषु (भावे ७मी) ‘या’ शकुन्तला ‘जलंप्रथमम्’ [इति पान-क्रियायाःविशेषणम्]। ‘पातुंन व्यवस्यति’ प्रथमं जलपानं न करोति इति भावः [‘व्यवस्यति’ इति वर्तमान-प्रत्ययेन अधुनापि एतदवस्याया अपितन्निर्वाह इति ध्वन्यते। एवम् अग्रिम-वर्तमान-प्रत्यययोः अपि व्यञ्जकत्वं बोद्धव्यम्’ इतिराघवचरणाः]। ‘मण्डनं’ भूषणं’प्रियं’ यस्याः सा ‘मण्डन-प्रिया’ प्रिय-मण्डना वा [‘वा प्रियस्य'८९६ इति प्रिय-शब्दस्य पूर्वनिपातः पाक्षिकः]तादृशीसतीअपि ‘या’ युष्माकं’पल्लवं’ नव-किसलयं’न आदत्ते’ अवतंसादि कर्तुं नगृह्णाति [‘आङोदोऽनास्यविहरणे’ १।३।२०;२६८६ इत्यत्र आत्मनेपदम् इति यत् विद्याम्बुधिपादैः उक्तम्। तच्चिन्त्यम्। तथा चतत्त्वबोधिन्याम्। “अकर्त्रभिप्रायार्थमिदम्” इति॥ अतःअत्र ‘स्वरितञितः कर्त्रभिप्रायेक्रियाफले’ १।३ ७२ इत्यात्मनेपदम् इत्येव सुवचम्]।‘वः’युस्माकम् ‘आद्यै’ प्रथमे कुसुम-प्रसूति-समये’ पुष्पोत्पत्ति-काले ‘यस्याः’ शकुन्तलायाः’उत्सवः’ परमानन्दः’भवति’। ‘सा इयं’भवत्-स्नेह-निधानं शकुन्तला ‘पतिगृहंयाति’ अतः ‘सर्वैः’ तपोवन-वृक्षैः एकत्रौभूय ‘अनुज्ञायतां’

तस्याः गमनम् अनुमन्यताम्। (प्रत्येकाऽनुज्ञादाने काल-विलम्बोभविष्यति इत्याशयः।‘पतिगृहम्’ इत्यनेन अनुज्ञानस्य उचितसमयत्वं ध्वनितम्)। [तरून् प्रति शकुन्तलायाःस्नेहाधिक्य-प्रतिपादन-कार्ये कारण-त्रयोपन्यासात् समुच्चयालंकारः। चेतन-व्यवहार-समारोपात्समासोक्तिश्च। छेक-वृत्ति-श्रुत्यनुप्रासाः। हेतुश्च। “गृह्णाति प्रियमण्डनापि न च या स्नेहाद्भवत्-पल्लवम्” इति पठित्वा द्वितीयपादस्थःआत्मनेपद-प्रक्रम-भङ्ग-दोषः समाधेयः। शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम्]। कोकिलेति। ‘कोकिलरवंसूचयित्वा’ इतिनेपथ्य-गत-नटत्वेन। तेहि सुशिक्षिताः सर्वे विहग-कूजितं कुर्वन्ति। अनुमतेति।‘इयं’ पतिगृह-गमनोन्मुखी’शकुन्तला’ ‘वने वासः’ येषां [‘शय-वास-वासिषु अकालात्’ ६।३।१८ इति सप्तम्याः लोपःपाक्षिकः।] तादृशाः एव ‘बन्धवः’ [इति रूपकम्] तैः, ‘तरुभिः अनुमतम्’ अनुमोदितं’गमनं’ भर्तृगृह-प्रस्थानंयस्याः तादृशीजाता इत्यर्थः [सापेक्षत्वेऽपि गमकत्वात् समासः]। ‘यतः’ यस्मात् हेतोः’एभिः’ आश्रम-वृक्षैः ‘कलम्’ अव्यक्तमधुरं’परेण’ अपर-विहगेण काकेनइत्यर्थः। ‘भृतः’ शैशवे पालित इति ‘परभृतः’ कोकिलः [‘वनप्रियः परभृतः कोकिल पिकइत्यपि’ इत्यमरः] तस्य ‘विरुतं’ कूजितं [‘तिरश्चां वासितंरुतम्’ इत्यमरः] ‘आत्मनः’ स्वस्य (जात्यैकवचनम्)। अप्रतिवचनं प्रतिवचनंकृतम् इति ‘प्रतिवचनीकृतं प्रत्युत्तरीकृतम्।[विरुतस्य प्रतिवचनेन रूपेण प्रकृतोपयोगात् परिणामालंकारः। अनुप्रासश्च। अपरवक्तंवृत्तम्]।

**135n.—1. भगिन्याः—**This is the usual address. 37n. 2. For६ष्ठी17n. 5. (Com.) 2. आदेशय= दर्शय। अनेकार्थत्वात् धातूनाम्। This is frequently used in dramas in this sense. Cf. ‘भवान् प्रमोदमार्गम् आदेशयतु’—Vik.III. ‘वेत्रवति, अग्निशरणमार्गम् आदेशय’—Act. V. p. 19 ; p. 93. भो भोः—51n. 1.3. पातुंन प्रथमं &c.—The idea is that she did never drink wateronly before watering the trees first time in the morning, for wecannot conceive of her doing like this on every occasion, she wasthirsty. व्यवस्यति—Śak. I. 17. 4. युष्मास्वपीतेषु—As पा is transitive,it cannot take क्त in the active voice. But ‘पा + क्त’ in the passivevoice will mean ‘which is drunk’ but the trees cannot be drunk like

water. This difficulty is removed thus:—(i) पा + क्त भावे=पीतम्पानम्(drinking—‘कृदभिहितो भावो द्रव्यवत् प्रकाशते’)।Next पीतम् + मत्वर्थेअच् [‘अर्श आदिभ्यः अच् 5. 2. 127] = पीतःwho has his drinking (finished).Read “अकारो मत्वर्थीयः। विभक्तम् एषाम् अस्ति इति विभक्ताः। पीतम् एषाम् अस्तिइति पीताः। भुक्तम् एषाम् अस्ति इति भुक्ताः इति सर्वत्र”—MBh. (ii) पीत standsfor पीतजल, the उत्तरपद (जल) has been dropped as it is easilyunderstood. Cf. ‘उत्तरपद-लोपः अत्र द्रष्टव्यः। विभक्त-धनाः विभक्ताः, पीतो- दकाःपीताः’—Ibid. ‘गम्यमानस्य अप्रयोग एव लोपोऽभिमतः’—KT. (iii) पीत by उपाचार(transference of epithets) means पीतजल, i. e. here the quality of theobject is transferred to the agent. ‘विभक्ताः भ्रातरः’ इत्यत्र च धनस्य यत् विभक्तत्वंतत् भ्रातृषु उपचर्यते। पीताः गावः, इत्यत्रापि उदकस्य पीतत्वं गोषु आरोप्यते। भुक्ताःब्राह्मणाः, इत्यत्र अन्नस्य भुक्तत्वं ब्राह्मणेषु उपचर्यते’—KT. Paternal wealth isdivided among the brothers, but the owners of the property, i.e.brothers are consequently said to be divided. Similarly water isdrunk but the agent of drinking is, by a periphrastic way, said to bedrunk. (iv) Though transitive, पा can be used intransitively.[121n. 3]. Hence कर्तरि क्तः। “सकर्मकादपि अविवक्षिते कर्मणि क्तः। ‘आशितःकर्ता’ ६।१।२०७ इत्यादौ यथा”—MN on ‘विदितः’ in Ki. I. 1. ‘अशेः अयम् आङ्पूर्वात् अविवक्षिते कर्मणि कर्तरि क्तः’—KV. Pāṇini himself has used ‘कर्तरिक्त’ after ‘आा + अश’ which is transitive. 5. आद्ये वः कुसुम-प्रसूति &c.—For ‘joy caused by the first show of flowers’, Cf. ‘आत्मसंवर्धित-लता-प्रथम-कुसुम-निर्गम-निवेदनागताम् उद्यानपालीम् अशेषा-भरणदानेन सम्मानयन्तीम्—Kād. P. 686.

Remark—According to GPS’ Kāli is indebted to the followingŚloka of Bhāsa:—“यस्यां न प्रिय-मण्डनापि महिषीदेवस्य मन्दोदरी। स्नेहात् लुम्पतिपल्लवान् न च पुर्नवीजन्ति यस्यां भयात्॥ वीजन्तो मलयानिला अपि करैरस्पृष्टबालद्रुमा।सेयं शक्ररिपोः अशोक-वनिका भग्नेति विज्ञाप्यताम्॥—Aviṣeka. III. 1.

6. कोकिलरवं &c.—The note of cuckoo is made by someof the actors who are very expert in imitating any kind of sounds.Read. “एषा रङ्ग-प्रवेशेन कलानां चैव शिक्षया। स्वरान्तरेण दक्षा हि व्याहर्तुं तन्नमुच्यताम्”—Cārudatta. I. 24. 7. वन-वास-बन्धुभिः &c.—Cf. ‘यत्र द्रुमा अपि।बन्धवो मे’—UC. III. 18. ‘तरुभिः’ does not take षष्ठीby “क्तस्य च वर्तमाने”2. 3. 67, as ‘क्त’ in ‘अनुमत’ &c has been used in the passive voice(अतीते)। “यदा वर्तमाने क्तः, तदा षष्ठी।समास-निषेधश्च। यदा तु भूते क्तः, तदाकर्तरि तृतीया। यथा “पूजितः यः सुरासुरैः’ इति। तस्याः’कर्तृ’ करणे कृता बहुलम् (३।२।३२)इति समासः। न च तक्र-कौण्डिन्य-न्यायात् ‘वर्तमाने क्तः’ इह ‘भूते क्तः’ बाधते इति वाच्यम्।“तेन” इत्यधिकारे ‘उपज्ञाते’ (४।३।११५) इति निर्देशेन अबाध-ज्ञापनात्।न च ज्ञानार्थ-मात्र-विषयकम्ज्ञापकम्। उदाहृत-प्रयोगाऽनुरोधेन सामान्यविषयकत्वस्यैव न्याय्यत्वात्”—Maitreya Rakṣita (अनुन्यास)। The gist is :—Pāṇini himselfconnects the Sūtra “उपज्ञाते” with “तेन” [“तेन इत्येव। पाणिनि उपज्ञातंपाणिनीयम्”—BD], therefore मति, बुद्धि and पूजार्थक roots will also takeक्त-प्रत्यय in the past tense and hence their subjects may take तृतीया विभक्ति। This is the view of BD and नव्याऽः But HD and KT areagainst this view. “स्वादेवं यदि भूते क्तः लभ्यः।न। नाप्राप्ते तस्मिन् आरभ्यमाणोवर्तमाने क्तः तस्य वाधको भवति। एवञ्च ‘पूजितः यः’सुरैसुरारित्यचि- कित्स्योऽपशब्दः।‘त्वयाज्ञातो’, ‘मया ज्ञात’ इति तु भवत्येव्य। ‘तेन’ इत्यधिकारे ‘उपज्ञाते’ इति निर्देशात्”—PM. on 2, 2. 12. Also Bhāṣya Pradīpa on 3. 2. 118. Hence accordingto them तृतीया with ज्ञानार्थक roots may be allowed, but तृतीया withइच्छार्थक or पूजार्थक roots is absolutely wrong.Therefore the following uses are erroneous:—‘अनुप्रासधिया गौरैस्तदिष्टं बन्धगौरवात्’—KA. ‘कलहं राममहितः कृतवान्’—BK. X. 2. ‘स पूण्यकर्मा भूवि पूजितः नृपैः’—S’s. 8. परभृत—The cuckoo is so termed because the female ones are supposed

to keep their eggs in the nests of crows which hatch them. Thecock-koil sits himself on a prominent part and lifts up his voiceand shouts aloud and very soon attracts the attention of the ownerof the nest (i. e. crows) who rush out to attack and chase him away.Now comes the chance of his wife who forthwith nips in to deposither egg’—D. D. Cunnigham. (Indian Friends and Acquaintancespp. 64-65). ‘परभृत इव नीड़ेरक्षितः वायसीभिः’—MK. VII. 3. ‘अन्यैः द्विजैःपरभृताखलु पोषयन्ति’—S’ak. V. 22 ; Ra. IX. 43 ; Ku. VI. 2. Mark that thecrow is called ‘परभृत्’ (पर विभर्ति। क्किप्)। कल (adj) means ‘sweet.’ ०विरुतं कलं—sweet warblings of the cuckoo. Cf. ‘कलम् अन्यभृतासुभाषितम्, कलहंसीषु मदालसंगतम्’—Ra. VIII. 59.

(आकाशे)

रम्यान्तरः कमलिनी-हरितैः सरोभिः
छाया-द्रुमैर्नियमिताऽर्क-मरीचि-तापः।

भूयात् कुशेशय-रजो-मृदु-रेणुरस्याः
शान्ताऽनुकूल-पवनश्च शिवश्च पन्थाः॥११॥ (वसन्ततिलका)

(सर्वे सविस्मयमाकर्णयन्ति)।

(In the air)—May her path,—with its intervals madefascinating by the lotus-verdant pools, (and) with the glare of sun’srays moderated by the umbrageous trees,—have its dusts mollified as the lotus-pollens, and (may it have) gentle and favourablebreeze, and be (altogether) blissful. (All listen with astonishment).

V. L.— ‘मरीचि’—B. HS. ‘मयूख’—R. V. M. S.

रम्यान्तर इति। ‘कमलिनीभिः’ पद्मिनीभिः ‘हरितैः’ श्यामलैः [इति शब्दरत्नावली। तद्गुणालंकारः] तादृशैः ‘सरोभिः’ कासारैः [‘कासारः सरसीसरः’ इत्यमरः। सरोभिः इतिबहुवचनेन प्रतिपदंसरसः सत्वंद्योत्यते] ‘रम्याणि’ मनोहराणि ‘अन्तराणि मध्य-प्रदेशाः यस्यतादृशः। ‘छाया-प्रधानाः द्रुमाः’ [उत्तरपदलोपीकर्मधारयः। वृक्षमात्रेण सूर्य-ताप-निरासः

कर्तुं न शक्यते इति छायाप्रधानत्व-विशेषणं बहुवचनमपि। तेन विश्रान्ति-स्थल-सत्वंव्यजते। विशेषण-प्रक्रम-भङ्गश्च निरस्तः] तैः, ‘नियमितः’ प्रशमितः, ‘अर्कस्य’ सूर्यस्य ‘मरीचिः’ गमस्तिःकिरण इति यावत् [‘मरीचिः’ मुनिभेदे ना गभस्तौ अनपुंसकम्’ इति मेदिनी], तस्य ‘तापः’यस्मिन् तथाभूतः। ‘अस्याः’ शकुन्तलायाः। पथन्ते गच्छन्ति अनेन इति ‘पन्थाः’ मार्गः। ‘कु‍शे’जले [‘कुशो रामसुते दर्भे योक्ते द्वीपे कुशं जले’ इति विश्वः] शेते इति ‘कुशेशयं’ कमलं [‘शतपत्रंकमलंकुशेशयम्’ इत्यमरः। ‘अधिकरणे शेते’ ३।२।१५ इति अच्। ‘शयवासवासिषु अकालात्’ ६।३।१८ इति सप्तम्या अलुग्भावः पाक्षिकः] तस्य ‘रजांसि’ परागाः इव’मृदवः’ कोमला ‘रेणवः’ धूलयः] यस्मिन् तादृशः(अनेन चरणाऽनुपघातोव्यज्यते)। ‘शान्तः’अवेग-वाहित्वात् सौम्यः ‘अनुकूलः’ अविपरीतः सहगामी इति यावत्, ‘पवनः’ यस्मिन् तादृशः’च शिवश्च’ शुभश्च मङ्गलकरश्च इति यावत् [‘शिवं मोक्षे शुभे भद्रे’ इति विश्वः॥ ‘अर्शआदिभ्यः अच् ५।२।१२७ इति अच्] ‘भूयात्’ (‘आशिषि लिङ्लोटौ’ ३।३।१७३)।[वायुमार्गयोरुभयोः प्राकरणिकत्वाद्तुल्ययोगिता। योग्येन वायुना योग्यस्य पथः सम्बन्धद्योतनात् समालंकारो व्यङ्ग्यः। शिवत्वंप्रति बहुकारणोपन्यासात् समुच्चयोऽलं- कारश्च। परस्परोपकरणात् अन्योन्यालंकारोऽपि। वृत्तिश्रुत्यनुप्रासौ।उपमा-हेतु-परिकरालंकाराः। वसन्ततिलका वृत्तम्]।

**136n.—1. आकाशे—**This stage-direction is different from’आकाशे’ in Acts III ; V. I. (Vide 82n. 6). This is used when theutterance is from Dryads or some superhuman agency. Read “दूरस्थाऽऽभाषणं यत् स्यादशरीर-निवेदनम्’। परोक्षान्तरितंवाक्यं तत् आकाशे निगद्यते”—Bharata. This sort of oracles (आकाशवाणी) at the time of departurebespeaks of good omen. Cf. ‘आकाशवार्णी सङ्गीतां जयस्ते भवितेति च * * * चकार यात्रां भगवान् श्रुत्वा एवंविधंशुभम्’—BrP. Ch. 33. 2. छाया-द्रुमैः—The qualifying attribute (प्रधान) corresponds to the adjective हरित् in thefirst line, hence विशेषण- प्रकम-भङ्ग-दोष does not arise (Com.) 3. कुशेशय&c.—कूशेशय = lotus (Ra. VI. 18.). The idea is—let the pollensof lotuses, being blown by the wind, be deposited upon the dusts,

thus making the path smoother and then the travellers walkingthere may not be troubled in any way. This also suggests theabundance of lakes fraught with lotuses throughout the whole path(Com.) 4. शान्ताऽनुकूल &c.—Wind blowing from behind(i. e. favourable) at the time of departure is also a good omen.‘शुभगन्धे च शब्दे च सानुकूले च मारुते। प्रस्थिते सर्वकार्याणां सर्वसिद्धिः ध्रुवं भवेत्’—Pālakāpya. ‘अभिमुख-पवनस्य कार्यसिद्धिकरत्वम्’—BRS’. ‘वामे मधुरवाक् पक्षी, वृक्षः पल्लवितोऽग्रतः। अनुकूलोवहन् वायुः प्रयाणे शुभशंसिनः’—qtd N. ‘पवनस्य अनुकूलत्वात् प्रार्थनासिद्धिशंसिनः’—Ra. I. 42 ; MD. 10; ‘शान्तः’=‘पाटच्चरादि-शून्यः’—freefrom thieves and high-way-men—(Ś, C.). 5. शिवश्च पन्थाः—Cf. ‘भद्र शिवास्ते पन्थानः’—UC. II; ‘पन्थानः ते सन्तु शिवाः—Hit. ‘शिवास्तु ते सन्तुपन्थानः’—Infra.

गौतमी—जादे, स्णादि-जण-सिणिद्धाहिं अणुस्माद-गमणासि तबोवणदेवदाहिं। ता पणम भअवदीणं [जाते, ज्ञाति-जन-स्निग्धाभिः अनुमत-गमनाऽसितपोवन-देवताभिः। तत् प्रणम भगवतीः]। Gautamī—My child, you have your departure sanctioned by the Dryads of the penance-grove whoare as affectionate as your relatives. So bow to the divine ones.

शकुन्तला (सप्रणामं परिक्रम्य। जनान्तिकम्)—हला पियंवदे, णं अज्जउत्तदंसणुस्सुआए बि अस्सम-पदं परिच्च-अन्तीए दुक्ख-दुक्खेण मे चलणापुरदो पवट्टन्ति [हला प्रियंवदे, ननु आर्यपुत्र-दर्शनोत्सुकाया अपि आश्रम-पदं परित्यजन्त्यादुःख-दुःखेन मे चरणौ पुरतः प्रवर्तेते]। Śakuntalā (Turning round with abow—Aside)–Dear Priyaṁvadā, eager as I am to see (my) lord,my feet move onward with great sorrow as I am quitting theregion of the hermitage.

प्रियंवदा—ण केवलं तबोवण-विरह-कादरासही एव्व।तुएउबट्ठिद-विओअस्स तबोवणस्स बि दाव समवत्थां पेक्ख दाव [न केवलं

तपोवन-विरह- कातरा सखीएव। त्वया उपस्थित-वियोगस्य तपोवनस्यापि समवस्थां प्रेक्षस्वतावत्]।—

उग्गलिअ-दब्भ-कवला मिआ, परिच्चत्त-णच्चणा मोरा।

ओसरिअ-पण्डु-पत्ता मुअन्ति अस्सू विअ लदाओ॥१२॥ (आर्या)

[उद्गलित-दर्भ-कवला मृगाः, परित्यक्त-नर्तना मयूराः।
अपसृत-पाण्डु-पत्रा मुञ्चन्त्यश्रूणीव लताः॥]

Priyaṁvadā—It is not that (our) friend alone is grieved at theseparation from the penance-grove. Just behold the (troubled)condition of the penance-wood whose separation from you is
impending, The deer have dribbled adown the mouthful of Kuśagrass; the pea-fowls have given up their dancing; creepers withtheir brown leafage falling, are shedding tears, as it were.

V. L.—‘तत् प्रणम’—B. HS. Others omit तत्। ‘दुःखेन’– R. V. M. K.‘दूःखदुःखेन’—B. S. S’. Dr. ‘पुरतः प्रवर्तेते’—R. V. M.‘पुरमुखौ न निपततः’—B. ‘पुरमुखौ वर्तते’—S. ‘समावस्था’—Taylor Mss.‘समवस्थां’— Patankar. समवस्था—R. M. S. ‘अवस्थाम्’—B.‘उद्गलित’—R. V. M. S. ‘उद्गीर्ण’—B. ‘मृगाः & मयूराः’—V. M. S. ‘मृगी’ & ‘मयूरी’—B. HS. ‘मृग्यः’—R.

गौतमीति। ‘ज्ञातिजनः’ बन्धुवर्ग ‘इव स्निग्धामिः’ स्नेहयुक्ताभिः इत्यर्थः [‘स्निग्धस्तुवत्सलो वत्सः स्नेहयुक्तजने भवेत्’ इति शब्दरत्नावली]। शकुन्तलेति। ‘आर्यपुत्र-दर्शने’यद्वा ‘आर्यपुत्र-दर्शनेन उत्सुका’ इति सहसुपेति समासः। [‘प्रसितोत्सुकाभ्यां तृतीया च’ २।३।४४इति तृतीया सप्तमीवा]। ‘दुःखदुःखेन’ नितरां दुःखेन हेतुना। प्रियंवदेति। ‘त्वया उपस्थितवियोगस्य’ आसन्न-वियोगस्य, न तु भूत-वियोगस्य नापि भावि-वियोगस्य इति उपार्थः (‘सापेक्षत्वेऽपि गमकत्वात् समासः’) ‘तपोवनस्य’ अचेतनस्यापि इति भावः’समवस्थां दशाम् [इति रघुटीकायां मल्लिनाथपादाः ८।४१] समवस्थां गाथिकया कथयति। **उद्गलितेति।**मृग्यश्च मृगाश्च इति ‘मृगाः'१।२।६७ ‘उद्नलिताः’ चर्विताः अपि मुखात् भ्रष्टाः’दर्भ-कवलाः’कुश-ग्रासाः येषां तादृशः, ‘मयूर्यश्चमयूराश्च इति मयूराः'१।२।६७ त्वद्गमन-दुःखेन परिहृतं’नर्तनं’ नृत्यंयैः तथाभूताःतिष्ठन्ति इति शेषः। ‘लताः त्वद्विरह-कातराः वल्लर्यः ‘अपसृतानि’ मुहुःच्युतानि ‘पाण्डूनि’

हरिणानि शुष्काणि इति भावः’पत्राणि’ याभ्यः तादृश्यः सत्यः, अश्रूणि, वाष्पाणि ‘मुञ्चन्ति’ विसृजन्ति’इव’ [इति क्रियोत्प्रेक्षा। तपोवनस्य विरह-प्रतिपादन-रूप-कार्यं प्रति कारण-त्रयोपन्यासात्समुच्चयालंकारः। बन्धुजन-व्यवहार- समारोपात् समासोक्तिः। अनुप्रासश्च। आर्या जातिः]।

**137n.—1. ज्ञाति-जन &c.—**BhD derives ज्ञाति thus—जानाति।क्तिच् ३।३।१७४ ; ज्ञायते वा। क्तिन् ३।३।९४ i. e. attaching ‘क्तिच्’ in कर्तृवाच्य attachingor ‘क्तिन् ’ in करणवाच्य। Hence according to him ज्ञाति is optionally feminine, though it is generally masculine.**दुःखदुःखेन—**repetitionimplies excess. 91n. 1. पुरतः—Vide 261n. 7. 2. त्वया &c.—Pāṇini sanctions ३या समास with ऊनार्थक words. (‘पूर्व-सदृशसमोनार्थ-कलह-निपुण-मिश्र-श्लक्ष्णैः2.1.31) but there is no Sūtra sanctioning ३याविभक्ति with ऊनार्थक words, yet ३या विभक्ति may be available byimplication of the समास-Sūtra. Cf. “अस्मादेव वचनात् पूर्वादिभिर्योगे तृतीयाभवति”—KV. “इदं सूत्रमेव समी-नार्थ-शब्द-योगे तृतीयायाः ज्ञापकम्”—Prabhā.Hence ‘वियोग’ has the sense of ऊन। Now 9n. 7. 3. **समवस्था—**89n. 6. Also “द्वितीया—अस्ति खलु शोकप्रवादः आगामि सुखं दुःखं वा हृदय-समवस्थाकथयतीति”—Mālā. V. “द्वितीया—अतः खलु भर्तृदारिकाया इयं समवस्था संवृत्ता”—Ibid. V. 4. ०दर्भ-कवला &c.—Cf. ‘मृग्यश्चदर्भाङकुरनिर्व्यपेक्षा स्तवागतिज्ञंसमबोधयन् माम्’—Ra. XIII, 25. “अधुनापि यत्र जलधरसमये * * * भगवतीरामस्य चापघोषस्य स्मरन्तो न गृह्णन्ति शष्प-कवलम् अजस्रम् अश्रुजल-लुलित-दीन-दृष्टयो वीक्ष्य शून्यादश दिशो * * * जानकीसंबर्द्धिता जीर्णमृगाः”—Kād. P. 80. For similar idea, Cf. “नृत्यं मयूराः, कुसुमानि वृक्षा, दर्भानुपात्तान्विजहुः हरिण्यः। तस्याः प्रपन्ने समदुःखभागम्

चात्यन्तमासीत् रुदितं वनेऽपि”—Ra. XIV. 69; “शीर्णा गोकुलमण्डले मृगकुलं शष्पाय नस्पन्दते। मूकाः कोकिल-पंक्तयः, शिखिकुलंन व्याकुलं नृत्यति। सर्वं तद्विरहेण हन्त नितरां गोविन्द दैन्यं गतं। किन्त्वेका यमुना कुरंगनयना नेत्राम्बुभिर्वर्धते॥” For thedancing of the pea-cock, vide ṚS, II. 6, MD. 46, 78; S’s’—43.

Remark—According to GPŚ, Kāli is indebted to thefollowing Śloka of Bhāsa, (at the time of Rāma’s departure). “नागेन्द्रायवसाभिलाषविमुखाः सास्रेक्षणा वाजिनः। ह्रेषाशून्यमुखाः सवृद्धवनितावालाश्च पौरजनाः॥त्यक्ताहारकथाः सुदीनवदनाः क्रन्दन्तः उच्चैर्दिशा। वामोयाति यया सदारसहजस्तामेवपश्यन्त्यामी— PN. III. 2.

शकुन्तला (स्मृत्वा)—ताद! लदा-बहिणिअं वणजोसिणिं दावआमन्तइस्सं [तात! लता-भगिनीं वनज्योत्स्नां तावदामन्त्रयिष्ये]।

Śakuntalā (Remembering)—I will just bid adieu to (my)tendril-sister, the Moon-light of the Grove.

काश्यपः—वत्से! अवैमि ते तस्यां सोदर्या-स्नेहम्। इयं तावत्दक्षिणेन। Kāsyapa—My child! (I) am aware of thy sisterlyaffection for it. She is just on the right.

शकुन्तला (उपेत्य लतामालिङ्ग्य)—वणजोसिणि! चूद-सङ्गता बि मंपच्चालिङ्ग इदोगदाहिं साहा-बाहाहिं। अज्जपहुदि दूर-परिवत्तिणीदे क्खु भविस्सं [वनज्योत्स्ने! चूत-सङ्गतापि मां प्रत्यालिङ्ग इतोगताभिः शाखाबाहाभिः। अद्यप्रभृति दूर-परिवर्तिनी ते खलु भविष्यामि]। Śakuntalā (Approachingand embracing the creeper)—Forest-moon-light! though united withthe mango tree, do you embrace me with your hitherward bougharms. From this day forth (I) will indeed be far away fromyou.

V. L.—‘सोदार्यास्नेहम्’—V. ‘सोदर्यस्नेहम्’—M. R. S. ‘सौहार्दम्’—B.‘शाखाबाहाभिः’—K. R. M. V. ‘शाखामयैः बाहुभिः’—B. उपेत्य लतामालिङ्ग्य’—B.‘लतामुपेत्य’—R. V. M. S.

शकुन्तलेति। ‘लताभगिनीं’ भगिनीत्वेन परिगृहीतां लताम् (इति परिणामालंकारः)। काश्यप इति। ‘अवैमि’ जानामि। ‘सोदर्यायाः’ ४।४।१०२ भगिन्याः यः ‘स्नेहः’ तम्।‘तावत्’ इत्यवधारणे। ‘दक्षिणेन’ अदूरे दक्षिण-दिग्विभागे (५।३।३५)। शकुन्तलेति।

चूतेन’ प्राणनाथेन आम्रतरुणा ‘सङ्गता’ मिलिता ‘अपि’ इत्यनेन अन्य-बन्धुजनानां विस्मरणाशङ्का।‘इतोगताभिः’ अस्यां दिशि प्रसृताभिः।

**138n.—1. लता-भगिनीं—**This idea of लता might have cometo her mind from Priyaṁvadā’s uttering लता in the fore-going Śloka.2.**आमन्त्रयिष्ये—**109n. 3. **Remark—**Similar ideas occur in Bhāsa’s PN—“आपृच्छ पुत्रकृतकान् हरिणान् द्रुमांश्च। विन्ध्यंवनं तव सखीर्दयिता लताश्च”—V. II. 3. अवैमि—अव + इ (to know) is a favourite root with ourpoet. Cf. ‘अवेहि मां किङ्करमष्टमूर्तेः’—Ra. II. 35. ‘अवेहि मां’—III. 63.‘वार्तम् अवेहि राजन्’—V. 13. ‘अवेहि मां गन्धर्वपते स्तनुजम्’—V. 53. ‘अवैमिचैनाम्’—XIV. 40. ‘अवैमि कार्यान्तरमानुषष्य’—XVI. 82. ‘अवैमि ते’—Ku. III. 13. IV. 9 ; V. 49; ‘सुखसङ्गिनम् अवैमि’—S’ak V. 11 ; IV. 4 ;126n. 3. 4. सोदर्या &c.—समानोदरे शयिता इति समानोदर + य [by ‘सोदरात्यः’ 4. 4. 109]. Now before the affix ‘य’ is added to the word,‘समान’ of ‘समानोदर’ optionally becomes ‘स’ by ‘विभाषोदरे’ 6. 3. 88 givingthe form सोदर्या। But when there is no change then समानोदर takes ‘यत्’ (and not ‘य’ as Prof. G has it) by ‘समानोदरे शयित ओ चोदात्तः'4. 4. 8. and the udātta will fall on the letter ‘ओ’ but not on ‘य’। Vide T & BM, 1659. दक्षिणेन—22n. 1. 5. ०बाहाभिः—‘बाहा’ has been perferred to ‘बाहु’, as it suits very appropriatelywith शाखा (feminine).

काश्यपः— वत्से,—

“सङ्कल्पितं प्रथममेव मया तवार्थे
भर्तारमात्म-सदृशं सुकृतैर्गता त्वम्।

चूतेन संश्रितवती नवमल्लिकेयम्
अस्यामहं त्वयि च सम्प्रति वीतचिन्तः”॥१३॥ (वसन्ततिलका)

तदितः पन्थानंप्रतिपद्यस्व।

Kāśyapa—My child! thou hast obtained by dint of (thy)merit, a spouse worthy of thee—just as previously determined by meon thy account. This Navamallikā is (also) twined with the mango tree.Now I (am) free from solicitude for thee as well asfor it. So set out on (thy) way hence.

शकुन्तला (सख्यावुपेत्य)—हला, एसा दुवेणं वो हत्थे णिक्खेबो [हला, एषा द्वयोर्वां हस्ते निक्षेपः]। Śakuntala (Going up to her friends)—Dear friends ! she (is) in the hands of you both, a pledge.

उभे—अअंजणो दाणिं कस्स इत्थे समप्पिदो [अयंजनः इदानींकस्य हस्ते समर्पितः]। (इति वाष्पं विहरतः)।Both—But to whose charge,are we now committed (by thee)? (This said, shed tears)

V. L.—‘संश्रितवती’—K. R. M. ‘संस्कृतवती’—M’s. Mss. ‘सम्मितवती’—Colebrooke’s Mss. The śloka No. 12 is found in B as follows— ******तदर्थम् * * * स्वगुणैर्गतासि। अस्यास्तु सम्प्रति वरं त्वयि वीतचिन्तः कान्तं समीप-सहकारमिमंकरिष्ये’॥ ‘सख्यावुपेत्य’—B. ‘सख्यौ’ प्रति’—R. M, S. ‘इदानीम्’—only B. S.

सङ्कल्पितमिति। ‘मया’ तपोनिधिना ‘तवार्थे’ तव कृते, त्वत्-प्रयोजन-निमित्तं(प्रयोजनञ्च योग्यसमागम एव) ‘प्रथममेव’ आदावेव, दुष्यन्तस्य ममाश्रमागमनात् प्रागेव’सङ्कल्पितं ’ मनसा विभावितम, ‘आत्मनः सदृशम’ अभिजन-गुणैः सौन्दर्येण वयसा च तुल्यम्इत्यर्थः। ‘भर्तारं’ पतिं(केवलं तद्भरणात् न, अपि तु त्रिभुवन-भरणात् भर्तारम् इत्याशयः)‘त्वं सुकृतैः’प्राक्तन-पुण्यफलेन ‘गता’ लब्धवती असि [योग्य-समागमश्चिन्तितोऽपि पुण्यातिशयादेव भवतीति भावः]। ‘इयं’ पुरतः स्थिता ‘नवमल्लिका’ बनज्योत्स्ना’चूतेन’ ‘आत्मयोग्येनआम्रेण सह ‘संश्रितवती’ संगतवतीमिलिता इति यावत्। [अत्र नायक-व्यवहार-समारोपात्समासोक्तिः। उभयोः प्राकरणिकत्वात् तुल्ययोगिता च]। अतएव ‘सम्प्रति’ अधुना ‘अहम्अस्यां’ नवमल्लिकायां ‘त्वयि’ तद्विषये ‘च वीता’ विशेषण गता ‘चिन्ता’ वर-संग्रह- भावना यस्यतादृशः संवृत्तोऽस्मि [योग्येन योग्य-समागमात् समालंकारः। परस्परोपकरणाद् अन्योन्यालंकारो-व्यङ्ग्यः। हेत्वनुप्रासौ। वसन्ततिलका वृत्तम्]।शकुन्तलेति। निक्षिप्यते यः सः ‘निक्षेपः’

न्यासः, स्थाप्यः इति यावत्। [“यथा स्थाप्यः रक्ष्यते तथा इयम्” इति शङ्करपादाः] इतः परंयुवाभ्याम् इयं निक्षेप इव यत्रतो रक्षणीया इत्यर्थः।

139n.—1. तवार्थे– तव + अर्थे = तव कृते—K. ‘अर्थे’ & ‘कृते’ (निपात)mean ‘for the sake of’. “अर्थे कृते अव्ययं तावत् तादर्थ्येवर्तते द्वयम्” इतिकोषसारः। ‘अन्ये च बहवः सूरा सदर्थे त्यक्तजीविताः’—Gītā I. 9.‘गवार्थे ब्राह्मणार्थे च’—PT. I, 420. ‘तवार्थे’—(Rām. III. 74.18.). 2.संश्रितवती—सम + श्रि + क्तः भावे = संश्रितम् [= संश्रयः 27n. 3.] संश्रित + मत्वर्थे मतुप् + ङीप् =संश्रितवती [म = व 8. 2. 9.]।3. अस्यां त्वयि च—Here is क्रम-प्रक्रम-भङ्ग-दोष, as शकुन्तला has been mentioned after नवमल्लिका in the last line,thoughshe is mentioned first in the first half.S’ak’s pet creeper has beengiven importance by being put firstand this is intentionally done with a view to pleasing S’ak. For this will show that the sage has tender affection for her beloved creeper. ‘शकुन्तला-परिगृहीता साइति तस्याः सन्तोषोत्पादनार्थम् “अस्याम्” इति पूर्व-निर्देशः। तेन क्रम प्रक्रम-भङ्गःपरिहृतोभवति।“तय्यत्र चाहमिति संप्रति” इति पठित्वा वा परिहर्तव्यः।अस्मिन् पाठेयथासंख्यालंकारः’—R. निक्षेपः=न्यासः—an open deposit without being sealed. 151n. 5. 4. अयं जनः—Ku. V. 40 ; Ra. VIII. 81.विहरतः—Shed tears. ‘wipe away’—M.

काश्यपः—अनसूये, अलं रुदित्वा। ननु भवतीभ्यामेव स्थिरीकर्तव्याशकुन्तला। (सर्व परिक्रामन्ति)। Kāśyapa—Weep not Anasūyā ;S’akuntalā has indeed to be cheered by you both. (All turn round).

शकुन्तला (विलोक्य)—ताद, एसा उडअ-पज्जन्त-चारिणीगब्भ-भार-मन्थरा मिअ-बहु जदा अणघ-प्पसवा होइ, तदा मे कंपि पिअणिवेदइत्तिअं विसज्जइस्ससि [तात, एषा उटज-पर्यन्त-चारिणीगर्भ-भार-मन्थरामृग-वधूः यदा अनघ-प्रसवा भवति, तदा मे कमपि प्रिय-निवेदयितारं विसर्जयिष्यसि]।

S’akuntalā (Looking)—Father, when this doe, grazing closeto the cottage (and) slow with the weight of (her) young, is safelyfawned, (you) will send some one as an announcer of the happynews to me.

काश्यपः—वत्से! नेदंविस्मरिष्यामः।

Kāśyapa—This (I) will not forget, my child?

शकुन्तला (गति-भङ्गं रूपयित्वा)—अम्मो! को णु क्खुएसो णिवसणेमे सज्जइ [अम्मो! कोनु खल्वेष निवसने मे सज्जते] (इति परावर्तते)

S’akuntalā(Representing a break of gait)—O what, indeed isclinging to my garment? (This said, turns round).

V. L.— ‘अनसूये प्रियंवदे’—B. ‘अनसूये’—R. V. M.; B has ‘रुदितेन’for ‘रुदित्वा’। ‘गर्भमन्थरा’—R. V. M. S. ‘गर्भभारमन्थरा’—B. ‘अनघप्रसवा’—R. V. K. M. ‘सुखप्रसवा’—B. ‘विसर्जयिष्यथ’—R. V. M. ‘विसर्जयिष्यसि’—B. ‘विसृज’—S. ‘सज्जते’—R. S. ‘सज्जति’—M. ‘सजति’—B.

काश्यप इति। ‘अलंरुदित्वा’ रोदनेन किम् (‘अलंखल्वोः प्रतिषेधे प्राचां क्त्वा'३।४।१८ इति तुमुन्नर्थे क्त्वा) ‘ननु’ इति प्रश्ने आक्षेपे वा। शकुन्तलेति। ‘गर्भ-भारेण’भ्रूष्णभारेण इत्यर्थः (‘गर्भो भ्रूणेऽर्भके कुक्षौ सन्धौ पनसकण्टके’ इति मेदिनी) ‘मन्थरा’मन्दगामिनी चलसगमना इति यावत् (‘मन्दगामी तु मन्थरः’ इत्यमरः) अत ‘उटजस्य’पर्णशालायाः ‘पर्यन्तेषु’ प्रान्तेषु ‘चरति’ या तथाभूता। ‘अनघः’ निर्विघ्नः (‘दुःखै-नो-व्यसनेषु अधम्’ इति रघुटीकायां मल्लिनाथ-धृत- यादव-वचनम्) ‘प्रसवः’गर्भमोचनम् (‘स्यादुत्पादे फलेपुष्पे प्रसवो गर्भमोचने’ इत्यमरः) यस्याः तादृशी। ‘भवति’ भविष्यति ३।३।१३१; ‘तदा मे’मम समीपे ‘प्रिय-निवेदायतारं’ शुभ-सन्देश-वाहम्। शकुन्तलेति। ‘गतिभङ्गं’ पाद-स्खलनं ‘रूपयित्वा’ अभिनीय आह इति शेषः। ‘परावर्तते’ दर्शनार्थं परावृत्य पश्यति।

**140n.—1. अलं रुदित्वा—**43n. 4. ननु—Implies query. Areyou not to cheer up Śakuntalā? Why doyouthen weep?Or take it in the sense of आक्षेप (mild censure) as sanctioned by ‘अभिधानचिन्तामणि’

(H). Anasūyā has been rightly asked not to weep as she is theoldest of the trio. Note that the sage Kāśyapa generally takesnotice of अनसूया and always gives her prominence. 43n. 4. 2. अनघ-प्रसवा—‘अघ’ = mishap, hence one whose delivery has beenwithout trouble. Cf. ‘इतो भविष्यति अनघप्रसूतेः अपत्यसंस्कारमयो विधिस्ते’—Ra. XIV. 75 ; ‘कच्चित् मृगीणाम् अनधा प्रसूतिः’—V. 7. नेदं—is emphatic. Cf.MR. II. 5. 3. सज्जते—Like many a old poet Kāli usually usesthis root in आत्मनेपद ; 112n. 8.

काश्यपः—वत्से,—

“यस्य त्वया व्रण-विरोपणमिङ्गुदीनां
तैलंन्यषिच्यत मुखे कुश-सूचि विद्धे।

श्यामाक-मुष्टि-परिवर्धितको जहाति
सोऽयं न पुत्र-कृतकः पदवींमृगस्ते”॥१४॥(वसन्ततिलका)

Kāśyapa—My child, that same fawn, thy factitious son, uponwhose mouth when pricked by the spine of kuśa-grass, thou wouldstbesprinkle the sore-abating Ingudī oil and who was (tenderly)reared by thee, with handfuls of Śyāmāka grains, does not forsakeyour path.

शकुन्तला—वच्छ, किं सहवास-परिच्चाइणिं मं अणुबन्धेसि।अचिर-प्पसूदोबरदाए जणणीए विणा विवड्ढिदो एव्व। दाणिंम्पिमए विरहिदं तुमं तादो चिन्तयिस्सदि। ता णिउत्तस्म [वत्स, किं सहवास-परित्यागिनींमामनुबध्नासि। अचिर-प्रसूतो-परतया जनन्या विना विवर्धित एव। इदानीमपिमया विरहितं त्वां तातश्चिन्तयिष्यति। तन्निवर्तस्व]। (इति रुदती प्रस्थिता)।

S’akuntalā—My fondling, why do you follow me, who amdeserting (your) company? Deprived of (your) dam that dieddirectly after bringing (you) forth, you indeed were carefully reared

(by me). (So) even now deprived of me as you are, papa will thinkof you.Go you back therefore. (This said, moves on weeping).

V. L.— B reads ‘अनुबध्नासि’ for ‘अनुसरसि’। ‘अचिरप्रसूतोपरतया’—B.‘अचिरप्रसूतया’—R. M. V.

यस्येति।‘यस्य कुशानां’ ‘सूचिभिः’ सूचीवत् तीक्ष्णाग्र-देशैः’विद्धे’ ६।१।१६ जातव्रणे’मुखे’ ‘त्वया’ अत्यन्तदयाद्रया [मातृभूतया इति अर्थान्तर-संक्रमितम्] ‘व्रणानां’ क्षतानां’विरोपणं’ ७।३।४३ विशोषकम् ‘इङ्गुदीनां’ तापसतरुणां [‘इङ्गुदीतापसतरुः’ इत्यमरः]‘तैलं’तत्फल-सम्भवं स्नेहं’न्यषिचत’ ८।३।६५ म्रक्षितमित्यर्थः। ‘सोऽयं पुरतोदृश्यमानः ‘श्मामाकानां’ धान्यभेदानां ‘मुष्टिभिः’ ग्रासैः’परिवर्धितकः’ अनुकम्पया सयत्नेन प्रेषितः[‘अनुकम्पायाम्’ ५।३।७३ इति कः, स्वयं भक्षयितुम् अशक्ताय श्यामाकान् मुष्टौ गृहीत्वाअर्पितवती। ‘सोऽयम्’ इत्यादिना जन्मारभ्य यावत् मृगत्वं प्राप्तः,तावत् त्वया एव वर्धित इतिध्वन्यते] अतएव ‘पुत्र-कृतकः’ २।१।७२ कृत्रिम-पुत्रः, पुत्रत्वेन अभिमन्यमान इत्यर्थः। ‘मृगःते पदवीं’ पन्थानं’न त्यजति। स्नेहवशात् त्वदनुयायी भवति। [मृगस्वभावोक्तिः। ‘पुत्रकृतक’ इति निरङ्गंकेवलरूपकमलङ्कारः। व्रविरो तकी तक इति छेक-श्रुति-वृत्त्यनुप्रासाः। वसन्ततिलकावृत्तम्]। शकुन्तलेति। ‘सह वास’ इति ‘सहवासः’ (सुप्सुपेति समासः) यहासदृशः वासः’ इति सहवासः[अ-स्वपद विग्रहःनित्यसमासः। ‘सहशब्दः सदृशवचनः अस्ति’इति भट्टोजिः], तं साधु परित्यजति या तां सहवास-परित्यागिनीं[‘संपृचानुरुधाऽऽङ यम्—‘इत्यादिना ३।२।१४२ इति घिणुन्]। ‘अचिरं’सद्यः प्रसूतंयया सा ‘अचिरप्रसूता’ चासौ’उपरता’ मृता चेति सा तादृश्या ‘जनन्या विना विवर्धित एव’ इति निश्चये।‘मया’ कृतकजनन्या इति भावः। ‘तातःचिन्तयिष्यति’ कृतक-मातरि मयि गतायां मत्तोऽपि अधिकंपिता कण्वः त्वाम् अवेक्षिष्यते।

141n.—1. व्रण-विरोपणं—‘That which causes a scar tocicatrize’.‘ह’ of रुह optionally becomes ‘प’ when णिच्follows by’रुहः पोऽन्यरस्याम्’ 7. 3. 43. 2. न्यषिच्यत—‘स’ of सिच् is replaced by’ष’ after नि। Vide ‘उपसर्गात् सुनोति-सुवति—&c.’ 8. 3.65; and ‘प्राक्सिताद्,अड्-व्यवायेऽपि’ 8. 3. 63. ०परिवर्धितकः—‘परि’ here has the sense of

‘अतिशयेन’। 252n. 2. शामाक &c.—The grain of a kind of grass of the genus Panicum.3. पुत्र- कृतकः—One that is tended as a son;a factitious son. ‘कृतक’ = ‘कृत्रिभ’, artificial. (i) कृतकः पुत्रः= पुत्र-कृतकः।‘कृतक’ is placed last by ‘मयूरव्यंसकादयश्च 2. 1. 72. Cf. ‘व्यंसकः मयूरः’=मयूर-व्यंसकः। मयूरव्यंसकादि is आकृतिगण। ‘अविहित-लक्षणस्तत्पुरुषः मयूरव्यंसकादिषुद्रष्टव्यः—’—Prabhā. (ii) पुत्रस्य कृतम् [भावे क्तः, कार्यमित्यर्थः]=पुत्र-कृतम्। पुत्र-कृतम्इव कृतम् यस्य स पुत्रकृत (कः)’। Cf. ‘सप्तमी-पूर्वस्य च बहुव्रीहिर्वक्तव्यः, उत्तरपदस्य च लोपोवक्तव्यः’=MBh. Next ‘शेषाद्विभाषा’ 5. 4. 154 इति समासान्तः कः (iii) पुत्रः कृतःइति “पुत्रकृतः” सहसुपेति समासः। Next स्वार्थे(कन्), अनुकम्पायां वा कः—G.(iv) न पुत्रः=अपुत्रः, अपुत्रः पुत्रः सम्पद्यमानः कृतः = ‘पुत्रकतः’ (K), ‘ई’ being droppedas in ‘निपुणभूतः’ ‘पूगकृतः’, ‘श्रेणिकृतः’ by ‘श्रेण्यादयः कृतादिभिः’ 2. 1. 59. Nextकन्।According to Sākatāyana श्रेण्यादि is आकृतिगण, [एकौघभूतम्॥ “श्रेण्यादयः कृतादिभिः” इत्यर्थे कर्मधारयः। “श्रेण्यादयः कृतादिभिः” इत्यर्थे कर्मधारयः। “श्रेण्यादिराकृतिगणः” इति शाकटायनः—MN on S’PB. III. 35.] Cf. ‘यस्योपान्तेकृतक-तनय कान्तया वर्धितो मे बालमन्दारवृक्षः’—MD. II. 15; पुत्रीकृतोऽसौ वृषभध्वजेन’—Ra II. 36 ; V. 6. UC. I. 4 ; PN.V. 11. “Tender attachmentto natural objects is one of the most pleasing composition of theHindus. It is very frequently expressed and perhaps in few placeswith more beauty than in the drama of Śakuntalā, where upon departing from the bower of her foster-father, she bids adieu to theplants, she had carefully tended and the orphan fawn she hadreared”—Dr. Wilson. 4. सहवास—Company. The word may alsobe taken as an instance of बहुव्रीहिwhen it will mean a ‘companion’, Cf.‘सहवसति’—S’ak. II. 3; पदवीं—course. Cf. ‘पवनपदवीं’— MD. 8 ;वि-वर्धितः—You were carefully (वि) brought up by me from yourinfancy when your own mother died. मया विरहितं—137n. 2;

**चिन्तयिष्यति—**Cf. ‘त्वयैव चिन्त्यमानस्य’—Ra. I. 64; ‘मातृभिःचिन्तामानानां’—UC. I. 19 ; निवर्तस्व—return; 116n. I ; Ra. II. 31.

काश्यपः—वत्से, अलं रुदितेन। स्थिरा भव इतः पन्थान मालोकय—

उत्पक्ष्मणोर्नयनयोरुपरुद्ध-वृत्तिं
बाष्पंकुरु स्थिरतया शिथिलाऽनुबन्धम्।

अस्मिन्नलक्षित-नतोन्नत-भूमि-भागे
मार्गे पदानि खलु ते विषमीभवन्ति ॥१५॥ (वसन्ततिलका)

Kāśyapa—My child! Away with weeping. Be calm. Thisway look on thy path. By (means of) firmness, dost thou repress(Lit. ’lessen’) the continuity of the tears that clogs the function of (thy) upturned-eyelashed eyes. Thy footsteps are, indeed goinguneven upon (thy) route, the undulations of which have not beennoticed (by thee).

शार्ङ्गरवः—भगवन्! ओदकान्तं स्निग्धो जनोऽनुगन्तव्य इतिश्रूयते। तदिदं सरस्तीरम्, अत्र नः सन्दिश्य प्रतिगन्तुमर्हसि।

Śārṅgarava—Almighty Sir! it is enjoined that a kind friendshould be escorted up to the brink of the (first) water. This,then, is the boarder of a lake. So having instructed us here, be pleased to return.

** काश्यपः—तेन हि इमां क्षीर-वृक्ष-च्छायामाश्रयामः।** (इति सर्वेपरिक्रम्य स्थिताः)।Kāśyapa—And so, in this milk-tree-shade (we) keepawhile. (This said, all turn round and stop).

V. L.—‘वत्से &c’—B. Omitted by others. ‘शिथिलानुबन्धम्’—HS.S’.B. Bh. ‘विरतानुबन्धम्’—V. M. ‘विहतानुबन्धम्’—M’s Mss. R. S. ‘ओदकान्तं’—B. M’s Mss. ‘ओदकान्तात्’—M. ‘उदकान्तम्’—R. V. ‘नोदकान्तात्’—S. ‘अत्र नः’—B. Others omit ‘नः’।

उत्पक्ष्मणोरिति। ‘उन्नतानि पक्ष्माणि’ नेत्र-लोमानि (‘पक्ष्म सूत्रादि-सूक्ष्मांशे किंजल्के नेत्रलोमनि’ इति विश्वः) ययो स्तयोः ‘नयनयोः’ विषये ‘उपरुद्धा’ निवारिता ‘वृत्तिः’ प्रसरोदर्शनशक्तिः इति भावः[सापेक्षत्वेऽपि गमकत्वात् समासः] येन तम्, उपरुद्धो-त्याक्ष्म-नयन-वृत्तिमित्यर्थः। ‘बाष्पं’ नेत्राम्बु ‘स्थिरतया’ आत्मनःधैर्येण, ‘शिथिलः’ मन्दीभूतः ‘अनुबन्धः’‘पुनः पुनः उत्पत्तिः यस्य तथाविधं’कुरु’ विधेहि, अन्यथा मुहुःनेत्राम्बुपातेन दृष्टि-शक्ति-लोपात्गर्भिन्यास्ते महान् अनर्थः स्यात्। तथाहि ‘न लक्षितः’ अवलोकितः क्वचित् ‘नताः’ क्वचित् ‘उन्नता’ अतएव बन्धुरा ‘भूमि-भागा’ भूप्रदेशा यस्मिन् तादृशे ‘मार्गे’ पथि ‘ते पदानि’ पादन्यासाः[‘पादन्यासे पादमुद्रा सुप्तिङन्ते पदंभवेत्’ इति क्षीरस्वामी] अविषमाणि विषमाणि भवन्तिइति ‘विषमीभवन्ति’ उच्चावचेषु निपतन्ति इति भावः। ‘खलु’ इत्यवधारणे निषेधे वा। [अत्र यात्रा-समयेऽमङ्गल-शब्दोच्चारणमपि नोचितमिति तच्छ्रवणे तस्या आशङ्का भविष्यतीतिविषम-पदत्वं हेतुत्वेनोक्तम्। पदार्थ-वाक्यार्थरूपयोः काव्यलिङ्गयोः संसृष्टिः। प्रधानस्य वाष्प-शैथिल्यस्यसमासे गुणीभावात् विधेयाविमर्षदोषः। स च “वाष्पं स्व-धैर्य-वशतो विनिवारय त्वम्” इतिपठित्वा समाधेयः। छेकवृत्त्यनुप्रासौ। वसन्ततिलका वृत्तम्]।शार्ङ्गरव इति।

‘उदकस्य’ लक्षणया जलाशयस्य ‘अन्तः’ प्रान्तः इति उदकान्तः ‘आ उदकन्तात्’ इति ‘ओदकान्तं’जलाशय-प्रान्तं मर्यादीकृत्य इत्यर्थः[आङ् मर्यादाभिविध्योः’ २।१।१३ इति समासः पाक्षिकः]।काश्यप इति। क्षीरप्रधानःवृक्षः इति ‘क्षीरवृक्षः’ [उत्तरपदलोपीकर्मधारयः]उदुम्बर-वृक्ष (इति जटाधरः)। ‘आश्रयामः सन्देशे विलम्ब-सम्भवात तथात्वे च अनातपदेशाऽऽश्रयस्य आवश्यकत्वात् इति भाव’ इति सिद्धान्तवागीशपादाः।

142n.—1. वाष्पं—‘अश्रुणःपूर्वावस्था’ (K) i. e., the first stage oftears; the hot lachrymal moisture that overspreads the eyes, beforethe tear-drop is formed. 2. शिथिलाऽनुबन्धम्—is preferred as theS’loka with this reading has been quoted by Bhoja in his ‘सरस्वतीकण्ठाभरण’। ‘अनुवन्ध’ means ‘प्रकृतस्यानुवर्तनम्’–(AK)—‘following closelyafter’, hence ‘continuity’ विषमीभवन्ति— ‘स्खलितानि स्युः’—Ś.—“are liableto trip or stumble.” Cf. ‘त्यक्त्वा त्वरां व्रज पदैः स्खलितैरयंते। खेदं गमिष्यसि '

&.c.—Rat. 11. 17. ‘विषमपदा पदवी विवर्तनेषु’—Ki. V. 40. ‘बाष्पवेगं निगृह्यताम्’—Rām. VI. 46. 30. 3. भगवन्—(Vide Com. after IV. 8. 4.ओदकान्तं—आ(ङ्)+उदकान्तम् (Com.) “ङ्” is elided by the injunction of Patañjali. Cf. ‘ईषदर्थेक्रियायोगे मर्यादाऽभिविधौ च यः।एतमातंङितं विद्यात् वाक्यस्मरणयोर- ङित्’—MBh qtd. SK. 103; also Cf. ‘आङ्ईषदथें अभिव्याप्तौ सीमार्थेधातुयोगे च’—AK. Hence this ‘आङ्’ is differentfrom ‘आ’ which is “प्रगृह्य” by ‘निपात एकाज् अनाङ्’ 1.1.14; Cf. ‘आप्रगृह्यः स्मृतौ वाक्ये अनुकम्पायां समुच्चये’—Medini. Thus सन्धिis not barredby ‘प्लुता प्रगृह्या अचि, नित्यम्’ 6.1.125. 5. इति श्रुयते—This isenjoined in the holy writ. Cf. ‘ओदकान्तं प्रिय प्रोथमनुव्रजेत्—Qtd.Kramadis’vara in his ‘संक्षिप्त्व-सार व्याकरण’।“अतिथिं श्रोत्रियं तृप्तमासीमान्तमनुव्रजेत्&c."—Y. I 113 and Com. thereon. ‘आयान्तम् अग्रतो गच्छेत् गच्छन्तम्तमनुब्रजेत्’—Tantra-s’āra (निगमकल्पद्रुमः) । 6.क्षीर-वृक्ष—according toM supported by जटाधर, means the glomerous fig tree (Ficus Glomerata)only. But according to others it means five umbrageous trees [FicusIndica, _(०)glomerata, _(०)Riligiosa, _(०)Ramphi and _(०)Infectoria] that exudea resinous milky juice (Cf. ‘ये क्षरन्ति सदा क्षीरम्’—Maha. Viṣma. 7) from their barks “न्यग्रोधो-डुम्वराऽश्वत्थ-पारिश-प्लक्ष-पादपाः। पञ्चैते क्षीरिणीवृक्षास्तेषां त्वक्पञ्चलक्षणम्॥"—RN.

काश्यपः (आत्मगतम्)—किं नु खलु तत्रभवतो दुष्यन्तस्य युक्तरूपमस्माभिः सन्देष्टव्यम्। (इति चिन्तयति)। Kāśyapa (Aside)—Whatmessage that would be most appropriate, can indeed be submitted to His Honour Duṣyanta? (This said, reflects.)

शकुन्तला (जनान्तिकम्)—हला पेक्ख।णलिणी-पत्तन्दरिदं बि सहअरं अदेक्खन्ती आदुरा चक्कवाई आरडदि।दुक्करं

क्खुअहं करेमि।

[हला प्रेक्षस्व। नलिनी-पत्रान्तरितमपि सहचरम् अपश्यन्तीआतुरा चक्रवाकीआरटति।दुष्करंखल्वहंकरोमि]।

S’akuntalā (Aside to Anasūyā)—Look (here), friend. Thefemale sheldrake not perceiving her (dear) mate, even hid by alotus-leaf, cries (aloud). But I’m doing what’s (most) difficult to do.

अनसूया—सहि, मा एव्वंमन्तेहि [सखि ! मैवं मन्त्रयस्व]।

आर्या

एसा बि पिएण विणा गमेइ रअणिं विसाअ-दीहअरं।
गरुअं बि विरह-दुक्खं आसा-बन्धो सहावेदि॥१६॥

[एषापि प्रियेण विना गमयति रजनीं विषाद-दीर्घतराम्।
गुर्वपि विरह-दुःखमाशा-बन्धः साहयति]॥

Anasūyā—Say not so, my dear. Even she, forlorn of herbeloved, passes away the night, made too long by her grief. Thebond of expectation (of meeting again), makes the agony of separation, however severe, supportable.

काश्यपः— शार्ङ्गरव ! इति त्वया मद्ववचनात् स राजा शकुन्तलांपुरस्कृत्याऽभिधातव्यः।

Kāśyapa–Sārṅgarava ! after presenting S’akuntalā in front, thatking should thus be address- ed in my words, by you.

शार्ङ्गरवः—आज्ञापयतु भवान्।

Sārṅgarva—Let Your Revered Sir command.

V. L.—‘अपि सहचरम्’—R. V. S.‘प्रियसहचरम्’—M. ‘खल्वहं करोमि’—S. ‘अहंकरोमि इति’—R. M. V. ; M omits ‘इति’ before ‘त्वया मद्वचनात्’।B reads ‘अभिधातव्यः’ for ‘वक्तव्यः’।

काश्यप इति। अतिशयेन युक्तम् इति ‘युक्तरूपम्’ [‘प्रशंसायां रूपप्’ ५।३।६६ ;२०२१ इति रूपप्]। शकुन्तलेति। ‘नलिन्याः’ एकेन ‘पत्रेण’ पर्णेन ‘अन्तरितम्’केवलंआच्छादित-विग्रहं, न तु विनष्टम्। ‘आरटति’ उच्चैः करुणंरोदिति। एषा तु

प्रियजनस्य पत्रान्तरित-व्यवधानमपि सोढुंन शक्ता ‘अहंतु’ इति भेदे। ‘दुष्करंकरोमि’एतावतो वासरान् प्रियतमेन भर्त्रा विना बहुदूरं स्थितास्मि, नूनमेतत् प्रमदाजनैः सुदुष्करम्। एषेति। ‘एषा चक्रवाकी’ या अधुना क्षणकालमपि प्रियेण चक्रवाकेण विना न तिष्ठतिसा ‘अपि’ इति अपेरर्थः। ‘प्रियेण’ सहचरेण चक्रवाकेण ‘विना विषादेन’ विरह-वेदनया’दीर्घतराम्’ अधिकतर-दीर्घत्वेन प्रतीयमानां ‘रजनीं गमयति’ अतिवाहयति। अत एषाचक्रवाक-वधूरपि अतीव दुष्करं करोति इत्याशयः। [पुरा किल पम्पा-सरसी-तीरे सीता-वियोग-विकलं रामममवलोक्य चक्रवाका हसन्ति स्म। रामस्तु तदवलोक्य “ममेव युष्माकमपियामिन्यां प्रिया-वियोगो भविष्यति” इति शशाप इति अग्निवेश्य- रामायण-वार्ताऽनुसन्धेया] ‘आशा’ पुनरपि प्रातः मां संगमयिष्यति इति विश्वासः, स ‘एव बन्धः’ पतन-निवारणं इति ‘आशाबन्धः’, ‘गुरु अपि’ दुर्वहमपि [‘दुर्वहोऽपि गुरुः प्रोक्तः’ इति गदसिंहः]‘विरहस्य विरहेण’ वा यत् ‘दुःखं’ तत् विरहिभिः ‘साहयति’ सहन-योग्यं करोति। [रूपकश्लेषानुप्राणितोत्प्रेक्षा। अर्थान्तरन्यासः। ‘अत्रआश्वासाऽलंकारः’ इति शङ्करपादाः। इयं गाथा]।

143n.—1. युक्तरूपम्—77n. 4. प्रेक्षस्व—The following sentence is its object. S’ak means to say that hers is a case worse thanthat of चक्रवाकी। 2.नलिनी-पत्रान्तरितं—110n. 2. For similar idea, Cf. “सरसि नलिनीपत्रेणापि त्वमावृतविग्रहां ननु सहचरींदूरे मत्वा विरौषि समुत्सुकः”—Vik. IV. 20. 3. दुष्करं खल्वहं—The idea is—The femaleCakravāka cannot brook the separation (from her husband) causedby the intervention of a single lotus-leaf, but just think of mycondition. What excruciat- ing pain have I been suffering all thewhile when separated from my husband for a good length oftime and also by a far cry. The bewailings of the femaleCakravāka may be taken to be a prognostication of coming evil.Sogoes the saying, “coming evils cast their shadows before.” Hencethe separation of the female sheldrake from her mate with itsbody hidden by a lotus-leaf, foretells the future separation ofS’ak from Duṣyanta with his mind shrouded by Durbāsa’s

curse. ‘शाप-तिरोहित-दुष्यन्तम् अलप्स्यमाना’—K. For दुष्करम् &c.— Cf. “दुष्करंखल्वहं करोमि”—SV. IV; ‘पित्रा मे दुष्करं कृतम्’—PN. IV. 12; ‘दुष्करं कृतवान्रामो हीनो यदनया प्रभुः।धारयति आत्मनोदेहं न शोकेनावसीदति’॥—Rām. V. 15.53; 16, 27. “अतिदुष्कर-कारिणीखलु अहं या ईदृशमपि आर्यपुत्रं पश्यन्ती अद्यापिजीवितं न पश्यामि”—NN. V. ‘दुष्करं वत कुर्वन्ति महतोर्थांस्त्यजन्ति ये’—Mahā. Sānti; “शशिनं पुनरेति शर्वरी, दयिता द्वन्द्वचरं पतत्रिणः। इति तौ विरहान्तरक्षमौकथमत्यन्तगता न मां दहेः”—Ra. VIII. 56. M and some others read ‘इति’after ‘करोमि’, and explain “दुष्करम् अहं करोमि” as the actual cry of the female sheldrake, which S’ak fancies she hears.—Friend, see ! thepoor female Cakravāka <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736746860Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736746860Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736746860Capture2.PNG”/> calls to him thus—,“hard is thelot I suffer”—M. But this does not seem to be a good reading. 4. मा मन्त्रयस्व—‘लुङ्’ always comes with मा(ङ्) by ‘माङि लुङ्’ 3. 3.175. But this ‘मा’ is different from “मा(ङ्)” Read. “कथं-मा भवतुतस्य पापं, मा भविष्यति इति॥ असाधुः एवायम्’॥ केचिदाहुः अङि्द्अपरोमा-शब्दःविद्यते, तस्यायंप्रयोगः”—VM. “मा अस्तु, इत्यादौनिषेधार्थक-मा-शब्दःअन्य एव,न तु माङ्”—T. 5. रजनीं—रजन्ति अनुरक्ताभवन्ति रागिणःअस्याम् इतिरज+अनि = रजनी। ‘क्षिपे किञ्च’ (ऊ २७२) इति चकारात् अनिः।‘कित्वात् नलोपः’—6. 4. 24—BhD. ङीष् by GS ‘कृदिकारात् अक्तिनः’ 4.1.45.Hence ‘ङीष् अभावे रजनिः अपि’—BhD. The idea is—The night inwhich lovers get pleasure, is made sorrowful in the case of this bird.Cf. “स-व्यापारामहनि न तथा पीडयेत् विप्रयोगः। शङ्के रात्रौ गुरुतर रुचंनिर्विनोदां सखीं ते”—MD. II. 27. ‘अविनीद-दीर्घयामा कथं नु रात्रिः गमयितव्या’—Vik. III. 4. “विद्यापति कहे क्याय्सेगोङायवि हरि विने दिन-रातिया”—Vidyāputi ; 56. Markthat opposite effect is produced when the lovers are together. ‘अविदित-गत-यामा रात्रिरेव व्यरंसीत्,—UC. I. 27. ‘नीता रात्रिः क्षण इव मया सार्धम् इच्छारतेर्या। तामेव उष्णैःविरहमहतीम् अश्रुभिर्यापयन्तीम्’—M. II. 28. 6.आशा-बन्धः &c.

It is the tie of hope for future reunion that enables one to some howassuage one’s pangs of separation.Cf. ‘आशाबन्धः कुसुमसदृशं प्रायशोह्यङ्गनानाम्।सद्यःपाति प्रणयि-हृदयं विप्रयोगे रुणद्धि॥’—(MD. 10) qtd K.‘किन्तु तादृशमनुरागं दृष्ट्वा शक्यम् आशाबन्धेनआत्मानं धारयितुम्’—Vik. III ; ‘दुराशामृगतृष्णिकया कपिञ्जलस्य प्रत्यागमनकाङ्क्षया च तस्मिन् काले तदेव युक्तंमन्यमानानोत्सृष्टवती जीवितम्। आशया हि किमिव न क्रियते’—Kād. þ. 641. ‘धन्या खलुचक्रवाकवधूः यान्योन्यविरहिता न जीवति। न खल्वहंप्राणान् परित्यजामि। आर्यपुत्रंपश्यामि एतेन मनोरथेन जीवामि मन्दभाग्या’—SV. III; “While hope prolongsour happier hour, Or deepest shades that deemly lower, Andblacken round our weary way Gilds with a gleam of distant day”—Gray. 7.साहयति—विरहिभिः इति शेषः—makes tolerable ; (19n. 3.)

काश्यपः—

अस्मान् साधु विचिन्त्य संयम-धनानुच्चैः कुलञ्चात्मनः
तय्यस्याः कथमप्यबान्धव-कृतां स्नेह-प्रवृत्तिञ्च ताम्।

शार्दूलविक्रीडितं सामान्य-प्रतिपत्ति-पूर्वकमियं दारेषु दृश्या त्वया
भाग्यायत्तमतः परं न खलु तद्वाच्यंवधु-बन्धुभिः॥१७॥

Kāśyapa—Having well considered us as rich in self-control,as well as the (spontaneous) exalted lineage of yours and the (wellknown) flow of attachment of hers towards you, not in any waybrought about by her relatives, she ought to be looked upon by equalhonor amongst (your) wives. Beyond this is dependent on destiny,nor indeed ought that to be prayed for by a bride’s relations.

V. L.—The first line thus occurs in M’s Mss.–‘अस्मान् साधु समीक्ष्यसंयम-परान्’ &c.

अस्मानिति। ‘संयमः’ इन्द्रियनिग्रह एव ‘धनम्’ (इव) येषां तादृशान् ‘अस्मान्’महिधान् तपस्विनः ‘साधु’ सम्यक् ‘विचिन्त्य’ मनसा पर्यालोच्य ; ‘आत्मनः’ स्वस्य ‘उच्चैः’ उन्नतंविश्वविश्रुतम् इत्यर्थः। ‘कुलञ्च’ पुरुवंशोत्पत्तिञ्च [ ‘साधु विचिन्त्य’इत्यनुषज्यते। तादृशकुलोत्-

पन्नस्य अलीक-प्रतारणादि-संभावना नास्ति, अतः शकुन्तलां प्रति यथायोग्यंसत्कारम् अनाचेष्टितंचेत्, तदा त्वयाऽम- लवंशी मलिनीकृतः स्यात् इत्याशयः] ; ‘त्वयि’ दुष्यन्ते ‘अस्याः’ शकुन्तलायाः’कथमपि’ केनापि प्रकारेण ‘अबान्धवकृतां’ मित्रादीनां प्रयासं विनैव घटितां ‘ताम्’ तपोवने त्वयास्वयमेवाऽनुभूतपूर्वां [अतः यच्छब्दस्य अनपेक्षा] ‘स्नेह-प्रवृत्तिं’ प्रेम-प्रवाहं[‘प्रवृत्तिःवृत्त-वृत्तान्त-प्रवाहेषु प्रवर्तने’ इति हैमः] ‘साधु विचिन्त्य’ [इति पूर्ववत् अनुषज्यते अत्र। तेनकारक-क्रियादीपकम्। ‘अस्याः त्वयि’ इत्यनेन तव दर्शनमारभ्य प्रतिक्षणोपचीयमान-राग-सागरत्वध्वनितम्, अतएव ‘तव अस्याम्’ इति न उक्तम्। इति राघवपादाः]। तथाभूतस्यनैसर्गिकस्य अनुरागस्य किदृशं प्रतिदानं युक्तम् इति सम्यग्पर्यालोच्य इति सरलार्थः।‘त्वया’ दुष्यन्तेन ‘इयं’ ‘दारेषु’ गृहीतासु ग्रहीष्यमाणासु च भार्यासु मध्ये ‘सामान्या’ साधारणी तुल्याइत्यर्थः [‘साधारणं तु सामान्यम्’ इत्यमरः] या ‘प्रतिपत्तिः’ गौरवं’ [‘प्रतिपत्तिः प्रवृत्तौ चप्रागल्भ्ये गौरवेऽपि च’ इति मेदिनी] सा ‘पूर्वा’ यस्मिन् कर्मणि तत् यथा स्यात् तथा ‘सामान्य-प्रतिपत्ति-पूर्वम्’ तदेव इति ‘सामान्य-प्रतिपत्ति-पूर्वकम् [स्वार्थे कन् २०७७॥ ‘यादृशेनगौरवेण अपरा वधूः आलोक्यते तादृशेन’ इति शङ्करपादाः] दृश्या’ ज्ञातव्या।न तु कर्तव्या,अस्माकं तत्र नियोगाऽसंभवात्। ‘अतः’ अस्मात् ‘परम्’ अधिकं सौभाग्यं महिषीत्वा- ऽभिषेकादिकं’भाग्यस्य आयत्तम्’ अधीनम्। ‘तत् खलु’ निश्चितं’वध्वाः बन्धुभिः पित्रादिभिः’न वाच्यं’ नकथनीयम् [अत्रमया एतन्न वक्तव्यम्’ इति विशेषे प्रस्तुते यत् सामान्य-वचनं तेनाप्रस्तुत-प्रशंसा। खलु हेत्वर्थस्तेन काव्यलिङ्गमपि। एकया ‘विचिन्त्य’ इति क्रियया सह ‘अस्मान्’ इत्यादीनां त्रयाणांकर्मतयाभिसम्बन्धात् तुल्ययोगिता च। श्रुति-वृत्यनुप्रासी। शार्दूलविक्रीडितम् छन्दः।

144n.—1. अस्मान् (संयम-धनान्)—अस्मान् (= माम्) may referto Kaņva alone by ‘अस्मदोद्वयोश्च’ 1. 2. 59 ; then the attribute संयमधनान्ऽhould be taken predicatively (159n. 1.) as otherwise the Vārt.‘सविशेषणानां प्रतिषेधः’ 818, will bar 1. 2. 59.Cf. ‘अहंब्रवीमि’ ‘आवां ब्रुवः’ वयंब्रुमः वा। नेह, पटुरहं ब्रवीमि’—Prabhā.‘अत्र मुन्यादि पद-त्यागेन संयम-धन-पद-ग्रहणम् अङ्गीकाराऽनङ्गीकारयोः भयानुग्रहौ दर्शयति॥’ —R [You have married mydaughter without my consent and it is but quite natural that you should be afraid of my latent anger (II. 7. supra). But self-

controlled as we are, we have taken a proper consideration of thewhole affair and have approved of your conduct. So consideringour power and penances, we hope you will also properly receiveŚak.]. Or, You know very well that we are self-controlled (संयमधनान्) and hence we will in no case be incensed with fury evenif Śak be not treated properly. But then hard will be the lot ofthat poor girl. So we hope that considering all these, you will rankher, at least with common honor amongst your wives. 2. उच्चैः कुलं—(Ku. V. 64 ; VI. 75) (साधु विचिन्त्य)—This is necessary, for such thoughts will impell him to act in a way befitting his noblerace. He acting otherwise, the fame of his exalted race will certainlybe sullied. 3.अबान्धव-कृतां— Not forced by the influence of herrelatives. This shows the deep nature of her love. Cf. UC. VI. 12. 4. ताम्—Refers to स्नेह-प्रवृत्ति(flow of attachment) previouslyexperienced (अनुभूताम्) by the king in the hermitage ; hence यच्छब्दis not necessary (Com.). Cf. ‘ते हि नो दिवसा गताः’—UC. I. 19. 5. सामान्य &c.—सामान्य=equal ‘सामान्या प्रतिपत्तिः’ (honour—S’ak. VII. 1.) ‘पूर्वा’ यस्मिन् कर्मणि तत् ‘सामान्यप्रतिपूर्वम्’ (बहुव्री)। स्वार्थे कन्।127n.1. This round-about process is necessary, as otherwise withसमासान्त ‘कप्’ [by “शेषाद् विभाषा” 5. 4. 154] the form will be “सामान्यप्रतिपत्तिपूर्वाकम्”। Read ‘कपि परे अणो ह्रस्वो न स्यात्। कल्यानपञ्चमीकःपक्षः’—BD.Now cf. ‘न चास्याम् आयुष्मता परिजन-सामान्य-दृष्टिना भवितव्यम्’—*Kād. þ. 395.*6. दारेषु दृश्या—दृश्+क्यप् [‘ऋद् उपधाच्चऽकृपि-चृतेः’, 2859]+टाप = दृश्या।दारयन्ति भ्रातृृन् दृृ+ णिच + घञ [‘दारजारौ कर्तरि णिलुक् च’–Vārt. 3. 3. 20] =द्वाराःwives are so called as they are supposed to create ill-feeling amongst brothers. ‘दाराऽक्षतलाजाऽसूनां बहुत्वञ्च’। दारा (आकारान्त Fem.)

is also correct. “क्रोडाहारा तथा दारा त्रय ऐते यथाक्रमम्। क्रोडे हारे च दारेषुशब्दाः प्रोक्ता मनीषिभिः”— Vyāḍi, Swvānka, and Haṭṭacandra. अतःपरं &c—Here he tells the reason why he does not demand higher rankor greater honor for Śak (S’). भाग्यायत्तम्—Cf. ‘दैवायत्तं कुले जन्म मदायत्तं तु पौरुषम्’—VS. III. 33.

Remark.— According to some this is the second best stanza,instead of ‘अभिजनवतः भर्त्तुः&c.’ S’l. 19. Infra.

शार्ङ्गरवः— गृहीतोऽयं सन्देशः।

Śārṅgarava—This message has been (well) received.

काश्यपः (शकुन्तलां विलोक्य)—वत्से ! त्वमिदानीमनुशासनीयासि।वनौकसोऽपि सन्तो लौकिकज्ञा वयम्।

Kāśyapa (Looking at S’akuntalā)—And, now (my) daughter,houhast to be instructed. Though dwelling in the woods, we (are) acquainted with worldly affairs.

शार्ङ्गरवः—भगवन् ! न खलु कश्चिदविषयो नाम धीमताम्।

Śārṅgarava—Almighty Sir, nothing, indeed, can possibly beoutside the ken of the talented.

काश्यपः—सा त्वमितःपति-कुलंप्राप्य—

शुश्रूषस्व गुरून्, कुरु प्रिय-सखी-वृत्तिं सपत्नी-जने,
भर्तुर्विप्रकृतापि रोषणतया मास्म प्रतीपंगमः।

शार्दूलविक्रीडितं

भूयिष्ठंभव दक्षिणा परिजने, भोगोष्वनुत्सेकिनी
यान्त्येवं गृहिणी-पदं युवतयो, वामाःकुलस्याधयः॥१८॥

कथं वा गौतमीमन्यते ?

Kāśyapa—Having reached (thy) husband’s house from here,—(Thou) shouldst (always) serve (thy) superiors ; (and) act the

part of a darling friend unto (thy) fellow-bride. Even if insulted(by thy) husband thou shouldst never, out of ire, show a refractoryspirit. Be vastly courteous towards (thy) attendants, (and) notpuffed up with vanity in enjoyments. In this way do young womenattain the position of house-wives, (while) the perverse (are) thepests of the race. Or how does Gautami think (of this advice) ?

V. L.— ‘शकुन्तलां विलोक्य’ & ‘भगवन्’—B. Omitted by others. ‘०वृत्तिम्’—R. V. M. S. ‘वृत्तम्’—D.S’. B. ‘भोगेषु’—B. Bh. S’. ‘भाग्येषु’—R. V. M. C.

शार्ङ्गरव इति। ‘सन्देशः’ संवाद [इति शब्दरत्नावली]। काश्यप इति।‘अनुशासनीया’ गार्हस्थ्य-विषये उपदेशनीया। ‘लौकिकज्ञाः’ अर्थात् गृहस्थलोक-समाजाचारज्ञा[जानातेः कः]। शार्ङ्गरव इति। ‘खलु’ इत्यवधारणे। ‘धीमतां’ बुद्धिमतां ‘कश्चित्अविषयः’ अगोचरःअज्ञात इत्यर्थः [‘विषयोगोचरे देशे तथा जनपदेऽपि च’ इति मेदिनी। तथाचोक्तंभारते,—“पशुः पश्यति गन्धेन, बुद्ध्यापश्यन्ति पण्डिता” इति]। ‘नाम’ इतिसम्भावनायाम्। शुश्रूषस्वेति। ‘गुरून्’ श्वश्रू-श्वशुर-प्रभृतीन् पूजनीयान् ‘शुश्रूषस्व’ १।३।५७परिचर्यांकुरु [‘वरिवस्या तु शुश्रूषा परिचर्या उपासना’ इत्यमरः] ‘सपत्नी’ ४।३।७५ एव’जनः’ तस्मिन् (यद्वा’सपत्नीनां जने’ समूहे) ‘प्रियायाःसख्याःवृत्तिं’ व्यवहारं ‘कुरु’, ताभिःसह कलहं मा कार्षीः इति भावः। ‘विप्रकृता’ निकृता अवमानिता इति यावत् [‘निकृतःस्यात् विप्रकृतः’ इत्यमरः] ‘अपि रोषणतया’ कोपवशात् ‘भर्तुः’ पत्युः ‘प्रतीपं’ प्रतिकूलम् [इतिहेमचन्द्रः] ‘मास्म गमः’ मा याहि [“मास्म मा अलं च वारणे” इत्यमरः। ‘स्मोत्तरे लङ् च’ ३।३।१७६ इति लुङ्] ‘परिजने’ नियत-सन्निधिवर्ति-परिचारके [इति आनन्दलहरी-श्लोक-व्याख्यायां श्रीगोपी-रमण-तर्कपञ्चाननः। जातावेकवचनम्] ‘भूयिष्ठम्’ बहुलंयथा स्यात् तथा ‘दक्षिणा’ उदारा अनुकूला इति यावत् [‘दक्षिणे सरलोदारौ’ इत्यमरः] ‘भव’, ‘भोगेषु’समृद्धिषु ‘अनुत्-सेकिनी’ चट्टप्ता ‘भव’ [तथाचोक्तंवात्स्यायनेन—‘भोगेषु अनुत्सेकः’ इति]।‘एवम्’ अनेन आचरणेन ‘युवतयः’ [‘युनस तिः’ ४।१७७ ; ५३१] ‘गृहिण्याः’ गृहलक्ष्म्याः’पदम्’ स्थानम् [शब्दम् इति शङ्करपादाः] यद्वा’गृहिणीति ‘पदम्’ अधिकारम्। [‘गृहिणी स्त्रियाम्। भार्यायाञ्च गृह-कार्य-कुशलायाम्’ इति शब्दाब्धिः] ‘यान्ति’ प्राप्नुवन्ति। ‘वामा’

यौवन-जनित-गर्वेणे प्रतीपाः’ प्रतिकूलाचारिण्य इत्यर्थः [‘वामं धने, पुंसि हरे, कामदेवे पयोधरे। वल्गु-प्रतीप-सव्येषु त्रिषु, नार्यां स्त्रियाम्’ इति मेदिनी] ‘कुलस्य’ वंशस्य ‘आधयः’ पीडाः[‘वन्धकं व्यसनं चेतः पीडाऽधिष्ठानम् आधयः’ इत्यमरः] व्याधय इव क्तेशदायिन्यः भवन्ति।अत उक्तरूप वपरीता मा भूरिति भावः। [अत्र ‘गृहिणीपदं यान्तीति’ साधर्म्येण, ‘वामा’इत्यादि वैधर्म्येण अर्थान्तरन्यासोऽलंकारः। विषमालंकारश्च। कार्य-भूतेन आधिना सह कारण-भूताया वामाया अभेदेन अभिधानात् हेतुनामालंकारश्च।रूपकानुप्रासश्च। अत्रउपदिष्टंनाम नाट्यालंकार उपक्षिप्तम्। ‘उपदिष्टं मनोहारि वाक्यं शास्त्रानुसारत’ इति तल्लक्षणत्॥शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम्। सिद्धान्तवागीशमते अत्र निदर्शनालंकारः]।

145n.— 1. वनौकसोऽपि &c.—(132n. 6 ; Rām. II. 99. 42). वयम् refers to Kaṇva, hence here also the attribute ‘लौकिकज्ञाः’ shouldbe taken predicatively. 144n.1.अविषयः—not a province of comprehension. 2.शुश्रूषस्व—Atmp. by ‘ज्ञा-श्रु-स्मृ-दृशां सनः’ 1.3.57 ;2231. Cf. “श्वश्रू-श्वशुर-शुश्रूषापि च ते निवर्तयितव्या”—PN. I ; “गुरुषु भृत्यवर्गेषुनायक-भगिनीषु तत्पतिषु च यथार्हंप्रतिपत्तिः”—KS. III.।. 5 ; ‘गुरुशुश्रूषणे रताः’—Rām. VI. 3. 65. 3.सपत्नी &c.—समानः पतिः यासां ताःसपत्नाः। Ordinarily पति at the final of compound optionally takes theaugment ‘नुम्’ and ‘ङीप्’ in the feminine [“णत्वपक्षे ‘ऋन्न’—३०६ इति ङीप्”—BM] by ‘विभाषा-सपूर्वस्य’ 4.1.34; 491. Thus ‘स्थूलपतिः’। ‘स्थूलपत्नी’ &c. But ‘नित्थसपत्न्यादिषु’ 4.1.33 bars the previous one and makes ‘ङीप्’and ‘नुम्’ compulsory; and ‘समान’ becomes ‘स’ by निपातन। “सपत्न्यादिषुनित्यं पत्युः नकारादेशः भवति, ङीप्तु लभ्यते एव। पूर्वेण विकल्पे प्राप्ते वचनम्’—VM. ‘समानस्य स-भावोऽपि निपात्यते’—SK. “तस्य च निपातनादेव नित्यं स-भावइति भावः”—BM. The word is very significant, as Śak will havelots of co-wives. The king himself has admitted of this fact. (III.17).कुरु &c.— Cf. ‘आगतां चैनां (सपत्नीं) भगिनीकावदीक्षेत’—KS. III.

2.5; 54. 4. विप्रकृता–129n. 5. 5 .रोषणतया—रुष्+शीलार्थक युच् कर्तरि=रोषणा तस्याः भाव रोषणता anger तया। 6.प्रतीपं—प्रतिगता आपः यस्मिन् तत्against the current i. e. in a refractory way. NC. I. 6.समासान्त ‘अ’by ‘ऋक्-पूर्-अव्-धूः-पथामाऽनक्षे’ 5.4.72. Next ‘अप’ = ‘ईप्’ [‘ह्यन्तरुपसर्गेभ्यःअप ईत्’ 6. 3. 97]. For ‘लुङ्’ with ‘मास्म’ (Com). Cf. ‘आक्रुष्टापि नचाक्रोशेत् ताडितापि प्रसीदति’–Skanda Purāṇa. ‘न चोपालभेत वामतां च नदर्शयेत्’—KS. III. 2. 68. 7. भोगेषु—has the weighty support of Bh corroborated by Kāma Sūtra. Read. ‘श्वश्रु-श्वशुर-परिचर्या’।३७। ‘भोगेषु अनुत्सेकः’ ।३९। ‘परिजने दाक्षिण्यम्’।४०।—KS. Besidesit gives the direct cause of pride (उत्सेक), while ‘भाग्य’ (R) maybe ill or well. Cf. ‘पुरोहितः—सा निन्दन्तीस्वानि भाग्यानि बाला’—S’ak. V. 30. 8.अनुत्सेकिनी— Not puffed up with (pride and haughtiness—AD.) Cf. ‘अनुत्सेकः कोलक्ष्म्याम्’—NS’. 63 ; Also KS above. 9. वामाः—टुवम् (उट्गीरणे)।वमति स्नेहम् इति वम+ण कर्तरि [‘ज्वल्-इति-कस्-अन्तेभ्यः’ 3.1.140 ; or घञ् by 3.3.19]=वामः। Next स्त्रियाम् आप् वामा।Or’वामः’ कामः अस्ति अस्या इति वाम + मत्वर्थे अच् by ‘अर्श’ आदिभ्यः अच्’ 5.2. 127.It means either (i) women in general, or (ii) one acting in a refractory way (प्रतीपा) [Com.] Similar आधि means either (i) a curseor bane (पौडा), or (ii) main-stay, (अधिष्ठान)। [Com.] Hence thelast line may be construed differently thus ‘एवंयुवतयः वामाः(नार्यः)कूलस्य आधयः(भृत्वा कालेन) गृहिणी पदं यान्ति’—In this way young women become the main-stay of their family (and in course of time)attain &c. पदं= शब्दम् title—S’. ‘प्रतिष्ठाम्’— C. Vide n. 2.

Remark—The advice (Note its similarity with the advice ofKāma-Sūtra, n. 9.) embodied in this śloka is the noblest of its

kind that can ever be given to young women on the eve of theirentering into the family of their husbands and it is considered tobe one of the best four ślokas. The first half of it is quoted by VK in SD. (Ch. VI.) as an illustration of उपदिष्ट (Com).

गौतमी—एत्तिओ क्खु वहु-जणस्य उबदेसो। जादे, एदं क्खसव्वं ओधारेहि [एतावान् खलु वधू-जनस्योप- देशः। जाते ! एतत् खलु सर्वमवधारय]।

Gautamī—Such indeed (is) the bride’s motto. My child ! to allthis, indeed, you’ll pay heed.

काश्यपः—वत्से ! एहि परिष्वजस्व मां सखीजनञ्च।

Kāśyapa—Come, my child ! embrace me and (thy) friends.

शकुन्तला—ताद ! इदो एव्व किं पिअसहीओ णिवत्तिस्मन्ति[तात, इत एव किं प्रियसख्यौ निवर्तिष्येते]। Śakuntalā—Father, is it evenfrom here that (my) dear friends will turn back ?

काश्यपः—वत्से ! इमे अपि प्रदेये। तन्नयुक्तमनयोस्तत्र गन्तुम्।त्वया सह गौतमी यास्यति।

Kāśyapa—They too, my child, have to be given away. So itis not meet for them to go there. With thee, Gautamī will go.

शकुन्तला (पितरमाश्लिष्य)—कहं दाणिं तादस्सअङ्गादो परिब्भट्टामलय-तटोन्मूलिआ चन्दन-लदा विअ देसन्तरे जीविअं धारइस्सं[कथमिदानीं तातस्य अङ्कात् परिभ्रष्टा मलय-तटोन्मूलिता चन्दन-लतेव देशान्तरे जीवितं धारयिष्यामि]। (इतिरोदिति)। Śakuntalā (Clasping her father)—Hownow, removed from (my) sire’s lap like a sandal-plant, up-rootedfrom the slopes of the Malaya (Malbar hills), shall I bear life in a foreign soil ? (This said, she weeþs).

V. L.—‘प्रियसख्यौ’—B. ‘प्रियंवदानुसूये सख्यौ’—S. ‘प्रियंवदामिश्राः सख्यः’—R, V.M. ‘एहि’—B. Omitted by others.

** शकुन्तलेति**। '

निवर्तिष्येते’ आश्रमं

प्रत्यावर्त्स्यतः [‘वृद्भ्यः स्य-सनोः’ १।३।९२इत्यात्मनेपदं पाक्षिकम्]। काश्यप इति। ‘प्रदेये’ पात्रसात् कर्तव्ये। तस्मादेव अनूढयोःतयोः निःसम्पर्के स्थाने गमनमयुक्तम् इति भावः। शकुन्तलेति। ‘अङ्कात्’ क्रीडात्’परिभ्रष्टा’ विच्युता वियुक्ता इति यावत्। ‘मलयस्य’ तदाख्यकस्य अद्रेः’तटात्’ रोधसः। ‘चन्दनस्य लता’ शाखा (‘लता शाखा च शाखिनाम्’ इति शाश्वतः) अत्र लक्षणया चन्दनवृक्षकःइत्याशयः। स ‘इव’ देशान्तरे ७५४ अन्यदेशे, शकुन्तलापक्षे भर्तृगृहे (‘महानन्द्यन्तरं यत्रतद्देशान्तरमिति’ स्मृतिः)।

146n.—1.अवधारय—‘Treasure up in thy heart,’ ‘ponder’well’—M. 2. प्रदेये—For the force of ‘प्र’, cf. ‘सकृत् कन्या प्रदीयते’— Manu. Mark also how skillfully the two friends are debarred from going, as their accompanying S’ak will interfere with the imprecationof Durbāsā. 3. गन्तुम्—गम् + तुम् (अर्हार्थोपपदे) [‘शक-धृष-ज्ञा-ग्ला-घट-रभ-लभ-क्रम-सहाऽर्हाऽस्त्यर्थेषु तुमुन्’ 3.4.65; गमनमित्यर्थः। युक्तम्—46n, 3.4. मलय-तट &c.—‘चन्दन-लता’ by लक्षणा means a delicate sandal-plant. “The Canda- na [Gr. Sāntalon,—Sirium Myrtifolium] is a largekind of myrtle with pointed leaves, now vide 246n. 5. तट (B)is preferable to तरु, for तट is synonymous with उत्संग (the slope ofa hill) and a child is supposed to be on the lap of its parentCf. ‘भलयाद्रेःउपत्यका’—Rs. IV. 46; ‘उत्संगे वृद्धानाम्’—Vik. V. 9.

काश्यपः—वत्से, किमेवं कातरासि—

अभिजनवतो भर्तुः श्लाघ्ये स्थिता गृहिणी-पदे
विभव-गुरुभिः कृत्यैस्तस्य प्रतिक्षणमाकुला।

हरिणी

              तनयमचिरात् प्राचीवार्कं प्रसूय च पावनं  
                  मम विरहजां न त्वं वत्से ! शुचं गणयिष्यसि॥१९॥

(शकुन्तला पितुः पादयोः पतति)।

Kāśyapa—My child ! why art thou so troubled ? Stationedin the honourable position of the house-wife to a high-pedigreedhusband (and) at every moment distracted with his affairs, important by reason of excessive wealth; and having erelongbrought forth a hallowed son as the east (gives birth to the holy)sun, thou wilt not, my child, take account of the pangs of separationfrom me. (S’akuntalā falls at the feet of her father).

काश्यपः—वत्से ! यदिच्छामि तदस्तु ते।

Kāśyapa—My child ! let that be, what, (I) wish thee.

V.L.—B reads ‘कृत्यैरस्य’ for ‘कृत्यैस्तस्य’।

अभिजनेति। हे ‘वत्से’त्वम् प्रशस्तःअभिजनः कुलम् [‘अभिजनः कुले ख्यातोजन्मभूम्यां कुलव्रजे’ इति विश्वः। ‘भूम-निन्दा-प्रशंसासु नित्ययागे अतिशायेन। सम्बन्धेऽस्तिविवक्षायां भवन्ति मतुबादयः’ (वाः—१८९५,) इति प्रशंसायां मतुप्। मस्य वत्वम् ८।२।९ ;] ‘भर्तुः’ दुष्यन्तस्य ‘श्लाघ्ये’स्पृहणीये, सर्वोत्कृष्टे इत्यर्थः तादृशःप्रेम्नानुमितत्वात्। ‘गृहिणीपदे’गृहिणीस्थाने, अथवा गृहिणी-लक्षणाधिकारे ‘स्थिता’ सती ; ‘तस्य भर्तुः’ सकल-जगङ्करण-शीलस्य स्वामिनः ‘विभवैः’ धनैः सम्पद्भिरिति यावत् [‘विभवो धन-निर्वृत्योः’ इति हैमः] ‘गुरूणि’महान्ति। तादृशैः ‘कृत्यैः’ कार्यैः’प्रतिक्षणं’ [कृत्यानां बहुत्वात्] ‘आकुला’ व्यग्रा [कृत्यानांविभिन्नत्वात् इति भावः। ‘स्वगृह-कार्य-सहस्र-निमग्ना विगलित-वेद्यान्तरा भविष्यसि’ इतिराघवपादाः] ‘अचिरात्’ शीघ्रं ‘प्राची’ पूर्वदिक्’पावनं’ पवित्रता-जनकम् ‘अर्कम् इव’ सूर्यमिव [“पवित्रता-कारणाय तस्मै शुद्धात्मने नमः” इति विष्णुपुराणोक्तेः] ‘पावनं’ पुण्यम् अर्कसदृशं, जगद्गीयमानं [तन्नामग्रहणेन अन्येऽपि पावना भवन्ति इत्याशयः] ‘तनयं’पुत्रं ‘प्रसूय’उत्पाद्य ‘च’ (इति समुच्चये)। तस्मिन् तनये ममत्वाऽपहतचित्ता सती इति भावः।‘मम विरहजां’ वियोग-निमित्त-भूतां [सापेक्षत्वेऽपि गमकत्वात् समासः] ‘शुचं’ ३।३।१०८’शोकं ‘न गणयिष्यसि’ निरन्तरमेव विविध-कार्येषु अभिनिविष्टमानसत्वात् पितुश्चिन्तायां तेअवसरः न भविष्यति इति हृदयम्। चतुर्थ-चरणार्थं प्रति पूर्वोक्तद्वयंहेतुत्वेन योज्यम्।उपमा-समुच्चय-काव्यलिङ्ग-श्रुति-वृत्त्यनुप्रासाः। अनेन संग्रह लक्षणमङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं तु—‘सामदानार्थसंयोगः संग्रहः परिकीर्तितः’ इति। हरिणीवृत्तम्]।

**147n.—1. अभिजनवतः—अभि जायतेअस्मिन् इति अभि + जन + घञ्,अधिकरणे [‘हलश्च’ 3. 3. 121] or ‘अभिजन्यते। कर्मणि घञ् ३ ३ १९ । णि-लोपस्य स्थानिवत्वात् जनिवध्योश्च, ६३३३५ इति निषेधाद्वावृद्धिर्न’—BhD. वद्धि being barred, the form is अभिजन (Now com.). High-pedigreed ; or ‘अथवा अभिजनपदेन तदुत्पन्नजना लक्ष्यन्ते। तद्वतः तद्बहुजनवतः अभितः समन्ततो जनवतः स्वजनवत इति वा’—**R. One who possesses good many a person around him, hence the duties of a house-wife of such a person, as is to support a large family, must certainly be very great. BhD also in one place, gives a similar derivation of अभिजन। (Rām. V. 16.5) 2. **प्राचीवार्कं—अर्क from अर्च ’to worship’. Hence the idea is—**As the sun is known and worshipped by all people, so also will your son be world-renowned and_worshipped. 3. **पावनं—**Suggests that S’ak inspite of her co-wives, will have her son installed as a king, for the kings like fire are always pure (18n. 2.). Not only he himself will be. pure, but people uttering his name will also be purified. 4. न गणयिष्यसि &c.— bespeaks Kanva’s wonderful knowledge of humannature and psychology. Though a veritable recluse of the forest, he knows very well that girls on the eve of their departure from their father’s house, become exceedingly sad and think that they wont be able to live separated from their parents; but these surmises have no foundations at all and what actually occurs is quite opposite to this. In their husband’s house they hardly find any time to think of them. **यदिच्छामि &c.—Cf. ‘यथाहमिच्छामि तवास्तु तथा’—**Mahā. Karna ; 71.40.

Remark.—This is the third best sloka.

शकुन्तला (सख्यावुपेत्य)—हला, दुवे बि मं समं एव्व परिस्मजह

[हला, हेआप मां सममेव परिष्वजेथाम्]। Śakuntala (Going up to her friends)—Dear, even both of you hug me synchronously.

सख्यी(तथा कृत्वा)—सहि, जइ णाम सो गएसि पञ्चहिस्साण-मन्थरो भवे, तदो से इमं अत्त-णामहेअङ्किअं अङ्गुलिअअंदंसेहि [सखि, यदि नाम स राजर्षिः प्रत्यभिज्ञान-मन्थरो भवेत्, तदा तस्मै इदम् आत्म-नामधेयाऽङ्कित-मङ्गुलीयकं दर्शय]। Friends (Doing so)—If perchance, my friend, that royal-sage be slow to recognize (you), then show him this ring, marked with (his) own name.

शकुन्तला—इमिणा संदेहेण वो आकम्पिद म्हि [अनेन सन्देहेन वाम् आकम्पितास्मि]। Śakuntala–(I) shudder at this misgivings of you two.

सख्यौ—सहि ! मा भाआहि । अतिसिणेही पाबसङ्गी [सखि ! मा बिभीहि। अतिस्नेहःपापशङ्की]। Friends–Don’t fear, my friend ! Excessive affection (is) apt to suspect evil.

शार्ङ्गरव(विलोक्य)–युगान्तरमारूढः सविता।त्वरतामत्रभवती

** **Särngarava (Looking)—The sun has ascended another division (of the sky). Please make haste.

शकुन्तला (भूयः पितरमाश्लिष्य चाश्रमाभिमुखीभूय च)—ताद, कदा णु क्खुभुओतबोवणं पेक्षिस्सं[तात, कदा नु खलु भूयस्तपोवनं प्रेक्षिष्ये]।

Śakuntalā (Again clasping her father and facing the hermitage.)—–Father, when shall (I) see the penance-grove again ?

V. L.—‘राजर्षिः’—B, others have ‘राजा’। ‘सन्देहेन’—R. M. ‘सन्देशेन’—B. V. ‘अतिस्नेहः’—Taylor Mss. M. K. ‘स्नेहः’—B. V. R ; Breads ‘पापमाशङ्कते’ for ‘पापशङ्की’। युगान्तरमारूढ़ः’—C. R. M. V. ‘दूरमधिरूढ़ः’ —B. ‘युगान्तमधिरूढ़ः’—Mackenzie Mss. ‘गगनान्तरमधिरूढ़ः’—Chezy.

संख्याविति।‘यदि नाम’ इति सम्भावनायाम् । ‘प्रत्यभिज्ञाने’ इयम् एव मया

परिणीता शकुन्तला इति संस्मरणे ‘मन्थरः’ शिथिलः असमर्थइति यावत्। ‘तस्मै’ तं दुष्यन्तं बोधयितुम् इत्यर्थः[“क्रियार्थोपपदस्य च कर्मणि स्थानिन” इति ४ र्थी] अनेन रूपलक्षणमङ्गमुप-क्षिप्तम्—“रूपंवितर्कवत् वाक्यम्” इति दशरूपकलक्षणात्। ‘आकम्पितास्मि’ इन्तनेन संभ्रम-लक्षणमङ्गम्। “शङ्कावासौ च संभ्रम” इति लक्षणात्। “पापशङ्की” इत्यादिना अधिवल-लक्षणम् अङ्गम्। “कपटे नाप्तिसंधान’ ज्ञेयंचाधिवलंबुधैः” इति तल्लक्षणात्। शार्ङ्गरव इति—

‘युगान्तर’ यामान्तरम्’ (इति चन्द्रशेखरः) द्वितीय-प्रहरम् इत्यर्थः।

148n.—1. परिष्वजेथाम्—Cf. ‘तट्गाढ़’ परिष्वजस्वमाम्”—PC. IV. प्रत्यभिज्ञान &c.—प्रत्यभिज्ञान = Recollecton (स्मृति) + Direct preception (अनुभूति)। Cf. ‘प्रत्यभिज्ञानरत्नंच रामाय दर्शयेत् कृती’—Ra. XII. 64. 253n. 3. 2. अतिस्रहः&c.—Cf. ‘प्रेमः पश्यति भयान्यपदेऽपि’—Ki. IX. 70, qtd S’. ‘स्वगृहोद्यानेऽपि स्निग्धेपापं विशङ्क्यते स्नेहात्’—NN. V. I; ‘पापशङ्की च मे मनः—Rām. IV. 9. 16 ; ‘तथापि स्नेहः प्रलापयति’—MK. IV; ‘अतिस्नेह-परिष्वङ्गात्—Ram IV. 1. 116. 3. मा बिमौहि—143n. 4. 4. युगान्तरम्—According to C, युग is equivalent to प्रहर or याम ie a division of the day comprising one-eighth of the sun’s diurnal revolution or three hours.” Hence the time is just past nine. R observes ‘युगान्तरम् हस्त- चतुस्कावधि। “युगंहस्तचतुष्केऽपि” इति विश्वः, The sun makes an angle with the horizon from an apparent height of 4 cubits Dr. Boethlingk translates—“The sun has already entered the afternoon quarter of the heavens.’

काश्यपः—

श्रूयताम्—“भूत्वा चिराय चतुरन्त-मही-सपत्नी

दौष्यन्तिमप्रतिरथं तनयं निवेश्य।

भर्त्रा तदर्पित-कुटुम्ब-भरेण सार्धं

शान्तेकरिष्यसि पदं पुनराश्रमेऽस्मिन्” ॥२०॥

(वसन्ततिलका)

Kasyapa-्—Listen. Having for a long time lived as a fellow-bride

of the earth, bounded by the four (oceans, or cardinal points, and) having settled (in marriage or placed on the throne) Dausyanti, without a rival (or with car unchecked), (thou) wilt again set foot in this tranquil hermitage along with (your) consort, by whom the the burthen of the kindred (on thy side), shall have been (first) transferred to him.

V. L.—The Bengali edition reads this S’loka thus <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736915121Capture2.PNG”/>सदिगन्तमही-सपत्नी, <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736915121Capture2.PNG”/><MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736915121Capture2.PNG”/>प्रसूय। तत्संनिवेशित-भरणे सहैव भर्त्या, <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736915121Capture2.PNG”/>शान्तौ<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736915121Capture2.PNG”/>॥

भूत्वेति। ‘चिराय’ दीर्घकालम् [इति हेमचन्द्रः] वाप्य, ‘चत्वारः’ चतुरर्णवाः [विशेषणेनैव विशेष्य-प्रतिपत्तिः] ते ‘अन्तः’ प्रान्तः सीमा इति यावत् [‘अन्तः स्वरूपे निकटे प्रान्ते निश्चय-नाशयोः’ इति हेमचन्द्रः] यस्याः तादृशीया ‘मही’ विपुला पृथ्वी, तस्याः ‘सपत्नी’ प्रतिद्वन्द्विनी ‘भूत्वा’। अविद्यमानः ‘प्रतिरथः’ विपक्षःप्रतिद्वन्दी इति यावत् यस्य सः। यद्वा’प्रतिहतः रथः’ यस्य स ‘प्रतिरथः न तादृशः। एवं विधं’तनय’ दौष्यन्तिं ४/१/९५ दुष्यन्तस्य अपत्यं’निवेश्य’ विवाह्य [इति रघोरेकादशे मल्लिनाथपादाः। तथाच हैमः—‘निवेशःसैन्यविन्यासे न्यासे रङ्गविवाहयोः’ इति] ‘तस्मिन्’ पुत्रे ‘अर्पितः’ न्यस्तः ‘कुटुम्बानां’ पोष्य-वर्गाणां [‘कुटुम्बंपोष्यवर्गे च’ इति अमरमाला] ‘भरः’ भरणं पालनभार इत्यर्थः येन, तादृशेन ‘भर्त्रा’ पत्या दुष्यन्तेन ‘सार्धं’ सह’ न पुनर्वैधव्यात् एकाकिनी इत्याशयः। ‘शान्ते’ ‘७२/२७ शमरसप्रधाने ‘अस्मिन् आश्रमे पुनः पदं’ स्थितिं वसतिं “करिष्यसि’। वार्धके पुत्राय राज्यं प्रदाय अत्रागत्य वानप्रस्थधर्मं ग्रहीष्यसि इत्याशयः। [अत्र तस्यां मही-सपत्नीत्वं, तस्यां तन्निवेशनं, तस्मिंश्च कुटुम्ब-भरण-निवेशनम् इति मालादीपकम्। सपत्नी इत्यनेन मह्यामपि पत्नीत्वारोपः व्यज्यते इति वस्तुना रूपकालङ्कारध्वनिः। वसन्त-तिलका वृत्तम्]।

149n.—1. चिराय—The modern philologists opine that the अव्ययऽwere originally declinable words. This is evident from the following forms still in vogue—चिरम् (Ra. III. 35) चिरेण (Ra. V. 64) चिराय (Ra. XIV. 59) चिरात्—(Ra. III. 26 ; S’ak. V. 18) चिरस्य (AK. & H. ; Sak. V. 15)। चिरे (७मी) —RM. ‘चिरे कुर्यात्’—S’ata-

patha Brāhmana. ‘अन्तरम्’ (२या) ‘अन्तरेण’ (३या), ‘कृते’, ‘अर्थ’, स्थाने (७मी) साक्षात् (५मी) &c, 2. • मही- सपत्नी—The earth is frequently considered to be a ‘सपत्नी’ by our poet. Cf. “रत्नाऽनुविद्धाऽर्णवमेखलायाः दिशःसपत्नीभव दक्षिणस्याः”—Ra. VII. 63. चतुरन्त &c.—Sak. III. 17 ; Ra. II. 1 ; “चतुरन्तां महींभुक्का”— Rām. II. 104. 12, 3. दौष्यन्तिम्—Tri-kāndasesa has ‘दौष्मन्तिम्’ (B). Vide Mahā. Dronā. 681. This indirect reference is necessary, as an issue cannot be named until it is born, 4. अप्रतिरथं—One who has no rival (रथः = रथिकः or रथौ), or one whose car is unchecked. (Com). 5. निवेश्य—“नि+वि‍श् +णिच्” may mean (i) ‘To paint,’ Cf. ‘चित्रे निवेश्य’—S’ak. II. 19. Mālā ; III. 11. (ii) ‘to encamp’ (as an army). Ra. V. 42 ; XVI 37. (iii) “to install on the throne”. Cf. ‘स निवेश्य कुशावत्यां रिपुनागाङ्कुशंकुशम्’—Ra. XV. 97 ; (iv) “to get oneself married”. Cf. “तान्निवेश्य चतुरोपि तव सः’—Ra. XI. 57. (Com.) Commenting on “अहञ्चापि अनिविष्टो वै भीमसेनश्च पाण्डवः। पार्थेन विजिता चैषा रत्नभूता सुता तव’—Mahā. ch. 195. 24. Nilakantha remarks ‘अनिविष्टःअकृत-विवाहः’। Here the fourth sense is approved by the commentator K, while R prefers the third one, but as the idea of installation can be inferred from तदर्पित-कुटुम्ब-भरेण, the fourth sense seems to be preferable. 6. भर्त्रा तदर्पित &c— 248n. 1. A house-holder is to retire to a hermitage to observe ‘a’ with or without his wife in his old age. ‘Cf. ‘पुत्रेषु भार्यां निक्षिप्य वनं गच्छेत् सहैव वा’—GP. ‘वानप्रस्थाश्रमं गच्छेत् सदारः साग्निरेव च। निक्षिप्य भार्यां पुत्रेषु गच्छेत् वनमथापि वा’—KP. MS. VI. 2-3 ;206. “सत्यभामा तथैवान्या देव्यः कृष्णस्य संमताः। वनं प्रविविशुः राजन् तापस्ये कृतनिश्चयाः॥”—Mahā. Mausal. VII. 74. This was invariably the

practice with the kings of Īkṣaku Dynasty. Cf. “सोऽभिसिच्यर्षभः पुत्रं भरतं पृथिवीपतिः। वानप्रस्थाश्रमं गत्वा तपस्तेपे यथाविधि”—KP. ch. 39, 39. “अहमपि सुनावद्य विन्यस्य राज्यम् विचरित-मृगयूथान्याश्रयिष्येवनानि” —Vik. V. 17 ; Ra. I. 8; III. 70; VII. 71 ; XIX I. 1 ; VaP, ch. 33.52-53 ;—124n. 2. पदं करिष्यसि—Cf. “स्तनद्वयेऽस्मिन् हरिचन्दनास्पदे। पदं चिताभस्मरजः करिष्यति”—Ku. V. 69.

Remark.— According to some this is the fourth best śloka, instead of S'1. 21.

गौतमी—जादे, परिहीयदि देगमण-वेला। ता णिवत्तेहि पिदर।अहवा चिरेण बिपुणो पुणो एसा एव्वं मन्तइस्सदि। ता णिवत्तेदु भवं [जाते, परिहीयते ते गमन-वेला।तन्निवर्तय पितरम्। अथवा चिरेणापि पुनः पुनः, एषा एवंमन्त्रयिष्यते। तन्निवर्ततां भवान्]।

GautamĪ—My child, the time for thy departure is (fast) passing. So make (thy) father return. Or (since) even for a long time she will go on speaking like this again and again, let Your Honour return.

काश्यपः—वत्से, उपरुध्यते मे तपोऽनुष्ठानम्। Kāśyapa—The prosecution of my penance is being interrupted (by detention).

शकुन्तला (भूयः पितरमाश्लिष्य)—तबच्चरण-किसं ताद-शरीरं। ता मा अदिमेत्तं मम किदे उक्कण्ठदु [तपश्चरण-कृशं तात-शरीरम्।तन्मा अतिमात्रंमम कृते उत्कण्ठस्व]। Śakuntala (Clasping her father again)—(My) father’s body is (already) emaciated by penitential exercises, so grieve not too much on my account.

काश्यपः (निश्वस्य)—

शममेष्यतिमम शोकः कथं नु वत्से! त्वया रचित-पूर्वम्।
उटज-द्वारि विरूढ़ं नीवार-बलिं विलोकयतः॥२१॥
गच्छ। शिवास्ते सन्तु पन्थानः।

(आर्या)

(निष्क्रान्ता शकुन्तला सहयायिनश्च)।

Kāśyapa (Sighing)—How possibly, my child, will the grief of me, beholding the offering of Nivāra, formerly made by thee, (now) germinating at the cottage-door, ever go to assuagement ? Go, speeding to thee, be thy ways. (Exeunt S’akuntalā and the escorts).

सख्यौ (शकुन्तलां चिरंविलोक्य, सकरुणम्)—हद्धी! हद्धी! अन्तरिदा सउन्दला वण-राईहिं [हा धिक् ! हा धिक् ! अन्तरिता शकुन्तला वन-राजिभिः]।

Friends (Gasing long at S’akuntala, piteously)—Alas ! alas ! lost (is) Śakuntala in the row of woods.

V. L.—‘ते गमनवेला’—B. Others omit ‘ते’। ‘तन्निवर्तय’—B. Others simply ‘निवर्तय’। ‘मे तपोऽनुष्ठानम्’—B. Others omit ‘मे’। ‘उत्कण्ठख’—M. ‘उत्कण्ठितुम्’—R. V ; M and Colebrooke Mss. read ‘चरितपूर्वम्’ for ‘रचितपूर्वम्’।‘द्वार-विरूढम्’—R. B. M. ‘हारि विरूढ़म्’—V.‘अन्तरिता’—B. ‘अन्तर्हिता’—R. V. M.’

गौतमीति। ‘परिहीयते’ ईदृशालोचनेन क्षीयते [जहातेः कर्मकर्तरि लट्]।शकुन्तला-कर्तृकं स्वेच्छया निवर्तनमसम्भाव्यमाशङ्क्य आह ‘अथवा’ इति पक्षान्तरे। शकुन्तलेति। ‘तपसःचरणेन’ अनवरत-तपोऽनुष्ठान-कार्येण ‘कृशं’ क्षीणम् [‘अनुपसर्गात् फुल्ल-क्षीब-कृशोल्लाघाः’ ८।२।५५ इति क्तः]। ‘मा उत्कण्ठस्व’ [मा-योगे लोट्। तथाचोक्तंतत्त्वबोधिन्यां—“मा अस्तु’, इत्यादौ निषेधार्थक-माशब्दः अन्य एव, न तु माङ्]। शममिति। अयि ‘वत्से ! त्वया पूर्वं पक्षि-पशूनां भक्षणार्थं ‘रचितम्’ इति ‘रचितपूर्वम्’ [सुप्सुपेति समासः। भूतपूर्ववत् क्तान्त-शब्दस्य पूर्वनिपातः पाक्षिकः। ६५० ] ‘उटजस्य’ पर्णशालायाः

‘द्वारि’ एव न तु अन्यत्र। ‘विरूढम्’ इदानीम् अद्धुरितं[‘विरूढस्तु सञ्जाताऽङ्कुरितेऽन्यवत्’ इति विश्वः] ‘नीवारस्य’ ३।३।४८ धान्यभेदस्य ‘बलिम्’ उपहारं[‘बलिर्दैत्यप्रभेदे कर-चामर-दण्डयोः। उपहारे पुमान् स्त्रीतु जड़या श्लथचर्मणि’ इति मेदिनी] ‘विलोकयतः’ द्वारिस्थितत्वात् सततमेव पश्यतः ‘मम’ काश्यपस्य [‘बाल्यात् आरभ्य त्वत्कृतपरिपालनस्य इति अर्थान्तरसंक्रान्तत्वम् इति राघवपादाः] ‘शोकः’ तद्विरह-निबन्धन-विषादः ‘कथं नु शमं’ शान्तिम् ‘एष्यति’ महवा कष्टेनैव शान्तिं प्राप्स्यतीति भावः। [पदार्थहेतुकंकाव्यलिङ्गम्। तदनुप्राणिता चार्थापत्तिः इत्युभयोरङ्गाङ्गि भावेन सङ्करः। आर्या जातिः]। सख्याविति। ‘वनानां राजिभिः’ श्रेणीभिः ‘अन्तरम्’ अन्तर्धिम्[‘अन्तरमवकाशाऽवधि परिधानाऽन्तर्धि-भेद-तादर्थ्ये’ इत्यमरः] तदस्याः संजातम्इति ‘अन्तरिता’ [तारकादिभ्य इतच्५।२।३६] तिरोहिता, अदर्शनीया संवृत्ता इत्यर्थः।

150n.—1. परिहीयते—‘परि+हा’ means ‘to leave’, hence here ‘to pass away’. Cf. ‘विभावरीपरिहीणा’—BK. K. XIII. ’उर्वशी नकिमपि परिहीयते’—Vik. III ; MS. XIII. 92 ; 4n. 1. 2. उपरुध्यते मेतपोऽनुष्ठानम्—‘उपरुध्यते मेआश्रमवास धर्मः’—Vik. V.‘सङ्कटा ह्याहिताग्नीनां प्रत्यवायैः गृहस्थता’—UC. 1. 8 The quotation from Vik proves the genuineness of ‘मे’ (B). मम कृते—139n. 1. 3. शममेष्यति &c. —An extremely pathetic stanza. It is considered to be one of the four best ślokas. Kāśyapa is so deeply moved that he is about to shed tears but perhaps considering that act to be inauspicious [Cf. ‘गुरुशोकाः कथमपि मा रुदन् माङ्गलिकाः’—BK. I. 27.], he somehow checks them and his latent tears of grief are made patent by a deep sigh. [निश्वस्य]। 4. उटज-द्वारि—(Ra. I. 50.) is signifiant. Because the grains will germinate at the entrance of the cottage, so these will always re-mind him of Sak. M opines that नीवार-बलिं has a reference to भूतयज्ञ [MS, TV. 21 ; III. 80-87, 90, 92, 117, 121]. बलि therein is a

cooked food [‘प्रहुतो भौतिकः बलिः’—MS. VI. 74.]But germination is not possible from cooked rice. Better take it torefer to rice-grains which are usually thrown by hermit girls as a present [i. e. ford ; बलि = उपहार] to the beasts and birds.Those that might escape being partaken of, will naturally germinate. Cf. ‘यासां बलिः सपदि मद्गृहदेहलीनां, हंसैश्च सारसगणैश्च विभक्तपुष्पः। तास्वेव पूर्व-बलिरूढयवाङ्कुरासुबीजाञ्जलिः। पतित कीटमुखावलीढ़ः”—

Cārudatta 1. 2. “आकीर्णमृषीपत्नीनाम् उटजहार-रोधिभिः अपत्यैरिव नीवारभागधेयोचितैः मृगैः”—

Ra. I. 50 ; MK. I. 9 ; JH. V. 3.

Remark.—According to HS the sloka contains समाप्तपुनरात्तता-दोष (48n. 7.) in the first line i. c. ‘शममेष्यति मे शोकः कथम्’ seems to be a complete sentence ; Read—

इत्यनेन वाक्यसमाप्तावपि पुनस्तदन्तर्गतस्य ‘मम’ इत्यस्य विशेषणतया ‘त्वया रचितपूर्वम्’ इत्यारभ्य द्वितीयार्धस्य पुनरात्तत्वात् समाप्तपुनरात्तता दोषः। स च “निवर्तिष्यते शोकः” इति प्रथमचरण-पाठेन, ‘नीवारबलिं पश्यतो मे” इति चतुर्थचरण-पाठेन च समाधेयः। तादृशपाठे तु ‘मे’ इति विशेष्यस्यापि पुनरात्तत्वात् नोक्तदोषः। समाप्त-वाक्यान्तर्गतस्य कस्यचिद्विशेषणतयैव पुनरुपादाने तद्दोषाङ्गीकारात्।

काश्यपः (सनिःश्वासम्)—अनसूये ! गतवती वां सहचारिणी। निगृह्य शोकम् अनुगच्छ माम्। (सर्वे प्रस्थिताः)।

Kāśyapa (With a sigh)—

Anasuya ! gone is your companion. (So) restraining (your) grief, do (you) follow me. (All start to go).

उभे—ताद, सउन्दला-विरहिदं सुस्संविअतबोवणं पविसामो [तात, शकुन्तला-विरहितं शून्यमिव तपोवनं प्रविशामः]। Both–Father, (we) enter the penance-grove, empty as it were, being deprived of Sakuntala.

काश्यपः—स्नेह-प्रवृत्तिरेवंदर्शिनौ। (सविमर्श परिक्रम्य) हन्त भोः। शकुन्तलां पति-कुलं विसृज्य लब्धमिदानींस्वास्थ्यम्। कुतः—

अर्थो हि कन्या परकीय एव तामद्य संप्रेष्य परिग्रहीतुः।
जातो ममायं विशदः प्रकामं प्रत्यर्पित-न्यास इवाऽन्तरात्मा ॥२२॥

(इन्द्रवज्रा)

(निष्क्रान्ताः सर्वे)।

Kāśyapa—The course of affection views (it) thus (Pensively walking round) Ha ! ho ! Sakuntala being sent to (her) husband’s home, (natural) serenity of mind has been achieved now.For—Verily a daughter (is) another’s property. Having sent her to-day to (her) husband, this inward soul of mine has become quite clear like one who has rendered a deposit (to its owner). [Exeunt Omnes]

॥चतुर्थोऽङ्कः॥

(End of the Fourth Act.)

V. L.—‘सहधर्मचारिणी’—R. M ; सहचरी—PB ; ‘सहचारिणी’—Patankar. ‘माम् अनुगच्छतम्’—B ‘अनुगच्छ माम्’—V. ‘अनुगच्छतंमांप्रस्थितम्’—R. M. ‘तपोवनम्’—B. V. ‘तपोवनम् कथम्’—R ; M ; B has ‘जातोऽस्मि सद्योविशदान्तरात्मा चिरस्य निक्षेपमिवार्पयित्वा’ for the last half of S'1. 22.

काश्यप इति। ‘सहचारिणी’ सहचरी। ‘प्रस्थिताः’ चलितुमारब्धाः [‘आदिकर्मणि क्तः कर्तरि च’ ३।४।७२]। ‘सहधर्मचारिणी’ इत्यपपाठः। काश्यप इति। ‘हन्त’ इति हर्षे [‘हन्तेति हर्षे विषादेऽनुकम्पायां वाक्यारम्भे च’ इति तत्त्वबोधिनी] क्लेशविशेषस्य अन्ययात् हर्षः। स्वस्थस्य भावः ‘स्वास्थ्यम्’ सन्तोषम् [इति हेमचन्द्रः], निरुद्वेगत्वम् इत्यर्थः। तत्कारणमाह कुत इति। अर्थ इति।‘कन्या’ ‘परस्य अयम्’ इति ‘परकीयः’ अन्य-स्वामिकः ‘एव हि’ इति निश्चये। ‘अर्थ’ धनम् [यावत् कन्या पित्रालये तिष्ठति तावत् पिता तां न्यस्तंधनमिव सयत्नंरक्षति इति भावः।अतः अवश्य-सम्प्रदानीयत्वेन उपदेशात् अन्यदीयत्वस्यभावित्वेऽपि भूतवत् उपचारेण कन्यासामान्यस्य परकीयत्वोक्तिः॥“अत्रएव शब्दस्य स्थितौ पुनः हि-शब्दस्य उपादानेऽपि, “यः कौमारहरः स एव हि वरः” इति शब्द-द्वयेनैव अत्यन्ताऽवधारण-सूचनात् न निरर्थकत्व-दोष इति सिद्धान्तवागीशपादाः”] अतः ‘तां’ तादृशींपरधन-भूतां कन्याम्,

‘अद्य परिग्रहीतुः’ स्वामिनः सम्बन्धे [इति सम्बन्धमात्रविवक्षया षष्ठी, यद्वा’समीपम्’ इत्यध्याहारेण व्याख्येयम्] ‘संप्रेष्य’ प्रेरयित्वा (स्थितस्य) ‘मम अयम् अन्तरात्मा’ चित्तं ‘प्रत्यर्पितः’ पुनरर्पितः ‘न्यासः’ निक्षेपः, न्यस्तंधनमिति भावः [‘आहितं निहितं न्यस्तम्आरोपितमिति स्मृतम्’ इति हलायुधः] येन तादृशः’इव’ [इत्युत्प्रेक्षा] ‘विशदः’ विमलः [इति हेमचन्द्रः] चिन्ता-निर्मुक्तः इत्यर्थः ‘जातः’। [इदमेवोत्प्रेक्षायां न्यासेन सह साधर्म्यं ज्ञेयम्। इन्द्रवज्रा वृत्तम् ]।

॥इति श्रीमदभिज्ञान-शकुन्तल-टीकायां कुमार-सन्तोषिण्यां चतुर्थोऽङ्कः समाप्तः॥

151n.—1. सहचारिणी—[Cf. ‘तत्सहचारिणीभिः तया वा सखौ तु ‘हता’—Act VI. Infra] is decidedly better than ‘सहधर्मचारिणी’ which means ‘wife’. Cf. ‘मारीचः—इयंसहधर्मचारिणी’—after Sl. 31. Act VII; ‘इदानींसहधर्मचारिणींप्रति &c.’—Act VII ; ‘तस्य सहधर्मचारिणी’—Ra XIX. 35. ‘प्रतिगृह्यताम् सहधर्मचरणाय’— Act V. P. 45. ‘ननु सहधर्मचारिणीखल्वहम्’—PN. I. II; ‘सहधर्मचारिणीत्वं प्राणेभ्येऽपि गरीयसी’—Ram. III. 10. 21. सनिःश्वासम् &c.—Mark that the sentiment of pathos (करुण-रस) which is the prevailing sentiment ofthis act begins from the entrance of Kasyapa and itreaches its climax here and ends with<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736920272Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736920272Capture2.PNG”/> शून्यमिव तपोवनं प्रविशामः।2. स्नेह-प्रवृत्तिः—प्रवृत्तिः=प्रवाहः=flow, प्रवृत्तिः कथिता वृत्तौ प्रवाहोदन्तयोरपि’ इति विश्वः। 3. परकीयः—परस्य अयम् इति पर+छ (‘गहादिभ्यश्च’ ४।२।१३८)=परकीयः। Next ‘कुक्’ by the GS ‘कुग जनस्य परस्य च’ 4. 2. 138. 4. एव हि—The two together emphatically imply ‘certainty’ or take ‘हि’ as expressive of हेतु। संप्रेष्य has its कर्ता—(अहम्) understood, while जातःhas a different nominative (अन्तरात्मा)। So there is no एककर्तृकत्व। Now read 68n. 6

(middle). 5. **प्रत्यर्पित-न्यासः—**न्यासः(Ram. VI. 127. 54. Ra. XII.18.)=a deposit’ “पुमान् उपनिधिर्न्यासःप्रतिदानंतदर्पणम्”। To keep up another’s deposit is a very difficult task, and perfect ease cannot be had until it has been returned to its owner. S’ak was also, as it were, a trust (न्यासः) to Kaņva (Cf. ‘विटः—काणेली-मातः, वसन्तसेना तव हस्ते न्यासः—MK. VIII.) and now that she has been sent back to Duşyanta, he is feeling perfect satisfaction.

**Remark :—**For a similar idea cf. “सुखमर्थोभवेत् दातुं सुखं प्राणाः सुखंतपः। सुखमन्यद् भवेत् सर्वं दुःखं न्यासस्य रक्षणम्॥—SV. I. 10. Our poet here through the mouth of Kāśyapa, gives vent to his own view about the proper nurturing of girls. According to him, until betrothal, a daughter seems to be looked upon with kneener affection and greater attention than a male issue.

Time-analysis of Act IV—About three weeks’ interval separates the विष्कम्भकof this act, from the third. In the interim the Gandharva marriage has been performed and Śak has duly conceived. The prelude begins a bit late in the morning, when Anasūya and Priyamvadā are culling flowers for worship and the king has left the hermitage on that very day early in the morning (“अद्य स राजर्षिःइष्टिं परिसमाप्य &c. ; “अद्य पुनः हृदयेनासन्निहिता”)। The month is probably the later part of ज्यैष्ठ, or the first part of Āşaḍha. The act proper begins early in the morning ”हन्त प्रभातम्’॥‘अन्तर्हिते शशिनि’॥ प्रतिबुद्ध्यापि किं करिष्यामि’] and the time is somewhere near the full-moon day when moon and the sun are synchronously visible [‘तेजोद्वयस्य युगपत्व्यसनोदयाभ्याम्’]। A long time intervenes between the main scenes and the prelude ‘एतावतःकालस्य लेखमात्रमपि’ &c. ; ‘दुष्करमहंकरोमि’]।

S’ak has shown visible sign of pregnancy (‘दुष्यन्तपरिणीताम्आपन्नसत्वाम्’) and hence it must be at least five months after the Gāndharva marriage. According to PP S’ak is now in the seventh month of her pregnancy. [124n. 4.]. Hence the rainy season is past [‘अपसृत-पाण्डुपत्रा) and the main scene commences in the autumn. (Cf. ‘प्रवृत्तनृत्यं बर्हिणाम्’—RS II. 6; ‘परित्यक्तनर्तना मयूराः’—

‘शिरसि वकुलमालाम्’—

RS. II. 14 ; ‘कालान्तरक्षमा केशरमालिका’—

Act. IV ; ‘चारुकमलावृतभूमिभागः’—

RS IV. 3 ; ‘रम्यान्तरःकमलिनीहरितैः सरोभिः’; ‘स्फुटकुमुदवितानाम्’—

RS. IV. 21 ; ‘सैव कुमुद्वतीमे—

IV. On the very day of the commencement of the main scene, S’ak is sent to her husband’s place by Kaśyapa who had arrived from his sojourn on the previous night (‘तत्रभवता प्रवासादुपावृत्तेन काश्यपेन’ ; ‘अद्यैव ऋषिप्रतिरक्षितां त्वां भर्तुः सकाशं विसर्जयामि’)। The act ends sometime between 9 A. M. and 12 P. M. (शार्ङ्गरवः—

युगान्तरमारूढ़ःसविता)।

_____________

पञ्चमोऽङ्कः
_______

(ततः प्रविशत्यासनस्थो राजा विदूषको विभवतश्च परिवारः। नेपथ्ये वीणा-शब्दः )

विदूषकः (कर्णं दत्त्वा)—भो वअस्म ! सङ्गीद-सालवभन्तरे अवहाणंदेहि ! ताल-लय-विसुद्धाए वीणाए सर-संजोओ सुणीअदि। जाण तत्तहोदीहंसबदिआवस्स-परिअअं करेदि त्ति [भो वयस्स ! सङ्गीत-शालाऽभ्यन्तरे अवधानं देहि। ताल-लय-विशुद्धायाः वीणायाः स्वर-संयोगः श्रूयते। जाने तत्रभवतीं हंसपदिका वर्ण-परिचयं करोतीति] ॥

• (Then enter on a seat, the King, the Jester and attendants according to position. In the tiring room, the sound of a lyre). Vidūşaka* (Leanin his ear).—Ho friend ! (please) pay heed to the interior of the music-saloon. A combination of notes of 1 yre, perfectly faultless with reference to (musical) timing and concord, is being heard. Methinks Her Ladyship Hamsapadika is practising (her) notes.

राजा—तूष्णीं भव। यावदाकर्णयामि।

King—Hush, that (I) may listen.

(आकाशे गीयते)—

अहिणव-महु-लोलुबो तुमं तह परिचुम्बिअचू अ-मञ्जरिं।
कमल-वसइ-मेत्त-णिव्वुदो महुअर विसुमरिदोसि णंकहं॥१॥

अपरवक्त

[अभिनव-मधु-लोलुपस्त्वंतथा परिचुम्ब्यचूत-मञ्जरीम्॥
कमल-वसति-भाव-निर्वृतो मधुकर ! विस्मृतोऽस्येनां कथम्]।

(In the air is sung.)—O drone ! how is it that thou, eagerly hankering after fresh-honey, after having so kissed the mango-blossom, shouldst (at last clean) forget her, being contented with a mere stay in the lotus.

V. L.;—‘0 अभ्यन्तरे’—B. ‘अन्तरे’—R. V. M. ‘अवधानं’—R. V. M.‘कर्णं’—B. ‘अवधारणम्’—K, ‘ताल-लय-विशुद्धाया वीणायाः—B.Others have ‘कल-विशुद्धायागीतेः’। B has ‘हंसवती’for हंसपदिका’ ‘Oलोलुपस्त्वं’—R. V. M, लोभ-भावितः’—B.

ततः इति॥ ‘परिवारः’ ६।३।१२३ प्रतिहारी-प्रभृति-परिजनः [‘परोवारः परिजने खड्गकोशे परिच्छदे’ इति मेदिनी] ‘वभवतः’ पदमर्यादानुसारेण अभिनेतृ-वृन्दस्य यावत् सम्भवति तावत्संख्यकः परिजन इत्यर्थः। (तृतीयायां तसिः) विदूषक इति॥ ‘सङ्गीतस्य’ प्रक्षणार्थ-नृत्य-गीत-वाद्य-रूपस्य [“गीत-वाद्य-नृत्य-त्रयं’ नाट्यं त्रौर्यत्रिकञ्च तत्। सङ्गीतं प्रेक्षणार्थे स्यात् शास्त्रोक्ते नाठ्यधर्मिका” इति अभिधान-चिन्तामणिः] ‘शाला’ गृहं (‘शाला तरुस्कन्धशाखा, शाला भवनमिष्यते’ इति शाश्वतः। अश्व-घासादिवत् तादर्थ्ये षष्ठी-समासः) तस्या ‘अभ्यन्तरे’ मध्ये ‘अवधानं देहि’ एकाग्रमनसा शृणुइत्यर्थः। ‘तालः’ काल-क्रिया-मानं, ‘लयः’ गीत-वाद्ययोः साम्यं, ताभ्यां ‘विशुद्धा’ ताल-लयमधिकृत्य निरवद्या इत्यर्थः। तादृश्याः ‘वीणायाः’ स्वरसंयोगः’ तत्सम्बन्धि-स्वरालापः। ‘हंसपदिका’ तन्नाम्नी राज्ञी ‘वर्णस्य’ गीति-क्रमस्य [‘गीतिक्रमे स्तुतौ भेदे वर्ण-शब्दः प्रयुज्यते’ इति अभिधानरत्नमाला] ‘परिचयम्’ अभ्यासम् [इति शिशुपाल-टीकायां २।७५ मल्लिनाथपादाः] अर्थात् स्थाप्या-रोह्य-वरोही-सञ्चार्यात्मक-गानक्रियाभ्यासम् इत्यर्थः। ‘करोति’ विदधाति [तथाचोक्तं—‘गानक्रियोच्यते वर्णः स चतुर्धा निरूपितः। स्थाप्या-रोह्य-वरोही च सञ्चारीति]। अभिनवेति॥ हे ‘मधुकर’ भ्रमर [हे मधुर-सुरत-सुखकर कामुक दुष्यन्त इति च ध्वन्यते। तथाचोक्तंविश्वप्रकाशे ‘मधुव्रते मधुकरः कामुकेऽपि प्रकीर्तितः’] ‘अभिनवंनूतनं यत् ‘मधु’ पुष्परसः[‘मधुश्चैत्रेच दैत्ये च मद्ये पुष्परसे मधु’ इति हठ्ठचन्द्रः। अनेन शकुन्तलायां राज्ञः नूतन-प्रेम-रसेङ्गितम्। तथाचोक्तंप्राक्—‘मधु नवमनास्वादित-रसम्’ २।१०] तस्य ‘लोलुपः’ लुब्धः’त्वं चूतस्य’ आम्रस्य ‘मञ्जरीं’ वल्लरीं(‘मञ्जरी वल्लरी स्त्रियाम्’ इत्यमरः। अन्यत्र चूतमञ्जरीवत् परमलीभनीयाम् तरुणीम्। अनेन शकुन्तला च लक्षिता) ‘तथा’ तादृशं सप्रणयं ‘परितः’ समन्तात् ‘चुम्बित्वा’ इति ‘परिचुम्ब्य’ वात्सायन-रचित-

कामशास्त्रोक्त-सर्वस्थानेषु चुम्बनं विधाय इत्यर्थः। ‘कमले’ पद्मे [परिभोगानर्हे राजावरोधे इति गूढ़ार्थः] ‘वसतिः’ वासः[वासेऽपि वसतिः’ इति त्रिकाण्डशेषः ] ‘एव’ इति ‘वसतिमात्रं” तेन, अर्थात् केवलमवस्थानेन परिणतप्रायत्वात् तादृश-मध्वभावात् रसमनास्वाद्य इत्यर्थः। ‘निर्वृतः’ सुखितः सन् ‘कथं’ किमपदशेन ‘एनां’ चूतमञ्जरीं[तथापरिचुम्बितपूर्वां हंसपदिकां शकुन्तलां च इति भावः] ‘विस्मृतःअसि’ (ज्ञानार्थस्य गत्यर्थे पर्यवसनात् कर्तरि क्तः)। [हेत्वनुप्रासौ ! नात्रसमासोक्तिः, नापि अप्रस्तुतप्रशंसा। केवलम्अर्थशक्त्या सामाजिकवर्गाणां मनसि हंसपदिका शकुन्तला च उपक्षिप्यते। अनेन दर्पणोक्तं अधम-पताकास्थानम्। तल्लक्षणंतु उक्तं प्राक्। अत्रप्रच्छेदकाख्यं लास्याङ्गञ्चोक्तम्। तथा च दर्पणोद्धृतं कविकण्ठहार-वाक्यं “अन्यासक्तं पतिं मत्वा प्रेमविच्छेद-मन्युना। वीणा-पुरःसरः गानं स्त्रियाः प्रच्छदको मतः”। अत्रराज्ञः दुष्यन्तस्य शकुन्तलाविस्मरणस्य गम्यताद्आक्षेपनामाङ्गमुपक्षिप्तम्। ‘गर्म-बीजसमुद्भेदादाक्षेपः परिकीर्तितः इति तल्लक्षणात्। अपरवक्त्रवृत्तम् ्]।

152n. 1. (विभवतश्च) परिवारः—(Occurs in Mala,) परिवार—any attendant such as theportress &c. ; optionally परीवारः’उपसर्गस्य—c.’ ६।३।१२३ इति दीर्घःCf.यथानिर्दिष्ट-परिवारो राजा—Act. II. This part of the stage direction is necessary, as otherwise the presence of Vetravati (portress) a little after cannot be accounted for.2. सङ्गीत-शाला—Mark that music and painting, (for whichvide Act VI) were sin qua non in the days of our poet. It was perhaps considered a part of accomplishment (even of the noble ladies) in the society. Vide Ram. II, 3, 17-18 ; PN—Act, II, 3. ताल—Musical time or measure. लयः—Musical concord or harmony. विशुद्धा—A song is विशुद्धा when it is sung faultlessly with reference to musical time and concord. Cf. “गीतयः पञ्च शुद्धाख्या भिन्ना गौड़ा निवेसरा। साधारणीविशुद्धा स्यादवक्रललितैः खरैः”—SR. वीणायाः—वीणा (lute) is a kind of Sitar ordinarily consisting of three strings. A variety of this with seven strings is called परिवादिनी (i. e. modern sitar)—“सातु तन्त्रीभिः सप्तभिः परिवादिनी’—AK. Vina is a very old musical instrument, as mention of it

along with Drum (दुन्दुभि) and flute is made even in the RV, A variety of it with hundred strings has been noticed by Katya-yana in his Kalpasutra. The sound of lyre was first noticed by the king, the song of Hamspadika following a little after is heard later on. **4. स्वर-संयोगः—**refers to the seven sounds ‘ष’, ‘ऋ’, ‘ग’, ‘म’, ‘प’, ‘ध’, ‘नि’ first discovered by the Hindus. These key-notes of music were taken from the sounds of beasts and birus. “षड़ज रीति मयूरोहि, गावो नदन्ति च ऋषभम्। अजा विरौति गान्धारं, क्रौञ्चो नदति मध्यमम्॥ पुष्पसाधारणे काले कोकिलो रौति पञ्चमम्। अश्वश्च धैवतं रौति, निषादं रौति कुञ्जरः”—Narada. Hence स्वर-संयोग means the permutations and combinatious of various स्वरःऽ। वर्ण-परिचयंPractising ष, ऋ, ग, म, &c. 131 n. 4. According to M वर्णmeans a musical mode; these are numerous, personified either as male (रागः) or female (रागिणी)। “गीतिषु चत्वारोवर्णाः भवन्ति यदाह भरतः॥ स्थायी तथैव संचारी तथा रोहाऽबरोहिणी। वर्णाः चत्वारः एवैतेः कथिताः सर्वगीतिषु॥—S & C. 5. लोलुपः—greedy. 64. n 1. 6. चूत-मञ्जरीं&c.—An instance of Dramatic Irony. Though Sakuntala-affair is not known in the harem, still theaudience will find a hidden allusion to her. 122 n. I. (middle,. 7. कमल-वसति &C.—You were onceexcessively fond of mango-blossom and consequently kissed her ever and anon. But now youseem to be quite satisfied, by having only a stay (वसति, whichsuggests the absence of enjoyment)in a lotus which must be full-blownand hence whose charm of youth is gone.For गूढ़ार्थ (Com).Now वसति- मावम् a case of मयूरव्यंसकादि नित्यसमास, hence its further compound with निर्वृतं(like words of तिष्ठह्न class) is barred. ‘चकारः अत्रअवधारणार्थः। तेन “परम-मयूरव्यंसक” इत्यादि समासान्तर’ न स्यात्’—T.754. But Bhoja solves the difficulty by saying that they may lead and not follow in a compound. (“नानेन समासः अयन्तु समस्यते एव”)। In a similar way ‘प्रदक्षिणीकृत्य’—Ra 1. 21; ‘प्रदक्षिण-प्रक्रमणत्’—VII. 24; जननान्तरसौहदानि—V 20 infra, are justified. In this particular place, however, we can avoid the difficulty by attaching the affix ‘मात्रच in स्वार्थे(प्रमाणार्थे)। Bees are often described

as confined in lotuses. ‘गुञ्जद्द्विरकों ह्ययमम्बुजस्थः’—RS. VI, 14; ‘इदंरुणद्धि मां पद्ममन्तः कूजितषट्पदम्’ —Vik. IV. 40. **8. विस्मृतः—**Kali. frequently uses this in the active voice, ‘अहो विस्म तं मम हृदयम्’—Vik. II. : प्रथमं पुनःपुत्रदर्शनेन विस्मतासि’—Act V. ‘सौधवासमुटजेन विस्तृतः संचिकाय’—Ra. XIX, 2 ; “अनसूया—एनां विस्मृतासि’ ?—SAK. 1. शार्ङ्गरवः—यदा तु पूववृत्तम् व्यासङ्गात् विस्मृतो भवान्—Act. V. Vide. 27n. 3.

**Remark:—**The song of Hamsapadika is introduced only to show that the imprecation of Durbása, has now produced a complete change in the king’s mind. Thus the audience can preconceive how the king will deal with Sak, and her party. Besides Vidūsaka’s dismissal (see next) at this stage is necessary. For though the king at the end of the second act told the jester that there was not a jot of truth in Sak. affair, still we have strong belief that had he been present when the party of Sak. approached the king, he would have surely contradicted the king’s statement. The king, hearing Hamsapadika’s song, sends the jester to pacify her and thus an undesirable situation is nipped in the bud.

राजा

—

अहो ! राग-परिवाहिणी गीतिः।

King—Oh, a strain overflowing with affection (or passion).

विदूषकः—भो वअस्स। किं दाव गीदीए अवगदो अक्खरत्थो [भो वयस्य ! किं तावत् गीत्या अवगतः अक्षरार्थः]।

Vidūsaka—Ho friend ! Do you comprehend the: meaning of the wordings of the song ?

राजा(स्मितंकृत्वा)—सकृत्-कृत-प्रणयोऽयं जनः। तदस्या देवींवसुमतीम् अन्तरेण महदुपालम्भनं गतोऽस्मि। सखे माधव्य ! मद्दचनादुच्यतां हंसपदिका। निपुणमुपालब्धोऽस्मीति।

** **King (Smiling.)—Once did I make love to this lady. So I have incurred a mighty censure (from her) apropos of queen Vasumati. Friend Madhavya! tell Hamsapadikā using my word, that I have been cleverly reproved.

विदूषक—जं भवं आणबेदि [यत् भवान् आज्ञापयति]। (उत्थाय) भो वअस्स ! गहीदभ्स ताए परकिएहिं हत्थेहि सिहण्डए ताड़ीअमाणस्स अच्छराए वोद-रात्रम्स विश्र णत्थि दाणि मे मोक्खो। [भो वयस्य ! गृहीतस्य तया परकीयैः हस्तः शिखण्डके ताड्यमानस्य, अप्सरसा वीत-रागस्येव नास्ति इदानींमे मोक्षः]।

Vidüşaka—As your majesty commands. (Rising.), Ho friend ! (Once) caught hold of by her, through others’ (i e. maids’) hands by the hair-tuft, (and) being beaten (to jelly). there will be no liberation for me, as for a passionless (hermit) when captured (unawares) by a (celestial) nymph.

राजा—गच्छ, नागरिक-वृत्त्या सान्त्वयैनाम्।

King—Go (and) pacify her in the fashion of a spark.

विदूषकः—का गइ [का गतिः]। (इति निष्कान्तः)।

Vicūşaka—What help ? (This said, goes out).

V. L. :—B adds ‘इत्यक्षरार्थः’ after ‘सकृत् &c.’ ‘महदुपालम्भनं गतोऽस्मि’—V. M ‘उपालम्भनम् आगतोऽस्मि’ —B. ‘मदूपालम्भमव गतोऽस्मि’—R. ‘तदद्य देवीं<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737120363Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737120363Capture2.PNG”/>उपालम्भम् उपाकृतोऽस्मि—R’s Com. B reads ‘सम्यक्’ for निपुणम्’। For ‘गृहीतस्य तथा परकीयः’ &c. B. reads ‘गृहीतस्त्वया परकीयाभ्यां हस्ताभ्यां शिखण्डके अच्छभल्लः। तद्वीतरागस्य अशरणस्यनास्ति मे मोक्षः’। ‘संज्ञापय’—R. V. M. ‘सान्त्वय’—B.

राजेति॥ ‘अहो’ इत्याश्चर्ये।‘रागम्’ अनुरागं ‘परितः समन्तात् ‘वहति’ प्रवाहेण स्रवति इति। अनुराग-निष्यन्दिनीइत्यर्थः। यद्वा’रागस्य गान्धारादि-स्वरस्य [‘रागस्तु मात्सर्ये लोहितादिषु क्लेशाद्यनुरागे च गान्धारादौ नृपेऽपि च’ इति मेदिनी] ‘परिवाहः’ उच्छासः अत्रास्ति इति भावः। विदूषक इति॥ ‘ताव’च्छन्दः साकल्ये। ‘अक्षराणाम्’ वर्णानाम् ’अर्थः’ व्यङ्ग्यार्थः गूढतात्पर्यम्। राजेति॥ गीतेः गूढ़तात्पर्यंस्वगामि इति नृपस्य ईषद्धास्यम्। ‘अयं जनः’ हंसपदिका-लक्षणः ‘सकृत्’ एकवारम् [“एकस्य सकृच्च’ ५।४।१९इति वारार्थेएक-शब्द-स्थाने सकृत् आदशः।

“सक्कृत् सहै-कवारयोः” इत्यजयः] ‘कृतः’ दर्शितः ‘प्रणयः’ यस्मिन् तादृशः। ‘तत्’ तस्मात् हेतोः, एकवारमुपभुज्य विस्मरणात् ‘दवीं वसुमतोम् अन्तरेण’ वसुमतीम् अभिलक्ष्य ‘अस्याः’ हंसपदिकायाः ‘महत् उपालम्भनं’ तिरस्कारं (“दुर्वादः स्यादुपालम्भ” इति जटाधरः) ‘गतः’ प्राप्तोऽस्मि। ‘हंसपदिका उच्यतां त्वयेतिशेषः [अनेन आत्मनो दक्षिण-नायकत्वं सूचितम्। तथाचोक्तंदर्पणे—“एषु त्वनेक महिलासु समरागः दक्षिणः कथितः’ इति]। विदुषक इति॥‘तया’ हंसपदिकया ‘परकीयैः ४।२।१३८ दास्यादीनां ‘हस्तैःशिखण्डके’ काकपक्षे चूड़ायामिति यावत् [‘काकपक्षःशिखण्डक’ इत्यमरः। शिखण्डीबर्हचूड़योः’ इति अभिधानचिन्तामणिश्च। शिखायाः अण्ड इव इति ‘इवे प्रतिकृतौ’ शिर इति कन्। ‘शकन्धादिषु पररूपम्’ वा ६।१।९४] ‘गृहीतस्य’’ धृतस्य ततः ‘ताड्यमानस्य’ आहन्यमानस्य ‘मेइदानींवीतरागस्य विषयासक्ति-रहितस्य [‘विशेषण-मात्र-प्रयोगः विशेष्य-प्रतिपत्तौ’ इति वामनः]। ‘अप्सरसा’ स्वर्वैश्यया [“अप्सरस्स, अप्सराः प्रोक्ताः, सुमनाः सुमनस्सु च” इति द्विरूप-कोषात् एकत्वम्।] गृहीतस्य इव ‘मोक्ष’ विदूषकपचे मोचनं, परिवाणम्। वीतरागस्य पक्षेनिःश्रेयस कैवल्यम् [‘मोतः निःश्रेयसे वृत्तविशेषे मोचने मृतौ’ इति हैमः [अत्रश्लेषोपमा]। राजेति—‘नागरिकस्य’ प्रवीणस्य प्रमदाजन-संभाषण-कुशलस्य ‘वृत्तिः’ व्यवहारः, तया चातुर्येण इत्यर्थः। सुसभ्य-रसिक-जनवत् ‘एनां सान्त्वय’ प्रसादय।

**153n. 1. रागपरिवाहिणी—**Overflowing with melody orpassion. 78 n. 1. **2. अक्षरार्थः—**The sense of the words i. e. letters put together (99 n. 5), The jester seems to be sarcastic here. 3. अयं जनः- Refers to the singer ie हंसपदिका \। M supported by s refers this to the king (मदरूपः). Ours seems to be the better meaning. 4. वसुमतीम् अन्तरेण—अन्तर here means ‘with reference to’’ and not ‘विना’।“On account of’’—M. In any case the use of द्वितीया here is irregular, Vide 70 n. 4. But ‘अन्तरेण’ विना, परित्यज स्थित इत्यर्थः—HS. 5. शिखण्डके (गृहीतस्य)—शिखण्डके or शिखाण्डकmeans a ‘queue’ ‘शिखाण्डक-शिखण्डकी’ इति वाचस्पति-सुभूती।For सप्तमी S1n3. ग्रह+ क्त कर्मणि= गृहीतः (र= ऋ ६।१।१६ ;‘ग्रहोऽलिटि दीर्घः’ ७/२/३७ इति इटः दीर्घत्वम्) caught hold of (in the case of विदूषक), seduced ( in the case of

वीतराग)। 6. अप्सरसा— 41. n. 4. According to the Ram. they sprang upfrom the churning of the sea (ie, water, अप्+मृ+अमुन्) but according to the Mahä, Ādi, 65, they are the daughters of Kas’yapa and Arista : Kād. P. 525-526 and Va. P. ch. 69 **7. मोक्षः—**Has double sense, viz. (i) liberation of the body from danger : (ii) liberation of the soul from further transmigration. 41 n. 6 ; In this connexion read how a jester was chastised by वासवदत्ता and काञ्चनमाला in Rat. III before Ś1. 19. **8. नागरिक &c.—नागरिकवृत्या प्रवीणस्य रीत्या—K Hence नागरिक here seems to be loose in grammar, for when ‘cleverness” or “censure” is meant the form is नागरक with वुञ by “नगरात् कुतसन-प्रावीण्ययोः” 4 2. 128 ; 1352, othewise the form is ‘नागरः’। Read नागरकश्चौरः शिल्पी वा—BD. ‘इह नगरे मनुष्येण संभाव्यत एतन्नागरकेण। प्रवीणा हि नागरका भवन्ति। कुत्सित-प्राविण्ययोरिति किम् ? नागरा ब्राह्मणाः।—VM. ; अन्यसंक्रान्तप्रमाणो नागराः—Vik. III. Rat. I ; 193 ‘नागरिक’derived by ‘तव नियुक्तः’ 4. 4. 69 or ‘रक्षति’ 44,33 means city Police. Cf. ‘ततः प्रविशति नागरिकः श्यालः’—VI Infra. R takes नागरिक-वृत्ति in a technical sense ‘नागरिक-वृत्त्येति विपताकस्य मध्यमा-तर्जनीभ्यां वक्राभ्याम् अधोभुखं कम्पिताभ्याम् इत्यर्थःbut this meaning is not intended here. Mark that Käli, deliberately repeats the word नागरिक elsewhere also. ‘उर्वशी’ साधु, आर्य नागरिकोऽसि’—Vik. II. The king asked Vidusaka to approach the queen like a spark and pacify her by dexterous method or—41. n. 4. According to the Ram. they sprang up—**11, 2 fashionable style (नागरक-वृत्तम्) as described by Vatsayana in KS. (Ch. IV. g. v. ) **9. का गतिः—**Vidüşaka is sorry that he is to act against his wish. C1. विदूषकः—(आत्मगतम) का गतिः,—I. II, also Act. II (Vid ū gaka’s speech) supra.

राजा (स्वगतम्)—किं नु खलु गीतार्थमाकर्ण्य इष्ट-जन-विरहा-दृतेऽपि बलवदुत्कण्ठितोऽस्मि। अथवा—

रम्याणि वीक्ष्यमधुरांश्च निशम्य शब्दान्
पयुत्सुको भवति यत्सुखितोऽपि जन्तुः।

तच्चेतसा स्मरति नूनमबोध-पूर्वं
भाव-स्थिराणि जननान्तर-सौहृदानि॥२॥

(॥ (इति पर्याकुलस्तिष्ठति) ॥

King (Aside.)—Owhy, indeed, on hearing what is sung have I been deeply agitated, even though I am not wrenched from a desired person ? Or—When a being though happy, becomes perturbed on beholding (some) pleasing (views) or hearkening unto (some) sweet numbers, then certainly it recalls with its mind, without consciousness the likings of previous birth firmly-rooted in the heart (or permanently impressed through associa-tion). [Stands all worried].

V. L.—गीतार्थम्’’—MR. ‘गीतम्’—R’s com. ‘गीतामेवंविधार्थम्’—B, For “रम्याणि’—K has ‘रुपाणि’। ‘पर्युत्सुकोभवति’—B. ‘पर्युत्सुकीभवति’—K. V. .M. ; K reads ‘oस्थतानि’ for ‘oस्थिराणि’।

राजेति—किंनु’ इति वितकगर्भ-प्रश्ने। ‘खलु’ निश्चये।सतु उत्कण्ठा-विषये। ‘गीतं’‘अर्थं’वस्तु [‘अर्थोभिधेय-रै-वस्तु-प्रयोजन-निवृत्तिषु’ इत्यमरः] ‘आकर्ण्य’ श्रुत्वा। रम्याणीति—‘रम्याणि’ मनोज्ञानि वस्तूनि इत्यर्थः [‘विशेषणमात्रप्रयोगः विशेष्यप्रतिपत्तौ’ इति वामनः। अतएव भग्नप्रक्रमदोषः]। ‘मधुरान्’ श्रुतिसुखदान् ‘शब्दान्’ ‘संगीतालापादीन् ‘निशम्यच’ श्रुत्वा च मुखं संजातमस्य इति ‘सुखितः अपि’ [‘तदस्य संजातं तारकादिभ्य इतच’ ५।२।३६; नितासुखीअपि विरहीभवति इति अपिशब्दार्थः’]। “जन्तुः’ प्राणिमात्र’ ‘पर्युत्सुकः’ सोत्कण्ठः ‘भवति’ इति ‘यत्’, ‘तत् नूनम्’ निश्चितं’भावै’: वासनाख्येःसंस्कारैः ‘स्थिराणि’ निश्चलानि जन्म-सहस्रैरपि दूरीकतुमशक्यानि इति राघव पादाः। यद्वा’भावेन’ स्वभावेन’ स्थिराणि अक्षयाणि [‘भाव सत्ता-स्वभावाऽभिप्राय चेष्टाऽऽत्म-जन्मसु’ इति मेदिनी]। अन्यत् जननं’जननान्तरम्’ पूर्वजन्म इत्यर्थः। मयूरव्यंसकादिः निता-समासः] तस्य सुहृदयस्य भावाः ‘सौहृदानि’ प्रणयादीनि [सुहृदय-शब्दात् अणिकृते सौहृदपदं सिद्धम् ५।१।१३०; ६।३।५०; ७।३।२१; अव मयूरव्यंसकादित्वेऽपि भोज-रीत्या-समासान्तरम्। तथाचोक्तं गणकारेण— “भोजस्तु न चानेन समास इति वचनात् अयमन्येन सह समस्यते एव इत्याह - मयूरव्यंसकप्रिय” इति] यस्मिन् कर्मणि तत्। ‘बोधपूर्वं

ज्ञानपूर्वकं, तन्न भवति इति ‘अबोधपूर्वं’ यथा स्यात् तथा। विषय-विशेष-ज्ञानाऽभावपूर्वं ‘चेतसा’

मनसा ‘स्मरति’ स्मृतिपथम् आरोपयति, सम्यक् बोधस्तु न जायते। [अत्र विशेषे प्रस्तुते सामान्योक्तः अप्रस्तुत-प्रशंसा, तेन स्थायिन्या रतेरविच्छेदो ध्वनितः। अत्र’नूनम्’

इति उत्प्रेक्षायाम् इति केचित् ॥ तन्न ॥ यतः जन्मान्तरीय-स्मरणंशास्त्रसिद्धमेव। काव्यलिङ्गम्। ‘अबोधपूर्वं स्मरति’ इति शब्दशक्तिमूलो विरोधाभासो व्यङ्ग्यः। अथच वोधरूप-कारणाभावेऽपि स्मरणरूप- कार्योत्पत्तेः विभावनालंकारः। म्याम्यैति यत्सुयत्सुइतिनून ननेति छेकृ-वृत्ति-श्रुत्यनुप्रासाः। वसन्ततिलकावृत्तम्]।

**154n.—1. इष्ट-जन-विरहातेऽपि—**The king has becomemysteriously anxious (उत्कण्ठित) as if he has had separation from someof his dear and near ones, but he can neither recollect any such separation nor can account for why lovely objects and sweet music should sadden his mind. This shows that the imprecation of the sage has already told upon him, For similar uneasiness in Rama’s mind on beholding the hermitage of VM Cf. ‘बामनमाश्रमपदं ततः पावनं श्रुतसृषे-रूपेयिवान्। उन्मनाः प्रथमजन्मचेष्ठितानि अस्मरन्नपि बभूव राघवः’—

Ra. XI. 22. “In sooth, I know not why I am so sad. <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737903591Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737903591Capture2.PNG”/>But how I caught it, found it. for came by it <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737903591Capture2.PNG”/><MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737903591Capture2.PNG”/>I am to learn”**—**Merchant of Venice I. I **2. रम्याणि—Refers to वस्तुनि। For similar use Cf. रुक्षाणि परिवर्जयन् Rän, V, 3 ; परूषाणि अवोचत्—**Maha, Vara 233, Karna 66. K reads रूपाणि।

**पर्युत्सुको भवति—**V, M and others read ‘पर्युत्सुकीभवति’ but this is rejected as ‘च्वि’ (i. e. the idea of अभूततद्भाव) is redundant, that. idea being already expressed by the affix ‘इतच्’ in सुखित। ‘कालाक्षमत्वम् औत्सुक्यम् इष्टवस्तु-वियोगतः। तद्दर्शनात् रम्यवस्तु-दिदृक्षादेश्च’—Sudhakara quoted by R, (42n,4). **4. चेतसा स्मरति—**Though it is always the mind that recollects (स्मरति), still चेतसा is used to show that the idea of separation is coming to his mind, he himself not recollecting any such single instance of separation 5. **नूनम्—M takes itin the sense of उत्प्रेक्षा(Com), in all probability—**but this seems to

be inaccurate ; better take it in the sense of (i. e. certainly). **जननान्तर-सौहृदानि—**35 n. 3. Kali. here refers to the transmigration of the soul—the peculiar dogma of the Hindu philosophy. “Dim recollections of occurrences” and experiences of antenatal existence cling to the soul of an individual as a result of his deeds (a) like the smell of garlic or onion which remains behind clinging to the receptacle after the source of the smell is removed from it (सिद्धान्तलेश)। These impressions though dormant, sometimes cross the mind and “the present condition of all human beings is supposed to derive misery, elevation or degradation its character of happiness or from a i. e. actions (virtue & vices) done In the previous birth Cf. पूर्वजन्मकृतं कर्म तद्दैवमिति कथ्यते’—Y. Read Svami, Vivekananda’s Lectures in the Chicago Congress of Religion P. 5.6. Bhasya of Sankara Our king may be supposed to have on Brahma Sutra III, I. I, & 8. another new life after the imprecation of Durvasã, hence he cannot find out the reason of the agitation rising in his mind, Hearing a sweet song, instead of being glad, he is anxious for some one, but he does not know exactly who that person might be. For Similar ideas-Cr ‘फलानुमेयाः संस्काराः प्राक्तना इव’—Ra. 1. 20, ‘रतिस्मरौ नूनमिभावभूतां राज्ञां सहस्रेषु तथाहि बाला। गतेयमात्म-प्रतिरूपमेत्र मनो हि जन्मान्तर सङ्गतिज्ञम्—VII, 15. There MN, remarks—यस्मात्मनो जन्मान्तरसंज्ञतिज्ञं भवति। तदेवेदमिति प्रत्यभिज्ञा-भावेऽपि वासना-विशेष-वशादनुभूतार्थेषुमनः प्रवृत्तिरस्तीत्युक्तम्।जन्मान्तर-साहचर्यमेवात्र प्रवर्तकमिति भावः।Vide also Kad where महाश्वेताfeels an agitation for पुण्डरीकon seeing some spots & Ivanhoe where he feels himself drawn to stand as a champion for Rebeca. The following lines from Charles Dickens’ and Wordsworth may be cited in this connection by way of illustrations—“Thus a strain of gentle music, or the rippling of water in a silent place, or the odour of a flower, or the mention of a familiar word will sometimes call up sudden remembrances of scenes that never were in this life<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737904199Capture2.PNG”/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737904199Capture2.PNG"/> which some brief memory of a happier existence long gone by would seem to have awakened; which no voluntary exertion of mind can recall"—Oliver Twist, Ku. I. 30.

“Hence in a season of calm weather,
Though inland far we be
Our souls have sight of that immortal sea
Which brought us hither :
Can in a moment travel thither :—
And see the children sport upon the shore,
And hear the mighty waters rolling over more,
Our birth is but a sleep and a forgetting.
The soul that rises with us our life’s star.
Hath had elsewhere its setting
And cometh from afar;
Not in entire forgetfulness
And not in utter nakedness,
But trailing clouds of glory do we come
From God, who is our home’’—
—Ode on the Intimation of Immortality,

(ततः प्रविशति कञ्चुकी)। कञ्चुकी—अहो नु खलुईदृशीमवस्थां प्रतिपन्नोऽस्मि।

आचार इत्यधिकृतेन मया गृहीता
या वेत्र-यष्टिरवरोध-गृहेषु राज्ञः।
काले गते बहुतिथे मम सैव जाता
प्रस्थान-विक्लव-गतेरवलम्बनार्था॥३॥

(वसन्ततिलका)

भोः, सत्यं धर्म-कार्यमनतिपात्यंदेवस्य। तथापि इदानीमेव धर्मासनादुत्थिताय पुनरुपरोधकारि कण्व-शिष्यागमनमस्मैनोत्सहे निवेदयितुम्। अथवाविश्रमोऽयं लोक-तन्त्राधिकारः। कुतः—

भानुःसकृद्युक्त-तुरङ्ग एव, रात्रिन्दिवं गन्धवहः प्रयाति।
शेषः सदैवाहित-भूमि-भारः षष्ठांश-वृत्तेरपि धर्म एषः॥४॥

(इन्द्रवज्रा)

यावन्नियोगमनुतिष्ठामि। (परिक्रम्यावलोक्य) एष देवः—

प्रजाः प्रजाः स्वाइव तन्त्रयित्वा,
निषेवते श्रान्तमना विविक्तम्।
यूथानि सञ्चार्यरवि-प्रतप्तः
शोतं गुहास्थानमिव द्विपेन्द्रः॥५॥

(उपजाति)

(उपगम्य) जयतु जयतु देवः। एते खलु हिमगिरेरुपत्य-काऽरण्य-वासिनः काश्यप-सन्देशमादाय सस्त्रीका स्तपस्विनः संप्राप्ताः। श्रुत्वा देवः प्रमाणम्

(Then enters chamberlain i. e. a liveried servant). Chamberlain— Alas ! is it, indeed, that to such state (of old age) I have got ? Appointed in the king’s seraglio, the same which I assumed (at first) as a matter of form, has now after a & long lapse of time, come to be (a) useful (crutch only) for the support of me whose step is faltering in walking. Granted that a matter of sacred duty must not be deferred by His Majesty,. yet to him who has just now risen from the Judgment seat, I dare not announce the arrival of Kanva’s disciples, which will again give (him) trouble. Or perhaps, without repose (is) this. office of ruling a people. For—The sun has his coursers yoked but once; the scent-fraught (wind) blows day and night; Sesa,. indeed, has the burthen of the earth unintermittently resting on (his head) ; even so is the duty of the enjoyer of the sixth part. (of the produce of the soil). Very well, (7) will do (my) duty, (Turning round and looking.) Here is His majesty, who having governed (his) subjects as his own offspring, is enjoying repose with a wearied mind in solitude, like an elephantine-monarch betaking himself to a cool cave, scorched by the Sun, after having.

conducted his nerds (to their pastures), (Going up). Victory, victory to Your Majesty. Here, indeed, have come some anchor- ites, living in woods of the Snowy Mountain’s Valley, with ladies (in their company) and bearing a message from Kasypa. Having heard, Your Majesty will judge (what is to be done).

V. L.;—The entrance of the chamberlain is given at the very open-ing of this scene in B. ‘अधिकृतेन’—B. ‘अवहितेन’—M, R, V. ‘अबलम्बनार्थी’—R, V, ‘अवलम्बनाय’—B. ‘अवलम्वनार्थम्’—M, ‘अविश्रमः’—R. V. अविश्रामः M. ‘कुतो विश्रामो लोकपालानाम्’—

B. ‘नियोगम्’—R V. ‘कण्वनियोगम्’—M.‘तन्त्रयित्वा’—B. K, R. M. ‘हर्षयित्वा’—Mackenzie Mss. ‘शान्त्वयित्वा’—M. ‘Com, ‘श्रान्तमनाः’—K, B. V. Mackenzie Mss, ‘अशान्तमनाः’—R ‘शान्तमनाः’—R’s Com ; M. Mss,‘दिवा—R. M. V ‘गुहा—B. P. ‘हिमगिरेः—R. B. ‘हिमवतो गिरे—V, M.

कुञ्च कीति॥ ‘कञ्चुकः’ चोलकः अस्ति अस्य इति ‘कञ्चुकी’ [‘अत इनिठनौ'५/२/११५ इति इन् ] “अन्तःपुराऽध्यक्षः। स तु बहिः सञ्चरन्तोनां पुरस्त्रीणां प्रेक्षक-पुरुषान्तर-वारणाय राज्ञा स्त्र्यागारे यो वेवधरो नियुक्तः’ - इति शव्दकल्पद्रुमे। ‘अहो’ इति विषादे। ‘नु’ वितकें \। खल्बवधारणे। आचार इति॥ ‘राज्ञः अवरोध-गृहेषु’ अन्तःपुरेषु ‘अधिकृतेन’ कञ्चुकिपदे नियुक्तेन ततपरिरक्षकेण इति भावः ‘मया आचार इति’ कञ्चुकिभिः सदैव हस्त वेत्रयष्टिः ग्रहीतव्या इति नियमात् हेतोः (“इति प्रकरणे हेतौ प्रकाशादि-समाप्तिषु” इति विश्वः) ‘या वेत्रयष्टिः गृहोता’ धृता ‘सा एवं’ वेत्रयष्टिः बहूनां पूरणे ‘बहुतिथे’ (‘बहु-पूग-गण सङ्घस्य तिथुकु’ ५।२।५२) ‘काले’ शैशव-कौमार-यौवनादिसमये ‘गते’ अतीते सति, सम्प्रति पूर्ण वार्धकात्, ‘प्रस्थाने’ स्थानान्तर-गमनसमये ‘विक्लवा’ विह्वला (‘विक्लबो विह्वल’ इत्यमरः) ‘गति’ पादप्रक्षेपः यस्य तादृशस्य ‘मम अवलम्बनं” भूभ्यां पतनवारणम् ‘अर्थ’ प्रयोजनं यस्याः तादृशी जाता’ पूर्वं तु शोभार्थ वेत्रयष्टिः गृहीता, इदानीं तु सदैव अवलम्वनार्था इति विस्मय (उत्तराधे वार्धक-गमन-लक्षण-कार्यारम्भे वेत्रयष्टेःसहायती-पादानात समाहितम्। ‘कार्यारम्भे सहायाप्तिः’ इति लक्षणात्। अथच ‘एकस्या एव वेत्रयष्टेःअनेक- गोचरत्वात विशेषालंकारः। केकवृत्तिश्रुत्यनुप्रासाः। वसन्ततिलका वृत्तम्]। भोइति ॥

देवस्य’ दुष्यन्तस्य (शेषे षष्ठी) ‘अनतिपात्यम्’ अनतिक्रमणीयम् (पयेयः अतिक्रम स्तस्मिन् अतिपात उपत्यय’ इत्यमरः) ‘सत्यम्’ इति स्वीकरोमि इत्यर्थः (‘सत्यंप्रश्नेऽभ्युपगमे’ इति मेदिनी) ‘तथापि’ अर्थात् अनुल्लद्धनीयत्वेऽपि ‘धर्मासनात्’ ‘उत्थिताय’ प्रारब्धविश्रमाय ‘अस्मै पुनः उपरोधंकरोति’ विश्रम-व्याघातरूपां पीड़ां जनयति यत् तत् ‘कण्व-शिष्यागमनं। ‘न उतसहे’ समर्थोऽस्मि। ‘अथवा’ पक्षान्तरे ‘अं’ लोकस्य’ विभुवनस्य ‘तन्त्रं’ धारणंपरिरक्षणम् इति भाव (तन्त्रिः धारणे। घञ् ३।३।१८) तद्रूपः ‘अधिकारः’ कर्तव्यंकर्म॥ यद्वा’लोके’ भुवने ‘तन्त्राधिकारः’ प्रधानाधिकारः (‘तन्त्रं’प्रधाने सिद्धान्ते सूत्रवाये परिच्छदे’ इत्यमरः) ‘अविश्रमः’ विश्रान्ति-रहितः भवति। प्रजारक्षणे नियुक्तस्य कदापि विश्रान्तिः न सम्भवति इत्याशयः। (‘नोदात्तोपदेशस्य मान्तस्यानाचमेः’ ७/३/२४ इति विश्रम-पदे वृद्धाभावः)। भानुरिति॥ सम्प्रति ‘अविश्रमो राजतन्त्राधिकार’ इति प्रपञ्चयति। ‘भानुः’सूर्यः ‘सक्कृत्’ जीवने एकवार’ (‘सकृत् सहैकवारयोः’ इत्यजयः) ‘युक्ता’ ‘नयोजिताः ‘तुरङ्गा’ न यस्य वा तथाविध ‘एव’ भवति (तथाच श्रुतिः ‘सूर्यस्य पश्य श्रमाण’ येन तन्द्रयते चरन्’ इति) सर्वदैव योजिताश्वेन रथेन सञ्चरते, न कदापि तान् विमोच्य विश्राम्यति इत्यर्थः। ‘गन्धवहः’ वायुः। रात्रौ च दिवा च, तयोः समाहारः ‘रात्रिन्दिवम्’ अहर्निशम् (‘अचतुर-विचतुर-सुचतुर-स्त्रीपुंस-धेन्वनडुह-र्कसाम-वाङ्मनसाऽक्षिभ्रव-दारगवो-र्वष्ठीबनक्तन्दिव राविन्दिव-’ ५।४।७७ इति सूत्रेण निपातनात् साधुः। अत्यन्तसंयोगे २या, ३/३/५) ‘‘प्रयाति’ वहति। ‘शेषः’ अनन्तः ‘सदैव’ अनिशमेव ‘आहितः’ न्यस्तः ‘भूमिभारः’ पृथिवी-भारः यस्मिन् तादृशः भवतीति शेषः(सामान्यक्रियानिर्देशात् अध्याहार-दोषाभावः। लट्प्रत्ययः नित्यवृत्तत्वंद्योतयति)। ‘षष्ठांशः’ षष्ठभागः ‘वृत्तिः’ जीविका यस्य (‘आजीवः जीविका वार्ता वृत्तिः वर्तनजीवने’ इत्यमरः। तथाचोक्तंमानवे— ‘सर्वतो धर्म-षड् भागो राज्ञः भवति रक्षत’ इति) तादृशस्य राज्ञः ‘अपि’ इति समुच्चये। ‘एष’ एवंभूतः अविश्रमरूपः ‘धर्मः’। [अव एक एव अविश्वमरूपः सामान्यो धर्मः विभिन्नशब्दः पृथक पृथक् निर्दोशात् प्रतिवस्तूप-मालङ्कारः। सा चाव मालारूपा। “विमल एव रवि विर्शदः शशी” इति दर्पणोदाहरणवत्। “दुष्यन्तस्य इति विशेषे वक्तव्ये सामान्यवचनात् अप्रस्तुतप्रशंसापि। ‘एव’ शब्दाभ्यां कादाचित्कतुरङ्गमोचनादि-धर्म-व्यपोहनात् शाब्दपरिसंख्यात्रयञ्च इति सिद्धान्तवागीशपादाः। श्रुत्यनुप्रासः। इन्द्रवज्रा वृत्तम्]। ‘यावत्’ इति वाक्यालङ्कारे अवधारणे वा। प्रजा इति॥

सम्प्रति श्रान्तंराजानं विशिनष्टि। ‘एष’ पुरतः दृश्यमानः ‘देवः’ दुष्यन्तः ‘स्वाःस्वकीयाः ‘प्रजा इव’ सन्तत्य इव [‘प्रजा स्यात् सन्ततौ जने’ इत्यमरः] अपत्य-निर्विशेषम् इति भावः। ‘प्रजाः’ प्रकृतिपुञ्जान् ‘तन्त्रयित्वा पालयित्वा ‘श्रान्तमनाः” परिखेदितचेताः सन् यूथानि हस्तिक्कुलानि [‘सजातीयैः कुलंयूथम्’ इत्यमरः] . ‘सञ्चार्य” इतस्ततः भ्रमयित्वा (चर गति-भक्षणयोरिति धातुपाठ) ‘रविणा’ लक्षणया आतपेन ‘प्रतप्तः" “भृश’ पोड़ितः ‘हिपेन्द्रः’ गजराजः ‘शीतं’ शीतल’ ‘गुहा-स्थानमिव’ गह्वर-प्रदेशमिव ‘विविक्त” विजन-प्रदेश’ [‘विविक्तौ पूतविजनौ’ इत्यमरः] ‘निषेवते’ ८I३I७० ; २२७५ आश्रयतिः [यमकोपमयोः छेक-वृत्तानुप्रासयोश्च स सृष्टिः। श्रुत्यनुप्रासः। अत्र उपेन्द्रवज्रावृत्तम् इि यत राघवपादैः उक्तम् स प्रमाद एव। वस्तुतस्तु अस्मिन् श्लोके इन्द्रवज्रोपेन्द्रवज्रयोः, मेलनात आख्यायानकी इत्यपरनाम उपजातिः वृत्तम्]। जयत्विति॥ ‘जयतु’ इत्यनेन राजा संवोध्यः। [जयः सर्वेभ्यः उतकर्षः। इति]। तेन स्वापेक्षयापि उतकर्ष-वोधनात् तस्य नमस्कार-व्यञ्चकता। तथाचोक्त’ प्रकाशकारेण-‘जयत्यर्थो न नमस्कारः आक्षिप्यते’ हिमप्रधानः गिरिः इति ‘हिमगिरिः’ उत्तर- पदलोपौ कर्मधारयः) तस्य ‘उपत्यका’ आसन्नभूमिः [पर्वतस्यासन्नं स्थलम् उपत्यका, आरूढ़ ‘स्थलमधित्यका’ इति भट्ठोजिः। ‘उपाधिभ्यां त्यकन् आसन्नाधिरूढ्योः ५।२।२४; १८३५ इति त्यकन्] तस्यां यत् ‘अरण्य’ तस्मिन् ‘वासिनः’ (‘शय-वास-वासिषु अकालात ६।३।१८-९७६ इति सप्तमीसमासः) ‘सन्देश’ स’वादम् [इति शब्दरत्नावली] ‘आदाय’ गृहीत्वा “सस्त्रोकाः’ स्त्रीलोकसहिताः (‘नहतश्च’ ५।४।१५३; ८३३ इति समासान्तः कप्) ‘स’ प्राप्ता’ आगताः। तत् वाचिकं ‘श्रुत्वा’ ‘देव’ महाराज एव ‘प्रमाणम्’ कर्तव्य-निश्चयकृत् भवतु ‘इति शेषः। महाराज एव अनन्तर- करणीयम् अवधारयतु।

**155n.-1. कञ्चुकी—**So yclept from the कञ्चुक or the long: robe he wore. (Com.) He is an attendant of seraglio. If the gaurd be a lady she is called ‘महत्तरिका’—KS. III. 2. “अन्तःपुरचरो वृद्धो विप्रः गुण-गणान्वितः। सर्वकार्यार्थकुशलः कञ्चुकीव्यभिभिधीयते॥ जरा-वैक्लव्य-युक्तेन विशेद् गात्रेणकङ्ककी।" —Bharata. ‘ये नित्यं सत्यसम्पन्नाः कामदोषविवर्जिताः। ज्ञानविज्ञान-कुशलाः कञ्च कीयास्तु ते स्मृता’—MG. On his first entrance he generally

gives vent to his despondency due to infirmities of old age. Vide Vik. III, 1. VS. II. 7; Rat, II. 3: AR. III 1 ; MR. III. 1 ; **2. अधिकृतेन—**R reads अवहितेन—‘carefully’. Of course that enhances alliteration, but the chamberlain certainly began to use the cane-stick (आचार) from that very time when he was first appointed (अधिकृत) in the king’s seraglio ; but then as (अधिकृत) is to be connected with अवरोध-गृहेषु, there is दूरान्वयदोष, though it is not unusual with our poet. Again ‘अवहितेन’ when connected with ‘गृहीता’ chamber- prominently brings out the present deplorable plight of the lain. VS has ‘अधिक्कता यष्ठिः’II, 7. which supports our reading. 3. वेत्रयष्टिः- A cane-stick generally mounted with gold or silver cap. Cf. ‘वामप्रकोष्ठापि तहेमवेवः’—Ku. 3. 41. It is a badge of office like the gold stick or black rod in European court"—M. **4. अवलम्बनार्था-**अवलम्वनम् एव अर्थः (प्रयोजनं) यस्याः ताद्दशी—The sole object of which is to be delayed. Cf. कार्यातिपातः—support. 5. अनतिपात्यम्—Not to Act. I. It will be interesting to note that king Agoka in his sixth rock inscription (Girnar) made a proclamation that in whatever state he might be, whether in seraglio, or in the bath room, or in a vehicle or in pleasure-gardens or engaged in eating, he must be forthwith informed of the needs of his subjects—“त मत्रा एवं कतं सवे काले भुजमानस मे ओरोधनम्हि गभागारम्हि वचम्हि व विनीतम्हि च उयानेसु च सवव परिवेदकाष्टिता अथ मे जनस पटिवेदेय इति”। 6. सत्यं—‘It must be admitted’ (Com.) Cf. ‘सत्यम् अर्काच्च सोमाच्च परमध्यास्महे पदम्’ - Ku. VI. 19. ‘कामम्’ also meansthe same thing. 7. अविश्रमः—64n, 5. 8. लोक-तन्त्राधिकारः—The office (अधिकार) of protecting (तन्त्र) the subjects, or the office of the head of the people (Com). 9. तुरङ्गः—तुर (त्वरणे)+क (घञर्थों Vart, 3. 3. 58) or तुर+घञ, बाहुलकात् (3.3. 78) = तुरः। ‘संगापूर्वकत्वात् न गुणः’ – BhD. तुरेण वेगेन गच्छति इति तुर+गम+खच्(‘गमेश्व’ 3. 3. 47) Next by Vart. ‘खच्च वा डित् वक्तव्यः’ we have तुरङ्गः। ‘इह खचप्रत्ययो डकार-

लोपिप्रत्ययवत् फलं ददाति’—Prabhā. मुम् by ‘अरुर्द्विषदजन्तस्य मुम् 3. 67. 2942. **10. रात्रिन्दिव—**Is irregularly formed with the augment नुम् after रात्रि and समासान्त अच् at the end. (Com.) **11. शेषः—**he thousand-hooded snake of the Puranas who forms a couch of Visņu at the end of every cycle and who supports the earth on its hoods at the request of Brahma, Cf. ‘किंशेषस्य भरव्यथा न वपुषि क्ष्मां न क्षिपत्येष यत्’ - MR. II, 18, Ku. 111, 13 : VI. 68. **12. षष्ठांश-वृत्तेः—**Cf. ‘षडंशभाक्’ - Ra. XVII. 65; 72, 7. **13. तन्त्रयित्वा—तन्त्र means ’to support, maintain as a family’—**AD. This shows that Duşyanta looked upon his subjects as forming members of his own family. This corresponds to संचार्य (having led them safely to the pastures). 14. श्रान्तमनाः—Fatigued in mind. This corresponds with रवि-प्रतप्तः। R reads अशान्तमनाः and condemns the reading शान्तमनाः— ‘शान्तमनाः इति तु च्छेदे रविप्रतप्त इत्युपमानेन सह विरोधः स्यात्’ Still it is obvious that his reading does not favour the simile, besides a little after we have ‘राजा—एते क्लान्तमनसः पुनर्नवीकृताः स्मः— Infra. Act V. **15. गुहाः—**Is preferable to दिवा for the latter seems to be redun-dant, its idea being already expressed by रविप्रतप्तः।

**Remark:—**After Sloka 3, the Bengali recension has the following which, it is needless to say, gives a very good sense. ‘यावदभ्यन्तरगताय देवाय स्वमनुष्ठेय-कालक्षेपार्हं निवेदयामि। (स्तोकमन्तरंगत्वा) किंपुनस्तत् ?

(विचिन्ता) आंज्ञातम्। कण्वशिष्यास्तपस्विनो देवं द्रष्टुमिच्छन्ति। भोः ! चित्रमेतत्—

‘क्षणात् प्रबोधमायाति लङ्घ्यते तमसा पुनः।
निर्वास्यतः प्रदीपस्य शिखेव जरतो मतिः॥

(श्लोक)

“I will, as he is gone inside, inform His Majesty of a duty not letting time to be thrown away. (Going a little distance) What now is it ? (Remembering) Ah yes ! Kanva’s pupils, hermits. wish to see His Majesty, Ho! strange this is.

All in a while the sense returns;
‘Tis overrun by gloom again;
Like flame of a lamp, ere out it burns,
An old man’s mind doth wax and wane’—Roby Datta.

** राजा** (सविस्मयम्)—किं काश्यप-सन्देशहारिणःसस्त्रीका स्तपखिनः ?

King (Astonished)—What ! anchorites with ladies, bringing & message from Kasyapa !

कञ्चुकी—अथकिम्। Chamberlain—Even so, (my liege).

राजा—तेन हि मद्दवचनात् विज्ञाप्यतामुपाध्यायः सोमरातः अमुनाश्रमवासिनः श्रौतेन विधिना सत्कृत्य स्वयमेव प्रवेशयितुमर्ह-तीति। अहमप्येतांस्तपस्विं दर्शनोचित-प्रदेशे प्रतिपालयामि।

King—Then let (our) chaplain Somarāta be informed in myword, that he should himself introduce (those) hermitagedwellers, after having received them in a manner after the Holy Writ ; while I too shall await them here, (staying) in & place suited to the visit of the anchorites.

कञ्चुकी—यदाज्ञापयति देवः। (निष्कान्तः)।

Chamberlain—As Your Majesty commands (Exit).

राजा (उत्थाय)—वेत्रवति, अग्नि-शरण-मार्गमादेशय।

** **King (Rising)—Vetravati ! direct the way to the fire-sanctuary.

प्रतीहारी—इदो इदो देवो [इत इतो देवः]।

Portress—This way, my liege, this way.

राजा (परिक्रम्य, अधिकार-खेदं निरूप्य च)—सर्वः प्रार्थित-मर्थमधिगम्य सुखी सम्पद्यते जन्तुः। राज्ञान्तु चरितार्थं ताःदुःखोत्तरैव।

औत्सुक्य-मात्रमवसादयति प्रतिष्ठा
क्लिश्नाति लब्ध-परिपालन-वृत्तिरेव।
नाऽति श्रमाऽपनयनाय यथा श्रमाय
राज्यंस्व-हस्त-धृत-दण्डमिवातपत्त्रम्॥६॥

(वसन्ततिलका)

King (Turns round, and gesticulating fatigue from office)—Every creature is happy on attaining his wished for objects. But the fulfilment of king’s end (is) chiefly for troubles (or is only followed by fresh troubles.) High dignity (or success) puts an end to anxious longing merely; the very task of guarding the thing acquired harasses. A kingdom (the administration of which is in one’s own hand) is not for the removal of the great fatigue as for fatigue, like a parasol, the handle of which is held in one’s own hand.

V. L. :—‘सविस्मयम्’—B. P. ‘सादरम्’—‘R. M. V. ‘काश्यपसन्देश’—R. M. V. ‘कण्वसन्देश’—B. ‘सस्त्री कास्तपखिनः’—B, Omitted by others, ‘अत्र’—R. V. M. ‘एतान्’– B. ‘स्थितः’—R. V. Omitted by M. B; S reads ‘प्रतिष्ठाम्’ for ‘प्रतिष्ठा’। ‘दुःखोत्तरा’—S. B. V. M. R’s Com. ; ‘दुःखान्तरैव’—R. ‘अवसाययति’—R. V. ‘अवसादयति’—2. M. S. C. ‘वृत्तिरेव’—B. M. V. ‘वृत्तिरेनम्’—R.. ‘यथा श्रमाय’—V. B. ‘न च श्रमाय’—M. R. K.

राजेति॥ ‘विस्मयेन’ सस्त्रीका इति श्रवणाद् आश्चर्येण ‘सह’। राजेति॥ ‘मद्वचनात्’ इति ल्यब्लोपे ५मी। ‘श्रौतेन’ वेदोक्तन। ‘सत्कृत्य’ पूजयित्वा (‘आदरा नादरयोः सद् असतो’ १।४।६३ इति गतिस’ ज्ञा) ‘स्वयमेव’ इत्यनेन गौरवातिशयो दोत्थते। ‘प्रतिपालयामि’ प्रतीक्षिष्ये[‘वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वा’ ३\।१\।१३१ इति भविष्यदर्थे’वर्तमान-प्रयोगः]। राजेति॥ ‘अग्निशरण-मार्गं’ त्रेताग्नि-गृह-पथम् ‘आदेशय’ प्रदर्शय। [तथाचोक्तम्—‘अग्न्यागारगतः कार्यं पश्येत् वैद्यतपस्विनाम्। पुरोहिताचार्यसखः प्रत्युत्-गम्याभिवाद्य च इति)। राजेति॥ यत्-कार्यस्य भावः यस्मिन् वर्तते स एव तस्य ‘अधिकार’ उच्यते अतः’अधिकारस्य’ प्रजापालनरूप-कर्तव्यस्य यः ‘खेदः’ क्लेशः, तं ‘निरूप्य’ नाट्येन अभिनीय आह। ‘प्रार्थितम्’ आकाङ्क्षितम् ‘अर्थं’ द्रव्यम् ‘अभिगम्य’ लब्धा। ‘सम्पद्यते’

जायते। ‘राज्ञां चरितार्थता’ अभिकाङ्क्षित-सिद्धिः ‘दुःखम् उत्तरम्’ उत्तमं, प्रधानम् इतियावत्[‘उत्तर’ प्रतिवाक्येस्यात् ऊर्ध्वो-दौच्योत्तमे अन्यवत्’ इति विश्वः] यस्यां तथाभूता। दुःखाधिका इत्यर्थः। ‘एव’ इत्यवधारणे।औत्सुक्येति॥ ‘प्रतिष्ठा’ (कर्त्री) अर्थात् राज्यं प्रतिष्ठा, सिंहासनाधिरोहणम् [इति विद्याम्बुधिपादाः]यद्वा‘प्रतिष्ठा’ प्रजापालनोत्पन्ना ख्यातिः, सर्वोत्कृष्टंगौरवम् [इति राघवपादाः] (‘प्रतिष्ठा स्थानमात्रके गौरवे’ इति विश्वः)। औत्सुक्यम् एव इति ‘औत्सुक्यमात्रं’कदा राजा भविष्यामि इत्यादिकम् उत्कण्ठामात्रम् ‘अवसादयति’ निवर्तयति समाप्तिंनयतीत्यर्थः। ‘लब्धस्य’ प्राप्तस्य वस्तुनः राज्यस्य वा यत् ‘परितः पालनं’सर्वतोभावेन रक्षणं, तत्रया वृत्तिः’ व्यापारः अर्थात् सुशृङ्खलास्थापनाय कदाचित् अहोरात्रजागरणंतत्रैव कदाचिदच्छिन्नधारावृष्ठानुभव इत्यादिकम् ‘क्लिश्नाति एव’ नूनंसातिशयां पीड़ां जनयति। अस्मादेव हेतोः ‘राज्यम्’ (कर्तृ) ‘आतपत्रमिव’ छत्रमिव ‘स्वेन हस्तेन धृतः’ कृतः ‘दण्डः’ दुष्ट-दमनम् यस्मिन्, एकत्रस्वयं कृतशासनम् इति भावः। अन्यत्र’स्वहस्तेन धृतः’ रक्षितः ‘दण्डः’ छत्रस्य लगुरः यस्य तत्। [‘दण्डो यमे मानभेदे लगुरे दम-सैन्ययोः’ इति विश्वप्रकाशः॥] ‘श्रमस्य अपनयनाय’ नाशाय ‘न अति’ इति निपातः प्रशंसायाम्। न प्रशंसनीय इत्यर्थः। ‘यथा श्रमाय’ क्लेशोत्पादनाय [भवति। वाक्यार्थहेतुकंकाव्यलिङ्गम्। अनुमानालंकार इति केचित्। श्रौतोपमा यथासख्यंश्लेषश्च।अथच संबन्धेऽसबन्धरूपाऽ-संबन्धेसंबन्ध-रूपा इय्यतिशयोक्तिरपि। छेक-वृत्तानुप्रासयोः संसृष्टिः। श्रुत्यनुप्रासोपि। वसन्ततिलका वृत्तम् ]।

**156n.—1. सविस्मयम्—The king is surprised to hear that the ascetics have come accompanied by ladies (Com.) 2. उपाध्यायः—Any teacher is उपाध्याय,—‘उपाध्यायोऽध्यापकः’—AK. But according to MS ‘उपाध्याय’ is a religious preceptor who is inferior to an आचार्य्य and instructs for wages, only in a part of the Vedas. Cf. ‘एकदेशंतु वेदस्य वेदाङ्गान्यपि वा पुनः। योऽध्यापयति वृत्यर्थम् उपाध्यायः स उच्यते’—11. 141. ‘उपाध्यायस्य पत्नी उपाध्यायानी, उपाध्यायीवा।या स्वयमेवअध्यापिका तत्रङीष् वा वाच्य। उपाध्यायी, उपाध्याया वा’—**Prabhā. **3.सत्कृत्य—**Having

honoured. Cf. सद्भावे साधुभावे च सदित्येतत् प्रयुज्यते। प्रशस्ते कर्मणि तथा सच्छब्दःपार्थ युज्यते॥ यज्ञं तपसि दाने च स्थितिः सदिति चोच्यते। कर्मचैव तदर्थीयं सदित्येवाऽभिधीयते’**—**Gita.XVII. 26-27. **4. अग्निशरण—**1261, 1, **5. प्रतीहारी—A portress. Cf. ‘सन्धि-विग्रह-सम्बन्धं नानाकार्य-समुत्थितम्। निवेदयन्ति याः कार्यं प्रतिहार्यस्तु ताः स्मृताः’—**MG. **6. चरितार्थता—The state of having attained the wished for object. “The attainment of the throne’ (राज्यप्राप्तिः)—**S. **7. दुःखोत्तरा—उत्तर here means प्रधान,—“consisting chiefly of”. Cf, ‘सखीभिः अस्त्रोत्तरमीक्षिताम्—Ku. V, 61, Ra. VI, 50 ; VII, 49 or उत्तर—full of (Ś). Cf. कम्पोत्तरम्—Ra. XIII. 28. In the case of an ordinary mortal, the attainment of the wished for objects causes happiness, while in the case of the king, it but enhances troubles. Cf. ‘Unhappy lies the head that wears a crown’—Shakespeare. ‘सुखोपरोधि वृत्त’ हि राज्ञामुप-रुङ्घवृत्तम्’—**Ra, XVIII 18. **8. औत्सुक्य-मात्रम्—Mererly the longing (for possessing the throne). प्रतिष्ठा—(i) ‘position’, ‘high authority,’ here ‘attainment of the Mrone.’ Cf. ‘प्राणप्रच्युतिभीरुणा न च मया नात्म-प्रतिष्ठार्थिना’—MR. II, 5. ‘ते गच्छन्त्यनुये विपत्तिषु पुनस्ते तत् प्रतिष्ठाशया’—I. 14, or (ii) ‘glory’ ‘celebrity’, Cf, ‘मा निषाद प्रतिष्ठां त्वमगमः शाश्वतीः समाः’—UC, II, 5. A man generally becomes extremely eager for the thing or the position which is mostly desired by him, But as soon as he is in possession of the thing or position in question, his former eagerness is no more seen, For a similar idea, Cf. The hours we pass in happy prospects in view are more pleasant than those supplied with fruition”—Vikar of Wakefield. Ś reads “प्रतिष्ठाम्” and places it in opposition to “औत्सुक्यमावम्”, making ‘राज्यम्’ (under-stood) nominative of ‘अवसादयति’। This construction, however, gets. a weighty support from the following line of Vik.—“अस्माकन्तु प्रतिदिनमियं सादयन्ती प्रतिष्ठाम्”—**Act. III. 1, Note also that owing to this very Hne, the reading अवसादयति should be preferred to ‘अवसाययति’। C, however, censures this explanation and adopts the reading given in the text. **10. यथा श्रमाय—**R has “न च श्रमाय”

but this is to be rejected as it contradicts the previous statement—“राज्ञां तु चरितार्थता दुःखोत्तरैव”। K apprehending this anomaly repeats the first negative (नाति) before न च श्रमाय, the two negatives are here employed affirmatively i. e, to affirm that royalty does but lead to personal fatigue. It is not for the removal of great fatigue and not not for fatigue—M. (25n, 4). अति—Implies Cf. “अति-शब्दः प्रशंसायां प्रकर्षे लद्धनेऽपि च”—Visva qtd. BhD. Cf. ‘तथा परिश्रमः परिखेदं नोत्पादयति यथायं परिभवः’ —SV I ; ‘It shall advantage more than do us wrong—Julius Caesar III. 1, 11. **धृतदण्डं—**In the case of the king ‘दण्ड’ means ‘dispensation of justice’, ‘chastisement’. Cf.‘यथापराधदण्डानाम्”— Ra. 1. 6, ‘कृतदण्डः स्वयं राज्ञा’—XV. 53, ‘दण्डंदण्ड्येषु पातयेत्’—MS. VIII. 126, VII, 22; 23: 24; In the case of umbrella it means the handle, Cf. ‘ब्रह्माण्डच्छत्रदण्ड&’—DK (opening verse) ; छत्रेषु कनकदण्डः—Kad ; Ku. V11, 89. If the office of governing the people is looked after by an able minister then it brings comfort and happiness; personal supervision, on the other hand, conduces only to misery like a heavy parasol when carried in one’s own hand. **12. आतपत्त्रम् —**आतपात् वायते इति आतप+त्रै+कः by ‘आतोऽनुपसर्गे कः 3. 2.3 इति कः—BhD, but it is open to objection as we have not कर्मकारकin आतप। Cf. ‘आदन्तात् धातोः अनुपसर्गात् कर्मण्युपपदे कः स्यात्, न अण्’—SK. 2914, Hence according to RM ‘क’ comes by the special rule ‘सुपि’, obtained from the योगविभाग of the rule ‘सुपि स्थः’ 3. 2. 4. Umbrella was known to the Hindus from a very ancient time. The Mahā. makes frequent mention of umbrella (vide दानधर्म section), Panini long before Buddha mentions umbrella (छत्र) and gives its derivation in the Sūtra ‘इस्-मन-वन्-क्विषु च 6 4 97 and स्मृतिकारऽ both modern and ancient all follow the Mahā. in praising the gifts of umbrella. For detailed discussion on various kinds of umbrella vide Jukti-kalpataru of Bhoja.

**Remark :—**प्रतिहारीbeing an अधमattendant should not address the king as देव। The proper term is भट्टा (Cf. अहो धम्माबेक्खिदा भट्टिणो infra,

61n, 4), Kali’s प्रतिहारी uses this term in Malā. Same is the case with all the Bhasa dramas, Ratnavali, MR. But excepting one instance quoted above, प्रतिहारो everywhere in Śak, uses the term देव। This is suspicious. May be it is a lapsus calami on the part of the copyists.

(नेपथ्ये) वैतालिकौ—विजयतां देवः।

(In the post-scenium.) Two Bards**—**Victory to Your Majesty.

प्रथमः—स्व-सुख-निरभिलाषः स्विद्यसे लोक-हेतोः
प्रतिदिनमथवा ते वृत्तिरेवं-विधैव।
अनुभवति हि मूर्ध्ना पादपस्तीव्रमुष्णं
शमयति परितापं छायया संश्रितानाम्॥७॥ (मानिनी)

First—Indifferent to your personal comforts, (you) toil every day for (the weal of your) folk. Or rather the course of your (action is) just of this kind. For the tree bears on (its)head the dreary heat, (while) it allays by (its) shade, the heat of the sheltered.

V. L.—B supported by K & S´, read सृष्टिःfor वृत्तिः।

स्व-सुखेति ॥ ‘स्वस्य’ निजस्य ‘सुखे’ आनन्दानुभवे ‘निरभिलाषः’ निराकाङ्क्षः सन् ‘लोकस्य’ प्रजायाः भुवनस्य वा ‘हेतोः’ अर्थात् सुख-साधनार्थं, (हेतौ ५मी) न एकाहं, न पञ्चषाहम् अपितु ‘प्रतिदिनम्’ निरन्तरम् ‘खिद्यसे’ परिश्राम्यसि, दुःखमनुभवसि इत्यर्थः। [अत्र खिद्यसे इति खिद परितापे, ‘अस्य तुदादिकस्य कर्मकर्तरि प्रयोगः’ इति राघवपादाः। एतत् तु वामनसम्मतम्। तथाचोक्तंतेनैव काव्यालंकार-सूत्रवृत्तौ—‘खिद्यते इति च प्रयोगः दृश्यते, सोऽपि कर्मकर्तरि एव द्रष्टव्यः, न कर्तरि २।६ ; वस्तुतस्तु एतन्न मनोरमं यतः दैवादिकः खिदधातुरपि विद्यते २५४३; अतः कर्तरि प्रयोग एव समिचीनः] ‘अथवा’ इति पूर्वाक्षपे’। ‘ते वृत्तिः’ वर्तनम्’ एवंविधा’ परार्थंदैन्यानुभवाय ‘एव’ इति निश्चये ॥ पाठान्तर-पक्षे ‘ते तव सृष्टिः’ अर्थात् विधातृकर्तृक निर्माणम्॥ ‘हि’ तथाहि ‘पादपः’ वृक्षः ‘मूर्ध्ना’ आत्मनः अग्र-भागेण ‘तीव्र’ दुःसहम् ‘उष्ण’ मध्याह्न-संभवम् आतपम् [‘उष्णः स्यादातपेग्रीष्मे’ इति विश्वप्रकाशः] ‘अनुभवतु’ स्वयं प्रत्यक्षीकरोति किन्तु ‘छायया’ अनातप-दानेन

“संश्रितानाम्’ अध उपविष्टानाम् अथच आश्रितानाम् ‘परितः तापम्’ एकत्र औष्ण्यम्, अन्यत्र’खेदं, ‘शमयति’ नाशयति (‘तापोऽभितापे दवत्थौ खेदे च’ इत्यजयः)। [व्यवहारसमारोपात् समासोक्तिः। काव्यलिङ्गाऽऽचेप-दृष्टान्ताः॥ ‘भूर्ध्ना’ इत्यत्र पदांशगतः दुःश्रवत्वदोषः, ‘तद् गच्छ सिद्धं कुरु देवकार्यम्’ इति दर्पणोदाहरणवत्। स तु ‘अनुभवति हि शाखी मस्तकेनोग्रमुष्णम्’ इति पाठेन समाधेयः—इति सिद्धान्तवागीशपादाः। वृत्ति श्रुत्यनुप्रासौ। इयं मानिनी]।

157n.—1. वैतालिकौ—are bards or panegyrists whose duty is to announce the fixed period of time and to praise the king and his ancestors with various kinds of songs accompanied by music, Cf. ‘तत्तत्-प्रहरणयोग्यः रागैस्तत्कालवाचिभिः श्लोकैः। सरभसमेव वितालंगायन् वैतालिको भवति’—BhP. Generally they are introduced in pair, but single bard is seen in NN, Rat, Karnasundari and Karpūramanjari, In MR वैतालिकऽ have been mentioned who do not seem to have been in the king’s employment as they were remunerated later on (Act III, 20.), विताल+ठञ (प्रयोजनम् ५।१।१०२) = वैतालिकः or वितालः by लक्षणा means ‘विताल-गान’ (singing in different measures) like मृदङ्ग meaning ‘मृदङ्ग- वादन’ ( मृदङ्गो लक्षण्या तद्दादनं शिल्पमेषाम्—BhD.) Hence वितालगानंशिल्पम् अस्य इति विताल+ठक् by ‘शिल्पम्’ 4. 4. 55 लक्षणा is necessery, ‘मार्दङ्गिक इति। मृदङ्ग-शब्देन मृदङ्ग-वादन लक्ष्यते। मुख्यार्थे तु प्रयोगः न भवति’—I. ‘क्रियासु कौशलंशिल्पम्। ननु मार्दङ्गिकः इत्युदाहरणंवक्ष्यति। तव मृदङ्ग’ शिल्पम् इति कथं विग्रहः। मृदङ्गस्य शिल्पत्वाऽसम्भवात्। तवाह मृदङ्ग-वादनमिति। मृदङ्ग-वादनक-विषयकम् इत्यर्थः। मृदङ्ग-शब्दः लक्षण्या मृदङ्गवादन-विषयक इति भावः’—BMP. 803. **2. विजयतां—**वि-पराभ्यां जे’ 1. 3. 19 इत्यात्मनेपदम्। ‘कथंवनं बहुविजयति’? ‘बहुः विः’ पक्षी यव तत् बहुवि इत्यर्थः—Sripati Datta. बहुवि=‘abounding with birds,’ **3. खिद्यसे—**खिद is दिवादि। ‘अयं दैन्ये दिवादी रुधादौ च’—SK. 2542. ‘खिद’ दैन्ये। ‘खिद्यते’—Ibid 2513, Of. ‘किं’ नाम मयि खिद्यते गुरुः’ VS, 7. ‘स पुरुषः यः खिद्यते नेन्द्रियैः Hit. Now see Com. 4. पादपः—is peculiarly appropriate here, for it means ‘पादान् चरणान् पाति रक्षति च i. e. the king also may be called ч, as he protects his subjects who are, as it were, his qres i. e. support, mainstay—(R).

Remark:—

This Sloka has been cited by Dhananjaya in his DR as an instance of निरभिलाषता’।

द्वितीयः

—

नियमयसि वि-मार्ग-प्रस्थितानात्त-दण्डः
प्रशमयसि विवादं, कल्पसे रक्षणाय।
अतनुषु विभवेषु ज्ञातयः सन्तु नाम
त्वयि तु परिसमाप्तंबन्धु-कृत्यं प्रजानाम्॥८॥

(मानिनी)

Second—With mace assumed, (you) restrain those that have taken to evil courses. compose (all) dissensions and tend for protection. Let there be relatives, forsooth, in affluent circums-tances (lit. when fortunes are not narrow) but in you are consummated the friendly duties apropos of (your) folk.

VL, ‘विमार्ग’—B. V. M. ‘कुमार्ग’—R. B supported by s reads’संविभक्ताः’ for ‘सन्तु नाम’।

नियमयसीति॥ ‘आतः’ ७।४।४७ गृहीतः ‘दण्डः’ राजदण्डः, तद्वारा दुष्ट-नियन्त्रणम् इत्यर्थः। [‘दण्डो दमने सैन्ये’ इति अभिधान-रत्नमाला] येन तादृशः सन् ‘विमार्गेण’ विरुद्धेन पथा ‘प्रस्थितान्’ प्रचलितान् उन्मार्ग-गामिनः जनान् इत्यर्थः। ‘नियमयसि’ असन्मार्गात् परावर्तयसि [दण्ड-स्वरूपं यथाह मनुः—‘तस्यार्थे सर्वभूतानां गोप्तारंधर्म-मात्मजम्। ब्रह्मतेजोमयं दण्डम् असृजत् पूर्वमीश्वरः’ ७।१४ ; तत् प्रयोगविषये तत्रैव,—‘स्वराष्ट्रे न्यायवृत्तिः स्यात् उग्रदण्डश्च शत्रुषु। सुहृत्सु किल स्निग्धेषु ब्राह्मणेषु क्षमान्वितः ७।३२] ‘विवादं’ प्रजानां दायाद्यर्थं परस्पर-कलहं ‘प्रशमयसि’ सुविचारेण निवारयसि। ‘रक्षणाय’ रक्षितुं [‘तुमर्थाच्च भाववचनात् २।३।१५ इति ४र्थी] यद्वारक्षति इति ‘रक्षणः” पालक इत्यर्थः [‘नन्दिग्रहिपचादिभ्यः’ ल्युणिन्यचः, ३।१।१३४, ‘नन्द्यादिः आकृतिगण’ इति प्रभा] तस्मै’कल्पसे’ सम्पद्यसे [क्लृपि सम्पद्यमाने च, वाः—५८० इति ४र्थी]। ‘प्रजानां विभवेषु’ सम्पत्सु ‘अतनुषु’ बह्वीषु सत्सु, ‘ज्ञातयः’ बन्धुजनाः ‘सन्तु नाम” इति कुत्सायाम्। सम्भावनायाम् इति राघवपादाः। ‘बन्धूनां कृत्यं’ कार्येविभार्गात् निवर्तनं, कलह-शमनं रक्षणञ्च। ‘तु’ इति पूर्वतो विशेषे। विभवे सति, विभवे असति च इत्यर्थः। ‘त्वयि’ दुष्यन्ते एव ‘परिसमाप्तम्’ साकल्येन पर्यवसितम्। त्वया एव प्रजानां हितं

विहितंनान्येन इत्यर्थः [अत्रपूर्वार्धार्थो हेतुत्वेनोपात्तः। वाक्यार्थहेतुकं काव्यलिङ्गम्। नियमयसीत्यादि-क्रियात्रयस्य ‘त्वम् इति एककर्तृकारकत्वात् दीपकालंकारः। बन्धुभ्योपि व्यतिरेक-कथनात् व्यतिरेकालङ्कारः व्यज्यते। पूर्वार्धे यमकम्। ‘रक्षसि त्वं विपद्भ्यः’ इति पठित्वा द्वितीय-पादस्य आत्मनेपद-प्रक्रमभङ्गः परिहर्तव्यः। मानिनी वृत्तम्]।

**158n.—1. नियमयसि—**60n. 2. Bring to the right course, 2. आत्त^(ᳮ८)—आ+दा+क्तः कर्मणि = आत्तः, ‘दा’ = ‘त’ by ‘अचः उपसर्गात् तः’ 7. 4. 47. ‘स्वरात् किम् ? सन्दत्तम्। उपसर्गात् किम् ? प्रादिसमासे मा भूत्। अवदत्तंविदत्तञ्च, भवेन दत्तः भवदत्तः’—Prabhā, 222n.1.**3. प्रशमयति—**प्र+शमयसि—completely check, settle, adjust, Cf. ‘शमयति गजानन्यान्’—Vik.. v. 17. **4. रक्षणाय—**पालकाय or रचितुम्। कल्पसे— become competent’, to be adequate.” (Com). Cf. ‘सति शेषे फलाय कल्पते’—Ra. VIII. 40 ; V. 13 ; ‘कल्पते विश्रमाय’—Vik. III. 1; Ku, V. 44; 79 ‘विषादाय कल्पते’—ŚAK. VII ; VI. 24; Ram. V.25. 7. MD. 56 **5. नामा—**Either in संभावनाor in प्राकाश्य।Kinsmen appear, as is wellknown, in times of abundant riches, [‘सुसमये अनेकेइ बन्धुवटे हय’—Hafig translated by Kṛṣṇa Candra] or in कुत्सा ; it is certainly disgusting that kinsmen &c. 6. तु—Shows the difference i. e. you are a friend both in weal and woe. Cf. ‘प्रजानां विनयाधानात् रक्षणाद् भरणादपि। स पिता पितरस्तासां केवल’ जन्महेतवः’— Ra. 1.24; ŚAK. VI. 23. **7. बन्धुकृत्यं—**Cf. ‘सत्सवे व्यसने चव दुर्भिक्षेराष्ट्रविप्लवे। राजद्वारे श्मशाने च यस्तिष्ठति स वान्धवः’—PT.

राजा (आकर्ण्य)—एते क्लान्त-मनसः पुनर्नवीकृताः स्मः।(इति परिक्रामति)।

King (Listening)—Weary as (I) was in mind (for pressure of duties), (I) have been refreshed (by these verses). (This said, turns round).

प्रतीहारौ—एसो अहिणव सम्मज्जण-सस्सिरीओ सस्मिहिद-होम-

धेणूअग्नि-सरणालिन्दो। आरुहदु देवो [एषः अभिनव-संमार्जन-सश्रीकः-सन्निहित-होम-धेनुः अग्नि-शरणाऽलिन्दः। आरोहतु देवः]।

Portress—Here (is) the terrace of the fire-sanctuary with the libation—milch-cow (standing) close by, (and looking) beautiful with recent purification (lit. sweeping). Let (my) liege ascend.

राजा (आरुह्य परिजनांसावलम्बी तिष्ठन्)—वेत्रवति ! किमुद्दिश्य भगवता काश्यपेन मत्सकाशमृषयः प्रेषिताः स्युः ?

किं तावद्व्रतिनामुपोढ़-तपसां विघ्नैस्तपोदूषितं
धर्मारण्य-चरेषु केनचिदुत प्राणिष्वसच्चेष्टितम्।
आहोस्वित् प्रसवो ममाऽपचरितैर्विष्टम्भितो वीरुधाम्
इत्यारूढ़-बहु-प्रतकमपरिच्छेदाऽऽकुलं मे मनः॥९॥ (शार्दूलविक्रीड़ित)

King (Ascending and leaningon the shoulders of the attendant)—Vetravati, for what purpose could the anchorites be sent to me by the revered Káśyapa ? Has the penance of the sages who have (just) commenced (their) penitential rites, been frustrated by impediments ? Or has any harm been inflicted by some one on lives that roam in the pious wood? Or may it be that the flowering of the creepers has been stunted by my misdeeds? My mind, with so many doubtful conjectures arising in it, has been perplexed owing to indecision.

V. L.—For ‘०सश्रीकः’ B. reads ‘०रमणीयः’।

प्रतिहारीति॥ ‘सश्रीकः’ सुन्दरः [‘शेषाद्विुभाषा’ इति कप् पाक्षिकः ५।४।१५४] “सन्निहिता’ संस्थापिता ‘होमार्था धेनुः’ इति ‘होमधेनुः’ (शाकपार्थिवादिः) यद्वाहोमस्य धेनुः [इति अश्वघासादिवत् तादय षष्ठी समासः, ६९८] यस्य तादृशः(विशेषण-इयेन पाविवद्यातिशयो व्यज्यते)। ‘अग्नि-शरणस्य अलिन्दः’ बहिवार-प्रकोष्ठः [‘प्रघाण-प्रघणालिन्दा बहिर्द्वार-प्रकोष्ठके’ इत्यमरः]। किमिति ॥ ‘किंतावत्’ इति ‘वितर्के। ‘व्रतिनां’ चातुर्मास्यादि-नियमवतां तपखिनाम्, अतएव ‘उपोढ़म्’ अत्यूढम् अधिकम्

[‘उपोढ़ःकथितोऽत्य दे समासन्ने विवाहिते’ इति धरणिः] ‘तपः’ कृच्छ्रादिकर्म [“तपःकृच्छ्रादिकर्म च” इत्यमरः] येषां तेषां। ‘तपोविघ्नैः’ अन्तराय कर्तृभिः राक्षसादिभिः इत्यर्थः [इयं साध्ववसाना लक्षणा] ‘दूषितम्’ विघ्नितम्। अर्थात् किंते तत्प्रतिकार-प्रार्थनया अत्रोपस्थिताः इत्याशयः। ‘उतः’ अथवा ‘धर्मारण्य’ तपोवनं, तत्र ‘चरन्ति’ ये, तेषु ‘प्राणिषु’ जन्तुषु [ धर्म-पदेन मुनीनां महत्वंसूचयता चेष्टितस्य अत्यन्तमनुचितत्व ध्वन्यते ) ‘केनचित्’’ अविज्ञात-तपः प्रभावेण पामरादिना ‘असत्’ अनार्यम् आचरित’ किम्। ‘आहो’ इति विकल्पे। ‘स्वित्’ इति प्रश्ने। अथवा ‘वीरुधां’ लतानां ‘प्रसवः’—उत्पत्तिः, फलपुष्पपवादिः इत्यर्थः (‘पुष्पं फलं च पवञ्च वृक्षाणां प्रसवं विदुः’ इति धरणिः) ‘मम’ राज्ञः दुष्यन्तस्य ‘अपचरितैः’ असदाचरणैःपापैः इत्यर्थः। ‘विष्टम्भितः प्रतिवन्धं प्रापितः (‘स्तम्भः’ ८३६७ ; २२७२इति षत्वम्। “विष्टम्भः प्रतिबन्धं स्यात् प्रभेदे चामयस्य च” इति मेदिनी) ‘इति’ अनेन प्रकारेण (‘इति प्रकरणे हेतौ प्रकाशादि-समाप्तिषु। निदर्शने प्रकार स्यादनुकर्षे च संगतम्’ इति विश्वः)। ‘बहवः प्रतर्काः’संशयाः यस्मिन् तादृशंमे मनः ‘अपरिच्छेदेन’ निश्वयाऽभावेन ‘आकुलं’ चञ्चलं भवति इति शेषः (तपतप इति स्विसवो इति छेकवृत्तिश्रुत्यनुप्रासाः अपरिच्छेदाकुलत्वंप्रति आरूढ़बहुप्रतर्कपदस्य आर्थोहेतुरिति पदार्थहेतुकंकाव्यलिङ्गञ्च। षष्ठोसप्तम्योरभेदान्न विभक्तिः प्रक्रमभङ्गः। विशेषण-प्रक्रमभङ्गोऽपि नाशङ्कनीयः। आदौ विशेषणदयं, ततस्तदभाव इत्येव क्रमस्य विवक्षितत्वात्। शार्दूलविक्रीडितं छन्दः)।

159n.—1. एते क्लान्त-मनसः (वयम्)—Here there is another instance of our poet’s deviation from the Paninian rules. The rule ‘अस्मदो इयोश्च’ 1. 2. 59 allows the use of अस्मद् in the plural number for singular or dual. TheVart. ‘सविशेषणानाञ्च प्रतिषेधो वक्तव्यः’, however, restricts such uses, when is qualified by any adjective (144n. 1), Later grammarians, however, justify the plural in certain cases by construing the epithet predicatively. Read ‘नच विधेयोऽर्थ विशेषणमित्यतिदेशो भवत्येव’—HD. ‘विधेयत्वात् भवतत्वे व’—Śabda-kaustuva, Hence the following uses may be deemed quite correct, ‘एते वयममी दारा कन्येयं कुलजीवितम्’- Ku. ‘वयं क्व वनाश्रमरक्षणोचिता’—Ki. But in this particular case there is, it

-seems, no justification. **2. अग्नि शरणाऽलिन्दः—**समास is either with ‘अलिन्द’ or ‘आलिन्द’, a raised quadrangular place in front of a house-door. ‘अल्यते भूष्यते इति अल+किन्दच, बाहुलकात्। प्रज्ञाद्यणि आलिन्दोऽपि’—BhD. ‘गृहैकदेशे आलिन्दः प्रघाणः प्रघणस्तथा’—Amara-mala, **3. दूषितं—**Defiled ; hampered; when णिच् follows after दुष, then the गुण of उपधा ( z. e. ओ-कारः ) becomes ऊकारः by ‘दोषो णौं’ 6.4.90 ; “दुष्यते उपधाया ऊत् स्यात् णौ”—BD. **उपोढ—**उप+वह+क्त कर्मणि (हृ = ढ़ by होढ़ः। Cf. उपोढराग—Vik II ; Śak. VII. 10). **4. आहोस्वित्—**Generally introduces a third alternative ‘खित् प्रश्नवितक योः’—Haima. ‘कि’ द्विजः पचति आहोखिद् गच्छति’—BD. 5. ममाऽपचरितैः&c—Improper conduct on the part of the king is supposed to tell upon the produce of the soil and to create various calamities among the subjects. Read ‘राजोऽपचारात् पृथिवी स्वल्पशस्या भवेत् किल। अल्पायुषः प्रजाः सर्वा दरिद्रा व्याधिपीड़िताः’—Qtd. R. ‘राजन् प्रजासु ते कश्चिदपचारः प्रवर्तते। तमन्वष्य प्रशमये भवितासि ततः कृती’—Ra. XV. 47, ‘आत्रेयि ! न राजापचारमन्तरेण प्रजासु अकालमृत्यःसञ्चरति’—UC. II. ‘राजदोषैः विपद्यन्ते प्रजाहि अविधिपालिताः। असद्वृत्त हि नृपतौ अकाले म्रियते जनः’—Ram. VII, 73. **प्रसवः—**flowers. Cf. लोध्रप्रसव—MD. II. 2. Ra. IX. 28. Ku. I. 55 ; UC. II. 20. **6. वीरुधाम्—**वि+रुध+क्विप (3. 2.178).’ अन्य षामपि दृश्यते’ 6. 3. 137. इति दीर्घः। वीरुध—BhD. 7. अपरिच्छेद &c.—परिच्छेदः—Lit. ‘what is cut all round, hence accurately definable. न परिच्छेदः—‘इति अपरिच्छेदः’ inconclusion. तेन आकुलम्। Cf. MM. I. 31 ; Ra. X.28, MS, iV, 9. For a parallel idea Cf. AR. I. 25.

प्रतिहारी—देवस्स भूअ-दण्ड-णिव्वुदे अस्सम-पदे कुदो एवं। किन्दु सुचरिदाहिणन्दिणो इसीओ देवं समाजइदुं आअदे त्ति तक्केमि [देवस्य भुज-दण्ड-निर्वृते आश्रमपदे कुत एवम्। किन्तु सुचरिताऽभिनन्दिन ऋषयः देवं सभाजयितुमागता इति तर्कयामि]।

Portress**—**Your Majesty with (your) strong arm, keeping

satisfied the seat of the hermitage, how could this be ? methinks the anchorites, rejoicing at (your) good deeds, have come to pay homage to Your Majesty.

(ततः प्रविशति गौतमी-सहिताः शकुन्तलां पुरस्कृत्य मुनयः। पुरश्चैषां कञ्चुकीपुरोहितश्च)।

कञ्चुकी—इत इतो भवन्तः।

(Then enter, along with Gautamī, presenting Śak., sages and in advance of them, the Chamberlain and the Chaplain). Chamberlain—This way, this way, sirs.

शार्ङ्गरवः—शारदत !

महाभागः कामं नरपतिरभिन्न-स्थितिरसौ
न कश्चिद्वर्णानामपथमपकृष्टोऽपि भजते।
तथापीदं शश्वत् परिचित-विविक्तेन मनसा
जनाकीर्णंमन्ये हुतवह-परीतं गृहमिव॥१०॥

(शिखरिणी)

Śārngarava—Śāradvata, I admit that this illustrious monarch has never swerved from propriety (and that) none—not even the lowest of any classes, seek the path of wrong, yet with (my) mind ever familiarised to solitude, (I) regard this (place) thronged with men, like a house encircled by fire.

V. L. ‘देवस्य’ &c. B. Omitted by others. ‘०नन्दिनः’—R. V. M. ‘अभिनन्दिनः’—B. S. ‘सभाजयितुम्’—R. V. M. B. ‘स’भावयितुम्’—S. ‘प्रविशन्ति’—R. V. M. S. ’ प्रविशतः ‘B ’ सहितौ’—B. ‘सहिताः’—R. V. M. S. ‘पुरस्कृत्य’—R.V. M. ‘आदाय’—B. ‘कण्वशिष्यो’—B. ‘मुनयः’—R. V. M. S. ‘असौ—Mackenzie Mss. B. M. ‘अहो’—R. V. K.

महाभाग इति॥‘अभिन्ना’ अपरित्यक्ता ‘स्थितिः’ लोकमर्यादा येन तादृशः मर्यादा-पालकः (‘संस्था तु मर्यादा धारणा स्थितिः’ इत्यमरः) ‘असौ पुरतोदृश्यमानः ‘नरपतिः’ दुष्यन्तः ‘महाभागः’ प्रशस्तभाग्यवान् ‘कामम्’ इति स्वौकर्तव्यम् (‘अकामानुमतौ काममसूयोपगमेऽपि च’ इति रुद्रः) या ‘कामम्’ अतिशयेन ‘महाभागः श्रेष्ठ इति

राघवपादाः। नितरां भाग्यवान् इत्याशयः। तथा ‘वर्णानां’ ब्राह्मणादीनां मध्ये ‘अपकृष्टोऽपि’ जात्या कर्मणा वा अतिहीनोऽपि (का कथा उत्कृष्टवर्णानाम् इति अपिशब्दःन द्योत्यते) ‘कश्चित् अपथम्’ असन्मार्गं(‘पथो विभाषा’ ५।४।७२ इति पाचिकः समासान्त-विधिः। ततः ‘अपथंनपुंसकम्’ २।४।३० इत्यनेन ‘अपन्थाः’ ‘अपथं’पदद्वयम्। तत्पुरुषात् इत्येव। अपथो देशः—इति दीक्षितः) ‘न भजते’ सेवते इत्यपि ‘कामम्’ स्वीकर्तव्यम्, ‘तथापि’ उद्वेगकारणेअसत्यपि ‘जनैः’ लोकसमूहैः ‘आकीर्णं’ पूर्णम् ‘इदम्’ पुरोवर्ति स्थानं’शश्वत्’ निरन्तरं’परिचितम्’ अभ्यस्तं‘विविक्तं’‘विजनं’ स्थानं(‘विविक्तौ पूतविजनौ’ इत्यमरः) यस्य येन वा, तादृशेन ‘मनसा’ उपलक्षितोऽहं, मनसा हेतुना करणेन वा (उपलक्षणे, हेतौ, करणे वा तृतीया) ‘हुतवहेन’ अनलेन ‘परीतं’ वेष्टितं भस्मीक्रियमाणं’गृहमिव’ अविलम्बेन त्याज्यं’मन्ये’ सम्भावये (अत्र पूर्वार्धे राज-प्रजयोः साधुत्वरूपे कारणे सत्यपि निरुद्वेगरूपकार्यानुत्पत्तिः तद्विरुद्धमुखेनोक्त इति विशेषोक्तिः। अथच यदग्नि-परीतत्वंकार्यं तत्कारणाभावस्य तद्विरुद्ध-मतेन पूर्वाधम् उक्तेन विभावना। साधकबाधक-प्रमाणाभावात् सन्देहसंकरः। “अपकृष्टोऽपि” इत्यव अर्थापत्तिः। मन्ये-शब्दस्य उत्प्रेक्षा-द्योतकत्वेऽपि अत्र न तथा। तत्सामग्र्यभावात्।उपमयैव गतार्थत्वात्। तेनात्रमन्ये-शब्दस्य बुद्धित्वमात्रमर्थः। अनुप्रासः। शिखरिणीवृत्तम्)।

** 160n.—I. सुचरिता** &c.—The country throughout is free from let by the prowess of your massive arm and all are satisfied (Ra. IV. 3) with your successful protection, Hence they must have come to gratulate you on your सुचरित। **2. सभाजयितुं—**To gratulate ; to render ‘homage to. ‘अथ द्द आनन्दन-सभाजने—A. Qtd. MN on SPB. XIII. 14. ‘सभाजप्रीतिदर्शनयोः। प्रीतिसेवनयोरित्यन्ये। सभाजयति’—SK—1919. Cf. ‘असभाजयत्—S’PE. XIII. 14 ; ‘सभाजने मे भुजमूर्ध्व बाहुः’—Ra. XIII. 43; XIV. 18 ; Uc. 1. 7. **3. कामं—**25n. 1. 4. **महाभागः—**महान् भागः भाग्यं यस्य सः।Very fortunate. Cf. “आरभ्योत्पत्तिम् आमृत्योः कलङ्कोयस्य न भवेत्॥ साच्चैवानुपमा कीर्तिर्महाभागः स उच्यते’।Also MS. III. 192. 5. अभिन्न-स्थितिः—‘स्थिति’’ तत्सामग्र्य-भावात्। =‘मर्यादा’—correctness of conduct (Com.). अभिन्न—not transgressed, hence the whole epithet means ’not transgressing the proper bounds of duty’, ‘Cf. ‘स्थितेः अभेत्ता स्थितिमन्तम्’—Ra. 111. 27,‘स्थितेः अभेत्ता

मर्यादापालकः’—MN. 6. अपथम्—नञ, has the sense of तदन्यत्व i.e. other than (the good path), Cf. ‘तत् सादृश्यम् अभावश्च तदन्यत्वं तदल्पता। अप्राशस्त्यं विरोधश्च नञर्थाः षट्प्रकीर्तिताः। Now see Com. 7. शश्वत्-परिचित &c.—Perpetually familiarized with solitude. Śārngarava is afraid of the place which is swarmed with people. may also be taken as a part of the compound. 8. जनाकीर्णं— जनाकीर्ण-स्थानम् (“विशेषणमावप्रयोगः विशेष्य-प्रतिपत्तौ”—KSV, 5, 1.10.) On this M observes— “जनाकीर्णम्” may perhaps be used as in Vik. Act II. for a substantive, meaning “a crowded thorough-fare”,

शारदतः—स्थाने भवान् पुर-प्रवेशादित्यम्भ तः संवृत्तः। अहमपि—

अभ्यक्तमिव स्नातः, शुचिरशुचिमिव, प्रबुद्ध इव सुप्तम्
बद्धमिव स्वर-गतिर्जनमिह सुख-सङ्गिनमवौमि॥११॥

(आर्या)

Śāradvata—It is but proper that you have become thus inclined, having entered the city. I, too, regard (this) people here given to pleasures (in the same manner) as the bathed (looks upon) one oil-stained, as the pure (the) impure, as the awake the drowsing, (or) as the free-moving the enchained.

शकुन्तला (निमित्तं सूचयित्वा)—अम्महे, कि मे वामेदरंअण विप्फुरदि [अहो किंमे वामेतरं नयनं विस्फुरति]।

Śakuntalā—(Gesticulating an omen) Alack ! Why does my right eyelid throb ?

गौतमी—जादे, पडिहदं अमङ्गलं। सुहाई दे भत्तु-कुल-देवदाओ वितरन्दु [जाते ! प्रतिहतममङ्गलम्। सुखानि ते भर्तृकुल-देवता वितरन्तु]। (इति परिक्रामति)।

Gautamī—My child, averted (be) the ill. May the tutelary deities of your husband confer joy on you. (This said, turnsround,)

** V. L.** ‘स्थाने’—B. M. S. K,‘जाने’—R. V For ‘इत्थं भूतः संवृत्तः’ B has ‘ईदृशः संवेगः’। ‘अहमपि’—R.V. M.S.‘अहंतु’—B. For ‘किंमे S reads ‘किमिति’। वामेतरम्’—R.V.S. B. M.‘वामं दक्षिणम्’—R’s Com ‘विस्फुरति’—R. V. M. B. ‘विकरोति’—S, ‘सुखानि’—K. V. B. S. ‘सुभानि’—M,

शारद्वत इति—

‘इत्थम्भूतः’ उद्वेगयुक्तः ‘प्रायेण समाना सहचरा भवन्ति’ इति न्यायात्। अभ्यक्तमिति

—‘स्नातः’ स्रोतसि कृताभिषेकत्वात् निर्मलः जनः ‘अभ्यक्तमिव’ स्नानात् प्राक् तैल-मर्दनादिना मलिनमिव। [“मूर्ध्नि दत्तंयदा तैलंभवेत् सर्वाङ्गसंगतम्। स्रोतोभिः तर्पयेत् बाहूअभ्यङ्गः स उदाहृतः’ इति शुद्धितत्त्व-धृतायुर्वेदवचनम्॥ ‘आभाम्’ इति भाषा॥ अनेन पाप-श्लिष्टत्वं ध्वन्यते], ‘शुचिः’ विहित-काय-मनो-वाक्शौचः जनः ‘अशुचिमिव’ अपूतमिव [इति गुणोत्प्रेक्षा। अन्यास्त्रिस्रः क्रियोत्प्रेक्षाः। अनेन संसारे वर्तमानानां मोक्षाऽनुपयोगित्वं व्यज्यते], ‘प्रबुद्धः’ जागरितः[अविद्या-जित इति गूढ़ार्थः] ‘सुप्तं’निद्राणंमायाच्छन्नम् ‘इव’ इत्याशयः [अनेन अज्ञानाविद्धत्वंव्यज्यते। तथाचोक्तंश्रीमद्भगवद्गीतायां “यस्यांजाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः” २।६९] ‘स्वैरा’ इच्छानुरूपा स्वाधीना इति यावत् [‘स्वादीरिणोः’, वाः—७३ इति वृद्धिः] ‘गतिः’ गमनंयस्य सः स्वच्छन्दचारी‘बद्धमिव’ शृङ्खलादिभिः बन्धनमापन्नमिव [अनेन प्रयत्न-सहस्रानयने परवशंवदत्वंध्वन्यते] ‘अहमपि इह’ अस्मिन् राजपुरे ‘सुखसङ्गिनं’ संसार- सुखासक्त-चेतसं ‘जनम् अवेभि’ जानामि [लोकानां सुखासक्तता-कथने तेषां समृद्धत्वंव्यज्यते। त्वंतु नगरंजनाकीर्णंदृष्ट्वा उद्विग्नः अहं पुनरत्रअविद्याच्छन्न-जनानां दशां विभाव्य नितराम् अनुकम्पितास्मि इति हृदयम्। [मालोपमेयम्। तुल्ययोगिता च। छेकवृत्त्यनुप्रासौ। “स्नातोऽभ्यक्तमिव, <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737968708Capture2.PNG”/>

<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737968708Capture2.PNG”/>प्रबुद्धः सुप्तमिव स्वैरगतिः संयतमिव” इतिपठित्वा प्रक्रम-भङ्गः समाधेयः। आर्य्या जातिः]।

161n.—1. स्थाने—(अव्यय) = ‘सत्यम् (शब्दरत्नावली) or ‘योग्यम्’ (अमरकोषः)। Cf. ‘स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्या जगत् प्रहृष्यति’—Gita. XI, 36 ; ‘स्थाने प्राणाः कामिनां दूत्यघीनाः’—Māla. III. 14; Ku. VII. 65; VI. 67. Ra. VII. 13, 2. अभ्यक्तमिव &c.—Mark how beautifully Śārngarava and Śāradvata are differentiated in regarding the worldly people.

The former is disgusted with the bustle and tumult of the citypeople, while the latter is aggrieved with their addiction to pleasure। and consequent aversion to परब्रह्मचिन्ता।स्नातः—refers bodily cleanliness, Bathing purifies a man both externally and internally. Cf. ‘स्नानं पवित्रमायुष्यम् श्रमखेद-मलापहम्’—Rāja-ballava. ‘नद्यां प्रत्येकशः स्नाने भवेत् गो-दानजंफलम्’—MP. Again a man annointed with oil is considered unclean, specially by one who has bathed. Cf. ‘तैलाभ्यङ्गेचिताधूमे मैथुने क्षौरकर्मणि। तावद्भवति चाण्डालो यावत् स्नानंसमाचरेत्॥’ “शिरः स्नातश्च तैलेन नाङ्गंकिञ्चिदपि स्पृशेत्”—MS. IV. 83. Also Com. 3. शुचिः—Refers to purity of body, mind and speech (Com.). 4. प्रबुद्धः—One who is awake i, e. who is endowed with तत्त्वज्ञान and free from non-knowledge(अविद्या)। सुप्तम्—is the reverse of प्रबुद्ध (Vide Com.) i. e. those that are devoid of तत्त्वज्ञान।Read the Commentaries of Śankara and Śrīdhara on the Gītā, II. 69, ‘परमे ब्रह्मणि कोऽपि न लग्नः’—मोहमुद्गरः। 5. अवैमि—138 n. 3. 6. अम्महे—118 n. 1. 7. वामेतर—वामम् इतरत् यस्मात् सः। (बहुव्रीहिः)। सर्वनाम-संज्ञा is barred by ‘न बहुव्रीहौ’ 1. 1. 29. In a ५ भीतत्पुरुष the form will be ‘वामेतरत्’ (R). ‘वामेतरस्तस्य करः प्रहर्तुः’—Ra. II. 31 ; The throbbing of the right side of a female is an evil omen. Cf. ‘दक्षिण-चक्षुः-स्पन्दन’ बन्धु-दर्शनमर्थ-लाभंवा॥ वाम-चक्षुः-स्पन्दन’ बन्धु-विच्छेदंधनहानिंवा॥ स्त्रीणामेतत् फलमविकल’ दक्षिणे वैपरीत्यम्”—Garga. ‘किं णेदं स्फुरादि दाहिण’ अण’—MK. IV, ‘स्फुरादि दाहिण लोअण’ वेर्बादि मे हिअअं’—Ibid. VIII. ‘सव्यं च नेत्रं स्फुरति प्रसह्य’—Ibid, IX. 10. MP. ch. 215, BRS. ch IV; vide 21, n. 3, Like the Hindus, augury had also been cultivated as a science in ancient Rome, as can be seen from Plutarchs especially of his Julius Caesar. For similar idea Cf. “Desdemona—Mine eyes do itch ; doth that bode weeping”—Othello Act. IV. 3, Julius Caesar 1, 3, 26-32. 8. प्रतिहतम्—Is generally used to mean that an evil forboden by a bad omen is averted. It corresponds to our Bengali ‘वालाई’, or ‘षाट्’ (God forbid). Mark that the past tense is due to a strong desire.

पुरोहितः(राजानंनिर्दिश्य)—भो भोस्तपखिनः ! असावत्रभवान् वर्णाश्रमाणां रक्षिता प्रागेव मुक्तासनो वः प्रतिपालयति। पश्यतैनम्।

** **Chaplain (Pointing to the king.)—Ye anchorites, there is His Majesty, the guardian of (all) grades and orders (of life), who having but just quitted (his) seat, is awaiting you. See him.

शार्ङ्गरवः— भो महाब्राह्मण ! काममेतदभिनन्दनीयम्। तथापि वयमत्र मध्यस्थाः। कुतः—

भवन्ति नम्म्रास्तरव फलागमै
र्नवाम्बुभिर्दूर-विलम्बिनो घनाः।

अनुद्धताः सत्पुरुषाः समृद्धिभिः
स्वभाव एवैष परोपकारिणाम्॥१२॥

(वंशस्थविल)

Sarngarava—Ho mighty Brāhmana! true this (is) commendable, still we (are) indifferent about that. For—The (loftiest) trees bend down by the appearance of fruit, clouds (when pregnant) with new water, hang very low ; good men are (never) turned arrogant by riches. This (is) indeed the nature of the succourer of others.

V. L.—B. reads ‘महात्मन्’ for ‘महाब्राह्मण’। ‘दूरविलम्बिनः’—R. V. B. S ‘भूरिविलम्बिनः’—Apte M. K. ‘फलोद्गमेः’—B. Niti-S’ataka; others read ‘फलागमैः’।

पुरोहित इति—‘वर्णानाम्’ ब्राह्मण-वैश्य-क्षत्रिय-शूद्राणाम् ‘आश्रमाणां’ ब्रह्मचर्य-गार्हस्थ-वानप्रस्थ-सन्न्यासादीनां च (‘कर्तृकर्मणोः कृतिः’ २।३।६९ इतिकर्मणि षष्ठी). ‘रक्षिता’ रक्षकः (तृच्-प्रत्यय-निष्पन्नोऽयं शब्दः। तृणा निष्पन्नेषष्ठी बाधिता स्यात् २।३।६९) ‘प्रागेव मुक्तासनो’ इत्यनेन विनयाऽतिशयो व्यज्यते। ‘प्रतिपालयति’ प्रतीक्षते [इति भक्त्यतिशयो व्यज्यते]। शार्ङ्गरव इति—‘मध्यस्थाः’ निस्पृहा उदासीना इति यावत्। एतदस्माकं वर्णनीयं न भवति इत्यर्थः। भवन्तीति—‘तरवः’ वृक्षाः ‘फलानाम् आ’ समन्तात् ‘गमः’ प्राप्तिः। तैः। अर्थात् फलोत्पत्तिभिः ‘नम्राः’ अधोमुखाः

विनीताश्च ‘भवन्ति’। ‘घनाः’ ३।३।७७ मेघाः[“घनो मेघो घनः सान्द्रः कांस्यताल-ध्वनिर्घनः’ इति गदसिंहः] ‘नवानि’ वर्षा-सम्भूतानि ‘अम्बूनि’ तैः ‘नवाम्बुभिः’ जलपूर्णाः सन्तः, ‘दूरं” गगनात् बहुदूरं भूतल-सन्निधिम् इत्यर्थः ‘विलम्बन्ते’ इति ‘दूरविलम्बिनः’ अर्थात् अतिशय-वर्षुका भवन्ति। अथच विनीता भवन्ति इत्यनुषज्यते। ‘सत्पुरुषाः’ साधवः ‘समृद्धिभिः’ ऐश्वर्योत्कर्षैः’अनुद्धताः’ औद्धत्य-रहिता नम्रा इति यावत्। भवन्ति इत्यनुषज्यते [तेन क्रियादीपकम्। तुल्ययोगिता इति केचित्। तरु-घनयोः अचेतनयोः नम्रत्वात् दूरविलम्बितत्वाच्च वस्तुतो भिन्नाभ्याम् अभेदेन अध्यवसिताभ्याम् अतिशयोक्तिः। विनयस्य साधारण-धर्मस्य नम्र-दूरविलम्ब्य-नुद्धत-पदैः पृथक्-निर्देशात् मालाप्रतिवस्तूपमा। दूष्यन्त-लक्षणे विशेषे प्रस्तुते अप्रस्तुत-सत्पुरुषस्य वचनात् अप्रस्तुतप्रशंसापि। तुरीय-चरणे अर्थान्तरन्यासः। हेत्वनुप्रासौ च। वंशस्थविलं वृत्तम्]।

**162n.—1. महाब्राह्मण—**महत् when compounded (2.1. 61.) with such words as मांस, शङ्ख, द्विज, &c. conveys a bad sense, ‘शङ्खेतैले तथा मांसे वैद्यैज्योतिषके द्विजे। यात्रायां पथि निद्रायां महच्छब्दो न दीयते’ ॥ Hence महाब्राह्मणmeans a low Brahmin. But such an epithet can hardly be applied to the king’s hierophant. It may be argued that the aforesaid Kārikā has nothing to do with synonyms (i. e. ब्राह्मण)।Or most probably the Karikā is of later origin as Kali. has compounded ‘महत्’ with some of the forbidden words in a good sense. Cf. ‘सन्तानकाकौर्ण महापथ’—Ru. VII. 3; where ‘महापथ’ refers to the principal high-road. Also ‘पुण्योमहाब्रह्मसमूहजुष्टः’—BK. 1. 4. ‘पर्षद्दलान् महाब्रह्मैः’—Ibid. IV. 12. In the present case, however, the epithet may be taken a bit sarcastic- ally for S’arngarava did not like the sycophancy of the priest regarding the humility of the king. **2. मध्यस्थाः—**Indifferent. The idea is- You may exaggerate humility on the, part of the king but it does not affect us in the least ; we, however, consider it but natural to every benevolent person. Besides we have no suit to urge nor petition to present. We are sheer escorts of Sak. and we are not directly concerned with how the king receives us. Of Gītā II. 56. 3. तरवः— According

to R, the word refers to the fruit-bearing trees such as mango &c. cryptogamias (वनस्पति) as a whole being excluded. **4. घनाः—**हन्+अप् भावे [ ‘मूर्तौघनः” 3. 3. 77 ; ‘काठिन्यार्थे हन् धातोः परः भाववाच्ये अप् प्रत्ययः स्यात्, हनधातु-स्थाने घन-धातुश्च आदशः स्यात्’—Prabhā otherwise the form is “वधः”]॥

**Remarks :—**This Sloka, occurs inBhartrihari’s NS, (62) where- ‘oउद्गमेः’ is substituted for ‘oआगमैः’।Now see 69n, remark.

प्रतीहारी—देव, पसा-मुह-वस्मादीसन्ति। जाणामि विम्सद्ध-कज्जा इसीओ [देव, प्रसन्न-मुख-वर्णादृश्यन्ते। जानामि विसृब्ध-कार्या ऋषयः]।

Portress—My liege, the sages appear to have a placid appear-ance on (their) faces. (I) believe, theirs is a peaceful errand.

राजा (शकुन्तलां दृष्ट्वा)—अथाऽत्रभवती-

केयमवगुण्ठनवतीनाति-परिस्फुट-शरीर-लावण्या।
मध्ये तपोधनानां किसलयमिव पाण्डुपत्राणाम्॥१३॥

(आर्या)

King (Looking at S’akuntala.)—But this noble lady—who could she be, possessed of a veil and with the glimmer of her person not fully displayed, (standing) amongst the anchorites, like a fresh bud in the midst of seared leaves ?

V. L.—‘केयम्’—B. ‘कास्वित्’—R. V. M. S.

प्रतीहारीति—‘प्रसन्नाः’ राक्षस-भय-विरहितत्वात् अकलुषिताः ‘मुखस्य वर्णाः” रूपाणि येषां तादृशाः [‘वर्णःस्वर्णे व्रते स्तुतौ’। रूपे द्विजादौ शुक्लादौ कुथायामक्षरे गुणे इति हैमः] ‘विस्रब्ध” शान्तम् उद्वेग-शून्यं’कार्यंयेषां तधाविधाः अतः “किं तावत् व्रतिनाम्” इत्यादि-वितर्कस्य नास्त्यवसरः इति हृदयम्॥ केयमिति—‘अथ’ इति संशय-द्योतकः [‘अथाथो संशये स्याताम् अधिकारे च मङ्गले’ इति मेदिनी]। ‘तप’ एव ‘धनम्’ इव यस्य इति ‘तपोधनः’ [इति कु

छकभट्टः] तेषां पीत-वल्कल-परिहितानाम् ऋषीणां ‘मध्ये पाण्डूनां’

सितपीत-वर्णानां जीर्णानामित्यर्थः (‘सितपीत-समायुक्तः पाण्डुवर्णःप्रकीर्तितः’ इति सुभूतिः] ‘पत्राणां मध्ये’ ‘किसलयमिव’ नवोद्गत-पल्लवमिव ‘अवगुण्ठनं सशिरोमुख-प्रावारणं” तद्वती अतएव ‘नाति परिस्फुटं” न सम्यक् बहिरुद्भिन्नं ‘शरीरस्य लावण्यं’ कान्तिः यस्याः तथाविधा [‘नातिपरिस्फुटम्’ इति नञ्समास, इति यत् राघवपादैरुक्तं स प्रमाद एव। तथाचोक्तं महाभाष्य-कारेण—“नञर्थस्य न-शब्दस्य सुप्सुपेति समासः”॥लावण्य-लक्षणंप्रागेवोक्तम्]। ‘अत्रभवती’ मान्या ‘इयं’ अग्रतः स्थिता नारी ‘का’।मुनि-स्त्रियस्तु प्रायेण अनवगुण्ठिता दृश्यन्ते। अतो मुनीनां मध्यभागे अवगुण्ठन-युक्ताइयं केति संशयः[अत्रोपमालंकारः। हेत्वनुप्रासौ। आर्या जातिः]।

163n.—1. प्रसण&c.—मुख-वर्णा bere means the “outward appearance” (Apte.) or the expression of the face. HS omits वर्ण। **देव—**is unusual in the mouth of प्रतिहारी। 156u, remarks. **2. विस्रब्ध-कार्या—**The root स्रम्भ implies विश्वास and it is never to be spelt with palatal as is found in some editions. The root श्रम्भ, however, implies ‘प्रमाद्’ and can be spelt also with dental स। ‘स्रम्भ-प्रमादे। तालव्यादिः दन्त्यादिश्च। श्रम्भते। ‘स्रम्भते’—SK, ‘स्रम्भु विश्वासे। दन्त्यादिरयम्। तालव्यादिस्तु प्रमादे गतः ’ - SK 2346; ‘स्रन्भु प्रतीत्यतिशय’ इति गोविन्दभट्टः। ‘दन्त्यादिरयम्’ इति वर्णदेशनादयः—Manoramā. Thus विस्रब्ध (with स) is the only form obtained with ‘क्त’। Meaini’s ‘विश्रम्भ’ (with palatal श) supports विश्रब्ध, but it is doubtful whether it is in consonance with Panini’s grammar. **3. अवगुण्ठनवती—suggests the existence of veil in old times, which fact again corroborates the existence of अवरोध-प्रथा in some form or other. But “the custom in its present rigour dates undoubtedly from the period of Muslim rule”—The Way Of Indian Life by Sister Nivedita. “Moreover it must be noted that the seclusion <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737970733Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737970733Capture2.PNG"/>, which were once mainly due to the fear of the Maho- medan conquerors do not exist in the same degree in provinces unaffected by those conquerors"—**Brahmanism & Hinduism (MI). Referring to RV. X, 85.33 and As valayana Grhya Sutra (1. 8. 7.), P. V. Kane observes ‘This shows that no veil was worn by the bride and

she appeared in public without one <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737970816Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737970816Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737970816Capture2.PNG"/>in the Grhya & Dharma Sūtras there is no reference to any veil for women when moving in public"—History of Dharma Sūtras (P. 597). Cf. व्यसनेषु न कृच्छ्रेषु न युद्धेषु स्वयंवरे। न क्रतौ न विवाहे च दर्शनं दूष्यते स्त्रियः॥—Rām. I1. 114. 28. “श्वशुरस्याग्रतो यस्माच्छिरःप्रच्छादन-क्रिया। पुत्रैर्दर्भेणसा कार्या मातुरभ्युदयार्थिभिः”—Angira; (164n. 2). ‘अदृष्टपूर्वा या नार्यः भास्करेणापि वेश्मसु। ददृशुस्ता महाराज जना याताः पुरं प्रति’—Mahā. Salya. 29 4. ०लावण्या—लावण्य is the pearl-like glimmer of the bodily complexion, 90n, 2. ‘लवणा’ means दीप्तिः(मेदिनी and शब्दरत्नावली) ष्यञ् comes in स्वार्थे। नाति—54n. 3 ; मध्ये &c.—Cf. ‘मम मातुश्च मातुश्च मध्यस्था त्वं न शोभसे’—PN. III, 16.

प्रतीहारी—देव, कुतूहल-गब्भो ण मे तक्को पसरदि। णं दंसणीया उण से आकिदो लक्खोअदि [देव, कुतुहल-गर्भो न मे तर्कः प्रसरति। ननु दर्शनीया पुनरस्याआकृतिर्लक्ष्यते]।

Portress—My liege, my deliberation (also) pregnant with curiosity does not proceed (to a conclusion). Worthseeing, however, her shape appears.

राजा—भवतु।अनिवर्णनीयं परकलत्रम्।

King**—**Well, another’s wife should not be minutely gazed at.

शकुन्तला (उरसि हस्तं दत्वा। स्वगतम्)—हिअअ ! किं एव्वं वेबसि। अज्जउत्तस्मतादिसभावानुबन्धं सुमरिअधीरत्तणं दाव अवलम्बस्स [हृदय, किमेवं वेपसे। आर्यपुत्रस्य तादृश-भावानुबन्धंस्मृत्वा धीरत्वं तावदवलम्बस्व]।

Sakuntala (Placing her hand on her bosom, aside.)—Why tremble so, my heart ? Be composed now, remembering the flow of affection of (my) lord.

पुरोहितः (पुरो गत्वा)—स्वस्ति देवाय। एते खलु विधिव-दर्चितास्तपस्विनः। कश्चिदेषामुपाध्याय-सन्देशस्तंदेवः श्रोतुमर्हति।

Priest—(Advancing.)—Hail, Your Majesty. Here are indeed the anchorites received in due form. (They bring) some message from their preceptor. It behoves Your Majesty to hear it.

राजा—अवहितोस्मि। King—I am all attentive.

ऋषयः (हस्तमुद्यम्य)—विजयस्वराजन्।

** **Hermits (Raising the hands.)—Be victorious, O king !

**राजा—सर्वानभिवादये वः।**King—(I) salute you all.

ऋषयः—इष्टेन युज्यस्व।

** Hermits—**Be united with (your) cherished desires.

V. L.;—‘प्रतिहतः’—B. ‘प्रहितः’—V. ‘प्रतिहितः’**—M. ‘०उपहित’—R. “o उपहतः’—R’s com ; S and some Devanagara Mss. omit these altogether. Mackenzie Mss., supported by K reads ‘प्रतिभाति’ for ‘प्रसरति’। ‘ननु दर्शनीया’—R. M. S. ‘दर्शनीया’—B. V. ‘भावम्’—R. V. S. ‘भावस्थम्—**M. ‘तादृशं भावानुबन्धम्’ **—B. ‘स्मत्वा’ for अवधार्य—**B.

प्रतिहारीति—‘कुतूहलं’ ज्ञानेच्छा ‘गर्भे’ मध्ये यस्य तादृशः ‘मे तर्कः’ इयं का भवितुमर्हति इत्यनुसन्धानम्। राजेति—‘भवतु’ इति निषेध-सूचकमव्ययम्। तथाच राघव-धृतम् [“अस्तु भवतु पूर्यते इति निषेधे"] ‘न निर्वणनीयं’ न निपुणंद्रष्टव्यं[‘परदारान् न बीक्षेत’ इति विष्णुसूत्रम्]। शकुन्तलेति—‘वेपसे’ कम्पसे। [अनेन भाविनमङ्गलंव्यज्यते। “अङ्गदक्षिण-भागे तु शस्तंप्रस्फुरणं भवेत्। अप्रशस्तंतथा वामे पृष्ठस्य हृदयस्य च” इति मात्स्ये यावा-निमित्त-देह-स्पन्दनं नाम २१५ अध्यायः।] तादृश-भावानुबन्धंपूर्वानुभूतानुराग-प्रवाहम्। पुरोहित इति—‘विधिवत्’ ‘सन्देश’ वाचिकम्। ऋषय इति—‘इष्टेन युज्यस्व’ (आशिषि लोट्) अभिलषितमर्थम् अवाप्नुहि इत्याशयः (‘इष्टेन’ इत्यत्रसहार्थस्य शब्दस्य अप्रयोगेऽपि तृतीया। तथाचोक्तं दीक्षितेन। “विनापि तद्योगं तृतीया ‘वृद्धोयूना’ १।२।६५ इत्यादि-निर्देशात्” ५६]।

**164n.—1. भवतु—**Implies निषेध। (Com.) It may also imply अङ्गीकार।The king admits that the portress is right to say that

śakuntala’s person is worth-seeing (दर्शनयोग्य) still he thinks another man’s wife should not be scrutinised. Note that an unmarried girl can well be minutely observed specially in a forest. 24n. 9. Cf. also ‘निर्दोशदृश्या हि भवन्ति नार्यः यज्ञ विवाहे वासने वने च"—PN. 1. 29. also ‘न युक्तंपरकलत्रदर्शनम्’—MK. 1. This speech of the king bears clear testimony to his high sense of morality. **2. हृदय, किम्—**This throbbing of the heart prognosticates the coming evil (Com.) 3. आर्यपुत्रस्य—

2n. 1. 4. उपाध्याय—

1561. 2.

राजा—

अपि निर्विघ्न-तपसो मुनयः।

** King—**

Are the anchorites unmolested (in the prosecution) of (their) penances ?

ऋषयः—

कुतो धर्मक्रिया-विघ्नः सतां रक्षितरि त्वयि।
तमस्तपति घर्मांशौ कथमाविर्भविष्यति॥१४॥ (श्लोक)

Hermits—You being the defender of the good, whence can there be impediments to the religious observances ? The warm-rayed(sun) shining, how can darkness prevail ?

राजा—

अर्थवान् खलु मे राज-शब्दः।अथ भगवान् लोकानु-ग्रहाय कुशली काश्यपः।

King—(Then) my title of “Raja” (has) indeed (become) significant. Is the revered Kasyapa faring well to bless the world ?

शार्ङ्गरवः—राजन् ! स्वाधीन-कुशलाःसिद्धिमन्तः। स भवन्त-मनामय-प्रश्न-पूर्वकमिदमाह।

** **Sarngarava—O king ! men of superhuman powers have (their) welfare under their own control. He, with a previous enquiry about (your) ‘freedom from illness’, says this to Your Highness.

** राजा—किमाज्ञापयति भगवान्।**

** King—**What does His Holiness command ?

V, L.—शार्ङ्गरव-स्वाधीन &c— B. V, S. ‘ऋषयः&c.—M. R.

कुत इति—‘त्वयि’ दुष्यन्ते’सतां’ सज्जनानां ‘रक्षितरि’ परिपालके वर्तमाने सति ‘धर्मक्रियासु’ इज्याद्यनुष्ठानेषु ‘विघ्नः’ प्रत्यूहः अन्तराय इति यावत् (सहमुपेति समासः) ‘कुतः’ कस्मात् सम्भवति, न कुतोऽपि इत्याशयः। तथाच घर्मा’ उष्णा ‘अंशवः’ किरणाः यस्य तादृशे सूर्ये [‘धर्मः स्वादातपे ग्रीष्मेउष्ण-स्वेदाम्भसोरपि’ इति विश्वः] ‘तपति’ किरणान् वितरति सति ‘तमः’ अन्धकारः ‘कथं’ केन प्रकारेण ‘आविर्भविष्यति’ न कथमपि प्रकटीभविष्यति इत्यर्थः [अत्रदृष्टान्तालंकारः स्फुट एव। पूर्वार्ध-परार्धयोः अर्थापत्ति-द्वयञ्च। हेत्वनुप्रासौ। अनेन उदाहरणंनाम नाट्यलक्षणञ्चोपक्षि—“यत्र तुल्यार्थ-युक्तेन वाक्येनाभिप्रदर्शनात्। साध्यतेऽभिमतश्चार्थस्तदुदाहरणंमतम्’**—**इति दर्पणलक्षणात्। श्लोको वृत्तम्]। राजेति —‘अर्थवान्’ सार्थकः [प्रशंसायां मतुप् वाः—१८९४] ‘खलु’ इत्यवधारणे। ‘लोकस्य’ जनस्य भुवनस्य वा ‘अनुग्रहाय’ [तादर्थ्ये४र्थी, यद्वालोकानुग्रहं कर्तुमिति कर्मणि ४र्थी। ‘तुमर्थाच्च भाववचनात्’ इति ४र्थीइति केचित्। स प्रमाद एव] ‘अथ’ इति प्रश्ने ‘कुशलो’ क्षेमवान् [‘पर्याप्ति-क्षेम-पुण्येषु कुशलंशिक्षिते त्रिषु’ इत्यमरः। “ब्राह्मणंकुशलंपृच्छत्” इति मनु-वचनात् २।१२७ कुशल-शब्दाऽवतारणा]। शार्ङ्गरव इति—‘सिद्धिमन्तः’ अणिमाद्यष्ट-सिद्धि-समन्विता योगिनः [विस्तरस्तु मार्कण्डेय-पुराणे दत्तात्रेयाऽलर्क-संवादे योगवल्लभनामाध्याये द्रष्टव्यः] ‘स्वाधीन’ स्वेच्छामात्र-सुलभं ‘कुशलं’ येषां तादृशो भवन्ति। ‘अनामयम्’ आरोग्यम्’ [‘अनामयं स्यादारोग्यम्’ इत्यमरः ‘क्षत्रबन्धुमनामयमि’ति स्मरणात्] तस्य ‘प्रश्न पूर्वेः’ यस्मिन् तत् यथा तथा [‘शेषात् विभाषा’ ५।४।१५४ इति कप्]।

**165n.—1. सतां र क्ष—**The king was a protector of the good, and of the evil-doer he was no friend. The poet expresses similar idea through the mouth of the king himself. Cf. ‘येन येन वियुज्यन्ते प्रजाः स्निग्धेन बन्धना। स स पापादृते तासां दुष्यन्त इति घुष्यताम्’—Śak. VI. 23 RA. ‘दुर्विनीतानां शासितरि—I, 22 ; भवानेव ‘अविनीतानां शासिता’—213n, I. R

however, construes ‘सताम्’ with ‘धर्मक्रिया’। ‘त्वं रक्षिता। त्वयि रचितरि सर्वे सन्तः। तेषां (अर्थात् सतां) क्रियामात्र-विघ्नोऽपि न संभाव्यते**’**—R. You being the protector.all were righteous and the rites which all of them performed were free from impediments. This also gives good meaning ; but do not the constant raids of the cannibals and the Ślokas (8, 9, Supra) support the existence of wicked persons in his kingdom ?

2

. तमस्तपति&c.—Cf. ‘ऋते रवेः चालयितुंक्षमेत कः, क्षपातमस्काण्डमलीमसं नभः’—S’ PB. I. 38. “तमांसि तिष्ठन्ति हि तावदंशुमान् न याति यावदुदयाद्रिमौलिताम्’—Māla ; ‘सर्वत्रनो वार्तमवेहि राजन् नाथे कुतस्त्वयि अशुभ प्रजानाम् । सूर्ये तपत्यावरणाय दृष्टेःकल्पेतलोकस्य कथं तमिस्रा’—Ra. V. 13. ‘विरोचने सति हि चकासति प्रागे करोति नो जननयनावृतिं तमः’—RH. 1. 24. Vik. I. 8.

3

. राज-शब्दः—Kāli. seems to derive राजन् from रञ्ज, or thus राजते रञ्जयति प्रजा इति राज (धातूनामनेकार्थत्वात् रञ्जनमेवार्थः) + कनिन् Cf ‘यथा प्रह्लादनात् चन्द्रः प्रतापात् तपनो यथा । तथैव सोऽभूत् अन्वर्थः राजा प्रकृतिरञ्जनात्’—Ra. IV. 12. ‘यद्यपि राजशब्दो राजतेः दीप्त्यर्थत्वात् कनिन्प्रत्ययान्तो, न तु रञ्जतेः, तथापि धातूनाम् अनेकार्थत्वात् रञ्जनात् राजा इत्युक्तंकविना—MN. In exactly similar way VP. (7n 4.) and Mahā(XII. 1032) derive राजन् from रञ्ज ’to please’ [‘रञ्जिताश्च प्रजाः सर्वास्तेन राजेति शब्द्यते]। The hermits, however, here compare the king to the sun, deriving राजन्from the root राज्"to shine.” (U. 162) which is the real derivation. “Dr. Boehtlingk remarks that in this case it little signifies whether the derivation be true or false.“रक्षितरि—‘रक्षार्थमस्य सर्वस्य राजानम्असृजत् प्रभुः—MS. VII. 3.

4.

लोकानुग्रहाय—(Com.) 51n.1,

5

. अथ कुश्ली&c.—So says Āpastamba—‘कुशलम् अवर-वयसं समान-वयसं वा विप्रं पृच्छेत्’। अनामयं क्षत्रियं, क्षेमं वैश्यम्, आरोग्यंशूद्रम्’॥Also Com. कुशान् लाति गृह्णाति इति कुश+ला+क [३३]—कुशलःLit. one who plucks the (sharp) blades of Kusa grass, (Ra. V. 4. Atharva. XIX, 28), hence ‘skillful’. Next it means ‘healthy’, for one who is accustomed to roam by the river-side for plucking Kusas for themorning sacrifice must be healthy by inhailing the salubrious morning breeze. 250n. 6.

6.

सिद्धिमन्तः—129n. 6.

7

. आज्ञापयति—Shows king’s humility. 76n .3.

शार्ङ्गरवः—यन्मिथः समयादिमां मदीयां दुहितरं भवान् उपायंस्त तन्मया प्रीतिमता युवयोरनुज्ञातम्। कुतः—

त्वमर्हतां प्राग्रहरः स्मृतोऽसि नः
शकुन्तला मूर्तिमती च सत्क्रिया।
समानयंस्तुल्य-गुणं वधू-वरं
चिरस्य वाच्यंन गतः प्रजापतिः॥१५॥ (वंशस्थविल)

तदीदानीमापन्न-सत्त्वं यं प्रतिगृह्यतां सहधर्मचरणायेति।

Śārngarava—By mutual pact, this my daughter, Your Highness took to wife ; (and) that (act) of you two, has been ratified by me with gladness. For—Thou art esteemed by us as the foremost of the worthy, and Śakuntala, pious deed embodied. Uniting a groom and bride of equal merits, the creator has after a long time (now first) incurred no censure. So let this one who is enceinte be accepted now for joint discharge of piety.

V. L. :—‘समयात्’—B. R. V. M. ‘समवायात्’—S. ‘प्राग्रहरः’—V. HS ; R’s Com. ‘अग्रसरः’—B. ‘प्राग्रसरः’—M. R. S; Colebrooke Mss, supported by R. reads ‘यत्’ for ‘नः’। ‘मूर्तिमती च’—V. M. R ‘मूर्तिमतीव’—S. B.

शार्ङ्गरव इति

—‘मिथः समयात्’ ‘त्वंमे पत्नी’, ‘त्वंमे स्वामी’ इति परस्पर-शपथपूर्वक-गान्धर्वेण विधिना इत्यर्थः [‘समयः शपथाचारे’ इति मेदिनी॥ “आसुरः द्रविणादानात्, गान्धर्वः समयात् मिथः” इति याज्ञवल्क्यः]। ‘उपायंस्त’ १/३/५६ भार्यात्वेन स्वीकृतवान्, विवाहितवान् इत्यर्थः ‘तत्’ तवोपयमनं ‘प्रीतिमता’ परस्परयोग्यत्वात् प्रसन्नेन ‘मया अनुज्ञातम्’ अनुमोदितम्।

त्वमिति

—‘त्वं’ दूष्यन्तः ‘अर्हतां’ पूज्यानाम् [‘अर्हः प्रशंसयाम्’ ३/२/१३३ इति अर्हधातोः परः प्रशंसायाम् शतृ] ‘प्राग्रहरः’ अग्रगण्यः श्रेष्ठ इति यावत् [‘परार्ध्याऽग्र-प्राग्रहर’ इत्यमरः] ‘नः अस्माकं ‘स्मृतोऽसि’ [‘मति-बुद्धि-पूजार्थेभ्यश्च’ ३०८९ इति वर्तमाने क्तः। ‘तस्य च वर्तमाने’ ६२५ इति कर्तरि षष्ठौ। त्वमिति एक वचनेन प्राग्रहरेषु अपि अस्य अद्वितीयत्वंव्यज्याते ] ‘शकुन्तला च मूर्तिमती’ शरीर-धारिणी ‘सती’’ पूज्याचासौ ‘क्रिया’ च इति ‘सत्क्रिया’ सत्कारभूता [अनेन च अखिल-जन-पूज्यत्वमस्या

ध्वनितम्। अतएव तुल्यगुणत्वम्। सत्कारार्हस्य सत्कारलाभः युक्त एव इति सरलार्थः] ‘प्रजापतिः’ ब्रह्मा ‘तुल्यगुणम्’ समानगुणं, ‘वधूश्च’ ‘वरश्च’ तत् ‘वधूवरं’ [‘सर्वोद्दन्द्दोविभाषया एकवद्भवति’ इति प्रावृट्शरदंप्रावृटशरदौ, वधूवरं वधूवरौ’—इति प्रभा] ‘समानयन्’ विवाहेण समानं कुर्वन् [‘अस्थिभिरस्थीनि त्वचा त्वचम्’ इत्यादिश्रुतेः। ‘समानं सत्-समैकेषु त्रिषु ना नाभि मारुते’ इति मेदिनी] ‘चिरस्य’ बहुकालात् अनन्तरं [‘चिराय चिररात्रायचिरस्याद्याश्चिरर्थका’ इत्यमरः] ‘वाच्य” अयोग्ययोजी वेधा इति निन्दां [‘वचोऽशब्दसंज्ञायाम्’ ७/३/७४ इति चकारस्य ककार-निषेधः। ‘वाच्यन्तु कुत्सिते हीने वचनार्हे न पुंसि तु। दूषणे पालने—‘इति शब्दाब्धिः] ‘न गतः’ न प्राप्तः। [समालंकारः। क्रियोत्प्रेक्षा। पदार्थहेतुकं काव्यलिङ्गञ्च इत्येतेषां गुणप्रधानभावेनाऽङ्गाङ्गिभावात् संकरः।हे त्वनुप्रासौ। वंशस्थं वृत्तम्। “स्मृतोऽसि सत्क्रियेव यन्मूर्तिमती शकुन्तला” इति पठित्वा क्रमलक्षणो दोषः परिहरणीय इति राघवचरणाः]॥ ‘तदि’ति वाक्यसंहारे।‘आपन्नसत्त्वा’ [इति बहुव्रीहिः, द्वितीयासमासोवा २/२/४] गर्भिणोत्यर्थः [‘आपन्नसत्त्वा स्यात् गुर्विण्य-न्तवत्नी च गर्भिणी’ इत्यमरः] ‘इयं’ शकुन्तला ‘सहधर्म-चरणाय’ [तथाचोक्तं ‘सस्त्रीकं धर्ममाचरेत्’ इति।अनेन विधिवत् ऊढ़त्वंव्यज्याते] ‘प्रतिगृह्यतां’ स्वीक्रियताम् ‘इति’ भगवता काश्यपेनोक्तम्।

166n—1. दुहितरं—दोग्धि इति दुह+तृच्, [ऊ-260] =दुहितृ—one who used to milk the cows in old times. It belongs to स्वस्रादिclass. “स्वसा तिस्रश्चतस्रश्च ननान्दा दुहिता तथा। याता मातेति सप्तैते स्वस्रादय उदाहृताः’॥ Hence ‘खस्रादित्वात् 4.1.10. न ङीप्—BhD. दूरे हिता or दुर्हिता=दुहिता (one who is placed at a distant place after marriage)—Yāska. 2. उयायंस्त—‘उप+यम’ is आत्मनेपदी in the sense of ‘acceptance’ by उपाद्यमः स्वकरणे 2729. ‘खकरण—शब्देन भार्या—स्वीकारो (marriage) गृह्यते इति वृत्तिकृत्। भट्टिस्तु स्वीकार मात्रेऽपि प्रायुङ्क्त उपायंस्त महास्त्राणि—T. 3. प्राग्रहरः—is preferable to प्राग्रसरः, for though अग्रसर is often met with (Ra. V. 71:IX. 23 ) प्राग्रसर—is not found in Kali’s works, while our poet repeats the word ‘प्राग्रहरः’ in Ra. and Ku. Cf.—‘प्रत्यग्रहीत् प्राग्रहरो रघूणाम्’—Ra.XVI. 23. ‘विश्वावसु—प्राग्रहरैःप्रवीणः—Ku. VII. 48. प्रकृष्टम् अग्रम्। प्राग्रे हरति। “हरतेरनुद्यमने अच्’ 3. 2. 9. 2923. (प्राग्र+ह+अच)—BhD. प्राग्रसरः also gives

the same meaning and is irregularly formed. the usual form being ‘प्राग्रे सरः’। Read ‘सूत्रेअग्रे इति एदन्तत्वमपि निपात्यते। गर्वित-कृष्णसारम्”। बाहुलकात् इति हरदत्तः—SK. 2932. 4. समानयन्—A nominal verb from ‘समान’ (Com.). Thus the root is “अन्तर्निविष्ट कम” i. e. the meaning of कर्मis included in the root, hence it cannot further take a कर्म (वधूवरम्). On this HS observes :—ननु ‘अन्तर्निविष्ट-कर्मक-धातोः अकर्मकत्वम्” इत्युक्तेः ‘समानयन्’ इत्यस्य अन्तर्निविष्ट कर्मकतया ‘वधूवरम्’ इत्यस्य कथंकर्मत्वम् इति चेत। न उक्तानुशासने कर्मपदस्य प्राधान्येन विधेयकर्मपरत्वात् उद्देश्य-कर्मस्थितौ बाधकाभावात्। अत्रतु बधूवरमित्यस्य उद्देश्य-कर्मत्वात्। अन्यत्रापि एवंप्रयोगो दृश्यते यथा नैषघे—“कथंन सा मद्गिरमाविलामपिस्वसेविनीमेव पवित्रयिष्यति”॥ 5. चिरस्य—(149n. 1.) वाच्यम् &c Cf. ‘दीर्घस्य कालस्य लब्धसंज्ञः’—Maha. स्त्री, 7 वाच्यम्=censure. Vide Ra. VIII. 72; VIII. 54 ; SPB. III. 58. The creator is notorious for his uniting pairs of unequal merits. This fact will be corroborated by the following सुभाषित—“यः सुन्दरस्तद्वनिता कुरूपा, या सुन्दरी सा पतिरूपहीना। यत्रोभयं तत्रदरिद्रता च विधेर्विचित्राणि विचेष्टितानि”॥ Also ‘प्रायेण सामग्र्यविधौ गुणानां पराङ्मुखी विश्वसृजः प्रवृत्ति"—Ku. III. ; ‘अल्प’ तुल्यशीलानि द्वन्द्वान्तेसृज्यान्ते’—PN. 1. But in this particular case the match-making deity has made a happy choice by uniting two pairs of equal merits and thus has after a long time been freed from censure. Cf. ‘**परस्परेण स्पुहणौयशोभं, न चेदिदं द्वन्द्वमयोजयिष्यत्। अस्मिन् द्वये रूपविधानयत्नः, पत्युः ‘प्रजानां विफलोऽभविष्यत्’—**Ku. VII, 66; चिरात् खलु युक्तकारौ विधिः स्यात् यदि युगलकमेतत् अन्योन्यानुरूपं घटयेत्’—NN. विधातुः व्यापारः फलतु मनोज्ञश्च भवतु—MM. ‘कुलेन कान्त्यावयसा नवेन गुणैश्च तैस्तै र्विनय-प्रधानैः। त्वमात्मनस्तुल्यममुं वृणीष्व रत्नं समागच्छतु काञ्चनेन—Ra. VI. 79. 6. सहधर्म चरणाय—तादर्थ्ये४र्थी( 51n. 1).

गोतमी—अज्ज ! किम्पि वत्तुकाम म्हि। ण मे वअणा-वसरो अस्थि कहंत्ति [आर्य, किमपि वक्तुकासास्मि। न मे वचनावसरोऽस्ति।कथमिति]

णावेक्खिदो गुरु—अणो इमाइ ण तुए बि पुच्छिदो बन्धु।
एक्कक्कस्म च चरिए भणादु किं एक्कएक्कस्मिं॥१६॥

[नापेक्षितो गुरुजनः अनया, न त्वयापि पृष्टो बन्धुः।
एकैकस्य च चरिते भणतु किमेक एकस्मिन्॥] (आर्या)

Gautamī—Revered Sir, (I) wish to add a few words, (But) there is no room for my remark. For—By her the betters were not waited for, nor did you confer with (her) kinsmen. In such a tete-á-tete, (lit. a transaction done singly by each) what need another say to either ?

शकुन्तला (आत्मगतम्)—किंणुक्खुअज्जउत्तो भणिस्मदि [किं नु खलु आर्यपुत्रो भणिष्यति]।

Śakuntalā(Aside)—What will my lord say now?\

राजा (साशङ्कमाकर्ण्य)—अये ! किमिदम् उपन्यस्तम्।

King (In dread, listening worriedly)—Lo ; what is this presented (to me) ?

V. L.—For ‘आर्य’ B has ‘भद्रमुख’। ‘वचनावसरः’—R. V.M. B. ‘वचना-वकाशः’—S. ‘नापेक्षितः’—R. V. M. B. ‘नावेचितः’—S. SI. 16. is (B’s ) reading.<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737224299Capture2.PNG”/><MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737224299Capture2.PNG"/>खलु पृष्ठश्च वन्धुः जनः। परस्परस्मिन्न व <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737224299Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737224299Capture2.PNG"/>**भणामि किमेकैकम्’—**R. ‘त्वया पृष्टः न बन्धुजनः’—R’s. Com. ‘एकक्रम एव कृते भणामि किमेकमेकस्य’—S. ‘एकैकमेवं चरिते किं भणत्वेक एकस्य’—M. S’. C. ‘एकैकमेवं चरिते भणामि किमेकमेकमै’—V.

गीतमिति—‘वक्तुंकामः’ यस्याः सा [‘तु’ काममनसोरपि’ इति मकारलोपः]। नापेक्षित इति—‘अनया’ शकुन्तलया परिणय—विधौ अस्मादृशः गुरुजनः पित्रादिः [‘गुरुः पिता गुरुर्विप्र’ इति गदसिंहः] न अपेक्षितः ‘परिगणितः’ अर्थात् कण्वादीनाम् अनुमति—ग्रहणमक्कत्त्वा स्वयमेव कर्तव्य’ स्थिरौकृतम्। ‘वया’ दुष्यन्तेन ‘अपि’ इति समुच्चये। स्वस्यशकुन्तलाया वा ‘बन्धुः’ ज्ञातिवर्गः’न पृष्टः’ जिज्ञासितः। अन्यत्रविवाह व्यापारे वरपक्षः कन्या-कर्तारं पृच्छति, कन्यापक्षश्च तत्कर्तृमुखापेक्षी तिष्ठति इत्याशयः। एकस्य एकस्य

इति ‘एकैकस्य’ एव ‘चरिते’ रहसि विहिते विवाह—कर्मणि ‘एकः’ इतरः मादृशः अन्धोजनः [‘एकं संख्यान्तरे श्रेष्ठेकेवलेतरयो स्त्रिषु’ इति मेदिनी] युवयोः उभयोः मध्ये ‘एकस्मिन्’ जने ‘किं भणतु’ वदतु। अपरस्य किमपि वक्तव्य’ नास्ति इति भावः। [अतएव अर्थापत्तिरलंकारः। आर्या जातिः]।

167n.—1. न मे वचनावसरो &c.—I want to say something to you, but I am afraid, whether there is any scope for the speech of me, a third person here, since the marriage took place out of reciprocal love, so much so that neither of you had deemed it necessary to take a formal permission from your respective superiors. For a similar idea Vide 103n. 2. 2. एकैकस्य—The reduplication is due to वीप्सा (2140) and the reduplicated एकशब्द is considered बहुव्रीहिवत् by ‘एकं बहुव्रीहिवत्’ 8. 1. 9 and it is a सर्वनाम। “द्विरुक्त एकशब्दो बहुव्रीहिवत् स्यात्। तेन सुव्लोपपुं वद्भावौ। एकैकमक्षरम् <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737224404Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737224404Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737224404Capture2.PNG"/> ‘न बहुव्रीही’ १/१/२९ ; २२२ इत्यत्र पुनर्बहुव्रीहि-ग्रहणंमुख्य-बहुव्रीहि-लाभार्थम्। तेनातिदिष्ट—बहुव्रीहीसर्वनामता अस्ति एव इति प्राञ्चः। वस्तुतस्तु भाष्यमते प्रत्याख्यातमेतत्। सूत्रमतेऽपि बहुव्रीह्यर्थे अलौकिके विग्रहे निषेधकं नतु बहुव्रीहौ इति इह अतिदेश—शङ्खैव नास्ति’—। एकैकस्मै देहि"—SK 2144 : The reading with भणामि (R). violates the metre.

शकुन्तला (आत्मगतम्)—पावओ क्खु एसो बअणोबणासो [पावकः खल्वेष वचनो-पन्यासः]।

Śakuntalā(A side)—The very introduction of the speech (is) fire indeed.

शार्ङ्गरवः—कथमिदं नाम। ननु भवन्त एव सुतरां लोकवृत्तान्त—निष्णाताः।

सतीमपि ज्ञाति-कुलैक-संश्रयां
जनोऽन्यथा भर्तृमतींविशङ्कते।
अतः समीपे परिणेतुरिष्यते
प्रियाऽप्रिया वा प्रमदा सबन्धुभिः॥१७॥ (वंशस्थविल·)

Śarngarava—How is this (from you)? Your Highness is surely very well steeped in secular affairs (and knows that) people suspect a (married) woman having her husband alive, and residing exclusively in the family of her kinsmen, even though chaste, to be otherwise (i. e. unchaste). Hence a young woman is (always) preferred by (her) relatives to be near (her) husband, whether she is loved by him or not.

** राजा—किञ्चात्रभवती मया परिणीत-पूर्वा।**

King—And what ? Was this lady married by me before ?

** शकुन्तला (सविषादमात्मगतम्)—हिअअ, सम्पदं दे आसङ्का [हृदय साम्प्रतं ते आशङ्का]।**

Śakuntalā(Sadly aside)—O heart ! your misgivings (have proved) right.

शार्ङ्गरवः—किं कृत-कार्य-द्वेषाद्धर्मंप्रति विमुखतोचिता राज्ञः।

Śārngarava—On account of abhorrence for a deed (formerly) committed, is dislike for duty becoming in a monarch ?

राजा—कुतोऽयमसत्कल्पना-प्रसङ्गः।

King—Where (is) the occasion for this false supposition ?

(आर्या) शार्ङ्गरवः—मृर्च्छन्त्यमी विकाराः प्रायेणैश्वर्य-मत्तेषु॥१८॥

Śārngarava—Such affections ("changes of purpose", “fickleness of disposition”-M.) do generally prevail (wax strong) in those that are intoxicated with power (of affluence).

राजा—विशेषेणाऽधिक्षिप्तोऽस्मि।

King—I am grossly censured (by this speech).

V. L. :—‘पावकः खलु एषः’—M. Mackenzie Mss. inserts ‘एषः’ after ‘खलु’; others omit ‘एषः’। ‘भवन्त एव &c.’—R. V. M ; ‘भवान् लोकवृत्तान्ते’ निष्णातः’—D ; ‘प्रियाप्रिया वा’ —D. R. B. C. Ś. ‘तदप्रियापि’—K. R’s Com. V. M. ‘तदुञ्झतापि’–S. ‘साम्प्रतम्’—R. B. V. M. ‘साम्प्रतमुचिता’—S**‘विमुखतोचिता**

सज्ञः’—B, V. M. ‘विमुखता कृतावज्ञा’—R. ‘कृशावज्ञा’—S. ‘प्रसङ्गः’—B. ‘प्रश्नः’—R. S, M. ‘मत्तेष’—R. M. S. V. ‘मत्तानाम्’—B.

शकुन्तलेति—‘पावकः’ अग्निः इव मर्मदाहक इत्यर्थः। ‘वचनस्य उपन्यासः’ आरम्भ, आरम्भेएव अस्य वाक्यम् अभिवाद्दाहकं, शेषे न जाने अपरं वा किं भविष्यति इति हृदयम्। शार्ङ्गरव इति—‘नाम’ इति क्रोधे गर्हायां वा। [‘नाम क्रोधेऽभ्युपगमे विस्मये स्मरणेऽपि च। संभाव्य-कुत्सा-प्राकाश्य-विकल्पेष्वपि दृश्यते’ इति मेदिनी]। ‘ननु’ इति विशेषामन्त्रणे। ‘सुतराम्’ नितरां [‘किम्-एत्तिङ-अव्यय-घाद्-आमु, अद्रव्यप्रकर्षे’ ५/४/११ इति आमु] ‘लोकस्य वृत्तान्ते’ आचारे ‘निष्णाताः’ ८/३/७९कुशला अभिज्ञा इति यावत् [‘निष्णातः कुशलेऽपि च’ इत्यजयः] सतीमिति—‘ज्ञातीनां’ पित्रादीनां’ [‘ज्ञातिः सगोत्रेपितरि’ इति विश्वप्रकाशः] ‘कुलं’ भवनं[‘कुलंजनपदे गोत्रेसजातीयगणेऽपि च। भवने च तनौ क्लोवम्’ इति मेदिनी] । ‘एकः’ केवलः ‘संश्रयः’ निवासः यस्याः, तादृशीं नियत-पितृ-गेह-निवासिनीम् [‘एक’ इत्यनेन कादाचित्कावस्थानंन निन्दनीयम् इत्यर्थः सूच्यते] भर्तृमतीं’ विद्यमान-पतिकां नतु विधवां नारीं[‘विशेषण-मात्र-प्रयोगः विशेष्य-प्रतिपत्तौ’ इति वामनोक्तेः] ‘सतीमपि’ साधुचरितामपि ‘जनः’ साधारण लोकः ‘अन्यथा’ अन्यप्रकारेण, नूनम् व्यभिचारिणोयम् येन पति-सकाशं न गच्छति, इति ‘विशङ्गते’ सम्भावयति [तथाचोक्तंपाद्मे—“कन्या पितृगृहे नैव सुचिरंवासमर्हति। लोकापवादः सुमहान् जायते पितृवेश्मनि” इति]।एतत् तु लोक-व्यवहार-निष्णातेन त्वया सम्यग्ज्ञातम्, ‘अतः’ एतादृश-लोकपरिवाद-परिहारार्थं’स्वस्यबन्धुभिः’ पित्रादिभिः ‘प्रमः। युवतिः नतु वृद्धा [‘प्रमदा चेति विज्ञे या युवतिश्च तथा स्मृता’ इति भागुरि] भर्तुः’प्रिया अप्रिया वा परिणेतुः खामिनः ‘समीपे’ स्थिता इति शेषः ‘इष्यxxxवातेxxxकुन्तलायाः त्वत्समीपे स्थितियोग्यता इवि विशेषे प्रस्तुते यत् सामान्यवचनंतेनाऽप्रस्तुतप्रशंसा॥ असत्यां का कथा सतीमपि इत्यर्थान्तरापतनात् अर्थापत्तिश्च। हेत्वनुप्रासौ। अनेन अर्थविशेषणनामा नाट्यालंकारः उपक्षिप्तः। तल्लक्षणं यथा दर्पणे—‘उक्तस्यार्थस्य यत्तुस्यादुत्कीर्तनमनेकधा। उपालम्भ-स्वरूपेण तत् स्यादर्थविशेषणम्’ इति॥ वंशस्थविलंवृत्तम्]। राजेति—“किम्’ इति प्रश्ने। ‘च’ इति पक्षान्तरे [‘च पादपूरणे पक्षान्तरे हेतौ विनिश्चये’ इति भानुजिधृतत्रिकाण्डशेषः]। किमिति—‘कृतं’ मनस अविगवशात् आचरितं यत् ‘कार्यं’

गान्धर्व-विवाहरूपं, तव केनापि कारणेन यः ‘द्वेषः’ न मया एतत् शोभनं कृतमिति मनसोऽरुचिः, तस्मात् हेतोः ‘धर्मं प्रति विमुखता’ धर्मभ्रष्टता परिण्याऽनङ्गीकारः ‘राज्ञः’ सदैव येन प्रजावृन्दः अधर्मात् निवर्तनीयः तस्य धर्मनियन्तुः नृपतेः सम्बन्धे [शेषे षष्ठी] ‘उचिता’ युक्ता [इति हेमचन्द्रः] किम् ? कथमपि नेत्यर्थः। [एकस्य श्लोकस्य प्रथमार्धमिद’ परार्धञ्च राजवाक्यानन्तरं वक्ष्यते। राजेति—‘असती’ अविद्यमाना अधर्म्या वा या ‘कल्पना’ उद्भावना तस्याः अर्थात् मयेयं परिणीत-पूर्वा। सम्प्रति वीतस्पृहत्वात् परिण्याऽपलापश्च इत्येवंभूतायाः। ‘प्रसङ्ग’” प्रस्तावः [इति कल्पद्रुमे] ‘कुतः’। अपि तु कुतोऽपि नेत्यर्थः। मूर्च्छन्तीति—‘ऐश्वर्येण’ धनमदेन ‘मत्तेषु’ युक्तायुक्तविचारहीनेषु जनेषु ‘प्रायेण’ बाहुल्येन ‘अमी विकाराः” एतादृशाः अवलेप-मूलाःप्रकृति-विपर्यया ‘मूर्च्छन्ति’ समुश्रयन्ति वर्धन्तेइत्यर्थः [‘मूर्च्छा मोहसमुश्राययोः’ इति धातुपाठे २२९१]। (आदिकारकदीपक-संशय-हैत्वर्थान्तरन्यासाऽप्रस्तुतप्रशंसाऽनुप्रासाः। अनेन त्रोटकं नामाङ्गमुपक्षिप्तम्। “त्रोटक’ पुनः। संरब्धवाक्” इति दर्पणलक्षणात्। इयं गाथा]। राजेति—‘विशेषेण’ आधिक्येन ‘अधिक्षिप्तः भवता तिरस्कृतः (‘अधिक्षिप्तः प्रणिहिते कुत्सिते भर्तृसिते त्रिषु’ इति विश्वमेदिन्यौ)।

168n.—1. उपन्यासः—उपन्यास—Lit. means what is juxtaposed or placed near, hence an introduction ; preface, ‘उपन्यासस्तु बाङ्मुखम्’—AK. Cf. ‘निर्यातः शनकैरलीकवचनोपन्यासमालीजनः’—AS. 23. For a bit different sense Cf. ‘आत्मन उपन्यासपूर्वम्’—97n. 4. 2. ०निष्णाताः—नि+स्ना+क्तः (3. 4. 72) = निष्णात; The word means ’expert’ and ‘ष’ is due to ‘नि-नदीभ्यां स्नातेः कौशले’, 8. 3. 89; ‘धातूनामनेकार्थत्वात् स्ना—घातुः इह नैपुण्यार्थकः’—PrabhaCf. ‘निष्णातोऽपि च वेदान्ते साधुत्वंनैति दुर्जनः’—Bhāminībilāṣa 1. 87. S’PB. VIII. 62. BK. II. 25; MS. VI. 30. सुतरां—Ra. II. 53 ; XIV. 9. 3. ज्ञाति &c.—ज्ञाति=agnate relatives. 137n. 1. एक—suggests that occasional stay of a young woman during उत्सव or व्यसन in her father’s house is not abominable, but she must return as early as possible. ‘ज्ञातिकुलस्याऽनभिगमनमन्यत्र व्यसनोत्सवाभ्याम्॥४८॥ तत्रापि नायकपरिजनाधिष्ठिताया नातिकालमवस्थानमपरिवर्तित-प्रवास-वेषता च’॥५०॥—KS. III. 1. 4. भर्तृमतीं—मतुप् here

signifies ‘प्रशंसा’ । CF. ‘भूम-निन्दा-प्रशंसासु &c.—Vārt. 1894. Hence the implication is this that if a husband happens to be of ill-character and behaves badly with his wife, then she may well live with her parents without incurring any censure. A widow, of course. may reside in her father’s house 5. प्रियाप्रिया वा—‘प्रियाप्रिया च’ इति समीचीनः पाठः—R. ‘तदप्रियापि (K) is rejected, as अप्रियत्व has not yet been proved ; ‘तद्’ also has no propriety. Besides our reading has an weighty support of VK who quotes this very śloka as an instance of अर्थविशेषण। (SD. Ch. VI). परिणेतुः—A husband is so called as he leads (परि+नी) a girl to the sacrificial altar. 6. प्रमदा—A young woman. The word suggests that the stay of an old woman in her father’s place is not censurable. 7. विमुखतोचिता &c.—Dr. Eoehtlingk prefers this reading of B and remarks’कृतावज्ञा’ is probably an interpolation from the margin. 8. oकल्पना—Supposition (based on falsehood). In the present case it is three-fold i. e. the king actually performedthe secret marriage; but somehow or other he has lost his former fancy for Śak. and hence he is intentionally feigning ignorance of Śak. But the king says that all these assumptions are either false (or unfair) प्रसङ्ग—means प्रस्ताव।Cf. ‘तत्रैव गङ्गा यमुना च तत्रगोदावरी तत्र सरस्वती च। सर्वाणि तीर्थानि वसन्ति तत्रयत्राऽच्य तोदार—कथा प्रसङ्गः’—Qtd. Kalpa. 9. विकाराः—Affections or abberations of the mind. स्वरुपादन्यथात्वंविकारः’—Śrīpati Datta; 251n, 6. 10. मूर्च्छन्ति=वर्धन्ते—(S); ‘व्याप्नुवन्ति’—K. मूर्च्छ—means to loose strength’ but here it means ‘to grow strong’ hence to prevail, appear, &c.—’मूर्च्छा मोह उच्छ्रये’—Vopadeva; ‘उच्छ्रयो वृद्धिः <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737225543Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737225543Capture2.PNG"/> मुमूर्च्छसख्यंरामस्य समानव्यसने हराविति रघुः(१२।५७)—Durgādāsa. ‘न पादपोन्मूलनशक्ति रंहः, शिलोच्चये मूर्च्छति मारुतस्य—Ra. II. 34. ‘तूर्यस्वने मूर्च्छति मङ्गलार्थे—VI 9 ; x. 79; XVI. 18; Also ‘याच्ञाच्छलेन मूर्च्छन्ति यद्गुणाः शशलाञ्छनेन। न स मूर्च्छति येनासौ दृष्टः सहृदयः प्रभुः’—KR. 241.

11. अधिक्षिप्तः—Cf. ‘भवादृशेषु प्रमदाजनोचितं भवत्यधिक्षेप इवानुशासनम्—Ki. I. 28.‘अधिक्षेपः तिरस्कार’ इति मल्लिनाथः।

गीतमी (शकुन्तलां प्रति)—जादे ! मुहत्तअंमा लज्ज। अबणइस्मं दाव ते ओउण्ठणं। तदो तुमं भट्टा अहिजाणिस्सदि [जाते ! मुहूर्तकं मा लज्जस्व। अपनेष्यामि ते अवगुण्ठनम्। ततस्त्वां भर्ता अभिज्ञास्यति]। (तथा करोति)।

Gautamī(To Śakuntala)—My child, lay aside your bashfulness for amoment. (I) will just put off your veil. (Your) husband will then recognize you. (Does as said)

राजा (शकुन्तलां निर्वण्य आत्मगतम्)—

इदमुपनतमेवं रूपमक्लिष्ट-कान्ति
प्रथम-परिगृहीतं स्यान्न वेत्यव्यवस्यन्।
भ्रमर इव विभाते कन्दमन्त-स्तुषारं
न खलु सपदि भोक्तुं नापि शक्नोमि मोक्तुम्॥१९॥ (मालिनी)

(इति विचारयन् स्थितः)।

King. (Minutely surveying Śakuntala aside)—Not determining whether formerly accepted or not (in marriage), verily (I) am neither able just now to enjoy nor to abandon this beauty, thus presented (to me) with unimpaired loveliness, like a drone, at the break of day, the frosty-bellied Kunda-flower (This said. remains pondering).

V. L. :—’अव्यवस्थन्’—R’s Com. M. S. K. ‘व्यवस्थन्’—R. V. ‘अध्यवस्यन्’ B. R’s Com. ‘विभाते’—R. V. S. M. ‘निशान्ते’—B. The last line (B) is read in other recensions thus—’न च खलु परिभोक्तुं नैव शक्नोमि हातुम्’—R. S ; v reads exactly this, only ‘च’ is placed after ‘खलु’।

गीतमीति—‘अभिज्ञास्यति’ ज्ञातामेव पुनः स्मरिष्यति, सैव इयमिति। [‘अनुभूतस्य पुनरनुमवः प्रत्यभिज्ञा’ इत्युक्तेः]। इत आरभ्य षष्ठाङ्क-समाप्तिपर्यन्तमवमर्शसंधिः। यत्र

प्रलोभन—क्रोध—व्यसनाद्यैर्विमृश्यते! वीजादौ गर्भनिर्भिन्नः सोऽवमर्श इतीर्यते’ इति मुधाकर—लक्षणात्। अत्रशापलक्षण—व्यसनेन विमर्शः]। इदमिति—‘प्रथमम्’ आदौ (‘प्रथमस्तु भवेदादौ’ इति मेदिनौ) ‘परिगृहीतं’ भार्यात्वेन खौकृतं (‘परिग्रहः कलत्रच मूल—स्वीकारयोरपि’ इत्यजयः)। ‘स्थात् न वा, इति अव्यवस्यन्’ चेष्टयापि अ-निश्चिन्वन् अहम् ‘एवम्’ अनेन प्रकारेण गर्भिणीइत्यर्थः। ‘उपनतम्’ आगतम् ‘इदं’ पुरोदृश्यमानम् ‘अक्लिष्टा’ अस्लाना’ निर्दोषा इति यावत् ‘क्लान्तिः’ लावण्यंयस्य तत् उज्ज्वल—शोभमित्यर्थः (अनेन प्रथमं तारुण्यंध्वनितम्) ‘रूपं’ सौन्दर्यं (‘रूपंतु श्लोकशब्दयोः। पशावाकाशे सौन्दर्ये नाणके नाटकादिके’ इति हैमः) ‘विभाते’ प्रत्यषे ‘भ्रमर’ षट्पदः ‘अन्तः’ मध्ये ‘तुषारः’ हिमं यस्य तादृशं ‘कुन्दमिव’ साध्यं पुष्पमिव (‘कुन्दः माध्येऽस्त्री’ इति मेदिनी) संपद्यते अस्मिन् इति ‘सपदि’ तत्क्षणे (‘सद्यः सपदि तत्क्षणे ’ इत्यमरः) ‘खलु’ इत्यवधारणे ‘न भोक्तुं"शकुन्तलायाः अन्तः सत्त्वत्वात्, कुन्दस्य अन्तस्तुषारत्वात् इत्याशयः। ‘नापि मोक्तुं शक्नोमि’ मम शकुन्तला—लावण्याऽऽकृष्ट—मानसत्वात्, भ्रमरस्य च कुन्द—पुष्पस्य रस—लुब्धत्वात् इति हृदयम् (‘अत्र विभाते इत्युक्ते स्तदनन्तरं रविकिरणैःतुषारेअपनीते मकरन्द—भोगः अवश्य एव। एवमिहापि अभिज्ञानदर्शनेन शापे अपनीते तत्स्वीकार अवश्य एव इति द्योतयन्त्या उपमया रतेः स्थायित्व—दार्ढ्यध्वनितम्, इति राघवपादाः। उपमालंकारः। अत्र “भ्रमरशक्नोति”, अहन्तु शक्नोमि” इति पुरुष—भेदात् “लतेव राजसे तन्वि” इति दर्पणोदाहरणवत् प्रक्रमभङ्गः दोषः। स च “नापि मोक्तुंसमर्थः” इति पाठेन समाधेय—इति सिद्धान्तवागीशपादाः। अत्रसंशयनामकं भूषणमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं यथा दर्पणे—‘संशयोऽज्ञाततत्त्वस्य वाक्येस्याद् यदनिश्चय’ इति। मालिनी वृत्तम्]।

169n.—1. एवम् उपनतम्—Arrived in such a manner i. e, as enceinte. The king is already informed that Śak. is in her family way. ‘तदिदानीम् आपन्नसत्त्वा**’**c. —28P. 45. Act V. Thus Śak. is happily compared to the Kunda flower which has dew inside it. **एवम्—**आत्मेच्छया—(HS) : अयत्नप्राप्तम् (R). also Com. Cf. सुखोपनतम्—In. 2.विभाते—For the significance of it, vide R’s remark (Com.). 3. अन्त-स्तुषारं—Cf. ‘बिभर्षि

चाकारमनिवृतानां मृणालिनी हैममिवोपरागम्—Ra. XVI.*7.*4. न भोक्तुं—Because Śak, is big with child (in the case of the king), and because the fower is surcharged with dew (in the case of the drone). 5. न मोक्तुम्—Because both Śak, and the flower possess unblemished loveliness. Cf. ‘नैव सोढुंन संहर्तुम् शक्नोमि मुषितेन्द्रियः—PN..II.9.

Remark :—अवमर्श—Sandhi begins from the speech of Gautamī (R) ; now Vide 114n, Remark.

प्रतीहारी (जनान्तिकम्)—अहो ! धम्मा-वेक्खिआ भट्टिणो। ईदिसं णाम सुहोवणदं रूबं पेक्खिअको असो विआरेदि [अहो धर्मावेक्षिता भर्तुः॥ ईदृशं नाम सुखोपनतं रूपं दृष्ट्वा कः अन्यः विचारयति]।

Portress (Aside to the audience)—Oh, my lord’s devotion to righteousness. Beholding such an easily-arrived beauty surely who else will deliberate ?

शार्ङ्गरवः—भो राजन् ! किमिति जोषमास्यते।

Śārngarava—Ho king ! wherefore art (thou) sitting silent ?

राजा—भोस्तपोधनाः ! चिन्तयन्नपि न खलु स्वीकरणमत्रभवत्याः स्मरामि। तत् कथमिमाम् अभिव्यक्त—सत्त्व—लक्षणां प्रत्यात्मानं क्षेत्रियमाशङ्कमानः प्रतिपत्स्ये।

King—Ho anchorites! even after thinking, (I) do not indeed remember (my) acceptance of (this) lady. How shall (I) then take her, dreading myself to be an adulterer, as she bears evident signs of pregnancy ?

शकुन्तला (अपवार्थ)—हद्दी! हद्दी ! अज्जस्स परिणये एव्व सन्द हो। कुदो दाणींमे दूराहिरोहिणो आसा। हा धिक! हा धिक्! आर्यस्य परिणये एव सन्देहः। कुत इदानींमे दूराधिरोहिणी आशा]।

Śakuntalā(Aside to the audience.)—Ah fie ! Ah fie ! my

lord has (his) doubt about the marriage itself, where now (is) my far-mounting hope?

V. L—प्रतीहारी (’स्वगतम्’)—B omitted by M and R. ‘जनान्तिकम्’—S. ‘धर्मावेक्षिता’—B. V. S M. ‘धर्मापेचिता’—R. धर्मापेक्षिणः भर्तारः— HS. ‘क्षेत्रियम्’—R’s Com. P. ‘क्षेत्रिणम्’—R. V. M. ‘अक्षत्रियम्’—B ‘अक्षेत्रिणम्’—S. “आशङ्कमानः’—R. M. SV, ‘मन्यमानः’—B. ‘आशा’—R. S. M. ‘आशालता’—B.

प्रतीहारीति—‘अहो’ इदि विस्मये। ‘धर्मम् अवेक्षते’ कार्याकार्यं विचारयति इति ‘धर्मावेक्षी’ (ताच्छील्ये णिनिः) तस्य भावः। ‘सुखोपनतम्’ अनायासलब्धं’विचारयति’ स्वीकरिष्यामि न वा इति तर्कयति। शार्ङ्गरव इति—‘जोषं’ तुष्णीं (‘जोषं सुखे प्रशंसायां तुष्णींलङ्घनयोरपि’ इति मेदिनी)। राजेति—स्वीकरण” पत्नीत्वेन ग्रहणं। ‘तत्’ तस्मात्, स्वीकरण—स्मरणाभावात् ‘अभिव्यक्त’ स्पष्टीभूतं ‘सत्त्वस्य लक्षण” चिह्नयस्यां तादृशींस्पष्टगर्भ-चिन्हाम्, अतएव परपरिणीतां ‘प्रति’ (‘लक्षणेत्थंभूताऽऽख्यान-भाग-वीप्सासु प्रति पर्य-नवः’ १/४/९०, ५५२ इति प्रतेः एवंप्रकारार्थे कर्मप्रवचनीय-संज्ञा, ततः कर्मप्रवचनीय-युक्तोद्वितीया’ २/३/८ इति श्या) ‘आत्मान’ निजं’ ‘क्षेत्रियं’ ५/२/९ परदारासक्तं (‘क्षेत्रियं क्षेत्रजतृणे परदाररतेऽपि च’ इति राघवधृतविश्वः) ‘आशङ्कमानः’ मन्यमानः ‘कथम् इमां’ शकुन्तलां ‘प्रतिपत्स्ये’ ग्रहीष्यामि, यद्वाप्रत्युत्तरं दास्यामि। शकुन्तलेति—“हा धिक्” इति विषाद-सूचको निपातः! तस्यातिशये द्विरुक्तिः। ‘दूरम्’ अत्यर्थ’, तत्र गत्वा महिषीपदं प्राप्स्यामि, ततः चक्रवर्तिनंस्वपुत्रंराज्ये निवेशयेयम् इत्यादि अधिरोदुं शीलंयस्याः तादृशी ‘आशा’।

170n.—1. किं जोषम् &c—Cf. ‘किंतूष्णोमेवास्ते’—*Vik. IV.*क्षेत्रियम् &c—क्षेत्रियः—‘adulterer’, ‘परदाररतः—Med.ni.क्षेत्र—‘wife’, ‘क्षेत्रं’-यत्नो-शरीरयोः’—AK. Next परस्य क्षेत्रम्=परक्षेत्रम् wife of another person. Then परक्षेत्र+घच् by ‘क्षेत्रियच् परक्षेत्रेचिकित्स्यः’ 5.2 92=क्षेत्रियः। ‘पर’ is dropped by निपातन। ‘परक्षेत्रशब्दात् सप्तम्यन्तात् घच्। परशब्दस्य लोपश्च निपात्यते’ इति मनोरमा। अन्येतु ‘परक्षेत्रेचिकित्स्यः’ इत्यर्थे’ ‘क्षेत्रियच’ इति निपात्यते। वाक्यार्थे पदवचनंश्रोत्रियवत् ५।२।८४ इत्यप्याहुः। <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737284477Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737284477Capture2.PNG"/> क्षेत्रियं विषं। यत् परशरीरे संक्रमया

चिकित्स्यते। <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737284588Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737284588Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737284588Capture2.PNG"/> किं च क्षेत्रियः परदारिकः। परदाराः परक्षेत्रम्। तत्रचिकित्स्यः निग्रहीतव्यः। सर्वोऽप्येते आकरे स्थिताः’—T. Literally. क्षेत्रिय means a disease that can be cured in another body, hence incurable. Secondarily it means, one deserving punishment in the matter of another’s wife, hence an adulterer. The idea is this; You say Śak. is my legal wife, and I have revolved the matter in my mind, but I do not, in sooth, remember to have any connection withher, and this is why I am keeping silence. Nor on the strength of polygamy should you eggme to accept this lady, as she is enceinte. So my wilful acceptance of her will surely make me an adulterer and guilty thereby. How can I, a chastiser of adulterers, be an adulterer myself. R. reads क्षेत्रिणम् on which he comments thus:—‘क्षेत्र’ पत्नीयस्यासौ क्षेत्री’ तं क्षेत्रिणम्।<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737284777Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737284777Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737284777Capture2.PNG"/> यत इयं गर्भिणी मया चेदधुना प्रतिगृह्येत तत्तदाहं क्षेत्रीस्यांन तु वीजी। अत एतज्जातापत्यं न औरसम्, अपि तु क्षेत्रजम्। तच्च औरसात् हीनमिति शङ्का। अथच अनेन ऊढ़ायाः परिग्रहे मत्क्षेत्रत्वमेव स्यात्, न तु धर्मपत्नीत्वम् इति शङ्का’। ‘क्षेत्रिन् is the legal owner of the field and वीजी is the man who actually sows the seed. Hence secondarily क्षेत्रिन्is a nominal husband (AD), while वीजीis the actual husband. Just as a person sowing seed in another’s field, the fruit goes to the क्षेत्रिन्, the possessor of the क्षेत्र (MS. IX, 32, 48-54), similarly by accepting this pregnant Śak, unto whom seeds have been sowed by another person, the king becomes merely a nominal husband and he will have no right upon the issue. Besides the position of a क्षेत्रिन्is not at all honourable and this is why the king is unwilling to accept her. Ours is certainly a better reading. **2. प्रतिपत्सेय—Either “receive”, or “reply”, (referring to the previous speech of S’a’rngarava). Westgard gives “respondere”as one sense of “प्रति + पद”। Cf. “तच्छ्रुत्वा तथेति प्रत्यपद्यत”—Rām. I. I0. 15. “कथंप्रतिवचनमपि न प्रतिपद्यसे”—MD. VI. अपवार्य—जनान्तिकम्। ‘तद्भवेत् अपवारितम्। रहस्यन्तु यदन्यस्य परावृत्य प्रकाश्यते’—SD. 35n, 5. 3. **आर्यस्य—**आर्यपुत्र is the usual address to a husband by the wife (3n. i.) ; but

here the marriage is not acknowledged by the king, hence Śak. says आर्यस्य and not आर्यपुत्रस्य। Cf. ‘आर्यपुत्र (अर्धोक्ते) संशयिते परिणये न एष समुदाचारः—V. Infra.

शार्ङ्गरवः—मा तावत्।

कृताऽभिमर्शामनुमन्यमानः सुतां त्वया नाम मुनिर्विमान्यः।
मुष्टं प्रतिग्राहयता स्वमर्थं पात्रीकृतो दस्युरिवासि येन॥२०॥ (उपजाति)

Śarngarava—Indeed do not (accept her). The sage—who consents to the wrong (thou) didst concerning his daughter and who in asking acceptance of his own filched property, has made thee like a thief, an object of gift—certainly deserves to be affronted.

शारद्वतः—शार्ङ्गरव! विरम त्वमिदानीम्। शकुन्तले, वक्तव्यमुक्तमस्माभिः। सोऽयमत्रभवानेवमाह। दीयतामस्मै प्रत्य—यप्रति—वचनम्।

Śāradvata—Stop you now, Śārngarava. Śakuntalā, we have said our say. Here he—His Highness—speaks in this manner. Let him be given a convincing reply.

शकुन्तला (अपवार्य)—इमं अवत्थन्तरंगदे तारिसे अणुराए किं वा सुमराबिदेण। अथवा अत्ता दाणिं मे सोहणीओ त्ति बवसिदं एदं[इदम् अवस्थान्तरंगते तादृशेऽनुरागे किं वा स्मारितेन।अथवा आत्मा इदानीं मे शोधनीय इति व्यवसितमेतत् ]। (प्रकाशम्) अज्जउत्त ! (इत्यर्धोक्त) संसइदे परिणए या एसो समुदाआरो। पोरव, जुत्तंणाम दे तह पुरा अस्तम-पदे सहावुत्ताण—हिअअंइमं जणं तह समअ—पुव्वं पतारिअ ईदिसेहिं अक्खरेहिं पञ्चाक्खादुं [आर्यपुत्र ! संशयिते परिणये न एष समुदाचारः। पौरव, युक्तंनाम ते तथा पुरा आश्रमपदे स्वभावो-त्तान-हदयम् इमं जनं तथा समयपूर्वं प्रतार्य ईदृशैरक्षरैःप्रत्याख्यातुम्]।

Śakuntalā(Aside to the audience.)—When such (an ardent) love has been reduced to this state, what will it avail to revive (old recollections)? Or (at least my) own self has now to be acquitted ; so (I) have set about it. (Aloud) My lord ! (this being half-said) when marriage itself is doubted, this should not be the proper form (of address). Paurava ! it is indeed worthy of you to repudiate, in such terms, this naturally frankhearted person, after having formerly hocussed her with solemn pledges in the hermitage.

V. I :—’अभिमर्शाम्’—S. M. K. ‘अभिमर्षाम्’—Apte. R. V, ‘अवमर्षाम्’—B. ‘मुष्ट"— R. V. M. B. ‘इष्टम्’—Taylor Mss; some of B. Mss read ‘दुष्टम्’। ‘शोधनोयः’—B. C. Che’zy, HS. शोचनीयः—K. Ś. R. M. S. ‘मोचनीयः’—V. ‘युक्त’—B. V. S. ‘न युक्त’—‘R. M. K.

शार्ङ्गरव इति—‘आत्मानं क्षेत्रियम् आशङ्कमानः कथम् इमां प्रतिपत्‌स्ये’ इति राजोक्तेःप्रत्युत्तरं सविद्रूपमाह ‘मा तावत्’ गृहाण इति शेषः। कृतेति—‘कृतः अभिमर्शः’ वलात् स्पर्शः अर्थात् स्पर्शात्मकंसुरतंयस्याः, तादृशीम् (अनेन सातिशयापराधकृत्त्वं ध्वन्यते) ‘सुतां’ दुहितरं शकुन्तलाम ‘अनुमन्यमानः’ त्वत्कृतमस्याः कोपहेतुभूतं गूढोपयमनम् अनुमोदमानः ‘मुनिः’ कुलपतिः कण्वः (तल्लक्षणंयथा—श्रीगीतायां ‘वीत राग-भय-क्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते’ इति) ‘त्वया’ असत्कार्य—पटुना नृपेण ‘विमान्यः’ अवज्ञातव्यः ‘नाम’ इति अभ्युपगमे (‘नाम कोपेऽभ्युपगमे’ इति मेदिनी)। विद्रूपोक्तिरियम्। ‘येन’ कृपालुना मुनिना “मुष्टम्’ (अपाणिनीयोऽयं प्रयोगः ‘मुषित’ इति साधुः) बलात् अपहृतं ‘स्वं’स्वकीयम् ‘अर्थं’ धनं कन्यारूपं (पुनः प्राप्तमित्यर्थः) ‘प्रतिग्राहयता’ स्वीकारयता तदधीनं कारयता सता ‘दस्युः’ चौरः (‘दसुयप्रश्चौरेरिपौ पुंसि’ इति मेदिनीः) ‘इव त्वंपात्रीकृतोऽसि’ ५।४।५० सम्प्रदानीकृतोऽसि (‘दानपात्र’ सम्पदानम्’ इत्युक्तेः)। यथा चौरेण अपहृतं द्रव्यं पुनस्तस्मै एवार्पितम् अगृह्णन् विमाननां जनयति तद्वत् इत्यर्थः [अत्रोपमा। लक्षणार्थोत्पादनात् विषमालंकारश्च। दस्युःपात्रीकृतो (अस्ति), त्वं तु (असि) इति पुरुषभेदात् प्रक्रमभङ्गदोषः। स च “येन प्रतिग्राहयता स्वमर्थं पात्रीकृतो दस्युरिव प्रमुष्टम्” इति पाठेन परिहार्यः। एवञ्च प्रक्रमस्य आरम्भरूपत्वादारम्भस्य चोक्तेरेव विवक्षणात् प्रदर्शितपाठे च “असि” इत्यस्य अनुक्तत्वात् न तद्दीषावसरः इति सुधीभिर्भाव्यम्”—इति सिद्धान्तवागीशपादाः। उपजाति-

वृत्तम् ]। शारद्वत इति—‘प्रत्यय-जनकं’ विश्वासजनकं’प्रतिवचनम्’ उत्तरम् (उत्तरपदलोपीसमासः)। शकुन्तलेति—‘तादृशे’ पूर्वानुभूते सातिशये ‘अनुरागे’ प्रेमणि ‘इदम् अवस्थान्तर” २।१।७२ विपरीतदशां ‘गते’ प्राप्तेसति ‘स्मारितेन’ ३/३/११४ स्मरणहेतुना ‘वा किम्’ न किमपि प्रयोजनमित्याशयः। यतः अनुरागाभावे केवलं स्मरणस्य अकिञ्चित्करत्वाद् [करणे तृतीया] ‘आत्मा’ निजस्वभावम् (‘आत्मा कलेवरे यत्नेस्वभावे परमात्मनि’ इति धरणिः) ‘शोधनीयः’ लोकापवादात् आत्मनः निर्दोषत्वंप्रतिपादनीयम ‘इति’ हेतोः ‘एतद् व्यवसितं’ स्मारणाय यत्नःकृतः। ‘एष समुदाचारः’ आर्यपुत्र-शब्देन सम्बोधनरुपः आचारः ‘न’ योग्यः। (‘आश्रमपदे’ इत्यनेन त्वयाचरितं पातकं नितरां दोषावहम् इति सूच्यते) । ‘स्वभावेन’ प्रकृत्या ‘उद्गतः तानः’ विस्तारः यस्मात् तत् ‘उत्तानम्’ अगभीरं सरलमित्यर्थः (‘उत्तानम् अगभीरे स्यात् ऊर्ध्वास्य—शयिते त्रिषु’ इति मेदिनी) ‘हृदयं यस्य तादृशम् (अनेन पदद्वयेन आत्मनः अतिमुग्धत्वं तेन परवञ्चनाऽनभिज्ञत्वंपरात्मजनविवेकशून्यत्वं च ध्वनितम्) ‘समयपूर्वकं’ परिग्रहबहुत्वेऽपि द्वे प्रतिष्ठे कुलस्य मे इत्यादिवाक्येन प्रतिज्ञापूर्वकं यद्वासङ्केतपूर्वं गान्धर्वेन विधिना (‘गान्धर्वः समयात् मिथ’ इति याज्ञवल्क्यस्मरणात्) अथच ‘समयपूर्वं’ दिनत्रयमध्ये मत्गृहे त्वन्नयनाय नेतारं प्रेषयामि, इति प्रकारेण कालनियमपूर्वम्। ‘प्रतार्य’ वञ्चयित्वा अधुना ‘ईदृशैःअक्षरैः’—चिन्तयन्नपि न खलु स्वीकरणम् अत्रभवत्याः इत्यादिभिः हृदय विदारकैः वचनैः’प्रत्याख्यातुम्’ ३/४/६५ अस्वीकर्तुं “युक्तम् उचितं नाम” इति कुत्सायाम् । (“उपकृतं बहु तत्रकिमुच्यते” इत्यादिदर्पणोदाहरणवत् विपरितलक्षणयाअतीवायुक्तम् इत्याशयः)।

171n.—1. मा तावत्—Cf. ‘मा तावत् प्रथितयशसां’ &c.—Mālā. (प्रस्तावना) ; 222n, 3. The whole speech of Śārngarava is sarcastic. He is highly incensed at the previous speech of the king (तत् कथम् इमामभिव्यक्तसत्त्वलक्षणाम् &c.—Supra) and implies—O upright king, you should never accept one who is big with child. R construes मा तावत्with विमान्यः। 2. अभिमर्शाम्—अभिमर्श means touch, contact, hence carnal embrace, sexual intercourse. The root मृशmeans ’to touch. ‘मृश आमर्शने। आमर्शनंस्पर्शः’—SK 2541while ‘मृष’ तितिक्षायाम् means ‘to

forgive’. ‘आर्य मर्षय’—VS. I; II9n, 4. Hence अभिमष of R, V, Apte and others is erroneous and is to be rejected. Read ‘विमर्शः परामर्शः। मुषि इति मूर्धण्यान्तपाठो हेयः। तस्य क्षमैवार्थः’। Also Cf. ‘पराभिमर्शः न तवास्ति’—Ku. V. 43, where MV has ‘पराभिमर्शः परघर्षणम्’।Also ‘परदाराभिमर्शेषु प्रवृत्तान् नॄन् महीपतिः—MS. VIII. 352, ‘मनुष्यमारणंस्तेयं परदाराभिमर्शनम्’—Nārada. ‘मुद्रास्थानंपरामृश्य’—Infra. 3. नाम— Implies admittance in an ironical sense. 4. मुष्टं—Stolen because the king married S’ak. without previous sanction from her guardian who was absent at that time. मुष्ट is grammatically wrong. The correct form (मुषित) is elsewhere used by our poet. Cf. ‘सैन्यरेणुमुषिताऽर्कदीधितिः**’**—Ra, XI. 5I. “परिमुषितरत्न’—MM. V. 39. ‘मुषितंमुषितार्थकम्’—AK. ‘देवेन मूषितोऽस्मि’—Kād.—‘यो मूषति परद्रव्यं तस्य मुष्णाति यः शिरः। मुष्यति अपहृतार्थानां दुःखं धनसमर्पणात्’—KR. 115. प्रतिग्राहयता—Despite your stealing his daughter the sage, (like Francois-Bienvenu Myriel, the kind Bishop of D,) took no cognisance of your fault and urged you to accept the stolen property. Cf. “Why I gave the candle stick too <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737285788Capture2.PNG”/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737285788Capture2.PNG"/> why did you not take them away with the rest of the plates"—Les Miserables. 5. शोधनीयः &c. - Śak. feels it necessary to say something in self-defence, simply because her character is going to be sullied by the king’s wordings. समुदाचारः—Cf. ‘सर्वसमुदाचार मध्यस्यः’—PN. III. “अतिक्रान्तः समुदाचारः’—SV. VI. 6. पौरवः—Expresses the acute ire of Śak. 7. आश्रमपदे—Mark the significance of (the word (Com.). 8. स्वभावोत्तान—&c.—उत्+तन+ण=(by the Vārt. ‘तनोतेरुपसंख्यानम्’ 3. 1. 104 ; 2903)—उत्तानः (also Com.) Lit. what is stretched out, hence open, frank. 9. युक्तं नाम—It is but quite proper. (Said ironically). Or it may imply query. 10. समयपूर्वं—समय means प्रतिज्ञा, सङ्केत, also ज्ञान and काल। The idea is :—You considered me (प्रतिज्ञापूर्वकम्) as the only mainstay of your family and then married me according to

यान्धर्वform (सङ्केतपूर्वम्), fixed the time (काल—Act. VI. 12) of my reception and now you are intentionally (ज्ञानपूर्वम्) cheating me. (Com.).

राजा (कर्णौ पिधाय)—शान्तं पापम्।

व्यपदेशमाविलयितुं किमीहसे जनमिमञ्च पातयितुम्।
कूलङ्गषेव सिन्धुः प्रसन्नमोघं तटतरुञ्च॥२१॥

King (Shutting his ears)—Let sin be palliated. Why seekest thou to sully (thy own) lineage and demean this person also, just as & river, fretting (her) marge, does (to stain her) lucid water and (to fell or overturn) the riparian trees.

शकुन्तला—होदु, जइ परमत्थदो पर—परिग्गह—सङ्गिणा तुए एव्वं पउत्तं, ता अहिस्साणेण इमिणा तुह आसङ्कंअबणइस्सं[भवतु, यदि परमार्थतः परपरिग्रहशङ्किना त्वया एवं प्रवृत्तंतदभिज्ञानेन अनेन तव आशङ्कामपनेष्यामि]।

Śakuntalā—Very well, if really dreading another’s wife, this procedure has been adopted by you, then with this keepsake, your dread (I) will remove.

राजा—उदारः कल्पः। King—An excellent proposal.

V.L.;—The last half of the 1st line is read thus in B;—‘समीहसे माञ्च नाम पातयितुम्’; ‘अम्भः’—R. M. V. S. ‘ओघम्’—B. ‘परपरिग्रहशङ्किना’—R. B. V, M. ‘परिग्रहशङ्किना’—S. ‘प्रवृत्तम्’—B. M. S. V. ‘वक्तुंप्रवृत्तम्’—R. ‘अभिज्ञानेन अनेन’—R. V, S. M. ‘अभिज्ञानेन केनापि**’**—B.

राजेति—‘कर्णौ पिधाय’ हस्ताभ्याम् आच्छाद्य। पापवृत्तान्तश्रवणानिच्छया कर्णपिधानम् (‘वष्टि भागुरिः अल्लोपम् अवाऽप्योः उपसर्गयोः’ इति भागुरिवचनात् अलोपः पाक्षिकः,) ‘पाप’ पापजनकं तव भाषणं ‘शान्तं’ विरमतु (‘अव्ययं वारणे शान्तम’ इति मेदिनी)। व्यपदेशमिति—‘कूलं कषति’ भिनत्ति या सा ‘कूलङ्कृषा’ तटसंघर्षिणी (‘सर्व-कूलाऽभ्र-करीषेषु कषः’ ३/२/४२ खच्) ‘सिन्धुः’ नदी (‘सिन्धुः समुद्रेनद्यां च नदे दिशेभदानयोः’ इति विश्वः) ‘प्रसन्नंनिर्मलम् ‘ओधं’ जलप्रवाहम् (‘औधो वेगे जलस्य’ इति

मेदिनी] यथा कलङ्कयित्वा ‘तटजातंतरुं’ वृक्षं’ (‘शाकपाथिवादिः’) पातयति तद्वत्, व्यपदिश्यते जनसमाजे ख्यायते अनेन इति ‘व्यपदेशः’ तं निर्मलं कूलम् ‘आविलयितुं कलुषीकर्तुम् ‘इमं जनं’ मल्लक्षणंनिर्मलवंशप्रसूतं सदाचारपूतम् अथच निःसम्पर्कम् इत्याशयः। ‘पातयितु’ धर्मात् प्रस्खलयितुं’त्वम् किं’ किमर्थम् ‘ईहसे’ चेष्टसे [‘त्वं तु इहागमनेनैव पतिताऽसि इति णिचा ध्वन्यते। उपमालंकारः। अथ भिन्ने अपि गुणक्रियं अतिशयोक्ताऽभेदेनाऽध्यवसिते। पूर्वार्धे गुणक्रिययोः समुच्चयः। यथासंख्यमलंकार इति केचित्। ‘सिन्धुः ईहते,‘त्वन्तु ईहसे’ इति पुरुषभेदात् अत्रापि प्रक्रमभङ्गदोषः। स च ‘ईहते’ इति पाठेनैव समाधेयः। अस्मिन् पाठे’भवती’ति कर्त्तृपदान्वयादुपपत्तिः। आर्या जाति]। इति। भवतु इति। भवतुनिषेधे। [‘अस्तु इति निषेधासूयाङ्गीकारयोः भवतु इति अस्तुवत्’ इति गणकारः]। शकुन्तलेति—‘परमार्थतः’ याथार्थ्यांन [तृतीयायां तसिल्]। ‘अपनेष्यामि दूरीकरिष्यामि [‘आशङ्काम् अपनेष्यामि’ इत्यत्र ‘आशङ्काम्’ इति कर्मणः अशरीरत्वेऽपि ‘अपनेष्यामि’ इत्यत्र न आत्मनेपदम्, कर्त्तस्थितताऽभावात्। राजेति—‘उदार’ महान् [‘उदारः दातृ-महतोः’ इत्यमरः] ‘कल्पः’ न्यायः [‘कल्पः शास्त्रे विधौ न्याये संवर्ते ब्रह्मणो दिने’ इति मेदिनी]।

172n. 1. व्यपदेशम् &c.—व्यपदेश “that by which one is designated’ (व्यपदिश्यते अनेन करणे घञ्) i. e. a family or race. Cf. ‘अथ कोऽस्य व्यपदेशः’—Śak. VII. ‘व्यपदेशकुले जातः**’—Rām. IV. 64; 20, 117, III 12, 13. Sometimes it means a name. Cf. ‘एवं व्यपदेशभाजः’—UC. VIओघं**—is also derived with करणे घञ् [आ उह्यते अनेन “हलश्च” ३/३/१२१ इति घञ्। न्यङक्वादित्वात् ७/३/५३ कुत्वम्**—**BhD.] and means ‘river current’ and in this sense it has been elsewhere used by our poet. Cf. “पुनरोधेण हि युज्यते नदी”—Ku. IV. 44. The word being masculine is in better consonance with व्यपदेश, so reject ‘अम्भः’। 2. आविलयितुं—‘कलुषोऽनच्छ आविलः’—AK. आविलं कर्तुम् इति आविल+णिच [‘तत् करोति तदाचष्टे”—GS. 2573]+तुम्=आविलयितुम् ’to soil’, ’to render limpid water turbid’. Thus it is ‘अन्तर्निविष्टकर्म’, hence it cannot further take a कर्म (व्यपदेश)।

Now see 166n.4. 3. कूलङ्कषा—itself is an epithet of the river as it undermines the bank. ‘कूलङ्कषा नदी’—VM. & BD. (III-2-42) ; ‘मुम्’ by ‘अरुर्द्विषदजन्तस्य मुम्**’** 6. 3. 67. Now vide Ra. XI. 8. 4. सिन्धुः—स्यन्दते इति स्यन्द (प्रस्रवणे)+ उ [‘स्यन्देःसंप्रसारणंघश्च’ (ऊः-११) इति उः]— BhD. A corrupt woman is often compared to a river. Cf.“नद्यश्च नार्यश्च समस्वभावाः स्वतन्त्रता वेगवलाधिकत्वात्। तोयैश्च दोषैश्च निपातयन्ति नद्यो हि कूलानि, कुलानि नार्यः॥ नदी पातयते कूलं, नारी पातयते कुलम्। नारीणाञ्च नदीनाञ्च स्वच्छन्द—ललिता गतिः”॥—GP. Ch. 109. 5. अपनेष्यामि—Here “कर्तृस्थेचाऽशरीरे कर्मणि” (2710) does not apply as आशङ्का (कर्म) though अशरीर, does not belong to the agent शकुन्तला। Read ‘कर्तृस्थे इति किम् ? शिष्यः गुरोः क्रोधंविनयति’—Prabhā, 6. **उदारः कल्पः—**प्रथमः कल्पः (B)—seems to be preferable. Read 236n. 3.

शकुन्तला (मुद्रास्थानंपरामृश्य)—हद्धी, हद्धी, अङ्गुलीअअ—सूणाअङ्गुली[हा धिक्, हा धिक्। अङ्गुलीयक—शून्या मे अङ्गुलिः]।(इति सविषादंगौतमीमुखमीक्षते)। Śakuntalā(Feeling the place of the ring)—Ah fie ! Ah fie ! my finger is without the ring.(This said, looks sadly at Gautamī’s face).

गौतमो—णूणंदे सक्कावदारा—ब्भन्तरे सची—तित्थ—सलिलं वन्दमाणाए पबभट्ठंअङ्गुलीअअ [नूनं ते शक्रावताराऽभ्यन्तरे शचीतीर्थसलिलं वन्दमानायाः प्रभ्रष्टमङ्गुलीयकम्]। Gautamī—Surely the ring slipped off, ās you were bowing to the water of Śacītīrtha in Śakrāvatāra.

राजा (सस्मितम्)—इदं तत् प्रत्युत्पन्नमति स्त्रैणमिति यदुच्यते।

King (With a smile)—This is what is called “ready-witted is womankind.”

शकुन्तला—एत्थ दाव विहिणा दंसिदं पहुत्तणं। अबरं दे कहिस्मं [अत्रतावद्विधिना दर्शितं प्रभुत्वम्। अपरं ते कथयिष्यामि]।

Śakuntalā—Here indeed fate has shown its power. Another (convincing incident) I’ll relate to you.

राजा—श्रोतव्यमिदानीं संवृत्तम्।

King—(It) has now become & thing to be heard.

शकुन्तला—णं एक्कस्मिंदिअहे वेदस—लदा—मण्डबेणलिणीपत्त-भाअण-गदं उअअं तुह हत्थे सणिहिदं आसि [ननु एकस्मिन् दिवसे वेतस-लता-मण्डपे नलिनी-पत्र-भाजन-गतमुदकं तव हस्ते सन्निहितम् आसीत्]।

Śakuntalā—Well, one day, in the cane-bower, you had in your hand, water in a lotus—leaf cup.

राजा—शृणुमस्तावत् । King—Well, (I) am listening.

** शकुन्तला—तक्खणं सो मे पुत्तकिदओ दीहापङ्गो णाम मित्र-पोदओ उवट्विदो** [तत्क्षणं स मे पुत्र-कृतको दीर्घापाङ्गो नाम मृग—पोतक उपस्थितः]। तदोतुए अअंदाव पढ़मं पिअउ त्ति अनुत्रम्पिणा उपच्छन्दिदो उअएण। ण उण दे अपरिचआदो हत्थबभासं उबगदो [ततः त्वया अयं तावत् प्रथमं पिवतु इति अनुकम्पिना उपच्छन्दित उदकेन, न पुनस्ते अपरिचयात् हस्ताभ्यासम् उपगतः]। पच्छा तस्मिं एव्व मए गहिदे सलिले णेण किदो पणओ। तदा तुमं इत्थं पहसिदोसि सव्वो सगन्धेसु विस्ससिदि। दुवे बि तुम्हे आरणसा त्ति [पश्चात् तस्मिन्नेव मया ग्टहीते सलिले अनेन कृतः प्रणयः। तदा त्वमित्थंप्रहसितोऽसि—सर्वः सगन्धेषु विश्वसिति, द्वावपि युवाम आरण्यकौ इति]।

Śakuntalā—Just at the moment, my foster-child, a little fawn, Dīrghāpānga by name, came up. (Then) you saying, “Let him drink first,” kindly coaxed him with the water, but he didn’t get near your hand owing to unfamiliarity. Afterwards, when that very water was taken by me, he made love (to it). Then you jested thus—“All trust (their) own kindred ; even both of you are wild.”

V. L. :—’गौतमीमुखम् ईक्षते’—B. ‘गौतमीम् अवेक्षते’—R. M. V. S. “वेतसलता’—B, ‘नवमालिका’—R. V. S. M. ‘पुत्रकृतकः’—R. B. V. M. ‘कृतकपुत्रकः’—S. ‘द्वावपि युवाम्’—B. ‘द्वावप्यत्र’—R. M. V. S.

गीतमीति—‘शक्रावतारः’ भागीरथीतीरस्थितो जनपदविशेषः तस्य ‘अभ्यन्तरे’ मध्य ‘शचीतीर्थस्य सलिलंवन्दमानाया’ उपस्पृश्य नमस्कुर्वत्याः[‘लक्षणहेत्वोः क्रियायाः ३/२/१२६ इत्यत्रशानच्हेत्वर्थःअङ्गुलीयकं [‘जिह्वामूलाऽङ्गुलेः छः’४/३/६२; छ=ईय ७/१/२, ततः स्वाथ कन्] ‘प्रभ्रष्टंशकुन्तलायाः कृशाङ्गुल्या नद्यां विचुयतम्। नूनमित्यवधारणे। राजेति—‘स्त्रैणं” स्त्रीसमूहः। स्त्री—जातिः [इति काटयवेमः। ‘स्त्रीपुंसाभ्यां नञ्-स्नञौ भवनात् ४/१/१८७ इति जात्यर्थे समूहार्थे वा नञ्प्रत्ययः]। ‘प्रतुय्स्त्पन्नमति’ प्रतिभान्वितम् (इति जटाधरः)। [तल्लक्षणंयथा सुधाकरे—“तात्कालिकीतु प्रतिभा प्रतुयत्पन्नमतिः स्मृता”॥ अपिच, “प्रज्ञा नवनवोन्मेष—शालिनी प्रतिभा मता” इति रुद्रकोषः]। ‘इति यत् उच्यते’ लोकैः कथ्यते ‘तत् इदं’ प्रमाणम्। शकुन्तलेति—‘अत्र’ अङ्गुरीयकप्रपाते ‘विधिना’ प्रतिकूल—दैवेन ‘प्रभुत्वम्’ अभिज्ञान—हरणात्मिका क्षमता ‘तावत् दर्शितम्’ दैवमेवाऽत्राऽतिरिच्यते इति भावः। राजेति—द्रष्टव्यमभिज्ञानम् ‘इदानीं’ श्रोतव्यं संवृत्तम्, द्रष्टव्यात् श्रोतव्यस्य दुर्वलत्वात् सोल्लुण्ठन-वचनमेतत्। शकुन्तलेति—‘ननु’ इति वाक्यारम्भे’ [इति हेमचन्द्रः]।‘वेतसलतामण्डपे’ वानीर-विरचित विश्राम-गृहे [‘अथ मण्डपोऽस्त्री जनाश्रय’ इत्यमरः]। शकुन्तलेति—‘पुत्रकृतकः’ कृत्रिमपुत्रः। “मृगपोतकः’ हरिणशिशुः [‘पोतः शिशौ वहित्रेच गृहस्थाने च वाससि’ इति मेदिनी] । ‘उपच्छन्दितः’ पानाय अभ्यर्थितः प्रलोभित इत्यर्थः ‘हस्तस्य अभ्यासः’ अन्तिकः तम् [‘अभ्यासोऽभ्यसनेऽन्तिके’ इति विश्वमेदिन्यौ]। ‘प्रणयः’ याच्ञासलिलपानेच्छा इत्यर्थः। ‘प्रहसितः’ [कर्तरि क्तः, अकर्मकत्वात् ३/४/७२]। ‘सर्वः’ प्राणी ‘समानः’ तुल्यः ‘गन्धः’ सम्बन्धः येषां तेषु, तुल्यसम्बन्धेषु आत्मीयेषु इति यावत्। [‘गन्धे गन्धकः आमोदे लेशे सम्बन्धगर्वयोः’ इति विश्वप्रकाशः। “समानस्य” ६/३/८४ इति योगविभागात् पृथक्सूत्रं कृत्वा समानस्य स-भावः(१९१२) विस्तरस्तु प्रथमाङ्के द्रष्टव्यः] ‘आरण्यकौ’ वन्यौ [अनेन पूर्वभूतानां कार्याणां संगृहीतत्वात् आदानं नामाङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणंयथा दशरूपके—“आदानं

कार्यसंग्रहः”। अपिच ‘‘भूतकार्याख्यानम् उत्कीर्तनं मतम्” इति दर्पण-लक्षणात् उत्कीर्तनं नाम नाट्यालंकारश्चोक्तः]।

173n.—1. **वन्दमानायाः—**शानच् here implies हेतुः(Com.) ‘हेत्वर्थे यथा—‘स अर्जयन् आस्ते’ (इह उपार्जनम् एव अस्य प्रवासस्य कारणम्)। ‘स सेव्यमानःविलसति’ (अत्रसेवा एव तस्य विलासे कारणम्)। ‘विचिन्तयन्ती यम् अनन्यमानसा तपोधनं वेत्सि न मामुपस्थितम्’ (अत्रकान्तविषयिणी चिन्तैव तपोधनस्य अवज्ञायाः कारणम्)—Prabhā. विधिना &c.—Cf. ‘भवितव्यतात्रबलवती’—Vik. IV. 2. श्रोतव्यं &c.—Said tauntingly. You wanted first to give me ocular proof. But now you are producing an auricular proof or rather a story that is to be heard. Still I must give a patient hearing to your got up story. For **’**स चेत् मया न श्रोतव्यः ममाश्रवणापराध एव स्यात् इति प्रयोजनाभावेऽपि श्रवणमात्रेविधिरिति संवृत्त-पद-द्योत्यम्’—R. 3. वेतस-लता &c.—Vide 86n, 2 ; IIIn, 4. 4. शृणुमः &c.—Mark the utter indifference of the king owing to the worthlessness of the evidence. 5. पुत्र-कृतकः—141n, 3. 6. **उपच्छन्दितः—**उपच्छन्दः means ‘to entreat’, ‘to coax with flattering language’. Cf. ‘तस्मात् उपच्छन्दयति प्रयोज्यम्’—Ra. V. 58. where MN remarks ‘उपच्छन्दयति प्रार्थयमानेसति’। ‘Obsecro’ (supplicate)—Stenzler. 7. सगन्धेषु—समानःगन्धः येषां ते सगन्धाः। ‘समान’—‘स’ (Com.) and 23n. 6. 8. आरण्यकी—is to be derived with वुञ् (4.2. 129. वुञ्=अक् 7. I. 1.), and with ‘ण’ (Vārt. 4. 2.140) in the case of Śak. and the fawn respectively. Next स्वार्थेकन् (127n, 1.) For reasons Vide 52n, 2; Śak. chose this particular incident, as the king out of love perhaps often used to taunt her as “wild” (जंली)। ( Cf. ‘क्व वयं क्वपरोक्षमन्मथो मृगशावैः सममेधितो जनः’—*Act, II. 18.*For similar idea Cf. ‘The sallow knows the basket-making thumb’—Emerson.

• *राजा—एवमादिभिरात्मकार्यनिर्वर्तिनीनां मधुराभिरनृतवाग्भिराकृष्यन्ते विषयिणः।

King—Voluptuaries are tempted by such and other sweet untruthful words of women seeking to compass their own end.

गौतमी—महाभाअ! णारुहसि एव्वं मन्तिदुं।तबोवण संवड्ढिदो अणभिस्सो अअं जणो कइदवस्स [महाभाग !नार्हसि एवं मन्त्रयितुम्। तपोवन-संवर्धितः अनभिज्ञः अयं जनः कैतवस्य]।

Gautamī—You should not speak thus, O illustrious (king) ! Bred in a penance—grove, this person is unaware of guile.

राजा—तापसवृद्धे!

स्त्रीणामशिक्षित-पटुत्वममानुषीणां
संदृश्यते किमुत याः प्रतिबोधवत्यः।
प्रागन्तरिक्ष-गमनात् स्वमपत्य-जातम्
अन्यैर्द्विजैः परभृताः किल पोषयन्ति॥२२॥ (वसन्ततिलका)

King—Old hermit-matron ! Intuitive cleverness is observed (to exist even) amongst females other than human; what thenin the case of those that are endowed with reason ? The female cuckoos, as is well-known, cause their own young ones to be reared by other birds, before soaring in the sky.

V. L. :—निर्वर्तिनोनाम्—R. V. S. Taylor Mss. Dr. Burkhard. ‘प्रवर्तिनीभिः’—B. ‘निवर्ति’ नोनाम्’—M. K. ‘मधुराभिः अनृतवागभिः’—B. अनृत—मयवाङ्मधुभिः’—R. M. V. ‘योषितां मधुरगिभिः’—Mackenzie Msg. ‘अनृतवाङ्मधुराभिः’—S. ‘अमानुषीणाम्’—B. ‘अमानुषोषु’—R. V. M. ‘किल’—B. ‘खलु’—R. V. S. M.

रोति—‘आत्मनां कर्मणि’ स्वोद्देश्यानि अवश्यं’निर्वर्तयन्ति’ साधयन्ति याः तासाम् [‘आवश्यकाऽऽधमर्णयोः णिनिः’ ३/३/१७०] स्वोद्देश्यसाधने तत्पराणां दुष्टानां नारीणाम् इत्यर्थः [‘विशेषणमात्रप्रयोगः विशेष्यप्रतिपत्तौ’ इति वामनः] ‘एवमादिभिः’ ईदृशोभिः। ‘अनृतवाग्भिः’ असत्यवाक्यैः ‘विषयिणः’ कामुकाः न तु मादृशजनाः। ‘आकृष्यन्ते’आकृष्य स्ववशं नीयन्ते। गीतमीति—‘कैतवस्य’ छलनाया ‘अनभिज्ञः’ [‘कैतवं तु च्छले दुाते कैतवः कितवे रिपौ’ इति मेदिनी]। स्त्रीणामिति—‘अमानुषीणा’ मानुषीभिन्नानां

‘स्त्रीणाम्’ (‘मनोर्जातावञ्यतौ षुक् च’ ४/१/१६१,) (अनेन मेनका च व्यज्यते। अमानुषीत्वात्] अपि ‘अशिक्षितम्’अनुपदिष्टम् यत् ‘पटुत्वम्’ अर्थात् उपदेशम् अन्तरेणे सहजं विद्यमानं कौशलं, स्वाभाविकचातुर्यम् इत्यर्थः ‘संदृश्यते’ परिलक्ष्यते। ’या’ नार्यः‘प्रतिबोधवत्यः’ विशिष्टबुद्धयो मानुष्यः तासां ‘किमुत’ अनुपदिष्ट-वञ्चकत्व-कौशलंकिंवक्तव्यम्[अतएव अर्थापत्तिरलंकारः। ‘व्यतिरेक’ इति राघवपादाः]। ‘परैः’ काकैः ‘भृताः’ पालिताः इति ‘परभृताः’ कोकिलाः(‘वनप्रियः परभृतः कोकिलः पिक इत्यपि’ इत्यमरः। अथच ‘परैः’ अन्यैः‘भृताः’ पुष्टाः, देवधनपरिवर्धिता इति स्वर्वेश्या मेनका अपि द्योत्यते। अथच’परेण’ अन्येन महर्षिणा कण्वेन मारीचेन वा ‘भृताः’ पालिता रक्षिता वा इति शकुन्तलाऽपि लक्ष्यते) ‘स्व” स्वकीयम् ‘अपत्यजातं’ शावकसमूहं (‘जातं जनि—समूहयोः’ इति कोषः। अथच ‘अपत्यजातं’ शकुन्तलारूपम्) ‘अन्तरिक्षगमनात् २/३/२६ प्राक्’ आकाशोडडयनात् प्राक् (अनेन शकुन्तला मुज्झित्वा मेनकायाः स्वर्गगमनात् प्राक्इत्यर्थान्तरमपि लभ्यते) ‘अन्यैःद्विजैः’ ३।२।१०१ वायसादिभिः पक्षिभिः (अथच ‘अन्यैः’ विश्वामित्रभिन्नैः ‘द्विजैः’ विप्रैः कण्व-मारीचादिभिरित्यर्थः। ‘दन्तविप्राऽण्डजा द्विजा’ इत्यमरः) ‘पोषयन्ति’ वर्धयन्ति ‘किल’ इति वार्तायाम्। (अत्र शकुन्तला-लक्षणे विशषे प्रस्तुते स्त्रीसामान्यस्योक्तत्वात् अप्रस्तुतप्रशंसा! अर्थान्तरन्यासोऽपि। ‘तयाः त्य’ इति ‘मना मन्यैः’ इति छेकवृत्तयनुप्रासः। ‘अत्रकाकैरेव कोकिल-शावक-पोषण-दर्शनात् अन्यैश्चादर्शनात् काकैरिति पक्षिविशेषे वक्तव्ये’अन्यैर्द्विजैः’ इति पक्षिसामान्याभिधानात् विशेषे अविशेषाख्यदोषः। स च “काकैः पिकाः किल रहः परिपोषयन्ति” इति पठित्वा समाधेय’ इति सिद्धान्तवागीशपादाः।वसन्ततिलका वृत्तम्]।

174n.—1. तापसवृद्धे—परनिपात of वृद्धis optional by ‘कड़ाराः कर्मधारये’ 2. 2. 38. The king seems to be extremely irritated. 2. अमानुषीणां—न मानुषी=अमानुषी, lower animals, तासाम्। Here नञ् is indicative of तदन्यत्व (160n. 6), Hence the epithet also indirectly refers to the celestial nymph Menakāwho is also other than human beings. 3. प्रतिबोधवत्यः—प्रति+बुध+ घञ्करणे=प्रतिबोधःintellect. i.e. the Instrument of acquiring knowledge. Next मतुप्।This is expressive of the contrast with ‘अशिक्षित’।4. अन्तरिक्ष-गमनात्—द्यावा-पृथिव्योः

अन्तर्(मध्ये) ईक्ष्यते इति अन्तर+ईक्ष+घञ् कर्मणि (3.3.19)=अन्तरीक्षम्। वेदे तु छान्दसं ह्रस्वत्वम्। अन्तर्ऋक्षा (णि, नक्षत्रा) ण्यस्य। पृषोदरादित्वात् (6.3.109) इत्वम्। अस्मिन् पक्षे ‘अन्तरिक्षम्’ इति ह्रस्व-मध्यः। अधिकरण व्युत्पत्तिस्तु नोचिता ल्युटा घञो बाधप्रसङ्गात्**—**BhD. The phrase also indirectly refers to Menakā’s return to heaven after Śak.’s birth. Also Infra. 5. **अन्यैर्द्विजैः—**द्विज means both bird’ and ‘Brāhmaṇa’.Hence the phrase means—‘by birds other than cuckoos, i.e. the crows’. Hence विशेषे अविशेषाख्य—दोषः (Com.). Next it means—“by a Brāhmaṇa (Kaṇva or Mārīca) who was other than Viśvāmitra” (Com.). 6. परभृताः—Directly refers to cuckoo (135n. 7) and indirectly to Menakāwho is a kept-woman (Com.). The king was absolutely ingorant of Śak. affair owing to the imprecation of Durbāsā, still his speech flung a correct indecent referenee to her birth from a prostitute and also perhaps to her chastity. Thus the king’s speech is a beautiful instance of DramaticIrony (152n, 6). In this connexion read Duṣyanta’s speech to Śak.—‘जातिश्चापि निकृष्टा ते कुलीनेति विजल्पसे। जनयित्वा त्वमुत्सृष्टा कोकिलेव परैर्भृता’—Ādi. 94; Also ‘अत्र काव्यार्थोऽपि द्योत्यते। तथाहि अन्तरीक्ष—गमनात् प्राक् दुष्यन्तस्य मातलिना सह स्वर्गगमनात् पूर्वं स्वमपत्यजातं स्वकीयं पुत्रं’ अन्येर्हिजैःमारीचादिभिः पोषयन्ति”—Srīnivāsa. Cf.:—‘स्त्रियो हि नाम खल्वेता निसर्गादेव पण्डिताः। पुरुषाणां नु पाण्डित्यं शास्त्रैरेवोपदिश्यते’॥—MK. IV. 19 ;—‘वयस्य निसर्ग—निपुणाः स्त्रियः’—Mālā. III.

शकुन्तला (सरोषम्)—अणज्ज, अत्तणोहिअआ-गुमाणेण किल सव्वं पेक्खसि। को दाणिं असो धम्म-कञ्चुअ-प्पवेसिणों तिण-च्छस्स-कूबो-बमस्स तव अणुकिदिं पड़िवज्जिस्सदि [अनार्य, आत्मनो हृदयानुमानेन किल सर्व्वं प्रेक्षसे। क ईदानीमन्यो धर्म-कञ्चुकप्रवेशिन स्तृणच्छन्नकूपोपमस्य तवानुकृतिं प्रतिपत्स्यते]।

Śakuntalā(In wrath) Ignoble man ! (Thou) judgest all others, after the manner. of (thy) own heart. Who else will act (so basely) in imitation of thee, that donning the garb of virtue, resemblest a straw-covered pit.

राजा (आत्मगतम्)—सन्दिग्धबुद्धिंमां कुर्वन् अकैतव इवास्याः कोपो लक्ष्यते। तथाह्यनया—

मय्येव विस्मरण-दारुणचितवृत्तौ

वृत्तं रहः प्रणयमप्रतिपद्यमाने।
भेदाद्भ्रूवोः कुटिलयोरतिलोहिताक्ष्या
भग्नं शरासनमिवातिरुषा स्मरस्य॥२३॥ (वसन्ततिलका)

(प्रकाशम्) भद्रे, प्रथितं दुष्यन्तस्य चरितम्। प्रजास्वपीदं न दृश्यते।

King (Aside)—Her ire, rendering me wavering in mind, appears like that of one free from fraud. For—With the attitude of (my) mind (towards her) turned dreadful, owing to forgetfulness, I, having disowned the love made in secrecy (between us)—by her with crimson eyes because of extreme anger, is snapped asunder, as it were, the bow of Cupid, through the knitting of her curved eyebrows. (Aloud) Good lady ! Duṣyanta’s actions are well-known (to all). Such a thing is not noticed even amongst (his) subjects.

V. L.:—‘प्रजास्वपीदंन दृश्यते’—B. ‘तथापीदंन लक्ष्ये’—R. V. M. ’ तथापीदं न लक्ष्यते’—S. In some Mss. this speech has been assigned to पुरोहित।

**शकुन्तलेति—**आत्मनः’ स्वस्य ‘हृदयेन अनुमानंतेन। अर्थात् स्वहृदयं यथा वञ्चनापूर्णम् अन्येषामपि तथा इत्यनुमानेन। ‘प्रेक्षसे’ मन्यसे। ‘अन्य’ इत्यनेन त्वत्तुल्यः दुष्टः नास्ति इति धन्यते। ‘धर्म’ एव’कञ्चुकः’ बहिरङ्गप्रावरणं(रूपककर्मधारयः), तं प्रवेष्टंशीलमस्य अर्थात् व्याजेन साधुत्वं प्रख्यापयतः, अतएव ‘तृणैः छन्नः’ पिहित आच्छादित इत्यर्थः [‘छन्न’ रहश् छादितयोः’ इति हैमः। ‘वा दान्त-शान्त-पूर्ण-दस्त-स्पष्ट-छन्न-ज्ञप्ताः’ ७/२/२७ इति इडागमः वैकल्पिकः] यः ‘कूपः’ वापी तस्य ‘उपमा’ सादृश्य’ यस्य तथाभूतस्य ‘तव अनुकृतिम्’ अनुकरणं” धर्मवचनेः स्वस्य सत्यसन्धत्वं प्रख्यापनं ‘कः प्रतिपत्स्यते’ विधास्यति न कोऽपि इत्यर्थः। [अर्थापत्तिरलंकारः। रोषभाषणात् अत्रसंफेट-नामाङ्गमुपचिप्तम्—‘संफेटः रोषभाषणम्’ इति दर्पण-लक्षणात्]। मयीति—‘मवि’ दुष्यन्ते ‘एव विगतं स्मरणं यस्य

तत् विस्मरणं” विस्मृतिः तेन ‘दारुणा’ भयावहा निष्ठुरा इति यावत् [‘दारुणो रसभेदे ना त्रिषु तु स्यात् भयावहे’ इति विश्वमेदिन्यौ] ‘चित्तवृत्तिः’ मनोवर्तनं यस्य तस्मिन्, अतएव ‘रहः’ निर्जने ‘वृत्तं’ सम्पादितं ‘प्रणयं’ प्रणयघटित-परिणयादिकम् ‘अप्रतिपद्यमाने’ अजानाने अस्वीकुर्व्वति सति ‘अतिरुषा’ महता कोपेन हेतुना ‘अत्यन्तं’ लोहिते’ रक्तवर्णे’‘अक्षिणी’ यस्याः तादृश्या, ‘अनया’ सीमन्तिन्या ‘कुटिलयोः’ वक्रयोः ‘भ्रुवोः भेदात्’ प्रभङ्गंविधाय इत्यर्थः [‘ल्यब्लोपे कर्मण्यधिकरणे च’, इति कर्मणि ५मी] ‘स्मरस्य’ मदनस्य ‘शरासन’ धनुः’भग्नमिव’ [इति भावाभिमानिनी वाच्या क्रियोत्प्रे क्षालंकारः। काव्यलिङ्गञ्च। रुणरुणेतिवृत्तौ वृत्तमिति प्रप्रेति स्मरस्येति छेकानुप्रासो वृत्तयनुप्रासश्च। वसन्ततिलका वृत्तम्।] प्रकाशमिति—‘प्रथितं’ सर्वैविज्ञातम् [‘प्रतीते प्रथित-ख्यात-वित्त-विज्ञात-विश्रुता’-इत्यमरः] ‘इदं’ वञ्चकत्व’ ‘प्रजास्वपि न दृश्यते’ का कथा प्रजारञ्जके दुष्यन्ते इत्याशयः [अर्थापत्तिरलंकारः]

175n.—1. सरोषम्—Anger is here due to the speech of the king which made bitter reflections on Śak.’s birth and breeding and it is quite justified on the part of a devoted Aryan wife, for she can brook all but scandal about her character. Here शकुन्तलाhas been depicted as an ‘अधीरा’ woman. Cf. ‘प्रियं सोत्प्रास-वक्रोक्त्या मध्या धीरा दहेत् रुषा। धीराधीरा तु रुदितै’, अधीराः परुषोक्तिभिः’—SD. 2. अनार्य—Even though highly incensed, she has not forgotten the advice of her father (i. e. “भर्तुर्विप्रकृतापि रोषणतया मास्म प्रतीपं गमः’—IV. 18) and she does not use a harsher epithet than अनार्य। (3n. 1.) 3. तृणच्छन्न &c.—“कुत्सिता ईषद्वाआपोऽत्रइति कूपः। ‘ऋक्पुरव्—’ ५/४/७४ इति अः। ‘ऊदनोर, देशे’ ६/३/९८ इत्यत्रदीर्घ-निर्देशात् अन्यत्रापि ऊत् इति वा”—BhD. Cf. Vāli’s robuke of Rama—‘स त्वां विनिहतात्मानं धर्मध्वजमघार्मिकम्। जाने पापसमाचारंतृणैःकूपमिवावृतम्’ Rām. IV. 17 ; III. 46 : ‘भस्मच्छन्नमिवानलम्’—PPV. 42. 84; ‘A raven’s heart within a dove’—Twelfth Night, V. 1. 4. धर्म-कञ्चुक &c.—Mark the confusion of metaphor owing to her excessive anger, अनुकृतिं

&c.–Śak. means to say that nobody will debase himself by imitating the king who has acted so vilely towards her. For “यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तदेव इतरो जनः। स यत्प्रमाणंकुरुते लोकस्तदनुवर्तते”–Gītā. अस्याः(कोपः)—is not in consonance with अत्रभवत्याः, (p. 56) and अत्रभवती—(p. 50. 77). **तथाहि—**12n,3. 5. **मयि एव—**May go with भ्रुवोः भेदात् i.e. eyebrows darted against me.‘अतिरूषा’ is the instrument of ‘अतिलोहिताक्ष्या’—with eyes that were exceedingly crimson owing to intense ire. The epithet may also be taken as an attribute of अनया understood—‘by her whose anger was intense and whose eyes &c’. 6. ‘भ्रूव्रोः भेदाद्—‘भ्रूभेद’‚‘भ्रूभङ्ग’‚ and ‘भ्रूक्षेप’all mean contraction of the eyebrows, a frown. Cf. ‘भ्रूभेदमात्रेण पदान्मधोनः’—Ra. XIII 36; ‘भ्रूक्षेपमात्रानुमतप्रवेशाम्’—Ku. III. 60. 7I ; VI. 45. ‘तरङ्गभ्रूभङ्गा’—VS. IV. 28 ; ‘सभ्रूभङ्गं मुखमिव’— MD. 25. 7. स्मरस्य &c.—The eyebrows of women are often compared to Cupid’s bow. Cf. ‘भ्रू पल्लवं धनुरपाङ्गतरङ्गितानि बाणाः’ &c—GG. ‘अथ स ललितयोषिद् भ्रूलताचारुशृङ्गम्’ &c–Ku ; NC. 2. 28. “The double entendre in the word ‘smara’ which means ‘recollection’ as well as ’the god of love’ is noticeable."–M. 8. **शरासन भग्नं—**The idea is:—The king did make love with Śak., but now he is trying to evade that. At this the god of love became exceedingly exasperated and determined to punish the king with an arrow forcibly discharged from the bow which was drawn to such an extent as to break the staff.**कूटिलयोः—**Cf. ‘Arched brow’–All’s Well That Ends Well.

**Remark :—**This Śloka is quoted by Bhoja in सस्वतीकण्ठाभरण।

शकुन्तला—सुट्ठुदाव अत्त सच्छन्दचारिणीकिदम्हि जा अहं इमस्स पुरुवंसपच्चएण मुह-महुणो हिअअ-विसस्महत्थबभासं उबगदा

[सुष्ठु तावत् अत्र स्वच्छन्दचारिणी कृतास्मि। याहमस्य पुरुवंश-प्रत्ययेन मुखमधोर्हृदयविषस्य हस्ताभ्यासमुपगता]। (इति पटान्तेन मुखमावृत्य रोदिति)।

Śakuntalā—Full well now in this I have been represe-ted as a wanton woman, who from confidence in Puru’s race, got near the hands of one honey-mouthed but poison-hearted. (This said, covering her face with the cloth-end weeps).

** शार्ङ्गरवः—इत्थमात्मकृतमप्रतिहतं चापलं दहति।**

अतः परीक्ष्यकर्तव्यं विशेषात् सङ्गतं रहः।
अज्ञातहृदयेष्वेवं वैरीभवति सौहृदम्॥२४॥ (श्लोक)

Śārṅgārava—Thus does a self-committed hastiness when not counteracted leads to burning. Therefore a secret union should be formed after a special circumspection. Thus does a friendship turn into hostility in those whose hearts are not known (to each other).

V. L.:—‘हृदयविषस्य’—B. ‘हृदयस्थितविषस्य’—R. V. M. ‘हृदयस्य—विषस्य’—S. ‘अप्रतिहतम्’—B, M. S ‘परिहतम्’—V. K. ‘प्रतिहतम्’— S. Mackenzie Mss. R.

शकुन्तलेति—‘स्वस्याःछन्देन’ अभिप्रायेण [‘अभिप्रायश्छन्द आशय’ इत्यमरः] चरति तच्छीला (ताच्छील्ये णिनिः) स्वैरिणी इत्यर्थः। (साक्रोशोक्तिरियम्। तेन च “उपकृतं बहु तत्र किमुच्यते” इत्यादिदर्पणोदाहरणवत् विपरीतलक्षणयानियतगुरुजनमतानुचारिणीपरमपतिव्रता एवाहं तत्रापि तदन्यथामननात् त्वमतीव निर्बोधः प्रतारको वा इति सिद्धान्तवागीशपादाः)। ‘पुरुवंशे’–पुरुसदृश-विश्रुतफले यः ‘मुखे मधु’ यस्य तथाविधस्य। ‘हृदये विषं हलाहलंयस्य तादृशस्य (उभयत्रव्यधिकरणः बहुव्रीहिः। विशेषणद्वयेन अतिखलस्वभावत्वंध्वनितम्)। अत इति—‘अतः’ पूर्वोक्तात् कारणात् अर्थात् चापल्यस्य दाहकरत्वात् निर्जने यत् ‘सङ्गतं’ सम्मेलनं प्रणयादिकम् इत्यर्थः (भावे क्तः) तत् ‘विशेषात्’ विशेषं प्रयत्नातिशयम् आश्रित्य [ल्यब्लोपे कर्मणि ५मी, वा—५६४) ‘परीक्ष्य कर्तव्यम्’ कन्यया इति शेषः। विपक्षे बाधकमाह। ‘अज्ञातहृदयेषु’ व्यवहारादिना अपरिज्ञातचित्तेषु ‘सौहृदं’ मैत्री ‘एवम्’ अनेन प्रकारेण अवैरंवैरंभवति इति ‘वैरीभवति’ (अभूततद्भावे च्विः)। (पूर्वार्धे शकुन्तला-दुष्यन्तयोः संगतस्य कर्तव्ये विशेषे प्रस्तुते यत् सामान्यसंगतमात्रस्याऽप्रस्तुतस्य वचनं साऽप्रस्तुतप्रशंसा। वैधर्म्येणाऽर्थान्तरन्यासः। वाक्यार्थहेतुकं काव्यलिङ्गञ्च। श्लोको वृत्तम्)।

176n.—1. मुखमघोः&c.–Cf. “वर्जयेत् तादृशं वन्धुंविषकुम्भं पयोमुखम्”॥ Also ‘सम्मुखे सुन्दर साधु, येन सुधा वर्षे विधु, वने व्याघ्र मने ता जानिना’—Dāśarathi Rāya. विष is both masculine and neuter **2. अप्रतिहतम्—**A rash act should always be checked ; otherwise it will bring remorse in the long run. 3. चापलं दहति &c.—Cf. ‘सहसा विदधीत न क्रियामविवेकः परमापदां पदम्’—Ki. II. 3o. 4. अतः परीक्ष्य &c.–This is certainly the poet’s own view about matrimonial alliance contracted in secrecy. He seems to be against such love-affairs and points out its evil consequences. Cf. ‘सुजन देखिया करिवि पीरिति, प्रहरी राखिव आँखि॥ सुजने सुजने हइले पीरिति, थाकिवि परम सुखे। अरसिक सने करिले पीरिति जनम गोङावि दुखे’—Mukunda-dāsa. Shakespeare also expressed his own views about marriage in this way–“Duke–Too old, by heaven : let still the woman take An elder than herself” &c.–Twelfth Night, II. 4. 5. वैरीभवति &c.—‘धार्तराष्ट्रैःसह प्रीतिर्वैरमस्मास्वसूयते। असन्मैत्रीहि दोषाय कूलच्छायेव सेविता’—Ki. 6. सौहृदम्—**Vide 35n. 3.

राजा—अयि भोः, किमत्रभवतीप्रत्ययादेवाऽस्मान् संयुतदोषाक्षरैःक्षिणुथ।

King—O gentle Sir, why do you, simply giving credence to this lady, wound me with words of heaped up accusations?

शार्ङ्गरव

(सासूयम्)

—श्रुतं भवद्भिरधरोत्तरम्।

आजन्मनः शाठ्यामशिक्षितो यस्तस्याऽप्रमाणं वचनं जनस्य।
परातिसन्धानमधीयते यैविद्येति ते सन्तु किलाप्तवाचः॥२५॥ (उपजाति)

Śārṅgarava–(Sarcastically) Do you hear the base (R) reply. The declaration of a person who from his birth is untrained to sleight (whatsoever), is without validity, and let those by whom (the art of) deceit is studied as a science be (regarded) as infallible speakers of truth.

L. V.:—‘संयुतदोषाक्षरैः’—V. R. ‘संभृतदोषैः’—B. M. ‘संभृतदोषाक्षरेण’—K. ‘संवृतदोषाक्षरेण’— S. M reads ‘अधिक्षिपथ’ for ‘क्षिणुथ’। ‘यैः’—R. V. M. B. ‘ये’—S. B reads ‘oअभिसन्धानं’ for ‘अतिसन्धानम्’।

** राजेति—**‘अयि’ इति कोमलामन्त्रणे (इति कुमारे ५।६२ मल्लिनाथपादाः) ‘अत्रभवत्यां प्रत्ययः’ विश्वासः तस्मात् ‘एव’ इत्यनेन प्रमाणान्तरनिरासः। केवलमस्य वचनात् न तु युक्त्यान्तरमपेक्ष्य इत्याशयः। ‘सम्यक्’ न तु ईषत्, ‘युताः’ संपृक्ताः न तु स्पृष्टाः’दोषाः’ येषु तादृशानि ‘अक्षराणि’ तैः। [‘असंभृतदोषैः’ इति पाठे अकृतदोषैः इति व्याख्येयम्]। ‘क्षिणुथ’ हि’स्थ पीड़यथ [क्षि हिंसायामिति कविकल्पद्रुमः]।शार्ङ्गरव इति—‘अधरं’हीनं च तत् ‘उत्तरम्’ च ‘अधरोत्तरम्’ (इति राघवपादाः)। ‘अधरोत्तरम्’ विपरीतम् (इति न्यायपञ्चाननपादाः)। [‘विभाषा वृक्ष-मृग-तृण-धान्या-व्यञ्जन-पशु- शकुन्या-श्व-वड़व-पूर्वापराऽधरोत्तराणाम्’ २\।४\।१२; ६१६ इति एकत्वंपाक्षिकम्] आजन्मन इति—‘यो’ जनः शकुन्तलारूपः ‘आजन्मनः’ जननात् आरभ्य अद्य यावत् [समासस्य विभाषितत्वात् न समासः। समासपक्षे ‘आजन्म’ इति स्यात्] ‘शाठ्य’ परप्रवञ्चनम् ‘अशिक्षितः’ अध्येतुमपि नारब्धवान् [‘आदिकर्मणि क्तः कर्तरि च’ ३।४।७१ इति प्र-शब्दाऽभावेऽपि कर्तरि क्तः। तथाचोक्तंप्रभायां—“प्र-शब्द आदिकर्मद्योतकः। कदाचित् प्र-शब्दाऽभावेऽपि आदिकमंप्रयोगो दृश्यते। यथा धातवः पठिताः”]। ‘तस्य’ शाठ्यविवर्जितस्य ‘जनस्य’ शकुन्तलारूपस्य ‘वचनम् अप्रमाणम्’ अविश्वास्यम् अपितु कथमपि न इति तात्पर्यम् [अतएव अर्थापतिरलंकारः] ‘परेषाम् अतिसन्धानं² व्यञ्चनम् (‘व्यञ्चनञ्चातिसन्धानं व्यलीकञ्च प्रतारणम्’ इति हेमचन्द्रः] ‘विद्या इति’ विद्यारूपत्वेन विभाव्य (‘क्वचिन्निपातेनाभिधानम्’ वा :—५३७ इति प्रथमा) ‘यैः’ दुष्यन्तसदृशैः नृपैः ‘अधीयते’ यत्नेनानुरागेन च अभ्यस्यते ‘ते किल’ इत्यरुचौ (‘वार्तायामरुचौ किल’ इति विकाण्डशेषः। राघवमते ‘संभावनायाम् किल’। ‘किल शब्दस्तु वार्तायां संभाव्याऽनुनयार्थयोः’ इति विश्वः)’ ‘आप्ताः’ प्रत्ययिताः विश्वासयोग्याः(‘आप्तः प्रत्ययितस्त्रिषु’ इत्यमरः) ‘वाचः’ येषां तादृशाः सन्तु, अपितु कुतोऽपि न इति हृदयम्। (सोल्लुण्ठनवचनमेतत्। अत्रापि अर्थापत्तिरलंकारः। राघवमते—“शकुन्तलावचनं सत्यं दुष्यन्तवचनम् असत्यमिति विशेषे प्रस्तुते यत् सामान्यावचनंसा वैद्यर्म्येणाऽप्रस्तुतप्रशंसा”। ‘अशिक्षित’

इत्यत्र प्रधानस्य नञर्थस्य समासे गुणिभावात् विधेयाविमर्श-दोषः।स च “शाठ्यंन जन्मावधि शिक्षितो यः” इति पाठेन समाधेयः इति सिद्धान्तवागीशपादाः। “शकुन्तला सुष्ठु तावत्” इत्यादिना एतदन्तेन द्रवो नामाङ्गमुपक्षिप्तम्। “द्रवो गुरुव्यतिक्रान्तिः शोकावेगादि-सम्भवा” इति दर्पण-लक्षणात्। उपजातिर्वृत्तम्]।

177n.—1. संयुत &c—With wordings every syllable of which is fraught with censure (Com.) . 2. क्षिणुथ—“क्षिणाति दूरितं दृष्ट्वा क्षिणोत्यर्थश्च दुःस्थताम्। भृत्यानां नित्यमज्ञानं क्षिणुते यः सदुक्तिभिः’–KR.110. **3. अधरोत्तरम्—**अधरं(हीनम्) उत्तरम् i. e. a base reply (R & HS). But the king has not given any such reply; he simply wants to know why Śak. is to be believed and his humble self disbelieved, N explains it as विपरीतi. e. something done in a topsy-turvy or contrary manner. C explains it as ‘निकृष्ट-प्राधानाम्’i. e. ascendency of the low, ‘placing that at the top which ought to be at the bottom’—M. For this sense Cf. ‘अद्यात् काकः पुरोडाशं श्वा च लिह्यात् हविस्तथा। साम्यञ्च न स्यात् कस्मिंश्चित् प्रवर्तेताऽधरोत्तरम्’–MS. VII. 21 where KB notes—ब्राह्मणादिवर्णानां च मध्ये यदधरं शूद्रादि तदेवोत्तरंप्रधानंप्रावर्तिष्यतं।Also Cf. ‘अदेश्यं यश्चदिशति निर्दिश्यापह्नुते च यः। यश्चाधरोत्तरानर्थान्विगीतान्नावबुध्यते’—MS. VIII. 53 ; Devayānī’s complaint toher father againstmaid शर्मिष्ठा—‘अधर्मेण जितो धर्मः प्रवृत्तमधरोत्तरम्। शर्मिष्ठयातिवृत्तास्मि दुहिता वृषपर्वणः’—Mahā. Ādi.77.‘पापमधरोत्तरम्’–Karṇa. 37 ; Droṇa. 198 ; ‘नीचोच्चयोः वैपरीत्यकरणम् महत्पापं’—Nīlkaṇṭha. The whole thing is an address to the audience. “Do you notice the inversion of the proper order of things by which high (Śak.) has been made low and the low (King) has been raised high.” Or this is an address to the king by Sārngarava. (Cf. ‘राज्ञः समक्षमेव आवयोः अधरोत्तरंव्यक्तिर्भविष्यति- Mālā I). ‘You have misunderstood me and consequently have taken my words in a preposterous way. I did mean nothing to you with अतःपरीक्ष्य etc. I was only sermonizing Śak. Surely no body will give greater credence to the wordings of a forest-girl than the statement of one who is none other than a king’,

The whole thing is of course sarcastic. **3. अशिक्षितः—**Involves विधेयाविमर्षदोषः—(Com.& 4n. 7.) **4. Oअतिसन्धानम्=**अभिसन्धानम् (B). Cf. ‘पराभिसन्धानपरंयद्यप्यस्य विचेष्टितम्’—Ra. XVII. 7t ; 84n. 1. **5. आप्तवाचः—**आप्त means ‘भ्रम-प्रमाद-विप्रलिप्सा करणापाठवरूप-दोषचतुष्टय-रहितः। स च ऋष्यादिः’ इति स्मृतिः। i. e. one whose advice is always correct. Cf. “आप्तवागनुमानाभ्यां साध्यंत्वां प्रति का कथा”–Ra. X. 28. **किल—**Either in अरुचि or सम्भावना। ‘The usual definition of the 4th प्रमाण (शब्द) is आप्तवाक्य, you would make it अनाप्तवाक्य–the word of an improper person–M.

राजाा—भोः सत्यवादिन्, अभ्युपगतं तावदस्माभिरेवम्। किं पुनरिमामतिसन्धाय लभ्यते।

** **King—Ho truth-toller! granted now by us it is so, but what is to be gained by having deceived her?

** शार्ङ्गरवः—विनिपातः**। Śārngarava—Damnation.

राजा—विनिपातः पौरवैः प्रार्थ्यते इति न श्रद्धेयमेतत् !

King—That ‘damnation’ is sought after by Puru’s descendants is not credible.

शारद्वतः

—

शार्ङ्गरव ! किमुत्तरोत्तरेण। अनुष्ठितो गुरु-नियोगः, प्रतिनिवर्तामहे वयम्।

(राजानं प्रति)

तदेषाभवतः पत्नी त्यज वैनां गृहाण वा।
उपयन्तुर्हि दारेषु प्रभुता सर्वतोमुखी॥२६॥

(श्लोक)

गीतमि, गच्छाग्रतः। (इति प्रस्थिताः)।

** **Śāradvata—Śārngarava, enough ofaltercation. (Our) preceptor’s commission has been executed. Let us return. (To the king) This is then your wife. Either desert or acceps her. For a husband (has) absolute mastery over (his) wife. Gautami, go ahead. (This said, they began to move.)

** शकुन्तला—कहं इमिणा किदवेण विप्पलद्धम्हि। तुम्हे बि मंपरिच्चअह** [कथमनेन कितवेन विप्रलब्धाऽस्मि, यूयमपि मां परित्यजथ]। (इति अनुप्रतिष्ठते)।

Śakuntalā—How now ! (I) have been hocussed by this perfidious man (and) you too, are leaving me? (This said, starts after them).

गौतमी (स्थित्वा)—वच्छ सङ्गरव ! अनुगच्छदि णो करुण-परिदेविणी सउन्दला। पच्चादेस- परुसे भत्तुणि किंवा मे पुत्तिआ करेदु

(वत्स शार्ङ्गरव, अनुगच्छति नः करणपरिदेविनी शकुन्तला। प्रत्यादेशपरुषे भर्तरि किंवा मे पुत्रिका करोतु)।

Gautamī(Stopping)—My child Śārngarava, pitoous-be-moaning Śakuntalāis following us. Her husband cruelly disowning her, what possibly can my poor child do ?

V. L.:—‘न श्रद्धेयम्’—R. M. V. ‘अश्रद्धेयम्’–B. S. omits ‘न’। ‘शारद्वतः—भो शार्ङ्गरव—K. V. M. R. ‘शार्ङ्गरव—भो राजन्’—B. ‘उत्तरैः’—B. ‘उत्तरेण’—R. B. M. उत्तरोत्तरेण’—S. ‘नियोगः’— B. ‘सन्देशः’—R. V. M. S, ‘पत्नी’—B.‘कान्ता’—R. V. M, S. ‘उपपन्ना’—R. V. M. ‘उपयन्तुः—B. ‘सर्वतोमुखी’—R. V, M. S. K. ‘विश्वतोमुखो’—B. M inserts ‘परिदेविनीम्’ before ‘परित्यजथ’। B reads ‘तपस्विनो’ for ‘पुत्रिका’।

राजेति—‘भोः सत्यवादिन्’ सोल्लुण्ठमेतत्। ‘एवम्’ अर्थात् वयं परप्रतारणपरायणाः। ‘अतिसन्धाय’ प्रतार्य। शार्ङ्गरवेति—‘विनिपातः’ नरके पतनम्। लभ्यते इति वाक्यसमाप्तिः [‘विनिपातो निपाते स्यात् दैवादिव्यसने पुमान्’ इति मेदिनी]। [‘राजा-भो सत्यवादिन्’ इत्यादिना एतदन्तेन अक्षमानामा नाट्यालंकारः निबद्धः। “अक्षमा सा परिभवः स्वल्पोऽपि नाभिसह्यते” इति दर्पणलक्षणात्]। राजेति—‘पौरवैः’ पुरूपम-पुण्य-पुरुष-कुलोद्भूतैः पावनैः राजभिः ‘विनिपातः प्रार्थ्यते इष्यते ‘न श्रद्धेयम्’ [अनेन पूर्वपुरुषस्य पुरोः नामकीर्तनात् प्रसङ्गनामाङ्गमुपक्षिप्तम्। “गुरु-कीर्तनं प्रसङ्गः” इति दशरूपकलक्षणात्]। तदिति—

उत्तर-प्रत्युत्तरोप-संहारे। ‘एषा’ पुरोदृश्यमाना शकुन्तला भवतः ‘पत्नी’ शास्त्रानुसारेण गान्धर्वेण विधिना परिणीता यज्ञाधिकारिणीस्त्री न तु केवलं कान्ता। ‘एनां’ [‘द्वितीया टौस्वेनः’ २।४।३४ ; ३५१ इति अन्वादेशे एनादेशः] यथेच्छं’त्यज’ वा ‘गृहाण’ वा, तद्विषये अस्माकं किमपि वक्तव्यंनास्तीत्याशयः। ‘हि’ इति कारणमाह। ‘उपयन्तुः’पत्युः[इतिजटाधराचार्य-कृतः पर्याय-नानार्थकोषः] ‘दारेषु’ यथाशास्त्रंपरिणीतायां भार्यायां न तु कान्ताया ‘सर्वतोमुखी’ सर्वप्रकारा (इति शङ्करपादाः), अधिकरणसमर्था [इति चन्द्रशेखरचरणाः], अर्थात् त्यागे ताड़ने स्वीकारे अथवा दाने ‘प्रभुता’ भर्तुः क्षमता अस्ति इति शेषः। [अर्थान्तरन्यासः। श्लोको वृत्तम्]। शकुन्तलेति—‘कितवेन’ वञ्चकेन [‘कितवः धूर्तवन्मते वञ्चके कनकाऽऽह्वये इति विश्वः] ‘विप्रलब्धा’ वञ्चिता [‘विप्रलब्धस्तु वञ्चित’ इत्यमरः]। महाविषादोक्तिरियम्। ‘अनुप्रतिष्ठते’ पश्चादागच्छति [‘समवप्रविभ्यः स्थः’ २१८६इति तङ्]। [अनेन खेद-नामाङ्गमुपक्षिप्तम्। ‘मनश्चेष्टा-समुत्पन्नः श्रमः खेद इति स्मृतः’ इति दर्पण-लक्षणात्।] गौतमीत—‘करुणपरिदेविनौ’ दयाजनक’ विलपन्तौ [‘विलापः परिदेवनम्’ इत्यमरः। ‘परिदेवना अपि’ इति भानुजिः]। ‘प्रत्यादेशेन’ प्रत्याख्यानेन [‘प्रत्याख्यान’ निरसनंप्रत्यादेशः निराकृतिः’ इत्यमरः] ‘पौरुषः’ निष्ठुरः तादृशे सति इत्यर्थः।

178n.—1. सत्यवादिन्—Uttered tauntingly. 2. किं लभ्यते &c.—The idea is:—Nothing is done without any purpose. Even if it be granted that all you say is true, still for what material gain shall I do assuch? Inquisitive students, for the fallacy in the king’s argument, may consult the Commentary of ŚrīŚankarācāryaon the aphorism ‘लोकवत्त लीलाकैवल्यम्’—Brahma Sūtra. Ch. II. **3. विनिपातः—**This is elliptical for विनिपातः त्वया लभ्यते। Do you ask what you will gain? Then know, it is eternal damnation. Cf. “Ruin seize thee, ruthless king”—Shakespeare. **न श्रद्धेयम्—**Because even a booby will not aspire after eternal damnation. 4. **किमुत्तरोत्तरेण—**No use of bandying words. Cf. ‘उत्तरोत्तर-वादिनम्— Rām. VI. 79, 17; ‘अलमुत्तरोत्तरेण’—MR. III, **5.पत्नी—**कान्ता (R) is not in con-

sonance with दारेषु, or in other words an उपयन्ता has सर्वतोमुखो प्रभुता uponhis legally married wife (पत्नी) only and not upon his mistress (कान्ता)। Cf, ‘भर्ता हि दैवतं स्त्रीणां भर्ता च गतिरुच्यते। जीवपत्याः स्त्रियो भर्ता दैवतं प्रभुरेव च’—AP. “व्रजतु चरतु धर्मं भर्तृनाथा हि नार्यः”–PN. I. 25. विप्रलब्धा &c.—Cf. ‘Betrayed I am, O false soul of Egypt’— Antonio & Cleopetra. IV. 12. **6. ०परिदेविनी—**परि+दिव means ’to lament’. Cf. ‘अव्यक्तनिधनान्येव तत्रका परिदेवना—GītāII. 28. ‘न मन्त्रबलवीर्येण प्रज्ञया पौरुषेण च। अलभ्यं लभते मर्त्यः तत्र का परिदेवना’॥‘एकवृक्षे यदा रात्रौ नानापक्षिसमागमः। प्रभाते दशदिशो यान्ति तत्रका परिदेवना’।‘एकसार्थप्रयातानां सर्वेषां तत्रगामिनाम्। यद्येकस्त्वरितो याति का तत्रपरिदेवना’—GP. III, Ku. IV. 25; Ra. XIV. 83.

शार्ङ्गरवः (सरोषं प्रतिनिवृत्य)—आः पुरोमागिनि ! स्वातन्त्र्यामवलम्बसे ? (शकुन्तला भीता वेपते)

Śārṅgarava (In wrath, turning, back)—What! forward woman! do you resort to self-rule? (Śakuntalātotters in fright).

शार्ङ्गरवः—शकुन्तले !

“यदि यथा वदति क्षितिपस्तथा
त्वमसि किं पितुरुत्कुलया त्वया।
अथ तु वेत्सिशुचिव्रतमात्मनः
पतिकुले तव दास्यमपि क्षमम्”॥२७॥

(द्रुतविलम्बित—)

तिष्ठ। साधयामो वयम्।

Śārṅgarava—Śakuntalā, if thou art exactly what the ruler of the earth asserts, then what (use has) thy father in thee outcast? But if thou believest thy vow to be immaculate, even slavery in the house of thy husband is proper for thee. Stay (here). We go.

V. L.;—‘आःपुरोभागिन’—B. K. Ś. C, ‘किं पुरोभागे’—R, V. M. S; B supported by Ś reads ‘पुनः’ for ‘पितुः’।

शार्ङ्गरव इति—‘आ’ इति कोपे॥ ‘पुरोभागिनि’ दोषैकदर्शिनि [‘दोषैकदृक

पुरोभागी’ इत्यमरः] शास्त्रविगर्हितं ‘स्वातन्त्र्यम्’ यथेच्छंवर्तनम् ‘अवलम्बसे’ आश्रयसि [अनेन द्युति- नामाङ्गमुपक्षिप्तम्। “तर्जनोद्वेजने द्युतिः” इति दशरूपक-लक्षणात्] **यदीति—**क्षितिं पाति इति ‘क्षितिपः’ (३।२।३) राजा दुष्यन्तः ‘यथा’ यादृशं, नेयं मया प्राक् परिणीता इति यत् ‘वदति यदि त्वंतथा’ तादृशी, अनेन अपरिणीता अथच गर्भवती इत्याशयः। ‘असि’ तदा कुलात् उत्क्रान्ता ‘उत्कुला’ व्यभिचारिणीइत्यर्थः[‘निरादयः क्रान्ताद्यर्थे पञ्जम्या’ ७८० इति प्रादितत्] तादृश्या ‘त्वया पितुः’ कण्वस्य ‘किं’ प्रयोजनम् सिध्येत् न किमपि। अतएव न पुन रस्मान् अनुसरेः इत्याशयः। [राज्ञःबाक्यंसत्यंचेत् तदा दुष्यन्तः अस्याः न भर्ता अतएव यह ‘क्षितिपः’ न तु ‘पतिः’ इति]। ‘अथ नु’ [इति पूर्वतो व्यतिरेके] पक्षान्तरे यदि ‘आत्मनः’ स्वस्य ‘व्रतं’ नियमं पातिव्रत्य-लक्षणं ‘शुचि’ पवित्रं’ ‘वेत्सि’ जानासि तर्हि ‘पतिकुले’ स्वामि-भवने [शकुन्तला-वाक्यंसत्यंचेत् तदा दुष्यन्तः अस्याः पतिः स्यात्, अतएव ‘पतिकूले’ इति न प्रक्रमभङ्ग-दोषः] ‘दास्यमपि’ दासीकर्म अपि ‘तव क्षमं’ योग्यं[‘योग्ये शक्ते हिते क्षमम्’ इति धरणिः]। [हेतुरलङ्कारः। प्रथमार्धे यकाराणाम् असकृत्साम्यात् वृत्यनुप्रासश्च। “यदि तथा त्वमसि’ इति वाक्यमध्ये “यथा वदति क्षितिपः” इति वाक्यान्तरस्य प्रवेशात् गर्भितता दोषः। स च “वदति यन्नृपतिर्ननु चेत्तथा” इति पाठेन समाधेयः। द्रुतविलम्बितं वृत्तम्]। तिष्ठेति—‘साधयामः’ गञ्छामः (इति दर्पणः)। [अनेन प्ररोचना-नामकभङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं यथा दर्पणे—‘प्ररोचनातु विज्ञेया संहारार्थप्रदर्शिनी”]।

**179n.—1. आः—**Implies anger. 116n, 3. 2. पुरोभागिनि—(B). R & his followers read पुरोभागे (from पुरोभागा) and curiously enough explain it with a quotation from AK (Com.); but AK’s पुरोभागोis a quite different word from पुरोभागा (पुरः भागः यस्याःसा) as the former is formed by a special Sūtra viz., “संपृचानुरुधा—” 3. 2. 142 with घिनुण्। पुरः पूर्वं भजते। भज सेवायाम्। ‘संपृचा—’ इति ‘घिनुण्’—हे दोषैकग्राहकस्य—BhD. Cf. ‘स्रहः पृच्छति न पुरोभागिता’—MK II. It has been already used by our poet,Cf. “मां मा पुरोभागिनी इति समर्थयसि”—Vik. III. पुरोभागः, however, has been used in the sense of ‘Jealous’ Cf. ‘प्रायः समानविद्याः परस्परयशः पुरोभागाः’—Mālā. I. 2o. Also ‘किमिदानीं पुरोभागाम्’—Rām, IV. 2o.4 ; कृतापराधाम् इत्यर्थः—

Rāma. पुरोभागिनी means one who chooses the first i. e. fault, as generally it is taken notice of by people before merit is accounted for. Or the word may be explained as one that tries to be conspicuous by being put in the front and this is possible only by pointing out faults of others, hence in any case it means ‘fault-finding’. Then the sentence means—you only find fault with the king because he has disowned you. But you forget that you are also committing an offence by following us without the permission of your husband. (See next ). 3. स्वातन्त्र्यम् &c.–The scriptures sanction no liberty in the case of women. Cf. ‘कौमारे रक्षिता तातो दत्वा पात्राय सत्कृती। सर्वदा रक्षिता कान्त स्तदभावे तत्सुतः॥ विष्ववस्थासु नारीणां रक्षितारस्त्रयः सदा। याः स्वतन्त्राश्च ता नष्टाः सर्वधर्मबहिष्कृताः’॥ BrP. XVII ; GP. XCV ; MS. IX.3 ; V. 148; Y. 85 ; Śukraniti. III. II ; II5. **दास्यमपि—**Cf ‘या दास्यमप्यस्य लभेत नारी सा स्यात् कृतार्था किमुताद्धशय्याम्’—Ku. VII. 65.

Remark:–In the last line the word पतिis used while in the first line we have क्षितिप, still there is no प्रक्रमभङ्गदोष। For reasons and the proprieties of the two words vide Com.

राजा—भोस्तपस्विन्, किमत्रभवतीं विप्रलभसे।

कुमुदान्यवे शशाङ्कः सविता बोधयति पङ्कजान्येव।
वशिनां हि पर-परिग्रह-संश्लेष-पराङ्मुखी वृत्तिः॥२८॥

(आर्या)

King—Ho hermit, why do you bamboozle this lady ? The hare-specked (moon) unfolds lilies only, (and) the sun (arouses) lotuses alone. The inclination of the self-controlled is averse to hugging other’s spouses.

शार्ङ्गरवः—राजन् ! अथ पूर्ववृत्तं व्यासङ्गाद्विस्मृतो भवेत् तदा कथमधर्म-भीरोर्दार-परित्यागः।

Śārṅgarava—O king, in case the former event be forgotten owing to your attachment to something else, then afraid as you are of demerit what (will you say about this) repudiation of (your own) wife ?

V. L.—‘विप्रलभसे’—B. R. V. M. ‘विप्रलपसि’—S. The speech of Śārngarava (B) is found in R, V. M. as follows—‘यदा तु पूर्ववृत्तमन्यसङ्गात् विस्मृतो भवांस्तदा कथमधर्मभीरुः’। ‘<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736428137Capture2.PNG”/>अन्यसङ्गात् <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736428137Capture2.PNG”/>भीरुता’—S.

कुमुदानीति—‘शशाङ्कः’ मृगलाञ्छनः चन्द्रः ‘कुमुदानि एव’ न तद्भिन्नानि पद्मानि, ‘सविता’ सूर्यः’पङ्कजानि एवं न तद्भिन्नानि कुमुदानि [इति उभयत्रएवकारः अन्य-योगरूढ़-सम्बन्धंवारयति। तथाचोक्तम् “अयोगमन्ययोगञ्च अत्यन्तायोगमेव च।व्यवच्छिनत्ति धर्मस्यएवकारस्त्रिधा मतः”] ‘बोधयति’ विकासयति। ‘वशिनां’ निर्जितेन्द्रियानां ‘वृत्तिः’ वर्तनं ‘परेषां परिग्रहाः’ कलत्राणि [‘परिग्रहः कलत्रेच मूलस्वीकारयोरपि’ इत्यजयः] तेषां ‘संश्लेषः’ आलिङ्गनं तस्मात् ‘पराङ्मुखी’ विरता। ‘हि’ इत्यवधारणे [अत्र दुष्यन्त-शकुन्तलाऽनङ्गीकारे विशेषे प्रस्तुते सामान्यवचनेन अप्रस्तुतप्रशंसा। पूर्वार्धं वैधर्म्येण मालादृष्टान्तालंकारः इति यत् राघवपादैः उक्तंतच्चिन्त्यम्। वस्तुतस्तु एवकार-द्वयेन कुमुद-पङ्कजानां बोधनस्य इतरापरिग्रह-संश्लेष-पराङ्मुखत्वेन सह ऐक्यरूप्येण अवभासनात् अत्र प्रतिवस्तूपमालंकारः। ‘बोधयति’ इत्येकया क्रियया अप्रस्तुतयोरेव शशाङ्क-सवित्रोः कर्तृतयाऽभिसंबन्धात् तुल्ययोगिता च। अङ्काङ्केति न्येवन्येवेति परपरीति छेकवृत्यनुप्रासौ। आर्या जातिः]। शार्ङ्गरव इति—‘अथ’ इति विकल्पमाह [‘अथाऽथो संशये स्याताम् अधिकारे च मङ्गले। विकल्पा-नन्तर-प्रश्न-कार्तस्नाऽऽरम्भ-समुच्चये’ इति मेदिनीः] ‘व्यासङ्गात्’ ‘विषयान्तर-सम्पृक्तत्वात् ‘पूर्ववृत्तम्’ अस्याः परिणयादिकं त्वया यदि ‘विस्मृतं भवेत्’ [संभावनायां लिङ्] तदा अधर्मात् भीरुः ‘अधर्मभीरुः’ [इति सुप्सुपेति समासः। युक्तिस्त प्रागुक्ता] तादृशस्य तव इदानींशकुन्तलायाःप्रत्याख्यानेन ‘दारपरित्यागः’ स्यात्। तत् कार्यं त्वया ‘कथं’ किंविधंमन्यसे। किमेतत् पापं पुण्यं वा तत् ब्रूहि माम् इति सरलार्थः।[अनेन उत्प्रासन-नामको नाट्यालंकारः उपक्षिप्तः। तल्लक्षणं यथा दर्पणे–“उत्प्रासनन्तु उपहासो योऽसाधौ साधुमानिनि’ इति ]।

180n.—1. परपरिग्रहसंश्लेष &c.—संश्लेष means embrace. ‘परिरम्भः परिष्वङ्गः संश्लेष उपगूहनम्’—AK. परपरिग्रहस्य संश्लेषः—embrace with another’s spouse. तस्मात् पराङ्मुखीसुप्सुपेति समासः। One who is averse to such an embrace. R has construed differently by taking सम् (as an attribute

of परान्मुखो) to mean excessive (अतिशयेन)। Cf. <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736567522Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736567522Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736567522Capture2.PNG"/> “तस्याआश्लेषः संपर्कःतस्मात् सम्यग्अतिशयेन पराङ्मुखी”॥ अधर्म-भीरोः- -80n. 4.

Remark–For similar idea in the latter half Cf. “का त्वं शुभे कस्य परिग्रहो वा किं वा मद्भ्यागम-कारणं ते। आचचक्ष्वमत्वा वशिनां रघूणां मनः परस्त्री-विमुख- प्रवृत्तिः’–Ra. XVI. 8.

राजा—भवन्तमेवात्र गुरु-लाघवं पृच्छामि।

मूढ़ःस्यामहमेषा वा वदेन्मिथ्येति संशये।
दारत्यागी भवाम्याहो पर-स्त्री-स्पर्श-पांशुलः॥२८॥ (श्लोक)

King—In this matter, you yourself I ask (about) the relative importance [of sins. Lit. the superiority and inferiority of the two courses of conduct]. In a doubt as to whether I may be infatuated, or she may be lying, should I be the repudiator of my wife, or a sinner by contact with another’s wife ?

** पुरोहितः**(विचार्थ)—यदि तावत् एवं क्रियताम्।

Priest (Pondering.)—If so, let this be done.

राजा—अनुशास्तु मां भवान्।

** **King—Command me, Your Honour.

पुरोहितः—अत्रभवती तावदाप्रसवाद्अस्मद्गृहे तिष्ठतु। कुत इदमुच्यते इति चेत्। त्वं साधुभिरादिष्ट-पूर्वः। प्रथममेव चक्रवर्तिनं पुत्रं जनयिष्यसीति। स चेन्मनि-दौहित्रस्तल्लक्षणोपपन्नो भविष्यति, ततः अभिनन्द्य शुद्धान्तमेनां प्रवेशयिष्यसि। विपर्यये तु पितुरस्याः समीप-नयनमवस्थितमेव।

Priest—Let Her Ladyship then, till child-bearing, stay in our house. Why do I say so ?—If you ask this, you have the sages

’

prophecy that at the very first, you will beget a son, who will be a paramount ruler. If the hermit’s grandson be possessed of those signs, then you would cause her to enter your seraglio with felicitations. But on the contrariety (of the case

), sending (her

) to her father is certain.

V.L.:—‘पुरोहितं प्रति’—Only N. ‘गुरुलाघवम्’—R. B. V. M. ‘गुरुलाघवज्ञम्’—S. ‘भवान्’—R. B. V. M. ‘पुरोहित’—S. In B ‘कुत इदम्’ isuttered by the king.‘०आदिष्टपुर्वः—S. R.०उद्दिष्टः’—M. V. साधुनैमित्तिकैःउपदिष्टपूर्वः’—B.

** राजेति**—शार्ङ्गरवं प्रतिएतदुक्तम्। पुरोहितं प्रति वा। ‘गुरु’श्च’लघु’श्च इति गुरुलघू [‘विप्रतिषिद्धंचानधिकरणवाचि’ २।४।१३, इति पाक्षिकम् एकत्वम्] तयोः भावः’गुरुलाघवम्’ [‘परिमाणान्तस्याऽसंज्ञाशाणयोः ७।३।१७ इति परम-नैष्किक-वत् उत्तरपदवृद्धिः]। वक्ष्यमाण-पक्षद्वये गुरुः कः, लघु र्वा कः, इति भवतः सकाशात् ज्ञातुमिच्छामि इति राजोक्तेराशयः। मूढ़ इति—“अह” स्मृतिभ्रंशात् ‘मूढः’ नष्टबुद्धिः [तथाचोक्तं श्रोगीतायां–‘स्मृतिभ्रंशाद् बुद्धिनाशः’ इति] ‘स्याः’ भवेयं, ‘वा’ अथवा ‘एषा’ शकुन्तला ‘मिथ्या वदेत्’ [उभयत्र ‘विधि-निमन्त्रणाऽऽमन्त्रणाऽधीष्ट-संप्रश्न-प्रार्थनेषु लिङ्’ ३\।३\।१६१ इति संप्रश्ने लिङ्। संप्रश्नो नाम जिज्ञासा॥ संभावनायां वा लिङ्] ‘इति’ एवं ‘प्रकारे ‘संदेहे’ आगते सति, किमहम् अस्याः परित्यागेन ‘दारत्यागी’ [संपृचा—’ ३।२।१४२ इति त्यजेः घिनुण्] ‘भवामि’ किंदारत्यागरूपपातकंमां स्मृशेत्। ‘आहो’ इति पक्षान्तरे ‘परस्त्रियाः स्पर्शेन’ पांशु पापम् अस्ति यस्य स ‘पांशुलः’ पातकी’भवामि’ अस्यामिथ्याभाषित्वे इति भावः [‘कपिलकादि’—वाः ८।२।१८ ; सिध्यादित्वात् ५।२।८७ वा लज्।]। संशयस्थले परस्त्री-संस्पर्शात् दारत्यागो वरं न वेति पृच्छामि इत्याशयः। [श्लोकोवृत्तम्। ‘राजा—भोः सत्यवादिन्’ इत्यादिना एतदन्तेन विरोध- नामकभङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं यथा—‘उत्तरोत्तर बाक्यंतु विरोध इति संज्ञितः’]। राजेति—‘अनुशास्तु’ शिक्षयतु। पुरोहित इति—‘साधुभिः’ सिद्धपुरुषैः निमित्तज्ञैर्वा। पूर्वम् आदिष्टः विज्ञापित इति ‘आदिष्टपूर्वः[‘भूतपूर्वे चरट्’ ५।३।५३ इति पाणिनि-निर्देशात् पूर्वशब्दस्य परनिपातः पाक्षिकः]। ‘चक्रवर्तिनं’ सार्वभौमं [‘चक्रवर्त्ती सार्वभोम’ इत्यमरः] ‘मुनेः’ कण्वस्य ‘दौहित्रः’ दुहितुः शकुन्तलायाः पुत्रः। ‘तस्य’ चक्रवर्तिनः लक्षणेः’ चापाऽङ्कुशादिचिह्नैः ‘उपपन्नः’ युक्तः। [चक्रवर्तिलक्षणंयथा सामुद्रके—‘अतिरक्तः करो यस्य ग्रथिताऽङ्गुलिको मृदुः। चापाऽङ्कुशाऽङ्कितो यस्य चक्रवर्त्ती भवेत् ध्रुवम्॥ अपिच—‘यस्य पादतले पद्मंचक्रं वाप्यथ तोरणम्। अङ्कुशं कुलिशं चापि स सम्राट् भवति ध्रुवम्’॥] ‘शुद्धान्तः’ राजाऽन्तःपुरं[‘शुद्धान्तोऽन्तःपुरे गुह्यकक्षभेदे च भूपतेः’ इति अजयपालः]। ‘विपर्यये’ जातस्य अर्भकस्य सामुद्रकोक्त-चक्रवर्तिलक्षणाऽभावे

इत्यधेः। ‘तुः’ इति पक्षान्तरे। ‘अस्याःपितुः’ कण्वस्य ‘समीपनयनम्‌’ आश्रमे प्रेरणम्‌ ‘अवस्थितम्‌’निर्धारितम्‌ ‘एव’ इत्यवधारणे।

181n.—1. भवन्तमेव &c.–Thepassage is obscurefor it isnot certain to whom the speech isaddressed. M takes it to refer to the priest. In thatcase the idea is:—Sir, you have all along heard the conversation that passed between Śārṅgarava and me. The sage insists upon my taking this woman as my wife, but I do not remember to have married her at all. The sage. however, suggests an alternative, and a possible one too, that Iactually married her, but my attention being divetted by multifarious duties I have forgotten her at the present moment. Hence tell me, of the two alternatives (viz., the repudiation of the legally married wife and the fornication with another’s wife), which is less sinful, Inthis explanction the following defectsshould be noticed. (a) There is no reason why a stage-direction like ‘पुरोहितंप्रति’should be omiited when the speech is uttered respecting a third person.(b) एवम्‌ in भवन्तमेव seems tolose its forces. Again a reference to the priest will suggest an indecision on the part of Duṣyanta who had been all the while thinking that he was right ; besides the speech will go against the saying—‘आर्ये, प्रथितं दुष्यन्तस्यचरित्रम्‌। प्रजास्वपीदंन दृश्यते—Sipra. Thenext stage direction (viz. ‘विचार्य’) is of course in quite consonance with the speech. The priest being asked to give his opinion cannot say anything haphazardly, hence the necessity of deliberation. Next the passage may also be taken as addressed to Śārṅgarava himself (as suggested by एव). Of course in this case no stage-direction is necessary.Then the idea is:–You mean to say Iam repudiating this lady sheer whimsically and not because I am afraid of sin; but I ask you your-self, sir, if you were in such a dilemma, what would you do? CertainlyŚārṅgarava could not say that the second alternative was less sinful, His only recourse is to keep silent. But in this explanation the stage-direction विचार्यhas no significance, for an advice gratis of the priest. a third person, is quite uncalled for specially to aking. Read “ना पृष्टः

कस्यचिद् ब्रुयान्न चान्यायेन पृच्छतः। जानन्नपि हि मेधावी जड़वल्लोक आचरेत्”–MS. II. 11oThe first explanation, however, seems to be preferable, as later on in Act, VII. 3I. the king admits that he had doubt about his own action towards Śak. Also ‘सन्धिग्धबुद्धिं मां कुर्वन्’ &c*.–Supra*. ‘संशये’ in this Śi. also suggests the same. N alone notices a variant stage-direction ‘पुरोहितं प्रति’ which solves the difficulty to some extent. 2. **गुरुलाघवम्—**The form is obtained by adding अण् to गुरुलघु (Com). Now अण् would cause पूर्वपदवृद्धि by ‘तद्धितेषु अचाम् आदेः’ 7. 2. 117. But 22 Sūtras beginning from ‘उत्तरपदस्य’ 7. 3. 10. and ending with ‘यथातथ-यथापुरयोः पर्यायेण’ 7. 3. 31 mention the exceptions where ञ-ण-ककारानुबन्ध Taddhita affixes cause only उत्तरपद-वृद्धि। According to soms the उत्तरपदवृद्धि in गुरुलाघवम् is causep (as in परमनैष्किक) by the rule ‘परिमाणान्तस्याऽस’ ज्ञाशाणयोः’ 7.3.17. According to the follower of Vṛttikāra this form is not available by the above rule—Vide KV. & Prabhā. In any case the formation of the word cannot ibe questioned as it has been used by Patañjali & others. Cf. “पर्यायशब्दानां ‘गुरु-लाघव-चिन्ता नास्ति’—MBh; ‘आरभेत ततः कार्यं संचिन्त्य गुरु-लाघवम्’–MS. IX. 299. Mahā. XII. I273 ; III. I0572. ‘विमृश्य गुरुलाघवम्’—Ram. IV. 2.4 ; 32.2. **3. संशये—**सम+शीlit. means ’to lie down together’, hence when two or more propositions come together they create some sort of doubt. **पाशुलः—defiled. Ra. 11. 2. 4. कुत इदम् &c.—The speech is quite in keeping with the peculiar style of the old Professors of Philosophy carrying on discussion on abstruse subjects. आदिष्ट-पूर्वः—‘आ+दिश् means to pronounce as a boon, to predict. Cf. ‘सिद्धादेशकेन साधुना व्यादिष्टा’—Malā. V; ‘सिद्धादेशेन आदिष्टा योऽस्याः पाणिग्रहणं करिष्यति’ &c.—Rat. IV; ‘सिद्धादेश प्रत्यय’—Ibid I. ‘आदेशिकैःआदिष्टा देवी भविष्यति’—SV. I; also V ; ‘सिद्धादेशान्नग्न- क्षपणकाम् प्रपच्छ’–Kād, P. 254 ; ‘सिद्धादेश-प्रत्यय’ &c–MK. IV; ‘सिद्धादेश-जनित &c—Ibid, VI, उत्+दिश् in this sense is very rare and occurs in Rām. “उद्दिष्टंदीर्घमायुस्ते”—VI. 32. I2 ; 5. चक्रवर्तिनम्—I5n. 4 ; (Com.) 6. तल्लक्षणोपपन्नः—Com.. and Śak. VII. I6. 7. **विपर्यये—**The reverse happening. Cf. ‘विपर्यये तस्याधिपतेरुल्लंघितः क्षात्रधर्मः स्यात्’–vs. V.

राजा—यथा गुरुभ्यो रोचते।

** **King—As (it) pleases (my) preceptor.

** पुरोहितः—**(उत्थाय) वत्से, अनुगच्छ माम्।

** **Priest (Rising)—Follow me, my child !

शकुन्तला—भअवदि वसुहे, देहि मे विवरं[भगवति वसुधे, देहि मे विवरम्)। (रदती प्रस्थिता। निष्क्रान्ता सह पुरोधसा तपस्विभिश्च। राजा शाप-व्यवहित-स्मृतिः शकुन्तलागतमेव चिन्तयति)।

Śakuntalā—O almighty wealth-bearing (earth) ! give me (room in) a cleft! [This said, starts weeping. Exit with the priest and the hermits. The king with his memory intercepted by the curse thinks only about Śakuntalā.]

(नेपथ्ये)—आश्चर्यमाश्चर्यम्।

• (In the tiring room*)—A mirac’e! A miracle!

** राजा** (कर्णे दत्त्वा)—किंनु खलु स्यात्।

King (Listening)—O what indeed may it be !

(प्रविश्य) पुरोहितः (सविस्मयम्)—देव, अद्भुतं खलु संवृत्तम्।

(Entering) Priest (With astonishment)—Sir, a miracle, indeed, has happened.

** राजा—किमिव**। King–What (is it) ?

** पुरोहितः—देव, परावृत्तेषु कण्वशिष्येषु**—

सा निन्दन्ती स्वानि भाग्यानि बाला
बाहूत्क्षेपं क्रन्दितुं च प्रवृत्ता। (शालिनी)

Priest—Sir, on the turning back of Kaṇvā’s disciples, that girl upbraiding her own (ill) luck. began to cry by tossing up (convulsively) her arms.

राजा—किञ्च। King—And then ?

पुरोहितः—स्त्री-संस्थानञ्चाऽप्सरस्तीर्थमाराद्
** उत्क्षिप्यैनां ज्योतिरेकं जगाम॥३०॥** (शालिनी)

|(सर्वे विस्मयं रूपयन्ति)|

Priest—When all of sudden a light, having the outline of a woman, snatched her up near the Nymphs’ shrine and went off with her. (All gesticulate surprise).

V. L.:—B reads ‘अन्तरम्’ for ‘विवरम्’। ‘किमिव’—R. B. V. S. ‘किमेवम्—M ‘किञ्च’—R. B. V. M. ‘किमन्यत्’—S. ‘उत्क्षिप्येनां’—R. B. V. M. ‘आक्षिप्येनां’—S’ ‘उत्क्षिप्याङ्के’—B. B and Mackenzie Mss, read ‘तिरोभूत्’ for ‘जगाम’।

शकुन्तलेति—‘विवरं’गर्तम् [‘विवरं दूषणे गर्ते’ इति भानुजिधृतकोषः]। ‘प्रस्थिता’ गन्तुमारध्वा [‘आदिकर्मणि क्तः कर्तरि च ३।४।७१ इति कर्तरि क्तः] ‘पुरोधसा’ पुरोहितेन ‘सह’। [पुरोऽग्रे धीयते। ‘पुरसि च’ (ऊः–६८०) इति घञोऽसि। ‘पुरोधास्तु पुरोहित’ इत्यमरः]। ‘शापेन’ दुर्वाससः अभिसम्पातेन ‘व्यवहिता’ कृतव्यवधाना विलुप्ता इति यावत् ‘स्मृतिः’ यस्व तादृशः। सेति—‘कण्वशिष्येषु’ शार्ङ्गरवादिषु ‘परावृत्तेषु’ स्वाश्रमं प्रस्थितेषु ‘सा बाला’ शकुन्तला ‘स्वानि’ स्वकीयानि ‘भाग्यानि दुरदृष्टं’निन्दन्ती’ [‘शप्श्यनोर्नित्यम्’ ७\।१।८१ इति नुम्] सती’बाहूउत्क्षिप्य’ ऊर्ध्वं क्षिप्त्वाइति ‘बाहूक्षेपं'३\।४\।५४ ; ३३७६ ‘क्रन्दितुम्’ उच्चैः आरटितुं’ ‘प्रवृत्ता च’ [इति स्वभावोक्तिः]। ‘स्त्रियाः संस्थानम्’ आकृतिः [‘संस्थानमाकृतौ मृत्यौ संनिवेशे चतुष्पथे’ इति मेदिनीकरः] स्त्री-संस्थानमिव संस्थानंयस्य तादृशम् [इति उष्ट्रमुखवत् उत्तरपदलोपी बहुव्रीहिः] ‘एकं ज्योतिः अप्सर-स्त्रीर्थम् आरात्’ समीपे [‘आराद्दूर-समीपयोः’ इति तत्त्वबोधिनी। आराद्योगे २या] ‘एनाम् उपक्षिप्य’ ऊध्वें’ नीत्वा ‘जगाम च’ तदभिमुखंप्रस्थित इत्यर्थः [अत्रअद्यतने लिट्। वैदिकोऽयं प्रयोगः]। (च-द्वयम् अविलम्ब-द्योतनाय। क्रिययोः समुच्चितत्वात् समुच्चयाऽलंकारः। हेत्वनुप्रासौ च। शालिनी वृत्तम्। नेपथ्ये इत्याद्ये तदन्तेन शक्तिर्नामाङ्गमुपक्षिप्तम्। ‘विरोध-प्रशमो यस्तु सा शक्तिरिति कीर्तिता’ इति लक्षणात्। अनेन अद्भूत-रसोऽपि ध्वनितः]।

1821.—1. देहि मे &c.—The idea is–Mother Earth, my face has been defiled by repudiation and as such I am ashamed to show

it to the world any more. Please give me a shelter in your bosom. Cf. ‘तथा मे माधवि देविविवरं दातुमर्हति’—Rām. ‘णेदु मं अत्तणो अंगेसु विलअं अम्बा’—UC. VII. **2. तपस्विभिश्च—**Suggests the presence of ascetics other than शार्ङ्गरव and शारद्वत। P. I34n 6. 3. आश्चर्यम् &c.—The reduplication is due to सम्भ्रम। Ordinarily चर with उपसर्ग does not take यत् ‘गद-मद-चर-यमश्चाऽनुपसर्गे’ 3. 1. 100, but the Vart, ‘चरेःआङि चाऽगुरौ’ allows यत् after आङ्+चर। Next by ‘आश्चर्यम् अनित्ये 6. 1. I47, आश्चर्यम् is obtained by निपातन in the sense of something ‘unusual, ‘अनित्यम् ‘आगन्तुकम् अहूतम्’—Prabhā, ‘अनित्ये किम्? आचर्यं कर्म शोभनम्–SK. 4. बाहूत्क्षेपं—बाहूउत्क्षिप्य इति बाहु+उत्+क्षिप्+णमुल् भावे (by ‘स्वाङ्गेऽध्रुवे’3. 4. 54), throwing her arms convulsively–अध्रुव is any part of the body the loss of which does not lead to the destruction of life. Of. ‘येन विना न जीवन’ तद् ध्रुवम’–BD ‘यथा ‘शिर उर इत्यादि—Prabhā Also —‘अद्रवंमूर्तिमत् स्वाङ्गं प्राणिस्थमविकारजम्। अतस्थंतत्रदृष्टञ्च तेन चेत् स्यात् तथायुतम’—Vart. 4. घ. 54. ‘अध्रवे इति किम उत्क्षिप्य शिरः कथयति’—VM. M wrongly considers this to be used in a similar sense as ‘लतानुपातम् &c–BK. II, I as णमुल् there comes by a dfferent Sūtra. 3. 4.56. Cf. ‘पाणिभ्यां ‘रुदतीदुःखादुदरंप्रजघान ह’–Rām. III. 45, 38; IV. 19. 20. 5. (क्रन्दितुं) च–(संस्थानं) च–‘च’ is frequently repeated to express simultaneousness or undelayed occurrence of two events. Cf. ‘ते च प्रापुरुदन्वन्तंबुबुधे चादिपुरुषः’—Ra X. 6; III. 40. Ku III. 58 ; 66MM. IX. 39 ; Sak. VI. 8. 6. **किञ्च—**The king had seen that S’ak. was bewailing tossing up her hands and this fact was neither unusual nor astonishing in her condition; hence he asked ‘what next?’ ‘इदं ज्ञातमेव इति राजा पृच्छति—किंच’–R. 7. ज्योतिरेकं &c–तेजोरूपत्वेन स्पष्टमदृश्यमानमतएव संस्थान–शब्दप्रयोगः–R. The party saw only a luminous something, having the outline (संस्थान) of a woman but could not exactly determine what it was, ‘कोदृशं तस्य संस्थानम्’ —Rām. V, 35. 4 ; 6 ‘कबन्धमिव संस्थानम्’–Ibid. 19, 20.२या with आरात् is frequently met with. Vide Ra. II. 1 ; ŚPB. III. 31; VII. 29 ; XII. 28,

Our supposition is that like ‘ऋते’ आरात् was at one time freely usedwith २या, (‘ततोऽन्यत्रापि दृश्यते’—Vārt. 544) or construe आरात् उत्क्षिप्य, अप्सरस्त्रीर्थं जगाम—snatahed her up from afar and went towards Nymph’s shrine, With तिरोभूत्, (Cf. ‘शरीरबन्धन तिरोबभूवं–Ra. XVI. 23; ‘विश्वयोनि स्तिरोदधे’–Ku. II. 61; तेन तिरोबभूवे—Ki. XI. 81) अप्सरस्तीर्थम्—may also be taken as an attribute of ज्योतिः, where ‘तीर्थम्’=‘दर्शनम्’Cf.’तीर्थं शास्त्रे गुरौ यज्ञे<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736571013Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736571013Capture2.PNG"/> योनौ पात्रे दर्शने च’—H. अप्सरोवत् तीर्थं दर्शनंयस्य—a luminous something. (ज्योतिः)beaufiful like a nymph. **8. जगाम—**The priest saw, the whole thing with his own eyes, so the use of लिट् (in परोक्षे) seems to be inaccurate. But this is a Vedic use of लिट for ‘लुङ्’ (III. 2. 110) and refers to immediate past (अद्यतन). For similar Vedic uses vide 68n.1.

राजा—भगवन्, प्रागपि सोऽस्माभिरर्थः प्रत्यादिष्ट एव। किं वृथा तर्केणाऽन्विष्यते। विश्राम्यतु भवान्।

King—Revered Sir, from the very first, that object was repudiated by us. Why is it being uselessly sought with conjectures? Please rest yourself.

पुरोहितः (विलोक्य)—विजयस्व। (निष्क्रान्तः)।

Priest (Staring)—Be victorious. (Exit).

राजा—वेत्रवति, पर्याकुलोऽस्मि। शयन-भूमि-मार्गमादेशय।

King—Vetravati, I am perturbed. Direct the way to thes bed-chamber.

** प्रतोहारी—इदो इदो देवो** [इत इतो देवः]। (प्रस्थिता)।

Portress—This way, my liege, this way. (Starts).

राजा (परिक्रम्य स्वगतम्)—

कामं प्रत्यादिष्टां स्मरामि न परिग्रहंमुनेस्तनयाम्।
वलवत्तु दूयमनंप्रत्याययतीव मां हृदयम्॥३१॥ (आर्या)

|(निष्क्रान्ताः सर्वे)|

King (Walking round, aside)—True that I do not remember the repudiated daughter of tha sage (as) espoused (by me), yet my heart aching poignantly leads me to believe it (all), as it were.[Exeunt Omnes.]

॥पञ्चमोऽङ्कः॥

(End of the Fifth Act.)

V. L.:—‘मां हृदयम्’–B. M, S. ‘मे हृदयम्’—V. R.

राजेति॥ ‘स अर्थः’ तत् शकुन्तलारूप-वस्तु [इदानींमनुष्यत्वेऽपि सन्देहात् अर्थ-शब्द-प्रयोगः] ‘प्रत्यादिष्टः’ तत्सौलभ्येऽपि प्रत्याख्यातम्। इदानींकुत्र केन वा किमर्थं नीतम् इति विचारेणालम्। राजेति॥ ‘प्रत्यादिष्टां’ प्रत्याख्यातां ‘मुनेः’ कण्वस्य ‘तनयां’ ‘परिग्रहं’भार्यांमया परिणीतपूर्वाम् इति ‘न स्मरामि कामम्’ अनिच्छयाऽपि तन्मयाऽनुमन्तव्यम्[‘अकामाऽनुमतौ कामम असूयो-पगमेऽपि च’ इति रुद्रः]। ‘हृदयं तु’ पुनः ‘बलवत्’ अतीव ‘दूयमानं’ पीड्यमानंसत् ‘मां’ (अणिकर्तुः कर्मसंज्ञा १।४।५२) ‘प्रत्याययति’ २।४।४६ मया इयं परिणीतपूर्वा इति विश्वासम् उत्पादयति ‘इव’ [इत्युत्प्रेक्षा। पीड़ायाः कारणस्य स्मरणस्याऽभावेऽपि पीड़ेति विभावनाऽलंकारः। अनुमानाऽलंकारोऽपि। तत्प्रत्यायनस्य साध्यत्वंहृदय-पीड़ा-हेतुत्वात् अनुमानम्। अनेन प्रसङ्ग-नामाङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणम्–—‘प्रसङ्गश्चैव विज्ञेयो गुरुणां कीर्तनंहि यत्’ इति। आर्या जातिः]॥ इति श्रीमदभिज्ञान-शकुन्तल-टीकायां कुमार-सन्तोषिण्यां पञ्चमोऽङ्गः समाप्तः॥

**183n.—1. सोऽर्थः—**The king uses this epithet, for he now doubts whether she is at all a human being. This also suggests his non-challant attitude towards Śak. See next. **2. विलोक्य—**The priest looks at the king with bewilderment at his utter non-challance (as expressed by the epithet सोऽर्थः) to such a startling news that astounded everybody–(Cf. ‘सर्वे विस्मयं रूपयन्ति’)। 3. प्रत्याययति=प्रति+इ+णिच्+लट् ति, makes me believe. ‘इ’ is not replaced by ‘गम’ by ‘णौगमिर अबोधने’ 2. 4.46 ; ‘णिच् प्रत्यये परे दुण्धातु-स्थाने गमि-धातुः आदेशः स्यात्।

बोधनार्थेमा भूत्। <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736571494Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736571494Capture2.PNG"/> गमयति। बोधनार्थेतु प्रत्याययति (ज्ञापयति*—Prabhā*. Cf. the idea with the third line of Act. V. 2. Supra.

**Time-analysis of Act V—**The action of the fifth act takes place on the day following the departure of Śak. and her party from the hermitage of Kaṇva. This is inferred from the following reasons—Kaṇva’s hermitage was situated somewhere near the valley of the mount Himalaya (‘एते खलु हिमगिरे रूपत्यकाऽरण्यवासिनः काश्यप’ &c.—Act V); and from the speech of the king to Śak. on the eve of his departure from the hermitage (Cf.‘एकैकमेव दिवसे’ &c—VI. 12) we know that three, four, or eight days, are necessary for a journey from the hermitage to the city and back. This places the hermitage at a considerable distance from the king’s capital. Besides this statement is also in quite consonance with the statement of the Mahā. where the metropolis of Duṣyanta (i. e. the city of प्रतिष्ठान or हास्तिनपुर) is said to be 2 योजनऽ (i. e. a little more than 18 miles) from the hermitage. [Cf. ‘वनमालोकयामास नगराद् योजनद्वये’।soal ‘आश्रमात्तु <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736571594Capture2.PNG"/> द्वितीय-योजने विप्राः प्रतिष्ठानंप्रतिष्ठितम्’॥ also ‘स्याद् योजनंक्रोशचतुष्टयम्’—LīlāvatīAgain क्रोश=अष्ट-सहस्र-हस्त-परिमाणम् (Ibid). Thus one क्रोश=4000 yds.=2miles+480yds.]. The party arrived at the king’s place when Duṣyanta was taking rest in his inner-apartments, after finishing his mid-day duty, [Read ‘तथापि इदानीमिव धर्मादुत्यिताय’ &c.—Kancukī’s speech]. This must be the sixth part of the day i. e. roughly 1-30 P. M. to 3 P. M. [Cf. ‘व्योममध्ये षष्ठे कलित्वमपि लभसे देव विश्रान्तिह्नः’—Vik. II. I; Dr. Wilson’s Hindu Theatre P. 209; MS. VII. 221 and Medhātithi and Govindarāja thereon. The scene perhaps ended a bit late in the afternoon.

______________

षष्ठोऽङ्कः

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736572022aaa.PNG"/>

(ततः प्रविशति नागरिकः श्यालः, पश्चाद्वाहु-बद्धंपुरुषमादाय रक्षिणौ च। रक्षिणौ (पुरुषंताड़यित्वा)—अले कुम्भीलआ ! कहेहि कहिं तुए एशे महामणि-भाशुले उक्किस्म-णामाक्खले लाअकीए अङ्गुलीअए शमाशादिए [अरे कुम्भीरक! कथय कुत्रत्वया एतत् महामणि-भासुरम् उत्कीर्ण-नामाऽक्षरं राजकीय-मङ्गुलीयकं समासादितम्।]

• (Then enter the king’s brother-in-law, the Superintendent of the city-police and two constables dragging a man with hand tied behind)*. Constables *(Beating the man).—*Say, you thief, where you have got this royal ring, sparkling with a precious gem and having the (king’s) name imprinted on (it).

पुरुषः (भीतिं नाटयित्वा—पशीदन्तु पशोदन्तु भावमिश्शे। णहगे ईदिश-कम्मकाली [प्रसीदन्तु प्रसीदन्तु भावमिश्राः। नाऽहमोदृश-कर्मकारो]।

Man (Gesticulating fright)—Please, please, guv’nors, I am not the perpetrator of such an act.

प्रथमः—किं क्खु शोहणे बह्मणेशि त्ति कलितअलज्जा दे पड़िग्गहे दिस्से[किंखलु शोभनो ब्राह्मणोऽसि इति कृत्वा राज्ञा ते प्रतिग्रहो दत्तः]।

First—Was it (forsooth) & present awarded by the king, considering you to be an illustrious Brāhmaṇa?

पुरुषः—शुणध दाणिं। हगे क्खु शक्कावदाल-बाशी धीवले [शृणुतेदानीम्। अहंखलु शक्रावतार-वासी धीवरः]।

Man—Deign to listen to (me) now. I am really, a fisherman living at Śakrāvatāra.

** द्वितीयः—अले पाउच्चला ! किं तुमं अम्हेहिं जादी पुच्चिदा** [अरे पाटच्चर ! किं त्वमास्माभिर्जातिः पृष्टा]। Second—You thief ! did we ask you (your) caste ?

श्यालः—सूअअ, कहेदु सव्वंअणुक्कमेण। मा णं अन्तरा पड़िबन्धह [सूचक, कथयतु सर्वमनुक्रमेण। मा एनमन्तरा प्रतिबधान]। Superintendent—Sūcaka, let him say all step by step. Don’t stop him in the middle.

V. L.—‘कुम्भीरक’—R. ‘कुम्भीलकः’—B. V. M. S. ‘महामणिभासुरम् उत्कीर्णनामाचरम्’—B. ‘मणिबन्धनोत्कीर्ण-नामधेयम्’—R. V. M.नामधेयाङ्गितम्’—S. ‘भीतिं नाटयित्वा’—S. ‘भीतिनाटितकेन’—R. B. V. M. ‘कृत्वा’—B. V. M. S. ‘कलयित्वा’—R. ‘शक्रावतार’—B. S. ‘शक्रावताराभ्यन्तर’—R. V. M.

तत इति। नगरे (मत्वर्थीयः रः। वाः–५।२।१०७) नियुक्तः, नगरं रक्षति वा इति ‘नागरिक’ [‘तत्र नियुक्तः’ ४।४।६८; १६२० यहा, ‘रक्षति’ ४।४।३३; १५८३ इति वा ठक्]। ‘श्यालः’ राज्ञः दुष्यन्तस्य पत्न्याभ्राता [‘श्यालाः स्युः भ्रातरः पत्न्या’ इत्यमरः॥ श्यायते। श्यैङ् गतौ। बाहुलकात् कालन् इति भानुजिः। ‘उच्छिष्ट-मधुपर्कवाची ‘श्या’ शब्दः। र्श्यालाति। ‘अतोऽनुपसर्गे ३।२३ इति कः’ इति मुकुटः। “राज-श्यालकस्य उपस्थापनम् अबाधेनअन्तःपुर-प्रवेश-प्रतिपादनार्थम्”। रक्षिणाविति।‘अरे’ इति नीचसम्वोधनम् [इति हेमचन्द्रः। ‘ओरे’ इति भाषा] ‘कुम्भीरकः’ चौरः [‘कुम्भीरकोगण्डपद स्तस्करश्च मलिम्नु चा’ इति धनञ्जय-कविकृत नाममाला]। ‘महान्’महार्घः यो ‘मणिः’ तेन ‘भासुरम्’ उज्ज्वलम् [‘भञ्ज-भास-मिदोघुरच्’ ३।२।१६१] ‘उत्कीर्णं’ व्यक्तीकृतं क्षोदितमिति यावत् ‘नामाक्षरं’ दुष्यन्त-नामधेयं यस्मिन् तादृशं ‘राजकीयं’ नृपसंबन्धि ‘अङ्गुलीयकं समासादितं’ प्राप्तम्। [‘मागधीराक्षसादेःस्यात्’ इति भरतः। अत्र आदिपदग्रहणेन शकार-धीवरादीनामपि ग्रहणादेतेषां मागध्युक्तिः]। पुरुष इति। ‘प्रशस्याः भावाः’ पण्डिताः (‘भावो विद्वान्’ इत्यमरः) इति ‘भावमिश्राः’[ अस्वपद-विग्रह-नित्यसमासः२।१।६६; ७४७]। प्रथम इति। ‘शोभनः’ सदाचारपूत अतएव दाशार्हः’ब्राह्मणोसि’ इति कृत्वा’ अर्थात् मनसि मत्वा। ‘राज्ञा प्रतिग्रहोदत्त’ इति सोपहासोक्तिरियम्।

पुरुष इति। ‘धीवरः’ ‘कैवर्तः [स तु वैश्यागर्भे क्षत्रियस्य औरसजात इति ब्रह्मवैवर्तपुराणम्। ‘कैवर्ते दासधीवरौ’ इत्यमरः]। द्वितीय इति। ‘पाटच्चर’ चौरः[‘दस्युःपाटच्चरः स्तेन’ इति हेमः]। श्याल इति। ‘सूचक’ इति रक्षिणोः एकतरस्य नाम। ‘अनुक्रमेण’ यथाक्रमम् ‘अन्तरा’ मध्ये ‘मा प्रतिबधान’ व्याघातं मा जनय [‘मा माङ्, एतौ निषेधाऽऽशङ्कयोः’ इति तत्त्वबोधिनी। मा-योगे लोट्]

** 184n.—1. नागरिकः**—The Superintendent of police ; the city-inspector equivalent to Bengali. ‘सहरकोतोयाल’ ; (153n. 7.2. शालः—(Also स्यालः—Kṣirasvāmī). He is the brother of the king’s concubine (अनूढ़ा). Read ‘मदमूर्खताभिमानदुस्कुलतैश्वर्यसंयुक्तः। सोऽयमनूढ़ा-भ्राता राज्ञः श्यालः शकार इत्युक्तः॥—SD. III. 80; ‘काणेलीमातः’—Son of an unmarried lady—MK. VII. Born very low, he is raised to power by reason of his connexion with the king. He is also called शकार for his using Śakāri dialect. ‘शकार भाषा-प्रायत्वात् शकारोराष्ट्रियः स्मृतः। In MK, शकार (श्याल) plays a prominent part. **3. कुम्भीरकः—**कुम्भीनं हस्तिनम् ईरयति (अन्यत्र प्रेरयति) इति कुम्भिन्+ईर अण् कर्तरि (‘कर्मण्यण्’ 3. 2. 1.) कुम्भीरः— BhD. Next स्वार्थे कन्। कुम्भीरकः originally means a crocodile that drives away an elephant, and next perhaps from the thievish nature of it, the word means a thief. Or ‘कु’ means earth, hence secondarily ‘an earthen wall’; ‘भिद्’ means to break, hence a burglar that enters a house after breaking the earthen wall. Except R others read कुम्भीलकwhich also means the same. Cf. ‘कुम्भीलः शालमीने च चौर श्लोकार्थ-चौरयोः’—Medini ; Kāli has used the first twice in Vik and the second also twice in Mālā. Cf. ‘क्व गतः स रत्नकुम्भीरक’—Act. V. ‘गृहीतस्य कुम्भिरकस्यास्ति’—Act. II. ‘कर्मग्गृहीतेन कुम्भीलकेन’—Act. III. ‘अहोकुम्भीलकैः कामुकैश्च’—Act. IV. The fisherman here is speak-

ing the मागधी dialect (a variant of Śakāri language) in which ‘र’ is replaced by ‘ल’, and ‘स’ or ‘ष’ by ‘श’ by ‘रसोर्लशौ’ and in the nominative ‘अ’ (singular) by ‘ए’ [‘अत इदेतौ लुक् च’]। 4. महामणिभासुरम् &c.—is preferable to मणिबन्धनोत्कीर्णनामधेयम्, for this means either (i) that the name was engraved on the collet where usually the gem is set (M). This supposes the absence of any gem; or, (ii) the setting of the various gems (मणीनां बन्धनम्) were so skillfully done on the ring as to imprint the name of the king (i. e. the three letters दु-ष्य-न्त) therein. This supposes the existence of many gems. The former contradicts the lines <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736572502Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736572502Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736572502Capture2.PNG"/> तावत् एतत् महारत्नभासुररमङ्गुलीयकम् &c, (speech of पुरुष)। <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736572502Capture2.PNG"/>कथयति महार्हरत्नेन &c. (speech of जानुक) which clearly state the existence of a precious gem. The second also is condradictory to the line ‘न तस्मिन् महार्हंरत्नंभर्तुः’ &c. which proves the existence of a single gem. Mark also that the word भासुर (B) is repeated in the speech of पुरुष (Cf. ‘तस्य उदराभ्यन्तरे एतत् रत्न-भासुरम्’ &c). **5. भावमिश्राः—7n. 1. A respectable person should be addressed as भाव. Cf. ‘मान्योभावस्तु ‘वक्तव्यः’—Bharata. “आत्मा भावो, मनो भावो भावः सत्ता भवोऽपि च।भावो पुज्यतमो लोके पदार्थोभाव उच्यते”—Gadasingha. **6. राजकीयम्=**राजन्+छ—pertaining to a king. राजन्=राजक by ‘राज्ञः क च’ 4. 2.140. छ=ईय7.1.2. ‘राज्ञः ककारश्चान्तादेशो भवति कश्च प्रत्ययः। राजकीयम्। आदेशमात्रमिह विधेयं, प्रत्ययस्तु वृद्धाच्छ ४।२।१४१ इत्येव सिद्धः’—Vāmana. लज्जा=राज्ञा (‘प्यन्यज्ञक्षां ज्जः’)। **7. प्रतिग्रहः—**Gift, the receiving of which is one of the five duties of a Brāhmaṇa. Cf. “अध्यापनमध्ययनं यजनं याजनं तथा। दानं प्रतिग्रहश्चैव षट्कर्माण्यग्रजन्मनः”—MS. X.75 ; I. 88; 1. 118, Bṛhat Parāśara. Ch.

IV; 49n. 1. कलिय=कृत्वा (मनसि) ; Cf. “परकीयमिति कृत्वा”—Māla. II ; or कलिअ=कलयित्वा (R)—regarding. Cf. GG. IV. 7 ; SPB. VI. 54 ; IX. 58. सुनुध=शृणुत (‘इह हचोर्हस्य’ इति धः)। 8.धीवरः—दधाति मत्स्यान् इति धा+ष्वरच् (‘छित्वर-छत्वर-धीवर’—U. 281.) ‘धीवरः कैवर्तः’। 9. **भीति-नाटितकेन—R, M. The ‘क’ added to ‘नाटित’, may possibly signify a poor, sorry, or ludicrous gesture. It is often pleonastic, but in the plays it will sometimes be found affixed to the past passive participle to which it gives the sense of a verbal noun. Thus ‘उद्भान्तक’ (उद्भ्रान्तकेन निष्क्रान्ता—Act. VI. Infra.) ‘अपवारितक’ (MK. V.) for ‘उद्भ्रान्ति’ and ‘अपवारण’—M. Generally stage direction with क्वाच्, ल्यप्, comes at the beginning of a speech. Cf. ‘कर्ण दत्वा’;’**निपुणंनिरूप्य’, ‘अवतीर्य’—Act I and so on. Hence भीतिं नाटयित्वा(S) seems to be preferable. **पाटच्चर—**पाटयन् चरति यः सः।One who moves about by breaking walls. (अच् 3. 1. 134. पृषोदरादित्वात् स-लोपः 6. 3. 109. Otherwise the form would have been पाटयच्चरः।Cf. “वर्णागमौ गवेन्द्रादौ, सिंहे वर्ण-विपर्ययः। षोड़शादौ विकारः स्यात् वर्णनाशात् पृषोदरम्”॥—BhD. Or पटयन् वेष्टित इव चरति यः सः पटच्चरः—one that moves under cover (of darkness), hence a thief. Cf. ‘चौरजीर्णपटयोः पटच्चरः’ इति नामानुशासनम्। Vide also Trikānda-viveka of Ramānātha Vidyā- vācaspati, Next पटच्चर एव पाटच्चरः। स्वार्थं अण्। Cf. ‘पद्मिनी-परिमलाऽलि-पाटच्चरैः’—Bhāminibilāṣa. II. 75.

• ***Remark.—**The city-superintendent is here speaking शौरसेनी dialect though according to Viśvanātha Kavirāja he should speak दाक्षिणात्य form of Prākṛta (वैदर्भीभाषा)। Cf. “ योध-नागरिकादीनां दाक्षिणात्या हि दिव्यताम्”।

** उभौ—जं आवुत्ते आणवेदि। लवेहि ले** [यदावुत्त आज्ञापयति। लप रे]। Both—As Your Honour commands. Say on.

पुरुषः—सो हगे जालु-ग्गालादीहिं मच्छ-बन्धणोबाएहिं कुडुम्बभलणं कलेमि [सोऽहंजालोद्गालादिभिर्मत्स्य-बन्धनो-पायैः कुटुम्ब-भरणंकरोमि]।

Man—With nets, hooks and other contrivances of catching fish, I maintain my family.

** श्यालः** (विहस्य)—विसुद्धोदाणिं आजीवो [विशुद्ध इदानीमाजीवः]। Superintendent (Jesting)—A most refined profession for sooth.

पुरुषः—भट्टा ! मा एव्वं भण [भर्तः ! मा एवं भण]

शहजे किल जे विणिन्दिये ण हु दे कम्म विवज्जणीअए।
पशु-मालण-कम्म-दालुणे अणुकम्पा-मिदुए बि शोत्तिए॥१॥

[सहजंकिल यद्विनिन्दितं न खलु तत् कर्म विवर्जनीयम्।
पशु-मारण-कर्म-दारुणोऽनुकम्पा-मृदुकोऽपि श्रोत्रियः]॥

Man—Don’t say so, My Liege. They say, a craft in which one is born, (though) despised, is surely not to be abandoned. A Brāhmin, read in the Vedas, though soft with pity, is savage (enough) in the act of slaughtering the (sacrificial) beast.

V. L.—‘लप रे’—B. Others have ‘कथय’। ‘जाल-बड़िश-प्रभृतिभिः’—B. ‘जालोद्गालादिभिः’— R. M. V.; Romits ‘भर्तः’। ‘न हि’—B. V. ‘न खलु’—R. S. M. ‘मृदुरपि’—V. ‘मृदुकोऽपि’—B. ‘मृदुरेव’—R. M S.

उभाविति। ‘आवुत्तः’ भगिनीपतिः [‘भगिनीपतिरावुत्तः’ इत्यमरः। आपम् ३।३।१८४ उत्तनोति इति ‘अन्येभ्योऽपि,—’ वाः ३।२।१०१ इति डः]। ‘लप’ ब्रुहि। पुरुष इति। ‘जालानि उद्गाला’ बड़िशानि च इति ‘जालीद्गालं [‘जातिर-प्राणिनाम्’ इति एकत्वम्। उत्पूर्वक-गृधातोः परः ‘उद्-न्योर् ग्रः’ ३।३।२९ इति कर्मणि घञ्। ततः’अचि विभाषा’ ८।२।२१ इति र-कारस्य लत्वंपाक्षिकम्] तत् आदिर्येषां तादृशैः मत्स्यानां बन्धस्य

उपायैः’। श्याल इति। ‘विशुद्ध’ इत्यादि सोल्लुण्ठनंवाक्यम्। सहजमिति। ‘विनिन्दितं’ विगर्हणीयम् अपि यत् ‘कर्म’ क्रिया ‘सहज’ जन्मनः प्रभृति उत्पन्नं, वंश-परम्पराक्रमेण आगतं ‘तत् कर्म न हि’ इति निश्चये ‘विवर्जनीयम्’ परित्याज्यम् ‘किल’ इति श्रूयते [‘किल-शब्दस्तु वार्तायां संभाव्याऽनुनयार्थयोः’ इति विश्वः]। अपरित्यागे दृष्टान्तमुदाहरति। ‘श्रोत्रियः’ वेदाभ्यास-रतः ब्राह्मणः[अनेन नियत-वेद-पटन-निरतत्वात् हिंसाराहित्वं व्यज्यते] ‘अनुकम्पया’ दयया ‘मृदुकः’ कोमलः अपि पशूनां’ यज्ञीय-पशूनां ‘मारणरूपं यत् ‘कर्म’ तेन ‘दारुणः’ भयावहः अतिकठिन इति यावत् (‘दारुणो रसभेदे ना त्रिषु तु स्याद्भयावहे’ इति विश्वमेदिन्यौ। [अर्थान्तरन्यासः। पूर्वाधे धीवरस्य मत्स्याजीवे विशेषे प्रस्तुते सामान्य-मुक्तमिति अप्रस्तुत-प्रशंसा। अनुकम्पामृदुकात् श्रोत्रियात् दारुणत्वरूप-विपरीत-गुणोत्पत्याः विषमालंकारश्च। सुन्दरीवृत्तम्। वैतालीयंवृत्तमिति केचित्]।

185n.—1. **आवुत्त—**The epithet seems to have been used to please श्याल।Surely he was not a ‘sister’s husband’ of the constable. “In MK the word has been applied as a title of respect by a son to his father, but Dr. Boehtlingk conjectures that this may be an error for ‘आवुक’ the regular theatrical term for father. According to Dr. Burkhard, आवुत्त=Sk. भाव’—an honourable sir’, ‘gentleman.’—M. हगे=अहके=अहम् (“अहमर्थेअहके हगे”)। 2. जालोद्गाल &c.—उद्गाल means a fishing hook, (बड़िशम्)— Optionally उद्गार (Com). 3. विशुद्धः &c.—This is said sarcastically. For the fisherman caste (निषाद) is one of the lowest. Vide MS. X. 46-48. Mark that श्याल himself is interrupting the fisherman in his speech, though a little before he ordered the first constable not to do like that, ‘आजीवोजीविका वार्ता वृत्तिर्वतनजीवने’—AK. 4. सहजम् &c.—सह एकत्र जातम् इति सहजम्, hence natural. In the case of the fisherman, ‘killing of fish’ is his natural profession, but for this nobody should accuse him of possessing natural cruelty or ask him to give up that occupation. किल—So

say the learned men. Cf. ‘सहजंकर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत्।—Gītā. XVIII. 48. ‘श्रेयान् स्वधर्मो विगुणः परधर्मात् स्वनुष्ठितात्। स्वधर्मेनिधनं श्रेयः परधर्मों भयावहः—III. 35. ‘श्रेयान् खधर्मोविगुणः परधर्मात् स्वनुष्ठितात्। स्वभावनियतंकर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्विषम्’—XVIII. 47; Ibid. 42—46; ‘वर’ स्वधर्मो विगुणःन पारक्यः स्वनुष्ठितः। परधर्मेण जीवन् हि सद्यः पतति जातितः’—MS. X. 97. ‘यो यस्य विहितो धर्मः स तज्जातिः प्रकीर्तितः। तस्मात् स्वधर्मं कुर्वीत हिजो नित्यमनापदि॥ <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736573894Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736573894Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736573894Capture2.PNG"/> ऋते खधर्मंन ते यान्ति परां गतिम्’—Narasingha Purāṇa. ‘देशानुशिष्टं कुलधर्ममग्र्यां’ स्वगोत्रधर्मं न हि संत्यजेत्’—Qtd. Sudhitattva; Ki. XI. 78. 5. पशुमारण &c.—Our poet supports the Vedic rites. Cf. ‘अग्निषोमीयंपशुमालभेत’—Śruti. Mark also the sly insinuation against the Buddhists (1n. 7). Hence R remarks ‘विनिन्दितम् इति बौद्धादिभिः’। 6. श्रोत्रियः—One (vastly) read in the Vedas. ‘श्रोत्रियंश्छन्दोऽधीते 5.2.84 directs घन् after ‘छन्दस् which is replaced by ‘श्रोत्र’। Thus छन्दस्+घन्=श्रोत्र+घ= श्रोत्रियः (घ= इय, 7. 1. 2; 475). “द्वितीयान्तात् छन्दश्शब्दात् अधीते इत्यर्थे’ घन्, प्रकृतेः श्रोत्राऽऽदेशश्च निपात्यते”—BM ; or ‘श्रोत्रियन्’ is a substitute for the sentence ‘छन्दःअधीते’ without any affix by निपातन। ‘श्रोत्रियन् इति निपात्यते छन्दोऽधीत इत्यस्मिन् अर्थे। न-कारः स्वरार्थः। श्रोत्रियंश्छन्दोधीत इति वाक्यार्थे पदवचनम्’—KV which of course suggests the alternative also. “यश्छन्दोऽधीते सः श्रोत्रियो भवति। भाष्ये’छन्दोऽधीते’ इत्यस्य वाक्यस्यार्थे’ श्रोत्रियन् इत्येत्पदंनिपात्यते’ इति वाक्यार्थे पद-वचन-पक्षः। छन्दसो वा श्रोत्र-भावो निपात्यते ‘तदधीते इति एतस्मिन्नर्थे घंश्च प्रत्ययः’ इति पक्षान्तर’ च स्थितम्”—T’. Note also ‘जन्मना ब्राह्मणो ज्ञेयः संस्कारैः द्विजउच्यते। विद्याभ्यासी भवेत् विप्रः श्रोत्रियस्त्रिभिरेव हि’—PP. (उत्तरकाण्ड) ch. CXVI. ‘एकां शाखां सकल्पां वा षड्भिरङ्गैरधोत्य च। षट्कर्मनिरतो विप्रः श्रोत्रियो नाम धर्मवित्’—Dāna Kamalākara. The idea of the sentence is—Aश्रोत्रियthough extremely compassionate cannot give up the perfomance of the Vedic rites which has devolved upon him by nature, simply because these are despised by the पखण्डी and others. Similar is the case with my profession of killing fish.

** श्यालः—तदो तदो** [ततस्ततः]। Superintendent—Then, what next ?

** पुरुषः—एक्कश्शिं दिअशे खण्डशी लोहिअ-मच्छे मए कप्पिदे। जाव तश्श उदल-ब्भन्तले पेक्खामि दाव एशे महालदण भाशुले अङ्गुलीअए पेक्खिदे** [एकस्मिन् दिवसे खण्डशो रोहित-मत्स्यो मया कल्पितः। यावत् तस्य उदराभ्यन्तरे प्रेक्षे, तावत् एतद् महारत्न-भासुरमङ्गुलीयकंप्रेक्षितम्] पच्छा इह शे विक्कअत्थं दंशअन्ते एव्व गहिदे भाव-मिश्शेहिं [पश्चादिह अस्य विक्रयार्थं दर्शयन्नेव गृहीतो भाव-मिश्रैः। मालेह वा कुट्टेह वा अअंशे आअम-वुत्तन्ते [मारयत वा कुट्टयत वा अयमस्य आगम-वृत्तान्तः]।

Man—One day I cut into bits a Rohita fish (Cyprinus Rohita). Hardly had I looked into its maw, before I saw this ring sparkling with a precious gem. Afterwards (while) showing (it round) for sale here I was seized by Your Honour. Kill me or chop me, this much (is) the story of its turning up.

श्यालः—(अङ्कुरीयमाघ्राय) जाणुअ, विस्म-गन्धी गोहादीमच्छ-बन्धो एव्व णिस्मंसअं। अङ्गुलीअअ-दंसणं से विमरिसिदव्वंता एध, लाअ-उलं एव्व गच्छामो [जानुक, विस्र-गन्धी गोधादी मत्स्य-वन्ध एव निःसंशयम्। अङ्गुलीयक-दर्शनमस्य विम्रष्टव्यम्। तदेत, राज-कुलमेव गच्छामः ]।

Superintendent *(Smelling the ring)—*Jānuka, (this fellow) stinking of raw flesh is a iguana-eating catch fish, no doubt. The finding of the ring by him must be investigated. So come, (we) will go even to the king’s palace.

रक्षिणौ—तह ! (धीवरं प्रति) गच्छ ले गण्ठि-भेदअ ! [तथा। गच्छ रे ग्रन्थि-भेदक ! गच्छ]। (इति सर्वे परिक्रामन्ति)। गच्छ।

Constables—As you say. (To the fisherman) Come on, you cutpurse ! (This said, all turn round).

V. L.—‘प्रेक्षे’—B. V ; others omit it. ‘प्रेक्षितम्’—B. ‘दृष्टम्’—M. V. ‘दृष्ट्वा’—R, S; B. has ‘महा’ before ‘रत्न’ others omit it. ‘कुट्टयत’—B. ‘मुञ्चत’—R. V. M. S. ‘अयमस्यऽऽगमवृत्तान्तः’—R. B. V. M. ‘इयमस्याऽऽगतिः’—S. ‘एतावान् तावदेतस्य आगमः’—B. ‘जालुक’ is the reading of B for ‘जानुक’। ‘गोधादी’—B. R. V. ‘गोघाती’—M. ‘गोखादी’—S. S omits ‘दर्शनम्’ after ‘अङ्गु लीयक’। ‘तद् एत’—B, Omitted by others. ‘ग्रन्थिमेदक’—V. M. ‘ग्रन्थिच्छेदक’—B. ‘गण्डमेदक’ —R. ‘गाण्डमेदिक’—S.

** पुरुष इति**। ‘रोहितमत्स्यः’ मत्स्यभेदः[‘रोहितः शक्र-कोदण्ड’, रोहितो मत्स्यपुंगव’ इति गदसिंहः] ‘खण्डंखण्डमिति ‘खण्डशः’ [वीप्सायां शस् ५।४।४७]। ‘कल्पितः’ खण्डितः [‘कल्पंकर्तनं क्लृप्तौ’ इति विश्वप्रकाशः]। ‘पश्चात्’ रत्नावलीक-नाऽनन्तरम्। ‘अस्य’ अङ्कुरीयकस्य ‘दर्शयन्’ गुणान् दर्शयन्। मूल्याधिकलाभार्थं रत्नवणिग्भ्यः रत्नगुणादिकं सविस्तरं वर्णयन् इत्याशयः। ‘कुट्टयत’ खण्डशः कुरुत [‘कुट्ट छेदन-भर्त्सनयोः’ २५९७]। श्याल इति। ‘जानुक’ इति द्वितीय-पुरुष-नाम।‘विस्रस्य’ आमगन्धिनः[‘विस्रंस्याद्आमगन्धि यत्’ इत्यमरः] ‘गन्धः’ अस्ति यस्य तादृशः। ‘गोधादी’ निहाका-भक्षण-शीलः। [अत्र गोधा इति जातिवाचकेऽपि सुबन्तोपपदे अत्तेः णिनिः ३\।२\।७८ कवेर्विवक्षावशात्]। मत्स्यान् बध्नाति इति ‘मत्स्य-बन्धः’।‘कर्मण्यण्’ ३।२।१] धीवर इत्यर्थः ‘एव’ इत्यवधारणे। ‘अङ्गुलीयक-दर्शनम्’ अङ्गुलीयक-प्राप्ति-सम्बन्धी योऽयम् उदन्तः अनेन सम्प्रति वर्णितः स इत्याशयः। ‘विम्रष्टव्यम्’ एतत् सत्यं मिथ्या वा इति निर्णेतव्यम्। ‘तत्’ तेन हेतुना ‘एत’ आगच्छत। रक्षिणाविति। ‘ग्रन्थिं’ वस्त्रादिना धनस्य यत् बन्धनं तस्य ‘भेदकः’ ‘छेदकः’ भिदेः कर्तरि ण्वुल् ३।१।१३३; “पट-प्रान्तादि-स्थितं सुवर्णादिकं ग्रन्थिमोक्षणेन यश्चोरयति स ग्रन्थिभेदः” इति कुल्लुकभट्टः]।

186n.—1. ततस्ततः—119n. 5. एकस्मिन् दिवसे—proves that the fish was caught not on that very day (अद्य)—188n. 3.

**2. रोहित—**A variety of voracious carp (Cyprinus Rohitas)abounding in the rivers of Bengal. “कृष्ण शल्की श्वेत-कुक्षिस्तु मत्स्यो यः

श्रेष्ठोसौ लोहितो वृत्तवक्त्रः।कोष्णं वल्यं रोहितस्यापि मांसं वातं हन्ति स्निग्धमृध्नातिवीर्यम्”॥—RN. Again, “रोहितः सर्वमत्स्यानां वरो वृष्योऽर्दितार्तिजित्। कषायानुरसःस्वादुर्वातघ्नो नातिपित्तकृत्॥3. विस्र-गन्धी—विस्रisa synonym of आमगन्धि (AK) i. e. anything having thesmell of आम। Now what is आम?‘आमः अपक्वःमलः’—BhD.‘इदं चिताधूमादिगन्धे अपक्वमांसगन्धेऽपि’—Bharata. विस्रम् itself means आमगन्धि hence विस्रगन्धी requires justification. ‘विस्रस्य’ आमगन्धिनः ‘गन्धः’=विस्रगन्धःi. e, the smell of a thing which has the smell of आम or in other words the smell of आम। Next मत्वर्थे इनि 5. 2. 115. On account of this cumbrous process its genuineness is doubted. Cf. the following reading which is found in (B)—(अङ्गुलीयकमाघ्राय) जालुक, मत्स्योदराभ्यन्तर-गतम् इति नास्ति संदेहो, यतोऽयम् आमिषगन्धो वाति। 4. गोधादी—‘गोधा’ or ‘निहाका’ is an ‘iguana’ i. e. a kind of big lizard. Cf. ‘निहाका गोधिका समे’—AK. ‘गो-साप इति भाषा। सा तु स्थलज-जलज भेदात् द्विविधा’—Kalpa. This is another instance of our poet’s deviation from Pāṇini’s rule, for णिनि is not available गोधा which is indicative of genus. Read ‘अजातौ इति किम् ? ब्राह्मणानां मन्त्रयित्वा’—VM. 3. 2. 78. M, however, prefers the reading ‘गोघाती’ and notes—गोघातिन् (cow-killer) is applied as a reproachful epithet to any rogue or low person. Thus in MK. X, the candāla is called ‘गोह or गोध्न’। **5. विम्रष्टव्यम्—**deserves to be investigated; optionally ‘विमर्ष्टव्यम्’ by ‘अनुदात्तस्य च र्दुपधस्याऽन्यतरस्याम्’—6. 1. 59 ;“अनुदात्तोपदेश-ऋकारोपध-धातवो हि षट्। यथा, सृप-तृप-ट्टप-स्पृह-मृष कृषः। तृप्-तर्पिष्यति तर्प्स्यति तप्स्याति। सृश् लृट् मर्क्ष्यति म्रक्ष्यति। लुङ् अम्राक्षीत् अमार्क्षीत् अमृक्षत्”—Prabhā. 6. राज-कुलम् &c.—For the ring belongs to the king and if the finding of the ring

be reported to him, new things may turn up, which possibly willcorroborate thestatement of the fisher-man. ‘तद्यावदेतद्वृत्तं राज्ञे निवेदयावः’—MK. x. **7. ग्रन्थि-भेदक—**A cut-purse. Read ‘अङ्गुलीग्रन्थिभेदस्य छेदयेत् प्रथमे ग्रहे। द्वितीये हस्तचरणौ, तृतीये वधमर्हति॥’— MS. IX. 277; ‘उत्क्षेपक-ग्रन्थिभेदौ करसंदंश-हीनकौ’—Y Qtd KB. This epithet shows that the constables have disbelived his story.According to them he must have had it from some other’s pocket.

श्यालः—सूअअ, इध गोपुर-दुआरे अप्पमत्ता पड़िवालह मं, जाव इमं अङ्गुलीअअं जहा-गमणं भट्टिणो णिवेदिअ तदो सासणं पड़िच्छिअ णिक्कमामि [सूचक, इह गोपुर-द्वारे अप्रमत्तौ प्रतिपालयतंमां, यावदिदम् अङ्गुलीयकंयथा-गमनं भर्त्रेनिवेद्य ततः शासनंप्रतीष्य निष्क्रामामि]।

Superintendent—Sūcaka, here at the wicket of the citygate, you two await me without heedlessness till having informed His Majesty of this ring exactly as it turned up and having received (His) orders, (I) return.

** उभौ—पविशदु आवुत्ते शामि पशादश्श** [प्रविशतु आवुत्तः स्वामि-प्रसादाय]। (निष्क्रान्तः श्यालः)। Both—Go in, Your Honour, to get our Lord’s pleasure. [Exit Superintendent].

** सूचकः—जाणुअ, चिलअदि क्खु आवुत्ते** [जानुक, चिरयति खलु आवुत्तः]। Sūcaka—Jānuka, our master is indeed delaying.

जानुकः—णं अवशलो-बशप्पणीया लाआणो [ननु अवसरोपसर्पणीया राजानः]। Jānuka— Why, kings are to be approached at (their) leisure.

** सूचकः—जाणुअफुल्लन्ति मे अग्ग-हत्या इमश्श वहश्श शुमणा पिणद्धुं**[जानुक, स्फुरतोमे अग्र-हस्तौअस्य वधस्य सुमनसः पिनद्धुम्]। (इति पुरुषंनिर्दिशति)। Sūcaka—Jānuka, the fore-part of my hands tingles to

fasten the (garland of) flowers for his execution. (This said, points to the man).

पुरुषः—ण अलुहदि भावे अआलग-मालणे भविदुं [नार्हति भावःअकारण-मारणोभवितुम्]। Man—It does not behove Your Honour to be a murderer without (any) cause. ‘पुरधारे’ - V. M.

V. L.—‘इह’—B. ‘इमं’—R. S. M.‘पुरोद्वारे’—V. M.‘गोपुरद्वारे’—B. R S. ‘मां’—B; omitted by others. ‘प्रतीष्य’—B. V. M.—‘प्रतीक्ष्य’—R. ‘प्रतिगृह्य’—S. ‘चिरायते’—R. V. S. ‘चिरायति’— M ‘चिरयति’—B.‘वधस्य सुमनसः &c’–R. V. M. ‘वध्यसुमनसं &c.’–S ‘व्यापादयितुम्’—B; B reads अग्रहस्तौ for ‘हस्ती’। ‘अकारण-मारणः’—B. V. M. S. ‘अकारण-मारण’ भावयितुम्’—R. ‘अकारण-मारकः’—B.

श्याल इति। ‘गोपुरद्वारे’ पुरद्वारे [“पुरमात्रेऽपि गोपुरम्” इति रत्नकोषः] ‘अप्रमत्तौ’ अवहितौ सावधानौ इति यावत्, अन्यथा पलायेताम् इत्याशयः। मां ‘प्रतिपालयतम्’ युवाम् अपेक्षेयाम्। ‘आगमनं’ लक्षणयाआगमन-वृत्तान्तम् अनतिक्रम्य ‘यथागमनम्’। ततः मत्वर्थीयः अच् (अर्शआदिः। विस्तरस्तु कौमुद्यां द्रष्टव्यः ६७६) येन उपायेन अङ्गुरीधीवर-हस्त-गता, पश्चात् अस्माभिः प्राप्ता, तत् सर्वम् आभूलं’ ‘भर्त्रे’ दुष्यन्ताय ‘निवेद्य ततः’ दुष्यन्तात् ‘शासनम्’ आदेशं ‘प्रतीष्य’ लब्ध्वाप्रत्यागच्छामि। सूचक इति। चिरं करोति इति ‘चिरयति’ [‘तत्करोति तदाचष्टे’ इति गणसूत्रात् णिच्] विलम्बते (सविरागोक्तिरियम्)। ‘चिरायति’ इति पाठस्तु चिन्त्याः। जानुक इति। ‘ननु’ इति परमताऽऽक्षेपे। ‘अवसरे’ योग्येकाले, न तु यथेच्छया सर्वदैव, तेषां विविधकार्य-व्यासक्तत्वात्। ‘उपसर्पणीयाः’ उपगम्याः। सूचक इति। ‘वधस्य सुमनसः’ वधकाले यानि करवीरादीनि पुष्पाणि वध्यस्य कण्ठे दीयन्ते ताः ‘पिनद्धु’ परिधापयितुम् [‘आमुक्तः प्रतिमुक्तश्च पिनद्धश्चापिनद्धवत्’ इत्यमरः] । ‘मम अग्रहस्तौ’ हस्तयोरग्रभागौअङ्गुल्य इत्यर्यः। [‘हस्ताग्राऽग्रहस्तादयः गुण-गुणिनोर्भेदाऽभेदाभ्याम्’ इति वामनः] ‘स्फुरतः’ इत्यनेन त्वरा व्यज्यते। पुरुष इति। मारयति यः स ‘मारणः’ हन्ता [ण्यन्तात् मृ धातोः कर्तरि ल्युट्, बाहुलकात् ] ‘अकारणे’ कारणं विना

‘मारणः’ हन्ता। [‘ततः प्रविशति’ इत्याद्येतदन्तेन विद्रवण-नामकमङ्गमुपक्षिप्तम्। “विद्रवः वधबन्धादिः” इति दशरूपक-लक्षणात् ]।”

** 187n.—1. गोपुर-द्वारे**—According to रत्नकोष, ‘गोपुर’ is a

synonym of ‘पुर’ (Com.) while AK has ‘पुरद्वारन्तु गोपुरम्’ (i. e. citygate);“गोपुराणि प्रमथ्यच”—Rām. VI. 42.18 ; 75.6 ; 38. Ki. V. 35.**2. अप्रमत्त—*प्रमत्त means ‘heedless’, ’negligent’. Cf. ‘मत्तं प्रमत्त-मुन्मत्तं सुप्तंवालंस्त्रियं जढ़म्। प्रपन्नं विवशं भीतं न रिपुं हन्ति धर्मवित्’—Bhāgabata. I, 7. where Śrīdhara Suāmāremarks—‘प्रमत्तम् अनवहितम्’, hence ‘अप्रमत्त’ is careful. Vide 116n. 8 ; Cf. ‘स्वेषु स्वेषु स्थानेषु अप्रमत्तैः भवद्भिर्भवितव्यम्’—MK. IV ; ‘अप्रमत्ता स्वेषु स्वेषु गुल्मस्थानेषु भवत’—VI ; ‘अप्रमत्तैः प्रवेष्टव्यम्’—Rām. IV. 43. 25. 3. यथागमनम्—Exactly as it turned up to us. 4. मां प्रतिपालयतम्—प्रति+पा (णिच्) means ‘to await’. Cf. “छायामाश्रित्य प्रतिपालयामि”—Act. I ; ‘<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736574576Capture2.PNG"/> भवन्तं <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736574576Capture2.PNG"/> प्रतिपालयति मधुकरी’—VI. 19; ‘क्व पुर्नमां भवतः प्रतिपालयिष्यन्ति’—ViK. I ; ‘त्वमिह आस्थिता प्रतिपालयिष्यति’—Rat. III. ‘तत्युक्तंकालं प्रतिपालयितुम्’—Śak, VII ; 53n. 4. प्रति+पालि meaning ’to guard’ is un-Kālidāsian. 5. प्रतीष्य—प्रति+इष+ल्यप्। Having taken or received. 128n. 1 ; Read—“इच्छति ब्राह्मणैः सङ्गम्अन्विष्यति सतांगतिम्। इष्णाति धर्मकार्येषु यःसदोन्नतिभीषते”॥*—KR. 36.प्रसादाय—Because Syāla is expected toget a reward from the King for the finding of the Royal ring. 6. चिरयति—(To delay), is preferable. Cf. ‘कथंचिरयति पाञ्चाली’—VS. I ; ‘मया त्वं चिरयसि’—Mālā. III ; ‘संकेतके चिरयति प्रवरो विनोदः’—MK. III ; ‘कथंचिरयति वसन्तकः’—Rat. III. 7. ननु—Implies disapproval. ‘नन्विति परमताक्षेपाऽनुज्ञैषणापृष्टप्रतिवचनेषु’—Danḍanātha. Don’t you know that the kings can not be approached whenever you like ? Cf. ‘प्रतिपाल्यावसरः—240n. 4. 8. फुल्लन्ति मे

अग्रहस्तौ वधस्य सुमनसः &c.—अग्रहस्तौ= (fingers). 118n. 3 ; 212n. 4. At the time of Kāli the penalty for stealing gems was an extreme one. Cf. ‘आत्मनो वधमर्हता क्वासौ विहग-तस्करः’—Vik V. 1. This sort of capital punishment was in vogue at the time of Manu and Yajñavalkya, but with the progresss of civilisation, the penalty has been mitigated. This also proves the antiquity of our poet. Read “पुरुषाणां कुलीनानां नारीणां च विशेषतः। मुख्यानां चैव रत्नानां हरणे वधमर्हति॥—MS. VIII 323 ; IX. 235-7 ; XI. 58. ‘चौरं प्रदाय्यापहृतं घातयेत् विविधैर्वधैः’—Y. II. 270; ‘एतच्च उत्तम साहस-दण्ड-प्राप्तियोग्यो-त्तम-द्रव्य-विषयकम्’—विज्ञानेश्वरः। Also 188n. 1. Note also that in ancient times a person about to be executed was garlanded with flowers. Read ‘तस्येयंमम मृत्या-लोक-पदवी वध्य-स्रग् आवध्यताम्’—MR. VII. 4 ; ‘दत्त-करवी-दामा गृहीत आवाभ्यां वध्यपुरुषाभ्याम्’—MK. X. 2; ‘पितृवनसुमनोभिर्वेष्टितं मे शरीरम्’—X. 3; X. 21 ; ‘न्यस्तालक्तक-रक्तमाल्यवसना पाषण्ड- चाण्डालयोः’—MM. V. 24. 9. अकारण &c.—मारण with ल्युट्, in the active voice (cf. लोभनीय) means ‘a killer’. ‘अकारणे मारणः’—सहसुपेति समासः—-a killer without any cause.

** जानुकः** (विलोक्य)–एशे अम्हाणं इश्शले पत्तहत्थे लाअ-शाशनं’ पड़िच्छिअइदोमुहे देक्खीअदि। गिद्ध-बलीभविश्शशि, शुनो मुहं वा देक्खिश्शशि [एषः अस्माकमीश्वरः पत्रहस्तः राज-शासनं प्रतीष्य इतोमुखोदृश्यते। गृध्र-बलिर्भविष्यसि, शुनोमुखं वा द्रक्ष्यसि]। Jānuka (Looking)—Here our master, with a paper in hand, having received the royal mandate, is seen turning this way. (Now) you will be an oblation to the vultures or see the mouth of a (hungry) cur.

(प्रविश्य) श्यालः—सिग्धं सिग्धंएदं[शीघ्रं शीघ्रम् एतम्] (इत्यर्धोक्ते)।

(Entering) Superintendent—Quickly, quickly, let this—(This being half-uttered).

** पुरुषः—हा हदोम्हि** [हा हतोऽस्मि] (इति विषादं नाटयति)।

Man—Ah! I am done for. (This said, acts sadness).

** श्यालः—सुअअ, मुञ्चदु एसो जालोअजीवी। उबबन्नो क्खु से अङ्गुलीअअस्स आआम्रो।** [सूचक, मुच्यतामेष जालोपजीवी। उपपन्नः खलु अस्य अङ्गुरीयकस्य आगमः]।Superintendent—Sūcaka, let go (this) liver by-nets. His finding of the ring is quite consistent.

सूचकः—जह आवुत्ते भणादि [यथाबुत्तोभणति]।

Sūcak—As Your Honour commands.

** जानुक—जम-शदनंपविशिअपडिणिउत्ते क्खु एशे** [यम-सदनं प्रविश्य प्रतिनिवृत्तः खल्वेषः]। (इति पुरुषं मुक्तबन्धनं करोति)।

Jānuka—This (fellow) getting into the house of Ýama is come back. (This said, unlooses the fetters of the man).

पुरुषः—भट्टा! अह कीलिशे मे आजीवे [भर्तः, अथ कीदृशो मे आजीवः]। (इति पादयोः पतति)। Man—Now, My Liege, what is the means of my livelihood (to-day) ? (This said, falls on his feet).

श्यालः—उट्ठेहि, एसो भट्टिणा अङ्गुलीअअ-मुल्ल-सम्मिदो पालि-दोशिओ दे प्पशादीकिदो। ता गेह्णएदं[उत्तिष्ठ, एष भर्त्राअङ्गुलीयक-मूल्य-संमितं पारितोषिकन्ते प्रसादीकृतं, तत् गृहाण इदम्]। (इति पुरुषाय अर्थं प्रयच्छति)।

Superintendent—Get up, (get up). Here is a token of pleasure(i. e. a present), equal to the value of the ring, has been kindly given to you by His Majesty. So take it. (This said, gives money to the man).

पुरुषः (सहर्षं सप्रणामञ्च प्रतिगृह्य)—भट्टा ! अणुग्गहिद म्हि [भर्तः, अनुगृहीतोऽस्मि]।Man (Gladly accepting with a bow)—I am favoured, My Liege.

सूचकः—एशे णाम अणुग्गहे जे शूलादो अवदालिअ हत्थिक्कन्धे पड़िट्ठाबिदे [एष नाम अनुग्रहः यत् शूलादवतार्यहस्तिस्कन्धे प्रतिष्ठापितः]।

Sūcaka—This surely is a favour, that taken down from the death stake, you are put on the shoulders of an elephant.

** जानुकः—आवुत्त, पालिदोशिए कहेदि महालिह-लदणेण तेण अङ्गुलीअएण शामिणो बहुमदेण होदव्वंत्ति** [आवुत्त, पारितोषिकं कथयति महार्ह-रत्नेन तेन अङ्गुलीयकेन स्वामिनो बहुमतेन भवितव्यमिति]।

Jānuka—Your Honour, the reward shows that the ring with its precious jewel must have been highly valued by our lord.

V. L.—B reads ‘ईश्वरः’ for ‘स्वामी’।‘पत्नहस्ते राजशासनं प्रतीष्य’—

R. B. V. M. ‘पत्नेगृहीत्वा’ &c.—B. ‘लेखपत्नेगृहीत्वा’ &c.—S.‘प्रतीष्य’—B. V. M. S. ‘प्रतीक्ष्य’—R. ‘श्यालः—शीघ्रमेतम्’ &c and the following speech of पुरुष occur only in B. P. Dr. ‘कीदृशो मे आजीवः’—R. B. V. M.‘साम्प्रतं तव क्रौतकं मे जीवितम्’—B. S.‘उत्तिष्ठ’—B; omitted by others.‘पारितोषिकन्तेप्रसादीकृत’—B. ‘प्रसादोऽपिदापितः’—R. V. M. ‘०दत्तः’—S.‘भर्तः’—R. B. V. S. ‘भर्त्रा’—M. ‘पारितोषिकं कथयति’—B. V. M. ‘परितोषंकथय’—R. ‘राज्ञः परितोषं कथय’—S.‘महार्हरत्नेन’—B; omitted by others.‘बहुमतेन’—B. V. ‘संमतेन’—R. M. ‘शर्मदेन’—S. ‘भवितव्यम् इति’—B. Others omit ‘इति’।

** जानुक इति**। ‘राज्ञः शासनम्’ आदेशं ‘प्रतीष्य’ गृहीत्वा ‘इतः’ अस्यां दिशि ‘मुखं’ यस्य तादृशः, अत्रागमने प्रवृत्त इत्यर्थः।‘गृध्रेभ्यः बलिः’ उपहारः [‘बलिर्दैत्यो-पहारयोः’ इति हैमः। ‘चतुर्थी तदर्थार्थबलि २।१।३६, ६९७ इति ४र्थीसमासः]‘भविष्यसि’ जीवन्नेव त्वं बद्ध-हस्त-पादः सन् गृध्रैःखाद्यसे।‘वा’ इति पक्षान्तरे। ‘शुनः’अलर्कस्य वात्तं ‘मुखं’ द्रक्ष्यसि।बद्ध-हस्त-पादः सन् कुक्कुरैः खाद्यसे इति गूढ़ार्थः। श्याल इति। ‘शीघ्रम्’ इति त्वरायां द्विरुक्तिः। ‘अस्य’ धीवरस्य (कर्तरि षष्ठी)

‘अङ्गुलीयकस्य’ (कर्मणि षष्ठी। क्वचित् कर्तरि कर्मणि च युगपत् षष्ठी स्यात्) ‘आगमः’ प्राप्तिः ‘उपपन्नः’ युक्तः। पुरुष इति। ‘अथ’ इति प्रश्ने। ‘मे आजीवः’ जीविका [‘आजीवो जीविका वार्ता वृत्तिः वर्तनजीवने’ इत्यमरः] ‘कीदृशः’ [‘गतो मत्स्यो, गतञ्चाऽङ्गुरीयकं, तदद्य केनोपायेन जीविकां करोमि’ इति विद्यासागरचरणाः। नैतत् सोल्लण्ठन-वाक्यम्]। श्याल इति। ‘अङ्गुलीयकस्य भूल्येन संमितं’ तुल्यम्। ‘प्रसादीकृतं’ प्रसन्नतया दत्तम्। सूचक इति। ‘प्रतिष्ठापितः’ आरोपितः [‘उपसर्गात् सुनीति—’ ८\।३\।६५ इति षत्वम्]।’

188n.—1. गृध्रबलि &c.—In old times a culprit condemned to death, was impaled and his body was allowed to stand on the stake, until it was devoured by vultures and other birds. Cf. “अयं’ बालघाती पुनः स्वर्णस्तेयीच, अमूं शतखण्डं कृत्वा अस्य मांसेन गृध्राणां बलिर्दातव्यः”—DP, story IV. Sometimes the criminal was buried in the ground up to the shoulder and the upper-half was allowed to be eaten by rabid dogs. शुनः मुखम् &c.—“आकर्षन्तु सुबद्धेनं श्वभिः संखाद्यतामथ। शूलेवा तिष्ठतामेष पाठ्यतां क्रकचेन वा॥”—MK. X. 53; “तर्हि श्वभिः खाद्यताम्”—MK. X ; X. 35. Cf. “Let vultures gripe thy grotto”—Merry Wives of Windsor.—I. 3. “Let vultures vile seize in his lungs also”—Henry IV. part 2 ; V. 3. “I will rend an oak And peg thee in his knotty entrails”—Tempest I. 2 ; “I will have thee hanged to feed the crow.—Lay of the Last Ministrel. III. I. 249. “Dr. Bochtlingk has adopted an amendation ‘शिशुणोमुहम्’ (i. e. शिशोर्मुखम्) and translated ‘or thow wilt see the face of (thy) child (once more)’. He has supported the interpretation by a reference to two other passages, one in Act VII of this play (पुत्रमुखदर्शनेन), another in MK (P. 303, 1. 4. Cu. Ed.). Doubtless ‘पुत्रमुख दृश्’ is a comraon phrase, but the whole point of this passage seems to me to lie in the ludicrous substitution

of ‘शुनः’ for ‘पुत्रस्य’—M. 2. अस्य अङ्गुलीयकस्य आगमः—‘अस्य’ has ‘कर्तरि षष्ठी’, while ‘अङ्गुलीयकस्य’ has ‘कर्मणि षष्ठी’ in connection with the कृत् in ‘आगमः’, inspite of ‘उभय-प्राप्तौ, कर्मणि’ 2. 3. 66. Read “विचित्रा जगतः कृतिः हरेः हरिणा वा”। “केचिद् (VM) अविशेषेण विभाषाम् इच्छन्ति। शब्दानाम् अनुशासनम् आचार्येण आचार्यस्य वा”—SK 624. यम-सदनं—The house of Hindu Pluto, or Minos. **3. कीदृशो मे आजीवः—The idea is:—I am but a poor fisherman living from hand to mouth by catching and selling fish. The other day (186n. 1) I had caught a big carp and got a ring in its maw. The fish I sold in the market and with its price I lived for some days. Then with the valuable ring in possession I did not want to go to fish for a few days, as it would bring me a large sum in exchange. Now that the ring is taken by the king, I am at a loss for the maintenance of my family today (V). M and his followers take it as a return-taunt of the fisherman to श्याल for his ‘विशुद्ध इदानीमाजीवः’। But this does not harmonize with the previous and the following speeches of the fisherman and श्याल। With the other reading (B), translate “You’ve ransomed me life”—RobiDatta. 4. अङ्गुलीयक-मूल्य &c.—Equal to the value of the ring.संमित—Similar, equal. Cf. “सद्यः परनिर्वृत्तये कान्ता- सम्मिततयो-पदेशयुजे”—KPr. ‘कुमारजन्मामृत-सम्मिताक्षरम्’—Ra. III. 16‘मूलेन आनाम्यम् इति मूल्यम्। “नौ-वयो-धर्म—‘४\।४\।९१ इति यत्—BhD. ‘आनाम्यम्’ means ‘अभिभवनीयम्’—what ought to be overpowered, hence ‘मूल्यम्’ means ’the price, worth, cost’, because articles like ‘cloth’ &c. are produced by the outlay of stock or capital (मूल); ‘price’ being a thing which, because it is capital plus profit, is superior to capital, and thus by price or ‘मूल्यम्’, the

capital or ‘मूल’ is overpowered’—S. C. Vasu (SK). “मूलंनाम पटादीनामुत्पत्त्यर्थं वणिग्भि विनियुक्तंद्रव्यम्। तेन खस्मादतिरिक्तं लाभाख्यंयद्द्वव्यम् आत्मानं प्रति शेषीक्रियते, आत्मन उपकारकं क्रियते तत् आनाम्यम्। <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736575355Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736575355Capture2.PNG"/> तथा चानाग्यम् अभिभवनीयम् आत्मानं प्रति शेषीकर्तव्यं स च लाभाख्यो भाग एव। लोकेषु यावता द्रव्येण पटादिकं विक्रीयते तत्रैव समुदाये मूल्यशब्दः प्रसिद्धः, न तु मूलातिरिक्त-भागमात्रे व्युत्पादितः।”—T 5. हस्तिस्कन्धे—‘Mounting on elephant’ denotes elevation to high dignity, elephants being used intriumphal processions—M. 6. पारितोषिकम्= (masculine and an neuter). परितोष+ठञ् by ‘प्रयोजनम्’ 5. 1. 109. Cf. ‘गृह्यतां पारितोषिक- मिदलङ्गुलीयकम्’—MK. 5. ‘अहमपि चन्द्रशेखर-शरासनाऽऽरोपण प्रथमवादिनः पारितोषिकं धारयामि’—Murāri.

** श्यालः—ण तस्मिं महारुहं रदणं भट्टिणो बहुमदं त्ति तक्के मि। तस्म दंसणेण भट्टिणो कोबि अभिमदो जणो सुमराविदो। जदो मुहत्तअं पकिदि-गम्भीरो बि पज्जस्सु-णअणो आसि** [न तस्मिन् महार्हंरत्नं भर्तुः बहुमतमिति तर्कयामि।तस्य दर्शनेन भर्तुः कोऽपि अभिमतो जनः स्मारितः। यतोमुहूर्तंप्रकृति-गम्भीरोऽपिपर्यश्रु-नयन आसीत्] Superintendent—Methinks (it is) not theprecious jewel there on, that was much valued by His Majesty.At the sight of it, ourlord was reminded of some beloved person. Since though naturally grave, for a time his eyes were flowing with tears.

** सूचकः—शेविदं णाम आबुत्तेण** [सेवितं नाम आवृत्तेन]। Sūcaka—Surely service has been done (to His Majesty) by Your Honour.

** जानुकः—णं भणाहि। इमश्शंकए मच्छ-शत्तुणो त्ति** [ननु भण। अस्य कृते मत्स्य-शत्रोरिति]।(इति पुरुषमसूयया पश्यति)।Jānuka—Better say, to this fish-killer. (This said, sees the man with spite).

** पुरुषः—भट्टालक ! इदो अद्धंतुम्हाणं शुमणो मुल्लं होदु** [भट्टारक, इतः अर्धं युष्माकं सुमनो-मूल्यं भवतु]। Man—Sir, let half from this be price of flowers for you.

जानुकः—एत्तके जुज्जइ [एतावद् युज्यते]। Jānuka—That’s what should be.

** श्यालः—धीवर, महत्तरो तुमं पिअ-वअस्मओ दाणिं मे संवुत्तो। कादम्बरी-सक्खिअंअम्हाणं पढ़म-सोहिदं इच्छोअदि। ता सोण्डिआवणं एव्व गच्छामो** [धीवर, महत्तरत्त्वं प्रियवयस्यक इदानींमे संवृत्तः। कादम्बरी- साक्षिकमस्माकं प्रथम-सौहृदमिष्यते। तत् शौण्डिकाऽऽपणमेव गच्छामः]।

Superintendent—Fisher-man, noble you are, you have as become a beloved friend of mine. Let us seal our first friendshipover (a peg) of brandy. So let’s go along to a vintner’s shop.

सर्वे—तह [तथा] (निष्क्रान्ताः सर्वे)।

All—Right ho! (Exeunt Omnes)।

॥प्रवेशकः॥

(End of the Induction.)

V. L.—‘भर्तुरभिमतः जनः स्मारितः—R. B. V. ‘स्मृतः’—M. ‘किमपि अभिमतं ‘भर्तुः स्मृतम्’—S. ‘पर्यनयनः’—V. K.‘पर्युत्सुकमनाः’—M. S. B. ‘पर्युत्सुक-नयनः’—R. ‘मत्स्यशवोः’—K. B. R.‘मात्मकभर्तुः’—R. ‘मत्सिकाभर्तुः’—M. ‘सुमनोमूल्यम्’—R. V. M. S.‘सुरामूल्यम्’–B. ‘कादम्बरी -साक्षिकम्’–B. V. M. S. ‘कादम्बरीसखित्वम्’—R. ‘सौहृदम्—B. V. M. S. ‘शोभितम्’—R.‘शौण्डिकापणम्’—R. M. V. ‘शौण्डिकालयम’—B. ‘शुण्डिकाभवनम ‘—S. ‘सर्वै’—तथा’ – only M. ‘अङ्कावतारः’ for ‘प्रवेशकः’—B. D. ‘तृतीयःप्रवेशकः’—R’s Com.

श्याल इति। ‘अभिमतः जनः’ प्रियो व्यक्तिः।‘प्रकृत्या’ स्वभावेन ‘गम्भीरोऽपि’ परिगतानि अश्रूणि’ ययोः ते ‘पर्यश्रुणी’ बाष्पाकुलिते इत्यर्थः, ‘नयने’ यस्य तथाभूतः।

प्रकृति-गम्भीरस्य सबाष्पत्वात् शोकातिशयो व्यज्यते। सूचक इति।‘नाम’ इतिअभ्युपगमे। ‘सेवितं’ प्रियजनस्य स्मरणंविधाय सन्तोषितः। जानुक इति। ‘ननु’ इति परमताक्षेपे। [‘नन्विति परमताक्षेपाऽनुज्ञैषणापृष्ट-प्रतिवचनेषु’ इति दण्डनाथः]। ‘मत्स्यशत्रोः’ धीवरस्य ‘कृते’ निमित्ते। तस्य उपकाराय च आवुत्तेन सेवितम्। धनलाभस्तु एतन्निष्ठेति, सेवनञ्च एतदर्थमेव जातम् इत्याशयः। इदानीं पारितोषिकस्य किञ्चिदंशं दत्त्वा अस्मान् परितोषय इति बोधयितुम् ‘असूयया पश्यति’। पुरुष इति। ‘सुमनोमूल्यं’ इति विनयोक्तिः [अद्य भवान् एव मे प्राणरक्षकः अतएव पूज्यः। पुष्पाणि च पूजनीयस्य मुख्योपकरणसाधनानि। तेषां च इह समवायो न विद्यते। अतःराजप्रसाद-लब्ध-धनस्य युष्मत्-पूजाऽर्थानां पुष्पाणां मूल्यं भवतु। पूजादिकाले हि पूजोपकरणेषु यस्य कस्यचिद्असद्भावोभवति रजत-काञ्चनादिकं तन्मूल्यतया परिकल्प्यते। यथा गोमूल्यं रजतं, भूमिमूल्यं काञ्चनम् इति विद्यासागरचरणाः]। श्याल इति। ‘प्रियवयस्यक’ इत्यत्र स्वार्थे कन्। ‘प्रथमं सौहृद’ सख्य-स्थापनं [एतत्तु विस्तरेण व्याख्यातं प्राक्]। ‘कादम्बरी’ मद्यविशेषः’साक्षि’[‘सामान्ये नपुंसकम्’,वा :—८२१] यस्मिन् तादृशं [ततः स्वार्थे कन्]। ‘मैत्रादि अग्निसाक्षिकं क्रियते इति प्रसिद्धिः। पानासक्तानां तु मदिरा-साक्षिकम्’ इति विद्याम्बुधिः। ‘शोण्डिकाऽऽपणं’मद्यपान-गृहम्। प्रवेशक इति। प्रवेशक-लक्षणंयथा—“तद्वदेवानुदात्तोक्त्या नीचपात्रप्रयोजितः। प्रवेशकोऽङ्कद्वयान्तःशेषार्थस्योपसूचकः॥ हीनाभ्यामेव पात्राभ्याम् अङ्कादौ यः प्रवर्तते।प्रवेशकः स विज्ञेयः शौरसेन्यादि भाषया”॥ अङ्कद्वयान्त इति प्रथमाङ्केअस्य प्रतिषेधः]।

** 189n.—1. न तस्मिन् महार्हं** &c.—Cf. ‘रत्नमिति न मे तस्मिन् मणौ प्रयासोविहंगमाक्षिप्ते। प्रियया तेनास्मि सखे संगमनीयेन संगमितः’—Vik. V. 3. पर्यश्रु—a very common expression. Cf. ‘पर्यश्रुनयनो दुःखात्’—Rām. II. 90. 14 ; Ki. III. 37. Mahā. Sānti. 6 ; Vana. 151, 2. असूयया &c.—The envious eying of the police officer, the their that as master has done good to suggests fisherman, so he also in his turn should please them by giving

a portion from the king’s gift. This practice amongst the policemen is seen even in these days. The manunderstands the insinuation of Jānuka, and at once proposes to give something out of fear. **3. मत्स्य-शत्रोः—**Most of the Devanāgara Mss. read मत्सिका (भर्तुः) which does not occur in any lexicon. R’s मात्स्यिक-भर्तुः means ‘for the sake of the chief of the fisherman’. ‘ठक्’comesin by ‘पक्षि-मत्स्य मृगान् हन्ति'4. 4. 35.4.सुमनोमूल्यम्—(97n, 3). The idea is—you have saved my life. I ought to worship you with flowers (BK. II. 20). But these being not at hand, let me give you something as the price of flowers (Com). M takes this speech ironically alluding to the flower of death which the constables wanted to tie round his neck before taking him to the gallows. This seems to be absurd in this situation. N’s ‘सुरा-मूल्यम्’ is also equally good. “Take half of it, masters, to pay for something to drink”—Ryder. 5. महत्तर &c.—Mark the change of tone of the Police Superintendent who is now actuated by self-interest. This is the peculiar trait of police officers almost everywhere. 6.कादम्बरी &c.—कादम्बर or कादम्बरी is a spirituous liquor distilled from Kadamba flowers. ‘कादम्बरं कदम्ब-पुष्पोङ्गव-सद्यम्’—Kalpa. Here it means wine in general. Read ‘कादम्बरी-शर्कराजादिमद्यं सुशीतलं बृष्यकरं मदाढ्यम्’—RN. कुत्सितम् अम्बरम् [2. 2. 18.]=कदम्बरम् [कु=कटू 6. 3. 101.] कदम्बरं (नीलाम्बरम्) अस्य अस्ति इति कदम्बर+अच्[‘अर्श आदिभ्योऽच्’ 5. 2. 127.]=कदम्बरःi. e. Bala-Rāma who wore blue robes. कदम्बरस्य इयम् इति कदम्बर+अण् [4. 3. 120.]=कादम्बरी [4. 1. 15.]। Or कदम्बे जातः रसः। ‘तब जातः’ [4. 3. 25.] इति अण्। कदम्बं राति इति कः [3. 2. 3.]। गौरादित्वात् ङीष्, [4. 1. 53] —BhD. साक्षात्+इनि निपातने=साक्षिन् [‘साक्षात्

द्रष्टरि संज्ञायाम्’ 5. 2. 91.] a witness, as in ‘फलंतपः साक्षिषु’—Ku. V. 60 ; VII. 83. (New Com.). Cf. अग्निसाक्षिक इवातिसृष्टवान्’—Ra. XI. 48. ‘पञ्चवाणाग्निसाचिकम्’—Mālā IV. 12. 7. शौण्डिकापणम्—शुण्डा मदिरा (Medini) अस्य पण्यम् इति शुण्डा+ठक्=शौण्डिकः[‘तदस्य पण्यम्’ 4. 4. 51.] a vintner. ‘शुड़ी’ इति भाषा—Kalpa.—“ततो गान्धिक-कन्यायां कैवर्ताद् एव शौण्डिकः। कैवर्तस्य च कन्यायां शौण्डिकादेव शौचिकः”॥—Parāśara-padhati. आ समन्तात् पणायन्ते अत्र, पणन्ते अत्रवा। पण व्यवहारे। आ+पण+घ=आपणः [‘गोचर-संचर—’&c. 3. 3. 119.] a shop—BhD.8. प्रवेशकः—According to Śand K, there is no difference between ‘प्रवेशक’ and ‘विष्कम्भक’ (82. 11). Cf. “विष्कम्भक इति सुव्यक्तैःप्रवेशक इति स्मृतः”—K.‘प्रवेशक एवविष्कम्भकः’—Ś. But the authorities on Dramaturgy make प्रवेशक always an interlude and never a prelude, and thus it cannot come in the beginning of the 1st Act or at the end of the last Act. Besides प्रवेशकmust have one or more नीच characters, while विष्कम्भक hasमध्यम characters only.

** Remark—**The above dialogue has been termed ‘अङ्गावतार’by (B), supported by an authority like VK. Read “अथअङ्गावतारः॥अङ्गानिसूचित पात्रैस्तदङ्गस्याविभागतः। यत्राङ्गोऽवतरत्येषोऽङ्गावतार इति स्मृतः॥ यथाअभिज्ञाने पञ्चमाङ्के पात्रैः सूचितः। षष्ठाङ्कस्तदङ्कस्याऽङ्गविशेष इवावतीर्णः”–SD. Also DR of Dr. Haas. The present dialogue gives an insight into the social condition of the days of Kāli.The then police, the high officers even not being exempted, were mostly uneducated and they generally used to belabour the accused, exactly as is done by the present-day police, for extracting the required confession. Bribe was frequently offered to hush up the police. Men of low classes were addicted to drink and frequented the dram-shops. The penalty for theft was an extreme one, and

the condemned man was impaled or eaten up by vultures or hungry curs. Buddhism was slowly progressing in the country denouncing the animal sacrifices performed by the followers of Vedic religion.

(ततः प्रविशत्याकाश-यानेन सानुमती नामाप्सराः)।

सानुमती—णिव्वत्तिदं मए पज्जाअ-णिव्वत्तणिज्जं अच्छरा-तित्थ-सणिज्झंजाव साहु-जणस्मअभिसेअ-कालो, त्ति संपदं इमस्मराएसिणो उदन्तं पच्चक्खोकरिस्मं[निर्वर्तितं मया पर्याय-निर्वर्तनीयम् अप्सर-स्तीर्थ-सान्निध्यं यावत् साधु-जनस्याऽभिषेक-काल, इति साम्प्रतमस्य राजर्षेः उदन्तं प्रत्यक्षीकरिष्यामि]।मेणआ-संबन्धेण सरीर-भूदा दाणींमे सउन्दला। ताए अ दुहिदु-णिमित्तं सन्दिट्ठ-पुव्व-म्हि[मेनका सम्बन्धेन शरीर-भूता इदानींमे शकुन्तला, तया च दुहितृ-निमित्तम् सन्दिष्ट-पूर्वाऽस्मि]। (समन्तादवलोक्य) किं णु क्खु उदुच्छवे बि णिरुच्छवा-रम्भं विअ राअ-उलं दोसइ। अत्थि मे विहवो पणिधाणेण सव्वं परिणादुं। किन्दु सहीए आदरोमए माणइदव्वो [किं नु

खलु ऋतूत्सवेऽपि निरूत्सवाऽऽरम्भमिव राज-कूलं दृश्यते। अस्ति मे विभवः प्रणिधानेन सर्वं परिज्ञातुम्। किन्तु सख्याआदरो मया मानयितव्यः]। होदु। इमाणं एव्व उज्जाण-पालिआणं तिरक्खरिणी—पडिच्छणापस्म-परिवत्तिणी भविअ उबलहिस्म’ [भवतु। अनयोरेव उद्यान-पालिकयोः तिरस्करिणी-प्रतिच्छन्ना पार्श्व-परिवर्तिनी भूत्वा उपलप्स्यते]। (इतिनाट्येनाऽवतीर्य स्थिता)

(Then enter a nymph named Śānumatīin an aerial car.) Sānu—(Close)-attendance at the Nymph’s shrine, which has to be observed in regular rotation, while holy-men’s ablution-time lasts, has been performed by me. So at present, this royal-sage’s action, (I) will see with (my) own eyes. Owing to her relations with Menakā, one with my (own) body (is) Śakuntalā. (I) have already been asked by her (to do something) for her daughter’s sake. (Looking around) Why indeed is it that, even

in the (vernal) festival, no beginning of festivities appear in the royal mansion? I have the (mystic) power to ascertain all by means of meditation. But my friend’s (earnest) request has to be honoured by me. Well, even out of these garden-tending-maids, myself concealed by the veil of invisibility, (constantly) keeping near them, I’ll know (everything). (Having acted descent, stands).

V. L.—

‘शरीरभूता’—

R. B. V. ‘शरीरभूतेदानीम्’—

M. S. ‘उपस्थितोत्सवे’—

B. ‘ऋतूत्सवे’— R. V. M. ‘उत्सवे’—S; Sir Jones, P, Ryder following (B), read ‘मिश्रकेशी’ for ‘सानुमती’। ‘अक्षमाला’—Dr.

सानुमतोति। ‘पर्यायेण’ क्रमेण परिपाठ्या इति यावत् [‘पर्यायस्तु प्रकारे स्यात् निर्माणेऽवसरे क्रमे’ इति विश्वः] ‘अप्सरस्तीर्थस्य’ तन्नामकप्रसिद्धस्य तीर्थस्य ‘सानिध्यं’ तत्रोपस्थितिः ‘निर्वर्तनीयम्’ सम्पादनीयम्। तत्र साधूनां स्नान-समयेएकैकस्मिन् दिवसे एकैकया अप्सरसा स्थातव्यम् इति नियमः अस्ति। स त्वद्य मया सम्पादितः।इति’ अस्माद् हेतोः’साम्प्रतम्’ इदानीं’राजर्षेः’ दुष्यन्तस्य ‘उदन्तं’ वार्तां[‘उदन्तः साधु-वार्तयोः’ इति भानुजिधृतकोषः] ‘प्रत्यक्षीकरिष्यामि’ स्वाक्षिभ्यां द्रक्ष्यामि। ‘मेनका-सम्बन्धेन’ मेनकायाःदुहितृत्वात् इत्यर्थः। ‘शकुन्तला मे’ मम अशरीरं शरीरं भूता इति ‘शरीर-भूता’ [‘श्रेण्यादयः कृतादिभिः’ २।१।५९; ७३८ इति समासः। श्रेण्यादिषु च्यार्थवचनं कर्तव्यम्’ इति कात्यायनः। “श्रेण्यादिराकृतिगणः” इति शाकटायनः। विस्तरस्तु चतुर्थाङ्के द्रष्टव्यः] ‘दुहितृनिमित्तं’ शकुन्तलार्थं, पूर्वम् सन्दिष्टा ‘सन्दिष्टपूर्वा’ [ इति सहसुपेति समासः।‘भूतपूर्वे’ चरट्’ ५।३।५३ इति निर्देशात् पूर्व-शब्दस्य परनिपातः पाक्षिकः]। ‘किं नु’ इति वितर्कगर्भः प्रश्नः। ‘खलु’ इति निश्चये। ‘ऋतौ’ प्रकरणात् वसन्तकाले य ‘उत्सवः’ कामदेवमुद्दिश्य स ‘ऋतूत्सवः’ मदनोत्सवः तस्मिन् आगते अपि ६३४, ‘निर्गतः ‘उत्सवस्य आरम्भः’ यस्मात् तथाभूतं’राजकुलं’ नृपभवनं [“कुलं जनपदे गोत्रे सजातीय-गणेऽपि च। भवने च तनौ क्लीबम्” इति मेदिनी]। ‘प्रणिधानेन’ चित्तैकाग्र्येण [इति रघुटीकायां १।७४; ८।१५ मल्लिनाथपादाः। ‘प्रणिधानं प्रयत्ने स्यात् समाधौ च प्रवेशने’ इति मेदिनी] ‘विभवः’ सामर्थ्यम्। ‘सख्याः’ शकुन्तलायाः(कर्तरि षष्ठी) ‘आदरः

प्रणयेन कृतः अनुरोधः’मया मानयितव्यः’ रक्षणीयः।तस्याः अनुरोधेन एवाहंराज्ञः वृत्तान्तं स्वयं गत्वा न तु प्रणिधानेन ज्ञास्यामि इत्याशयः॥‘तिरस्करिण्या विद्यया’ यत्-प्रभावेण अपरैः अलक्षित-विग्रहः सन् सर्वम् अपेक्षितुं शक्तो भवति जनः, तादृश्या अदृश्यता-जनिकया विद्यया ‘प्रतिच्छन्ना’ अलक्षितदेहा सती। ‘पार्श्वपरिवर्तिनी’ निकटस्था भूत्वा ‘उपलक्षणे’ राजवृत्तान्तं ज्ञास्यामि [‘निर्वर्तितम्’ इत्यादिना एतदन्तेन सानुमत्याऽऽत्मश्लाघायाः कृतत्वात् ‘विचलन’-नामाङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणमुक्तं धनञ्जयेन यथा–‘विकत्थनं विचलनम्’ इति]।

**190n.—1. आकाश-यानेन—**याति अनेन इति या+ल्युट् करणे=यानम्—a passage or a vehicle ; ‘यानंस्याद् वाहने गतौ—

Medini ; Cf ‘देवयान’, ‘पितृयान’। आकाशस्य आकाशे वा यानम् —a heavenly path or a passage through the celestial region. The nymphs had the power of flying through the sky. Cf. ‘ततः प्रविशति आकाशयानेन उर्वशी चित्रलेखा च’ ; ‘सिद्धमार्गम् अवगाह’ &c.—Vik. I. 2.पर्याय &c.—परि+इ+घञ् regular order, succession. ‘परौ अनुपात्यय इणः’ 3. 3. 38 इति घञ्। ‘पर्यायेण प्रसुप्तश्चममाङ्केभरताग्रज’—Rām. V. 38. 21. ‘व्यतिक्रमार्थे’ तु जय-विपर्ययः। ‘काल-विपर्ययः’—Prabhā. The celestial nymphs who were the guardian deities of the nymph’s shrine, had to be there by rotation so long as it was the bathing time for the sages, or for Kuvera (‘साधुजनस्य देवलोके वार्धुषिकरूपस्य **कुवेरस्य’—**HS). यावत्—

is indicative of limit inclusive. सान्निध्यम्—

here denotespresence, close attendance. Cf. ‘अनुजीविना सान्निध्यम् अवश्यम् करणीयम्’—Hit. ‘परिकल्पित- सान्निध्या’—

Ra. IV. 6 ; VII. 3. Ku VII. 33. In Vik the word ‘उपस्थान’ occurs exactly in the same sense.Cf. ‘चित्रलेखा–सखि, अप्सरो-वार-पर्यायेण इह भगवतः सूर्यस्य पादमूलोपस्थाने वर्तमाना &c.’—Vik. IV. 3. इति—

अस्माद् हेतोः। Now that I have observed my duty and am free from occupation. 4 मेनका-सम्बन्धेन—Either because Śak is related to Menakā, an अप्सरा or becāuse of my

friendship with मेनका। **सम्बन्ध—relation or friendship. For the latter sense cf. ‘संबन्धमाभाषणपूर्वमाहुर्वृत्तः स नौ सङ्गतयोर्वनान्ते’—Ra. II. 58;‘संबन्धंसख्यम्’—MN, **5. शरीर-भूता–**Cf. ‘शरीरमस्ति मे—Mālā ; 66n, 6; 141n, 3 ; 82n, 9. 6. किं नु &c.—As to the preparation of ऋतूत्सव(=मधूत्सव 193n. 2.) I am sure (खलु) there is none, but what may be the cause of it (किं नु)—45n, 1. 7. अस्ति मे &c.—By प्रणिधान (deep concentration) the sages can know the past or the future ‘सोऽपश्यत् प्रणिधानेन सन्तत्याः स्तम्भकारणम्’—Ra. 174 ; VllI. 75 ; Rām. III, 13, 12 ; Patañjali’s Yoga-Sūtra, ch. III. 50. The celestial nymphs were also endowed with that power. Read ‘मया प्रणिधानस्थितया अत्याहितम् उपलब्धं सख्याः’—Vik. IV ; ‘जाने प्रणिधानतस्त्वां’–Ra. XIV. 72. 8. सख्याः &c.—Refers to the request of शकुन्तला (HS), and not of मेनका (R); for throughout Act VI Sānumatī refers to Śak as सखी। Cf ‘अशंसयम् प्रियसखीमेव’ ; यो यो प्रदेशःप्रियसख्याः’ &c.—infra. 9. तिरस्करिणी &c.—तिरस्करोति इति तिरस्+कृ+णिनि कर्तरि स्त्रियाम्=तिरस्करिणी। The वृद्धि (7. 3. 115) barred by ‘संज्ञापूर्वको विधिःअनित्यः’ 2547—BhD. तिरसोऽन्यतरस्याम्’ ८\।३\।४२ ; १५६ इति षत्वम्—MN. Ordinarily ‘तिरस्करिणी’ means a veil or curtain. Cf. ‘दरी-गृह-हार-विलम्बि-बिम्बाःतिरस्करिण्यो जलदा भवन्ति’—Ku. I. 14. ‘व्यवसितमिव मे तिरस्करिणीम्’—Mālā II. 1. According to M तिरस्करिणीmeans a sort of magic veil by wearing which one can be invisible. Cf. ‘तथेति तिरस्करिणीम् अपनीय राजानम् उपेत्य’ &c.—Vik ; or it means a secret science by which one can make oneself invisible, Cf. ‘भोस्तिरस्करिणी-गर्वित मदीयमस्त्रतां द्रक्ष्यति’—Śak. VI. ‘तिरस्करिणीप्रतिच्छन्ना पार्श्ववर्तिनी भूत्वा’—Vik. II. (see next). 10. उपलप्स्ये—Cf. ‘तत्त्वत एनाम् उपलप्स्ये’—Act. I. pp. प्रतिच्छन्ना—Hidden, concealed i. e. Sānumatī though invisible,

will of course, be visible to the audience. Cf. ‘अनया च समालब्धंन मां द्रक्ष्यन्ति रक्षिणः’—MK. III “Being visible to the audience and invisible to the individuals on the stage is a contrivance familiar to the plays of various peoples especially our own, as the ghost of Hamlet, that of Banquo, Ariel in the Tempest and Angino in the Virgin Martyr, who repeatedly enter invisible. The wardrobe of some of our old comedians comprised a robe to walk invisible which Gifford supposes was a dress of light, gauzy texture. Something of the kind is used here apparently, as the stage directions are “covered with a veil”and “throwing aside the veil”—Dr. Wilson.

(ततः प्रविशति चूताऽङ्कुरमवलोकयन्ती चेटी। अपरा च पृष्ठतस्तस्याः)। प्रथमा—

आअम्ब-हरिअ-पण्डुर ! वसन्त-मासस्स जीअ-सव्वस्स !
दिट्ठो सि चूद-कोरअ ! उदु-मङ्गल ! तुमं पसाएमि॥२॥

[आताम्र-हरित-पाण्डुर ! वसन्त-मासस्य जीव-सर्वस्व !
दृष्टोऽसि चूत-कोरक ! ऋृतु-मङ्गल ! त्वां प्रसादयामि॥] (आर्या)

(Then enter, gazing at the mango-sprout, a maid-servant and behind her, a second). First— O lightly-coppered, pale green mango-blossom, the be-all of the life of the vernal month, thou art seen (by me). O auspicious herbinger of the season, (I) propitiate thee.

द्वितीया— पर-हुदिए ! किं एआइणी मन्तेसि [परभृतिके, किमेकाकिनी मन्त्रयसे।] Second—Pārabhrtikā, what art thou chirping about to thyself ?

प्रथमा— महु-अरिए ! चूद-कलिअंपेक्षिअउम्मत्तिआपरहुदिआ होदि [मधुकरिके ! चूत-कलिकां प्रेक्ष्य उन्मत्ता खलु परभृतिका भवति]।

First—Madhukarikā, Parabhrtikā (the cuckoo) indeed goes crazy (with delight) at the sight of the mango blossom.

द्वितीया (सहर्षंत्वरया उपगम्य)—कहं उबट्ठिदो महु-मासो।[कथमुपस्थितो मधुमासः] ? Second (Hastily approaching with transport)— What ! has the spring month (really) arrived ?

प्रथमा—महु-अरिए ! तव दाणिं कालो एसो मदविव्भम—गीदाणं [मधुकरिके ! तव इदानींकाल एष मदविभ्रम–गीतानाम्]

First—Madhukarikā (O bee), now this is time for your amorous ditties through intoxication.

द्वितीय—सहि ! अवलम्व मं जाव अग्ग—पादट्ठिआभविअचूअकलिअंगेणिहअसम्पादेमि काम-देवस्सअच्चणं [सखि ! अवलम्बस्व मां यावदग्र-पाद-स्थिता भूत्वा चूत-कलिकां गृहीत्वा सम्पादयामि कामदेवस्य अचंनम्]।

Second—Hold me, dear, while standing on tip-toe, (I) call the mango-blossom and perform the worship unto the God of love.

V. L.—‘उच्छसितमिव वसन्तमासस्य’—B. ‘जीवसर्वस्व—V. M. R’s Com. ‘जीवितसर्वम्—S. R’s Com. ‘जीवितसत्यं वसन्तमासयोः’—R. ‘दृष्टः’—R. V. M. ‘दृष्टं’—B. ‘दिष्ट्या’—S ; B reads ‘क्षणमङ्गलम्’ for ऋृतुमङ्गलम्। ‘चूतकोरक’—R. V. M. चूताङ्कुर’—S. B.‘प्रसादयामि’—R. V. M. ‘खलु पश्यामि’—S. ‘नियच्छामि’—B. ‘मद-विभ्रम-गीतानाम्’—R. V.M. ‘विस्रमोङ्नीतानाम्’—S. B.

तत इति। ‘चेटी’ दासी [इति हेमचन्द्रः]।आताम्रेति। ‘ताम्रः’ लोहितः ‘हरितः’ हरिद्वर्णैः’पाण्डुरः’ शुक्ल-पीतकः [‘पाण्डुरः शुक्ल-पीतक’ इति शाब्दिक-नरसिंहः] इति ‘ताम्र-हरित-पाण्डुरः’ वर्ण-त्रय-युत इत्यर्थः[‘वर्णो वर्णेन’ २।१।६९ इति समासः] ‘आ’ ईषत् ‘ताम्र-हरित-पाण्डुरः’ [इति सहसुपेति समासः। तत् सम्बुद्धौ] ‘वसन्तमासस्य’ प्रथमस्य सधुमासस्य चैत्रस्यइत्यर्थः, न त फाल्गुनस्य [‘मधुः माधवश्च वासन्तिकावृतुः’ इति मलमास-तत्त्व-धृत-श्रुतिः] ‘जीवस्य’ प्राणानां ‘सर्वस्व’ सारभूत! सत्सु अपि अन्येषु विविधेषु पुष्पेषु तदङ्कुरेण एव

ऋृतोःउच्छसितमेव गम्यते। ‘ऋृतोः’ वसन्तस्य ‘मङ्गल’ प्रथमं परिजृम्भमाणत्वात् सर्वेषु ऋृतुषु वसन्तस्य उत्कृष्टत्वं त्वयैवःकृतम् इत्याशयः। हे ‘चूतकोरक’ आम्रकलिके [‘कलिका कोरकः पुमान्’ इत्यमरः] मया त्वं दृष्टोऽसि’ अस्मादेव हेतोः’त्वां प्रसादयामि” प्रसन्नंकरिष्यामि। कामदेवाय समर्प्य इत्याशयः। आर्या जातिः]। द्वितीयेति। ‘परभृतिका’ इति प्रथम-चेटीनाम। ‘एकाकिनी’ मया विरहिता। प्रथमेति।

‘मधुकरिका’ इति द्वितीय चेटीनाम।आम्रकलिकां दृष्ट्वा परभृतिका (कोकिला) उन्मत्ता भवति। भन्नामोऽपि परभृतिका। अतः ममापि स्वयं जल्पनंन विचित्रम्। द्वितीयेति। ‘मधु’-नामधेयः मासः ‘मधुमासः’ चैत्रइत्यर्थः [‘मधुश्चैत्रेच दैत्ये च’ इति हट्टचन्द्रः]। ‘कथमिति हर्षे [ इति मेदिनी]॥ प्रथमेति। हे ‘मधुकरिके’ छलात् भ्रमरि इत्यर्थः। ‘मदेन’ ‘पुष्पमधु-पानेन जनितया मत्ततया यानि ‘विभ्रम’-युक्तानि ‘गौतानि’, यद्वा ‘मदः’ हर्षः च, ‘विभ्रमः’ इतस्ततः परिभ्रमणं च ‘गीतं’ गानं च, तेषां ‘कालः’ वेला समायातः। द्वितीयेति। ‘‘अवलम्बस्व’ अन्यथाभूमौ पतिष्यामि। ‘अग्रो’ च तौ ‘पादौ’ च इति ‘अग्रपादौ तयोः ‘स्थिता’ [अत्र अवयवाऽवयविनीः अभेद-विवक्षया बङ्गुलौषु पादत्वारोपः। तथाचोक्तं वामनेन—“हस्ताग्राऽहस्तादयोगुण-गुणिनोर्भेदाभेदाम्याम्” ५।२।६० इति। विस्तरस्तु चतुर्थाङ्क द्रष्टव्यः]।

191n.—1. आताम्र&c.—ताम्यतीति तम्+रक् =ताम्रम्; दीर्घं by ‘अभि-तग्योःदीर्घश्च’ (ऊ-183). ताम्रः गूणः अस्ति अस्य इति ताम्र+मतुप्=ताम्रः having the color of copper. मतुप् is elided by the Vārt. ‘गुणवचनेभ्यो मतुप्लुगिष्टः’ 1896.106n, 7. Similarly in the case with हरित।AK,however, does not seemto like this sort of convention. He says ‘गुणे शुक्कादयः पुंसि, गुणलिङ्गास्तु तद्वति विषु i. e. when शुक्ल, ताम्र &c. mean ‘one possessing that color’ they assume the gender of the noun they qualify. ‘आ’ means ईषत् and goes with all the three colors. Cf. Ra. VI. 17-18. 2. ०चूत &c—कोरकः means ‘bud’—AK. But ‘कोरकोऽस्त्री कुड्मलेऽपि’—Medini. Also ‘समुपहरन् विचकार कोरकाणि’—S’PB (RM). 3. **परभृतिका & मधुकरिका—**are the names of two friends very happily chosen, as the cuckoo and the bee are closely associated with spring. These also occur in Cārudatta of Bhāsa (speech of गणिका)।The first is vivacious and jolly while the latter is of simple nature. Kāli is fond of contrastive characters (24n, remark). 4. उन्मत्त &c.

—The second maid asks the first one as to the reason of her muttering alone. Then परभृतिका using pun says that the cuckoo (परभृतिका) is intoxicated at the sight of the mango-buds and so also she is, and hence it is but quite natural for her, maddened as she is, to talk to herself. 5. मधुकरिके—Here is another play on words. It means also ‘o bee’ (Com.) 6. मद-विभ्रम &c.—(i) मद= intoxication, hilarity ; विभ्रम-गीत = amorous ditty. Or (ii) विभ्रम = wandering about. “This is the time for your (applied to the maid) amorous song through intoxication,” or “This is the time for your (applied to the bee) hilarity, wandering and humming.” ‘Now this is the time for mirth, gaiety and song’—Roby Datta. 7. अग्रपाद &c.—118n, 3 ; standing on tip-toe.

प्रथमा—जइ मम बिक्खु अद्धं अच्चण-फलस्म[यदि ममापि खलु अर्धम् अर्चन-फलस्य]।First—If mine too would be half the merit of the worship.

द्वितीया—सहि ! अभणिदे बि एदं सम्पज्जइ। जदो एक्कं एव्व णो जोविदं दुधा-ट्ठिदं सरोरं [अभणितेऽपि एतत् संपद्यते। यत एकमेवं नौ जौवितंद्विधा-स्थितंशरीरम्]। (सखीमवलम्ब्यचूत-प्रसवं गृहीत्वा) अए, अप्यबुद्धोऽबि चूदप्पसवो बन्धण-भङ्ग-सुरभी होदि [अये, अप्रब्रुद्धोऽपि चूत-प्रसवो बन्धन-भङ्ग-सुरभि र्भवति]॥ (इति कपोत-हस्तकंकृत्वा)॥

Second—So it will be. my friend, even though unsaid. For, one only is our life, (though) our body be standing in two (places). (Leaning on her friend and plucking the mango-sprout). Lo, though not (yet) full-blown, the mango-sprout gets fragrant at the breaking of the stalk, (Folding the hands so as to form a hollow).

तुंसि मए चूदङ्कुर ! दिस्मोकामस्म गहोद-धणुअस्म।
पहिअ-जण जुवइ-लक्खो पञ्चब्भहिओसरो होहि॥३॥ (आर्या)

[त्वमसि मया चूताऽङ्कुर! दत्तः कामाय गृहीत-धनुषे।
पथिक-जन-युवति-लक्ष्यः पञ्चाऽभ्यधिकः शरो भव॥]

॥(इति चूताऽङ्कुरं क्षिपति)॥

O mango-sprout, thou hast been offered by me, unto cupid, who has taken up his bow. Be thou the most splendid arrow of his five, having for thy mark, the young wives of men journeying (abroad). (This said, throws the mango-sprout).

V. L.—‘कपोतहस्तकम्’—R. B. V. M. ‘कपीतम्’—S ; B has ‘अर्हसि मे’ for ‘त्वमसि मया’ ; कामस्य गृहीतचापस्यः’ for ‘कामाय गृहीत-धनुषे’ and ‘भवितुम्’ for ‘भव’।‘०अभ्यधिकः’—K. R. S. M. ० ‘अन्तरितः’—B.

द्वितीयेति। ‘अभणितेऽपि’ मया अनिवेदितेऽपि त्वम् अधें पुण्य प्राप्तासि इति भावः। ‘अप्रबुद्धीऽपि’ न सम्यक् प्रकटितोऽपि ‘चूतस्य’ आम्रस्य ‘प्रसवः’ मुकुलः [‘स्यादुत्पादे फले पुष्पे प्रसवो गर्भभीचने’ इत्यमरः] ‘बन्धनस्य’ वृन्तस्य ‘भङ्गेन’ छेदेन ‘सुरभिः’ सुगन्धिः (‘संदाने च तथा वृन्ते मायायां बन्धनं स्मृतम्’ इति रुद्रः)। कपोतहस्तकमिति। हस्तयीः कपोताकारमञ्जलिं कृत्वा। अस्य लक्षणं यथा सङ्गीत-रत्नाकरे—“कपोतोऽसौ करो यत्र श्लिष्टमूलाग्रपार्श्व कौप्रणामे गुरुसंभाषे"। त्वमिति। ‘गृहीत धनुः’ येन तस्मै ‘कामाय’। [समासान्तविधेः अनित्यत्वात् ‘धनुषश्च’ ५।४।१३२ इति न अङ्ग्। अनेन सर्वदा सज्जत्वं ध्वनितम्]। ‘पथिक-जनानां’ प्रोषितानां पान्थानां या ‘युवतयः’ कान्ताः ता एव’लक्ष्यं’ शरव्य’ यस्य तादृशः सन् ‘पञ्चानाम्’ अरविन्दादीनां ‘शराणाम्’ ‘अभ्यधिकः’ श्रेष्ठः [‘यस्मात् निर्धार्यते, यश्च एकदेशी निर्धार्यते, यश्च निर्धारण-हेतुः एतत्-त्रितय-सन्निधाने एवाऽय निषेध’ इति कैयटोक्तेःनिर्धारणस्य अप्राप्तत्वात् अत्र षष्ठीसमासः। पञ्चाभ्यधिकत्वे शरस्याऽसम्बन्धे संबन्धलक्षणा अतिशयोक्तिः। इयमार्या]।

** 192n.—1. एकमेव &c.**—Cf.‘अव्यतिरिक्तेयम् अस्मत् शरीरात्’—Kād. pp. 577. अप्रबुद्ध—प्र+बुध means to awake from sleep (198n, 6)

here ‘not fully developed’. 2. बन्धन &c.—बन्धन—stalks. (Com). ‘बन्धनकोषाः’—S’ak. III. 4. 3. कपोत-हस्तकं—‘कः’ वायुः ‘पोतः’ नौका इव यस्य इति ‘कपोतः’ a pigeon. The phrase technically means the folding of the palms from the wrists to the finger-end, so as to form a hollow inside and resemble a pigeon. This is used in supplication, fear, respect, saluting a deity, or in addressing a superior (Com). “सर्वपार्श्व-समाश्लेषात् कपोतः सर्वशीर्षकः। भीतौ विज्ञापने चैव विनये च प्रयुज्यते॥"—C. S’ reads ‘सर्प-शौर्षकः’। 4. गृहीत-धनुषे—‘धनुः’ at the final in a बहुब्रीहि always takes ‘अनङ्,’ unless it is a ‘संज्ञाशब्द’ 5.4.132. Thus the form expected is ‘गृहीत-धन्वने’ but ‘समासान्तविधि’ is अनित्य’ i.e. not always obligatory. Read ‘कथ’ तर्हि “ख-लावण्याशंसाधृतधनुषमङ्कायतृणमत्”इति पुष्पदन्त-प्रयोग, इति चेत्॥ अत्राहुः॥ समासान्त-विधेः अनित्यत्वात् न अत्राऽनुपपत्तिः। अनित्यत्वे प्रमाणम् अश्वादिगणे राजन्-शब्दपाठः’—T. 870. Cf. ‘अशत्थमा करधृतधनुः’—VS. III. 23. ‘घृतधनुषं रघुनन्दन’ स्मरामि’—UC. V. 4. 5. पथिक &c.—पन्थानं गच्छति इति पथिन्+ष्कन् (‘पथः ष्कन्’ 5. 1. 75.) = पथिकः a traveller. It is very curious that both MN and Jaymangala remark on BK. II. 43. ‘पथि कुशलान्’ पथिकान्। “तत्रकुशलः पथः” 5.2.63 इति ठक। But the Sūtra quoted gives वुन् (अक्) and not ठक्, and consequently the form is ‘पथकः’ and not ‘पथिकः’। 6. पञ्चाऽभ्यधिकः—“पञ्चानाम् अभ्यधिकः” (33n, 2). According to S’ this epithet means “a sixth arrow in addition to the five’. Cf. “किमुत उपवन-सहकारैः &c.”—Vik. II. He does not seem to include mango in the list, but this is inaccurateas चूत is included in the list.Vide 84n. 2 ; SV. IV. 1. It will be interesting to note that in the Mandāsor inscription of Kumāra-Gupta, Cupid’s flowery-arrows consist of different stuffs :—“स्पष्टैः अशोकतरु-केतक-सिन्धुवार-लीलाऽतिमुक्तकलता मदयन्तिकानाम्। पुष्पोद्गमैरभिनवैरधिगम्य

नूनमैक्यं विजृम्भितशरे हरधूतदेहे”॥ **अभ्यधिकः—**however may be safely explained as ‘the most excellent, “the best”. पथिकजन &c.—Cf. ‘प्रेक्षिष्यन्ते पथिक—वनिताः प्रत्ययादाश्वसत्यः’—MD. 1. 8.

(प्रविश्याऽपटीक्षेपेण कुपितः) कञ्चुकी—मा तावदनात्मज्ञे! देवेन प्रतिषिद्धेऽपि मधूत्सवे चूत-कलिका-भङ्गमारभसे। (Entering in anger with a toss of the curtain) Chamberlain—Not like that, self-forgetting woman! (Do you dare) begin plucking the mango-bloom, even though the spring-festival is forbidden by His Majesty ?

उभे (भीते)—पसीददु पसीददु अज्जो। अग्गहीद-त्थाओवअं [प्रसीदतु प्रसीदतु आर्यः। अगृहीतार्थे आवाम्]। Both (Afraid)—Pleased be Your Honour. We are ignorant of the matter.

कञ्चुकी—न किल श्रुतं भवतीभ्यां यद्वासन्तिकैस्तरुभिरपि देवस्य शासनं प्रमाणीकृतं तदाश्रयिभिः पत्रिभिश्च। तथाहि—

चूतानां चिर-निर्गताऽपि कलिका बघ्नाति न स्वं रजः
सन्नद्धंयदपि स्थितं कुरबकं तत् कोरकाऽवस्थया।
कण्ठेषु स्स्वस्नितंगतेऽपि शिशिरे पुंस्कोकिलानां रुतं
शङ्के संहरति स्मरोऽपि चकित स्तूणाऽर्ध-कृष्टं शरम्॥४॥ (शार्दूलविक्रीड़ित)

Chamberlain—Was it not heard by you two, that even by the vernal trees His Majesty’s fiat is observed, as also by their sheltered feathery creatures (i. e. birds)? For,—The blossom of the mangoes, though burst forth long since, does not form its own pollen; the amaranth even though protruded remains in its budding state ; though the cold (season) is gone, the note of the male-cuckoos falteringly slips in (their) throats. (I) dread (that) even Cupid being dismayed arrest his shaft half-drawn from (his) quiver.

V. L.—‘प्रसीदतु प्रसीदतु’—B; the reduplication—omitted by others. ‘यदा’—S. ‘यत्’—R. B. V. M. ‘कुरवकम्’—R.S.‘कुरूवकम्’—B. V. M. K. B.omits ‘पत्रिभिश्च’।

प्रविश्येति। ‘नाऽसूचितस्य पात्रस्य प्रवेशीनिर्गमोऽपि च’इत्युक्तेःअत्र कञ्चुकिनःसूचनाऽभावात् ‘पठ्याः क्षेपणम्’ उत्तोलनं विनैव प्रवेशः। तत्रकुपितत्वं हेतुः। एतत्तु विस्तरेण व्याख्यातं प्राक्। ‘मा तावत् एवं कुरुष्व’ इति वाक्यशेषः।‘आत्मानं’ स्वकीय-स्वभावं पराधीनत्वं इत्यर्थः, न जानाति या सा ‘अनात्मज्ञा’ तत्संबुद्धौ।‘देवेन’ प्रकरणात् राज्ञःदुष्यन्तेन।‘मधूत्सवः’ चैत्र पूर्णिमा [इति जटाधरः]। अर्थात् तस्यां तिथौ य उत्सवा विधीयते सः।उभे इति।‘अगृहीतः अपरिज्ञातः ‘अर्थः’ मधूत्सव-प्रतिषेध-रूपः विषयः याभ्यां तथाभूते ‘आवां’ भवावः। कञ्चुकीति।‘किल’ इत्यरुचौ [‘वार्तायाम् अरुचौकिल’ इति त्रिकाण्डशेषः]‘अगृहीतार्थेआवाम्’इति यदुक्तंतत् न विश्वसनीयम् इत्यर्थः। ‘वासन्तिकैः’ वसन्तकाले संजात-पुष्पैः [छान्दसोऽयं प्रयोगः। ‘वसन्ताच्च’ ४।३।२० ; ३४५१ इति उञ्] अचेतनैः ‘तरुभिः अपि’ राज-शासन’ ‘प्रमाणीकृतं’ पालितंका कथा चेतनानाम् इति आप-शब्दार्थः [प्रमाणीकृतम् इति गम्योतप्रेक्षा। अथवा असंबन्धे संवन्धरूपा अतिशयोक्तिश्च।राजाऽऽज्ञायाः तत्त्वतोऽसंबन्धात्]।‘तथाहि’ तमेवार्थं जानीहि। लोटि रूपम् इति गोपीनाथपादाः।चूतानामिति।‘चूतानाम्’ आस्राणां ‘कलिका’ मञ्जरी[जात्यऽभिप्रायेण एकवचनम्]‘चिरं निर्गताऽपि ’ बहुकालात् विकशिता सत्यपि ‘स्वं’ खीयं ‘रजः परागं ‘न वध्नाति’ न दृष्टं’ करोति इत्यर्थः। [यथा काचन बाला प्रौढ़तया रजीदर्शनं न याति इति समासोक्तिः]। ‘कुरवकं’ पुष्पभेदे [जातावेकवचनम्] ‘यदपि सन्नद्धं’प्रस्फुटनाय सज्जीभूतं विकासीन्मुखम् इत्यर्थः। ‘तत् कोरकाऽवस्थया’ कुट्मल-रूपेण स्थितं परन्तु शासनात् न विकसितम्। ‘पुमांसः कोकिलाः’ पिकाः तेषां ‘रुतं’ कूजितं [‘तिरश्चांवासितं रुतम्’ इत्यमरः] ‘शिशिरे गतेऽपि’ वसन्ताऽऽरम्भे अपि ‘कण्ठेषु स्खलितं’ प्रतिरुद्धं न तु कण्ठेभ्यो बहिर्गतम् इति भावः।‘शङ्के’मन्ये[इत्युत्प्रेक्षा] ‘स्मरोऽपि’ भगवान् कामदेवोऽपि [कर्पूर इव दग्धोपि शक्तिमान् यो जने जने, हरतापि तनुंयस्य शम्भुना न वलं हृतम, एवंविधः शक्तिवरी मघनोऽपि इति अपि-शब्दार्थः] राजाऽऽज्ञया ‘चकितः’ भौत [इति त्रिकाण्डशेषः] ‘तूणात्’ तूणौरात् ‘अर्धकृष्टं’ अंशतः निष्कासितं ‘शरं संहरति’ पुनरपि तूणीरे स्थापयति [प्रथम-पाद-त्रये चिरनिर्गतादेः कारणस्योक्तेः

कार्यस्य परागादेर्निषेधात् माला-विशेषोक्तिः। स्वभावोक्तिः काव्यलिङ्गञ्च। स्थिस्थेति कुरकोरेति रेपुंरोपौति छेक-श्रुति-वृत्त्यनुप्रासाः। शार्दूलविक्रीडितं छन्दः]।

193n.—1. अनात्मज्ञे—Cf. ‘मयि व्यवहरत्यनात्मज्ञः’—MālāI. Have you fogotten that you are but servants ? You must be silly enough to make preparations for vernal festivities which have been prohibited by the king. 2. मधूत्सवे—मधूत्सव of the Hindus may be indentified with the saturnalia or rather the carnival of the Romans. It was in old times performed in celebration of the return of spring and in honour of Kāmadeva (in modern times, in honour of his progenitor, Kṛṣṇa) with great pomp and eclat. Citizens both men and women, decorated with fine robes and ornaments, used to roam in the streets, dancing singing and beating drums, scattering red powders and coloured water with the help of syringe, upon the persons of their companions, Cf. ‘मधु-मत्त-कामिनी-जन-स्वयंग्रह-गृहीत-शृङ्गक-जलप्रहार-नृत्यन्-नागरजन-जनित-कौतूहलस्य समन्ततः स्वच्छन्द-मर्दली-द्दाम-चर्चरी-शब्द-मुखर-रथ्या-मुख-शोभिनः प्रकीर्ण-पठवास-पुञ्ज-पिञ्जरित-दश-दिशः मुखस्य सश्रीकतांमदन-महोत्सवस्य’—Rat. I ; Ibid I. 9 & 10. Some indentify it with the Holi-festival called ‘Nu-roz’ by the Mahomedans (Vide Asiatic Researches, Vol. II. P. 385.) Dola-yātrā in Bengal, ‘Hutās’ ani or ‘Shimga’ in the Deccan, ‘Kamannana Habba’ in the Canarese province, and Fāgua by the Mundas. Cf. The description of मदनोत्सव quoted above with that of दोलीत्सव— ‘विशेषतः कलियोगे दोलीत्सवी विधीयते। <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737785797Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737785797Capture2.PNG"/> पूजयेत् विधिवङ्गत्त्या फल्गुचूर्णैः चतुर्विधैः॥ सितरक्तैःगौरपीतैः कर्पूरादि-विभिश्रितैः—&c.—PP. 3. वासन्तिकैः— With कालवाचक words the usual affix is ठञ् (38n, 3 end) but in the case of ऋृतुवाचक words, a special Sūtra viz. ‘सन्धिवेलाद्य् ऋृतु-नक्षत्रेभ्योऽण्'4. 3. 16 bars the application of ‘ठञ्’।Hence for ‘वसन्ते जातः’ we expect ‘अण्’ giving the form

‘वासन्तः’ (Cf. ‘वासन्तीशीतला लघ्नीतिक्ता दोषत्रयास्नजित्’—BhP. ‘शारदी ज्योत्स्ना’—Act. III; ‘वासन्तीमाधवीलता’—AK. वासन्ती दुर्गापूजा)।Yet Kāli. uses the form ‘वासन्तिक’ with ‘ठञ्’ which is used only in theVedic Literature and is formed by the Vedic Sūtra ‘वसन्ताच्च’ 4. 3. 20. स्यात् छन्दसि। वासन्तिकम्’—BD. ‘ऋृत्वणोऽपवादः। ‘मधुश्चमाधवश्च वासन्तिकौऋृतूं—Sruti qtd. VM. The frequent use of Vedic words by our poet has already been noticed by us.Note also that वासन्तिक rarely means विदूषकः। Cf. ‘वासन्तिकः केलिकिलो वैहासिकःविदूषकः’—H. 4. प्रमाणीकृतं—Held authoritative. “प्रमाणीकृतः पाणिः’—UC. III. 7. 5. चूतानां &c.—Cf. ‘ईषद्वद्धरजः कणाऽग्रकपिशा चूते नवा मञ्जरी’—Vik II. 7. Read the whole sloka 53n, 3 ; रजस् is also अकारान्त। Cf. ‘पुष्पेवेशे गुणे चैव रजीयं रजसा सह’—Utpalinī. बघ्नाति—forms—Ra. XII. 69; Ku. V. 60. 6. पुंस्कोकिलानां— पुमान् कोकिलः पुंस्कीकिलः। (also पुँस्कोकिलः)—पुंग्रहणं प्रागलभ्यद्यीतजार्थम्,—MN in Ku. III. 32. hence no अपुष्टार्यत्वदोष। म्becomesरु (:) by ‘पुमःखयि अम् परे’ 8. 3. 6; 139. Next apply the Vārt. ‘संपुकानां सीवक्तव्यः,’ 138. शङ्के—Methinks. Cf. Rām. IV. 2. 21 ; V. 20. 26. 7. चकितः—Frightened, Cf. ‘प्रियाग्रे चकितं भीतेरस्थानेऽपि भयं महत्’—Ujjvala-nīlamani. ‘पौलस्त्यचकितेश्वराः’—Ra. X. 73; ‘व्याधाऽनुसारचकिता हरिणौव यासि’—MK. I. 17 ; ‘चकितविलोकित-सकलदिशा’—GG. 2. **संहरति—**14n, 8; ‘प्रतिसंहरन् इषुं’—Ra. III. 64 ; स्मरः—(स्मरयति) उत्कण्ठयति इति ‘स्मृ आध्याने’। पवाद्यच्, (3. 1. 134) or स्मर्यते अनेन इति वा ‘पुंसि संज्ञायां’—इति घः [3, 3. 111]—BhD. Contrast this with ‘कुसुमजन्म ततो नवपल्लवाः’ &c.—Ra. IX. 26.

सानुमती—णत्थि एत्थ सन्दे हो। महाष्णहाओ क्खु राएसी

[नास्त्यत्रसंदेहः। महाप्रभाव खलु राजर्षिः]। Sānumatī—There is no doubt(of it). The royal sage (is) of great power.

प्रथमा—अज्ज, कति दिअहाइं अम्हाणं मित्तावसुणा रठ्ठिएण भट्टिणोपाअ-मूलं-पेसिदाणं [आर्य, कति दिवसानि आवयो र्मित्रावसुना राष्ट्रियेण भर्तुः पाद-मूलं प्रेषितयोः] एत्थ च णोपमद-वणस्म पालण-कम्म समप्पिदं। ता आअन्तुअदाए अस्मुद-पुव्वो अम्हेहिं एसो वुत्तन्तो [अत्रच नौ प्रमद-वनस्य पालन-कर्म समर्पितम्। तदागन्तुकतया अश्रुतपूर्वआवाभ्यामेष वृत्तान्तः]।

First—Revered Sir, (it is only) a few days since we were sent to the feet of His Majesty by Mitrāvasu, the king’s brother-in-law. And here the duty of tending the pleasure-garden was entrusted tous. Thus owing to our being strangers, the incident was not heard by two of us before.

कञ्चुको—भवतु। नहि पुनरेवं प्रवर्तितव्यम्।

** **Chamberlain—All right, never again should you do this.

उभे—अज्ज ! कोदूहलं णो। जइ इमिणा जणेण सोदव्वं, कहेदु भअं, किं णिमित्तं भट्टिणा वसन्तुस्सवो पड़िसिद्धोत्ति [आर्य, कौतूहलं नौ। यदि अनेन जनेन श्रोतव्यं, कथयतु भवान् किं निमित्तं भर्त्रावसन्तोत्सवः प्रतिसिद्ध इति]। Both—Revered Sir, we have a curiosity. If it may be heard by these persons, let Your Honour tell us why the spring-festival is interdicted by His Majesty.

सानुमतो—उस्सव-पिआक्ख्मणुस्मा। ता एत्थ गुरुणा कारणेण होदव्वं’ [उत्सव-प्रियाः खलु मनुष्याः। तदत्र गुरुणा कारणेन भवितव्यम्]

Sānumati—Fond of festivals, indeed, are men. There must be a grave cause here.

कञ्चुकी—बहुलो-भूतमेतत् किं न कथ्यते। किमत्रभवत्योः कर्णपथं नायातंशकुन्तला-प्रत्यादेश-कौलीनम्।

Chamberlain—This has been thoroughly public ; why (should it be) not told ? Has not the scandal of Sakuntala’s repudiation reached the range of your ears here ?

V. L.—‘सानुमती’—B. S.‘उभे’—R. V. M. ‘भर्तुः पादमूलम्’—B. M. S. ‘भट्टिनी-पादमूलम्’—R. V.‘अत्र’—B. S. ‘इत्थ’’—M. R. V. ‘पालनकर्म’—R. V. M. ‘सकल’ प्रतिकर्म’—S. ‘चित्रकर्म’—B. HS.

प्रथमेति। राष्ट्रे अधिकृत इति ‘राष्ट्रियः’ तेन (‘राष्ट्रावार-पारात् घ-खौ’ ४।२।९३ ; १३१३ इति घः] नागरिकेण श्यालेन। ‘मित्रावसुः’ इति नागरिकनाम। ‘कति दिवसानि’ स्वल्पा दिवसाः [‘वा तु क्लीबेदिवस-वासरौ’ इत्यमरः] ‘प्रमद-वनस्य’ ‘अन्तःपुर-विहारोचित-वनस्य’ इति रामायण-टीकायां रामपादाः। ‘आगन्तुकतया’ आहार्यतया नवागततया इत्यर्थः [‘स्यात्आगन्तुकम् आहार्यम्’ इति त्रिकाण्डशेषः]‘एषः वृत्तान्तः’। वसन्तोत्सव-प्रतिषेध-वार्ता। कञ्चुकीति। ‘भवतु’ यज्जातंतज्जातम् इत्यर्थः। उभे इति। ‘श्रोतव्यं’ श्रवण-योग्यम्, अस्मादृशः हीनस्य जनस्य श्रवणे यदि दोषोन स्यादित्यर्थः। सानुमतीति। ‘उत्सव-प्रियाः’[‘वा प्रियस्य’, वा :—८९८ इति प्रिय-शब्दस्य परनिपातः पाक्षिकः]।कञ्चुकीति। ‘बहुलीभूतं’ सर्वत्र प्रसिद्धिंप्राप्तम्।‘शकुन्तलायाः प्रत्यादेशः’ निराकृतिः, प्रत्याख्यातम् इति यावत्। तल्लक्षणंयत् ‘कौलीनम्’ अपवादः[‘कौलीनं पशुभिर्युद्धे कुलीनत्वाऽपवादयोः’ इति धरणिः]।

** 194n.—1. नास्त्यत्र &c.—should be assigned to Sānumati and not to the two maids as has been done by M. For the usualway of naming the king by the servants is ‘भट्टा’ or ‘देव’ (62n, 3) and not राजर्षिः as has beenused by सानुमती। (Cf. ‘साम्प्रतमस्य राजर्षेः उदन्तं प्रत्यक्षीकरिष्यामि’ (supra), also “राष्ट्रियेण भर्तुः पादमूलम्,” “किं निमित्तं भर्त्रा वसन्तोत्सवः प्रतिसिद्धः” (speeches of the maids). 2. कति दिवसानि &c.—पादमूलं** is indicative of humble servitude. ‘मूल’ here means ‘अन्तिक’। “मूलमाद्य शिफायां स्यात् मे निकुञ्जेऽन्तिकेऽपि चे”—Viśva, “षष्ठी” after

‘गतानि’ &c. expressing the lapse of time, is very common in Sanskrit. Cf. ‘मासी यातस्य यस्य’—SK. 716. “अद्य दशमी मासस्तस्य उपरतस्य"—MR. “अष्टपञ्चाशतं रात्र्यःशयानस्य अद्य मे गताः”—Mahā. XIII. 7732. ‘भठ्टिनी-पादमूलम्’ (R) is rejected as our poet elsewhere mentions maids being presented to the king and not to the queen. Read ‘देव, अमात्यो विज्ञापयति। तस्मिन् विदर्भविषयोपायने द्वेशिल्पदारिके मार्गपरिश्रमाद् अलघुशरीरे इति पूर्वं न प्रवेशिते। संप्रति देवोपस्थानयोग्ये संवृत्ते’।—MālāV. ‘शिल्पदारिकाभूयिष्ठं परिजन’ च उपायनीकृत्य भर्तुः सकाश प्रेषितः’—Ibid V. In Kād चित्रलेखा also was presented to the king. 3. **राष्ट्रियेण—**By the city-superintendent, the king’s brother-in-law (श्यालः) mentioned in the Induction. Cf. ‘राज-श्यालस्तु राष्ट्रियः’—AK. Or, Mitrāvasu is a person different from श्याल and probably acted as a kind of “Viceroy.” Sometimes राष्ट्रिय means a king. Cf. “राष्ट्रिय-श्यालः”—MK. IX. Also ‘राष्ट्रीय’ (H). 4. प्रमद-वनस्य—प्रमदानां वनम् इति ‘प्रमद-वनम्’। ‘ङ्यापोः, संज्ञा-च्छन्दसो र्बहुलम्’ 6. 3. 63. ‘इति ह्रखः’—Bh. D. A pleasure-garden attached to the seraglio where the king takes his promenade with Vidūṣaka or with the inmates of the harem. Cf. ‘स्यादेतदेव प्रमद-वनम् अन्तःपुरोचितम्”—AK. Sometimes ‘आ’ is not shortened. Cf.ह्रस्वाभावोऽपि। ‘प्रविष्टः प्रमदा-वनम्’ इति भट्टिः"—RM. ‘वमञ्ज प्रमदा-वनम्’—Rām V. 41.15; 20. 5. किं निमित्तं—36n, 3. ‘निमित्त-प्रर्याय-प्रयोगे सर्वार्सा प्रायदर्शनम्’—इति प्रथमा—SK. 608. उत्सव-प्रियाः—Cf. ‘प्रियमण्डना’—IV. 9.उत्सव—is to be derived from ‘सू’ “to give birth to” [षू प्रसवैश्वर्ययोः]। Lit. the word means “the birth of a son” which of course is the greatest occasion for joy, hence any festival. Note that our poet is a close observer of human nature. 6. बहुली-भूतम् &c. —is स्वगतम् according

to HS. Owing to its wide publicity, the incident is almost known to all. Hence I don’t think there will be any harm, if it is disclosed to these persons. ‘बहुलीभू’—means ’to increase’, ‘spread’. Cf. ‘बहुलीभूते कौलीने’—Rām. VI. 64. 30. ‘पौरेषु सोऽहं बहुलीभवन्ति’—Ra. XIV. 38; 198n, 2 (middle). 7. शकुन्तला &c.—प्रत्यादेश—Repudiation. कुल+ख—कुलौनः [‘कुलात् खः’ 4. 1. 139. ख = ईन 7. 1. 2. कुलीनस्य कर्मभावो वा युवाद्यण्(5. 1. 130) इति कौलीनम्—BhD. Primarily the word means ’nobility of birth’, next it comes to mean ‘something related to a big family which is to be kept secret’, hence a family-scandal. Or, कुले जनसमूहे भवम् इति कुलीनम् i. e. arising from a ‘crowd of men’ hence a scandal; for people gathering together in a place generally speak ill of others. Or, ‘कौ’ पृथिव्यां लीनम् इति कौलीनम् i. e. which falls to the ground i. e. a scandal which generally has got no foundation. Read ‘कौलीनमात्माश्रयमाचचक्ष’—Ra. XIV. 36 ; XIV. 84.किमपि कौलीनंश्रूयते’—Mālā III. ‘तदेव कौलीनमिव प्रतिभाति’—Vik. II.

उभे—अज्ज ! सुदं रट्टिअ-मुहादो अङ्गुलोअ-दं सणं जाव[श्रुतं राष्ट्रिय-मुखात् अङ्गुलीयक-दर्शनं यावत्]।Both—(We) have heard from the mouth of the king’s brother-in-law as far as the finding of the ring,

कञ्चुकी—तेन हि खल्पं कथयितव्यम्। यदैव खलु स्वाङ्गुलीयकदर्शनादनुस्मृतंदेवेन सत्यमूढ़-पूर्वा रहसि मे तत्रभवतीशकुन्तला मोहात् प्रत्यादिष्टेति तदाप्रभृत्ये व एश्चात्तापमुपगतो देवः।

तथाहि—

रम्यं द्वेष्टि, यथा पुरा प्रकृतिभि र्न प्रत्यहं सेव्यते,
शय्या-प्रान्त विवर्तनै र्विगमयत्युन्निद्र एव क्षपाः।
दाक्षिण्येन ददाति वाचमुचितामन्तःपुरेभ्यो यदा
गोत्रेषु स्स्वलितस्तदा भवति च व्रीड़ा-विलक्षश्चिरम्॥५॥ (शार्दूलविक्रीड़ित)

Chamberlain—Then indeed very little remains to be told. When at the sight of ring, it was recollected by His Majesty, that Her Ladyship Sakuntala was, in sooth, previously wedded by him in private, and was rejected though infatuation—even thence-forward His Majesty is struck with remorse. For—He loathes (everything) delightful ; as before, he is not daily waited upon by his ministers; he spends sleep-less nights in rolling about on the edge of (his) couch. And when out of courtesy, he gives the wonted (or suitable) reply to the inmates of the seraglio, then blundering in (their) names, he remains disconcerted with shame for a long time.

V. L.—B reads ‘स्वल्प’ for ‘अल्प’। ‘ऊढ़पूर्वा में’—R. V. ‘ऊढ़पूर्वा मया’—M. S. B. ‘यथापुरा’—R. B. V. M. ‘यथापुरम्’—S. ‘शय्याप्रान्तं’—R. V. M. S.‘शय्योपान्ते’—B. ‘व्रीड़ाविलक्षः’—R. V. M. ‘व्रीड़ावनम्रः’—B. S.

कञ्चुकीति। ‘शकुन्तला सत्य’ न तु भ्रान्ति-कल्पितं’ ‘मे’ मया [तथाचोक्तं वामनेन—“ते-मे शब्दौ निपातेषु" इति] ‘पूर्वम् ऊढ़ा’ परिणीता (सहसुपेति समासः)। ‘मोहात्’ मति-भ्रमात्[अनेन प्रत्याख्यान-जनिताऽपराधः निजस्य इत्युक्तम्] ‘पश्चात्तापम्’ अनुतापम् [‘पश्चात्तापोऽनुतापश्च विप्रतीसार इत्यपि’ इत्यमरः]। ‘उपगतः’ प्राप्तः। ‘तथाहि’ तमेवार्थं जानीहि। रम्यमिति। ‘देव’ इति गद्यस्थं कर्तृपदमत्रसंबध्यते। ‘रम्यं’ रमणीयंस्रक्-चन्दन-वनितादि-वस्तु ‘द्वष्टि’ न अभिनन्दति। चक्षुषाऽपि न पश्यति इति भावः। ‘यथा पुरा यथा पूर्ववत् ‘प्रकृतिभिः’ अमात्यादिभिःप्रत्यहंन सेव्यते’ स्वेच्छया कदाचित् न पूर्ववत् प्रतिदिनम् अमात्यैर्मिलितः सन् राजकार्यम् अवलोकयति इति भावः। ‘उद्गता निद्रा’ यस्य स ‘उन्निद्र’ जागरितः’एव शय्यानां’ [शय्यते अत्र इति ‘संज्ञायां समज—३।३।९९इति क्यप्। ततः “अयङ् यि क्ङिति” ७।४।२२ इति अयङ्] ‘प्रान्तयोः’ न तु मध्ये, यानि ‘विवर्तनानि’ न तुस्वापः परन्तु इतस्ततःपरिलुण्ठनानि, ‘क्षणं वामे, क्षणं दक्षिणे, क्षणं पृष्ठत इत्याशयः। ‘क्षपाः’ निशाःन तु एकां निशाम्। ‘विगमयति’ यापयति, विरुद्धं यथा स्यात् तथा अतिवाहयति, ताःतु न स्वयं गच्छन्ति। ‘यदा दाक्षिण्येन’ सर्वासु समरागितया [‘एषु त्वनेक-महिलासु

सम-रागीदक्षिणः कथितः’ इति दर्पणः] ‘अन्तःपुरेभ्यः’ लक्षणया अन्तःपुर-स्थित-महिषोभ्यः ‘उचितां’ तत्काल-योग्यां न तु अधिकां ‘वाचं ददाति, तदा गोत्रेषु’ नामसु [‘गोत्रं नाम्नि अन्वये गोत्रं,गोत्रश्चधरणीधर’ इति गदसिंहः] ‘स्खलितः’ भ्रष्टः, तन्नाम अगृहीत्वा अर्थात् वसुमती-नाम्नि उच्चारयितव्ये शकुन्तला-नाम उच्चारितवान् सन्नित्यर्थः, ‘चिरं’ दीर्घकालं ‘व्रीड़या’ लज्जया ‘विलक्षः’ विस्मयान्वितः॥ (‘इतिकर्तव्यता-शून्य’ इति काटयवेमः॥ ‘दैन्यमापन्नः’ इति विद्याम्बुधिः)॥ [‘विलक्षोविस्मयान्वित’ इत्यमरः अपिच, ‘आत्मनश्चरिते सम्यग्ज्ञातेऽन्यैर्यस्य जायते। अपत्रपाऽतिमहतीस विलक्ष इति स्मृतः’]॥ ‘भवति च’ [अत्रपश्चात्तापादिके कारणे वक्तव्ये यत् कार्यस्य रम्य-द्वेषादेवर्णनं’’ तत् पर्यायोक्तम्। काव्यलिङ्गञ्च। अनेकासु क्रियासु एककर्तुकत्वात् दीपकभेदश्च। ‘अनुताप-प्राप्ति-प्रतिपादन-कार्यं प्रति बहुतर कोरणोपन्यासात् समुच्चयालंकारः।“प्रकृतिभिः न सेव्यते” इत्यत्र कर्मवाच्यात्मनेपदान्त-क्रियोपन्यासात् भग्नप्रक्रमता-दोषः। रूढ़ि-प्रयोजनाऽभावेऽपि अन्तःपुरशब्देन तत्स्थस्त्रीषु लक्षणा-करणात् नेयार्थत्व-दोषः।“रम्यं द्वेष्टि, यथा पुरा स्वविषयान् नो पश्यति प्रत्यहम्”—इति प्रथम-चरण-पाठेन, “अन्तःपुरेभ्य” इत्यत्र “सीमन्तिनीभ्यः” इति पाठेन च तयोः समाधानं विधेयम्—इति सिद्धान्तवागीशपादाः॥ पुराग्रेति प्रप्रेति क्षक्षीति छेक-वृत्त्यनुप्रासौ च। शार्दूलविक्रीड़ितंछन्दः]।

195n.—1. ऊढ़-पूर्वा &c. मे—मे = ‘मया’, (10n. 2.) Cf. परिणौत-पूर्वा—Sak. V. पश्चात्ताप—Cf. “Dire was the tossing, deep the groans”—Milton. 2. रम्यं&c.—refers to the usual delightful objects such as garlands, annointing of the body with sandal and various other cosmetics, moon-beams, and the Malaya-wind &c. In विरहावस्था delightful objects are considered to be undelightful. Cf. “तदा रम्यम् अरम्याणि, प्रिया शल्यं तदासवः। तदैकाकीसबन्धुः सन्निष्टेन रहितो यदा”—Ki. XI. 28. Sak. III. 3; 84n. 5; पुष्पवाणविलास—13. ViK. III. 9. Ra. XIII. 27. 3. प्रकृतिभिः &c.—Mark the प्रक्रम-भङ्ग-दोष in सेव्यते। Cf. Kāmandaka. XV. I. 4. दाक्षिण्येन—Inspite of his earnest love for Sak, he was courteous to his other wives. A दक्षिण hero is

one who is kind to his previous lovers. Read ‘एकाऽऽश्रितोऽनुकूलः, समरागस्तु दक्षिणः सर्वासु’, also ‘दक्षिणोऽस्यां सहृदयः’—DR ; KS. IV. 2, 85 ;81n. 7. (end). 5. गोत्रेषु स्खलितः—Erring in names is very common with the poets. Cf. “—गोत्रस्खलनमनिशं गोपि ते गोपयिष्यन्। राधानाम्नीमकरवहंसारिकामन्तिकस्थाम्”—Uddhava-dūta ; ‘स्वप्नगत’ ददर्श तंजगाद गोत्रस्खलित’ &c.—NC. I. 30 ; ‘गोत्रस्खलितेषु बन्धनम्’— Ku. IV. 8; Ra. XIX. 24 ; ‘On one occasion while soliloquizing thus he called her “Sue” unconsciously’—Jude The Obscure (Tomas Hardy). ‘पुरुषोत्तमेति भणितव्ये पुरुरवा इति निर्गता वाणीं—Vik. III. ‘आर्य, यन्निमित्तं भर्ताअद्य उत्कण्ठितंतस्याः स्त्रियाः नामधेयेन भर्तादेवी आलपिता’—Ibid. 11. (प्रवेशक)।

सानुमती—पिअंमे पिअं [प्रियंमे प्रियम्]। Sánumati—Sweet (news) to me.

कञ्चुकी—अस्मान् प्रभवतो वैमनस्यादुत्सवः प्रत्याख्यातः।

** **Chamberlain—Owing to this over-whelming mental depression,the festival has been prohibited.

उभे—जुज्जइ [युज्यते]। Both—That’s right.

नेपथ्ये—एदु एदु भवं [एतु एतु भवान्]।

(In the tiring room)—Let Your Majesty advance.

कञ्चुकी(कर्णे दत्त्वा)—अये ! इत एवाभिवर्तते देवः। स्व-कर्माऽनुष्ठीयताम्।

Chamberlain (Leaning his ear)—Hark ! even hither tends His Majesty. Let your own duty be performed (by you).

उभे—तह [तथा]। (निष्क्रान्ते)। Both—As you command (Exeunt ambo).

(ततः प्रविशति पश्चात्ताप-सदृश-वेषी राजा विदूषकः प्रतीहारी च)। कञ्चुकी—(राजानमवलोक्य)—अहो ! सर्वास्ववस्थासु रामणीयकमाकृति-विशेषाणाम्। एवमुत्सु कोऽपि प्रियदशनो देवः। तथाहि—

प्रत्यादिष्ट-विशेष-मण्डन-विधिर्वाम-प्रकोष्ठाऽर्पितं
बिभ्रत् काञ्चनमेकमेव वलयं, श्वासोपरक्ताऽधरः।
चिन्ता-जागरण-प्रताम्र-नयन स्तेजो-गुणादात्मनः
संस्कारोल्लिखितो महामणिरिव क्षीणोऽपि नाऽऽलक्ष्यते॥६॥

(शार्दूलविक्रीड़ितं)

(Then enter the king in an attire indicative of remorse, the Vidūsaka and the portress), Chamberlain (Looking at the king)—Oh ! the lovliness of the beautiful forms under all conditions. Though so anxious, His Majesty (is) of charming appearance. For—Discarding (all) forms of special embellishment, wearing but one bracelet of gold, fastened his left fore-arm, with (his) lower-lip distressed by (hot) sighs, and with eyes very red through wakefulness, (caused by) anxious thoughts,—he though attenuated, is not noticed as such, by virtue of his own (inherent) lustre, like a precious jewel polished by the whet-stone.

V. L.—B reads ‘वैमनस्य-परीतः’ for ‘उत्सुकः’। ‘रामणीयकम्’— B. ‘रमणीयत्वम्’—R. M. V. S. ‘प्रकोष्ठार्पितम्’—R. B. M. S. ‘प्रकोष्ठे श्लथम्’—B.‘श्वासोपरक्त’—R. B. S. ‘श्वासापरक्त’—M. V. ‘प्रतान्त’— R. V. ‘प्रताम्र’—B. M. S. ‘तेजोगुणात्’—R. V. S. M. ‘तेजोगुणैः’—B.

** कञ्चुकीति।**‘प्रभवति’ सातिशयां शक्तिंधत्ते यत् तत् ‘प्रभवत्’ प्रवलंतस्मात् ‘वैमनस्यात्’ उद्वेगात् [‘प्रविश्यापटीक्षेपेण’ इत्याद्येतदन्तेन द्युति-नामक-मङ्गमुपक्षिप्तम्। ‘तर्जर्नोंद्वेजने प्रोक्ता द्युतिः’ इति दर्पण-लक्षणात्]। कञ्चुकीति। ‘अहो’ इति विस्मये। रमणीयत्व-कारणेषु वेषादिषु असत्सु अपि तत्सत्त्वम् इति विस्मय-हेतुः। ‘आकृति-विशेषाणाम्’ उत्तमाऽऽकृतीनाम् [‘विशेषोऽवयवे द्रव्ये द्रष्टव्ये उत्तमवस्तुनि इति शब्दार्णवः] ‘रामणीयकं’ मनोहारित्वम्। ‘उत्सुकः’ इष्ट-वियोगात् उत्कण्ठितः [औत्सुक्यलक्षणं तु

प्रागुक्तम्]। प्रत्यादिष्टेति। ‘प्रत्यादिष्टः’ निराकृतः परित्यक्त इति यावत् ‘विशेषेण’अर्थात् हार-केयूरादिना ‘मण्डनस्य’ अलङ्करणस्य ‘विधिः’ व्यापारःअनुष्ठानमिति यावत्,येन तथाभूतः[अनेन “अङ्गानि अभूषितान्येव प्रक्षेपाद्यैः विभूषणैः। येन भूषितवत् भान्तितद्रूपमिति कथ्यते”॥ इति रूपं ध्वनितम्]। ‘वामे प्रकोष्ठे’ अर्थात् मणिबन्धात् ईषदूध्वं-भागे ‘अर्पितं’न्यस्तम् ‘एकमेव’ [अनेन द्वितीयस्य वहनाऽसामर्थ्यं द्यीत्यते] ‘काञ्चनं’ हैमं ‘वलयंविभ्रत्’ धारयन् (‘नाभ्यस्तात् शतुः’ ७।१।७९ इति नुमभावः)। “अत्रवामहस्तधारणंशकुन्तला-विरह-संभ्रान्त-चित्तत्वेन” इति शङ्करपादाः] ‘श्वासैः’ निश्वास-मारुतैः ‘उपरक्तः’ व्यसनार्तः, पीड़ांगतः इति यावत् [इति न्यायपञ्चाननचरणाः। एतेन श्वासानां दीर्घत्वम् उष्णत्वम् व्यञ्जितम्। ‘उपरक्तः व्यसनार्ते राहुग्रस्तेन्दु-सूर्ययोः’ इति मेदिनी]‘अधरः’ यस्य तादृशः। ‘चिन्तया’ शकुन्तला-विषयिण्या उत्कण्ठया यत् ‘जागरणम्’ ‘अनिद्रा, तेन ‘प्रताम्रे’प्रकर्षेण ताम्रवर्णे’नयने’ यस्य तादृशः महाराजः [एषु स्वभावोक्तिः परिकराऽलङ्कारश्च] ‘क्षीणोऽपि’ अनुतापात् कृशः अपि; मणिपक्षेघर्षणात् क्षयं गतोऽपि [‘क्षियो दीर्घात् ‘८।२।४६ इति णत्वम्] ‘संस्कारेण’ शाणादिना ‘उल्लिखितः’तनूकृतः घर्षित इति यावत् [‘स्यादुल्लिखितमुत्कौणे’ तनूकृते च वाच्यवत्’ इति मेदिनौ] यद्वा ‘संस्कारार्थं’ अङ्गरागार्थम् ‘उल्लिखितः’ शाणादिना घर्षितः’महामणिः इव’ हौरकादिरिव [महाशब्देन जात्यत्वंसर्वविशिष्टत्वं महत्वंच ध्वनितम्] यथा शाणोल्लिखितःमहामणिः ‘आत्मनः’ स्वस्य तेजो-गुणात्’ प्रभावाऽऽधिक्येन ‘न आलक्ष्यते’ कृशत्वेन न परिदृश्यते तद्वत् [इत्युपमालंकारः। प्रपेति पृष्टेति चोच्योति केकवृत्ति श्रुत्यनुप्रासाः अथ चिन्तेति ‘संकल्पः’॥ जागरेति ‘निद्राच्छेदः’॥ चौण इति तनुता॥ प्रत्यादिष्टेति विषय निवृत्तिः॥ इति कामावस्था अपि सूचिताः। अव माधुर्य नाम अयत्रजोऽलंकार उक्तः। “सर्वावस्था-विशेषेषु माधुर्य” रमणीयता”- इति दर्पणलचणात्। शार्दूलविक्रीडित छन्दः]॥

196n.—1. प्रभवत्—(Over-whelming). वैमनस्यं—(Distraction of mind. ) But K & M supported by Che’sy explain ‘प्रभवतः’ by “of the king; i. e. of one who rules.” Cf. ‘नास्ति प्रभवतः अपराधः’— Vik. II. end. (Now vide 107n. 4.) 2. पश्चात्ताप &c.—refers to the robes which one in those days was to wear in

love-lorn condition, so that the audience might know one to be as such. Cf. ‘विहितनियमवेषा राजमहिषी’—Vik. III. 3. सर्वाेस्ववस्थासु&c.— The idea is differently expressed by our poet else-where. Cf. ‘किमिव हि मधुरं मण्डनं नाकृतीनाम्’—25. 8. ‘राजा—(आत्मगतम्) अहो सर्वास्ववस्थासु अनवद्यता रूपस्य’—Mālā. II. रमणीय+वुञ् = रामणीयकम् loveliness. Cf. ‘सा रामणीयक-निधेरधिदेवता’—MM. ‘तरुणौ-स्तन एव शोभते मणिहारावलिरामणीयकम्’—NC. II. 44.S’PB. I. 39. एवमुत्सुकोऽपि &c.— Cf. ‘निर्भरीत्कण्ठा-परिक्षाममपि श्लाघनीय-लावण्यां तनुं समुद्वहन्’—Rat. IV. 4. प्रत्यादिष्ट &c.—विधि = The act of donning. Cf. ‘आभरणस्याभरणं प्रसाधनविधेःप्रसाधनविशेषः’—Vik. II. 3. 5. वाम-प्रकोष्ठ &c.—Vide 96n. 3. 6. श्वासोपरक्ता &c.—‘उपरक्त’ sometimes meanstinged’. Cf. ‘द्विष-द्वेषी-परक्ताऽङ्ग-सङ्गिनीः खेद-विप्रुषः’—S’PB. II, 18, buthere it may mean ‘distressed’, ‘parched’. (Com.) Cf. ‘निश्वासाना-मशिशिरतया भिन्न-वर्णाधरीष्ठम्’—MD. 83. ‘निश्वासेनाघर-किशलय-क्लोशिना’—Ibid 89. अपरक्त means “रक्तहीनः, bloodless”—M, but ‘रक्त’ in the sense of blood is un-kālidāsian. Besides bloodless or pale lip cannot be stated to be beautiful by Kañcukī, who is referring to the beauty of the king. Vide Ra. VI. 60; XVI. 64 ; XII. 64; M.D. 36. 7. प्रताम्र &c.—The kings eyes have become ‘deep red’, owing to sleepless-ness caused by anxiety about Śak. प्रतान्त(R) means ‘distressed’ from तम (= to be distressed in body or mind). Cf. ‘प्रविशति मुहुः कुञ्जंगुञ्जन् मुहुर्बहु ताम्यति’—GG. 5. ‘गाढ़ोत्कण्ठा ललितलुलितैरङ्गकै स्ताम्यतौति’—MM. I. 15. 8. संस्कारो &c.—संस्कारो = ‘a polishing stone’. ‘उल्लिखितः’—polished. Or संस्कार = (VI. I. 137) = ‘decoration’. Cf. ‘स्वभाव सुन्दरं वस्तु न संस्कारमपचते’—Dristānta Sataka,

49. ‘यत्ते दृष्टमसंस्कारपाटलोष्ठपुटंमुखम्’—Śak. VII. 23. MK. II. 10. Kāli elsewhere uses संस्कारऽimply in the sense of ‘polishing’. Cf. ‘प्रयुक्तसंस्कार इवाधिकं बभौ’—Ra. III. 18. and MN. thereon. The word has been used in various other senses by our poet. Vide (a) Ku. I. 28 ; Ra. XV. 76—(‘refinement’, ‘grammatical purity’) ; (b) Ku. VII. 20; Ra. III. 35—(’education’,‘training of the mind’) ; (c) Ra. I. 20—(‘merit of action’) ;(d) Ra. X. 79—(‘purificatory ceremony’). 9. नाऽऽलक्ष्यते &c.—Cf. ‘अपचितमपि गात्र’ व्यायतत्वाद् अलक्ष्यम्’—S’ak. II. 4. VII. 10 (last line).

Remark—Here the various stages of love-lorn condition (अनङ्ग-दशा) have been described (Com.) Read “नयनप्रीतिः प्रथमं चिन्तासङ्गस्ततोऽथ संकल्पः। निद्रा-च्छेदस्तनुता विषय-निवृत्ति स्त्रपा-नाशः। उन्मादी मूर्च्छा इत्येताः स्करदशा दशैव स्युरित्याचक्षते”॥—Ujjvalanīlamani ; also KSV. I. 5.

सानुमतौ (राजानं विलोक्य)—ठाने क्खु पञ्चादेस-विमाणिदा बि इमस्म किदे सउन्दला किलिस्सदि [स्थाने खलु प्रत्यादेश-विमानिताऽपि अस्य कृते शकुन्तला क्लिश्यति]। Sānumati (Looking at the king)—Rightly, indeed, although dis-respected by repudiation, on his account does Śakuntalāpine.

राजा (ध्यानमन्दंपरिक्रम्य)—

प्रथमं सारङ्गाक्ष्याप्रियया प्रतिबोध्यमानमपि सुप्तम्।
अनुशय-दुःखायेदं इत-हृदयं सम्प्रति विबुद्धम्॥७॥ (आर्या)

King (Walks about slowly, sunk in thought)—This accursed heart (of mine) previously asleep though roused by my fawneyed beloved, is now broad-awake (but to feel) the throe of remorse.

** V. L.—**‘क्लिश्यति’—B. ‘क्लाम्यति’—V. M. ‘क्लाम्यतीति’—R.

** सानुमतीति।** ‘प्रत्यादेशेन’ निराकृतिना ‘विमानिता’ अवज्ञाता। ‘कृते’ इति निमित्तार्थ-सूचको निपातः [‘अर्थे कृते अत्र्ययं तावत् तादर्थ्येवर्तते द्वयम्’ इति कोषसारः]। ‘स्थाने’ युक्तं[‘स्थाने तु कारणार्थे स्यात् युक्त-सादृश्ययोरपि’ इति मेदिनी] ‘एव’ इत्यवधारणे। प्रथममिति। ‘प्रथनं’ प्रत्याख्यान-समये ‘सारङ्गस्य’ मृगस्य अक्षिणी‘सारङ्गाक्षिणी’ इव ‘अक्षिणी’ यस्याः तादृश्या [उत्तरपद-लोपीबहुब्रीहिः। षच् ५।४।११३; ङौष् ४।१।४१; अनेन तदृष्टि-मात्रेण प्रतिबोध उचित इति ध्वन्यते] तत्रापि ‘प्रियया’ शकुन्तलया ‘प्रतिबोध्य-मानमपि’ स्मर्यमाणमपि [स्वत एव प्रतिबोध उचितः स नास्ति। तदा नान्यस्य कस्यचित् किन्तु प्रियायाःप्रयत्नेनापि इति अपेः अर्थः] ‘सुप्तं’ ६।१।१५ निद्रितम् अतएव ‘इदं’ मम ‘हत हृदयं’ दुष्ट- हृदयं ‘सम्प्रति अनुशयः’ पश्चात्तापः’ तेन यत् ‘दुःखं’ तस्मै,तदनुभवितुमित्यर्थः[कर्मणि ४र्थो२।३।१४] ‘विबुद्धं’ जागरितम् [अत्रपूर्वार्धे विशेषोक्तिः। अत्रप्रतिबोधाऽभावः तद्विरुद्धेन सुप्तपदेनोक्तः। उत्तरार्धे विभावनाऽनुप्रासौ च]। ‘सारङ्गाक्ष्या’ इत्यत्र लुप्तोपमा। आर्या जातिः]।

** 197n.—1. स्थाने—**[Justly. Vide 161n, 1; 99n, 1.] It is but quite meet that though insulted she should be thinking of such a loving husband, as is now clearly corroborated by his present state of mind. For similar idea, Cf. ‘स्थाने तपो दुश्चरमेतदर्थमपर्णया पेलवयापि तप्तम्। या दास्यमप्यस्य लभेत नारी, सा स्यात् कृतार्था किमुताङ्कशय्याम्’—Ku. VII. 65. 2. सारङ्गाच्या &c.—It is quite unnatural on the part of the king to be asleep i. e., to forget the fawn-eyed guile-less Sak at all. Not to speak of his awakening out of his own accord, he was not roused even when her beloved came before him and tried to do so. Cf. “से ये पाशे एसे बसे छिल लवु जागिनि। कि घुम तोरे पेयेछिल हतभागिनि”— Ravindra-nātha, Gītanjali. 3. हत-हृदयं—हत is often used as a first member of the compound in the sense of ‘wretched’, ‘miserable’, ‘accursed’, ‘worthless’—AD. The king accuses his heart because

it was dormant when it was necessary to be awake, and it awoke when ‘there was no necessity. For this sense of हृत Cf. ‘कुर्यामुपेक्षांहत जीवितेऽस्मिन्’—Ra. XIV. 65 ; ‘हत-जीविते तुच्छ-जीविते’—MN. ‘हतविधि-विलसितानां ही विचित्रीविपाकः’—S’PB. XI. 64 ; ‘हतविधि-विलसितानां’ दुष्ट-दैव-चेष्टितानाम्’—MN.

सानुमती—णं ईदिसाणि तबस्मिणोए भाअहेआणि [ननु ईदृशानि तपस्विन्या भागधेयानि]।Sānumatī—O, such is the lot of (that) poor (creature).

विदूषकः (अपवार्य)—हुं, लङ्घिदो एसो भूओ बि सउन्दलावाहिणा। ण आणे कहं चिकिच्छिदव्वो भविस्सदि त्ति [हुं, लङ्घितः एष भूयोऽपि शकुन्तला-व्याधिना। न जाने कथं चिकित्सितव्यो भविष्यतीति]।

Vidūşaka (Aside to the audience)—Ah ! even again he is seized by the Sakuntala-malady. (I) don’t know how (he)) is to be doctored.

कञ्चुकी (उपसृत्य)—जयतु जयतु देवः। देव, प्रत्यवेक्षिता प्रमदवन-भूमयः। यथाकाममध्यास्तां विनोद-स्थानानि देवः।

Chamberlain (Approaching)—May Your Majesty, be victorious. (My) Liege, the grounds of the pleasure-grove have been (thoroughly) examined. May Your Majesty resort to the seats of amusement, just as it pleases you.

राजा—वेत्रवति ! मद्वचनात् अमात्यमार्यपिशुनं ब्रूहि—चिरप्रबोधात् न सम्भावितमस्माभिरद्य धर्मासनमध्यासितुम्। तत् प्रत्यवेक्षितं पौर-कार्यमार्येण तत् पत्रमारोप्य प्रस्थाप्यतामिति।

** **King—Vetravati, speak to my minister, the noble Piśuna at my bidding thus-I cannot occupy the judgment-seat to-day owing to my waking late. Whatever civic affairs may have been

examined by His Worship, let them (all) be committed to paper and forwarded (to me).

प्रतीहारो—जं देवो आणबेदि [यत् देव आज्ञापयति]। (इति निष्कान्ता)। Portress—As Your Majesty commands. (This said, goes out).

राजा—वातायन! त्वमपि स्व नियोगमशून्यंकुरु।

King—Vātāyana ! you also attend to your own task.

कञ्चुकी—यदाज्ञापयति देवः। ( इति निष्क्नान्तः)।

Chamberlain—As Your Majesty commands. (Exit).

V. L.—‘हु’–B ; omitted by others. ‘चिरप्रबोधात्’—B. M. V. S. ‘चिरप्रबोधनात्’—R ; Breads ‘प्रस्थाप्यताम्’ for ‘दीयताम्’। ‘वातायन’—R. V. M. ‘पातायन’—B. P. HS.

** सानुमतीति।** ‘तपखिन्याः’ अनुकम्प्यायाः [‘तपखौ तापसे चानुकम्पा केन उपायेन ‘चिकित्सितव्यः’ उपचरितव्यः, विषु’ इति मेदिनी] ‘ईदृशानि’ [कञ् ३ २ ६० ; ईदम् = ईश ६।३।०] अननुकूलानि ‘ननु’ इत्यवधारणे। विदूषक इति। ‘हु’ वितकं प्रश्न वा [‘हु’ वितर्के परिप्रश्न’ इत्यमरः]। शकुन्तला एव व्याधिः उद्वेगदायित्वात् ‘लङ्घितः’ आक्रान्तः। अस्य॒ व्याघ्रैः ‘भविष्यति’ इत्यर्थः। कञ्चुकीति। ‘प्रत्यवेक्षिता’ इति नृपस्य निःशङ्कभ्रमणार्थं कार्यम् इति नौति। राजेति। ‘पिशुन’ इति मन्त्रि-नाम। ‘चिर-प्रबोधात्’ विलम्बेन जागरणात्। यद्वारात्रौ बहुकालं जागरणात्। अतएव असुस्थ-देह-मानसत्वात्। ‘अध्यासितुम्’ अध्यासनम् [‘अव्ययकृतो भावे भवन्ति इति वक्तव्यम्’—इति प्रभा ३।४।६७] ‘न सम्भावितम्’ असम्भवम् इत्याशयः। ‘पौराणां कार्ये’ व्यवहाररूपं यत् प्रत्यवेचितं’ पर्यालोचितं तत् ‘पत्रम् आरोप्य’ लेख-रूपेण इत्यर्थः। ‘प्रस्थाप्यताम्’ प्रेर्यंताम् इति ब्रूहि इत्याशयः।

**198n.—1. तपस्विन्याः—**125n, 6. 2. लङ्घितः—Attacked, seized. Cf. ‘भातप-लङनात् वलवदखस्था शकुन्तला’—82n, 7. “कचाग्नि-लङ्घित-तरोरिव दृष्टिपातः’—Ra. XI. 92 ; 212n, 6. “Here the Vidosaka uses medical terms. <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737787710Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737787710Capture2.PNG"/>The first treatment given to a patient (generally

one suffering from fever) is fasting (लङ्घन) and then comes on चिकित्सा diagnosis and cure. लङ्घन here correspond to the king’s abstaining from pleasures"—Kāle. 3. **चिकित्सितव्यः—**कित (to cure disease) takes ‘सन्’ in खार्थे and not in the sense of desideratum by ‘गुप-तिज-किदुभ्यः सन्’ 3.1.5. Read ‘एते गुप् तिजादयः सप्त-धातवः गुपेर्निन्दायाम् इत्यादि-निबन्धेषु अर्थेषु नित्यंसन्नन्ताः। *निन्दादिभ्यः अन्येषु* अर्थेषु अनुदात्ताऽनुबन्ध-रहिताः सनन्ता चौरादिका एव भवन्ति, न तु भौवादिकाः"—BM. 2395. 4. प्रत्यवेक्षिताः &c.—प्रमदानां वनम् इति प्रमद-वनं—194n. 4 ; 3n. 4. प्रत्यवेक्षिताः = examined carefully. Before the entrance of the king in the pleasure-garden, or in fact in all court-rooms public or private, faithful officers were sent to inspect carefully the respective places, to see if these are free from any spy or an assasin, who may be lurking there. Read ‘विज्ञयंप्रमदवनं नृपस्तु यस्मिन् शुद्धान्तैः सह रमते पुरोपकण्ठम्—Hal. 5. अमात्य &c.—अमा सह समीपे वा भव इति अमा+त्यप [‘अव्ययात् त्यप 4. 2. 104.] - अमात्यः- who sits near the king, i. c. a minister. आर्य (3n. 1) is significant, for only a noble minister who is virtuous, learned and self-restrained should be entrusted with the civic affairs when the king is tired. Read ‘अमात्यमुख्य धर्मज्ञं प्राज्ञं कुलोङ्गवम्। स्थापयेदासने तस्मिन् चिन्नः कार्येचणे नृणाम्’ ॥–MS. VI1. 141. 6. चिर-प्रबोधात्—Either ‘having got up late’ or “having kept awake at night for a long time.” 7. सम्भावितम् &c.—सम्+भू (णिच) signifies fitness, adequecy—Cf. ‘न यन्नियन्तुंसमभावि भानुना’—SPB. I. 27 ; ‘संभावनां भूतिमिवोद्धरिष्यन्’—Ki. III. 39, where MN has ‘संभावनां योग्यताम्। Hence सम्भावित means fit = (समर्थं = अलम्)। Hence तुमुन् (अध्यासितुम्) by ‘पर्याप्ति-वचनेषु अलमर्थेषु’ 3. 4. 66. ‘पर्याप्ति-वाचक शब्द-योगे, धातोः परः तुमुन् प्रत्ययः स्यात्

—Prabhā. Or अध्यासितुम् means ‘अध्यासनम्’। 31n, 3. 8. प्रस्थाप्यताम—“प्र+स्था+णिच्" means to send.’ Cf. “तौ दंपती खां प्रति राजधानों प्रस्थापयामास वशीवशिष्ठः”—Ra. II. 70. 9. स्वं नियोगम् &c.—66n, 1.

विदूषकः—किदं भवदा निम्नच्छिअं। सम्पदं सिसिराऽऽतबच्छेअरमणोए इमस्मिंपमद-वणुद्देसे अत्ताणं विणोदेहि [कृतं भवता निर्मक्षिकम्। साम्प्रतं शिशिराऽऽतप-च्छेद-रमणीये अस्मिन् प्रमद-वनोद्देशे आत्मानं विनोदय]।

Viduşaka—Even the (last) fly is driven by Your Majesty. Now divert yourself in this part of the pleasure-garden, delightful (as it is), owing to the diminution of (extreme) cold and heat.

राजा (निश्वस्य)—वयस्य ! यदुच्यते रन्ध्रो-पनिपातिनोऽनर्था इति तदव्यभिचारि वचः। पश्य—

मुनि-सुता-प्रणय-स्मृति-रोधिना
मम च मुक्तमिदं तमसा मनः।
मनसिजेन सखे! प्रहरिष्यता
धनुषि चूत-शरश्च निवेशितः॥८॥ (द्रुतविलम्बित)

King (Sighing)—Friend! “through chinks in rush all misfortunes” ; this which is said, is an unexceptionable saying. Behold–My friend ! no sooner was the mind of mine freed from the gloom that obstructed the remembrance of (my) love for the ascetic’s daughter, than the mango-(blossom)-shaft was affixed to (his) bow by the mind-born (God), wishing to strike me.

V. L.— शिशिरातपच्छेद’—R. V. M. ‘शिशिरावच्छेद—S. शिशिरविच्छेद’—B ; B reads ‘पश्य’ for ‘कुतः’। ‘यदुच्यते &c.’—B. ‘रन्ध्नीपनिपातिनोऽनर्था इति यदुच्यते’—R. V. M. All excepting B, P, Dr add ‘वचः’ after ‘अव्यभिचारि’।

विदूषक इति। ‘शिशिरस्य’ इति शीतस्य ‘आतपस्य’ उत्तापस्य ‘केदेन’ लाघवेन ‘रमणीये’ सुख-सेव्ये, नाप्यत्यन्तं शिशिरं नाप्यातप इत्याशयः। यद्दा कायाबाहुल्येन ‘शिशिराः’

शीता ये ‘आतपच्छेदाः’ तैः रमणीये। यद्वा’शिशिर’ श्च’आतप’श्च इति शिशिरातपौ’ तयोः ऋृत्वोः ‘छेदः’ अवकाशः, वसन्त इत्यर्थः। तस्मिन् ‘रमणीये’ इति सहसुपेति समासः‘आत्मानं’ [‘गतिबुद्धि–’१।४।५२ इति प्रयोज्यकर्तुः कर्मत्वम्]। राजेति। ‘रन्धे’ छिद्रे दुस्समये इत्यर्थः ‘उपनिपतन्ति’ सम्भूय भागच्छन्ति ये तथोक्ताः ‘अनर्थाः’आपदः ‘इति यत् उच्यते’ लोकैः इति शेषः, ‘तत् वचः’ सा उक्तिः न व्यभिचरति’ न स्स्वलति इति अव्यभिचारि’ सत्यम् [इति कुमारसम्भवे मल्लिनाथपादाः॥ ‘अवश्यम्भावि’ इति शङ्करपादाः]। **सुनोति।**हे ‘सखे’ विदूषक, ‘मुनि-सुतायां’ शकुन्तलायां यः ‘प्रणयः’ प्रेम ‘तस्य स्मृति’ स्मरणं ‘रुणद्धि’ आवृणोति यत् तादृशेन स्मृति-विलोपिना ‘तमसा’ तमोगुण-जनित-मोहेन ‘मम इदं मनः’ मानसं ‘मुक्तञ्च’ स्मृत्या मोह-निरसनेन तस्याः स्मरणम् अधुना मे संवृत्तम् इति प्रथमोऽनर्थः। किन्तु यदैव मोहःनिर्भिन्नः तदैव ‘प्रहरिष्यता’ प्रहृर्तु कामेन ‘मनसिजेन’ कामेन [शृङ्गार-रूपेण मनसि जायते स्म। ‘सप्तम्यां’ जनेर्डः’ ३।२।९७; ‘तत्पुरुषे कृति’ ६।३।१४ इति सप्तम्याः अलुक्। लुकि तु ‘मनोजः’—इति भानुजिः] ‘धनुषि’ चापे ‘चूतशरः’ विरहि-जन-हृदय-विदारक-श्रेष्ठ इत्यर्थः निवेशितश्च’ मां प्रति निक्षेपार्थं स्थापितश्च। कामानलेन दग्धुमेव मां वसन्तः समुपागत इति द्वितीयः अनर्थः [अत्र पूर्वार्धं-परार्धयोः चकारद्वयं मोचन-निवेशन-क्रिययोः यौगपद्यंसूचयति। अथच काम-कर्तृक-चूतशर निवेशनं प्रति तमसा मनोमोह-मोचनमेव कारणम्, यौगपद्येन च तयोः पौर्वापर्य-विपर्ययाद् अतिशयोक्तिः। तन्मूलश्चायं क्रियासमुच्चयालंकारः। तथाचोक्तं दर्पण-कारै.—“एतेहि गुण-क्रिया-यौगपद्ये ममुच्चयप्रकारा नियमेन कार्य-कारण-काल-नियम-विपर्ययरूपाऽतिशयोक्ति-मूलाः” इति सिद्धान्तवागीशपादाः। भोज-राजेन तु “अट्टष्टादपि स्मरणे स्मरणालंकारः” इत्युक्त्वा तदलंकार इदमुदाहृतम्।अनुप्रासश्च। द्रुतविलम्बितं वृत्तम्]।

199n.—1. निर्मक्षिकम् &c.—66n, 2. 2. रन्ध्रो &c.—रमं क्रीड़ां धरति मूलविभुजादित्वात् कः =रन्ध्रम्—BhD. Most children are seen to play with fingers when any hole or crevice is seen, hence a weak or vulnerable point, assailable point—Apte. Ra. XII. 11 ; XV. 17 ; XVII. 61. **अनर्थाः—**न अर्थाःundesired occurrence, hence misfortune. Dr. Boehtlingk translates—“The unfortunate fall into a hole (grave)”

which seems supportable by a reading “रन्ध्रोपरि-पातिनोऽनर्थाः’ noticed by K although not adopted by him. For similar ideas Cf. “एकस्य दुःखस्य न यावदन्तं गच्छाम्यहं पारमिवार्णवस्य। तावद्-द्वितीयं समुपस्थितं मे छिद्रेष्वनर्था वहुलीभवन्ति॥—Qtd. G. ‘यथा पुष्पस्य प्रथमे विकाशे समेत्य पातुं मधुपाः पतन्ति। तथा मनुष्यस्य विपत्तिकाले छिद्रेष्वनर्थाः बहुलीभवन्ति’॥—MK. ‘क्षते प्रहरा निपतन्त्याभोक्ष्णंधनक्षये मूर्च्छति जठराग्निः। आपत्सु वैराणि समुङ्गवन्ति छिद्रेष्वनर्था बहुलीभवन्ति’—PT. ‘प्रायो गच्छति यत्र भाग्यरहितस्तत्रैव यान्त्यापदः’—NS’ 86. “One woe doth tread upon another’s heel, so fast they follow. When sorrows come, they come not in single spies, But in battalions’—Hamlet Act. V. 3. अव्यभिचारि—‘व्यभिचार’ is a logical term, meaning ‘a fallacious हेतु, the presence of the without the साध्य’—AD. Cf. ‘हेतोःसाध्याभाववद्वृत्तित्वंव्यभिचारः’—Tarka-kaumudi. Hence it but fails to lead to the right conclusion. Thus ‘अव्यभिचारों’ means ’that which is foundalways true without exception.’ Cf. ‘न रूपम् इत्यव्यभिचारि तद्वचः’—115n, 2 (middle). 4. चूत-शरश्च &c. — चूतशर is put in the bow as it is the most effective of the five arrows of the cupid. Cf. ‘पञ्चाभ्यधिकः शरी भवितुम्’—VI. 3. The two चऽऽhow synchrony of the two actions. 182n, 5. निवेशितः— 149n, 5.

विदूषकः—भो वयस्स ! चिट्ठ दाव जाव इमिणा दण्ड-कट्ठेण कन्दप्प-बाणं णासेमि [भी वयस्य ! तिष्ठ तावत्। यावदनेन दण्डकाष्ठेन कन्दर्प-बाणं नाशयामि]। (इति दण्डकाष्ठमुद्यम्य चूताङ्कुरंपातयितुमिच्छति)। Vidaūṣaka—Friend, tarry a bit, while (I) destroy the bow of cupid with this staff. (This said, raising his staff, wishes to fell down the mango-sprout).

राजा (सस्मितम्)—भवतु, दृष्टं ब्रह्म-वर्चसम्। सखे, क्वेदानीमुपविष्टः प्रियायाः किञ्चिद-नुकारिणीषु लतासु दृष्टिं विनोदयामि।

King (With a smile)—Enough, (your) priestly prowess is seen. Friend, where seated shall I (now) feast my sight amongst the vines that some-what imitate (my) beloved ?

विदुषकः—णंआसण-परिआरिआचटुरिआभवदा सन्दिट्ठा। माहवी-मण्डबेइमं वेलं अदिवाहिस्सं। तहिं मे चित्त-फलअ-गदं स-हत्थ-लिहिदं तत्तहोदीए सउन्दलाएपडिकिदिं आणेहि त्ति[ननु आसन्न-परिचारिका चतुरिका भवता संदिष्टा। माधवी-मण्डपे इमां वेलाम् अतिवाहयिष्ये तत्र मे चित्र-फलक-गतां स्व-हस्त-लिखितां तत्रभवत्याः शकुन्तलायाः प्रतिकृतिम् आनय इति]।

Vidūṣaka—Why, you have already ordered (your) side-waitress Caturikā thus :—I will spend this hour in the Jasamine-grove. Bring there the portrait of Her Ladyship Sakuntala which is sketched with my own hand on a tablet (lit. picture-board).

राजा—ईदृशं हृदय-विनोद स्थानम्। तत्तमेव मार्गेमादेशय।

** **King—Such now are the (very) means of relieving (my) heart. So direct me that very way.

विदूषकः—इदो इदो एदु भवं [इत इत एतु भवान्]।

Vidūsaka—This way, this way, come Your Highness.

(उमौ परिक्रामतः—सानुमत्यनुगच्छति)। विदूषकः—एमो मणि-सिला-पट्ट-सणाहो माहवी-मण्डबो उबार-रमणिज्जदाए णिस्स स सादे विश्र णो पड़िच्छदि। ता पविमिश्र णिसोददु भवं [एष मणि-शिलापट्ट सनाथो माघवौ-मण्डप उपकार-रमणीयतया च स्वागतेन इव नौ प्रतीच्छति। तत् प्रविश्य निषौदतु भवान्]। (उभौ प्रविश्योपविष्टौ)।

(Both turn round. Sānumatī goes after). Vidūsaka-Here furnished with a jewelled marble-seat, the Jasamine-grove, pleasing as it is with a bounty of flowers, is beckoning us as it were, with a (soundless) welcome. Therefore entering, let Your Honor sit down. (Both enter and sit down).

V. L.—‘कन्दर्प-व्याधम्’—K. ‘oबाणम्’—B. M. V. ‘व्याधिम्’—R. S; B ‘विनोदयामि’ for ‘विलोभयामि’।‘हृदय-विनोदनस्थानम्’—R. V. M. S. ‘एव हृदयाश्वासनम्’—B. HS. ‘विनोदस्थानम्’—HS. Com. ‘उपहार’—R. V .M.‘उपकार’—B. ‘उपचार’—S. ‘त्वाम्’—B. ‘नौ’—R. M. S.

राजेति। ‘ब्रह्मणः’ ब्राह्मणस्य ‘वर्चः’ तेजः [‘वर्चोनपुंसकं रूपे विष्ठायामपि तेजसि’ इति मेदिनी] इति ‘ब्रह्म-वर्चसम्’ [‘ब्रह्म-हस्तिभ्यां वर्चसः’ ५/४/७८ इति समासान्तः अच] ‘किञ्चित्’ न तु सम्यक् ‘अनुकारिणोषु’ सदृशोषु [‘तस्य चानुकरोतीति शब्दाः सादृश्य-सूचकाः’ इति कात्र्यादर्शे] ‘विनोदयामि’ ३।३।१३१ आश्वासयामि, परिदर्शन-सुखं लप्स्येइत्यर्थः।विदूषक इति। ‘ननु’ इति परमताक्षेपे।‘आसन्ना’ विश्वास-भाजनत्वात् समीपवर्तिनी ‘परिचारिका’ सेवका। ‘चतुरिका’ इति परिचारिका-नाम। ‘चित्रफलकंगताम्’ आलेख्ये समर्पितां ‘स्वहस्तेन लिखितां’ चित्रितां ‘प्रतिक्कृतिं’ प्रतिमाम्।राजेति। ‘ईदृशं’ प्रियायाः आलेख्य-परिदर्शन-रूपम्। ‘हृदयस्य-विनोद-स्थानम्’ काल-यापनोपाय इति भावः। विदूषक इति। ‘मणिशिलायाः’ रत्नप्रस्तरस्य ‘पट्टकेन’ पीठेन आसनेन इति यावत् [‘पट्टःपेषन-पाषाणे व्रणादीनाञ्च बन्धने। चतुष्पथे च राजादि-शासनान्तर-पीठयोः’ इति मेदिनीः] ‘सनाथः ‘युक्तः’उपकारस्य’ विकीर्ण—कुसुमादेः’रमणीयता’ माधुर्यं तया [‘प्रकर श्वोपकारश्च विकीर्ण-कुसुमादिषु’ इति विश्वः]। ‘उपचार-रमणीयतया’ इति पाठे तु ‘उपचारः’ पुष्पोपचार स्तेन ‘रमणीयः’ तस्य भावः तया। ‘स्वागतेन’ कुशल-प्रश्नेन [‘स्वागतंकुशलप्रश्न’ इति हारावली] ‘प्रतीच्छति’ सम्भावयति प्रत्युद्गच्छति इति यावत्।

200n.—1. कन्दर्प &c.—Cupid is called कन्दर्प as he once deluded even Brahmā. Cf. ‘अभिलाषमुदीरितेन्द्रियः स्व-सुतायाम् अकरोत् प्रजापतिः’—Ku. IV. 41. Hence ‘कम्’ ब्रह्माणंदृप्यति मोहयति इति क+ट्टप+अच् (३।१।१३४)। पृषोदरादित्वात् साधुः। Or ‘कंन दृप्यति’ मोहयति इति कन्दर्पः। ट्टप हर्ष-मोहनयोः। M is so much biassed to the Devanagara-reading, that he wants to retain the reading कन्दर्प-व्याधिम् by explaining

‘व्याधिम्’ as ‘hunting’, ‘shooting’, which is hardly to be met with in any Sanskrit work. He forgets that ‘व्याध’ and ‘व्याधि’ are not derived from the same root (as he seems to take them).‘व्याध’ is from ‘व्यध’ (3. I. I2I); while ‘व्याधि’ from ‘धा’ (3. 3. 92). Besides one may parry a ‘वाण’ with a stick, but not a ‘व्याधि’। Cf. ‘तिष्ठ तिष्ठ यावदेतेन दण्डकाष्ठेन पातयिष्यामि’—MK. V. 2. **ब्रह्म-वर्चसम्—**वर्च्चः (सान्त) means ‘ordure’ and ‘power’. In connection with, ब्रह्म, हस्ती, पल्य, राजन् (Vārt. 946.), it becomes अकारन्त (neuter). (Com.). ‘हेतुस्त्वद्ब्रह्मवर्चसम्’—Ra. I. 63. ‘ब्रह्मवर्चसकामस्य कार्य विप्रस्य पञ्चमे’–MS. II. 37; IV. 94. 3. विनोदयामि—R and others read ‘विलोभयामि’ which is rejected, as ‘वि+लुभ+णिच्’ in Kāli ordinarily means ’to allure’, “entice”. Cf. “स्मर यावत् न विलोभ्यसे दिवि”—Ku. IV. 20. “अंगजास्तमधिकं व्यलीभयम्” &c.—Ra. XIX. 10 ; Mālā. III. 5. ‘वि+नुद+णिच्’ however means ’to spend (as time)’, ’to amuse’,‘entertain’. “केनात्मानं विनोदयामि”—Vik. II. “विनोदयिष्यन्ति नवाभिषङ्गामुदार-वाचो—Ra. XIV. 77."—V. 67. Also, UC inn. 6. Note that ‘विदूषक’ says to the king ‘आत्मानं विनोदय’ and the king repeats ‘विनोद’ here and in his following speech. There are four ways by which a person in separation, or one who is not yet united with his desired object, can whileawayhis timeand some what allay his anguish. These areenumerated thusby the s (i) Looking at things resembling the beloved (MD. II. 44). (ii) Drawing a picture of the beloved (MD. II. 45; Ra. XIX. 19). (iii) Obtaining a sight of the beloved in dream (MD. 11. 45). (iv) Touching things touched by the beloved. (MD. II. 46). Also, “वियोगाऽवस्थासु प्रियजन-सट्टक्षाऽनुभवनं, ततश्चित्रंकर्म, स्वपन-समये दर्शनमपि। तदङ्गस्पृष्टानाम् उपगतवतां स्पर्शनमपि, प्रतीकारः

काम-व्यथित-मनसां कोऽपि गदितः”॥—Gunapatākā qtd MN on Ra. VIII. 92. (q. v.). Innumerable illustrations of these may had in Vaiṣṇava literature. Here the king will allay his grief by seeing the portrait of Sak. (Infra), and also by observing of her. 4. परिचारिका—“संवाहने च गन्धे च तथा चैव प्रसाधने। तथाऽऽभरण-संयोग-माल्य-संग्रथणेषु च। विज्ञेया नामतः सा तु नृपतेः परिचारिका”—MG. 5. माधवी&c.—is a gigantic and luxuriant climber, butwhen it meets withnothing to grasp, it assumes the form of a sturdy tree, the highest branches of which display, however in the air, their natural flexibility and inclination to climb.’—Sir William Jone’s Works. Vol. V. P. 124. 6. ईदृशं &c.—स्थानम् = means. तत् = therefore. As Śak. is lost to me, so these (viz.the picture and the sight of creepers slightly imitating her) will be my onlymeans of relief. Cf. ‘अर्धलिखितमेतद् विनोदस्थानम्’—S’ak. VI ;‘योऽपि विश्रामस्थानं’ वसन्तकः सोऽपि देव्या संयतः’—Rat. IV. King Aja passed long eight years (‘तेनाष्टौपरिगमिताः समाः’ &c.—Ra. VIII. 92) by’सादृश्य-प्रतिकृतिदर्शनैः&c. Rāma also assuaged his grief by a sight of the golden image of Sītā. ‘रामः—“हिरण्मयीसीता-प्रतिकृतिः। <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737796593Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737796593Capture2.PNG"/>तत्रापि तावत्वाष्पदिग्धंचक्षुर्विनोदयामि”—UC. III. ‘प्रायेणैते रमण-विरहष्वेङ्गनानां विनोदाः’—MD. II. 27. “एते पूर्वोक्ताः ‘विनोदाः’ कालयापनोपायाः"—MN. 7. उपकार &c.—उपकारmeans’विकीर्ण-पुष्प’ (Com.). The grove had a very fascinating appearance owing to flowersblossomed in all directions. With उपहार (R) explain ‘उपहार’as पुष्पोपहार।Ra. V. 74 ; उपहार may mean floral decoration) mosaic) on the floor. Cf. Ram. III. 74. 23. The grove appeared

to receive the king with floral presents. उपचार (102n, 2) also suits the context well. “एष मणि-शिला-पट्ट-सनाथः अतिमुक्त-लता-मण्डपः भ्रमर-संघट्ट-पतितैः कुसुमैः स्वयमिव कृतोपचारः भवन्तं प्रतीच्छति”—Vik. II. 8. खागतेन&c.—129n, 1 ; ‘प्रती + इष’ = ’to carry’. 187n, 5. here ‘to welcome’. For similar idea Cf. “मधुरमिव वदन्ति स्वागतं भृङ्ग-शब्दैः, नतिमिव फलनम्रैः कुर्वतेऽमी शिरोभिः। मम दधत इवार्धं पुष्पवृष्टिं किरन्तः कथम् अतिथि-सपर्यां शिक्षिताः शाखिनोऽपि”—NN. I. 11.

सानुमतो—लता-सस्मिदा देक्खिस्मं दाव पिअसहीए पड़िकिदिं। तदो सेभत्तुणो बहुमुहं अणुराअं णिवेदइस्मं[लता-संश्रिता द्रक्ष्यामि तावत् प्रिय सख्याः प्रतिकृतिम्। ततस्तस्यै भर्तुबहुमुखमनुरागंनिवेदयिष्यामि]। (तथा कृत्वा स्थिता)।

Sānumati—Resorting to (this) creeper, (I) will just see the picture of (my) dear friend. Then, (of her) husband’s all round affection, (I) will inform her. (Stands having done the same).

राजा।(निश्वस्य)—सखे, सर्वमिदानीं स्मरामि शकुन्तलायाः प्रथम-वृत्तान्तम्। कथितवानस्मि भवते च। सभवान् प्रत्यादेश-वेलायां मत्समीपगतो नासीत्। किन्तु पूर्वमपि न त्वया कदाचित् सङ्कीर्तितं तत्रभवत्या नाम। कच्चिदहमिव विस्मृतवानसि त्वम्।

** **King (Sighing)—Friend, now (I) remember all the previous incidents (in connection with) Sakuntalā, And (I) had related (the same) to you. That self of yours was not by my side at the time of her disavowal. But even before, you never breathed Her Ladyship’s name (to me). Did you, like myself, forget it?

विदूषकः—ण विसुमरामि। किंदु सव्वं कहिअअवसाणे उण तुए भणिदं परिहास-विअप्पिओएसो ण भूदत्थोत्ति। मए बि मिप्पिण्डबुड्धिणा तह एव्व गहिदं। अहवा भविदव्वदा क्खु एत्थ बलवदी

[न विस्मरामि। किन्तु सर्व कथयित्वा अवसाने पुनस्त्वया भणितं परिहास-विजल्पित एषन भूतार्थ इति।मया अपि मृत्पिण्ड-बुद्धिना तथा एव गृहीतम्। अथवा भवितव्यता खल्वत्र बलवती]। Vidūşaka—(No), I don’t forget. But having told everything, you (yourself) added at the end, (that) it was a talk in jest and not a fact. Cold-witted as I was, I, too, took (it) like that. Or, destiny indeed (is) here potent.

सानुमतौ—एव्वं णेदं [एवं नु इदम्]।Sanumatī—Exactly so.

राजा (क्षणंध्यात्वा)—सखे, परित्रायस्व माम्।

** **King (Musing for a while)—Save me, (my) friend.

विदूषकः—भो, किं एदं। अणुबबस्मं क्खु ईदिसं तुइ। ण कदाबि सप्पु रिषा सोअ-वत्तव्या होन्ति। णं पवादे बि णिक्कम्पा एव्व गिरोओ [भोः, किमेतत्। अनुपपन्नंखलु ईदृशं त्वयि। कदापि सत्पुरुषाः शीकवास्तव्या न भवन्ति। ननु प्रवातेऽपि निष्कम्पा एव गिरयः]।Vidaşaka—Ho (friend) ! what’s this ? Unbecoming this is, indeed, of you. Never do good men (“the heroes”—commentator Rāma) become the receptacle of grief. Even in a hurricane, the mountains are quite unshaken.

V. L.—‘संश्रिता’—R. B. V. M. ‘दंशिता’—S ; B reads ‘बहुमतम्’ for ‘बहुमुखम्’। ‘किन्तु पूर्वम्’—B. ‘पूर्वम्,—R. M. S.‘कञ्चित्’ – B. M. s. ‘कञ्चित्’—R. ‘शोकवास्तव्याः’—B. V. Some of the B-Mss read’शोकचित्ताः’। ‘शोकवक्तव्याः’—R. ‘शोकपात्रात्मनः’—M.‘शोकप्राप्तव्याः’—S. ‘परिहासविजल्पितः’—B. HS. ‘०विजल्पः’—Others.

सानुमतीति। ‘तस्यै’ शकुन्तलायै[तथाचीतं हरिणा—“व्याददाने चतुर्थों स्यात् दर्शने कथनेऽपि च। आदाय करणे योगे सप्तमो कैश्विदिष्यते” इति]। ‘बहुमुखम् “अनेक-प्रकारैः प्रकटीभूतम्। राजेति। ‘प्रथम- वृत्तान्तं’ परिचयादिकंकृतं तत् सर्वं मित्यर्थः। ‘प्रत्यादेश-वेलायां’ कखाश्रमे शकुन्तलया सह यत् तस्याः निराकरण-समये ‘मत्-.

समीपगतोनासीत्’ यतो हंसपदिकायाः नागरिकवृत्या परितोषणार्थत्वं मया प्रेरितः अभूः। ‘पूर्वमपि’ प्रत्याख्यानात् प्राक् अपि ‘संकीर्तितं’ प्रसङ्गक्रमेण उक्तम्। ‘कच्चित्’ इति वेदितुमिच्छामि [‘कच्चित् काम-प्रवेदने’ इत्यमरः। काम-प्रवेदनमभिलषित-प्रश्नः। अनतिचिरेणैव अतिविस्मरणात् आत्मनः स्वल्प-मतित्व-दोष-निरोधनाय माधव्यस्यापि विस्मरणम् इष्टम् इत्याशयः]। विदूषकइति।‘अवसाने’ नगरात् प्रत्यावर्तन-वेलायाम्। ‘एष’ शकुन्तलाद्वत्तान्तः ‘परिहासेन विजल्पितः’ नर्मोक्तः, ‘न भूतार्थः’ सत्यार्थः [‘युक्ते क्ष्मादौ ऋृते भूतं प्राण्यतीते समे त्रिषु’ इत्यमरः]।‘मृदां’ मृत्तिकायां ‘पिण्डः’ निवहः इति ‘मृत्पिण्डः’। तादृश इव स्थूला ‘बुद्धिः’ यस्य तथोक्तेन मूढ़ेन मया। ‘तथा एव’ तव वाक्यं परिहास- जल्पन-रूपेण एव ‘गृहीतम्’ अवबुद्धम्। ननु तथापि कदाचित् तव तस्या नाम-सङ्कीर्तन-मुचितम् आसीत् इत्याह ‘अथवा’ इति आक्षेपे। भवितुम् अर्हति इति ‘भवितव्यम्’ अवश्यम्भावि वस्तु [बाहुलकात् कर्तरि तव्यः ३।३।११३] तस्य भावः ‘भवितव्यता बलवती खलु’ इति निश्चये। न तव मम वा दोषः कश्चित्, परन्तु दैवमेव अत्राऽतिरिच्यते इत्याशयः। विदूषक इति। ‘ईदृशं’ शोकाऽभिभूतत्वम्, यद्वा“सखे परित्रायख मां” इत्याकारकापुरुषोक्तिः ‘अनुपपन्नम्’ अनुचितम्। वसति इति ‘वास्तव्यः’ [‘वसेःतव्यत् कर्तरि णिञ्च’, वाः—२८३४ इति कर्तरि तव्यत्] वस्ता इत्यर्थः। ‘शोकः वास्तव्यः’ वस्ता येषु ते ‘शोक-वास्तव्याः’ (“वाऽऽहिताग्न्यादिषु” २।२।३७, ८०० इति वास्तव्य-शब्दस्य परनिपातः। वाहिताग्न्यादिः आकृति-गणः)। [दृष्टान्तालंकारः। ‘सत् पुरुषा’ इत्यत्रअप्रस्तुत-प्रशंसा च। लेश-नाम नाट्यलक्षणमुपक्षिप्तञ्च। तल्लक्षणं यथा दर्पणे—“स लेशो भण्यतेवाक्यं यत्सादृश्य-पुरःसरम्” इति]।

201n.—1. बहुमुखम्—Displayed in various ways, manifold, excessive. Cf. “उपयन्तुः हि दारेषु प्रभूता सर्वतोमुखी”—S’ak. V. 26.2. कथितवान् &c.—Refers to “परिहास-विजल्पितंसखे ! परमार्थेन न गृह्यतां वच”—II. 18. Hence विजल्पित is preferable to ‘विजल्पः’।3. प्रत्यादेश-वेलायां—Refers to the king’s sending of Vidūṣaka to pacify Haṅsapadikā. Act V.p. 6. 4. सङ्कीर्तितं—सम्+कृत्+

त्क कर्मणि= सम्+किरत्+त्क [ऋृ = इ by ‘उपधायाश्च’ 7. 1. 101. and इ = इर् by ‘उरण्-र-परः’ 1. 1. 51.]=संकीर्तितः। ‘उपधायाञ्च’ 8. 2. 78. इर्=ईर्]। 5. **कच्चिद्—**Implies कामप्रवेदन (Com.) 265n. 1; in rare cases क्वचित् implies the sense of contrary expectation, (I fear). “क्वचित्जीवति वैदेही”—Rām. III.58.6; “क्वचित्ते निर्जिता विघ्नाः क्वचित्ते वर्धते तपः। क्वचित्ते नियतः कोपःआहारश्च तपोधने॥ क्वचित्ते नियमाः प्राप्ता क्वचित्ते मनसः सुखम्। क्वचित्ते गुरुशुश्रूषा सफला चारुभाषिणि॥"—Ram. III.74. 8-9. 6. **भूतार्थः—**Cf. ‘कथयामि ते भूतार्थम्’—Act I; PT. ‘भूतार्थशोभा-ङ्कियमाण-नेत्राः’—Ku.VII. 13. ‘कः श्रद्धा-भूतार्थंसर्वो मां तुलयिष्यति’—MK. III. मृत्पिण्ड&c.—‘Whose brain is like a lump of clay’, ‘whose understanding is dense as a clod of earth.’ Cf. the expression ‘clod plated’, ‘clod-poll’, ‘block-head’—M. The Vidūşaka often in Sanskritdramas poses himself as a veritable fool. Cf. “मम बुद्धिः आदर्शमण्डल गतेव च्छाया वामेषु दक्षिणा, दक्षिणेषु वामा भवति”—Carudatta & MK. I ;“The bookful blockhead ignorantly read, With load of lumber in the head’—Pope. 7. अथवा—Implies आक्षेप। It modifies the previous statement. Vidūşaka now attributes everything to fate (भवितव्यता) as otherwise the fault will lie on the king; for it was he who had told the Vidūṣaka that all his sayings were uttered in jest and not in earnest, 8. भवितव्यता &c.—For similar idea Cf. “प्रायः शुभं च विदधाति अशुभं च जन्तोः। सर्वंकषा भगवती भवितव्यता एव”—MM. I. 23. “भवितव्यं भवत्येव नारिकेल-फलाम्बुवत्”—DP. “नहि भवति यन्नभाव्यं भवति च भाव्यं विना यत्नेन”—Ibid. 21. बलवती—89n. 3. 9. अनुपपन्नम् &c.—This is one of the many wise and sensible speeches of the Vidūṣaka which he utters in Act. VI.

सत्पुरुषाः&c—Cf. “न तु सत्पुरुषाः राजन् विलपन्ति यथा भवान्”— Ram. VI. 69. 2. “जहौन धैर्यं कुपितोऽपि पाण्डवः”—Ki. XIV. 1. “विकारहेतौ सति विक्रियन्ते। येषां न चेतांसि तएव धीराः”—Ki. I. 59. 10. **शोकवास्तव्या—**Either (i) such as where sorrow is resident, or (ii) the receptacle of sorrow. ‘वास्तत्र्य’ has (कर्तरि) ‘तव्यत्’, it means—“that which is residing”. Next बहुब्रीहि। For परनिपात of वास्तव्य, Vide Com. Or attach तव्यत् in the अधिकरण-बाच्य। (3. 3. 113) when it means ‘abode’, ‘receptacle’. Cf. ‘पुरेऽस्य वास्तव्य-कुटम्बितां ययुः’—S’PB. I. 66 and MN thereon.11. प्रवातेऽपि &c—Cf. ‘न पृथग्जनवच्छु चीवशं वशिनामुत्तम! गन्तुमर्हसि। द्रुम-सानुमतां किमन्तरंयदि वायौ द्वितीयेऽपि ते चलाः’॥—Ra. VIII. 90.

राजा—वयस्य, निराकरण-विक्लवायाः प्रियायाः समवस्थाम् अनुस्मृत्य बलवदशरणोऽस्मि।सा हि—

इतः प्रत्यादेशात् स्व-जनमनुगन्तुं व्यवसिता
स्थिता तिष्ठेत्य च्चैर्वदति गुरु-शिष्ये गुरु-समे।
पुनर्ट्टष्टिं बाष्प-प्रकर-कलुषामर्पितवती
मयि क्रू रे यत्तत् स-विषमिव शल्यंदहति माम्॥ (शिखरिणी)

King—Friend, calling to my mind the (pitiable) condition of (my) beloved, distressed at (my) disavowal, I have become extremely helpless (forlorn). Owing to (her) disavowal from here, she tried to follow her own kinsmen (but) stopped, as (her) father-like father’s disciple loudly shouted “stay",—(and) again (she) cast on the cruel (self) of mine, a glance bedimmed with the flood of tears.—It is (all) this that torments me like an envenomed barb.

सानुमती—अम्महे ! ईदिसीस-कज्ज-परदा। इमस्स संदाबेण अहं रमामि [अम्महे ! ईदृशीस्व-कार्य-परता। अस्य सन्तापन अहं रमे]।

Sānumatī—Dear me! such is (one’s) attention for (one’s) own interest. I (only) rejoice at his anguish.

विदूषकः—भो, अत्थि मे तक्को। केण बि तत्तहोदीआआसचारिणा णीदे त्ति [भीः, अस्ति मे तर्कः। केनापि तत्रभवती आकाश-चारिणा नीतेति]।

Vidūṣaka—Ho ! I have a guess that by some sky-rover Her Ladyship was carried away.

राजा—वयस्य, कः पति-देवतां तामन्यः परामर्ष्टुमुत्सहेत। मेनका किल सख्यास्तजन्म-प्रतिष्ठा इति श्रुतवानस्मि। तत्सह-चारिणीभिः तया वा सखीते हृतेति मे हृदयाशङ्कते।

King—Friend, who else may dare to handle her whose husband is her god. Menakā, I am told, is the source of your friend’s birth. It was she or her fellow-rovers by whom she was carried away, so my heart dreads.

सानुमती—सम्मोहो क्खु, विम्हअणिज्जो ण पड़िवोहो [सम्मोहः खलु विस्मयनीयः न प्रतिबोधः]। Sānumati—Surely (his) infatuation and notthe recollection is to be wondered at.

विदूषकः—जइ एव्वं ता समस्सदु भवं। अत्थि क्खुसमाअमो कालेन तत्तहोदोए [यद्येवम् तत् समाश्वसितु भवान्।अस्ति खलु समागमःकालेनतत्रभवत्या]।Vidūṣaka—If (it) is so, do be reasured, Your Highness. There will, indeed, be a union with Her Ladyship in course of time.

राजा—कथमिव। King—How possibly ?

V. L.—‘तामवस्थाम्’—B. ‘समवस्थाम्’—R. M. S.‘प्रत्यादेशात्’—R. V. M. S. ‘प्रत्यादिष्टा’—B. ‘स्थिता’—B. S. ‘मुहः’—R. V. M. ‘प्रकर’—B.M.S. ‘परिमार्ष्टुम्’—M. K. ‘परामर्ष्टुम्’—B. V.S.St. Petersburg Dictionary. Dr. R.

राजेति। ‘निराकरणेन’ प्रत्यादेशेन ‘विक्लवा’ कातरीभूता तस्याः। ‘समवस्थाम्’ अवस्थां, दीनां दशाम् इत्यर्थः। इत इति। ‘इतः’ मत्-सकाशात् ‘प्रत्यादेशात्’ प्रत्याख्यानात् हेतोः, “हि सा’ शकुन्तला ‘स्वजनं’ गौतमी-प्रमुखम् ‘अनुगन्तुम्’ उपायन्तराभावात् अनुसर्तुं’व्यवसिता’ उद्यता आसीत्। तदन्तरं ‘गुरुणा’ पित्रा कण्वेनसमे’ तुल्ये, तद्वत् माननीये इत्यर्थः [गुरुःपिता, गुरुर्विप्रः, इति गदसिंहः] ‘गुरोः’ आचार्यस्य कण्वस्य ‘शिष्ये’ शार्ङ्गरवे [शास्तेः क्यप् ३।१।१०९; शिष्—६।४।३४ ; षत्वम्—८।३।६०] ‘तिष्ठ’ मा गमः ‘इति उच्चैः’ तारस्वरेण ‘वदति’ आज्ञापयति सति ‘स्थिता’ अनुगमनात् निवृत्ता। तदनन्तरं ‘बाष्पाणाम्’ अश्रूणां ‘प्रकरेण’ समूहेन आधिक्येन इति यावत् ‘कलुषां’ मलिनां कातराम् इत्यर्थः, ‘दृष्टिं’ नेत्रं’पुनःक्रूरे’ नृशंसे [‘क्रूरा नृशंस-घोरोष्ण कठिना’ इति हैमः] ‘मयि’ प्रत्याख्यान-हेतुभूते दुष्यन्ते ‘अर्पितवती’ शरण-प्रार्थिनीति भावः—‘इति यत् तत्’ सर्वं ‘सविषं’ विष-लिप्तं’शल्यं’ शङ्कुः [“वा पुंसि शल्यं शङ्कुर्ना” इत्यमरः]। ‘इवमां दहति’ दुंसहां यन्त्रणां ददाति [अत्रदृष्टेः दाहकत्वाऽसंभवात् मुख्याऽर्थ-बाघे कार्य-कारण-संबन्धात् तापं लक्षयन् तदतिशयंव्यञ्जयतीति दहति-पदम् अत्यन्त-तिरस्कृत-वाच्यम् इति राघवपादाः। उपमाऽनुप्रासौ। तादृश-दृष्टेः एतादृशे राजनि अर्पणात् समाऽलंकारः। ‘गुरु-शिष्ये गुरु-समे इत्यत्रकथित-पदत्वंन शङ्कनीयम्। तात्पर्य-भेदेन लाटाऽनुप्रासार्थेमेव तथा प्रयुक्तत्वात्। इयं शिखरिणी]। सानुमतीति।‘अम्महे’ इति विस्मये [‘विस्मये अम्महे अम्मो नित्यं स्त्रीभिः प्रयुज्यते’ इति भरतः] ‘स्वकार्यपरता स्वार्थपरता। ‘अस्य’ दुष्यन्तस्य’ सन्तापेन अहं रमे’ प्रीतिमनुभवामि [संताप संतोष इति विषमालंकारः। एतद्दाक्य-समर्थकः पूर्वोक्तः अर्थान्तरन्यासः]। राजेति। ‘पतिः देवता’

अस्याः तां साध्वीम् इत्यर्थः। ‘परामर्ष्टुं’ स्प्रष्टुम् ‘उत्सहेत’ अध्यावस्येत्। [“उत्साहः अध्यवसायः स्यात्” इत्यमरः]। ‘जन्म-प्रतिष्ठा’ जन्मस्थानम् [‘प्रतिष्ठा गौरवेचितौ स्थाने च यागनिष्पत्तौ’ इति मेदिनी] ‘किल’ इति ऐतिह्ये। सानुमतीति। एतादृशस्य प्रीतिमतः राज्ञः कुतः ‘सम्मोहः’ स्मृतिभ्रंश इत्येव विस्मायावहः अस्वभावत्वात्। ‘न प्रतिबोधः’ विस्मयावहः, स्वाभाव्यात् तस्य इत्यर्थः। [शकुन्तला-समागम-विषयेण तर्कणात् अत्र’तुल्यतर्क-नाम’ नाट्यलक्षणञ्चोपक्षिप्तम्—“तुल्यतर्कोयदर्थेन तर्कः प्रकृति-गामिना” इति दर्पण-लक्षणात्]।

202n.—1. समवस्थाम्—89n.6; 137n. 3.2. बलवद्—

Here an अव्ययऽignifying ‘intensity’ (AK). But its use as an adjective is also not unusual. Vide 89n, 3; 201n, 8. 3. **इतः प्रत्यादेशात्—**Repudiation from here (i. e. me). This furnishes the reason for her attempting (व्यवसिता) to follow her own party. 4. **स्थिता—**implies instantaneous obedience to the mandate of her superior (शर्ङ्गरव) who loudly bade her stay. Thus the word brings out clearly the deplorable condition. M prefers “मुहुः” and translates—“repeatedly saying to her in a loud voice.” Then it is obvious that Sak did not refrain from following her kinsmen at the first bidding of Sarñgarava. Thus the epithet गुरु-समे (अलङ्क्यादेशतया—S qtd M.) loses its significance. 5. बाष्प-प्रकर&c.—‘प्रकर’means समूह। Cf. ‘वातेरितोत्पल-दल-प्रकरैः’—Ra. IX. 56. and MN. thereon. ‘मुक्ताफल-प्रकर-भाञ्जिगुहा-गृहाणि’—SPB. V. 12 ; also Ku. V. 68. ‘प्रकर’ is preferable to ‘प्रसर’ as this is the reading of SKn. मयि क्रूरे—She stopped at the first bidding of Särngarava and being unable to ascertain what should be done, she once more cast a pitiable and helpless look on me, but I remained inexorable nevertheless. Thus my cruel nature was clearly manifested. शल्यं—256n, 1.6. अम्महे—(or अम्मो) 118n, 1. 7. स्व-कार्य-परता—Devotion to one’s own business. Sānumati’s business here is to study the mental condition of the king, after his rejection of Sak, Hence the more deeply the king is aggrieved, the more would be her joy, for pain on the part of the king promises welfare to her friend. 8. **पति-देवतां—**पतिः देवता यस्याः ताम् पतिव्रताम् इत्यर्थः। देव एव इति ‘देवता’ स्वार्थे ‘तल्’ by ‘देवात् तल्’ 5. 4. 31. Note that तल् generally signifies समूह or भाव।

Cf. साधुता, मृदुता; बन्धुता (number of friends), ‘जनता’ (crowd). A chaste woman (पतिदेवता = पतिव्रता) by dint of her पतिभक्ति is endowed with a power which is dreaded by the malignants. Read ‘तस्या विभीमहे सर्वे ये तथान्ये तपोधन’—BP. (पतिव्रता-चरित्रे यम-वाक्यम्)॥ ‘सुराः सर्वे सुमुनयो भीतास्ताभ्याञ्च सन्ततम्॥ *स्वतेजसा समर्था सा महापुण्यवती सदा। न हि तस्याः भयं किञ्चित् यमादपि’—BrP. 83 : “इमामपि <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737799246Capture2.PNG”/>रक्षितां खेन तेजसा <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1737799246Capture2.PNG"/>न च शक्तः सुदुष्टात्मा मनसापि हि मैथिलीम्। प्रधर्षयितुम्" &c.—Rām. VI. 118. 17. PN. V. 20. परामर्ष्टुम्—‘परा+मृश’ means ’toassault’ ‘याज्ञसेन्याःपरामर्शः’—Mahā. ‘केशहस्ते परामृष्टा चाणक्येन द्रौपदी’—MK. 1. 39. 9. संख्याःते—Note the use of सखी।The wife of a friend may be consideredto be one’s friend (सखी)।Cf. ‘निर्विनोदां सखींतें’—MD. II. 28.‘जाने संख्यास्तव मयि मनः’— Ibid. 34. ‘तेन’ हि सख्यास्ते मार्गमादेशय’—Vik. II. ‘राजा—उपलालयन्तमपि ते सखीन लक्षयिष्यति’—Mālā III. ‘शचीतीर्थं वन्दमानायाः सख्यास्ते’—VI. Infra. 10. सम्मोह &c.—Gītā. II. 63.

** विदूषकः—ण क्खु, मादा-पिदरा भत्तु-विओअ-दुक्खिअंदुहिदरं चिरं ‘देक्खिदुं’ पारेन्ति** [न खलु माता-पितरौ भर्तृ-वियोग-दुःखितां चिरं द्रष्टुंपारयतः]।

‘Vidūṣaka—Surely the parents cannot long endure to see (their) daughter sorrowing for separation from her husband.

राजा—वयस्य, स्वप्नो नु, माया नु, मति-भ्रमो नु
क्लिष्टं नु तावत्फलमेव पुण्यम्।
असन्निवृत्त्यैतदतीतमेते
मनोरथा नाम तट-प्रपाताः॥१०॥ (उपजाति)

King—Friend, was it a dream, or a (magical) illusion, or a (mental) delusion, or merit exhausted with only that much of

fruition? That has gone away no more to return. These (false) hopes (are) like the crumblings of river-banks (never to rise any more).

V. L.—‘चिरं द्रष्टुम्’—B. S. Others omit ‘चिरम्’। ‘क्लिष्टम्’—R. M. V. S. ‘क्लृप्तम्’—B. ‘पुण्यम्’—R. M. V. S. ‘पुण्यैः’—B. ‘तदतीतमेते ०प्रपाताः’—R. V. S. ‘तदतीव मन्ये ०प्रपातम्’—B. ‘तदतीतमेव प्रपातः’—HS. M. Mackenzie Mss. ‘तदतीतमेव तटप्रपाताः’—K.

** स्वप्न इति।** ‘असन्निवृत्त्यै’ अपुनरावृत्तये [इति रघुटीकायां मल्लिनाथपादाः८।४९] न पुनः आगमनाय इत्यर्थः। [अनेन उत्कण्ठाऽतिशयो व्यज्यते। तादर्थ्ये ४र्थी] ‘अतीतं’ गतं ‘तत्’ अनुभूतपूर्वं शकुन्तला-सम्मेलन-लक्षणं वस्तु [‘प्रकान्त-प्रसिद्धाऽनुभूतार्थेषु यच्छन्दः तच्छब्दं नापेक्षते’ इति मम्मटोक्तः यच्छब्दस्याऽनपेक्षा] ‘खप्नो नु’ [‘नु स्यात् प्रश्नेविकल्पार्थेऽप्यतीताऽनुनयार्थयोः’ इति विश्वप्रकाशः] तत् किं स्वप्नः न वेति वितर्कः। स्वप्न श्वेत् जाग्रदवस्थायां तस्य सुस्पष्टाऽनुभूतिः न स्यात्। अत आह ‘माया नु’ किं तर्हि तत् कस्याऽपि मायिकस्य इन्द्रजालक्रिया, यया असतः शकुन्तलारूप-वस्तुनः प्रकटनम् आसीत्; किन्तु तदपि न सम्भवति, इन्द्र जाल-प्रक्रियायाः अल्प-क्षण-स्थायित्वात्। अत आह ‘मति-भ्रमो नु’ बुद्धि-भ्रंशोवा, अर्थात् शकुन्तलायाः असत्त्वो ऽपि रज्ज्वौ सर्प इव, शुक्तौ रजतमिव वा, अन्याऽधिष्ठाने मम शकुन्तलाकपा बुद्धिः जाता। किन्तु तदपि न सम्भवति। यतः पुरोहित-प्रतिहारौ-प्रभृतीनाम् युगपत् मतिभ्रमः असम्भाव्य एव। अपि च भ्रमे पश्चात् सर्वम् अनुभूत-पूर्वम् भ्रमाऽधिष्ठानं शुक्ति-रज्वाऽऽदिकं मिथ्या इति प्रतिभासते, मम तु इदानों भ्रम-रहितस्याऽपि शकुन्तला-समागम-रूपं वस्तु मिथ्या इति न प्रतीयते। अत्र आह—‘तावत्’ कण्वाश्रमे शकुन्तलया सह खल्पकालव्यापि यत् मेलनमभूत् तत् परिमाणम् इत्यर्थः, ‘फलं’ यस्य तत् ‘तावत्फलम्’ अतएव ‘क्लिष्टं’ प्रक्षीणं ‘पुण्यं’सुकृतं ‘नु’। किं मया पूर्व-जन्मनि तादृशम् अत्यल्पमेव सुकृतम् आचरितं, येन फल-स्वरूपं शकुन्तलारूप-वस्तु मयाऽधिगतम्, अधुना क्षीणे पुण्ये तस्याः वियोग-दुःखम् अहम् अनुभवामि। ‘एते’ [“अस्ति खलु समागमः कालेन तत्रभवत्या," “न खलु मातापितरौ भर्तृ-वियोग-दुःखितां चिरं द्रष्टुं पारयतः”] इत्याकाराः त्वया उच्यमाना, मया आशास्यमानाः च ‘मनोरथाः’ अभिलाषाः, ‘नाम’ इत्यलीके। अलीका मनोरथाः इत्यर्थः। ‘तटस्य प्रपातः’ इव ‘प्रपातः’ येषां तादृशा (उत्तर-

पदलोपी बहुव्रीहिः)। यथा वर्षासु प्रवाहेण पीड्यमाना गङ्गादि-नदीनां तटाः पतन्ति। एकः पतति, तदुपरि अन्यः, तदुपरि इतरः। तद्वत् मनोरथानाम् एके विलीयन्ते, अन्ये उत्पद्यन्ते इत्यर्थः॥ ‘नाम’ इति प्रसिद्धौ वा॥ यथा गङ्गा-तटस्य भ्तटिति पतनं सर्वत्र प्रसिद्धंतद्वत्। [अत्रपूर्वार्धे नु-शब्देन सन्देहालंकारः व्यज्यते। स च सन्देह-मात्र-पर्यवसितत्वात् शुद्धः। तृतीय-पादे ‘प्रपातस्त्वतटो भृगुः” इति कोशात् पुनरुक्तवदाभाषोऽलंकारः। तटप्रपातैः सह मनोरथानां तादात्म्येनाऽवभाषणात् रूपकालंकारः। नुमानुमेति तमेमेतेति छेक-वृत्त्यनुप्रासौ। “विदूषक—यद्येवम्" इत्यादिना एतदन्तेन ‘प्ररोचना’ नामाङ्गमुपक्षिप्तम्। तथाचोक्तंधनञ्जयेन—‘सिद्धामन्त्रणतो भाविदर्शिका स्यात् प्ररोचना’ इति। अपिच विदूषकस्योक्तौनिश्चयाभावात् संशय-नाम नाट्य-लक्षणञ्च। तल्लक्षणं यथा दर्पणे—संशयोऽज्ञात-तत्त्वस्य वाक्ये स्याद् यदनिश्चयः"॥ उपजातिः वृत्तम्।]

203n.—1. न खलु &c.—This is one of the many sentences to prove that Kali is a keen observer of the Hindu society. Mark how he rightly notices the psychological condition of a Hindu mother in such a juncture. माता च पिता च = माता-पितरौ (मातृ=माता) by ‘आनङ् ऋृतो द्वन्दे’ 6. 3. 25. Optionally **‘पितरौ’**by ‘पिता मात्रा’ 1. 2.70 and not by ‘पुमान् स्त्रिया’ 1. 2. 67. For मातृ is an eternal feminine form (‘नित्यस्त्रीलिङ्गः शब्दः’) and as such पितृ is not its corresponding masculine form, for it is also a (नित्यपुंलिङ्गः शब्दः )। Besides ‘पिता मात्रा’ which is a special rule becomes redundant, if पितरौ is obtained by 1. 3. 67. ‘मातर-पितरौ’ is the third form by ‘मातरपितरौ उदोचाम्’ 6.3.32, and it is used by the people of the northern country only. Next ‘पितरामातरा’ is the fourth form by ‘पितरामातरा च्छन्दसि’ 6. 3. 35 and it is used in the Vedas only. But Cf. ‘रुदमाना तु सा देवी क्रोशन्ती पितृमातरौ’–PP. V. 16. 2. स्वप्नो नु &c.—The king at present with the imprecation of Durbāsā gone, remembers Sak. He married her and enjoyed

ineffable joy in her company. But all these have now become a talk of the past. Sak escorted by several hermits and Gautami, approached him in presence of persons such as the royal hierophant, portress and others, but how was it that he could not recognise his darling! Was then this Sak affair a dream (स्वप्नः) ? But now he distinctly remembers that he interviewed the party in broad day-light in the Fire-sanctuary, in presence of the afore-said persons, hence surely he was not sleeping, and thus he could not be thought of dreaming a dream of Sak. Was it then a sorcery (माया) of any magician? But that is also not possible, as the effect of the spell lasts but for a very short time, whereas the king had not the slightest remembrance of Sak for a long period until the recovery of the signet-ring. The third alternative is to consider it to be a case of mental delusion **(मति-भ्रमः)=**But this also does not seem to be justifiable, as synchronous mental delusion of a host of persons is not possible. Besides delusion has its basis upon an unsubstantial thing. For people mistake and for aч and a respectively, or in other words they consider such things as snake or silver which are really not as such. This is of course due to delusion. Bur later on they being free from non-knowledge, can understand their mistake and the unreality of the things in question. Thus the king’s is a quite different case, for he is now fully convinced that Sak did actually come and converse with him. Then perhaps the king enjoyed Sak’s company for a very short time as a result of the scanty merits accumulated in his previous birth. Those merits being now exhausted (क्लिष्टं पुण्यम्), that thing has also vanished. Hence

he is deprived of any further association with Sak. But one fact is certain that in any will not come to him again. the king’s union with Sak is only. (Cf. ‘यद्येवमस्ति खलु समागमः कालेन तत्रभवत्या’। ‘न खलु मातापितरौ भर्तृ वियोगदुःखितां दुहितरं चिरं द्रष्टुं पारयतः।) But the king considers these hopes to be false and delusive like the erosions of river-banks. Just as the banks of the Ganges (Padma) quickly fall down, one after another, similarly the hopes of reunion, as voiced forth by Vidosaka are also unstable. तत् = पूर्वाऽनुभूतं शकुन्तला-समागम-लक्षणं वस्तु। i. e., either Sak’s presence before him, or the happiness which the king experienced in her company. The word यद् is not necessary here (Com. 1n, 10.) Cf. ’ ते हि नोदिवसा गता.’–UC. I. असन्निवृत्त्यै = असन्निवृत्तये—Never—to come back, passed for good. Cf. परलोकमसन्निवृत्तये यदनापृच्छ्य गतासि माभितः—Ra. VIII. 49. ‘गतिस्त्वं वीतरागाणामभूयः सन्निवृत्तये’—X. 27. M splits up the fourth line as मनोरथानाम् अतट-प्रपाताःAgain following the Mackenzie Mss. he reads ‘एव’ for ‘एते’, which according to Prof. Patankar is the oldest reading. This reading is also supported by K. But ‘एव’here which is mainlyfor emphasis, following another ‘एव’ of the same nature in the third line, sounds un-kälidāsian. Besides ‘अतट’ ar.d ‘प्रपात’ are synonymous. (Cf. प्रयातास्तु अतटो भृगुः—AK. Kāli also uses ‘प्रपात’ in the sense of fall’ and not to signify ‘a precipice’. M still argues—“but there is no reason why अतट should not be used as an epithet of प्रपातto denote a very precipitious declivity.” In the reading ‘एते’ for ‘एव’, ‘एते’ will

refer to स्वप्नः, माया, मतिभ्रमः and क्लिष्टं पुण्यम्। Besides the objections mentioned above, my attention is drawn by my colleague Prof. Sureśa Candra Sen M. A. Vaidya-rañjana, to the faulty nature of this explanation, as ‘एते’ (masculine) cannot refer to words two of which are masculine and feminine, while one is neuter. The right word should be one in neuter by ‘नपुंसकम् अनपुंसकेन एकवच्चास्याऽन्यतरस्याम्’ 1. 2. 69. Of course it may be argued that the violation of this rule is often noticed among the old writers. Cf. “आर्धिकः कुलमित्रञ्च गोपालदास-नापितौ। एते शूद्रेषु भोज्यान्ना यश्चात्मानं निवेदयेत्”॥—MS. IV. 263. **तट-प्रपाताः—**The poet perhaps is thinking of the erosions of the banks of the river Ganges (Padmā). Cf. “मूर्ध्नि गङ्गा-प्रपातेन"—Ku. VI. 57. ‘गङ्गा-प्रपातविरुढशष्प"—Ra. II. 27. Ś explains the last half of the verse “As a man after ascending the peak of a mountain falls headlong, so my hopes after ascending to the sight of Sak are precipitated.’ He seems to prefer splitting of “मनोरथा”—&c. For similar idea Cf. ‘किंनु मेऽयंदिवास्वप्न श्चित्तमोहोऽपि वा मम’—Rām. II, 12. 2 ; “किंनु स्यात् चित्तमोहोऽयं भवेद्वातगतिस्त्वियं। उन्मादजी विकारो वा स्यादयं मृगतृष्णिका”—Ibid. V. 34.23 ; ‘किन्तु सत्यमिदं खप्नः सा भूयोट्टश्यते मया’—SV. VI. 17; “Am I mad, or else this is a dream"—Twelfth Night. IV. 1." ‘Tis still a dream; or else such stuff as mad men Tongue and brain not ; either both, or nothing; Or senseless speaking, or a speaking such as sense cannot untie."-Cymbeline. V. 4.

विदूषकः—मा एव्वं। णं अङ्गलोअअंएव्व एत्थ णिदंसणंअवस्तम्भावी अचिन्तणिज्ज-समाअमो होदि त्ति [मैवम्। ननु अङ्गुलीयकमेवात्र निदर्शनम्। अवश्यम्भावी अचिन्तनीय-समागमीभवतीति]।

Vidūsaka—(Say) not so.The ring itself (is) an indication that what is necessary to take place, happens unexpectedly.

राजा (अङ्गुलीयकं विलोक्य)—अये, इदं तावदसुलभ-स्थान-भ्रंशि शोचनीयम् ।

तव सुचरितमङ्गुलीय! नूनंप्रतनु ममेव विभाव्यते फलेन।
अरुण-नख-मनोरमासु तस्याश्च्युतमसि लब्ध-पदं यदङ्गुलीषु॥१२॥ (पुष्पिताया)

King (Looking at the ring)—Ah ! that this (ring) slipped away from a not easily obtainable place, is regrettable. Verily, O ring, your merit (is) but too meagre like mine, as is judged by the consequence. For, you (too) have slipped down, after having obtained a station on her charming pink-nailed fingers.

** V. L.—**‘अवश्यम्भावी’—R. B.V. ‘अवश्यम्भाविनः’—M. S.‘अचिन्तनीयसमागमः’—B. ‘अचिन्तनीयः समागमः’—R. V. M. S ; B reads ‘कृशेन’ for ‘ममेव’—V. M. ‘मनोहरासु’—R. S. B. ‘मनोरमासु’—V. M.

विदूषक इति।‘मा एवं’ वद [मा-शब्दोऽयं,न माङ्, अतो लोट्]। ‘ननु’ इत्याक्षेपे। यः खलु पदार्थः अवश्यमेव भविष्यति इति दैवेन निरूपितः स ‘अवश्यम्भावी’ पदार्थः ‘अचिन्तनीयः’ अतर्कितः ‘समागमः’ प्राप्तिः यस्य तथाविधः भवति। बुद्धिपथातीतेन तस्य प्राप्तिः सम्पद्यते। ‘इति’ एतद्विषये ‘अङ्गुलीयकमेव निदर्शनम्’ उदाहरणम् [इति भरतः]। यथा सरसि निपतितम् अङ्गुलीयकम् मत्स्योदर-गतमपि त्वया समासादितम् तथा शकुन्तलया त्वत्सम्मेलनं नूनमचिन्तनीय-रूपेण भविष्यति इति मे धारणा [अत्र उपपत्तिर्नाम नाठ्यालंकारः उपक्षिप्तः—“उपपत्तिर्मता हेतोरुपोन्यासोऽर्थसिद्धये" इति दर्पण-लक्षणात्]। राजेति। ‘अये’ इति स्मरणे [‘अये कोपे विषादे च संभ्रमे स्मरणेऽपि च’ इत्यमरः]। ‘असुलभं’ न सुखेन लब्धुं शक्यम् यत् ‘स्थानं’ शकुन्तलाऽङ्गुलिरूपं तस्मात् ‘भ्रश्यति’ पतति यत् तथाविधम् [इति ताच्छिल्ये णिनिः]। **तवेति।**हे ‘अङ्गुलीय, तव सुचरितं’ पुण्यं’ममेव’ मम पुण्यमिव ‘नूनं’ निश्चितं’प्र’ कर्षेण तनु’ अल्पं[‘तनुः काये त्वचि स्त्रीस्यात्, त्रिष्वल्पे विरले कृशे’ इति मेदिनी। अतीन्द्रियस्य

सुचरितस्य प्रतनुत्वं कथं ज्ञायते, इत्यत आह—‘फलेन’ अत्यल्प-फलत्वेन हेतुना इत्यर्थः,‘विभाव्यते’ अनुमीयते। अस्याऽल्प-पुण्यत्वे हेतुमाह। ‘यत्’ यम्मात् हेतोः ‘अरुणैः’ आलोहितैः [‘अव्यक्त-रागस्त्वरुण’ इत्यमरः] ‘नखैः मनोरमा’ नातिस्थूला, नातिकृशा, नातिङ्रखा नातिदीर्घा न वक्रा न सरला इत्यर्थः [एतेन सौभाग्यत्वं ध्वनितम्] तासुमनोज्ञ-दर्शेनासु, ‘तस्याः’ शकुन्तलायाः’ अङ्गुलोषु लब्धं’ प्राप्तं ‘पदं’ स्थानं’ येन तादृशं, महता भाग्येन यथा कथञ्चित् प्राप्त-स्थिति अपि सत् ‘च्युतं’ विगलितम् ‘असि’। यावत् ते पुण्यंतावत् तदङ्गुली-समागम-सुखं’ ततः क्षीणे पुण्येतस्या च्यु तिरासीत्। अतः खल्पंते पुण्यमिति तर्कयामि। [उपमानाऽनुमान-काव्यलिङ्ग-समासोक्त्यनुप्रासाः। पुष्पिताग्रा वृत्तम्]।

204n.—1. ननु &c.—निदर्शनम्=दृष्टान्तःproof. Cf. ‘ब्यक्तप्राज्ञेऽपि दृष्टान्तौ उभे शास्त्र-निदर्शने’ इति नानार्थटीकायां भरतः। ‘ननु’—often = Latin, ’nonne’. The gist is :—Don’t despair of Sak. Admitted that at present there is no visible chance of your reunion with her, still the unexpected finding of the ring which had fallen into a distant pond and was devoured by a carp, suggests that you will also get her in a manner not known to us at present. Cf. “दुरवगाहा गतिर्दैवस्य। [वाहन-भङ्ग पतितो-त्थितौ नन्व तावेव निदर्शनम्"—Rat. IV. “भवितत्र्यं भवत्वेव नारिकेल-फलाम्बुवत्। गन्तव्यं गतमित्याहुः गजभुक्त-कपित्थवत्”—DP. 201n. 8. 2. विभाव्यते फलेन—Cf. “एक भूरुभयोरेक-दलयोरेक-काण्डयोः। शालि-श्यामाकयोर्भेदः फलेन परिचीयते”॥ 3. अरुण-नख &c.—Red nail is a good sign. Cf. “नातिङ्रखानातिदीर्घा न स्थूला न कृशा अपि। अवक्राः सरलालरक्त-नखाः रक्ततला अपि॥ कोमला सितबिन्द्वाढ्या भङ्गुरा दीप्तिमन्नखा। ताट्टगङ्गुलयोः यस्याः सा भवेत् राज-वल्लभा”॥—R ; 206n. 3. 5.अङ्गुलीषु—R accounts for the plural number thus :—(1) Sak’s hands, and fingers were thinner than those of Dusyanta. Hence she had to change the ring from one finger to another, before it was well suited to one of her fingers. (2) The ring was a souvenir of love, and out of ardent affection, she had the ring placed round all her fingers with aview to

making it touch the entire hand. (3) Or, perhaps the ring was changed from one finger to another, as she grew leaner and thinner, day by day, owing to the extreme pangs of separation from the king—R.

सानुमती—जइ अस्म-हत्थ-गदं भवे, सच्चंएव्व सोअणिज्जं भवे[यदि अन्य-हस्त-गतंभवेत् सत्यमेव शोचनीयं भवेत्]। Sānumat—If it had gone to some one else’s hand, surely it would have been deplorable.

विदूषकः—भो, इअं णाम-मुद्दा केण उद्देसेण भअदा तत्तहोदीए हत्थाभासं पाबिदा [भोः, इयं नाम-मुद्रा केन उद्देशेन भवता तत्रभवत्या हस्ताऽभ्यासंप्रापिता]। Vidūşaka—Ho ! this signet-ring, with what object, was placed by Your Honour into Her Ladyship’s hand ?

सानुमती—मम बि कोटूहलेण आआरिदो एसो[ममापि कौतूहलेन आकारित एषः]।Sānumatī—This (person) too has been impelled by my curiosity.

राजा—श्रूयताम्। स्व-नगराय प्रस्थितं मां प्रिया सबाष्पमाह कियच्चिरेणाऽऽर्यपुत्रः प्रतिपत्तिंदास्यतीति।

King—Listen. To me, about to start for (my) own city, my darling said tearfully—”(But) how long (will it be ere my) husband sends (me) news”?

विदूषकः—तदो तदो [ततस्ततः] ? Viduşaka—Then, (what) next ?

राजा—अथैनां मुद्रां तदङ्गुलीनिवेशयता मया प्रत्यभिहिता—

एकैकमत्र दिवसे दिवसे मदीयं
नामाऽक्षरं गणय गच्छसि यावदन्तम्।
तावत् प्रिये! मदवरोध-गृह-प्रवेशं
नेता जनस्तव समीपमुपैष्यतीति॥१२॥ (वसन्ततिलका)

** तच्च दारुणाऽऽत्मना मया मोहान्नाऽनुष्ठितम्।**

King—Afterwards this signet-ring was put on her finger by me replying:—‘Beloved, count one letter of my name here, one at a time day by day, (and) ere-long (you) reach the end, the person that will escort (you) to the entrance of my seraglio, shall come into thy presence’. And that (thing) was not done through infatuation by me, dire-souled (as I am).

V. L.—‘केन उद्देशेन’—B. M. ‘केनोद्वातेन’—R. V.‘केन उपायेन’—S. ‘आकारितः’—R. V. M. K. S.‘वादितः’—S. ‘व्यापारितः’—B. B reads ‘पुनरस्माकं स्मरिष्यतीति’ for ‘प्रतिपत्तिं दास्यतीति’ and ‘अथैनाम्’ for ‘पश्चादिमाम्’। ‘गच्छसि’—B. V. M. Taylor Mss. ‘गच्छति’—R. K. S. ‘गृहप्रवेशम्’—R. V. M. S. ‘निदेशवतीं’— B. HS.

विदूषक इति।‘केन उद्दशेन’ किं फलमुद्दिश्य [इति हेतौ तृतीया] ‘हस्तस्य अभ्यासः’ अन्तिकः [इति कुमारसम्भव-टीकायां ६।२ मल्लिनाथपादाः] तं’प्रापिता’ नीता दत्ता इत्यर्थः। सानुमतीति। ‘एष’ विदूषकः ‘अपि मम कौतूहलेन आकारितः’ प्रेरित इव [इति गम्योत्प्रेक्षा] नियुक्त इव। मन्ये मम एतच्छ्रवण-कौतूहल विदूषकं एवंविध-प्रश्नकरणे नियुक्तवत्। [भिन्नाधिकरणयोः कौतूहलाऽऽकारितयोः कारण-कार्यभावात् असङ्गतिरलंकारः]। राजेति। ‘ख-नगराय’ २।३।१२ हस्तिनापुरमित्यर्थः। ‘कियच्चिरेण’ कियता विलम्बेन [अपवर्गे तृतीया] ‘प्रतिपत्तिं’ प्रवृत्ति’ सन्देशमिति यावत्। [‘प्रतिपत्तिः प्रवृत्तौ स्यात्’ इति धरणिः]। राजेति। ‘अथ’ शकुन्तलायाः तादृश-प्रस्थानान्तरम्। ‘एनां’ नाममुद्राम् [“द्वितीया टौस्खेनः” २/४/३४ इति इदं शब्द-स्थाने एनादेशः]।राजेति। ‘अत्र’ अस्यां नाममुद्रायां ‘दिवसे दिवसे’ [‘नित्यवीप्सयोः'८।१।४ इतिद्वित्वं] एकम् एकम् इति ‘एकैकम्’ न तु अधिकम्[अत्राऽपि वीप्सायांद्वित्वम् इतिकेचित्॥ तच्चिन्त्यम्॥ वीसायाः असत्त्वात्। वस्तुतस्तु “स्वार्थे अवधार्यमाणेएकस्मिन् द्वे भवत इति वक्तत्र्यम्” इति द्वित्वम्। ‘एकं बहुव्रीहिवत्'८।१।९,अर्थात् ‘द्विरुक्त एक-शब्दोबहुव्रीहिवत् स्यात्। तेनसुब्लोप—पुंवद्भावौ। एकैकमक्षरम्’ इति भट्टीजिः२१४४]

‘नाम्नः अक्षरं गणय’एकस्मिन् दिने केवलम् एकं वर्णंसंख्यातंकुरु।अनेन क्रमेण ‘यावत्’यत्कालम् ‘अन्तम्’वर्ण- गनण-समाप्ति’‘गच्छसि’गमिष्यसि ३।३।४‘तावत्’तत्कालंत्रि-दिवसैः इत्यर्थः हे ‘प्रिये मम अवरोध–गृहं’राजान्तःपुरं, तस्य ‘प्रवेशं’[करणे घञ्] द्वारं ६२३ ‘नेता’प्रापयिता कश्चित् जनः मदीयाऽनुचरः ‘तव समीपम् उपैष्यति’गमिष्यति ‘इति’ मया सा प्रत्यभिहिता इति पूर्वेण संबन्धः। [अत्रनामाक्षर-गणनोपदेश-भङ्ग्या ‘अद्यावधि–तृतीय–दिवसे’त्वां नेतुं ममान्तःपुरस्थो लोक आगमिष्यति ‘इति गम्यार्थस्य स्पष्टसूचनात् पर्यायोक्तमलंकारः। तथा च दर्पणे “पर्यायोक्तं यदा भङ्ग्या गम्यमेवाभिधीयते”—इति सिद्धान्तवागीशपादाः। छेकवृत्त्यनुप्रासौ। काव्यलिङ्गञ्च। वसन्ततिलका वृत्तम्]।

205n.—1. नाममुद्रा—48n. 7 ;—R’s उद्वातेन means ‘on what occasion’. “उद्वातः कथ्यते धीरैः स्खालिते समुपक्रमे”—Dharaṇi. हस्ताभ्यासं—अभ्यास=“proximity.” ‘अभ्यासोऽभ्यसनेऽन्तिके’ इति विश्वमेदिन्यौ—RM. BhD & RM read ‘अभ्याश’।Cf. ‘चूतयष्टिरिवाभ्यासे मधौ परभृतोन्मुखी’—Ku. VI. 2. ‘अर्पितेयंतवाभ्यासे सीता पूण्यव्रता वधुः’—UC. VIII. 17. 2. ममापि &c. एषः—refers to Vidūṣaka and अपि may be construed either with (i) मम or (ii) एषःi. e. (i) Vidūṣaka is inspired by my curiosity as well as by his own curiosity ; or (ii) Even Vidūṣaka is impelled or made to ask the question by my (Sānumatī’s) curiosity. M however explains एषः as referring to the king. “By my curiosity also he (the king) would be incited (to tell the reasons), i. e., I too wished to put the same question to the king. आकारित=‘प्रेरितः’(K). Cf. ‘तम् वर–दानाय आकारयामाम’—Rām. II. 13.2. निवेशयता—149n. 5. 3. आह= ब्रु+लट् ति by ‘ब्रुवः पञ्चानाम् आदितः आहो ब्रुवः’३।४।८४।But the use of लट्is difficult to be justified. ‘अत्र आह इति लट् प्रयोगश्चिन्त्यः। नात्रवर्तमान–सामीप्ये वर्तमानवद्वा’इति सूत्रस्याऽवसरः, वर्तमान–सामीप्यस्याऽभावात्—G. However ‘आह’may be taken as a निपात

having the sense of ‘उवाच’, or it is a **Vedicuse—**68n. 1.

4. कियच्चिरेण &c.—Cf. ‘कियच्चिरेण श्राम्यसि गौरि’—Ku. V. 50. प्रतिपत्ति= ’news’. Cf. ‘कर्मसिद्धावाशु प्रतिपत्तिमानय’—MR. IV. 5. अथेनां—Is better than ‘पश्चादिमाम्’, as already mention (अन्वादेश) has been made of the signet-ring (इयंनाममुद्रा &c.) ; therefore ‘इदम्’ should be replaced by ‘एन’ (Com.) 6n. 6. 6. **नामाऽक्षरं—**अक्षर in the name (दुष्यन्त) may mean only vowels (‘नामाक्षर’ दुष्मन्त इति महाचक्रस्य शब्दस्य स्वरात्मकं वर्णम्’–HS). So says Durga-singha in Kātantra–vṛtti —“न क्षरति न चलतीति प्रधानत्वादक्षरं स्वर उच्यते” \। Then तावत्=three days. But if it means any letter, vowel or consonant (‘अकारादि-क्षकारान्तैक-‘पञ्चाशद्वर्णः’—Medini. ‘अक्षराणामकारोऽस्मि’—Gītā), then तावत्=Eight days. If we take into account the consonants (which cannot be pronounced without the vowels) then the time will be five days. R remarks—‘त्रि-चतुर-दिनैः इति भावः’ but his ‘चतुर’ is not clear. It is doubtful whether the king was at all definite about his time. एकैकम्—daily once only. 7. गच्छसि=गमिष्यसि।By ‘यावत्-पुरा निपातयोर्लट्’ 2783. ‘यावत्तावदेतौसाकल्येऽवधि–मानाऽवधारणेषु’—T “स यावदागच्छति तावदहं’ गमिष्यामि। स यावता कालेन आगमिष्यति तत्कालेन अहंतत्र गमिष्यामि इत्यर्थः। निपातयोः किम्। विशेष्ययोर्माभूत्। यावद्दास्यसि तावत् मोक्ष्ये। यत् परिमाणंदास्यसि तत् परिमाणंभोक्ष्ये इत्यर्थः”—Pabhā. 8. ०गृह-प्रवेशं नेता—Here तृच् (३।१।१३३) has the sense of future participle. The indirect object optionally takes षष्ठी or २याby the Vārt “गुण-कर्मणि वेष्यते। नेता अश्वस्य श्रुघ्नस्य श्रुघ्नं वा”—SK 623. Also Cf. ‘नेता चभूनामिव’—Ra. X1V. 22. also ‘When every mornmy bosom glowed, Towatch the convoy on the road’.—Emerson.

Remark:—It will be interesting to note that a ring episode somewhat similar to this, occurs in Katthahari Jātaka, where Brahmadatta, king of Benares, while out a-hunting married a sylvan girl and gave her a ring as a memento. But when the lady later on went to the king with her son, the latter, like Duṣyanta of the Mahā wittingly disowned her. This, however, does not establish Kāli’s indebtedness to this Jātaka for the ring-episode, as the dates of various Jātakas are not ascertained. Besides presentation of a ring as souvenir is very common with the poets of all ages. Read “ददौ तस्य ततःप्रीतः स्वनामाङ्कोपशोभितम्। अङ्गुलीयमभिज्ञानं राजपुत्राः परन्तपः”—Rām. IV. 44. 12 ; “अभिज्ञानं मया दत्तं रामनामाङ्गुलीयकम्”—VI. 127, 45 ; “तस्यैभर्तुः अभिज्ञानमुङ्गुलीयकम् ददौ कपिः”— Ra. XII. 62.

• *सानुमती—रमणीओ क्खु, अवहीविहिणा विसंवादिदो[रमणीयः खलु अवधिः विधिना विसंवादितः]।Sanūmatī—(lt) was too charming an arrangement to be frustrated by fate.

विदूषकः—कहं धीवल–कप्पिअस्स लोहिअ–मच्छस्सउदलब्भन्तले आसि [कथं धीवर–कल्पितस्य रोहित मत्स्यस्य उदराऽभ्यन्तरे आसीत्]।

Vidūṣaka—(But) how did it get inside the maw of the carp, chopped by the fisher-man ?

राजा—शचीतीर्थं वन्दमानायाः सख्यास्ते हस्ताद् गङ्गास्रोतसि परिभ्रष्टम्।

King—While doing obeisance to the Śacī-tīrtha, (it) dropped into the stream of the Ganges from the hand of your friend.

विदूषकः—जुज्जइ[युज्यते]। Vidūṣaka—(That’s) possible.

सानुमती—अदो क्खु तबस्मिणीए सउन्दलाए अधम्म-भीरुणो इमस्स राएसिणो परिणए संदेहो आसि। अहवा ईदिसो अणुराओ अहिण्णाणं

अबेक्खदि। कहं विअ एदं [अतएव तपस्विन्याः शकुन्तलाया अधर्म-भीरोरस्य राजर्षेः परिणये संदेह आसीत्। अथवा ईदृशःअनुरागः अभिज्ञानम् अपेक्षते। कथमिवैतत्]।

Sanūmatī—It was, indeed, for this that, as to poor Śakuntalā, this royal-sage, sin-fearing (as he was), had a doubt in (his) marriage. Or, how is it that love of such a type is in need of a souvenir ?

राजा—उपालप्स्येतावदीदमङ्गुलीयकम्।

King–(I) will now reproach this ring.

विदूषकः (आत्मगतम्)—गहीदो णेण पन्था उम्मत्तआणं [गृहीतोऽनेन पन्था उन्मत्तानाम्]।Vidūṣaka (To himself) —He has taken to the ways of a bedlamite.

राजा—कथं नु बन्धुर–कोमलाऽङ्गुलिं करं विहायाऽसि निमग्नमम्भसि। वंशस्तनित

अथवा—

अचेतनं नाम गुणं न लक्षयेन्मयैव कस्मादवधीरिता प्रिया॥१३॥

King—How possibly could you, (O ring), get down into the water, having left that hand with beautiful and tender fingers ? Or rather a senseless (thing) possibly may not discern merit. (But) why did I myself disown (my) beloved ?

V. L.—‘रमणीयः’—R. B. V. M. ‘रमणीयम्’—S.‘अवधिः’—R. B. V. M.‘व्यवधिः’—S. ‘विसंवादितः’—R. B. V. M. ‘संपादितः’—S. अथवेदृशः—R. B. V. M. ‘अथवा नेदृशः’—S. ‘बन्धुर–कोमल’—R. V. M. S. ‘कोमल–बन्धुर’—B. ‘गुणम्’—R. V. M. B ‘गुणान्’—S. ‘लक्षयेत्’—R. V. M. ‘वीक्षते’—B. ‘अपेक्षते’—S.

सानुमतीति। ‘अवधिः’ विरहस्य सीमा। यद्वा सुन्दर–दाम्पत्य–सुख–जननी–पयोगित्वात् रमणीयः कालः [‘अवधिःसीम-कालयोः’ इति त्रिकाण्डशेषः] ‘विधिना’

विपरीतेन दैवेन ‘विसंवादितः’ विफलतां प्रापितः। अङ्गुरीयकस्य अक्षर-गणनान्तेऽपि नेता तु नोपगत इति विसंवादः। विदूषक इति। ‘धीवरेण कल्पितस्य’ खण्डशः छेदितस्य [इति त्रिकाण्डशेषः]। सानुमतीति। ‘अतएव’ अङ्गुलीयकस्य अदर्शनादेव। ‘तपस्विन्याः’ अनुकम्पार्हायाः ‘शकुन्तलायाः’ [परिणयतेः कर्मणि षष्ठी] ‘परिणये’ विवाहे ‘राजर्षेः’ [दिह–धातोः कर्तरि षष्ठी२।३।६५] ‘संदेहः’ संशयः। ‘अथवा’ इति पक्षान्तरे। ‘ईदृशः’ अतिगभीरः ‘अनुरागः’ यो मया अधुना दृष्टः, सः ‘अभिज्ञानं’ अङ्गुलीयकादि स्मारक–द्रव्यम् ‘अपेक्षते’ अभिलषति इति मे विस्मयः। राजेति। ‘उपालप्स्ये’ भर्त्सनां करिष्ये[ ‘यःसनिन्द उपालम्भस्तत्र स्यात् परिभाषणम्’ इत्यमरः]। विदूषक इति। ‘उन्मत्तानाम्’ उन्माद-युक्तानाम् [‘उन्मत्तोमुचुकुन्दे स्यात् धत्तुरो-न्माद -युक्तयोः’ इति हैमः। “न ध्या-ख्या-पृृ-मूर्च्छि-मदाम्” ८।२।५७ इति निष्ठायाः णत्वं न]। कथमिति। ‘बन्धुराः’ सुविभक्त–पर्वतया उन्नतानताः[‘बन्धुरं तून्नतानतम्’ इत्यमरः] यद्वा’बन्धुरा’ रम्या [‘बन्धूर–बन्धुरौ रम्ये नम्रे, हंसे तु बन्धुरः’ इति विश्वः] अथच ‘कोमलाः’ स्पर्श-सुभगाः ‘अङ्गुलयः’ यत्र, अतएव सर्वथा परित्यक्तुम् अयोग्यं’तंकरं’ [‘प्रक्रान्त-प्रसिद्धाऽनुभूतार्थेषु यच्छब्दः तच्छब्दंनापेक्षते’ इति प्रकाशोक्तेःयच्छब्दस्य अनपेक्षा] ‘विहाय’ त्यक्त्वा [अनेन बुद्धि-पूर्वकस्त्याग उक्तः, न मोहात् भ्रंशः] ‘कथं’ केन कारणेन ‘अम्भसि’ अतादृशस्पर्शे अचेतने जले ‘नितरां मग्नम् असि’ [अत्र चेतन-व्यवहार-समारोपात् समासोक्तिः अलङ्कारः] ‘अथवा’ [इति वृक्ताऽऽक्षेपालंकारः] पक्षान्तरे ‘अचेतनं’ जड़-वस्तु-जातं कर्तृ‚ ‘गुणम्’ आश्रयस्य योग्यतादिकं’नाम’ इति सम्भावनायां ‘न लक्षयेत्’ न परिज्ञातुं शक्नुयात् [संभावनायां लिङ्। अर्थान्तरन्यासाऽलंकारः]। त्वया तु अचेतनत्वात् इदं कृतं, ‘मया एव’ गुणाऽगुणादि-विवेकाऽभिमानवता सचेतनेन ‘कस्मात्’ अकारणम् इत्यर्थः ‘प्रिया’ न केवलं स्त्रीमात्रं किन्तु दयिता, ‘अवधीरिता’ अवज्ञाता प्रत्याख्याता इति यावत् (‘अवधीरः अवज्ञायां चुरादिः। ‘आवधीरयत् साधुमसाधुः’ इति दुर्गादासः)। [अवधीरणा-कारणाऽभावे तदुत्पत्तेर्विभावना। अन्त्य-चरणेन नामाङ्गुरीयकाद् आत्मनःअधमत्वं व्यज्यते इति वस्तुना व्यतिरेकालंकार-ध्वनिः। श्रुत्यनुप्रासयोः वृत्त्यनुप्रासयोः संकरः। तृतीय-पादे अर्थान्तरन्यासः। वंशस्थं वृत्तम्]।

206n.—1. **विसंवादितः=**वि+सम+वद+णिच् क्त कर्मणि thwarted, caused to fail. ‘फले विसंवदति’—Vik. II **अवधिः=**time (HS) or arrangement (Com.) Cf. “पद्मावती-रमणीयः खलु कथायोगः नृशंसेन विसंवादितः” -SV. IV. 2. उन्मत्तानाम् &c.—This is because of railing at a lifeless thing. Vidūṣaka here is referring to the ninth stage of love-sickness (196n. Remarks.) known as उन्माद, – “चित्त-संमोह उन्मादः काम-शोक–भयादिभिः। अस्थान-हास-रोदित-गीत-प्रलपनादिकृत्” — SD. Cf. “नैव पश्यति जात्यन्धः कामान्धो नैव पश्यति। न पश्यति मदोन्मत्तस्त्वर्थी दोषं न पश्यति”॥ “कामार्ता हि प्रकृति-कृपणाश्वेतनाऽचेतनेषु”—MD. 5. and MN. thereon 3. बन्धुरः &c.—बन्धुर— “depressed in joints and slightly raised inside”, i. e. undulating hence natural. This is a good sign. Read “दीर्घाङ्गुलीभिः कुलटा, कृशाभिरतिनिर्धना। ह्रस्वाभिः स्याच्च ह्रस्वायुः भग्नाभिःभुग्नवर्तिनी॥ हस्तद्वयं मृगाक्षीणां बहुभोगाय जायते। मृदुमध्योन्नतंरक्तंतलं पाण्यो अरन्ध्रकम्”॥—इति सामुद्रके। Or बन्धुर=(रम्य)=beautiful. 4. नि–मग्नम् —Merged deeply into the water.Cf. “अयि जड़प्रकृते!परिच्युतस्तत्-कुच-कुम्भात् किंशोषमायासि सृणालहारः”—Rat. II. 15 ; SV. VI. 5. मयैव &c.—The action of the ring may be somewhat justified because it is inanimate. But the king’s case stands unjustifiable as he, a rational being, disavowed the person who had been extremely dear to him. Mark that his determination of railing at the ring ends but in self-reprimand. अवधीरिता—97n. 5. “अवधीर्य” (with ल्यप्), however, has been used by Māha and Srīharṣa, Sūdraka (MK. II.) which can be justified by considering “अब” as an ‘उपसर्ग’, and “धीरि” the root. Then लुङ्=अवादिधीरत्। 240n. 10.

विदूषकः (आत्मगतम्)—कहं बुभुक्खाए खादिदव्वो म्हि [कथंबुभुक्षया—

खादितव्योऽस्मि]। Vidūṣaka (Aside)—What ! am I to be devoured by hunger (when he is apostrophising his ring) ?

राजा—अकारण–परित्यक्ते ! अनुशय-तप्त-हृदयस्तावत् अनुकम्प्यतामयंजनः पुनर्दर्शनेन।

King—O cause-lessly forsaken (one) ! let this person with (his) heart heated by after-woe, be just pitied by (your) sight again.

(प्रविश्याऽपटी-क्षेपेण चित्र-फलक-हस्ता) चतुरिका—भट्टा ! इअंचित्त-गदा भट्टिणी [भर्तः ! इयं चित्र-गता भट्टिनी]। (इति चित्र-फलकं दर्शयति)।

(Entering with a toss of the curtain, with a tablet in hand) Caturikā—Here (is our) mistress painted in a picture. (This said, shows the tablet).

विदूषकः (विलोक्य)—साहु वअस्स ! महुरा–वत्थाण-दंसणिज्जो भावा–णुप्पवेसो। खलदि विअ मे दिट्ठो णिण्णु णअ-प्पदेसेसु। किं बहुणा, सत्ता-णुप्पवेस-सङ्काए आलबण—कोदूहलं मे जणअदि [साधु वयस्य ! मधुराऽवस्थान-दर्शनीयो भावाऽनुप्रवेशः। स्खलति इव मे दृष्टिःनिम्नोन्नत–प्रदेशेषु। किं बहुना, सत्त्वाऽनुप्रवेश-शङ्कया आलपन-कौतूहलं मे जनयति]।

Vidūṣaka (Looking at it)—Well done, (my) friend ! The representation of the (various) sentiments has become delightful owing to charming delineation (of parts). My vision stumbles, as it were, amidst (its) elevations and depressions. To be brief, (it) has roused in me a curiosity for a commune with the impression (that it is) instinct with life.

सानुमती—अम्मो, एसा राएसिणो णिउणदा। जाणे पिअ–सहीअग्गदो मे वट्टदि त्ति [अम्मो, एषा राजर्षेः निपुणता। जाने प्रिय—सखी अग्रतो मे वर्तते इति]। Sānumatī—Oh, such (is) the skill of the royal-sage. (I) fancy, my dear friend is standing before me.

V. L.—‘अनुशय’—B. V. M. ‘परित्यागानुशय’—R. S. ‘मधुरावस्थान’—R. V. M. ‘मधुरसंस्थान’—S.B reads ‘निभृत’ for ‘निम्नोन्नत’।‘किंबहुना—&c’—B. HS. Omitted in other editions. ‘निपुणता’—R. V. M.‘वर्तिका–निपुणता’—S. ‘वर्तिका–लेखा–निपुणता’—B. HS.

विदूषक इति। बुभुक्षया’ क्षुधया ‘अस्मि’ अहम् ‘खादितव्यः’। असौ उन्मत्तः अतएव विषयाऽन्तर-संचाराऽभावात् मया भोजनार्थं गन्तुमशक्यम्-इत्याशयः।राजेति।‘अकारणं’निर्हेतुकं’परित्यक्ता’ प्रत्याख्याता तत्संबुद्धौ। [‘अत्र परित्यागश्चेत् कथंकारणाभावश्चेत् कथं परित्याग इति विरोधःनाशङ्कनीयः। अत्र कारण-शब्देन प्रसिद्धं नायिकपराध-गृहीतं तदेव त्यागे कारणं दृष्टचरम्’ इति राघवपादाः]।‘अनुशयेन’ पश्चात्तापेन ‘तप्तंहृदयम’यस्य तथोक्तः [अनेन राज्ञः क्षमा-योग्यत्वं दर्शितम्। ‘अयं’मल्लक्षणः ‘जनः पुनः दर्शनेन’दर्शन-दानेन ‘अनुकम्प्यताम्’ [अनेन आक्रन्द-नामा नाट्यालंकार उपक्षिप्तः। तल्लक्षणंयथा दर्पणे—“आक्रन्दः प्रलपितं शुचा”]। चतुरिकेति। [‘इयंचित्रगता भट्टिनी’ इत्यनेन यद् राज्ञा पुनर्दर्शनंयाचितंतदनया भङ्ग्या कविना संपादितम्। अतएव पश्चात् ‘चित्रफलकं दर्शयति’ इत्युक्तिः। इति राघवपादाः]। ‘भट्टिनी’ नाट्योक्तौ अकृताभिषेका राज-योषित् [‘देवीकृताभिषेकायाम्, इतरासु च भट्टिनी’ इत्यमरः]। विदूषक इति। ‘साधु’ इति प्रशंसायाम् अव्ययम्। ‘भावस्य’ मानसःविकारस्य [‘विकारो मानसोभाव’ इत्यमरः] तस्य यः ‘अनुप्रवेशः’ प्रकटनम् अभिव्यञ्जनम् इति यावत् स ‘मधुरेण’ मनोहरेण ‘अवस्थानेन’ विन्यासेन ‘दर्शनीयः’ हृद्यः संजात इति। ‘निम्नेषु’ नाभि-प्रमुखेषु अनुन्नतेषु, ‘उन्नतेषु’ स्तन-नासिका-प्रभृतिषु उच्चेषु ‘प्रदेशेषु’ शरीराऽवयवेषु ‘मे दृष्टिः’ ‘स्खलतीव’भ्रंशमनुभवतीव ‘किंबहुना’ समासेन ब्रवीमि ; एतत् आलेख्यं’सत्त्वस्य’ प्राणानां (‘द्रव्याऽसु–व्यवसायेषु सत्त्वमस्त्री तु जन्तुषु’ इत्यमरः] यः ‘अनुप्रवेशः’ अभ्युदयः। प्राण-सन्निवेश इत्यर्थः तस्य या ‘शङ्का’ बुद्धिःतया, ‘मे आलपनस्य’ संलापस्य ‘कौतूहलं’ लोलतां ‘जनयति’ उत्पादयति।

207n.—1. खादितव्योऽस्मि &c.—Vidūṣaka though extremely hungry, cannot go away leaving the king alone, who has been

raving all the while. He expresses the keen-ness of his hunger by saying that hunger without getting anything as food, will surely devour him. Note that Vidūṣaka, as usual is contemplating about food. 222n. 7 (end) ; 72n. 1. Cf. “दृढ़विपणिकन्दुरिव मे उदराभ्यन्तरं दह्यते”—Mālā. II. 2. इयं चित्रगता &c.—prognosticates king’s reunion with Śak. (Com.). 3. साधु—An exclamatory अव्यय, signifying joy. Cf. ‘साधु गीतम्’—S’ak. I. ‘साधु रे पिङ्गलवानर ! साधु’—Mālā. IV. 4. मधुराऽवस्थान &c.—मधुर=Nice, proper ; **अवस्थान=Delineation, adjustment, posture of the parts (R). भाव=Various mental feelings (रति)। अनुप्रवेशः—Infusion. Cf. ‘हरिदश्वदीधितेः अनुप्रवेशादिव बालचन्द्रमाः—Ra. III. 22. The picture has been wonderfully beautiful on account of the exquisite delineation of the various mental feelings (such as fear, curiosity &c.). “The presence of the prevailing sentiment (love) is delightful by its sweet abiding in every part."—M. 5. स्खलति &c.—show that the relief (i. e. appearance of projection and depression) was drawn with great care to utmost perfection and ‘my eye is deceived and seems to follow the inequalities of the surface’—M. 6. अम्मो—118n. 1. 7. जाने—‘अनुपसर्गात् ज्ञः’ 1. 3. 76. इति आत्मनेपदम्।

राजा—

यद्यत् साधु न चित्रेस्यात् क्रियते तत्तदन्यथा।
**तथापि तस्या लावण्यं रेखया किञ्चिदन्वितम्॥१४॥**पथ्यावक्त्र

King—Whatever is not well executed in the picture is (constantly) portrayed otherwise (for improvement). Yet her loveliness is but partially represented by delineation.

सानुमती—सरिसं एदं पच्छा-दाव-गरुणो सिणेहस्स अणवलेबस्स अ

[सदृशमेतत् पश्चात्ताप-गुरोः स्रोहस्य अनवलेपस्य च]।Sānumatī—This (speech) is worthy of (his) affection, heightened through remorse and absence of pride.

विदूषकः—भो, दाणिं तिस्सितत्तहोदीओदीसन्ति। सव्वाओ अ दंसणीआओ। ता कदमा एत्थ तत्तहोदीसउन्दला [भोः, इदानीं तिस्रःतत्रभवत्यो दृश्यन्ते। सर्वाश्च दर्शनीयाः। तत् कतमा अत्र तत्रभवती शकुन्तला]।

Vidūṣaka—Ho ! now three ladies are seen (here). And all are (equally) beautiful. So which one here (is) Her Ladyship Śakuntalā.

सानुमती—अणभिण्णो क्खुईदिसस्स रूबस्त मोह-दिट्ठी अअं जणो [अनभिज्ञः खलु ईदृशस्य रूपस्य मोघदृष्टिरयं जनः]। Sānumatī—Unaware, indeed, of such a beauty, this person has his sight in vain.

राजा—त्वंतावत् कतमां तर्कयसि।

King—Well, which one do you guess ?

V. L.—‘रेखया’ - R. M. V. S.K. ‘लेखया’—B. HS. ‘मोघदृष्टिः’—R. B. M. V. ‘मोहदृष्टि’—S. Some B Mss read ‘मोघचक्षुः’।

यदिति। ‘चित्रे’ मया लिखिते आलेख्ये’यत् यत्’ अङ्गादिकं साधु’ अविकलंविन्यस्तं’न स्यात्’[संभावनायां लिङ्] ‘तत् तत्’ सर्वेण चित्रकरेण ‘अन्यथा’ यथादर्शनीयं स्यात् तथा क्रियते, स्वेच्छया प्रकारान्तरेण अङ्ग्यते। सर्वेषामेव चित्र-कराणाम्इयमेव रीतिः यत् अङ्कयितव्यस्य यो योऽंशः आलेख्येअविकलंविन्यस्तुं न शक्यते ससोऽंशः यथाकामं प्रकारान्तरेण तैः अङ्ग्यते। अनेन अलेख्यस्य असंपूर्णत्वं प्रतिपद्यते। ‘तथापि’ चित्र-कर्मणः असंपूर्णत्वेऽपि ‘तस्याः’ शकुन्तलायाः ‘लावण्यम्’ अलौकिकं सौन्दर्यं ‘रेखया’ चित्रार्थं तुलिका–विहितया ‘किञ्चित्’ स्वल्पं‚न तु बाहुल्येन, ‘अन्वितम्’ अनुसृतम् अभिव्यञ्जितम् इत्यर्थः। अत्र चित्रे तदलौकिक-लावण्यस्य कथञ्चिद् उन्मेषः सम्पादितः। [‘लावण्यंरेखया’ इति विरोधाभासः। लावण्य-लक्षणंतूक्तंप्राक्। रेखा लक्षणं यथा

संगीत-रत्नाकरे–“शिरो-नेत्रकरादीना–मङ्गानां मेलने सति। कार्यस्थितिर्यतो नेत्र-हरा रेखा प्रकीर्तिता”॥ पथ्यावक्त्रं वृत्तम्]। सानुमतीति। ‘अविद्यमानः अवलेपः’ अहंकार (इति मेदिनी) तस्य तादृशस्य निरहंकारस्य। ‘पश्चात्तापेन गुरोः’ महतः ‘च स्नेहस्य’ अनुरागस्य ‘एतत्’ राजोक्तं’सदृशं’ योग्यम्। सानुमतीति। ‘मोघा’ निरर्थका’दृष्टिः’ यस्य सः[‘मोघा स्त्रीपाटलावृक्षे, मोघं त्रिषु निरर्थके’ इति रुद्रः। मुह्यन्ति अस्मिन् इति मुह्यतेः ‘हलश्च’ ३।३।१२१ इति घञ्। ‘न्यङ्क्वादीनाञ्च’ ७।३।५३ इति साधुः ]।

208n.—1.यद्यत्—It is not possible to paint, in toto, all the human sentiments in a picture.Hence it is acommonpractice with the painter to print otherwise (अन्यथा) whatcannot be executed perfectly (साधु) in a picture or whatwhen painted as it is, will look other than fair.Thus a

picture always falls short of the beauty of the original. Nevertheless the loveliness of Śak has been partially delineated in the picture. Or, this may be explained otherwise thus:—The king did his best to improve upon those parts of the picture which fellshort of Sak’s beauty.But her loveliness was of nonpariel nature and inspite of constant retouches, the picture does but partially imitate that beauty, i. e. it is inferior to the original. For the difference between human being and its portrait. Read—"What find I here? Fair Portia’s counterfeit!** yet look, how far, The substance of my praise doth wrong thisshadow. In underprizing it, so for this shadow. Doth limp behind the substance.” The students may with advantage read the whole speech of Basanio in Merchant of Venice, III. 2; Ra. XVIII, 33; “चित्रगतायामस्यां कान्तिविसंवादशङ्कि मे हृदयम्। सम्प्रतिशिथिलसमाधिं मन्ये येनेयमालिखिता”–Mālā II.2. 2. सदृशमेतत् &c.—Like Vidūṣaka, Sānumatīalso thinksthat the picture is a faithful representation of the original.But the king is not

satisfied with it. He opines that Śak is far more beautiful. This exaggeration, however, according to Sānumatīis due to his ardent affection for Śak which has again been intensified through remorse. 3. मोघदृष्टि &c.—**मोघा—**useless, दृष्टिः=eye, hence one who has his eyes in vain.Cf. ‘माधव्य, अनवाप्त–चक्षुः-फलोऽसि। येन त्वया दर्शनीयं न दृष्टम्’—61n. 5 Also ‘हरिम्, अवलोक्य सफलय नयने’— Git. IX. 6. Sānumatī abuses Vidūṣaka as he considers all three equally beautiful. (Cf. ‘सर्वाश्चदर्शनीयाः’—Supra.). Like the king, she also is speaking in this train, out of her ardent affection for Śak; for in sooth, Śak and her friends are equally beautiful, and Vidūṣaka is right to call all of them ‘दर्शनीयाः’। Note that Duṣyanta also at the first sight considered all three to be equally beautiful. Cf. ‘सम-वयो-रूप-रमणीयंभवतीनां सौहार्दम्’–Act I before 35n. Cf. also the idea in BK. V. 19. For मोघ Cf. ‘याच्ञामोघा वरमधिगुणेनाधमे लब्धकामा’—MD. 6. ‘मोघ-वृत्ति-फलमस्य वृथा चेष्टितम्’—Ra. XI. 39.‘अत्यन्तवियोग-मोघे’—XIV. 65. ‘मोघाशा मोघ-कर्माणो मोघ–ज्ञाना विचेतसः’—Gītā IX. 12.

विदूषकः (निर्वर्ण्य)—तक्केमि जा एसा सिटिल-बन्धणु-व्वन्त-कुसुमेण केस–हत्थेणउब्भिण्ण-स्सेअ-बिन्दुणा वअणेण विसेसदो ओसरिआहिं बाहाहिं, अवसेअ-सिणिद्ध-तरुण पल्लवस्सचूत्र-पाअबस्स पासे इसि परिस्सन्ता विअआलिहिदा सा तत्तहोदी सउन्दला, इदराओ सहीओ त्ति [तर्कयामि या एषा शिथिल–बन्धनो-द्वान्त-कुसुमेन केश-हस्तेन उद्भिन्न-स्वेद-बिन्दुना वदनेन, विशेषतः अपसृताभ्यां बाहुभ्याम्, अवसेक-स्निग्ध-तरुण-पल्लवस्य चूत-पादपस्य पार्श्वे ईषत् परिश्रान्ता इव आलिखिता सा तत्रभवति शकुन्तला, इतरे सख्यो इति]।

Vidūṣaka (Surveying)—Methinks that thisone who is (here) painted, as it were, a little fatigued, at the side of

the water-glistening young-tendrilled mango-tree with locks of hair having the fillet slackened and the flowers falling, with a face having drops of sudor appearing (on it), and with arms extremely drooping—this one (I think is) Her Ladyship S’akuntalā; the other two (are her) companions.

राजा—निपुणो भवान्। अस्त्यत्र ममापि भाव-चिह्नम्।

स्विन्नाऽङ्गुलि-विनिवेशो रेखा-प्रान्तेषु दृश्यते मलिनः।
अश्रु च कपोल-पतितं दृश्यमिदं वर्णकोच्छवासात्॥१५॥ (आर्या)

(चेटींप्रति) चतुरिके, अर्ध-लिखितमेतद्विनोद-स्थानम्।तद्गच्छ। वर्तिका स्तावदानय।

King—Clever you (are). Besides there (is) here a trace of my feeling. The (deep-laid) dint [impression]of (my) sweating finger on the edges of the picture is seen (all) dark, and a (drop of my) tear fallen on (her) cheek is discernible from the puff [swelling] of the paint. (To the maid-servant)—Caturikā, half-sketched (is) this source of (my) diversion. So go (and) bring (me) the brushes.

V. L.—‘शिथिल-बन्धन’—B. ‘शिथिल-केशबन्धन’—R. M. S.०वेशबन्धन’—V. B reads ‘केश–हस्तेन’ for ‘केशान्तेन’। ‘नमितांशकाभ्याम्’–B.‘अपसृताभ्याम्’ -R. V. B. M. ‘अवसृताभ्याम्’–S.‘भावचिह्नं’—B. R. M. V. S.‘तावच्चिह्नं’—R’s Com. Some B Mss read ‘विनिवेशात्’ and ‘मलिना’ (रेखा) for ‘०विनिवेश’ and ‘मलिनः’। B reads ‘लक्ष्यम्’ for दृश्यम्’।‘वर्णक’—B. ‘वर्णिका’—M. V. K. ‘वर्तिका’—R. S; B reads ‘वर्तिकाः’ for ‘वर्तिकाम्’। ‘चेटींप्रति’—B. Omitted by others.

विदूषक इति। ‘अवसेकेन’ जलसिञ्चनेन ‘स्निग्धा’ मल-नाशात् मसृणाः ‘तरुणाः अभिनवाः पल्लवाः’ किशलयानि यस्य तादृशस्य ‘चूत्त-पादपस्य’ आम्रवृक्षस्य ‘पार्श्वे’ समीपे। ‘शिथिलं’ विस्रस्तं ‘बन्धनं’ यस्य तादृशः, तेन हेतुना ‘उद्वान्तानि’ उद्गिराणि, परित्यक्तानि

इत्यर्थः [गौणवृत्त्या अश्लीलता-परिहारः] ‘कुसुमानि’ न्यस्तपूर्वार्णि पुष्पाणि यस्मात् तादृशेन ‘केश-हस्तेन’ कच-कलापेन इत्यर्थः [“पाशः पक्षश्च हस्तश्च कलापार्थाः कचात् परे” इत्यमरः। “इत्थं-भूत-लक्षणे” २।३।२१ इति ३या]। ‘उद्भिन्नाः’ आविर्भूताः ‘स्वेद-बिन्दवः’धर्म-विप्रुषः यस्मिन् तथाभूतेन ‘वदनेन’ [पूर्ववत् ३या। अनेन कोमलत्वंश्रम-क्लेश-सहनाऽक्षत्वंच व्यज्यते]। ‘विशेषतः’ आधिक्येन, बाहुल्येन इति यावत् ‘अपसृताभ्याम्’ [अकर्मकत्वात् कर्तरि क्तः ३०८६] शिथिल-मूलाभ्यां ‘बाहुभ्याम्’ [अत्राऽपि पूर्ववत् ३या]। राजेति। ‘निपुणः’ अनुमान–कुशल इत्यर्थः। ‘भावेन’ अनुरागेण कृतं ‘चिह्नम्’ (उत्तरपदलोपी कर्मधारयः)। यद्वा ‘भावस्य’ सात्त्विक–भावस्य अर्थात् स्वेदाश्रुणोः’चिह्नम्’ [इति षष्ठीसमासः]इति न्यायपञ्चाननपादाः। स्विन्नेति। ‘रेखायाः’ चित्रपटस्य ‘प्रान्तेषु प्रान्त-भागेषु ‘मलिनः’ कृष्णवर्णः [‘मलिनं कृष्णदोषयोः’ इति हैमः। ‘ज्योत्स्ना–तमिस्रा’—५।२।११४ इति साधुः]‘स्विन्नानां’स्वात्विक–भावो-दयात् घर्माप्लुतानाम् ‘अङ्गुलीनां विनिवेशः’ स्थापनं ‘दृश्यते’]। चित्र-निर्माण-वेलायां सात्त्विक-भावोदयात् अङ्गुलीनां घर्माप्लुतत्वात् तासां स्पर्शेन चित्रपटे कृष्णवर्ण-चिह्नम् समुत्पन्नम्।इदञ्च, कपोले’ आलेख्यस्थ-शकुन्तलायाःगण्ड–प्रान्ते ‘पतितम्’ मदीय नेत्र-प्रान्ताद्विगलितम् ‘अश्रु वर्णकस्य’ चित्रसाधनीभूत-विलेपनस्य [इति शिशुपाल-टीकायां १६।६२ मल्लिनाथपादाः॥ “वर्णकश्चारणे स्मृतः। विलेपने चन्दने च वर्णकं स्यात्” इति विश्वः] ‘उच्छ्वासः’ उच्छूनता स्फीतता इति यावत् तस्माद हेतोः ‘दृश्यम्’ अर्थात् अनुमानेन अवगन्तव्यम्। (दृशेः क्यप् ३।२।११०)। [अनुमानाऽनुप्रासौ। अनेन हेतुनाम भूषणमुमक्षिप्तम्। तल्लक्षणंयथा दर्पणे—“हेतुर्वाक्त्यंसमासोक्तम् इष्टवद्धेतुदर्शनात्”।आर्या जातिः]॥ ‘विनोदस्य’ तप्त-हृदयाऽऽश्वासस्य ‘स्थानम्’ उपाय-भूतं ‘चित्रम् अर्धं-लिखितम्’ असम्पूर्णम्। ‘वर्तिकाः’ तूलिकाः [‘पटलेपे पक्षिभेदे तूलिकायाञ्च वर्तिका’ इति नानार्थ–संग्रहे अजयपालः। अनेन वर्णकादीनामपि आनयनं लक्ष्यते॥

**209n.—**1. **निर्वर्ण्य—**It reflects great credit on the part of Vidūṣaka that he had at last found out correctly S’ak though she was not seen before. 2 शिथिल &c.—Cf. “आलोकमार्गं सहसा व्रजन्त्या

कयाचिदुद्वेष्टन-वान्त-माल्यः। बन्धुंत सम्भावित एव तावत् करेण रुद्धोऽपि च केशपाशः”—Ra. VII. 6; 65n. 5. 3. केश-हस्तेन—‘हस्त’ ‘पाश’ after ‘केश’, ‘कच ’ &c. denotes luxuriance; mass or abundance [व्रात] of hair. (n 2) and (Com.). Cf. “एषोऽहंगृहीत्वा केशहस्ते दुःशासनस्यानुकृतिं करोमि”—MK. I. 30 ; Ku. VII. 57 ; 1.4.8. ‘केशहस्तेन’ is preferred to ‘केशान्तेन’, as like many of his favourite words, Kāli. has already used this very word elsewhere under almost similar circumstances. Cf. “रति विगलित-बन्धे केश–हस्तेसुकेश्याः” &c.—Vik. IV. 10. 4. भावचिह्नम्—भाव=सात्त्विकभाव। Indications of my passion. Cf. “स्तम्भस्वेदोऽथ रोमाञ्चः स्वरभङ्गोऽथ वेपथुः। वैवर्णम् अश्रुप्रलय इत्यष्टौ सात्त्विकाः स्मृताः”–SD. Here only two are alluded to, viz. स्वेद(perspiration) as inferred from the impression of the finger on the edge of the canvas and अश्रु which is responsible for the bulging of the colour. 5. स्विन्नाङ्गुलि &c.—Cf. “स्विन्नाङ्गुलिः पुंगवकेतुरासीत्”—Ku. VII. 77. “स्विन्नाङ्गुलिः संववृते कूमारी”—Ra,VII. 22.and MN thereon. अंगुलि स्वेदेन च लुप्यन्ते अक्षराणि’–Vik. 6. वर्णकोच्छ्वासात्—वर्णक=a paintor anything used as a pigment. वर्णं करोति इति वर्ण+ण्वुल्(3.1. 133)=वर्णकः or वर्णकम्। ‘विलेपने चन्दने च वर्णकं पुंनपुंसकम्’—Ravhasa. ‘नृप-मौलि-मरीचि-वर्णकैः’–S’PB. XVI. 62. ‘एतैः पिष्ट-तमाल वर्णक-निभैः’—MK. V. 46; also BK. XIX. II. उच्छ्वास—Puff. When a water particle falls on a painting, the part wet, swells up. This swelling is उच्छ्वास। R’s ‘वर्तिका’ is rejected, as in the following sentence, it has been used in the sense of ‘brush’ and not in the sense of ‘painting’. ‘कपोल-पतित’—‘Fallen from my cheek’, or ‘perhaps fallen on the cheek’ of the protrait—M. 7. विनोद-

स्थानं—“means of relief”– Roby Dutta. i. e. the picture drawn by the king to amuse himself. 200n. 6. चेटीं प्रति (B)—The stage-direction is unnecessarily omitted in other recensions.

चतुरिका—अज्ज माहव्व, अवलम्ब चित्त-फलअं जाव आअच्छामि [आर्य माधव्य, अवलम्बस्व चित्र–फलकं यावदागच्छामि]।

Caturikī—Sir Mādhavya, hold the tablet till (I) return.

राजा—अहमेवैतदवलम्बे। (यथोक्तंकरोति। निष्क्रान्ता चेटी)।

King—(Nay), I myself will hold it. (Does as said. Exit maid).

राजा (निःश्वस्य)—

साक्षात् प्रियामुपगतामपहाय पूर्वं
चित्राऽर्पितामहमिमां बहु मन्यमानः।
स्रोतो–वहां पथि निकाम-जलामतीत्य
जातः सखे ! प्रणयवान् मृग-तृष्णिकायाम्॥१६॥(वसन्ततिलका)

King (Sighing)—Having first disowned (my) beloved when she personally came to me, and (now) thinking much of her when placed on the picture, I have, O friend, become enamoured of a deer-drouth [mirage] after having passed on (my) way, a streamlet of plentiful water.

V. L.—‘राजा (निःश्वस्य)’—B. ‘राजा अहं हि’—R. M. S. ‘राजा’—V. ‘अहमिमाम्’—B. V. ‘पुनरिमाम्’—R. S. ‘मुहुरिमाम्’—M.

राजेति। ‘अहमेव’ इत्यादिना चित्रेऽपि आदरातिशयोव्यज्यते। साक्षादिति। हे ‘सखे’, वयस्य ‘पूर्वं’ पुरा ‘साक्षात्’ प्रत्यक्षेण ‘उप’ समीपे ‘गतां’ प्राप्ताम् [अनेन शकुन्तलायाः उपस्थितिः न भ्रान्ति-विजृम्भिता किन्तु मया स्वयंअनुभूतेति परिज्ञायते]‘प्रियां’ केवलंनारीमात्रं न, अपितु वल्लभाम् ‘अपहाय’ अवज्ञाय, न तु त्यक्त्वा।

[त्यक्तस्य पुनरुपादाने महापुरुषस्य अनौचित्य–प्रसङ्गात् इति राघवचरणाः]। ‘चित्राऽर्पिताम्’ आलेख्याङ्किताम् ‘इमां’ पुरोदृश्यमानां शकुन्तला-प्रतिकृतिं’बहु मन्यमानः’ आदराधिक्येन अवलोकमानः ‘अहंनिकामं’ पर्याप्तं’जलं’यस्याः तादृशीं पिपासा-निवारणे सक्षमां भूरि-जलां ‘स्रोतोवहां’ नदीं ‘पथि’ सार्गे ‘अतीत्य’ प्रत्याख्याय, अतिक्रम्य ‘मृगतृष्णिकायां [‘मृगतृष्णा मरीचिका’ इत्यमरः। “ग्रीष्मे मरुदेशे सिकतादौ अर्क–कराः प्रतिफलिता दूरस्थानां जलत्वेन आभान्ति, तद्वाचिका”इति शब्दकल्पद्रुमे] ‘प्रणयवान्’ [वैदिक-प्रयोगोऽयम् ‘सुखादिभ्यश्च’ ५।२।१९ इति सूत्रेण चकारात् मतुब वा इति केचित्] प्रीतियुक्तः ‘जातः’ संवृत्तः [असम्भवद्वस्तुसम्बन्धा निदशना। श्रुतिवृत्त्यनुप्रासौ। मुपमपेति मन्यमान इति छेकानुप्रासोऽपि। वसन्ततिलकावृत्तम्]।

210n.—1. बहु मन्यमानः—‘बहु’ is an indeclinable here, meaning ‘exceedingly’, ‘in a high degree’, or in other words ‘बहु+मन’ = ‘esteem highly’, ‘rate high’. Cf. ‘त्वत्संभावितमात्मनां बहु मन्यामहे वयम्’—Ku. VI. 20. ‘अरातिंबहु अमन्यत’—Ra. XII. 89. ‘भर्तुः बहुमता भव’—128n. 6. Gītā. II. 35. BK. III. 35; V. 84; VIII. 12. 2. स्रोतोवहाम्—वहतीति वह+अच् (पचादि–3. I. 34) कर्तरि स्त्रियाम्=वहा carrier. स्रोतसां वहा=स्रोतोवहा a river. स्रोतःवहति या सा=स्रोतोबाही with ‘अण्’ by ‘कर्मण्यण’ 3.2.1. Vide 222n. 7. 3. प्रणयवान्–‘प्रणय’ is included in the सुखादि list, hence ordinarily ‘इनि’ comes in by ‘सुखादिभ्यश्च’ 5 2 131 giving the form ‘प्रणयी’। Cf. ‘अङ्काश्रय-प्रणयिनः’—S’ak. VII. 17. ‘प्रणयिनी-जने’—MD. 3 ; Ra. IX. 31 ; 55; XI. 2. Ku. V. 11. Vik. IV. 15 ; I. 2. In fact ‘प्रणयवान्’ is a Vedic word with ‘मतुप्’ and as such should not be used in classical literature. But we have already noticed Kāli’s fancy for archaic forms. Some however opine that ‘मतुप्’ may be optionally available after words of the सुखादिlist, as is inferred from

‘चकार’ in the Sūtra. Read “अत्र चकारः मतुप्–प्रत्यय-समुच्चयार्थः। सुखीसुखवान्। दुःखी दुःखवान् <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736093985Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736093985Capture2.PNG"/> प्रणयी प्रणयवान्”–Prabhā. Kāli in Ra also repeats this word. Cf. “सा हि प्रणयवतीआसीत् सपत्र्योरुभयोरपि”–XI. 57. 4. मृगतृष्णिकाम्—मृगाणां तृष्णा मृगतृष्णा। सा अस्ति अस्याम् इति अर्शआदि अच (५।२।१२७)—मृगतृष्णा—(BhD)+‘कन्’ (127n. 1) = ‘मृगतृष्णिका’ or**‘मृगतृष्णका’** in the feminine, by ‘अभाषितपुंस्काच्च’ 7. 3. 48. “उक्त-पुंस्क-भिन्न-शब्दात् परवर्ती आकार-स्थानीयः अकार इकारः भवति वा। आचार्य–मते आकार एव वर्तते (7. 3. 40)। अभाषितपुंस्कात् किम् ? शुभ्रा शुभ्रिका”–Prabhā. A mirage is so called, as the phenomenon i. e. ‘a vapour floating over waste places, and appearing ata distance like water, deceives men and animals’. Note the use of ७मी with प्रणय।For somewhat similar idea Cf. “पिपासार्ताऽनुधावति क्षीणतोयां नदीमिव”—PN-III. 10. Rām. V. 34. 23.

विदूषकः (आत्मगतम्)—एसो अत्तभवं णदिं अदिक्कमिअ मिअतिरिआए संकन्तो [एषः अत्रभवान् नदीमतिक्रम्य मृगतृष्णिकया संक्रान्तः]। (प्रकाशम्) भोः, अबरं किं एत्थ लिहिदव्वं[भोः, अपरं किमत्र लेखितव्यम्] ?

Vidūṣaka (Aside)—Here His Highness, having crossed a river, has indeed fallen into a dear-drouth. (Aloud) Ho! what else is to be drawn here?

सानुमती—जो जो पदेसो पिअ-सहीए मे अभिरूबो तंतंआलिहिदुकामोभवे [यो यः प्रदेशः प्रियसख्या मे अभिरूपस्तं तमालेखितु-कामो भवेत्]।

Sānumatī—Perhaps (he) is desirous of delineating what ever spot is liked by my dear friend.

राजा—सखे ! श्रूयताम्

कार्या-सैकत-लीन-हंस-मिथुना स्रोतोवहा मालिनी
पादास्तामभितो निषस्स-हरिणा गौरी-गुरोः पावनाः।
शाखा-लम्बित-वल्कलस्य च तरोर्निमातुमिच्छाम्यधः
शृङ्गे कृष्ण-मृगस्य वाम-नयनंकण्डूयमानां मृगीम्॥१७॥ (शार्दूलविक्रीड़ितम्)

King—Here, my friend ! The streamlet Mālinī is to be portrayed with pairs of swans [flamingoes] reposing on its sandy banks, (and) on both sides of it (are to be drawn) the holy spurs [foot-hills] of the father of Gaurī [Himālaya] with deer reclining on them. And under a tree with bough-swinging bark-garments, (I) wish to represent a doe, scratching (her) left-eye on the antler of a black buck.

V. L.—‘०तृष्णिकया’—B. ‘०तृष्णिकाम्’—R. V. ‘०तृष्णया’—M. ‘तृष्णिकायाम्—S. ‘लेखितव्यम्’—V. G. ‘लिखितव्यम्’—R. M. S. ‘आलिखितव्यम्’—B. B reads ‘इति तर्कयामि’ for ‘भवेत्’। ‘निषण्ण-हरिणाः’—R. V. M. S. ‘निषण्ण-चमराः’—B. Pischel & Ryder.

सानुमतीति। ‘अभिरूपः’ रम्यः प्रीतिकर इति यावत् ‘आलेखितुम्’ आलेखने [भाव-विहित-कृत्-प्रत्ययस्य अव्ययत्वात् विभक्ति-लोपः] ‘कामः’ अभिलाषः यस्य सः [कामशब्देपरे तु तुमुनः मकारम्य लोपः]। कार्येति। ‘सैकते’ सिकतामये पुलिने [‘सैकतंसिकतामयम्’ इत्यतरः] ‘लीनं’ सुखोपविष्टं ‘हंसानां मिथुनं’ स्त्रीपुरुष-युग्मकं [‘मिथुनं न द्वयोः राशिभेदे स्त्रीपुंस-युग्मके’ इति मेदिनी] यस्याः तादृशौ मराल-युगलैः परिशोभित-तटा ‘स्रोतोवहा’ नदी [प्राक् व्याख्यातः] ‘मालिनी कार्या’ चित्रयितव्या ‘तां’ मालिनीम् ‘अभितः’ आसमन्तात् [‘अभितः परितः’—वाः ५४५ इति २या] ‘निषण्णाः’ उपविष्टाः [सीदतेः क्तः। दकार-तकारयोः नत्वं८।२।४२; षत्वम् ८।४।१] ‘हरिणाः’ येषु तादृशाः। ‘गोर्याः’पार्वत्याः ‘गुरोः’ पितुः[‘गुरुःपिता, गुरुर्विप्रः’ इति गदसिंहः] हिमालयस्य इत्यर्थः [अनेन कन्या-पितृत्वेन तद्दुःखाऽनुभवात् तत्प्रदेशे अविघ्नित-संकेतत्वंद्योत्यते] ‘पावनाः’ पवित्रा ‘पादाः’ प्रत्यन्त-पर्वताः [‘पादोबुध्ने तुरीयांशे शैले प्रत्यन्त-पर्वते’

इति मेदिनी]कार्याः इति वचन-व्यत्ययेनान्वयः। तथा ‘शाखासु अवशोषणार्थं ‘लम्बितानिवल्कलानि’ यस्य तथाभूतस्य कस्यचित् ‘तरोः’ वृक्षस्य ‘अधः’ अधोदेशे ‘कृष्णमृगस्य’ हरिण-भेदस्य ‘शृङ्गे’ विषाणे स्वकीयं’वामं’ सव्यं ‘नयनम्’ [इति स्त्री-स्वभावत्वात्] यद्वा ‘वामं’ अतिसुन्दरं ‘नयनं’ [“वामं सव्ये प्रतीपे च द्रविणे चातिसुन्दरे” इति विश्वः] ‘कण्डूयमाजां’ घर्षयन्तीं’मृगींनिर्मातुम्’ अङ्कयितुम् ‘इच्छामि’ [अत्र कार्या इत्येकया क्रियया अप्रस्तुतयोरेव खोतोवहा-पाद-पदार्थयोः कर्मतयाभिसम्बन्धात् तुल्ययोगितालंकारः। स्वभावोक्तिश्च। लीनलिनीति गौरीगुरोरिति मृगमृगीमिति मनमानामिति छेक- वृत्ति–श्रुत्यनुप्रासः। गौरीगुरोरिति प्रसङ्गोपादानात् उदात्ताऽलंकारश्च। शार्दूलविक्रीड़ितं छन्दः]।

211n.—1. लेखितव्यम्—Excepting V, all read ‘लिखितव्यम्’। Let us discuss which of these two is correct. Ordinarily ‘लिख+तव्य’ gives ‘लेखितव्य’ with regular गुण।‘लिखितव्य’ will be the form if ‘लिख’ is included in the कुटादि list. On this Bopadeva remarks—“अयंविभाषया कुटादिरिति केचित्। तेन लिखितुं विश्वसृजोऽपि शक्तिहानि रिति लिखितव्यं, लेखितव्यं, लिखनमित्यादि सिद्धम्”—Kavi-kalpa-druma. ‘लिखन’ is sanctioned by ‘सारसुन्दरी’ of Mathures’ a. Cf. also “यस्य लिखनं पूर्वं यत्रकाले निरूपितम्। तदेव खण्डितुं राधे! क्षम्ये नाहञ्च को विधिः॥ विधातुश्च विधाताहंयेषां तत् लिखनं कृतम्। ब्रह्मादीनाञ्च क्षुद्राणां न तत् खण्ड्यंकदाचन”॥— BrP. V. But hosts of grammarians consider such forms as ‘लिखितव्य’, ‘लिखन’, ‘आलिखितुकामः’—(R) &c. to be erroneous, for if लिख be included in the कुटादि list then Pāṇīni’s ‘आलेखन’ (6.1.142) becomes unjustifiable. Read—“लिख अक्षर-विन्यासे। लिखितुं, लिखिष्यति, इति प्रयोगः प्रामादिकः। यत्तु कैश्चित् कुटस्य आदिः कुटादिः। कुटः कुटादिर्येषां ते कुटादयः। कुटादयश्च कुटादिश्च कुटादयः इति एकशेषंस्वीकृत्य ‘लिखितुम्’ इत्यादि समर्थितम्॥तदसत्॥ लेखिता, लेखिष्यति, इत्यादौ गुण-निषेधाऽऽपत्तेः॥ नः चेष्टापत्तिः॥ वृत्तिकार-हरदत्तादि-ग्रन्थ-विरोधात्। ‘गाङ्लिखादिभ्यः’ इत्येव सूत्रयितव्ये कुटादिभ्य

इतिपठनस्य स्वारस्यभङ्गापत्तेश्च। किंवा “शकुनिषु आलेखने’ २६८८ इति सौत्र-प्रयोगोऽपि विरुध्यते इति प्रागेवोक्तमित्यास्तां तावत्। लिखापयति इति प्रयोगस्तु मनोरमायाम् इत्थं समर्थितः। अपनम् आपः प्राप्तिः। लिखस्य आपः लिखापः। तंकरोति”।—T. 2536. Besides the Sntra “रलोव्युपधाद् हलादेः संश्च" 1.2.26becomes contradictory—T. 2461. 2. सैकत &c.—सिकताः सन्ति अस्मिन् इति सिकता+अण् मत्वर्थे [‘सिकता-शर्कराभ्यां च'५।२।१०४ ] =सैकतम् a sandy bank. लीङ् ( श्लेषणे)+क्तः(3.4.72) =लीनः [त=न by Vārt. ‘स्वादय ओदितः’ 8. 2. 45 ; ]=seated at rest. हंस serves God ब्रह्मा as a vehicle, and hence the cry of this bird has a sacred character, just as the cry of a swan with the Greek. This (also निषस्सand the action of मृगी) show that the swan-couple and the deer here are enjoying perfect security (even in the presence of human beings) as is natural in a hermitage. Cf. Ra. VII. 75 ; BK. II. 18. Also read “कैलास- वर्णना” of Bhārata-candra. According to R the prevailing sentiment is love. “(हंसमिथुना) इत्यनेन उद्दीपकत्वाऽतिशयो व्यज्यते। <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736095012Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736095012Capture2.PNG"/> स्रोतोवहाइत्यनेन जलवाहित्वम्। तेन स्वभावाऽपरित्यागः तेन रमणीयत्वं, तेन च उद्दीपकत्वं व्यज्यते। निषण्ण-हरिणा इत्यनेन अत्यन्त-विविक्तत्वम्, तेन भृशमुद्दीपकत्वं। तेन च सुरत–क्षमत्वं ध्वन्यते”—‘पावना’ इत्यनेन शुचित्वेन रम्यत्वेन पर्यवसानम्” R. 3. पादाः—Spurs, hills contiguous to a high mountain. निषण्णसहरिणाः—(स =ष 8. 3. 66);55n. 1. Cf. ‘मृगाध्यासित - शाद्वलाजि’— Ra. II. 17. 4. शाखा &c.—Cf. “विटप—विषक्त—जलार्द्र—वल्कलेषु’—S’ak. I. 29. 5. कृष्ण-मृगस्य—(Black buck) suggests the holiness of the place. Read “कृष्णसारस्तु चरति मृगोयत्र स्वभावजः। स ज्ञेयो यज्ञियो देशःम्लेच्छदेशस्ततः परः”—MS. 11. 23. 6. वाम-नयनं—The females generally make use of the left limbs. 120n. 1.

7. कण्डूयमानां—कण्डूञ् गात्र-विघर्षणे। कण्डूयति कण्डूयते। यक् by ‘कण्डादिभ्यः यक्’ 2678. Next शानच् and स्त्रियाम् टाप्। For similar ideas Cf. ‘शृङ्गेण च स्पर्श-निमीलिताक्षीं मृगीमकण्डूयत कृष्णसारः’—Ku, III. 36. ‘अत्र कण्डूयनं शृङ्गाराऽनुभावसूचकम् घर्षणमात्रम्। अनेनापि उद्दीपकत्वं ध्वनितम्’—R.

विदूषकः (आत्मगतम्)—जह अहं देक्खामि, पूरिदव्वं णेण चित्त–फलअंलम्ब-कुच्चाणं तावसाणं कदम्बेहिं [यथा अहंपश्यामि, पूरयितव्यमनेन चित्र-फलकं लम्ब-कूर्चानां तापसानां कदम्बैः]। Vidūṣaka (Aside)—(From way in which he deliberates) I think the tablet will be filled up by him with long-bearded hermits in large numbers.

**राजा—वयस्य, अन्यच्च।शकुन्तलायाःप्रसाधनमभिप्रेतमत्रविस्मृतमस्माभिः।**King—My friend, another decoration of S’akuntalā which was loved (by her) [or which was intended (to be sketched) ] here is forgotten by me.

विदूषकः—किं विअ [किमिव]। Vidūṣaka—What’s that ?

सानुमती—वण-वासस्स सोउमारस्सअ जं सरिसं भविस्सदि [वन-वासस्य सौकुमारस्य च यत् सदृशं भविष्यति]। Sānumatī—(Perhaps something) that will be like (her) sylvan abode and tenderness.

राजा—

कृतं न कर्णाऽर्पित-बन्धनंसखे !
शिरीषमागण्ड-विलम्बि-केशरम्।
न वा शरच्चन्द्र-मरीचि-कोमलं
मृणाल- सूत्रं रचितं स्तनान्तरे॥१८॥ (वंशस्थ—)

King—Friend ! a S’irīṣa flower with its stem placed on (her) ear (and its) stamens pending towards the cheek, has not been drawn; nor has a necklace of lotus-shoot, soft like the beam of the autumnal moon, been formed between (her) busts.

विदूषकः—भो, किण्णु तत्तहोदीरक्त–पल्लव–सोहिणा अग्ग–हत्थेण मुहं आवारिअ चइद-चइदा विअ ठिआ [भोः, किं नु तत्रभवतीरक्त-पल्लव-शोभिना अग्र-हस्तेन मुखमावार्य चकित–चकिता इव स्थिता]। (सावधानं निरूप्य) आ, एसो दासीए-पुत्तोकुसुम-रस-पाडच्चरो तत्तहोदीए वअण-कमलंअभिलङ्घदि महुअरो [आः, एष दास्याःपुत्रः कुसुम-रस-पाटच्चरस्तत्रभवत्या वदन-कमलम् अभिलङ्घति मधुकरः] \। Vidūṣaka—Ho ! why does Her Ladyship, with (her) fore-palm shining like a red-leaf, covering her face, stands as though very much startled ? (Observing closely) Ah ! this whore-son, the bee, the purloiner of the floral mead is darting upon Her Ladyship’s lotus-like face.

V. L.—‘अभिप्रेतमत्रविस्मृतमस्माभिः—V. M. S. R omits ‘विस्मृतम्’। ‘अभिप्रेतं लेखितुम् &c’—B. For ‘सौकुमारस्य’ B reads ‘कन्यकाभावस्य’ after which R reads ‘अविनयस्य’ & S ‘विनयस्य’। ‘रक्तकुवलय’—B. Pischel. ‘रक्तकुवलय-पल्लव’—R. V. M. ‘रक्तपल्लव’—S. ‘आवार्य’—B. M. V. HS. ‘अपवार्य’—R. ‘आवृत्य’—S; R & M read ‘दृष्ट्वा’ after ‘सावधानं निरूप्य’। ‘कुसुमरसः’—R. B. V. M. ‘कुसुमासव’—S. ‘वदनकमलम्’—B. ‘वदनम्’—R. M. S. ‘अभिलङ्घते’—V. G. ‘अभिलङ्घति’—R. M. S. ‘अभिलषति’—B. HS.

विदूषक इति। ‘यथा’ इति निपातः अनुमानद्योतकः। ‘लम्बा’ दीर्घाः’कूर्चा’ श्मश्रूणि येषां [‘कूर्चमस्त्री भ्रुवोर्मध्ये कत्थन-श्मश्रु-कैतवे’ इति मेदिनी। अनेन तपस्विनां विश्रीकत्वंतदङ्कनस्याऽनावश्यकत्वञ्च सूचितम्] तेषां ‘तापसानां कदम्बैः’ निकुरम्बैः, समूहैः इति यावत् [‘कदम्बं निकुरम्बेस्यात् नीप-सर्षपयोः पुमान्’ इति मेदिनी]। राजेति। ‘मया अभिप्रेतम्’ अनुमतं ‘प्रसाधनं’ भूषणं, यद्वा’शकुन्तलायाः अभिमतम्’ अभीष्टं प्रियमिति यावत्। कृतमिति। हे ‘सखे’ शकुन्तलायाः ‘कर्णयोः’ श्रवणयोः ‘अर्पितम्’ अवतंसार्थं संस्थापितं ‘बन्धनं’ प्रसव-बन्धनंवृन्तं [वध्यते अनेन इति बध्नातेः रणे ल्युट्] यस्य तादृशम्। अतः ‘आगण्डं’ गण्ड-पर्यन्तं [‘आङ्, मर्यादाऽभिविध्योः’

२।१।१३ इति अत्र्ययीभावः] ‘विलम्बिनः’ पतिताः’केशराः’ परागाःयस्य तादृशम् [अनेन केवलं कर्णं न भूषयति। अपि तु कपोलमपि इति व्यज्यते] ‘शिरीषं’ शिरीषस्य पुष्पं [‘पुष्पमूलेषु बहुलम्’—वाः १५४५ इति विकारस्य प्रत्ययस्य लुप्। जातविकत्वम्] ‘न कृतम्’ विस्मरणात्। ‘स्तनयोःअन्तरे’ मध्ये, मेघ-निर्मुक्तस्य शरच्चन्द्रस्य मरीचिः चन्द्रिका इव ‘कोमलं’ मृदु अथच शुभ्रं ‘मृणालस्य सूत्रं’ माला [इति कुमारसम्भव–टीकायां ५।११ मल्लिनाथपादाः।“अन्ते सूत्रपदं मालाम् अभिधत्ते”इत्युक्तेः] ‘न रक्षितं’ प्रदत्तं ‘वा’ इति समुच्चये। (‘वा स्यात् विकल्पोपमयोः एवार्थे च समुच्चये’ इति विश्वः)। [अत्रअन्योन्य-शोभा–हेतुत्वेन अन्योन्यालंकारः व्यङ्गः। क्रिययो समुच्चितत्वात् समुच्चयालंकारः। लुप्तोपमा च। श्रुति-वत्यनुप्रासयोः संकरः। शिरीसरेति रीचिरचीति त्रंतरे इति छेकानुप्रासोऽपि। वंशस्थविलं वृत्तम्]। विदूषक इति। ‘किं तु’इति वितर्क-गर्भप्रश्नः। ‘रक्तंपल्लवं’ किसलयं[‘पल्लवोऽस्त्री किसलयम्’ इत्यमरः। रक्त इत्यनेन नवीनत्वंसुकुमारत्वंच व्यज्यते] तद्वत् ‘शोभिना’। ‘अग्र-हस्तेन’ हस्ताङ्गुलिभिः [अवयवाऽवयविनोः अभेद-विवक्षया अङ्गुलिषु हस्तत्वारोपः]।‘आवार्य’ ईषत् आच्छाद्य। ‘चकितात्’ भीतात् ‘चकिता’ भीता, सातिशयंभीता इत्यर्थः।‘आः’ इति कोपे। [‘आः स्मरणेऽप्यकारणे कोप–संतापयोरपि’ इति मेदिनी]। ‘दास्याः पुत्रः’ ६।३।२२ हीन इत्यर्थः [‘षष्ठ्या आक्रोशे’ ६।३।२१ इत्यलुक्]। ‘कुसुमस्य रसः’ द्रवः तस्य, मधुनः।‘पाटच्चरः’ चौरः[प्रागेवायंव्याख्यातः] ‘अभिलङ्घति’ आक्रामति।

212n.—1. लम्ब-कूर्चानां—Long-bearded asceties. Cf. ‘आगत-मनध्यायकारणंसविशेषभूतमद्य जीर्णकूर्चानाम’—UC. Mādhavya does not seem to be well disposed to the hermits and so he uses theterm कदम्ब which is generally used apropos of trees or beasts. 2. अभिप्रेतम्—Either favourite (to Śak), or intended for Śakby me(Com.). 3. मृणाल-सूत्रं—‘सूत्रं’ here means ‘garland’ ‘necklace’, and not fibre (Com). Elsewhere Kāli has used it in the sense of a fibre. Cf. ‘तस्य मृणाल-सूत्रान्तरमप्यलभ्यम्’—Ku I. 40. Fullness of

the bosorn is a sign of great beauty. 4. रक्त-पल्लव &c.—The reading with ‘कुवलय’, is rejected as कुवलय (=इन्दीवर=इन्दीवार) means a blue water-lily, and is a good epithet for eye, but not for red fore-palm. Read ‘इन्दीवरं कुवलये शतावर्यां च योषिति’—Qtd. Bh.D. “कुवलयं स्यात् इन्दीवारम्”—Vyādi. “श्यामं शितिकण्ठ-नीलं कुवलयमिन्दीवरञ्च नीलाब्जम्”—Nāma-mālā. A’s “स्यादुत्पलं कुवलयम्” also refers to blue-lily. Read “नन्वेवं कथमुत्पलमित्युक्ते नीलोत्पला-दिष्वेव बुद्धिर्जायते, न पद्मादौ इति चेत्। उच्यते। यथा सामान्येऽपि धान्यार्थे ‘धान्यम्’ इत्युक्ते कलमादिष्वेव बुद्धिर्भवति, न मुद्नादौ एवमिहापि अदोष इति सर्वधरादयः”—RM. ‘इन्दीवराक्षीणाम्’—PC. I. 1.; ‘उत्पलाक्षि’—Ku. V. 35 ; Ki. III. 36; Rām. IV. 13. 14; VI. 115. 12; ‘अपाङ्गविक्षेपैश्वलितकुवलयवनमयीम्’—Kād. p. 675. “कुवलय-दल-स्निग्धैरङ्गैःददौ नयनोत्सवम्’—UC. III. 22. ‘उत्पले तव दृशौ’—Rat. III. 11; Now Cf. ‘करतलेन अभिनव-पल्लवेनेव’—Kād p. 251; रक्तेन इति भावः’—HS अग्रहस्तेन—118n. 3. 5. चकित-चकिता—Exceedingly afraid. G and others account for the reduplication by ‘प्रकारे गुणवचनस्य’ 8. 1.12; which is hardly applicable here, as the idea of ‘प्रकार’ i.e., similarity. [‘प्रकार शब्दोभेदे सादृश्ये च वर्तते’ <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736095670Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736095670Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736095670Capture2.PNG"/> ब्राह्मण प्रकारोयं माणवकः, ब्राह्मण-सदृश इत्यवगमाच्च’—T।has been implied by ‘इव’।Hence the natural process, in such a case, is to take the first word as neuter gender (‘सामान्ये नपुंसकम्’—Vārt 822.) and then to compound it with the second word. (Com.). Read “कथंभीत-मीत इव शीतमयूख’ इति भारविः। इव-शब्देन सादृश्यस्य उक्ततया इह प्रकारे द्वित्वाऽयोगात्॥ सत्यम्॥ भीतेभ्यः भीत इति कथंचित व्याख्येयम्, तेन प्रतिभीत इति फलितम्। ‘आधिक्ये द्वे वाच्ये’ इति वार्तिकेन भीतभातादौ द्वित्वमिति दुर्घटादिभिः उक्तं समाधानं नाऽऽदर्तव्यम्। तादृशस्य वार्तिकस्य अप्रसिद्धत्वात्”—T. Cf. “भीतभीतः”—Gītā. XI. 35, “भीतादपि भीतः”—S’rīdhara. ‘कथंस मम सुश्रोणीभीरुभीरुः सती’—Rām V. 66. 12 ;

भीरुमीरुः अत्यन्तं भीरुः’ - Rāma. ‘भीतभीत इव तामवादीत्’—Kād p. 239.6. दास्याःपुत्रः—55n. 15. 7. अभिलङ्घति—198n, 2 ; 243n, 1“पल्लवान् हरिणो लंघितुमिच्छति’—Mālā, or explain it in the sense of going ‘गतावप्यन्ये। अन्ये चालङ्घिषुः शैलान्’ (भट्टि—१५।३२)—Durgādāsa, अभि=अभिलक्ष्य।

राजा—ननु वार्यतामेष धृष्टः।

King—Why, let this impertinent (creature) be stopped.

विदूषकः—भवं एव्व अविणीदाणं सासिदा इमस्स वारणे पहविस्सदि [भवानेव अविनीतानां शासिता अस्य वारणे प्रभविष्यति]।

Vidūṣaka—You yourself (alone), over-ruling the undisciplined, will be able to drive him off.

राजा—युज्यते। अयि भोः ! कुसुम-लता-प्रियाऽतिथे ! किमत्र परिपतन-खेदमनुभवसि।

एषा कुसुम-निषण्णा तृषिताऽपि सतीभवन्तमनुरक्ता।
प्रतिपालयति मधुकरीन खलु मधु विना त्वया पिवति॥१९॥ (आर्या)

King—Quite right. Ho ! you ! the dear guest of the blossoming creepers! why do you feel the fatigue of hovering about here? Here the female bee (devotedly) attached to you, though thirsty is awaiting (you), perched on a flower. Indeed she does not sip the mead without you.

V. L.—B reads ‘त्वां विना’ for ‘विना त्वया’।

राजेति। ‘ननु’ इत्यनुनये संवोधने वा। ‘धृष्टः’ [क्तः=३।४।७२ ; “धृषि-शसी वैयात्ये"७।२।१९इति इडभावः]। ‘वार्यताम्’ निःसार्यताम्। राजेति। ‘अयि’ इति अनुनये [‘अनुनये त्वयि’ इत्यमरः]। कुसुम-शोभिता लता इति ‘कुसुम लता’ [उत्तरपदलोपी’ कर्मधारयः] तस्याः अपि ‘प्रियः’ न तु यः कश्चित् सामान्यः’अतिथिः’ तत्संबुद्धौ।‘परिपतनस्य’ उड्डीय परिभ्रमणस्य न तु उपवेशनस्य ‘खेदं’ परिश्रमम्। नेयं खलु कुसुम–लता, अत एतस्मिन्

परिपतने मोघएव तव परिश्रम इति भावः। एषेति। ‘अनुरक्ता’ त्वद्गतप्राणा ‘एषा’ ‘पुरोदृश्यमाना ‘मधुकरौ’ तव दयिता ‘तृषिता’ जातपिपासा अतएव ‘कुसुमे निषणा’ उपविष्टा [“सदिर् अप्रतेः” ८।३।६६ इति षत्वम्] ‘सत्यपि’ [अनेन त्वयि अस्याः असाधारण-प्रौतिःअनुमीयते]॥ यद्वा, ‘कुसुमे निषणा एषा सती’ पतिव्रता ‘मधुकरी तृषिता अपि’ इत्यन्वयः॥ ‘भवन्तं’ प्रेमास्पदं त्वां ‘प्रतिपालयति’ अपेक्षते। कथमवगम्यते इत्याह नेति॥ ‘त्वया’ प्रियतमेन ‘बिना’ एकाकिनी ‘न खलु मधु’ पुष्प-रसं [‘मधुश्चैत्रेच दैत्ये च मद्ये पुष्परसे मधु’ इति हट्टचन्द्रः] ‘पिबति’ त्वया सह मधु पास्यति इत्याकाङ्क्षया तृषातुरापि मधुकरौ तवागमनम् अपेक्षते। अत्रालं परिपतन-खेदेन। झटिति प्रिया-सकाशं गत्वा पतिव्रतां तां परितोषय इति सरलार्थः। [चित्र-न्यस्तायाः स्वाभाविकस्य पानाऽभावस्य त्वया विना इति कृत्रिमस्य वा अभेदाऽध्यवसायदतिशयोक्तिः। नायिका-नायक-व्यवहारात् समासोक्तिश्च। परान्वये भिन्नरूपेण एकदेशविवर्ति-रूपकमपि। मधुमध्विति छेकवृत्त्यनुप्रासाः। आर्या जातिः]।

213n.—1. **अविनीतानां शासिता—**The chastiser of the undisciplined. 33n, 2; 165n, 1. **धृष्टः—**31n, 1. 2. परिपतन—‘परि+पत’ means ’to fly round’, ’to hover about’. Cf. ‘विन्दूक्षेपात् पिपासुः परिपतति शिखी भ्रान्तिमत्वारियन्त्रम्’—MālāII. 12. ‘परिपतति परितो भ्रमति’—K ; also AS. 48. 3. भवन्तम् अनुरक्ता—‘भवन्तम्’ may be construed both with ‘अनुरक्तः’ and ‘प्रतिपालयति’। In the former case, अनु is a कर्मप्रवचनीय and भवन्तम् has २या by ‘कर्मप्रवचनीय युक्तेद्वितीया’ १।३।८ ; Cf. ‘अलभ्यम् अनुरक्तवान् कथय किन्नु नारीजनम्’ —MR. VI. 16 ; ‘अपि वृषलमनुरक्ताः प्रकृतयः’—Ibid. I. ‘अपि वसन्तसेना आर्यचारुदत्तमनुरक्ता’—MK. I. If ‘अनु’ is not a कर्मप्रवचनीय, २या will not be available. Cf. “भ्रातुमृ‘तस्य भार्यायां यो अनुरज्येव कामतः। धर्मेणापि नियुक्तायां सज्ञेयो दिधिषू-पतिः”॥—MS. III. 173. ‘अनु+रज’ has a different sense (’to be red’) in SPB. IX.7 ; प्रतिपालयति—187n, 4. 4. विना त्वया &c—Cf. ‘मधुद्विरेफः कुसुमैकपात्रे, पपौ प्रियां खामनुवर्तमानः—Ku. III. 36.

** सानुमती—अज्ज, अभिजादं क्खुएसो वारिदो** [अद्य, अभिजातं खल्वेष वारितः]। Sānumatī—Now for once he has been courteously warned off.

विदूषकः—पड़िसिद्धा वि वामा एसा जादो [प्रतिसिद्धापि वामा एषा जातिः]। Vidūṣaka—Though forbidden, perverse (indeed is) this class (of creatures).

राजा—एवं भोः, न मे शासने तिष्ठसि। श्रूयतां तर्हि संप्रति—

“अक्लिष्ट-बाल-तरुण-पल्लव-लोभनीयं
पीतं मया सदयमेव रतोत्सवेषु।
बिम्बाधरं स्पृशसि चेद्भ्रमर ! प्रियाया—
स्त्वां कारयामि कमलो-दर-बन्धनस्थम्”॥३०॥ (वसन्ततिलका)

King—Thus, ho! you don’t conform to (my) fiat. Then be it known (to you) now—If, O drone! you touch the coccule-like lip of (my) beloved, (all) alluring as the unimpared young sprout of a tree (and) sucked by me but tenderly in festivals of love, (I) will have you confined in the belly of a lotus.

विदूषकः—एव्वंतिराह-दण्डस्सकिं ण भाइस्सदि [एवं तीक्ष्ण-दण्डस्य किं न भेष्यति]। (प्रहस्य-आत्मगतम्) एसो दाव उम्मत्तो। अहं बि एदस्स सङ्गेण ईदिस-वणो विअसंबुत्तो [एष तावत् उन्मत्तः। अहमपि एतस्य सङ्गेन ईदृशवर्ण इव संवृत्तः]। (प्रकाशम्) भो, चित्तं क्खु एदं [भोः, चित्रं खल्वेतत् ]।

Vidūṣaka—Why should (he) not fear one whose punishmentis so severe ? (Laughing—aside) He (is) certainly crazy. I, too, have become as though of similar colour, from associating with him. (Aloud) It (is) only a picture, man.

V. L.—‘आर्य’—B. G, ‘अद्य’—R. M. ‘अद्यापि’—S. ‘प्रतिषिद्धाऽपि’—R. M. V. ‘प्रतिषिद्ध-वामा’— B. K. प्रतिषिद्धेऽपि’—S. B reads ‘दशसि’ for ‘स्पृशसि’। ‘ईदृशवर्णः’—R. V. S. ‘ईदृशवचनः’—M. ‘ईदृशः’—B. HS.

सानुमतीति। ‘अभिजात’ न्याय्यंयथा तथा ‘वारितः’ प्रतिषिद्धः। [‘अभिजातेः स्मृतो न्याय्ये’ इति विश्वः]। विदूषक इति। ‘प्रतिषिद्धा’ निवारिता ‘अपि एषा जातिः’ तिर्यग्जातिः ‘वामा’ प्रतीपा निषिद्ध-विषयाऽनुष्ठायिनी इत्यर्थः [‘वामो बल्गु-प्रतीपयोः’ इत्यमरः] अस्मादेव न अभिजातेन परन्तु कटोरतया वारयितव्या इत्याशयः। राजति। ‘शासने’ आज्ञायां ‘न तिष्ठसि’ अतएव आज्ञाभङ्गार्थः दण्डः श्रूयताम्। अक्लिष्टति। हे ‘भ्रमर’ कामुक भृङ्ग [‘भ्रमरः कामुके भृङ्गे’ इति मेदिनी] ‘अक्लिष्टः’ केनापि कर-स्पर्शादिना अदूषितः यो वालः’ अभिनवः नूतनोत्पन्न इति यावत् यः ‘तरुपल्लवः’ यद्वा’वालः’ यः ‘तरुः’ तस्य ‘पल्लवः’ तद्वत् ‘लोभनीयं’ [बाहुलकात् कर्तरि अनीयर] चित्ताकर्षकम् [अनेन कोमलत्व-लौहित्यातिशयः व्यज्यते] ‘रतोत्सवेषु’ सुरतामोदेषु [बहुत्वाद् बहुवचनम्] ‘मया’ दुष्यन्तेन ‘सदयमेव’ न तु कठोरम् अतिकोमलत्वात् ‘पीतम्’ आदरेण चुम्बितं न तु निर्दयं दष्टम्, ‘प्रियायाः’ शकुन्तलायाः “बिम्बाकारः अधरः” [इति कातन्त्र-परिशिष्ट-टीकायां गोपीनाथ-पादाः] तं ‘बिम्बाधरं [शाकपार्थिवादित्वात् उत्तरपदलोपीकर्मधारयः। “मध्यम- पदलोपी"समास इति यत् वामनेन उक्तंतत् प्रमाद एव। तादृश-सूत्राभावात्] त्वं’चेत् स्पृशसि’ स्पर्शादिना दूषयसि तर्हि परस्त्रीस्पर्शिनं ‘त्वां कमलस्य’ पद्मस्य ‘उदररूपं’ यत् ‘बन्धनं’ कारा-गृहम् [कृत्यलुटी बहुलम्’ ३\।३\।११३ इति अधिकरणे ल्युट्] तत्र ‘तिष्ठति यः तथाविधं कारयामि’ सूर्येण सूर्यं वा इति शेषः। [‘अनेन सूर्यस्य निजाज्ञाकारित्वं ध्वन्यते। स्पर्शमात्रेएव अयं दण्डः, पाने तु अतोऽपि कठोरतरः दण्डः भविष्यति इति हृदयम्। [अत्र भ्रान्तिमान् अलंकारो व्यज्यते। प्रथमपादे बिम्बाधरम् इत्यत्रच समासगत-लुप्तोपमाद्वयं कमलोदर-बन्धनेत्यत्रनिरङ्ग’ केवलरूपकम्। अथच ‘कमलोदरे’ जलमध्ये बन्धनस्थम् इति श्लेषोऽपि। प्रतिनायक-व्यवहारात् समासोक्तिश्च। हेत्वनुप्रासौ॥ अत्रव्यवसायो नाम विमर्शसन्धेरङ्गम्। तल्लक्षणं यथा दर्पणे—“व्यवसायश्च विज्ञेयः प्रतिज्ञा-हेतुसंभवः’। वसन्ततिलकावृत्तम्]। विदूषक इति। ‘तीक्ष्णः’कठोरः ‘दण्डः’ शासनंयस्य यस्मात् वा तस्य। विवक्षया षष्ठी, ‘तीक्ष्णदण्डात्’ इति सम्यक् [इति

विद्याम्बुधिः]। ‘उन्मत्तः’ प्रेमोन्मत्तः।दशसु स्मरदशासु उन्माद एकतमः। ‘ईदृशा’उन्मत्ता इव ‘वर्णा’ अक्षराणि वाक्यानि इत्यर्थः यस्य तादृशः। उन्मत्तवत् प्रलापवाक् ‘संवृत्तः’। [“राजा—युज्यते” इत्यादिना एतदन्तेन भ्रान्तिर्नाम सन्ध्यन्तराङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं तु—“भ्रान्तिः विपर्ययज्ञानं प्रसङ्गग्याऽविनिश्चयात्’ इति]।

214n.—1. अद्य &c.—This is the first time Sānumatīsaw a bee warded off in such a courteous manner. Or अद्य may be explained as an expletive, like the English word ‘now’. With the reading ‘अत्यर्थम्’ (B), explain—“अत्यथे सातिशयं यथा स्यात् तथा वारितः। सोल्लुण्ठनोक्तिरियम्, तेन न किञ्चिद्वारित इति भावः”—HS. 2. अक्लिष्ट &c.—Not defiled by handling, hence fresh. Cf. ‘अक्लिष्टबिम्ब-शोभाधरस्य’—NN. II. 8 ; Sak V. 19. 3. **बिम्बाधरं—**बिम्ब (Bryonia Grandis, Momordica Monadelpha, ‘तेलाकुच् इति भाषा’—Kalpa) is a kind of cucurbitacious fruit which when ripe becomes extremely scarlet. ‘बिम्बि रक्तफलातुम्बी तुण्डीकेरीच बिम्बिका। ओष्ठोपमफला प्रोक्ता पीलुपर्णी च कथ्यते’—BhP. The lips of young women are often compared with this fruit. Cf. ‘पक्व-बिम्बाधरोष्ठी’—MD. 11. 22. Rām. V. 15. 19; 37.39 ; ‘बिम्बाधरालक्तकः’—Mālā. III. 5 ; Ra. XIII. 16 ; NC. II. 24. ‘बिम्बेन तुल्यः’=बिम्बतुल्यः। ‘बिम्बतुल्यः अधरः’=बिम्बाधरः। i. e., तुल्य is dropped. This is शाकपार्थिवादित्वात् उत्तरपदलोपीसमासः। VM cites this very word as an instance of मध्यम-पदलोपि-समास (Cf. ‘बिम्बाधर इति वृत्तौ मध्यमपद-लोपिन्याम्’—KSV. V. 2. 15). This Vamana was a rhetorician and different from the grammarian VM–author of Kās’ika Vṛtti, and is posterior to him; for he quotes from Bhavabhūti (दोर्दण्डाञ्चित चन्दशेखर &c.), AS (‘दृष्टैकासन सङ्गते प्रियताम्’—&c.) also from VS, SPB, (I. 8, 12, 25, 71,) KS and छन्दोविचिति। According to Rājataranginīhe was contemporary to Jayāpīḍa, king of Kasmir (9th century A. D. ‘बभूवुः

कवयस्तस्य वामनाद्याश्च मन्त्रिणः)। As far as grammar is concerned, this VM cannot be accepted as a greater authority than the grammarian VM, Nāgeśa, Kātyāyana, JS and others. Hence his statement of मध्यपदलोपी समासःis erroneous. Read ‘समानाधिकरणाधिकारे शाकपार्थि-वादीनाम् उपसंख्यानम् **उत्तर-पद-लोपश्च’—**KV. II. 1. 60 ; 36n, 6. Most of the commentators have been misguided by the fore-mentioned erroneous line of this VM, even MN not being exempted. Vide his Com on MD. II. 22. 4. पीतं मया &c.—Cf. ‘ईषीदीषत् चुम्बितानि भ्रमरैः’—Sak. I. 4. 5. **तीक्ष्ण-दण्डस्य भेष्यति—**Excepting M, all have Prākṛta equivalent of ‘तीक्ष्ण’ as ‘तिक्खण’ which is wrong. Vide— Prākṛta Prakās’a, III. 33. ६ष्ठी with भी, according to K, is peculiar to Prākṛta Idiom Cf. ‘दाक्षिण्य- पश्चात्तापस्य विभेमि’—Vik. II. (end). Note that it was Vidūṣaka first that ran mad by the exquisite delineation of the painting (Cf. ‘आः एष दास्याः पुत्रः कुसुमरसपाटच्चरः तत्रभवत्या वदनकमलमभिलङ्घति मधुकरः’—Supra) and he could not detect his mistake until his present speech was uttered, and then he laughed at his own stupidity. But now he says that through his association with the mad king he is just going to have an attack of insanity. There lies the humour, as we have seen that the reverse of it was true. Note that Vidūṣaka does not admit that he was mad at all, he was (ईदृशवर्णः—Lit. of the same shade). i. e., on the verge of being deprived of his power of judgment.

**राजा—कथं चित्रम्।**King—What ! a picture ?

सानुमती—अहं बि दाणिं श्रवगदत्था, किं उण जहा-लिहिदा-णुभावौ एसो [अहमपि इदानीम् अवगतार्था, किं पुनर्यथालिखिताऽनुभावी एषः] ।

Sānumatī—Even I, (only) just now have come to know the fact. What of him who is experiencing what he has painted ?

राजा—वयस्य, किमिदमनुष्ठित पौरोभाग्यम्।

दर्शन-सुखमनुभवतः साक्षादिव तन्मयेन हृदयेन।
स्मृति-कारिणा त्वया मे पुनरपि चित्रोकृता कान्ता॥२१॥

(आर्या)

॥(बाष्पं विहरति)॥

King—Friend, why is this mischief perpetrated (by you) ? With my heart (solely) entranced in her, while I was experiencing. the pleasure of beholding (her), as though personally present (before me), you by raking (my) recollection, have again transformed (my) darling into a picture. (This said, sheds tear).

सानुमती—पूव्वा-बर-विरोही अपुव्व एसो विरह-मग्गो [पूर्वाऽपर-विरोधी अपूर्व एष विरह-मार्गः]।

Sānumati—Singular (is) this course of separation in as much as it is contradictory to the antecedent and subsequent (conducts).

V. L.—‘कथंचित्रम्’—R. B. V. M. ‘oएतत्’—S. ‘अवगतार्था’—R. V. B. ‘अनवगतार्था’—K. M. S. ‘oनुभावी’—R. B. M. S. ‘अनुसारी’—B. ‘विरहमार्गः’—R. B. V. M. ‘विधानमार्गः’—S. ‘विरहिमार्गः’—B. ‘oविरोधी’—R. V. M. S. ‘oविरुद्धः’—B.

सानुमतीति। ‘अवगतार्था’ चित्रत्त्वेन ज्ञातविषया। ममापि इतः पूर्वं भ्रमरस्य तात्त्विक-बुद्धिरासीत्, इदानीं चित्रमित्युक्तेःअस्य चित्रतामवगच्छामि। ‘यथालिखितं’ लिखिताऽनुरूपम् ‘अनुभवति’ यः स ‘यथा लिखिताऽनुभावी’। यदि ममापि ईदृशौ विपरीता-बुद्धिः, तर्हि येनात्रयत् यत् लिखितं तत् सर्वमनुभूतं च, स चेदेतत् परमार्थं भावयतितन्नाश्चर्यम् इति हृदयम्। राजेति। ‘पुरोभागी’ दोषैकदर्शी [‘दोषैकदृक् पुरोभागी’ इत्यमरः) तस्य कर्म’पौरोभाग्यम्’ [इति काटयवेमपादाः। “गुण-वचन- ब्राह्मणादिभ्यः कर्मणि च” इति ष्यञ्]।

दर्शनेति। ‘तन्मयेन’ शकुन्तलामयेन [इति शङ्करपादाः] केवल-शकुन्तला-विषयकेण इत्यर्थः। ‘हृदयेन साक्षादिव’ प्रत्यक्षमिव प्रियाया ‘दर्शनेन’ यत् ‘सुखम्’ आनन्दंतत् ‘अनुभवतः’ भुञ्जानस्य “मे स्मृतिकारिणा’ चित्रमिति स्मरणं कारितवता त्वया, ‘कान्ता’ प्रियतमा ‘चित्रीकृता’ आलेखा-रूपेण परिणमिता। अथवा आश्चर्यरूपा कृता [‘आलेखाऽऽश्चर्ययोः चित्रम्’ इत्यमरः]। [अत्र साम्यवशात् चित्रे राज्ञः प्रकृत-शकुन्तला-भ्रमात् भ्रान्तिमान् अलंकारः। स्मृतिकारिणा चित्रीकृता इति शब्दशक्तिमूलो विरोधाभासः व्यङ्ग्यः। उत्प्रेक्षाच। वतवतेति येनयेनेति कृतकान्तेति छेक-श्रुत्यनुप्रासाः। भोजराजेन तु"परप्रयचादपि स्मरणे स्मरणाऽलंकारः"इत्युक्तातदलंकारे इदमुदाहृतम्॥“प्रथमार्धे हर्षः, द्वितीयार्धेच विषाद इत्युभयोर्भावयोः सन्धिः-विप्रलम्भ-शृङ्गारस्याङ्गमितिभाव-सन्धिनामालंकारश्च” इति सिद्धान्तवागीशपादाः। आर्यां जातिः]। सानुमतीति।‘एषः’ परिदृश्यमानः’विरहस्य मार्गः पन्थाअवस्था इति भाव ‘पूर्वाऽपरयो’ अतीत-वर्तमानयोः यः ‘विरोधः’ परस्पर-प्रतिषेधः सोऽस्तीति मत्वर्थीय इनिः। अतएव ‘अपूर्वः’ आश्चर्यजनकः। तथा चादौ स्वच्छन्दचारिणी-सम्भावनया प्रत्यादेशात् अस्यां शकुन्तलायां राज्ञः नितरां विद्वेषः, पुनस्तदर्थमेव भृशं पीड़ितस्य तस्यैव रोदनम् इत्यपूर्वं परस्पर-विपरीताऽवस्थाद्वयम् इत्याशयः।

**215n.—1. एषः—**Certainly refers to the king. It is he who has painted the picture and therefore there is no wonder, if he experiences what he has painted. R takes it to refer to the block-headed jester who is not capable of being influenced by any sentiment. This does not seem to give good sense. 2. **पौरोभाग्यम्—**Cf. “प्रियोपभोगचिह्नेषु पौरोभाग्यमिवाचरन्”—Ra. XII. 22 and MN thereon. Also 179n. 2. 3. तन्मयेन &c.—For an instance of such तन्मयत्व, Cf. “पश्यामि इतः पुरतश्च पश्चादन्तर्बहिः परित इव विवर्तमानाम्। उद्वुद्ध-मुग्ध-कनकाञ्जनिभं बहन्तीमासक्ति-तिर्यगप्रवर्तितदृष्टिवक्त्रम्”॥—MM. I. 40. For somewhat similar idea Cf. “रत्नाबलीव कान्ता मम हस्ताद् भ्रंशिता भवता”—Rat. II. 18 ; **विहरति—**139n. 4. 4. पूर्वापर-विरोधी &c.—‘पूर्व’ means what is seen

before and ‘अपर’ what is seen later on. विरोधी—inconsistent Sānumatī means to say that the course of love-sickness (of the king) is very peculiar, as great deal of inconsistency prevails between his former and later actions. The king disavowed Śak when she came to his place out of her own accord, but when she was gone, he was overwhelmed with grief and actually wept for her. R explains differently thus—“पूर्वं चित्रस्य चित्रत्वेन ज्ञानं, पुन स्तस्योन्मादाऽवस्थायां सत्यत्वेन ज्ञानं, पुनरपि चित्रत्वेन ज्ञानम् इति पूर्वापरविरोधः। उन्मादाऽवस्थानन्तरं मूर्च्छाद्यवस्थाया अभावात् इति भावः। अत एव अपूर्व आश्चर्यकारी”। The picture was considered to be a picture first, and then in उन्मादावस्था it was mistaken for a real scene of life, and lastly it was again recognised as a picture, so there is inconsistency in his prior and later actions. Again his ‘विरहमार्ग’ is extra-ordinary as he did not swoon (मूर्च्छा, 9th stage) immediately after his ‘उन्मादावस्था’ (8th stage.) 196n.

Remark:—This Śloka has been quoted by Bh.

राजा—वयस्य, कथमेवमविश्रान्तं दुःखमनुभवामि—

प्रजागरात् खिलीभूतस्तस्याः स्वप्ने समागमः।
बाष्पस्तु न ददात्येनां द्रष्टुं चित्रगतामपि॥

(श्लोक)

King—Friends, how shall (I) brook this unceasing misery ? Union with her in dream is barred by wakefulness and tears on the other hand do not suffer (me) to see her, even when drawn in a picture.

सानुमती—सव्वहा पमज्जिदं तुए पच्चादेस-दुक्खंसउन्दलाए [सर्वथा प्रमार्जितं त्वया प्रत्यादेश-दुःखं शकुन्तलायाः]। SānumatīYou have made ample amends for Śakuntalā’s sorrows owing to repudiation.

** चतुरिका** (प्रविश्य)—जेदु जेदु भट्टा। वट्टिआ-करण्डअंगेरिहअइदोमुहं पत्थिद म्हि [जयतु जयतु भर्ता। वर्तिका-करण्डकं गृहीत्वा इतोमुखं प्रस्थितास्मि]— —। (Entering) Caturikā—May My Liege be victorious. Taking the brush-box, I was proceeding this way— —.

राजा—किं च। King—And what ?

चतुरिका—सो मे हत्थादो अन्तरा तरलिआ-दुदीआएदेवीए वसुमदीए अहं एव्व अज्जउत्तस्स उबणइस्सं त्ति सबलक्कारंगहीदो [स हस्तादन्तरा तरलिका-द्वितीयया देव्या वसुमत्या अहमेव आर्यपुत्रस्योपनेष्यामि इति सबलात्कारं गृहीतः]। Caturikā—Saying “I shall myself take (it) to my lord”—that (thing) was snatched away forcibly by queen Vasumatī, Taralikāseconding her.

**V. L.—’**अविश्रान्तं दुःखम्’—V. ‘अविश्रान्त-दुःखम्’—R. M. ‘अविश्रामं दुःखम्’—B. ‘अविश्राम-दुःखम्’—S. ‘स्वप्नेसमागमः’—R. V. M. S. ‘स्वप्नसमागमः’—B. For ‘तरलिका-द्वितीयया’ B has ‘पिङ्गलिका-वेदितया’।

** प्रजागरादिति।** ‘प्रजागरः’ प्रकर्षेण जागरणम् [इति हलायुधः] निद्राभावः इत्यर्थः तस्माद्हेतोः, ‘तस्याः’ प्रियायाः शकुन्तलायाः[कर्तरि ६ष्ठी] ‘स्वप्ने’ निद्रावस्थायां ‘समागमः’ सम्मेलनं’खिलीभूतः’ शून्यतां प्राप्तः व्याहत इत्यर्थः। दुर्लभ इति शङ्करपादाः। [‘खिलमप्रहते क्लीबंसार संक्षिप्तवेधसोः’ इति मेदिनी]। यत् पुनः जाग्रदवस्थायां तच्चित्रदर्शनेन क्लिष्टात्मानंविनोदयामि तदपि न सम्भवति इत्याह। ‘तु’ पुनः ‘बाष्पः’ उपचीयमानः अश्रुप्रवाहः’चित्रगताम्’ आलेख्यस्थिताम् ‘अपि’ [प्रत्यक्षदर्शनंपुनरनुपपन्नम् इत्यपि-शब्दार्थः] ‘एनां’ शकुन्तलां ‘द्रष्टुं न ददाति’ चित्रदर्शन-काले नयने मे अश्रु-प्रवाहेण आकुलिते, अतः चित्रेऽपि तां द्रष्टुमहं न पारयामि। [हेत्वनुप्रासौ। ‘दर्शनसुख’मित्यादिना एतदन्तेन सुखानुभव-कार्यं प्रति विघ्नप्राप्तेः विरोधननामाङ्गम् उपक्षिप्तम्। “कार्यात्ययोपगमनंविरोधनमिति स्मृतम्"इति। श्लोकोवृत्तम्]। सानुमतीति। ‘प्रत्यादेशात्’ प्रत्याख्यानात् यत् ‘दुःखं’ तत् ‘सर्वथा’ (५।३।२३) सर्वेण प्रकारेण

‘प्रमार्जितं’ प्रक्षालितंदूरीकृतमित्यर्थः। चतुरिकेति। ‘वर्तिकायाः’ तूलिकायाः [‘पटलेपे पक्षिभेदे तूलिकायाञ्च वर्तिका’ इत्यजयः] ‘करण्डकं’ तूलिका-रक्षणोपयोगि-‘वंशादि-रचित- भाण्ड-विशेष’ [इति शब्दकल्पद्रुमः। ‘साजि’, ‘झाँपि’ इत्यादि भाषा। “करण्डो वंशादिकृत-पेटके मधुकोषके” इति शब्दार्णवः]। चतुरिकेति। ‘अन्तरा’ मध्ये अर्धपथे इत्यर्थः। ‘आर्यपुत्रस्य’ (इति शेषे ६ष्ठी) यद्वा’आर्यपुत्रस्य उप’ समीपे ‘नेष्यामि’ प्रापयिष्यामि। ‘इति’ एतदुक्त्वा ‘बलात्कारेण’ हठात् इत्यर्थः [‘बलात् इति हठार्थे’ इति गणकारः]।

216n.—1. खिलीभूतः—‘खिल’ means ‘अप्रहत’ (Com.) a piece of fallow-land where no corn exists, hence ‘खिलीभूत’—made empty like a barren land,खिलoften in connection with ‘भू’and ‘कृ’ implies ’to become impassable,’ ’to be blocked up.’ cf. ‘खिलीभूते विमानानां तदापातभयात् पथि’— Ku. II. 45 ; Ra. XI. 14; 87.2.स्वप्नेसमागमः&c.—” In Hindu poetry, dreams and pictures are the regular standing artifices of lovers for tricking themselves into fictitious union with their mistresses (Cf. ‘सादृश्य-प्रतिकृति-दर्शनैः प्रियायाः स्वप्नेषु-क्षणिक-समागमोत्सवैश्च’—Ra. VIII. 92) just as sleeplessness and tears are the regular standing impediments to such devices”—M. For similar idea, Cf. “त्वामालिखा प्रणयकुपितां धातुररागैः शिलायामात्मानंते चरण-पतितंयावदिच्छामि कर्तुम्। अस्रैस्तावन्मुहुरुपचितैर्दृष्टिरालुप्यते मे, क्रूरस्तस्मिन्नपि न सहते सङ्गमं नौ कृतान्तः”—MD. II. 44 ; “मत्संभोगः कथमुपनयेत् स्वप्नजोऽपीति निद्रामाकाङ्क्षन्तींनयनसलिलोत्पीड़रुद्धावकाशाम्”—II. 30. “<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736224458Capture2.PNG”/><MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736224458Capture2.PNG”/> कथमुपलभे निद्रां स्वप्नै समागमकारिणीं। न च सुवदनामालेखाऽपि प्रियां समवाप्य तां, मम नयनयोरुद्धाष्पत्व’ सखे न भविष्यति”—Vik. II. 10. Mark the construction of the last line—‘बाष्पःएनां द्रष्टुंन ददाति’ which is considered faulty by some, as ‘बाष्प’ is the nominative of ददाति, while अहम् (understood) is of ‘द्रष्टुम्’। According to them समानकर्तृकत्व of तुमुन् and the

principal verb must always be observed. Others, however, opine that समानकर्तृकत्व is compulsory with तुमुन् in connection with verbs having the sense of desire only. The Sūtra ‘समानकर्तृकेषु तुमुन्’ (III. 3. 158 ; 3176) has no connection with the other Sūtra (‘तुमुन्खुलौ क्रियायां क्रियार्थायाम्’ III. 3. 10) sanctioning तुमुन्।

Read:—“एककर्तृकया इच्छार्थक-क्रियाया योगे, धातोः परः तुमुन्प्रत्ययः स्यात्। भोक्तुमिच्छति, पातु व्यवस्यति” <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736224537Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736224537Capture2.PNG"/> “समानकर्तृकेषु किम्? भिन्नकर्तृकत्वे मा भृत। देवदत्तः यज्ञदत्तं भुञ्जानमिच्छति। अन्नभोजनाय विप्रं निमन्त्रयते” निमन्त्रयते” न तु अन्नं भोक्तुं विप्रं निमन्त्रयते—Prabhā. It is obvious that the idea of ‘इच्छा’ is found from the previous Sūtra ‘इच्छार्थेषु लिङ्-लोटौ’ III. 3. 157. But here तुमुन् (in द्रष्टुं&c.) has been used by (III. 3. 10) which is separated from (III. 3. 158), by 147 intervening Sūtras and thus stands independently and has no connection with ममानकर्तृकत्व।Goyicandra, including many other later grammarians is of the same tenor. Kāli, Bhavabhūti and others follow suit. Cf. “राज्ञः भोक्तुंमासमाहरति”—Sankṣipta-Sāra-Vyākaraṇa ‘ब्रह्मकर्म कर्तुं भवन्तमहंतृणे’—Aniruddha Bhatta. “त्रातुंलोकान् इव परिणतः कायवानस्त्रवेदः”—(UC. VI.) ‘रेवां यदि प्रेक्षितुमस्ति कामः’—(Ra. VI. 43.) “प्रजानामधिपः वनाय (वनं गन्तुं) धेनुंमुमोच”—(Ra. II. 1.) “यद्यर्थितानिर्हृत-वाच्यशल्यान् प्राणान् मया धारयितुम् चिरं वः’’—‘Ra. 14. 42’. ‘कर्तुं वा कञ्चिदन्तर्हृयति वसुमतीदक्षिणं सप्ततन्तुमित्यादि प्रयोगात् कर्तृभेदेऽपि तुमी वाच्यत्वमिति निश्चीयते—Suṣeṇa Kavirāja’s Com. of Kātantra Vyākāraṇa, also Kavirāja on Kalāpa Śutra no. 424 ; Gītā II. 5 ; V. 6; BK. VI. 4; IX. 44 ; XV. 105. Ki. I. 28 ; III. 9 ; 40 ; Ra. II. 55. “गोपितुं भुवनमिमां मरुत्वता शैलवासमनुनीय लम्भितः”—(Ki. XII. 67). The antiparty mainly consists of Bhattoji Dikṣita, his grandson Hari Dikṣita and disciple Nages’a

Bhatta. Read “तुमुन्ख, लाविति विधिरपि भिन्नकट केषु नेष्यते। पुत्रं भोजयितुमा-गच्छति इति व्यक्तव्ये, पुत्रेण भोक्तुमित्यप्रयोगात्। सेयं व्यवस्था शब्दशक्ति-स्वाभाव्याद्वहुल-ग्रहणाद्वासिद्धा”—PM. ‘समानकर्तृकत्वादिद्योतयितुमेषामिति स्थितिः’ इति वैयाकरण-भूषणम्। Also read the long discussion in वैयाकरणभूषणसारे काशिका।According to Raghu-nandana, the statement of Aniruddha Bhatta is wrong and should be changed into “ब्रह्मकर्मकरणाय भवन्तमहं तृणे”। Even if समानकर्तृकत्व be held absolutely binding with तुमुन्, the above anomalous cases may be explained by considering such words as “स्थित”, “उद्यत” &c. understood after the infinite verb (तुमुन्)। *68n, 6.*4. सबलात्कारं—‘बलात् करणम् इति बलात्+कृ+घञ् भावे [३।३।२८—BhD]–बलात्कारः। 241. 5. तेन सह सबलात्कारम् by force. Cf. ‘सिंहशिशुंबलात्कारेण कर्षति’–– S’ak, VII. 14. ‘पिङ्गलिका-वेदितया देव्या’ (B) also gives good sense. “Being informed (of the fact that the king was painting a portrait of a woman and that at the command of the king, Caturikā was bringing forth painting accessories) by Pingalikā (who might have been engaged for watching the movements of the king by queen वसुमती। 217n, 3.

विदूषकः—दिट्ठिआतुमं मुक्का [दिष्ट्या त्वं मुक्ता]।

Vidūṣaka—Fortunately you were (some how) let off.

चतुरिका—जाव देवीए विड़प-लग्गं उत्तरोअंतरलिआमोआवेदि ताव मए णिव्वाहिदो अप्पा[यावत् देव्या विटप-लग्नम् उत्तरीयंतरलिका मोचयति तावत् मया निर्वाहित आत्मा]।

Caturikā— While Taralikāwas disentangling the queen’s upper-garment, caught in a bough (of a tree), I got myself off.

राजा—वयस्य ! उपस्थिता देवी बहु-मान-गर्विता च। तत् भवानिमां प्रतिकृतिं रक्षतु।

King—Friend! up comes Her Majesty, rendered insolent by (my) great attention (to her). So you had better take care of this likeness.

विदूषकः—अत्ताणं त्ति भणाहि [आत्मानमिति भण]। (चित्र-फलकमादायोत्थाय च) जइ भवं अन्तेडर-कूड़-वागुरादो मुञ्चीस्सदि तदो मं मेह-पड़िच्छन्दे पासादे सद्दावेहि। एदञ्च तहिं गोबाएमि, जहिं पारावदं उज्झिअअसो कोबि ण पेक्खिस्सदि [यदि भवान् अन्तःपुर-कूट-वागुराती मोक्ष्यते, तदा मां मेघ-प्रतिच्छन्दे प्रासादे शब्दाययतु। इदञ्च गोपायामि, यत्रपारावतमुज झित्वा अन्यः कोऽपि न प्रेक्षिष्यते]। (इति द्रुतपदं निष्कान्तः)।

Vidūṣaka—“And yourself” (you might add). [Taking up the picture-board and rising]. If Your Highness is freed from the intrigue [lit. snare of perfidy] of the seraglio, then call me at the Cloud Balcony. And this I’ll hide there where except a pigeon, no one else may see it. [This said, exit with hasty steps].

सानुमती—अम्मो, अण-संकन्त-हिअओबि पढ़म-संभावणंअबेक्खदि सिढिल-सोहदो दाणिं एसो[अम्मो ! अन्य-संक्रान्तहृदयोऽपि प्रथम सम्भावनामपेक्षते शिथिल-सौहृद इदानीमेषः]।

Sānumati—Oh ! this (person) with his affection slackened, maintains (his) previous respects [i. e. shows regard to his first love], though his heart [affection] is transferred to another.

V. L.—‘निर्वाहितः’—R. V. M. ‘निर्वासितः’—K. ‘निह्नुतः’—B. ‘निर्गतः’—S. ‘तत्भवान्’—B. Others Omit तत्। ‘oकूट-वागुरातः’— ‘oकलहात्’—S. K. ‘oकालकूटात्’—B. V. M. ‘oकूटात्’—S. ‘शब्दापय’—R. S. ‘शब्दय’—M.‘शब्दायस्व’—V. ‘शब्दायिष्यते’—B. ‘इदञ्च तत्—&c.’—B. Omitted by others. ‘शिथिल-सौहृदो’—V.‘अतिशिथिल-सोहृदो’—M. ‘स्थिरसौहार्द’ —R. ‘स्थिरसौहृद’—S. B.

** चतुरिकेति।** ‘देव्याः’ वसुमत्याः ‘विटप-लग्न’ पथिपार्श्व-स्थित-वृक्षशाखायां संसक्तम् ‘उत्तरीयं’ प्रावारकम् [‘गहादिभ्यश्च’ ४।२।१३८; १३६२ इति छः] ‘यावत्’ यत्कालं’मोचयति’ [‘यावत्-पुरानिपातयोः लट’ ३।३।४] ‘आत्मा’ स्व-कलेवरः [‘आत्मा कलेवरे यत्न ‘इति घरणीः] ‘निर्वाहितः’ तत्स्थानात् अन्यत्र नीतः, पलायितः। तरलिकायाः अपि मोचन-व्यापृतत्वेन द्वयोरेव अवसराभावात् इत्याशयः। राजेति। ‘उपस्थिता’ अधुनैव उपस्थिता भविष्यति [निष्ठात्र भविष्यद्योतिका। “आदि-कर्म्मणि निष्ठा वक्तव्या”, वाः—६०५२] ‘बहुमानेन’ मत्प्रदर्शितेन प्रधान-महिषी-गौरवेण ‘गर्विता’ जातगर्वा। अहमेव आर्यपुत्रस्य प्रियतमा इतितस्या गर्वः। अत ‘इमां प्रतिकृतिं’ कुत्रचित् ‘रक्षतु’ गोपायतु, अन्यथा सा यदि इदमालेख्यं पश्येत् तदा नूनं मां प्रमदान्तरमासक्तंमन्येत, ईर्ष्यया आलेख्यमपि विनाशयेच्च इति हृदयम्। [अनेन प्ररोचना-नामाङ्गमुपक्षिप्तम्। “प्ररोचना तु विज्ञेया संहारार्थ-प्रदर्शिनी” इति दर्पण-लक्षणात् अत्रचित्राङ्कन-व्यापारस्य उपसंहारः प्रदर्शितः]। विदूषक इति। सा न केवलम् आलेख्यं नाशयेत् अपि तु तदालेख्य-धारकं मामपि पीड़येत्। अत आह आत्मानमिति। राघवमते तु “अत्र आत्म-शब्देन विदूषकः राजा च उभयमपि गृह्यते। तेन प्रतिकृति-रक्षणेन उभावपि रक्षणीयौ इति भावः”] ‘अन्तःपुरस्य’ अन्तःपुरस्थाया देव्या इत्यर्थः। ‘कूटं’ माया कैतवं वा [“मायानिश्चल-यन्त्रेषु कैतवाऽनृत-राशिषु। आयोधने शैलशृङ्गेसीराङ्गे कूट-मस्त्रियाम्” इत्यमरः]तद्रुपा या ‘वागुरा’ लक्षणयाअत्र जालमात्रं [‘वागुरा मृगबन्धनींइत्यमरः] तस्याः। ‘मेघप्रतिच्छन्दे’ तन्नामके ‘प्रसाद’ सौधे [प्रसीदन्ति अत्रइति ‘हलश्च’ ३ ३।१२१ इति घञ्। “उपसर्गस्य घञि अमनुष्ये बहुलम्” ६।३।१२२ इति दीर्घः] ‘मां’ विदूषकं ‘शब्दाययतु’ शब्दंकारयतु। तच्छब्द माकण्यंशव्दयामि इति भावः[“शब्दायते र्न” वाः—५४० इति निषेधसत्त्वादपि कवेर्विवचावशाद् भणिकर्तुः कर्मसंज्ञा]। ‘अत्र’ तादृशस्थाने। ‘पारावतं’ कपोतम् ‘उन्मित्वा’ विहाय। केवलं कपोता एव तद्द्रष्टुं शक्ष्यन्ति इत्याशयः। सानुमतीति। ‘अम्मो’ इति विस्मये। ‘शिथिलं’ वसुमत्यां मन्दीभूतं ‘सौहृदं’ प्रेम यस्य तादृशः। ‘अन्यस्यां’ नायिकायां शकुन्तलायां ‘संक्रान्तम्’ आसक्तं’हृदयं’ यस्य [“सर्वनाम्नः वृत्तिमात्रे पुंवद्वावः७२८] तथोक्तः सन् अपि ‘प्रथमां प्राक् वसुमत्यां दर्शितां ‘संभावनां’ प्रीतिम् ‘अपेक्षते’ अनुरुध्यते। न तस्याः अगौरवं कर्तुमिच्छति।

** 217n.**—1. दिष्ट्या&c.—Cf. ‘दिष्ट्या मृगीव शार्दूलमुखात् श्रद्धा क्षेमेण जीविता प्रियसखी”—PC. IV. निर्वाहित &c.—Lit. ‘by me my own person was carried off, i. e. I somehow made my escape. उत्तरीय—उत्तरस्मिन् देहभागे भवम् इति उत्तर+छ १३६२ (Com.) = उत्तरीयम् upper garment. 2. **उपस्थिता देवी—**Before long she will be present here. Here क्त has future sense. 77n, 5. 3. **बहु-मान-गर्विता—*मान = सम्मान। For sometime past I have been showing her great honour, in consequence of which she has become very proud. Or ‘मान’means resentment arising from jealousy. But jealous ladies do not like that their husbands should be enamoured of other women. [Cf. ‘निरास भृङ्ग’ कुपितेव पद्मिनी। न मानिनीसंसहृतेऽन्यसंगमम्॥—BK. II. 6. Hence self-pride or vanity will be naturally inherent in a ‘मानिनी’। For मान, read—“स्त्रीणाम् ईष्याकृतः मानःकोपः अन्यासङ्गिनि प्रिये। श्रुते वानुमिते दृष्टे—" DR. IV. 67. “The resentment arising in a (a state of) jealousy is anger on the part of women when their lover is heard, inferred, or seen (to be) devoted to another”—*Dr. Haas.प्रतिकृति—Ra. VIII. 92; XIV. 87. 4. अन्तःपुर &c.—कूट—**means deception, fraud, (Com.) Cf. ‘पाशमपास्य कूटरचनां भङ्क्त्वाबलाद्वागुराम्’—Abākara-Kaumudī. Women are known as practising frauds for the attraction of their lovers and these may be well termed as ‘वागुरा’ or noose in which men are generally enticed. [Cf. “राजा एवमादिभिः आत्मकार्यनिवर्तिनीनां मधुराभिरनृत-वाग्भिराकृष्यन्ते विषयिणः”—S’ak V].**वागुरा—**अवा गुरुते इति अव+आ+गुर [ हिंसायाम् तुदादिः] + क [‘इगुपध—’ ३।१।१३५] = अवागुरा। Next ‘अ’ of ‘अव’ is dropped by ‘वष्टि भागुरि’ &c.—5n, 1. Hence “बागुरा"—BhD. R’s ‘oकालकूलात्’ also gives a very good idea as the virulent ire of women are generally compared with the deadly

poison ‘कालकूट’ or ‘हलाहल’ which was originated by the churning of the ocean. But मोक्ष्यते does not seem to be in consonance with ‘oकालकूट’।The readings of K, S and S’ also suit the context. So it is not easy to find out the original reading. 5. मां शब्दाययतु (भवान्)—शब्दंकरोति with क्यङ् gives ‘शब्दायते’ and with णिच् शब्दयति]।Cf. ‘शब्दंकरोति इत्यर्थे “शब्दरैव—” ३।१।१७ इत्यादिना क्यचि, “अक्कृत्-सार्वधातुकयोः दीर्घः” ७।४।२५ इति दीर्घः, “सनाद्यन्ता—” ३।१।३२ इति धातुत्वे निर्देशोऽयम्”—BM. In the causative, the form is ‘शब्दाययति’ [“ततोहेतुमणिच्”—T.]. Now the nominative of ‘शब्दाय’ (अकर्मक), in the non-causal form (अणिकर्ता), does not become कर्म by ‘गतिबुद्धि’—&c. 1. 4. 52 on account of the Vārt. “शब्दायते नं” 540. Owing to fancy for archaic forms (210n, 3), Kāli uses मां instead of मया। Read “शब्दायेति क्यङन्तधातोः अणौकर्ता नौ कर्म नेतिवक्तव्यमित्यर्थः॥ शब्दाययति देवदत्तेनेति॥ शब्दायते देवदत्तः, तं यज्ञदत्तः प्रेरयति इत्यर्थः। देवदत्तस्य कर्मत्वाभावात् प्रयोज्य-कर्तृत्वमादाय तृतीयैव <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736225010Capture2.PNG”/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736225010Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736225010Capture2.PNG"/> शब्दकर्मकमुत्पादनं शब्दायेति धातोरर्थः। एवञ्च शब्दात्मकं कर्मधात्वर्थे अन्तर्भूर्तम्। अत शब्दायेति क्यङन्तधातोरकर्मकः। “धात्वर्थ-बहिर्भूत-कर्मकत्वमेव सकर्मकत्वम्” इति ‘सुप आत्मनः’ ३।१।८ इति सूत्रे भाष्य प्रपञ्चितत्वात्”—BN. “एतेन शब्दाययति सैनिकैः रिपून्” इति कर्म-प्रयुञ्जानाः परास्ताः’—T. 6. पारावतम्—The pigeons can fly very high and generally live in holes in the highest part of a building. Cf. ‘तां कस्याञ्चिवन-बलभौ सुप्तपारावतायां नीत्वा रात्रिं चिरविलसनात् खिन्नविद्युत्कलत्रः’—MD. 39. पारापतः—(Ravasa) is another form. 7. अन्य-संक्रान्त &c.—संक्रान्त transferred.‘अन्या’ refers to शकुन्तला। Cf. पुत्र-संक्रान्त-लक्ष्मीकैः यद् वृद्धेक्ष्वाकुमिःधृतम्’—UC. 22. ‘अन्यसंक्रान्तप्रेमाणोनागरिका अधिकम् दक्षिणा भवन्ति’—Vik. IlI. ‘राजा’—कथं मामन्य-संक्रान्त- हृदयमुपलालयन्तमपि ते सखीलचयिष्यति”—Māla.

सम्भावना=respect, 26n, 2. प्रथम०—respect for the queen married first, or the queen-in-chief. शिथिल०—This is of course due to his love for śak. सौहृद—35n. 3.

(प्रविश्य पत्र-हस्ता) प्रतीहारी—जेटु जेदु देवो [जयतु जयतु देवः]। (Entering paper in hand) Portress—Victory, victory to Your Majesty.

राजा—वेत्रवति! न खल्वन्तरा दृष्टा त्वया देवी। King—Vetravatī! did you not, indeed, on the mid-way see Her Majesty (Vasumatī) ?

प्रतीहारी–अह इं। पत्त–हत्थं मं पेक्खिअ पड़िणिउत्ता [अथकिम्। पत्रहस्तां मां दृष्ट्वा प्रतिनिवृत्ता]।Portress—Yes, (My Lord), but (she) turned back on seeing me with a despatch in hand.

राजा—कार्यज्ञा कार्योपरोधं मे परिहरति।

King—Knowing business, (she, my queen) abstains from disturbing my (state)—affairs.

प्रतीहारी—देव, अमच्चो विण्णवेदि अज्ज अत्थ-जादस्स गणणा-बहुलदाए एक्कंएव्व मए पोर–कज्जंपच्चवेक्खिदं। तं देवो पत्तारूढ़ं पच्चक्खीकरेदु त्ति [देव, अमात्यो विज्ञापयति अद्य अर्थ-जातस्य गणना-बहुलया एकमेव मया पौर-कार्यंप्रत्यवेक्षितम्। तद्देवः पत्रारूढ़ं प्रत्यक्षीकरोतु इति]।

Portress—My Liege, the minister submits that by reason of the length of calculation of the various (items) of revenue to-day, only one (important) citizen’s suit has been examined by him. May Your Majesty see it (as) committed to paper.

राजा—इतः पत्रंदर्शय। (प्रतीहारी उपनयति)। King—This way, show (me) the paper. (The Portress brings it near).

राजा (अनुवाच्य)—कथम्। समुद्र-व्यवहारौ सार्थवाहो धनमित्रो नाम नौ-व्यसने विपन्नः। अनपत्यश्च किल तपस्वी। राज-गामौ तस्याऽर्थ-सञ्चयः इत्येतदमात्येन लिखितम्। (सविषादम्) कष्टं खल्वनपत्यता। वेत्रवति! बहुधनत्वाद्बहु-पत्नीकेन तत्रभवता भवितव्यम्। विचार्यतां यदि काचिदापन्न-सत्त्वा तस्य भार्यासु स्यात्।

King (Having read)—What! the sea-faring foreman of a merchant-guild, Dhanamitra by name, has perished in shipwreck. And childless, they say, (is) the poor man. To the crown, reverts all his hoard of money, so writes the minister. (Sorrowfully) Miserable indeed (is) childlessness. Vetravati! having had vast wealth, many-wived (that) gentleman must have been. Let it be inquired if some one, amongest his wives (is) enceinte.

V. L.—‘अर्थजातस्य गणना०’—R. V. M. ‘राजकार्यस्य०’—B. S & B read’प्रत्यवेक्षितं’ for ‘अवेक्षितम्’—(M). अपेक्षितम्—R. ‘पत्रिकां’—R. M. S. ‘पत्रं’—B.‘धनमित्रः’—R. V. M. ‘धनवृद्धिः’—B. PP. ‘०व्यसने’—R. M. V. ‘०व्यसनेन’—B. ‘तपस्वी’—R. M. V. ‘सः’—S. Omitted by B. ‘विचार्यताम्’—R. V. M. ‘विचीयताम्’—S. ‘अन्विष्यताम्’—B.

राजेति। ‘खलु’ इति प्रश्ने। ‘अन्तरा’ पथिमध्ये। ‘देवी’ अभिषिक्ता पत्नी वसुमती [‘देवी कृताभिषेकायाम्’ इत्यमरः] प्रतीहारीति। ‘अथकिम्’ इति स्वीकारे।[‘अङ्गीकारेऽपि चाथकिम्’ इति हारावली]। ‘पत्रं’ हस्ते यस्याः’ तां ‘पत्रहस्तां’ राजकार्यार्थंप्रस्थितां मामित्यर्थः [गड्रादित्वात् सप्तम्यन्तस्य परनिपातः। राजेति। ‘कार्यं’ कदा किं कर्तव्यं’ किं वाऽकर्तव्यम्इति या जानाति सा ‘कार्यज्ञा’ कर्तव्याऽकर्तव्य-विचारकारिणी। प्रजानां ‘कार्यस्य’ उपरोधं कलहेन व्याघातं ‘परिहरति’ वर्जयति। अधुना राजकार्यं स्यात्। ममोपस्थितौ तु तस्य उपरोध-सम्भावना स्यात् इति विचिन्त्यदेवी प्रतिनिवृता इति भावः। प्रतीहारीति। ‘अर्थानां राजस्वाऽधिकारिकैः प्रेषितानां धनानां ‘जातं’ समूहं[“जातंजनि-समूहयोः” इति

कोषः] तस्य ‘गणनायाः बहुलतया’ बाहुल्येन तस्य संख्याने प्रभूतस्य समयस्य अतिवाहितत्वात् इत्यर्थः। ‘पत्रारूढ़ं’लिखित्वा प्रेरितम्। राजेति। ‘अनुवाच्य’ पठित्वा। ‘कथम्’ इति संभ्रमे। ‘समुद्रेण व्यवहरति’ देशान्तरंगत्वा क्रय-विक्रय–व्यवहारंकरोति यस्तादृक् पोतवणिक्। ‘सार्थान्’ वणिक्–समूहान् [‘सार्थः वणिक्समूहेऽपि स्यात्’ इति मेदिनीः] ‘वाहयति’ चालयतियस्तादृक् श्रेष्ठिपतिः। ‘नौव्यसने’ पोतभ्रंशे पोत-निमज्जने इत्यर्थः[‘व्यसनं विपदि भ्रंशे दोषे कामजे कोपजे’ इत्यमरः] ‘विपन्नः’ मृतः। ‘अनपत्यः’ पुत्र-पौत्रादिरहित, [“न पतति वंशो येन जातेन तदपत्यम्” इति कलाप-टीकायां दुर्गसिंहः॥ “अपततं भवति पितुः सकाशादेत्य पृथक्ततं भवति। अनेन जातेन सता पिता नरके न पतति इति वा”॥ इति यास्कः]॥ ‘तपस्वी’ अनुकम्पार्हः। ‘राजगामी’ शास्त्रानुसारेण इदानीं राजा एव तद्धनस्य अधिकारी भवति इत्यर्थः। ‘कष्टं’ दुःखकरं ‘खलु’ इत्यवधारणे। ‘बह्व्यःपत्न्यः’ यस्य तेन [‘नदृ्यतश्च’ ५।४।१५३ इति समासान्तः कः] ‘विचार्यताम्’ अन्विष्यताम् ‘आपन्नसत्त्वा’ गर्भिणी [‘आपन्नसत्त्वा स्यात् गुर्विण्यन्तर्वत्री च गर्भिणी’ इत्यमरः]।

218n.—1. देवः—Read 156n, Remark. पत्र–हस्तां &c. —Unlike the meeting between the king Agnimitra and the queen Irāvatīin Mālā**III. or that between the Pururavas and the queen Aus’inarīin Vik. II on similar occasion, our poet very skilfully avoids the introduction of वसुमती(an उपनायिका) in such a critical state, as her presence would surely have created a conjugal misunderstanding [perhaps followed by मान and मानभञ्जन] and thus made the whole situation quite unpleasant.Besides the scene would have taken a different shape and the poet’s purpose of the introduction of Sānumatīwould have been frustrated. For we have not as yet known from her mouth that Śak has given birth to a child and that the gods are anxious for the speedy reunion of the pair. [इति खलु दीपे व्यवधानदोषेण एषः अन्धकारदोषमनुभवति। <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736226338Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736226338Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736226338Capture2.PNG"/> देवा एव तथा अनुष्ठास्यन्ति यथा अचिरेण धर्मपत्नीभर्ता

अभिनन्दिष्यति—Infra] 2. अर्थ-जातस्य &c.—Heaps of revenues have been received from various collectors-in-charge, and much time has been spent to-day in the calculation and audit.So the minister has not been able to investigate all the cases. प्रत्यवेक्षितम् (B) is preferable to ‘अपेक्षितम्’, as the king had already used this expression. Cf. वेत्रवति <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736226460Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736226460Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736226460Capture2.PNG"/> यत् प्रत्यवेक्षितम् पौरकार्यमार्येण &c.— Supra. Besides ‘अप+ईक्ष’ generally means ’to need’, wait. Cf. “पादेन नापेक्षरसुन्दरीणाम्’—Ku. III. 26; ‘अपेक्षते प्रत्ययमुत्तमं त्वां’—III. 18; ‘न हि भावस्खलितानि अपेक्षते’—Vik. IV. 12; ‘ईदृशःअनुरागःअभिज्ञानमपेक्षते’—Supra. 3. सार्थवाही—The foreman of a guild that leads acaravan. The epithets समुद्र-व्यवहारी and नौ-व्यसने conclusively prove the existence of ships in ancient India, and also the prevailing practiceof trading in foreign lands with sea-going vessels. The curious may read with advantage Dr. Mukherje’s “Shipping and maritime activities in ancient India” and Rao-Bahadur G. V. Joshi’s article on Shipping in Ancient India published in the Modern Review, February 1908. किल—It is reported. तपस्वी—126n, 6. 4. राज-गामी—In case of failure of issue, the property of one other than a Brāhmaṇa, will revert to the state. Read “अहार्यं ब्राह्मणद्रव्यं राज्ञा नित्यमिति स्थितिः। इतरेषां तु वर्णानां सर्वाभावे हरेन्नृपः”—MS. IX. 189. Thus at the time of Kāli, the widow of a deceased person could not inherit his estate. The prevalance of this practice places Kāli in a very antique period, when this sort of law of inheritance of Manu, Ápastambha, Bohhāyana were not remodelled by Viṣṇu, S’ankha, Likhita, Vrihaspati and other later law-givers. Read:—“अपुत्र–धनं पत्न्यभिगामि”। तदभावे मातृगामि, तदभावे भ्रातृगामि, तदभावे भ्रातृपुत्रगामि, तदभावे सकुल्यगामि तदभावे

बन्धुगामि, तदभावे शिष्यगामि, तदभावे सहाध्यायिगामि, तदभावे ब्राह्मण-धन-वर्जं राजगामि"—इति दायभाग-ग्रन्थ–धृत-विष्णु-वचनम्॥ “यस्य नोपरता भार्या देहार्धं तस्य जीवति। जीवत्यर्ध-शरीरे तु कथमन्यः स्वमाप्नुयात्॥ सकुल्यै–र्विद्यमानस्तु पितृ-मातृ-सनाभिभिःअपुत्रस्य प्रमीतस्य पत्नी तद्भागहारिणी”—Brihaspati. “ये अपुत्राः क्षत्रविट्शूद्राःपत्नी-भ्रातृ-विवर्जिताः। तेषां धनंहरेद्राजा सर्वस्वाऽधिपतिर्हि सः”—Ibid. Also KB on MS. IX. 187 ; Kalpa. P. 422. 5. अर्थ-सञ्चयः—Plenty of wealth. सम्+चि+अच् भावे [‘एरच्’ ३।३।५६]=सञ्चयः abundance. “चयः समूहे प्राकारमूलबन्धे समाहृतौ”—Medini. As here the sense of ‘उपसमाधान’ i.e. ‘making heaps’ [Cf. “उपसमाधानम् उपर्यधोभागेन राशीकरणम्”—Prabhā.] is absent, so घञ् by “निवास-चिति-शरीरो-पसमाधानेष्वादेश्चकः”—3. 3. 4I, is barred and ‘च’ is also not changed into ‘क’। Read “राशीकरणम् उपसमाधानम् \। एतेषु अर्थेषु चिनोतेः घञ्प्रत्ययो भवति। धातोरादेश्च ककारः आदेशः। एतेषु इतिकिम्? चयः। इह कस्मान्नभवति महान् काष्ठनिचयः। बहुत्वमत्र विवक्षितम्। न उपसमाधानम्”—VM. 6. आपन्न-सत्त्वा=आपन्नः सत्त्वः(जन्तुः) अनया अस्यां वा (बहु)—BhD. Or say ‘आपन्ना सत्त्वम्’ इति आपन्नसत्त्वा by “प्राप्तापन्ने च द्वितीयया” 715. “परवल्लिङ्गंद्वन्द्व-तत्पुरुषयोः” 2.4.26 is barred by Vārt. “द्विगु-प्राप्ताऽऽपन्नाऽलम्पूर्व-गति–समासेषु प्रतिषेधो वाच्यः” 812. Read. “प्राप्त, आपन्न, अलम्पूर्व, गतिसमास एतेषु परवल्लिङ्गस्य प्ररिषेधो वक्तव्य इत्यर्थः। <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736226737Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736226737Capture2.PNG"/> प्राप्तजीविक इति। अत्रउत्तर–पदस्य जीविका-शब्दस्थ यल्लिङ्गंतत् समासस्य न भवति”—BM. 124n. 7.

Remark:—It is obvious that the importance of the introduction of the story of Dhanamitra is only to put vividly to the notice of the king, the helplessness of a man, wanting in issue and also to make him keenly feel for his legally married wife who was pregnant but ruthlessly repudiated by him (S’l. 24 & 25 Infra.)

प्रतीहारी—देव, दाणिंं एव्व साकेदअस्स सेट्ठिणो दुहिआ निव्वुत्त-पुंसवणा जाआ से सुणीअदि [देव, इदानीमेव साकेतकस्य श्रेष्ठिनोदुहिता निर्वृत्त—

पुंसवना जाया अस्य श्रूयते]।Portress—My Lord, it is reported that his wife, the daughter of a guild-merchant of Ayodhya, has had her ‘male-child-libation’ performed only recently.

राजा—स खलु गर्भः पित्र्यंरिक्थमर्हति। गच्छ। एवममात्यंब्रूहि।

King—Surely that unborn child [Lit. foetus] is entitled to (its) paternal assets. Go (and) thus inform the minister.

प्रतीहारी—जं देवो आणवेदि [यद्देव आज्ञापयति]। (प्रस्थिता)।

Portress—As My Liege commands. (Starts to go).

राजा—एहि तावत्। King—Just come back.

प्रतीहारी (प्रतिनिवृत्य)—इअम्हि [इयमस्मि]।

Portress (Turning back)—Here am I.

राजा—

किमनेन सन्ततिरस्ति नास्तीति।
येन येन वियुज्यन्ते प्रजाः स्निग्धेन बन्धुना।
स स पापादृते तासां दुष्यन्त इति घुष्यताम्॥२३॥(श्लोक)

King—Or, what matters whether there be issue or not. Let it be publicly announced that of whatsoever loving kin the subjects are deprived, Duṣyanta will be (in the place of) that (kin), excepting the sinful.

प्रतीहारी—एव्वं णाम घोसइदव्वं [एवं नाम घोषयितव्यम्]। (निष्क्रम्य। पुनः प्रविश्य) देव ! काले पवुट्टंविअ अहिणन्दिदं देवस्ससासणम् [काले प्रवृष्टमिव अभिनन्दितंदेवस्य शासनम्]। Portress—Thus, indeed shall it be proclaimed. (Going out and entering again) Like timely shower, is hailed the royal proclamation (by the populace).

राजा (दीर्घमुष्णञ्च निःश्वस्य)—एवं भोः सन्तति-विच्छेद-निरवलम्बना

मूल-पुरुषाऽवसाने सम्पदः परमुपतिष्ठन्ते। ममाप्यन्ते पुरुवंश–श्रिय एष वृत्तान्तः।

King (Heaving a long and warm sigh)—Thus alas ! do the goods of families, rendered propless by the discontinuance of lineal descendants, pass over to a stranger, at the demise of the representative of the original stock. On my decease,too, the fortune of Puru’s line will have (quite) a like story.

V. L.—‘साकेतकस्य’—M. V. S. ‘साकेतस्य’—R. ‘साकेतपुरस्य’—B. ‘प्रतिनिवृत्य’—B. Omitted by others. After ‘देवस्य शासनम्’ B reads ‘महाजनेन’, while Shas ‘अमात्येन जनेन च’। ‘०विच्छेदनिरवलम्बना’—B. ‘०छेदनिरवलम्बानां कुलानां’—R. V. S. M. ‘उपतिष्ठन्ते’—B. Others have ‘उपतिष्ठन्ति’। ‘०श्रिय एष वृत्तान्तः’—B. S.‘०श्रीरकाले इवोप्तबीजा भूरेवंवृत्ता’—R. V. M.

प्रतीहारीति। ‘साकेते’ अयोध्यायां जात इति ‘साकेतकः’ [‘साकेतः स्यादयोध्यायां कोसलानन्दिनी च सा’ इति यादवः।धूमादित्वात् ४।२।१२७ वुञ्] ‘श्रेष्ठिनः’ कुलिकस्य वणिज इति यावत् [‘कुलिकन्तु कुली श्रेष्ठी कुलश्रेष्ठिनि शिल्पिनाम्’ इति जटाधरः। ‘शेठ्’ इति भाषा]। ‘निर्वृत्तं’ सम्पादितं ‘पुंसवनं’ गर्भोत्पत्यवधितृतीय-मास-कर्तव्य-पुंसन्तान-सम्पादक-संस्कार-विशेषः यस्याः तादृशी।राजेति। ‘पित्र्यं’ पितुरागतंपैत्रिक-मित्यर्थः [‘पितुः यच्च’ ४।३।७९इति यत्]। ‘रिच्यते’ पुत्राद्यर्थ पित्रादिभिः त्यज्यतेयत् तत् ‘रिक्थम्’ धनम् [“रिक्थम् ऋक्थं धनं वसु” इत्यमरः]। ‘गर्भः’ अर्थात् गर्भस्थः सन्तानः। अर्हतिलब्धुं योग्यःभवति, न तु नृपतिरित्यर्थः। येनेति।‘प्रजाः’ जनाः मदीयाः प्रकृतय इत्यर्थः। “प्रजा तु जन-पुत्रयोः" इति वैजयन्ती] ‘येन येन स्निग्धेन’ स्नेहवता ‘बन्धुना’ पुत्रादिना स्वजनेन [‘सगोत्र-बान्धव-ज्ञाति-बन्धु-स्व-स्वजनाः समा’ इत्यमरः॥ सहार्थे तृतीया। यद्वाअनुक्ते कर्तरि तृतीया, ‘वियुज्यन्ते इत्यस्य कर्तृपदम्’] ‘वियुज्यन्ते’ विच्छेद्यन्ते नियतिवशात् विरहिणा भवन्ति इत्यर्थः। ‘पापात् ऋते’ पापिनंविना [अत्र पाप-शब्दः विशेष्य-निघ्नः। ‘नृशंसः धातुकः क्रूरः पाप’ इत्यमरः। अर्शआदित्वात् ५।२।१२७ मत्वर्थे च]। ये ये बान्धवा दुराचारा म्रियन्ते

तान् वर्जयित्वा इति भावः। ‘दुष्यन्तः तासां’ सद्वन्धु-विरहित–प्रजानाम् [“सर्वत्राघोपहतात् पितेवानुगृह्णीयात्” इत्युक्तेः] ‘स स’ ततद्वन्धुस्थानीयः भविष्यति ‘इति’ पूर्वोक्तं वाक्यं’घुष्यताम्’ उच्चैःराज्यमध्ये प्रचार्यताम्। पुत्रादि-बान्धव-वियोगात् ये ये निराश्रया भवन्ति दुष्यन्त स्तेषां सर्वेषां तत्तत्बन्धुस्थानीयोभूत्वा तेषामाश्रय–स्वरूपः भविष्यति। किन्तु मृतः स बान्धवश्चेत् दुराचारः स्यात्, दुष्यन्तः तस्य पापिनः स्थानीयो न भविष्यति इति हृदयम्। अनेन साहाय्यनामा नाट्यालंकार उपक्षिप्तः। “साहाय्यं सङ्कटेयत् स्यात् आनुकुल्यं परस्य च” इति दर्पण-लक्षणात्। छेकवृत्त्यनुप्रासौ।श्लोकोवृत्तम्]। प्रतीहारीति। ‘नाम’ इत्यभूपगमे। ‘काले’ योग्यवेलायाम्। ‘प्रवृष्टं’ शोभनंवर्षणम् [वर्षते भावे क्तः]।राजेति। ‘उष्णम्’ इति विशेषणंव्यर्थ मन्यामहे। एवंविधस्याऽभिनयस्य असंभाव्यत्वात्। ‘भोः’ इति विषादे [“भोस्तु संबोधन-विषादयोः” इति मेदिनीः]‘सन्तत्याः’ अपत्यस्य ‘विछेदेन’ लोपेन ‘निः’शेषितम् ‘अवलम्बनम्’ आश्रयः यस्याः तादृशः’सम्पदः’ धनसम्पत्तयः ‘मूल-पुरुषस्य’ वंशधरस्य चरमपुरुषस्य ‘अवसाने’ मृत्यौ’एवम्’ अनया रीत्या धनमित्रवदित्यर्थः। ‘परं’ तत्कुलाऽनुत्पन्नंपरकीयंपुरुषम् ‘उपतिष्ठन्ते’ संगच्छन्ते [“उपाद्देवपूजा-सङ्गतिकरण-मित्रकरण-पथिषु इति वक्तव्यम्” २।३।२५ इति वार्तिकोक्तेः सङ्गति-करणार्थे तङ्। ‘उपतिष्ठन्ति’ इत्यपपाठः]। अनपत्यस्य ‘ममापि’ दुष्यन्तस्य ‘अन्ते’ मृत्यौ ‘पुरुवंश-श्रियः’ मत्कुल-संपदः ‘एष वृत्तान्तः’ ईदृश एव प्रकारो भविष्यति अर्थात् धनमित्रवत् ममापि सम्पत् अपरं कश्चित् आश्रयिष्यति [“वृत्तान्तस्तु प्रकरणे कार्त्स्ने वार्ता–प्रकारयोः” इति हैमः]।

219n.—1. साकेतकस्य—साकेते जातः इति साकेत+वुञ् [‘धुमादिभ्यश्च 4. 2. 127 ; वु=अक 7. 1. 1.]= साकेतकःAn inhabitant of साकेत। “साकेते वसतीति साकेतकः” is चिन्त्य। ‘साकेत’ is included in the धूमादि—list. ‘साकेत’ is the name of Ayodhyā given by the Buddhists and it is often met with in the Buddhistic literatures. The absence of साकेत in the Rām according to Dr. Jacobi is a conclusive proof of its priority to Buddha. It is masculine according to यादव (Com.) but neuter according to शब्दरत्नावली।

Kāli elsewhere has used this word. ‘साकेतोपवनमुदारमध्युवास’—Ra.XIII. 79 ; XIV. 13 ; V. 31 ; XVIII. 36. श्रेष्ठी—‘The head of a guild or corporation practising the same trade’—M. 2*.* निर्वृत्तपुंसवना—पुंसवन is the second of the 12 purificatory ceremonies and is performed on a woman’s manifesting unmistakable sign of pregnancy, for the birth of a male child. Read“मासि द्वितीये तृतीये वा पुंसवनं यदा पुंसा नक्षत्रेण चन्द्रमा युक्तः स्यात्”—Pāraskara. “व्यक्ते गर्भे तृतीये तु मासे पुंसवनं भवेत्। गर्भेऽव्यक्ते तृतीये चेच्चतुर्थमासि वा भवेत्”—S’aunaka. “तृतीयस्य गर्भमासस्य आदिम-देशे पुंसवनस्य कालः”—Gobhila. 3. गर्भ &c.—गर्भः = foetus. रिक्थम् — wealth. ‘A child who is in the mother’s womb at the time of the death of his father is, in contemplation of law, actually existing and will on his birth, divest the estate of anyperson, with a title inferior to his own,who has taken it in the meantime’—Mayne’s Hindu Law. Read also “ये जाता येऽप्यजाता वा ये च गर्भे व्यवस्थिताः। वृत्तिं तेऽपि हि काङ्क्षन्ति वृत्तिलोपः विगर्हितः”—Bhṛgu. “उत्पत्त्यैवार्थं स्वामित्वात् लभेत इत्याचार्या मन्यन्ते”—Gautamā. 4. पापादृते—Here पाप is an adjective (Com.) and is equivalent to “पापी”, sinner, a wicked person. The idea is:—Duṣyanta will not fill up the place of that dead man who in his living time was a sinner; consequently when a man loses such a friend, naturally he deserves not king’s protection. According to M, the king will not be a loving friend to a person who is living and is a sinner, even if he undergoes any bereavement. According to R, it means— ‘Excepting sin’ (i. e. sinful act). Or in other words the king will fill up that place of the deceased person, provided there is no sin in doing so, as there would be in his becoming a husband to a widow. “पापादृते। स्त्रीणां भर्तृत्वेन विना इत्यर्थः”—R. 5. घुष्यताम्—

घुषिर् विशब्दे इति कविकल्पद्रुमः। To cry or proclaim aloud, declare publicly. विशब्द इह कथनम् आविष्करणं नानाशब्दकरणं वा। इति तट्टीका। It is चुरादि but णिच् is optional, hence it is भ्वादि also. Read “घुषिर् विशब्दने। घोषयति। ‘घुषिर् अ-विशब्दने’ ७/२/२३, ३०६३ इति सूत्रे ‘अ-विशब्दने’ इति निषेधाल्लिङ्गाद् अनित्योऽस्य णिच्। घोषति”—SK. 2571. “घोषयतु मन्मथनिर्देशम्”—GG. 6. मूल-पुरुषः—The man who represents the original progenitor from whom in a direct line the family is descended;” ’the eldest surviving son’, ’the stock-man’.7. भोः—Implies विषाद। ‘उपतिष्ठन्ति’ (R) seems to be grammatically inaccurate (Com.). एष वृत्तान्तः=ईदृक् प्रकारः (Com.) M’s “अकाल इवोप्तवीजा &c.” is rejected, as the simile is quite defective ; besides there is no reason why a land where seed has been sown untimely should go to another’s hand.

** प्रतीहारी—पड़िहदं अमङ्गलं** [प्रतिहतममङ्गलम्]।

Portress—The misfortune be averted.

राजा—धिङ् मामुपनतश्रेयोऽवमानिनम्।

King—Fie on me, who scorned a blessing arrived!

सानुमती—असंसअं पिअसहिं एव्व हिअए करिअ णिन्दिदो णेण अप्पा [असंशयं प्रियसखीमेव हृदये कृत्वा निन्दितः अनेन आत्मा]। Sānumatī—Undoubtedly having (my) dear friend alone in (his) mind, he censured himself.

राजा—

संरोपितेऽप्यात्मनि धर्म-पत्नी त्यक्ता मया नाम कुल-प्रतिष्ठा।
कल्पिष्यमाणा महते फलाय वसुन्धरा काल इवोप्त-बीजा॥२४॥

(उपजाति)

King—Although (my) own self was implanted (in her womb), the lawful wife (of mine), the support of (my) family, was foolishly disavowed by me, like a plot of land, sown with seed at the right season (and) promising a magnificent harvest.

सानुमती—अपरिच्चत्ता दाणिं दे भविस्सदि [अपरित्यक्ता इदानीं ते भविष्यति]। Sānumatī—(She, the support of your family) will not be (long) forsaken.

चतुरिका (जनान्तिकम्)—अए, इमिणा सत्थ-वाह-वुत्तन्तेण दिउणुव्वेओ भट्टा। णं अस्मासिदुं मेहप्पड़िच्छन्दादो अज्जं-माहव्वं गेणहिअ आअच्छेहि [अये, अनेन स्वार्थ-वाह-वृत्तान्तेन द्विगुणोद्वेगो भर्ता। एनमाश्वासयितुं मेघप्रतिच्छन्दात् आर्यं माधव्यं गृहीत्वा आगच्छ]। Caturikā (Aside to the Portress)—Ah ! (our) lord has (his) remorse doubled by this story of the head of the merchant-guild. Go to the Cloud Balcony (and) bring Mādhavya to dispel his grief.

प्रतीहारी—सुट्ठ, भणासि [सुष्ठु भणसि]। (निष्क्रान्ता)।

Portress—Right well (you) say. (Exit).

V. L.—‘उपनत’—B. ‘उपस्थित’—R. M. S. ‘अपरित्यक्ता’—B. ‘अपरिच्छिन्ना * * सन्तति’—R. V. M. S. ‘द्विगुणोद्वेगो’—R. V. ‘विगुणोद्वेगो’—M. ‘द्विगुणितानुशयो’—S. For ‘आगच्छ’—S has ‘आगच्छामि न इति निष्क्रान्ता चतुरिका’।

प्रतीहारीति। ‘अमङ्गलं’ भवदाशङ्कितं स्वाऽपत्य-विच्छेदरूपम् ‘प्रतिहतं’ दूरीकृतंभवतु इति शेषः।राजेति। ‘उपनतं’ स्वयमेव आगतं ‘श्रेयः’ सगर्भदार-रूपम्। संरोपित इति। ‘काले’ योग्ये समये ‘उप्त’ (६।१।१५) रोपितं ‘बीजम्’ एकत्र अङ्कुर-कारणं [अन्यत्र शुक्रम्। “बीजं तु रेतसि। स्यादाधाने च तत्त्वे च हेतावङ्कुर-कारणे” इति हैमः] यस्यां तथोक्ता। अस्मादेव हेतोः ‘महते’ एकत्र भूरिणे [अन्यत्र पराक्रमशालिने] ‘फलाय’ एकत्र सस्याय [अन्यत्र पुत्ररूप-फलाय। “क्लृपि संपद्यमाने च” इति ४र्थी] ‘कल्पिष्यमाणा’ प्रभविष्यन्ती ‘वसुन्धरा’ पृथिवी [‘संज्ञायां भृतृवृजि-’ ३।२।४६ इति खच्। ‘खचि ह्रस्वः’ ६।४।९४ इति णिजन्तधातोः उपधाया ह्रस्वत्वम्। खित्वात् मुमागमः ६।३।६७] ‘इव कुलस्य’ मद्वंशस्य ‘प्रतिष्ठा’ स्थितिहेतुः [एतत् तु तृतीयाङ्के सप्तदश-श्लोके उक्तम्। “प्रतिष्ठा गौरवे स्थितौ” इति हैमः] ‘धर्मस्य पत्नी’ ४।१।३३ [अश्वघासादिवत् तादर्थ्ये षष्ठी-समासः]

वंश-रक्षक-सन्तानधारणात् आश्रय-स्वरूपा शकुन्तला इत्यर्थः। ‘आत्मनि संरोपितेऽपि तस्यां गर्भरूपेण स्वात्मनि स्थापितेऽपि [तथाचोक्तंभारते—“आत्मा आत्मनैव जनितः पुत्र इत्युच्यते बुधैः” इति] ‘मयात्यक्ता’ अवधीरिता। ‘नाम’ इति कुत्सने। अतएव ‘मां धिक्’ इत्यभिप्रायः। [उपमा।काव्यलिंगं च। श्रुत्यनुप्रासः। उपजातिर्वृत्तम्]। सानुमतीति। ‘इदानीं’ मेनका-प्रेषितया मया साक्षात् दुष्यन्ताऽवस्थादर्शनात् अनन्तरं’प्राक् प्रत्याख्याता कुल-प्रतिष्ठा शकुन्तला ‘न परित्यक्ता’ अर्थात् पुनः प्राप्ता भविष्यति। मया यज्ञभागोत्सुक-देवैश्चतथा अनुष्टास्यते। पाठान्तरपक्षे ‘अपरिच्छिन्ना’ अविच्छिन्ना विनाशरहिता इति यावत् ‘ते’ तव दुष्यन्तस्य ‘सन्ततिः’ वंश-प्रवाहः ‘भविष्यति’ सर्वदमनस्य जातत्वात् इति व्याख्येयम्। चतुरिकेति। ‘द्वौगुणौ’ आवृत्तौ यस्य [‘गुणस्तु आवृत्ति-शब्दादि-ज्येन्द्रियाऽमुख्य-तन्तुषु’ इति वैजयन्ती] स ‘द्विगुणः’ निरतिशय इत्यर्थः, तादृशः’उद्वेगः’ मानसी व्यथा यस्य तथाभूतः।

220n.—1. आत्मनि संरोपिते &c.—The Hindu notion is this that the son is nothing but the husband himself born in his consort, and hence a wife is called “जाया”(‘जायते अस्याम्’—BhD.) ‘पतिर्जायां संप्रविश्य गर्भोभूत्वेह जायते। जायायास्तद्धि जायात्वं यदस्यां जायते पुनः”—MS. IX. 8. “आत्मा प्रविश्य जायायां पुत्ररूपेण जायते”—Qtd A. “आत्मा वै पुत्रनामासि”—Qtd KB. “अंगादंगात् संभवसि हृदयादधिजायसे। आत्मावै पुत्रनामासि स जीव शरदः शतम्”—Qtd K. (Mahā Ādi.). The idea is:—I have not only disavowed (त्यक्ता) my legally married wife which was a heinous crime but that was again foolishly (नाम) aggravated on account of the fact that even then she was bearing my seed in her womb (आत्मनिसंरोपिते) and as such was the only means of the continuity of my clan (कुलप्रतिष्ठा)। Now see n. 4. 2. कल्पिष्यमाणा—The root क्लृप् (८।२।१८) has the sense of ‘to be fit or adequate for’, ‘result in’, ’tend to’. Cf. ‘कल्पसे रक्षणाय’—S’ak. V. 5. ‘कल्पते विश्रमाय’—Vik. III. 1. ‘विभावरी यद्यरुणाय कल्पते’—Ku. V. 44; V. 79; VI. 29; ‘फलाय कल्पते’—Ra. VIII.40 ;V. 13 ; MD.55. MS. II. 151 ; II. 266. BK. XXII. 21. Read also

“अर्थिनाम् ईप्सितप्राप्तौ कल्पते कल्पवृक्षवत्। न कल्पयति मिथ्यार्थाच्छिरः कल्पयति द्विषाम्”॥—KR. 83. 3. महते फलाय &c—For somewhat similar idea Cf. “तेनोरुवीर्येण पिता प्रजायै कल्पिष्यमाणेन ननन्द यूना। सुवृष्टियोगादिव जीवलोकःसस्येन संपत्तिफलोन्मुखेन”॥—Ra. XVIII. 2. “तं भावार्थं प्रसवसमयाकाङ्क्षिणीनां प्रजानाम्। अन्तर्गूढ़ं क्षितिरिव नभोवीजमुष्टिं दधाना”॥—XIX. 57. कालोप्तवीजा—Cf. ‘काले वर्षं देवमिवोप्तवीजम्—Mahā. Karṇa. 67. 4. अपरित्यक्ता &c.—The king is sad because he has forsaken (त्यक्ता) his कुलप्रतिष्ठा (III. 17). But Sānumati is aware of the fact that the gods are making arrangements for the union of Śak with Duṣyanta very soon. Hence she will not be long forsaken. With अपरिच्छिन्ना &c.—‘Henceforth your progeny will not be without a break’; because she is aware of the birth of सर्वदमन।

राजा—अहो ! दुष्यन्तस्य संशयमारूढ़ाःपिण्ड-भाजः। कुतः—

अस्मात् परं बत यथाश्रुति सम्भृतानि
कोनः कुले निवपनानि करिष्यतीति।
नूनंप्रसूति-विकलेन मया प्रसिक्तं
धौताऽश्रु-शेषमुदकं पितरः पिबन्ति॥२५॥ (वसन्ततिलका)

॥(मोहमुपगतः)॥

King—Oh ! Duṣyanta’s oblation-eaters (i. e. manes) have come to be under apprehension. For—‘who, alas! after this (man) in our family, will offer (us) oblations prepared after the Vedic (precept)’ ?—Thus thinking assuredly (my) manes drink such of the waters offered by me, destitute of progeny, as remains after washing (their) tears. (He swoons).

** चतुरिका** (ससम्भ्रममवलम्ब्य)—समस्ससदु समस्ससदु भट्टा [समाश्वसितु समाश्वसितु भट्टा]। Caturikā (Hastily supporting him)—Be reassured, My Liege, be reassured.

सानुमती—हद्धी ! हद्धी ! सदि क्खु दीबे ववधाण-दोसेण एसो अन्धआर-दोसंअणुहोदि। अहं दाणिं एव्व णिव्वुदं करेमि। अहवा सुदं मए सउन्दलं समस्सासअन्तोए महेन्द-जगणीए मुहादो जण्णभाअ-समुस्सुआ देवा एव्व तह अणुचिट्ठिस्सन्ति जह अइरेण धम्म-पदिणिं तुमंभट्टा अहिणन्दिस्सदि त्ति। ता जुत्तं एदं कालं पड़िपालिदुं। जाव इमिणा वुत्तन्तेण पिअसहिं सउन्दलंसमस्सासेमि [हा धिक् ! हा धिक् ! सति खलु दीपे व्यवधान–दोषेण एषः अन्धकार-दोषम् अनुभवति। अहमिदानीमेव निर्वृतंकरोमि। अथवा श्रुतं मया शकुन्तलां समाश्वासयन्त्यामहेन्द्र-जनन्या मुखात् यज्ञ-भाग-समुत्सुका देवा एव तथा अनुष्ठास्यन्ति यथा अचिरेण धर्मपत्नीं तां भर्ता अभिनन्दिष्यति इति। तत् युक्तम् एतंकालं प्रतिपालयितुम्। यावदनेन वृत्तान्तेन प्रियसखींसमाश्वासयामि। (इति उद्भ्रान्तकेन निष्क्रान्ता)।

Sānumatī—Ah fie ! ah fie ! though (the bright) lamp is there, this (man) experiences (all the) ill-effects of darkness, by reason of intervention. I’ll forthwith make him happy. Or rather, I have heard from the mouth of Indra’s mother while she was consoling Śakuntalā, that eagerly longing for (their) portions of sacrifices the gods themselves will so devise that before long the husband will welcome (his) lawful wife. Therefore it is proper to wait for this period. In the interim (I) shall reassure my dear friend with this (happy) news. [Exit with Udvrāntaka dance].

(नेपथ्य)—अब्बम्हाण्ण अब्बम्हण्णं [अब्रह्मण्यम् अब्रह्मण्यम्] (In the post scenium) A Brāhmaṇa in danger! A Brāhmaṇa in danger !

राजा (प्रत्यागत-चेतनः। कर्णं दत्त्वा)—अये ! माधव्यस्येव आर्त-स्वरः।

कः कोऽत्र भोः ? King (Coming to his senses and leaning his ear)—Hark ! (it is) like Mādhavya’s tone of distress. Who, who is there, ho ?

(प्रविश्य) प्रतीहारी (ससम्भ्रमम्)—परित्ताअदु देवी संसअ-गदं वअस्स[परित्रायतां देवः संशयगतंवयस्यम्]। (Entering) Portress (Distractedly)—Let My Liege save your friend who is joepardised.

V. L.—B has ‘संहितानि’ for ‘संभृतानि’।‘नियच्छति’—R. V. M.‘करिष्यति’—S. B. K. Śr. Dr. ‘०शेषम्’— R. V. M. S. ‘सेकम्’—B.‘अवलम्ब्य’—V. S. ‘अवलोक्य’—M. R. Omitted by B.‘युक्तमेतं’—K. M. S. ‘न युक्तं’—R. V. B. ‘कालंप्रतिपालयितुम्’—K. M. R. V. ‘मे अत्र विलम्बितुम्’—B. ‘कालंक्षन्तुम्’—S. ‘प्रत्यागत- चेतनः’—B. ‘प्रत्यागतप्राणः’—M. ‘प्रत्यागतः’—R.V.S; B. K. Śr read ‘अन्धकारम्’ for ‘०दोषम्’।

राजेति। ‘अहो’ इति विषादे। ‘पिण्डंभजन्ते’ ये ते ‘पिण्डभाजः’ पूर्वपुरुषाइत्यर्थः [‘भजो ण्विः’ ३।२।६२ इति कर्तरि ण्विः]। अस्मानिति। ‘कुले नः’ अस्माकं वंशे [“कुलं वंशे सजातीयगणे च स्यान्निकेतने” इति केशवः] ‘अस्मात्’ दुष्यन्तात् ‘परम्’ अनन्तरं [“सम्प्रति देश-काल-वृत्तिना योगेऽपि भवति” इति दीक्षितोक्तेः ५९५ पञ्चमी] ‘बत’ इति खेदे [“बत खेदेऽनुकम्पायां इत्यजयः] ‘यथाश्रुति’ वेदोक्त–विधानाऽनुसारेण ‘संभृतानि’ संगृहीतानि ‘निवपनानि’ पिण्ड–श्राद्ध-तर्पणादीनि पितृदानानि [“मृतमुद्दिश्य यत् दानं निवापः स प्रकीर्तितः” इति भरतः] ‘कः करिष्यति’ विवास्यति, न कोऽपि इत्याशयः। ‘इति’ चिन्तयित्वा ‘पितरः’ मदीय-पूर्वपुरुषाः ‘प्रसूत्या’ तनयेन [‘प्रसूति स्तनयोत्पत्त्योः तथा दुहितरि स्मृता’ इति विश्वः] ‘विकलः’ रहितः तादृशेन अपुत्रकेण ‘मया प्रसिक्तम्’ अर्पितम् ‘उदकं’ तर्पण-सलिलंनूनं’ निश्चितमेव ‘धौतानि’ क्षालितानि [धावु मार्जने इत्यस्मात् क्तः ६।४।१९] ‘अश्रूणि’ येन करणभूतेण तत् ‘धौताश्रु’ च तत् ‘शेषं’ च ‘धौताश्रुशेषं’, यद्वा ‘धौताश्रुणः’ शेषम्’ अवशिष्टं यथा तथा ‘पिवन्ति’ [इति क्रियोत्प्रेक्षालंकारः। काव्यलिङ्गानुप्रासाः। “इति शब्दात् परं ‘चिन्तयित्वा’ इत्यनभिधानेऽपि न न्यूनपदता-दोषः वक्तुर्विषादमग्न-त्वात्। “उक्तौ आनन्द-मग्नादेः स्थान्यूनपदतागुणः” इति साहित्यदर्पणात्—इति सिद्धान्तवागीशपादाः। “राजा—दीर्घमुष्णञ्च

निःश्वस्य” इत्यादिना एतदन्तेन छलनं नामाङ्कमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं यथा—‘आत्मावसादनं यत्तु छलनं तदुदाहृतम्’ इति। दर्पणकारमते छादनमस्य नामान्तरम्। “राजा—संरोपिते” इत्यादिना मोहमुपागतः इत्यन्तेन मूर्च्छना नाम कामदशा उक्ता। वसन्ततिलका वृत्तम्]। सानुमतीति। ‘दीपे’ कूलदीपके शकुन्तला-तनये ‘सति अपि व्यवधान- दोषेण’ बहुभिः जनपदैः व्यवधानरूपः दोषः तेन। [इति हेतौ ३या] अज्ञान-वशात् निरपत्यता-जनितं दुःखम् अनुभवति। यथा कस्मिंश्चित् दीपे सत्यपि तस्य व्यवधान-दोषेण जनः अन्धकार-दोषमनुभवति, तद्वत् तनये सर्वदमने सत्यपि देशान्तर-स्थितत्वेन अज्ञतावशात् अयं जनः अधुना निरपत्यताजनितं महोद्वेगम् अनुभवति। [“सत्यामपि शकुन्तलायां तददर्शने प्रस्तुते साम्याद्दीप-कस्याऽप्रस्तुतस्य वचनाद् अप्रस्तुतप्रशंसा” इति राघवपादाः। अन्ये तु असम्भवद्वस्तुसम्बन्धा निदर्शनालंकार इत्याहुः] ‘निर्वृतं’ सपुत्र-शकुन्तला-वृत्तान्त-ज्ञापनेन सुखिनम्। ‘अथवा’ इत्याक्षेपे। ‘यज्ञानां’ मत्प्रजाभिः विहितानां यागानां ये ‘भागाः’ तेषु ‘समुत्सुका’ भृशं व्यग्राः॥ अत्रायमेव आशयः॥ यानि यजनानि देवार्थानि प्रजाभिः सम्पादितानि तानि सर्वाणि ममानवधानतयाकालनेमि-प्रसूतिना दुर्जयेन दानवगणेन अपहृतानि।अनेन देवानां यज्ञभाग-ग्रहणेअसामर्थ्यम्। अतएव दानव–वधार्थं दुष्यन्तस्य प्रयोजनम्। अभिनन्दिष्यति ‘महेन्द्रजनन्याः’ कश्यप दयितायाः अदितेः। ‘एतं कालं’यावता अयं इन्द्रेण आहुतः सन् काश्यपाश्रमे शकुन्तलया मिलितः भवति तावत् ‘प्रतिपालयितुम्’ विलम्बं कर्तुम्। यावत्’ इत्यवधौ। ‘उद्भान्तकेन’ नृत्यविशेषेण, बाहुमुद्यम्य मण्डलाकार-खड्ग-भ्रमणेन [इति महाभारतम्। कल्पद्रुमे ११४ पृष्ठे]। [‘श्रुतमित्यादिना वक्ष्यमाण–मातलि–प्रवेशः सूचितः। अनेनाऽऽदानं नामाङ्कमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणंतु—“वीजकार्योपगमनम् आदानमिति संज्ञिंतम्”॥ भर्ता शकुन्तलाम् अभिनन्दिष्यतीति वीजकार्योपगमनम्]।नेपथ्य इति। [‘अब्रह्मण्यम् अवध्योक्तौ’ इत्यमरः। तत्र भानुजिः—वधंनार्हति इत्युक्तौ। ब्रह्मणि साधु (ब्रह्मण्यम्)। “तत्र साधुः”३।३।९८ इति यत्। “ब्रह्मण्यं स्याद्ब्रह्मसाधु ब्रह्मदारुशनैश्चरे”।ततो नञ्समासः २।२।६] अवध्योऽपि ब्राह्मणोऽहंकैश्चित् हन्ये। शीघ्रं मां त्रायस्वइति आपन्नस्य आक्रोशः। संभ्रमे द्विरुक्तिः। अनेन भय-नाम संध्यन्तराङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणंतु—“भयंत्वाकस्मिकस्त्रासः”]।

221n.—1. संशयमारूढ़ा &c.—My maneshave become dubious regarding their future food. पिण्ड-भाजः—technically refers

to ‘पिता’, ‘पितामह’ and ‘प्रपितामह’, whereas the term ‘लेपभाजः’ means three more ancestors beginning from ‘वृद्धप्रपितामह’। Read “लेपभाजश्चतुर्थाद्याः पित्राद्याःपिण्डभागिनः। पिण्डदः सप्तमस्तेषां सापिण्ड्यंसाप्तपौरुषम्”। इति शुद्धितत्त्व धृत-मत्स्यपुराण-वचनम्—Kalpa. P. 646 & 1668.Also Cf. ‘पितापितामहश्चैव तथैव प्रपितामहः। लेपभाजश्चतुर्थाद्याः सपिण्ड्यंसाप्तपौरुषम्”॥ *Qtd—*हारलता। 2. निवपनानि— Funeral obsequies, that is, offerings of water, &c. offered for the satisfaction of the manes at the श्राद्ध ceremony. The word is form the root ‘वप्’ (“to shave”) referring to the shaving of the hair before the commencement of the funeral ceremonies to be performed by a descendant to his ancestors. ‘पित्र्युद्देशकदानम्"—Sabda-ratnāvali. “पितृदानं निवापः स्यात्—AK; also Com. Thus ‘निवपनं नियच्छति’ (M) with an additional “दा” dhātu seems to be a bit unidiomatic. Cf. निर्वर्त्यते यैः <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736183479Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736183479Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736183479Capture2.PNG"/> निवापाञ्जलयः पितृणाम्”—Ra. V. 8; “निर्वर्त्यते निष्पाद्यते”—MN. ‘भर्तृलोकप्रपन्नानां निवापान् विदधुः’—XV. 91; ‘विदधुः चक्रुः’—MN. ‘अकरोत् स तदौर्ध्वदेहिकम्’—VIII. 26. निवपन-क्रियां <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736183479Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736183479Capture2.PNG"/>निर्वर्त्स्यसि—PN. V. 5. But again observe ‘गुरवे देयः निवापाञ्जलिः"—MR. IV. 5; ‘निवाप–दत्तिभिः—Ra. VIlI 87 3. प्रसूति &c.—प्र+सू+क्तिन् कर्मणि=प्रसूति son (Com.) तया विकलः। विकल at the end of a compound means devoid or destitute. Cf. ‘आरामाधिपतिः विवेक-विकलः’—Bhāminī-vilāsa I.31; also MK. VI. 41. For सू.read “यस्य पृथ्वी प्रसूतेऽर्थं धर्ममर्थः प्रसूयते। प्रसौति विजयं धर्मः स च प्रसवति श्रियम्”—KR. 26. 4. धौताऽश्रु &c.—धावु (गतिशुद्ध्योः) +क्त (3. I. 102) = धा+ऊट्+क्तः [By ‘च्छ्-वोः श्-ऊड् अनुनासिके च’ 6. 4. 19. ‘व’=‘ऊ’]=धौतम् washed. Read “वकारस्य ऊट्, ठकार इत् १।१।३ ; “एत्य- एधत्य-ऊठ्सु”६।१।८९ ; ७२ इति वृद्धिरिति भावः—BM. Optionally “धावित” owing to अनित्यत्व of “यस्य विभाषा 7. 2. 15. Read “नृती गात्रविक्षेपे इत्यत्र ईदित्करणं ‘यस्य विभाषा’ इत्यस्य

अनित्यत्व–ज्ञापनार्थम्। तेन धावितम् इभराजधियेत्यादि सिध्यति”—PM. ‘शेषम्’—what is left after washing their tears (Com.) For a similar idea, Cf. नूनं मत्तः परं वंश्याः पिण्ड-विच्छेद दर्शिनः। न प्रकामभूजः श्राद्धेषुस्वधासंग्रह-तत्पराः॥ ‘मत्परं दुर्लभंमत्वा नूनमावर्जितं मया। पयः पूर्वैः सनिश्वासैः कवोष्णमुपभुज्यते’—Ra. I. 66*&* 67. 5. पिबन्ति—Cf. ‘पिबन्ति मधु पीयन्ते च प्रियाननम्। यत् प्रसादात् अविज्ञात-स्वपरोपद्रवाः प्रजाः॥—KR 65. 6. मोहमुपगतः—The king fell into a swoon as soon as he understood the real significance of Hindu marriage. Before this (as will also be corroborated by Act II.) he was all the while talking to Vidūṣaka about the physical beauty of his lady-love Śak, and all his pinings seem to be only for material consideration. But a union of flesh can not be permanent.In the wordings of Ravindra–nātha it only adds to the number of Hansa-padīkās (‘राजसभाय प्रवेश करिवा मात्र दुष्यन्य यदि तत्क्षणात् शकुन्तलाके ग्रहण करितेन, तवे शकुन्तला हंसपदीकार दलवृद्धि करिया ताहार अवरोधेर एक प्रान्ते स्थान पाइत”—Sankalana. P. 123.) This is why our poet by repentance and remorse thoroughly purgeshim of his earthly love and makes him conscious of the deeper meanings of विवाह, धर्मपत्नीand पुत्र। And he swooned aright as soonas he realized the fact that a Hindu wife was not merely for joy of this world, but it was a sine qua non for the clearance of hisown paternal debts and also for the solace and happiness of his ancestors that had long departed to another world. He had never before viewed this in such a light ; and consequently his ruth-less repudiation of śak barring his ancestors from joys in the next world, aggravated but his mental throe, and the shock thereof he was unable to bear. Thus his love for flesh is transferred by the elimination of its sordid elements into divine love and his purification is complete.And before long we shall hear the sound of the celestial car that will

be sent by Indra to take him to be united with Śak in a supermundane region—a fit place for such blending of souls, 7. दीपे—Light, also सर्वदमन \। A son is compared to a light. ‘सत्-पुत्रः कुलदीपकः’— DP. ‘सुताभिधानं स ज्योतिः सद्यः शोकतमोपहम्’—Ra. X, 2. व्यवधान—By which intervention or obstruction to the view is caused, hence secondarily distance or screen or cover [Ku. III. 44]. A light covered by a screen or placed at a distance gives but darkness. Similarly the king, on account of his being at a very distant place, and also of his utter ignorance of his own son, सर्वदमन experiences despair only. <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736183957Capture2.PNG"/>Dr. Boethlink proposes to interpret ‘अन्धकार-दोषम्’ by ‘अन्धकार–दोषाम्—dark night or the darkness of night but this seems hardly a legitimate compound, nor does the sense require it’ —M. 8. यज्ञभाग-समुत्सुकाः—Owing to the slack administration caused by the repentance of Śak’s repudiation [‘प्रकृतिभिर्न प्रत्यहंसेव्यते’—VI. 5 ; ‘ममापि सत्तैरभिभूयन्ते गृहाः’। ‘अहनि अहनि<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736183957Capture2.PNG"/> ज्ञातुंप्रमादस्खलितं न शक्यम्’—VI. 25 ; the oblations of the sacrifices performed by his subjects are seized and carried away by the vigilant demons, the offsprings of कालनेमि [अस्ति कालनेमिप्रसूतदानवगणः—Infra] so the gods were debarred from partaking of their shares. Hence they are anxious (उत्सुक) for the reunion of the king and Śak. For then and then only proper administration can be expected from the king. For this practice of seizing यज्ञभाग by the demons (even from heaven) read “यज्ञभागं स चाश्नातिविनिवत्यं दिवौकसः”—Siva Purāṇa. ‘दैवानां चैव यद्धव्यं पितॄणां कव्यमेव च। त्रैलोक्यंचैव तत् सर्वं तारकाज्ञा-परायणम्—Ibid ch. IX. “अचिरात् यज्ज्वभिर्भागं कल्पितं विधिवत् पुनः। मायाविद्भिरनालीढ़मादास्यध्वे निशाचरैः”॥—Ra.X. 45; Ku.II45-46. मखांशभाजाम्—Ra. III. 44. 9. उद्भ्रान्तकेन—उद्भ्रान्त

(क) is a particular kind of dance. पूर्वं दक्षिणमुत्थाप्य पश्चात् आकुञ्चयन् पदम्। वामं शीघ्रंभ्रमेत् वामावर्तकमुद्भ्रान्तकं विदुः”—Sangita-sudhā–nidhi. It is the outcome of complete satisfaction of सानूमती। 10. **अब्रह्मण्यम्—**a cry of rescue like Eng. “Help! help!”, “Murder! murder!” or “a horrible deed has been committed on a Brahmin whose life is at stake,“Cf. अर्थत्य योगनन्दस्य व्याड़िना क्रन्दितं पुरः। अब्रह्मण्यमनुत्क्रान्तजीवोयोगस्थितो द्विजः”॥—Bṛhat Kathā. अत्रान्तरे ब्राह्मणेन मृतपुत्रमारोप्य राजद्वारि अब्रह्मण्यम् उद्घोषितम्”—UC. I.

राजा—केनाऽऽत्तगन्धो माणवकः। King—By whom that poor fellow (has his) pride humbled (i. e. placed in jeopardy) ?

प्रतीहारी—अदिट्ठ-रूबेण केणबि सत्तेण अदिक्कमिअ मेह-प्पडि-च्छन्दस्सपासादस्सअग्गभूमिं आरोबिदो [अदृष्ट-रूपेण केनापि सत्त्वेनातिक्रम्य मेघ-प्रतिच्छन्दस्य प्रासादस्याग्रभूमिमारोपितः]।Portress—By some hobgoblin of invisible form, (he) has been seized (and) carried to the turrets of the Cloud Balcony.

राजा (सहसोत्थाय)—मा तावत्। ममापि नाम सत्त्वैरभिभूयन्ते गृहाः। अथवा—

अहन्यहन्यात्मन एव तावत् ज्ञातुं प्रमाद-स्खलितंन शक्यम्।
प्रजासु कः केन पथा प्रयाती त्यशेषतःवेदितुमस्ति शक्तिः॥२६॥(उपजातिः)

King (Rising up suddenly)—That can’t be. Even my house is, forsooth, invaded by goblins! Or rather, (when my own) blunders (proceeding from) heedlessness, (occurring) day by day, cannot be altogether ascertained, is there (then any) power (in me) to know thoroughly, as to who among (my) subjects, proceeds by which path ?

(नेपथ्ये)—भो वयस्स, अविहा, अविहा।

(Behind the scene)—Alas! my friend ! alas !

राजा (आकर्ण्य। ‘गति-भेदं रूपयन्)—सखे ! न भेतव्यं, न भेतव्यम्।

King (Listening and representing an altered gait)—Fear not, my friend, fear not.

(नेपथ्ये। पुनस्तदेव पठित्वा)—भो कहं ण भाइस्सं।एस मं कोबिपच्चवणद-सिरोहरं उच्छंविअ तिण्ण-भङ्गंकरेदि [कथंन भेष्यामि। एष मां कोऽपि पश्चादवनत-शिरोधरभिक्षुमिव विभङ्गंकरोति]।

(In the tiring room. Reciting the same again)—How shall (I) not fear. Here is some one snapping me into three parts, like a (a piece of) sugar cane, with (my) neck bent back-wards.

राजा (सदृष्टिक्षेपम्)—धनुर्धनुः।

King (Flinging a glance around)—A bow! A bow!

V. L.—‘आत्तगन्धः’—R. V. M. ‘आर्तकण्ठो’—S. M’s com. Omitted by B. ‘ममापि’—R. V. M. ‘आः! ममापि’—B; SD inserts ‘नाम’ after ‘ममापि’। B adds ‘अथवा बहुप्रत्यवाय नृपत्वम्’।For ‘वेदितुमस्ति शक्तिः’ B has ‘कस्य पुनः प्रभुत्वम्’। ‘अविहा’—R. V. ‘अविधा’—K. M. ‘अविद्धो’—Mackenzie.‘अविदु’—M’ Mss. ‘अविध’—Patankar. ‘अयि धाव’—Dr. ‘अभिधाव’—B. ‘प्रत्यवनत-शिरोधरम्०’—R. V. ‘पश्चादवनत०’—K. M. S. Śr. ‘प्रत्यामोड्य-शिरोधरां’—B ‘पश्चात्मोटित०’– Dr. P. ‘त्रिभङ्ग’—R. K. ‘तिक्ष्णभङ्गं’—M. S. ‘भग्नास्थिं’—B. ‘धनुस्तावत्’—V. Śr R. V. M. ‘धनुर्धनुः’—B. HS.

राजेति। ‘माणवकः’ कुत्सितः मनुष्यः [‘हारभेदे माणवकः बाले कुपुरुषेऽपि च’ इति रभसः] ‘केन’ जनेन ‘आत्तः’ गृहीतः (७।४।४७; ३०७८) ‘गन्धः’ गर्वः यस्य [‘गन्धः गर्वः लवोऽपि च’ इति त्रिकाण्डशेषः] पराभूत इत्यर्थः [‘आात्त-गन्धः अभिभूतः स्यात्’ इत्यमरः]। प्रतीहारीति। ‘सत्त्वेन’ पिशाचेन, भूतयोनिना [‘सत्त्वंगुणे पिशाचादौ बले द्रव्य-स्वभावयोः’ इति मेदिनी] ‘अतिक्रम्य’ आक्रम्य अभिभूय इत्यर्थः।

राजेति। ‘मा तावत्’ एवं मा वादीः।‘ममापि नाम’ अतिधार्मिकस्य यथाश्रुति प्रजापालकस्य नानायज्ञादिकर्तुः ‘गृहाः’ [‘गेहे कः’ २।१।१४४ ; ‘ग्रहिज्या’—६।१।१६ इति संप्रसारणम्। “गृहं गृहाश्च पुंभूम्नि कलत्रेऽपि च सद्मनि” इति मेदिनी] ‘सत्त्वैः’ पिशाचादिभिः ‘अभिभूयन्ते’ अत्याचारविषयीक्रियन्ते इति काक्का पाठ्यम्। कदापि एतत् भवितुं न शक्यम् अत एवंविधम् असम्भाव्यं न वक्तव्यम्। ‘अथवा’इति पक्षान्तरे, ममापि गृहे इदानीम् एतद्भवितुं शक्यम्। तदेव वक्षमाण-श्लोकेन स्पष्टयति। अहनीति। ‘अहनि अहनि’ प्रतिदिवस [‘नित्यवौप्सयोः’ ८।१।४ इति द्वित्वम्] ‘आत्मनः एव’ स्वस्यैव ‘प्रमादेन’ अनवधानतया [‘प्रमादोऽनवधानता’ इत्यमरः] यत् ‘स्खलितं’ शास्त्रविधेः विच्युतिः ‘तावत्’ साकल्येन [इति काटयवेमपादाः। “यावत्तावदेतौसाकल्याऽवधि-मानाऽवधारणेषु” इति तत्त्वबोधिनी। आदौ इति राघवाः] ‘ज्ञातुम्’ अवधारयितुं’न शक्यम्’ मया इति शेषः। यदि प्रत्यहम् अनुष्ठीयमानां स्वस्यापि दुष्कृतिंअवधारयितुम् अहम् असमर्थः ‘प्रजासु’ मध्ये ‘कः जनः केन’ कीदृशेन सता असता वा ‘पथा’ मार्गेण ‘प्रयाति’ गच्छति, साधु असाधु वा आचरतीत्यर्थः। इति ‘अशेषतः’ साकल्येन [इति काटयवेमपादाः] ‘वेदितुं’ ज्ञातुंमे ‘शक्तिः’ सामर्थ्यम् ‘अस्ति’ किम्। नास्तीत्येदपि काक्वा पाठ्यम्। [“ज्ञातुं”, “वेदितुम्” इत्यर्थालंकारः। अर्थापत्तिश्च। सामान्यात् विशेष–प्रतीतिरूपा अप्रस्तुत-प्रशंसालंकारश्च। छेक-वृत्यनुप्रासौ। उपजातिः वृत्तम्]। नेपथ्य इति। ‘अविहा’ इति खेदे निपातः [‘अविहाविह निर्वेदे’ इत्युक्तेः]। राजेति। ‘गत्याः’ स्वाभाविक–गमनस्य यो ‘भेदः’ पार्थक्यंतेन। [क्रोधोद्धतगत्या इत्यर्थइति राघवपादाः। ‘त्वरितगमनेन’ इति काटयवेमचरणाः]। नेपथ्य इति। ‘तदेव’ अविहा अविहा इत्यर्थः। धरति इति ‘धरा’ [पचाद्यच् ३।१।१२४]। शिरसः धरा ‘शिरोधरा’ कन्धरा ग्रीवा [इति हेमचन्द्रः]। ‘कण्ठः’ [इति शिशूपालवध-टीकायां मल्लिनाथपादाः ४।५२] ‘पश्चादवनता’ पृष्ठभागे वक्रा ‘शिरोधरा’ ग्रीवा यस्य तथाविधम् अवाक्शिरसम् इत्यर्थः। ‘त्रिषु अवयवेषु भङ्गः’ कुटिलता यस्य तथाभूतम्।

222n.—1. आत्तगन्धः—‘आत्तः’ =आ+दा+क्त। 158n. 2. Similarly प्र+दा+क्त=प्रत्तः। Cf. “रामप्रत्तेषु भोगेषु नाहमज्ञासिषं रतः”—BK. ‘अवदत्त’

&c. are justified by the following Kārikāimplying आदिकर्म (commencement of action). Cf. “अवदत्तं विदत्तञ्च प्रदत्तञ्चादिकर्मणि। सुदत्तमनुदत्तञ्च निदत्तमिति चेष्यते”—Qtd MBh. ‘आत्त’=’taken’, ‘assumed’. Cf. ‘०रतिः’—Ra. XI. 57. Mālā. V. 1; ‘०शस्त्रः’—’Infra; ०दण्डः’—158n. 2. ‘०ध्वन्वा’—S’l. 27. Supra; ‘०सत्त्वया’—Ra. VII. 34. ‘०सागम्’—V. 26; XI. 77. ‘राज्यम् आत्त-लक्ष्मि’—Mahā. ‘गन्ध’—pride. Hence ‘आत्तगन्ध’= ‘having the pride taken’, humbled, Cf. ‘पक्षच्छिदा <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736184533Capture2.PNG”/> ‘आत्तगन्धाः’—Ra. XIll. 7. ‘आत्तगन्धमवधूय शत्रुभिः’—S’PB. XIII. 84. 2. माणवकः—To signify अपत्यजाति, मनु with ‘अञ्’ and ‘यत्’ gives ‘मानुषः’ and ‘मनुष्यः’ (1186). But as प्रत्यय’s used in the sense of ‘तस्येदम्’ may be affixed to signify तस्यापत्यम्, so ‘अण्’ [by ‘तस्येदम्’ 4. 3. 120] may also be used after ‘मनु’ in the sense of तस्यापत्यम्। “तस्येदमिति विहितः अण् अपत्याऽर्थेऽपि भवति। इदमर्थे तस्यापि अन्तर्भवात्”—BM on Vārt. 2081. Hence मनोःअपत्यम् (कुत्सितम्) इति मनु+अण्=माणवः a deformed man. The cerebral ‘ण’ is due to the कारिका—“अपत्ये कुत्सिते चैव मनोरौत्सर्गिकः स्मृतः। न-कारस्य च मूर्धन्यस्तेन सिध्यति माणवः”।—Qtd KV. उत्सर्ग-प्रत्यय means the main affix as अण्। But JS. observes:—“इदं च वचनं ‘ब्राह्मण–माणव वाड़वातयत्’ ४।२।४२ ;१२५० इति णत्व-निपातनात् लब्धम्”—T. 1186. Also ‘ब्राह्मण-माणव’—इति निपातनात् णत्वम्—BhD. Next ‘कन्’ अनुकम्पायाम्।Vidūṣaka is supposed to be deformed in body [55n. 1]. 3. मा तावत्—181n. 1. The idea is—The portress says that the jester is overpowered by the evil spirits. But the king contends that it is not possible for the ghosts to haunt his palace, as he is virtuous (I. 20) and ever dutiful to his subjects. (Note the force of अपि). But simultaneously he changes his view (अथवा) and thinks that all this may

be possible. (See next). गृहाः—(masculine plural) means’a house’. Cf. ‘इमे नो गृहाः’—MK. I. ‘स्फटिकोपलविग्रहा गृहाः—NC.II. 74. ‘धनपति-गृहान् उत्तरेण’—MD. II. 14. 4. प्रमाद &c.—Sins due to carelessness. He is referring to the disavowal of his lawful wife through forgetfulness. 5. प्रजासु कः केन &c.—The king himself does not exactly know what faults are committed by him every day. Hence it is but quite natural that he will be more careless regarding the courses taken by his subjects. Or in other words, the king is not ruling his subjects properly. So he has become a sinner. Read सर्वतो धर्मषड्भागो&c. 72. 7. Hence the presence of evil spirits. 6. अविहा—A cry of distress—“save me here from danger”. [अव (save)+इह (here) ]—very frequent in Mālā. 7. पश्चादवनत&c.—शिरोधरा (f) meansneck. Cf. ‘गृह–कपोत–शिरधरामिः’—S’PB. IV. 52. Hence whose neck has been bent backwards. This is necessary for sucking blood. (See next S’l.). Words like ‘पयोधरः’ (24n. 12), ‘शिरोधरा’, ‘स्रोतोवहा’ (210n. 2) &c. present a grammatical difficulty. For ‘धरः’ (धरति यः सः), ‘पचः’ (पचति यः सः), &c. are formed by adding ‘अच्’ which is an ‘अनुपपद’—affix. Or in other words, the affixes ‘अच्’, ‘क’, ‘श’ are used after roots when not preceded by any ‘उपपद’। But ‘अण्’ is a ‘कर्मोपपद—afflx’ and such will invariably be used after a root preceded by a word in the accusative as ‘उपपद’ Now the Vārt.“अकारादनुपपदात्”—&c. enjoins that the ‘विप्रतिषेध’, i. e. the subsequent Sūtra (‘कर्मण्यण्’—3. 2. 1) will bar the application of the previous Sūtras (i. e. पक्षाद्यच्—3. 1. 134; ‘इगुपधकः’—3. 1. 135; ‘श’—3. 1. 138.). Read “इह उभयम् (अच्, अण्) प्राप्नोति॥ ओदनपाचः

कर्मोपपदोभवति विप्रतिषेधेन। इह उभयं(क, अण्) प्राप्नोति॥ काष्ठभेदः॥ कर्मोपपदोभवति विप्रतिषेधेन"—MBh. But with ‘अण्’ the forms become ‘पयोधारः’ ‘स्रोतोवाही’ ‘शिरोधारः’ and so on. The difficulty is, however, avoided by BD and his followers by disregarding ‘कर्मत्व’ and attaching prominence to ‘शेषत्व’।Read अथ कथं “न मह्यमत्र उत्तर-धारयस्य ते” इतिश्रीहर्षः। परत्वाद्धि सूत्रधारादिषु इव कर्मण्यणा भाव्यम्॥ तथाच वार्तिकम्॥ “अकारात्अनुपपदात् कर्मोपपदोविप्रतिषेधेन”इति॥ सत्यम्॥ कर्मणः शेषत्व-विवक्षायाम् अणःअप्राप्त्या शे कृते शेष-षष्ठ्यन्तेन समासो भविष्यति। एतेन गङ्गाधर-भूधर-जलधरादयः व्याख्याताः—T; KSV. V. 2. 37; PM on 2900. HD. however, differs and accepts संज्ञात्व in such cases. **इक्षुभिव—**It is interesting to note that the jester who is noted for his greediness (55n. 1; 61n. 3 ) does not forget to mention something sweet, even in such a trying position.

(प्रविश्य शार्ङ्गहस्ता) यवनी—जअदु जअदु भट्टा। एदं ससरं सरासणं हत्थावारओ अ [जयतु जयतु भर्ता। एतत् सशरं शरासनम् हस्तावारकश्च]। (राजा सशरं धनुरादत्ते)। (Entering bow in hand) Yavanī—Let My Liege be victorious. Here (is your) bow with shafts and gauntlet. (Lit. the finger-guard). [The king takes the bow with arrows].

(नेपथ्ये)—

एष त्वामभिनव-कण्ठ-शोणितार्थी
शार्दूलः पशुमिव हन्मि चेष्टमानम्।
आर्तानां भयमपनेतुमात्त-धन्वा
दुष्यन्तस्तव शरणं भवत्विदानीम्॥२७॥(प्रहर्षिणी)

(In the green room) Here thirsty of the fresh-blood of (thy) throat, (I) will kill thee struggling, as does a tiger a beast (struggling for life). Let Duṣyanta now, who wields (his) bow to remove the dread of the distressed, be thy refuge.

राजा (सरोषम्)—कथं मामेवोद्दिशति। आः, तिष्ठतिष्ठ, कौणपाऽपसद! त्वमिदानीं न भविष्यसि। (शार्ङ्गमारोप्य)—वेत्रवति! सोपान-मार्गमादेशय।

King (Wrathfully)— What ! my (ownself he) challenges ! Ah ! stay ! stay ! (ye) vile carrion-eater ! Thou shalt be no (more) now. (Stringing his bow). Vetravatī, direct the way to the stair-case.

प्रतीहारी—इदो इदो देवो [इत इतोदेवः]। (सर्वे सत्वरमुपसर्पन्ति)।

Portress—This way, My Liege, this way. (All approach hurriedly).

V. L.—‘जयतु &c.’—B. Omitted by others. ‘सशरं शरासनं’—B. S. Others omit ‘सशरम्’। ‘हस्तावारकः’—B. ‘हस्तावाप-सहितम्’—R. S. M. K. S has ‘वेष्टमानम्’ for ‘चेष्टमानम्’। ‘आः! तिष्ठ तिष्ठ कौणपापसद’—B. HS ‘तिष्ठ कुणपाशन’—R. V. M. S.

यवनीति। हस्तम् आवृणोति ज्याघातादि-वारणाय आच्छादयति इति ‘हस्तावारः’[कर्मण्यण्]चर्ममयंलौहमयं वा अङ्गुलित्रम् इत्यर्थः। स्वार्थे कन्। हस्तावाप इतिपाठे तु हस्तम् आवपति रक्षति इति ‘हस्तावाप’ इति व्याख्येयम्। एष इति। ‘अभिनवं’ सद्योनिर्गमात् प्रत्यग्रम्, उष्णमित्यर्थः। यत् ‘कण्ठ-शोणितं’ गलस्थं रुधिरं तस्य ‘अर्थी’ याचकः। ‘शार्दूलः’ व्याघ्रः [“शार्दूलोराक्षसान्तरे। व्याघ्रे च पशुभेदे च सत्तमे तु उत्तरस्थितः” इति मेदिनी] ‘पशुं’हरिणादि-जन्तुम् ‘इव चेष्टमानम्’ आत्म-त्राणाय हस्तपादादिकं विक्षिपन्तं’त्वाम्’ ‘एषः’ अहम् अधुनैव ‘हन्मि’ हनिष्यामि [‘वर्तमान– सामीप्ये–वर्तमानवद्वा’ ३\।३\।१२१ इति भविष्यदर्थेलट्। अभिनवेत्यादि विशेषणम् एतदोऽपि योज्यम्]। ‘आर्तानां’ विपन्नानां ‘भयम् अपनेतुं’ नाशयितुम् ‘आत्तं’ ७।४।४७ गृहीतं’धन्व’ चापं [‘धन्वा तु मरुदेशे ना, क्लीवं चापे स्थलेऽपि च’ इति मेदिनी] येन सः।[यद्वाधनुः शब्देन सह समासः। तत्पक्षे ‘धनुषश्च’ ५।४।१३२ इति अनङ्] गृहीत–चापइत्यर्थः। तादृशः ‘दुष्यन्तः’ यदि शक्तिमान् स्यात् तर्हि ‘इदानीम्’ अधुना तत्र विपत्तौ

इति भावः। ‘तव शरणं’ रक्षिता [‘शरणंगृहरक्षित्रोः’ इति मेदिनी] ‘भवतु’। दुष्यन्तं कोपयितु-मुदीरितमेतत्। उपमा-वृत्ति– श्रुत्यनुप्रासाः। प्रथमार्धे बीभत्स–रसो ध्वनितः। अत्र ‘‘अहंहन्मि’, ‘शार्दूलस्तु हन्ति’ इति पुरुष-भेदात् “लतेव राजसे तन्वि”! इति-दर्पणोदाहरणवत् भग्न-प्रक्रमता दोषः। स च ‘हन्तव्यः पशुरिव कण्ठरक्तमत्तुं व्याघ्रेण त्वमिह मया विचेष्टमानः’ इति पठित्वा समाधेय—इति सिद्धान्तवागीशपादाः।अत्रओजो नाम संध्यन्तराङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणंतु—“ओजस्तु वागुपन्यासो निजशक्ति–प्रकाशकः”। प्रहर्षिणी वृत्तम्]। राजेति। ‘कथम्’ इति विस्मये। ‘माम्’ जगति अप्रतिरथं दुष्यन्तम् ‘एव उद्दिशति’ लक्षीकृत्य वदति। ‘कौणपानां’ राक्षसानां [‘राक्षसः कौणप’ इत्यमरः] ‘अपसदः’ अधमः[‘निहीनोऽपसदः जाल्मः क्षुल्लकश्चेतरश्च स’ इत्यमरः]। [अनेन क्रोधनामकाङ्गम् उपक्षिप्तम्। तल्लक्षणंतु “क्रोधस्तु चेतसो दीप्तिःअपराधादि-दर्शनात्” इति। संम्फेटः अस्य नामान्तरम्]।

223n.—1. सशरं &c.—‘सशरम्’ (B) has been omitted by R and others, but this seems to be necessary, as it occurs in the following stage-direction here and also in the mouth of यवनी in Vik. Act. Von a similar occasion. हस्तावारक—A kind of gauntlet generally made of iguana skin to protect the fingers or the fore-arm. Read ‘बद्धगोधाऽङ्गुलि-त्राणौ खद्भवन्तौ महाद्युती’—Rām. I. 22. 9. ‘आवाप’ means a ‘band’ or bracelet, hence ‘हस्तावाप’ almost means the same thing (‘ज्याघाताऽऽवारणः’—K). 2. **एषः—**15n, 1. Cf. ‘राजा भोस्तिरस्करिणीगर्वित! <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736185118Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736185118Capture2.PNG"/> एष तमिषुंसन्दघे’—Infra. ०शोणितार्थी—‘अर्थ’+इनि (‘अर्थाच्चाऽसन्निहिते’ 1941)=अर्थी। “असन्निहितः अर्थः अस्येति विग्रहः। अर्थो नास्तीति यावत्”—BM. अन्यथाअर्यवान् शब्दः”—Prabhā. Next ६ष्ठीतत् (Com.). But Patanjali has rejected this Vārtika. “भाष्ये तु एतत् सूत्रं प्रत्याख्याय अर्यनम् अर्थः(याच्ञा)। ततः अस्त्यर्थकम् इनि-प्रत्ययं [5. 2. 115] कृत्वा ‘अर्थी’, अर्थिकः’ ‘प्रत्यर्थिक’ इति साधितम्"—Prabhā. **आत्त-धन्वा—**The समास is either with धनुस् or धन्वन् (Com.); 63n, 5. 3. **कौणपाऽपसद—**कुणपं शवं भक्षयितुं शीलमस्य इति कुणप+अण्

[by ‘शीलम्’ 4. 4. 61] =कौणपःa carrion-eater. Or ‘कौणम्’ [अस्रम्=रक्तम्] पाति इति कोण+पा+क [‘आतः—’ 3. 2. 3] =कोणपः।—BhD. कोणपस्य निर्ऋतेः अयम् इति कौणपः। [‘तस्येदम्’ 4. 3. 129 इति अण्]. **अपसद—**usually at the end of a compound has the sense of ‘wretch’, ‘accursed’. ‘कापालिकापसदः’—MM. V. “रे रे क्षत्रियापसदाः”—VS. III. Hence कौण-पापसद=राक्षसाधम। Cf. ‘राजा—मद्वचनात् उच्यतां नागरिकाः सायं निवासवृक्षाग्रे विचीयतां विहगाधमः’—Vik. V.

राजा (समन्तादवलोक्य) अये !शून्यंखल्विदम्।

King (Looking about)—Lo ! vacant, indeed, this (is) !

(नेपथ्ये)—अविहा, अविहा। अहं तुमं पेक्खामि तुमं मं ण पेक्खसि। विड़ाल-ग्गहीदो मूसओ विअ णिरासो म्हि जीविदे सं वुत्तो [अविहा, अविहा। अहं त्वां पश्यामि त्वं मां न पश्यसि। विड़ाल-गृहीतो मूषक इव निराशोऽस्मि जीविते संवृत्तः]। (Behind the scene)—Alas ! alas ! I see you, (but) you see me not. Like a cat-caught rat, (I) have become helpless of (my) life.

राजा—भोस्तिरस्करिणी-गर्वित ! मदीयमस्त्रंत्वां द्रक्ष्यति। एष तमिषुं सन्दधे—

यो हनिष्यति वध्यं त्वां रक्ष्यंरक्षिष्यति द्विजम्।
हंसो हि क्षीरमादत्ते तन्मिश्रा वर्जयत्यपः॥२८॥(श्लोक)

॥(अस्त्रंसंधत्ते)॥

King—Oh! Thou priding (thyself) on the veil[or magic] of invisibility ! my missile shall see thee. Here do (I) fix myshaft—That will slay thee worthy of death (and) save the Brahmin worthy of preservation. The flamingo, indeed, extracts milk (and) rejects the water mixed up with it. (This said, aims the missile.)

V. L.—B has ‘अये’ before शून्यम् &c. ‘विड़ाल०’—R. V. M. S. ‘मार्जार०’—B. ‘मूषकः’—R. V. M. S. ‘उन्दुरु’ —B. ‘अस्त्रम्’—B. M. K. Dr. Śr. ‘शस्त्रम्’—R. V. S; After ‘त्वां द्रक्ष्यति’, B has the following line ‘स्थिरोभव, मा च ते वयस्य-सम्पर्कात् विश्वासो भूत्’। ‘रक्षिष्यति’—P. B. Dr. ‘रक्षति’—R. V. M. S,

नेपथ्ये इति। ‘बिड़ाल-गृहीतः’ मार्जाराक्रान्तः। [अनेनोपमानेन त्यागेऽपि जीविताभावः सूचितः]। ‘जीविते’ जीवने (भावे क्तः)। राजेति। ‘तिरस्करिण्या’ देहस्य अदृश्यत्व-विधायिकया विद्यया ‘गर्वितः’ सञ्जातगर्वःदृप्तः। तत् संबुद्धौ। य इति। ‘यः’ मदीयो वाणः ‘वध्यं’ अकारणं ब्रह्महत्या–प्रवृत्तत्वात् वधार्हं ‘त्वां’ कौणपाधमम् ‘हनिष्यति’। अथच ‘रक्ष्यं’अपराधाभावात् सर्वथा रक्षणाहं’द्विजं’ ब्राह्मणंविदूषकं [‘दन्तविप्राण्डजा द्विजाः’ इत्यमरः]। ‘रक्षिष्यति’ त्वत्तः त्रास्यते ‘ताम् इषुम् एषः’ अहं’सन्दधे’ धनुषि योजयामि। एकस्यैव उभय-कारित्वं स्पष्टयितुं दृष्टान्तमाह। ‘हि’ इत्यवधारणे। ‘हंस’ [हन्ति गच्छति। ‘हन हिंसा–गत्योः। पच्याद्यच् ३।१।१३४ “भवेत् वर्णागमात् हंसः, सिंहे वर्णविपर्ययः” इति सक् इति भानुजिः] ‘क्षीरं’ पेयं दुग्धम् ‘आदत्ते’ जलमध्यात् गृह्णाति पिवति इत्यर्थः [‘आङो दोऽनास्य-विहरणे” २६८६ इति आत्मनेपदम्]। अथच तेन ‘दुग्धेन मिश्राः ५९३ अपः’ ‘अपेयं जलं ‘वर्जयति’ परित्यजति। [[अत्रदृष्टान्तालंकारः। “राजा—कः कोत्र भोः” इत्यादिना एतदन्तेन व्यवसायो नामाङ्गभुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणमुक्तं यथा धनञ्जयेन—“व्यवसायःस्व–शक्त्युक्तिः” इति दुष्यन्तस्य स्वशक्तेःआविष्करणात्। ‘नेपथ्ये’ इत्यारभ्य एतदन्तेन रौद्ररसःध्वनितः। श्लोको वृत्तम्)।

224n.—1. बिड़ाल-गृहीतो &c.—Cf. ‘बिड़ाल-गृहीतायाः परभृतिकायाः’—Mālā. IV., **वध्यं—**वधम् अर्हति इति हन्+यत्। ‘हन्’=‘वध’ by “हनो वा यद्वधश्च वक्तव्यः”—Vārt. on 2843. “हन्धातोर्यद्वास्यात्। प्रकृतेर्वधादेशश्च इत्यर्थः” —BM. Gand some others have ‘यद्वा वधम् अर्हति इति ‘दण्डादिभ्यः यः’ 5. 1. 66. They evidently follow KV. But ‘य’ is a slip for ‘यत्’ Read—‘दण्डादिभ्यः य’ इति त्वपपाठः“अचोयत्” इति सूत्रभाष्ये तथैव दर्शनात्— BM. & T. 1731. 2. तिरस्करिणो-गर्वित—190n, 9. अस्त्रं—is preferable

to शस्त्रम् (R)—for a little after we have ‘अस्त्रंसंधत्ते’, ‘अस्त्रमुपसंहरन्’।3. हंसो हि &c.—For swan’s power of separating milk from water, Cf. ‘अम्भोजिनी-वन-निवास-विलासमेव हंसस्य हन्ति नितरां कुपितो विधाता। नित्वस्य दुग्ध-जल-भेद-विधौ प्रसिद्धां वैदग्धा-कीर्तिमपहर्तुं समर्थः"—NS’. 18. ‘हंसैःयथा क्षीरमिवाम्बुमध्यात्—PT. “प्राज्ञस्तु जल्पतां पुंसां श्रुत्वा वाचः शुभाशुभाः। गुणवद्वाक्यमादत्ते हंसः क्षीरमिवाम्भसः”—Mahā; Ádi. ‘नीर-क्षीर -विवेके हंसालस्यंत्वमेव तनुषे चेत्’—Bhāmini-vilāsa 1. 13.

(ततः प्रविशति मातलिर्विदूषकश्च) मातलिः—आयुष्मन् !

कृताः शरव्यं हरिणा तवासुराः
शरासनं तेषु विकृष्यतामिदम्॥
प्रसाद-सौम्यानि सतां सुहृज्जने
पतन्ति चक्षूंषि न दारुणाः शराः॥२९॥(वंशस्थविलं)

(Then enter Mātali and the Vidūṣaka) Mātali—O Long-lived Sir ! The demons have been made (your) mark by Indra.—Let (then) this bow (of yours) be drawn against them. Of the good, looks softened with affection (and) not deadly arrows, fall on (their) friendly persons.

राजा (ससंभ्रममस्त्रमुपसंहरन्)—अये मातलिः। स्वागतं महेन्द्र-सारथे।

King (Distractedly, withdrawing his missile)—Lo! (is it) Mātali? Welcome, charioteer of Indra.

विदूषकः—अहं जेण इट्टिपशुमारं मारिदो सो इमिणा साअदेण अभिणन्दीअदि [अहं येन इष्टि-पशुमारं मारितः, सोऽनेन स्वागतेनाऽभिनन्द्यते]। Vidūṣaka—He, by whom I was (very nearly) butchered like a sacrificial victim, is by him greeted with a welcome.

मातलिः (सस्मितम्)—आयुष्मन् !श्रूयतां यदर्थमस्मि हरिणा भवत्सकाशं प्रेषितः। Mātali—(With a smile)—O Long-lived

Sir ! (please) listen for what purpose (I) have been sent by Indra to Your Honor’s presence.

राजा—अवहितोऽस्मि।King—(I) am all heed.

मातलिः—अस्ति कालनेमि-प्रसूतिर्दुर्जयो नाम दानव-गणः!

Mātali—There is a host of demons called the “Invincible”—the brood of Kālanemi.

राजा—अस्ति। श्रुतपूर्वं मया नारदात्। King—There is. (This) was heard by me previously from Nārada.

V. L.—‘मातलिः विदूषकश्च’—B. P. ‘विदूषकमुत्सृज्य मातलिः’—R. V. M. S. K. ‘शरव्यम्’—B. M. V. ‘शरव्याः’ —K. S’r. S’. ‘आयुष्मन्’—B. Dr. Omitted by others. B has ‘ससम्भ्रमम्’ before ‘अस्त्रमुपसंहरन्’। ‘महेन्द्रसारथे’— R. M. V. “देवराज०"—B. ‘देवेन्द्रसारथये’—S. ‘भो मनस्विन्’—B. Omitted by others ‘भवान् * * अभिनन्दति’—B. ‘येन * अभिनन्द्यते’—Others.

कृता इति। ‘हरिणा’ इन्द्रेण [‘हरिरिन्द्रोहरिर्भानुः’ इति गदसिंहः] असुराः’ दैत्याः ‘तव शरव्यं’ बाणं-क्षेप-लक्ष्यं[‘लक्षंलक्ष्यंशरव्यं च’ इत्यमरः। अजहल्लिङ्गत्वात् उद्देश्येन सह लिङ्गस्वातन्त्र्यम्] ‘कृताः’ विहिताः अर्थात् तवाऽस्त्रादेव एते विनाशत्वं लभेरन् इति इन्द्रेण निर्धारितम्। अस्मादेव ‘तेषु’ असुरेषु ‘इदं’ करे धृतं सज्जं’सराशनं’ धनुः ‘विकृष्यताम्’ शरक्षेपाय आकृष्यताम्। तदर्थमहम् अत्रागत इति सूचितम्। [अतएव सूक्ष्म-काव्यलिङ्गे अलंकारौ]। तथाहि ‘सतां’ सज्जनानां ‘प्रसादेन’ अनुग्रहेण ‘सौम्यानि’ ४।२।२० मनोज्ञानि न तु रोष-रक्तानि [‘सौम्यः बुधे मनोज्ञे स्याद् अनुग्रहे सौम-दैवते’ इति विश्वः] ‘चक्षूंषि’ नयनान्येव ‘सुहृज्जने’ प्रियजने मयि मातलौ इत्यर्थः। ‘पतन्ति’, किन्तु दारुणाः’ मर्म्मभेदिनः’शराः न पतन्ति’ अतएव मां प्रति प्रसाद-सौम्यं नयनं पातय इत्यर्थः। [उत्तरार्धेन प्रथमार्धस्य समर्थनात् अर्थान्तरन्यासः। न-शब्देनैव दारुण-शरपात-व्यपोहनात् शाब्दौ-परिसंख्या च। अनयोरेकाश्रयानुप्रवेशरूप-संकरं।‘तव’, ‘मयि’ इति विशेषे वक्तव्ये ‘सतां सुहृज्जने’ इति सामान्योक्तेः अप्रस्तुत–प्रशंसा। सतां तादृशचक्षुषा सुहृज्जन-संवन्ध-प्रतीतेः समालंकारोव्यङ्ग्यः।‘न दारुणा’ इति व्यतिरेकः। वृत्त्यनुप्रासः। समस्त एव असुरगण त्वदेकेषु–निपात-साध्य, इति द्योतयितुं

‘शरव्यम् इत्यत्र एकत्वम्। ‘कृताः इत्यस्य ‘असुराः’ इत्यनेन अन्वयः—प्रकृते विकृतेर्वापि यत्रोक्तत्वं द्वयोरपि। वाचकः प्रकृतेः संख्या गृह्णाति विकृतेर्नतु॥—इति न्यायपञ्चानन-पादाः। ‘चक्षूंषि इति नपुंसकलिङ्गेन प्रक्रम्य ‘शराः’ इति पुंलिङ्ग-प्रयोगात् भग्नप्रक्रमता दोषः। एवं ‘चक्षूंषि’ इत्यनन्तरं भेद-बोधक शब्दः वक्तव्यः किन्तु नोक्तः। अतएव वाच्यानभिधान-दोषश्च। तत्समाधानाय परार्धमेवं पठनीयम् “पतन्ति हर्षेण सतां सुहृज्जने सुदृष्टयो दारुण–हेतयस्तु न”—इति सिद्धान्तवागीशाः। वंशस्थविलंवृत्तम्]। राजेति। ‘अये’ इति संबोधने [इति शब्दरत्नावली]।विस्मये वा। विदूषक इति। ‘येन’ जनेन ‘अहं’ माधव्यः ‘इष्टेः’ यज्ञस्य यः ‘पशुः’ छागादिः स इव ‘मारितः’ ‘इष्टि–पशुमारं मारितः’ [‘उपमाने कर्मणि च’ ३।४।४५ इति मारयतेर्णमूल्। “कषादिषु यथाविध्यनुप्रयोगः ३।४।४६ इति मारयतेःअनुप्रयोगश्च]। ‘अभिनन्द्यते’ सत्क्रियते इत्यनूचितमेव। मातलिरिति। विदूषकोक्त्या कौतुकोदयात् ‘स्मितम्’ [‘स्मित-लक्षणन्तु प्रागुक्तम्]‘हरिणा’ इन्द्रेण। राजेति। ‘अस्मि’ इति अहम् इत्यर्थे निपातः[‘अत्रास्मि करोमि सख्यः’ इत्यादि प्रयोगात्]। मातलिरिति। ‘कालनेमिः’ दैत्यविशेषः [स तु हिरण्य–कशिपु-पुत्रः इति हरिवंश] तस्य ‘प्रसूतिः’ अपत्यम्।

225n.—1. शरव्यं—शृणाति हन्ति इति शृृ+उ=शरुःan arrow. तस्मै हितम् इति शरु+यत् (by “उ-गवादिभ्यः यत्” 5. 1.2). =शरव्यम् a target. Or शरान् व्ययति (व्येञ् संवरणे भ्वादिः)। “क-विधौ सर्वत्र प्रसारणिभ्यो डः”— Vārt. 3. 2. 3; इति डः [शर+व्येञ्+ड=शर+व्य+ड=शरव्य]—BhD. Or, ‘आतःअनुपसर्गे कः 3. 2. 3. इति कः। Next ‘संप्रसारण’ (य=इ) by “वचि–स्वपि यजादीनां किति” 6. 1. 15. ‘व्यञ्’ is यजादि। Next by ‘एर् अनेकाचोऽसंयोग-पूर्वस्य’ 6. 4. 82. ‘इ’ of वि is replaced by य [शर+व्येञ्+क=शर+व्य+क=शर+वि+क= शरब्य]—RM. Note the construction कृताः शरव्यम् (Com.) Patankar’s ‘शरव्याः’ is wrong, for ‘शरव्यम्’ is always neuter.Cf. ‘फलिभिः शरव्यम्’—Ra. VII. 45; XI, 27 ; S’PB. VII. 24. 2. असुराः—So called owing to their not partaking of सुरा—175n, 6. 3. **इदम्—**The bow which is already fitted with an arrow and strung.

4. ०सौम्यानि—सोमः(moon) देवता अस्य इति सोम+ठ्यण् [‘सोमाट् ठ्यण् 4. 2. 30 ;] or सोम इव सोमः’। Next by ‘चतुवर्णादीनां स्वार्थ उपसंख्यानम्’ Vārt. 1789, सोम+ष्यञ्=सौम्यः beautiful. (Com.) RM attaches ‘य’, but read—“यत्तु शाखादित्वात् ५।३।१०३ य इति मुकुटः॥तन्न॥वृद्ध्यप्रसङ्गात्”—Bh.D. In one place BhD. however, proceeds thus:—“सोमइव सोम्यः। ‘शाखादिभ्यः यः५।३।१०३। ततः प्रज्ञाद्य् अण् (स्वार्थे 5. 4. 38)। प्रज्ञादि is आकृतिगण। Therefore सोम्य+अण्=सौम्यः”। 5. अस्त्रमुपसंहरन्—14n, 8. (end). Certain mantras are recited at the time of sending forth (प्रयोग) missile to ensure its efficacy, and at the time of संहार (retracting) counter-charms are recited which take off from the shaft the special virtue already imparted to it. Cf. “संमोहनंनाम सखे ममास्त्रंप्रयोग-संहार-विभक्त-मन्त्रम्”—Ra. 5. 57. स्वागतेना &c.—This phrase occurs in Mahā. Karṇa. 33 ; “सपद्युपस्थिते मित्रे कुशलेनागतं त्वया। इति यत् प्रश्नवचनं तत् स्वागतमुदाहृतम्”॥—Cāritra-bardhana ; 129n, 2. 6. इष्टि-पशुमारं मारितः—इष्टि-पशु+मृ+णिच्+णमुल् भावे= इष्टिपशुमारम् (Com.) Read. “उपमान-कर्मकारक-पूर्वकात् उपमान-कर्तृ कारक-पूर्वकाच्च निरर्थक धातोः परः तुमर्थे णमुल्-प्रत्ययः स्यात्। कर्मणि—कृपणेन ताम्रादिकमपि सुवर्णनिधाय निहितम् (सुवर्णमिव सुगुप्तमित्यर्थः)। गुरुंपितृवेदं (पितरमिव) वेत्ति। कर्तरि,—अविमृश्यकारी पुरुषः शलभ-नाशं(शलभ इव) नश्यति। <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736185835Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736185835Capture2.PNG"/> अर्जुन–ग्राहम्—अग्रहीत्"— Prabhā. Note that the same verb after which ‘णमुल्’ is attached, is repeated as finite verb (3. 4. 46). 7. अस्मि=अहम्। (7n, 2). 8. कालनेमि &c.—The demon Kālanemi who had one hundred heads and arms, was slain by Viṣṇu. (‘शतप्रहरणोदग्रः शतवाहुः शताननः &c.—MP. (Com.) 9. **नारदात्—**Nārada, one of the ten मानसपुत्रऽ of Brahmā, was sprung from his lap. [‘उत्सङ्गात् नारदोजज्ञे, दक्षोऽङ्गुष्ठात् स्वयम्भुवः,—Bhāgabat. He is very fond of promoting quarrel amongst men and gods. Vide BRP. (ब्रह्मखण्ड) ch. 21.22.

(i) नरस्य धर्म्यम्=नारम् [Vārt. 4. 4. 49] नारं ददाति इति नार+दा+क [3. 2. 3]=नारदः। (ii) “नार" पानीयमित्युक्तं तत् पितृभ्यः सदा भवान्। ददाति तेन ते नाम नारदेति भविष्यति” इत्यागमः। (iii) नारं (नरसमूहं) द्यति कलहेन इति वा। पूर्ववत् कः—BhD. Though reckoned as a “प्रजापति, he was a celibate, and he dissuaded दक्ष’s sons from procreation. He was consequently imprecated by Dakṣa to have wandering habits. Cf. “तांश्चापि नष्टान् विज्ञाय पुत्रान् दक्ष–प्रजापतिः। क्रोधंचक्रे महाभाग नारदं स शशाप च”॥ Bhagabat; VP. I. ch. 15.

• *मातलिः—

सख्युस्तेस किल शतक्रतो रजय्य
स्तस्य त्वं रण-शिरसि स्मृतो निहन्ता।
उच्छेत्तुंप्रभवति यन्न सप्तसप्ति
स्तन्नैशं तिमिरमपाकरोति चन्द्रः॥३०॥(प्रहर्षिणी)

स भवानात्त-शस्त्र एव इदानींतमैन्द्ररथमारुह्य विजयाय प्रतिष्ठताम्।

Mātali—That (troop of demons is) really not vanquishable by your friend, the performer of hundred-sacrifices, (but) you are declared to be its destroyer in the fore-front of battle. The moon dispels the nocturnal gloom which the seven-rayed (sun) is unable to remove. So commemorated let Your Highness, even equipped with weapon, march for victory now, having ascended that (famous) chariot of Indra.

राजा—अनुगृहीतोऽस्मि अनयामधवतः सम्भावनया। अथ माधव्यं प्रति भवता किमेवं प्रयुक्तम्। King— Favoured am I by this honour (done to me) by Indra. But what made you act thus towards Mādhavya?

V. L.—Dr. supported by B has ‘अवध्यः’ for ‘अजय्यः’। ‘देवरथम्’—B. ‘ऐन्द्र०’—R. V. M.

सख्युरिति।‘स’ दुर्जयः नाम प्रसिद्धः दानवगणः[प्रसिद्धत्वात् प्रक्रान्तार्थत्वात् वा यच्छब्दस्य अनपेक्षा] ‘ते सख्युः’ सुहृदः ‘शतक्रतोः’ इन्द्रस्य [इति धनञ्जयकोषः। कृत्यानांकर्तरि वा २।३।७१ इति षष्ठी पाक्षिकी] ‘अजय्यः’ प्रयत्न-सहस्रैरपि जेतुम् अशक्यः [“जय्यःयः शक्यते जेतुम्, जेयः जेतव्य-मात्रके” इत्यमरः।“शकि लिङ् च” ३।३।१७२ इति शक्तौ“अचो यत्” ३।३।९७ इति यत्। “क्षज्य-जय्यौ शक्यार्थे” ६।१।८१ इति निपातितः]। ‘किल’ इत्यवधारणे [इति अमरकोष-टौका सारसुन्दरी]। ‘रण-शिरसि’ समराग्र-भागे ‘त्वंतस्य’ दाणवगणस्य ‘निहन्ता’ विनाशयिता स्मृतोऽसि’ निर्धारित इत्यर्थः। यः खलु महेन्द्रेण अजय्यः स कथंमया हनिष्यते इत्याशङ्काम् उच्छेतुमाह ‘सप्त-सप्तिः’ सूर्य[इति हेमचन्द्रः। तस्य विग्रहो यथाः—(१) ‘सप्तसंख्यकाः स्प्तयः’ अश्वा इति रामायण-भाष्ये रामानुजपादाः॥ तथाच श्रुतिः॥ “सप्त त्वा हरितो रथे वहन्ति देव सूर्य” इति॥ यद्वा, (२) ‘सप्त-नामा सप्तिः’ अश्वःइति वा। तथाच श्रुतिः—“एकोऽपि अश्वः वहतिसप्त–नामा” इति॥ यद्वा (३) ‘सप्तानांं’ तत्संख्यक-प्राणानां ‘सप्तिः’ प्रवृत्तिः चालक इत्यर्थः।तथाच श्रुतिः—“सप्तशीर्षण्याः प्राणा” इति॥ अपिच “अहोरात्रंरथेनासावेकचक्रेण वै भ्रमन्। सप्तद्वीप-समुद्रांश्च सप्तभिः सप्तभिर्द्रुतम्॥ छन्दोरूपैश्च तैरश्चैर्यतश्चक्रंततः स्थितिः” इति मात्स्ये] ‘यत्’ निशाया इदम् इति ‘नैशं’ ‘तिमिरम्’ ‘अन्धकारं उच्छेत्तुं’दूरीकर्तुं ‘न प्रभवति’ न समर्थो भवति ‘तत्’ नैशमन्धकारं सूर्यापेक्षया न्यूनतेजाः अपि ‘चन्द्रःअपाकरोति’ ध्वंशयति विधिनियमात् इत्याशयः। त्वमपि तद्वत् इन्द्रावध्यं दानवगणंव्यापादयितुं शक्ष्यसि [दृष्टान्तालंकारः। स्तेसस्तस्यैति सप्तसप्तीति छेक–वृत्त्यनुप्रासाः। प्रहर्षिणी वृत्तम्]। स इति। ‘तम् ऐन्द्ररथम्’ सुप्रसिद्धम् इत्यर्थः [प्राग् व्याख्यातः] ‘विजयाय’ [‘तुमर्थाच्च भाववचनात्’ २।३।१५ इति ४र्थी] ‘प्रतिष्ठतां’ गच्छतु [‘समवप्रविभ्यः स्थः’ १।३।२३ इत्यात्मनेपदम्]। राजेति। ‘मघवतः’ इन्द्रस्य [‘इन्द्रः मरुत्वान् मघवा’ इत्यमरः। मह्यते पूज्यते इति कनि-प्रत्ययेन “श्वन्नुक्षन्–”(उः—१६५), इत्यादिना ‘मघवन् इति निपातितम्। “मघवा बहुलम्” ६।४।१२८; ३६० इति त्रादेश-पक्षे तु ‘मघवान्’ इत्यपि बोध्यम्। यत्तु “त्रादेशे दीर्घाऽभावात् मघवन्” इति स्वामिनोक्तम्॥ तन्न॥ ‘सर्वनामस्थाने चाऽसंबुद्धौ’ ६।४।८; २५० इति दीर्घसंभवात्। विस्तरस्तु व्याख्यासुधायां द्रष्टव्यः]। ‘सम्भावनया’ गौरवेण। ‘अथ’ इति प्रश्ने। ‘एवं’ पश्चादवनत-शिरोधरम्।

226n.—1.शतक्रतोः—Indra (Jove or Jupiter Pluvius of classical mythology) is called शतक्रतु according to the Purāṇas for his performance of hundred horse-sacrifices. Hence he always views with jealousy and alarm any persistency by a human being in acts of severe penance or one-hundred sacrifices which might raise him to a level with himself. 41n, 6. Our poet also endorses this view. Read “जगत्-प्रकाशं तदशेषम् इज्यया, भवद्गुरुः लङ्घयितुं ममोद्यतः॥ हरिर्यथैकः ‘पुरुषोत्तमः’ स्मृतः। महेश्वरः ‘त्रैम्बक’ एव नापरः। तथा विदुर्मांमुनयः ‘शतक्रतु’, द्वितीयगामी न हि शब्द एष नः”॥—Ra. III. 48-49. According to the western Vedic scholars, क्रतुस् (Gr. Kratos) in the Vedic Literature invariably means ‘power’ (i. e. wisdom, strength) of mind or body. Hence according to them the epithet means one whose power or wisdom is hundred i. e. infinite. सख्युस्ते—Cf. ‘अयंस वलभित्-सखः दुष्यन्तः’—Act. II. Spura. अजय्यः—Cf, ‘तेन द्विपानमिव पुण्डरीको राज्ञामजय्योऽअजनि पुण्डरीकः”—Ra. XVIII. 8 ; 72n, *8.*निहन्ता—is a very significant epithet of Duṣyanta. The demon whom Indra could not even defeat, will be killed by Duṣyanta. Now read 75n, 5, 7. 2. सप्तसप्तिः—Either the sun who has seven horses [*ṚV. I. 50, 8 ;*115, 4]orwho has a horse named सप्त (Com.)3. चन्द्रः अपाकरोति—“The appositeness of this comparison depends on the fact that Duṣyanta’s pedigree was traceable to the moon” (चन्द्रवंश)—M. Cf. “न पुत्रवात्सल्यम् अपाकरिष्यति”—Ku. V. 14. Elsewhere ‘अपा+कृ’ has different sense i. e. ’to give up’. “Cf. शिवा भुजच्छेदमपाचकार”—Ra. VII. 50. 4. मघवतः—In classical Sanskrit it is invariably an epithet of Indra. In the Vedic literature it refers sometimes to the Sun god, because he is the giver of rain (आदित्याज्जायते

वष्टिःवृष्टेरन्नंततः प्रजाः’) and thereby of wealth.मह (wealth, present)+मतुप, (वत्) 361. According to Kṣirasvāmī"मघवा” and “मघवन्” and according to RM, ‘मघवा, मघवन् मघवान्’ are the forms in Nom. sing. But BhD opines that the form ‘मघवन्’ is incorrect. (Com.) सम्भ्रावनया—230n, 7.

मातलिः (सस्मितम्)—तदपि कथ्यते। किञ्चिन्निमित्तादपि मनः-सन्तापात् आयुष्मान् मया विक्लवो दृष्टः। पश्चात् कोपयितुमायुष्मन्तं तथा कृतवानस्मि। कुतः—

ज्वलति चलितेन्धनोऽग्निर्विप्रकृतः पन्नगः फणं कुरुते।
प्रायः स्वं महिमानं कोपात्प्रतिपद्यते जन्तुः॥३१॥(आर्या)

Mātali (With smile)—That too will be (just) explained. Owing to some mental throe due to certain cause, Your long-lived. Highness was found by me utterly dispirited. (And) afterwards to anger Your Long-lived Highness, I did like that. For—Fire with its fuel stirred, blazes up; the adder when irritated swells (its) hood ; verily a man generally attains (his) own high-spiritedness through provocation.

राजा (विदूषकं प्रति)—वयस्य ! अनतिक्रमणीया दिवस्पतेराज्ञा। तद्गच्छ परिगतार्थं कृत्वा मद्वचनादमात्य-पिशुनं ब्रूहि—

त्वन्मतिः केवला तावत्परिपालयतु प्रजाः।
अधिज्यमिदमन्यस्मिन् कर्मणि व्यापृतंधनुः॥३२॥(श्लोक)

King (To Vidūṣaka)—Friend ! the bidding of heaven’s king (is) not to be transcended. So apprising him of the circumstance, tell minister Piśuna in my wordings—Let your intelligence alone protect (my) subjects, (while) this braced (strung) bow is employed in another (sublime) task.

विदूषकः—जं भवं आणबेदि [यद्भवान् आज्ञापयति]। (निष्क्रान्तः)।

Vidūṣaka—As Your Honor commands. (Exit)

मातलिः—आयुष्मान् ! रथमारोहतु। (राजा रथारोहणंनाटयति)। (निष्क्रान्ताः सर्वे)।Mātali—Let Your Long-lived Highness ascend the chariot. (The king represents mounting the chariot). [Exeunt Omnes].

षष्ठोऽङ्कः !

(End of the sixth Act)

V. L.—‘सस्मितम्’—B. Omitted by others. ‘विकृतः’—B. Others read ‘विक्लवः’। ‘फणं’—M. V. K. S. ‘फणां’—R. B.’ क्षोभात्’—R. V. M. ‘कोपात्’—K. S; B reads the last line thus—‘तेजस्वीसंक्षोभात् प्रायःप्रतिपद्यते तेजः’। ‘हि जनः’—R. V. M. ‘जन्तुः’—M’s Mss; Mackenzie Mss. B reads विदूषकंप्रति for ‘जनान्तिकम्’। ‘प्रतिपालयतु’—B. P. ‘परिपालयतु’—R. V. Śr. ‘परिपालयितुम्’—K. M. Dr.

मातलिरिति। स्मित-लक्षणमुक्तं प्राक्। [अनेन विदूषक-पीड़न–घटनाया अकिञ्चित्-करत्वं सूच्यते]। ‘किञ्चित्’ ममाज्ञातंकिमपि वस्तु ‘निमित्तं’ कारणं यस्य तस्मात्। ‘विक्लवः’ विह्वलः कातरः इति यावत्। ज्वलतीति। ‘अग्निः’ निर्वाणोन्मुखः अनलः ‘चलितानि’ कम्पितानि [चल कम्पने। घटादित्वात् मित्वं, “घटादयो मितः” इत्युक्तेः। ततः णिचि “मितां ह्रस्वः’ ६।४।९२ इति ह्रस्वत्वम्। अन्यथा ‘चालितम्’]। ‘इन्धनानि’ काष्ठानि यस्य तथाभूतः सन् ‘ज्वलति’ पुनर्दीप्यते। ‘पन्नगः’ सर्पः [“पद्भ्यां न गच्छतियः सः ‘पन्नगः’ पृषोदरादित्वात् साधुः” प्रति प्रभा। यद्वा“पन्नंपतितंगच्छति इति ‘पन्नगः’। पन्नमिति पद्यते, क्तान्तंक्रियाविशेषणम्”। “सर्वत्र-पन्नयो रुपसंख्यानम्”, वा-२९६५—इति भट्टोजिदीक्षितः]। ‘विप्रकृतः’ निकृतः, केनापि उद्वेजितः सन् इत्यर्थः[‘निकृतःस्थाद् विप्रकृतः’ इत्यमरः]‘फणं’ फटां[‘फटायां तु फणा द्वयोः’ इत्यमरः। ‘कुरुते’ स्व-पराक्रम-प्रकाशार्थम् उत्तोलयति इत्यर्थः। ‘हि’ इत्यवधारणे ‘प्रायः’ बाहुल्येन [‘प्रायोबाहुल्य–तुल्ययोः’ इति विश्वः। अनेन ज्ञानि-रुग्नादीनां व्यावृत्तिः बोद्धव्या] ‘जन्तुः’

प्राणिमात्रं’कोपात्’ उत्तेजनात् ‘स्वं’ स्वकीयं’महिमानम्’ आत्मप्रभावंतेज इत्यर्थः।‘प्रतिपद्यते’ प्राप्नोति आविष्करोति इत्याशयः [अत्र माला-दृष्टान्तालंकारः। ‘भवान्’विशेषे प्रस्तुते ‘जन्तुः’ इति सामान्योक्तेः अप्रस्तुतप्रशंसा। एकस्य पराक्रम-प्रकाशरूप-धर्मस्य–वाक्यभेदेन पृथङ्-निर्देशात् प्रतिवस्तूपमा। पूर्वोक्तस्य चरणद्वयस्य विशेषोक्तस्य परार्धोक्त-चरण-द्वयेन सामान्येन समर्थनात् अर्थान्तरन्यासो वा। एतेषां परस्पर-निरपेक्षतया संसृष्टिः। लतिलिते इति प्राप्रेति छेक–वृत्त्यनुप्रासौ। चार्या जातिः]। राजेति। ‘अनतिक्रमणीया’ अनुल्लङ्घनीया। ‘दिवस्पतेः’ इन्द्रस्य [‘शतमन्युः दिवस्पति’रित्यमरः]।‘परिगतः’ अवगतः ‘अर्यः’ एतद्वृत्तान्तः येन तथाभूतंकृत्वा। अर्थात् एतद्वृत्तान्तम् अभिधाय[“अथ माधव्यं प्रति भवता किमेवं प्रयुक्तम्” इत्यादिना एतदन्तेन शक्ति-नाम अङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणंयथा दर्पणे—“शक्तिः पुनर्भवेत्। विरोधस्य प्रशमनम्” इति]। त्वदिति। ‘केवलाः’ अन्यनिरपेक्षामम साहाय्यं विना इत्यर्थः। ‘त्वन्मतिः’ तव बुद्धिः [‘बुद्धिर्मनीषा धिषणा धीःप्रज्ञा शेमुषीमतिः’ इत्यमरः] ‘तावत्’ मदागमनपर्यन्तं’प्रजाः’ राज्यवासिनः सर्वान् जनान् ‘परिपालयतु’ रक्षतु। ननु तव धनुषा इदानींकिं कार्यमिति आह, ‘अधिज्यम्’ आरोपित-मौर्वीकम् ‘इदं’ मदीयं’धनुः अन्यस्मिन्’ दानव–वध–रूपे ‘कर्मणि’ देवकार्ये [एतेन लोकद्वय-रक्षकत्वमस्य ध्वनितम्] ‘व्यापृतम्’ नियुक्तम् [श्लोको वृत्तम्]।

॥इति श्रीमदभिज्ञान–शकुन्तल-टीकायां कुमार-सन्तोषिण्यां

षष्ठोऽङ्कः समाप्तः॥

227n.—1. चलितेन्धनः—The root ञिइन्धी is रुधादि। लट् इन्धे। लिट्, इन्धाञ्चक्रे, इन्धाम्बभूव इन्धामास। ‘आम्’ after ‘इन्ध’ in लिट्. is optional in the Vedas, but not in भाषा। Read “केचिदिन्धि–भवतिभ्याञ्च” 2.1.6; 3393 इन्धेःपरस्य लिटः कित्त्व-विधान-सामर्थ्यात् आमः विकल्पमिच्छन्ति। तदिन्धेःछन्दोविषयत्वात् भुवो वुकोनित्यत्वादित्यादि भाष्य-वार्तिक-विरोधादुपेक्ष्यम्”—Jinendrabuddhi in his Nyāsa. 2. विप्रकृतः— Offended, insulted. 128n. 5. 3. फणं कुरुते—Our poet usually writes ‘फण’ (expanded hood

of a snake). Cf. ‘एते मणिभिः फणस्थैः’—Ra. XIII. 12; ‘कराल-फण-मण्डलम्’—XII. 98; ‘मृणाल-मृदुभिः फणैः’—Ku. VI. 68. But also Cf. ‘तत्-फणा-मण्डलोदर्चिः’—Ra. X. 7. 4. कोपात् (B)—supported by K & S’, seems to be preferable as just before this Śloka ‘पश्चात् कोपयितुम्’ &c. occurs in Mātali’s speech. **जन्तुः—**Cf. ‘किन्तु रोषान्वितो जन्तुः ‘हन्यादात्मानम् अच्युत’—Mahā. Droṇa. 156, 95. “सर्वो विमृशते जन्तुः कृच्छ्रस्थो धर्मदर्शनम्। पदस्थः पिहितं द्वारं परलोकस्य पश्यति”॥—Ibid S’alya. 32, 59. 5. दिवस्पतेः—involves a grammatical difficulty. The word is evidently equal to ‘दिवः(स्वर्गस्य) पतिः’ but why is it that षष्ठी is not elided (अलुक्) in the compound form? Similar difficulty exists in ‘वाचस्पतिः’, ‘वास्तोस्पतिः’, ‘भ्रातुष्पुत्र’ and so on. Considering that all these cases do not come under तत्पुरुषे कृति बहुलम्—6. 3. 14, RM says “तत्पुरुषे कृति बहुलम्, इत्यत्र बहुल-ग्रहणात् अकृति अपि अलुक्”। But “तन्नपतिर्डतिः(उः—५०६)” इति ऊणादि सूत्र सत्त्वात्॥—BhD. Next he continues—वस्तुतस्तु “षष्ठ्याःपति-पुत्र-पृष्ठ-पार-पद-पय-स्पोषेषु” ८।३।५३ ; ३६३८ इति सत्त्व-विधान-सामर्थ्यात् लोक–वेद-साधारण्येन “वृद्ध–कुमारी–वर”–न्यायेन अलुक् ज्ञापितः। कस्कादित्वात् ८।३।४८ ; १४४ सः। यत्तु “षष्ठ्याः पतिपुत्र—“८।३।५३ इति सत्वम् इति मुकुटेनोक्तम्॥ तन्न॥ तस्य छन्दोऽधिकारात्’। *i.e.,*अलुक् of षष्ठीविभक्ति of दिवःis to be inferred from the Vedic Sūtra (8.3.53) by the “maxim of the old virgin’s boon” (वृद्ध–कुमारी-वर-न्याय) which has been thus explained by Patanjali:—“वृद्धकुमारी इन्द्रेणोक्ता, ‘वरं वृणीष्व’ इति। सा वरम् अवृणीत—‘पुत्रा मे बहु-क्षीर-घृतमोदनं काञ्चन-पात्र्यां भुंजीरन्’ इति। न च तावदस्याः पतिर्भवति। कुतः पुत्राः। कुतो गावः। कुतोधान्यम्। तत्राऽनया एकेन वाक्येन ‘पतिः’, ‘पुत्राः’, ‘गावः’, ‘धान्यम’ इति सर्वं संगृहीतं भवति इति”—MBh on “न मु, ने” 8. 2. 3. In other words the boon covers

all that she wishes to have, such as progeny, abundance of corn, cattle and gold. Similarly because the Vedic Sūtra (8. 3. 53) enjoins that the षष्ठी–विसर्जनीयऽhould be changed into ‘स’ with such words as पुत्र &c., therefore the inference about Pāṇini’s view is that the षष्ठी विभक्तिin such cases should be अलुक् in the समासवाक्य।Next कस्कादित्वात् सः। BhD follows Vardhamāna who has included दिवस्पति in the कस्कादि—list, which is आकृतिगण। Kramadis’vara has simplified all such anomalies by framing a Sūtra “कृचिदन्यत्रापि”। Also MN on Ku. II. 30. 6. त्वन्मतिः केवला &c.—The kingdom is well governed by the king if he is assisted by his minister. Cf. ‘सदानुकूलेषु हि कुर्वते रतिं नृपेष्वमात्येषु च सर्वसपदः’—Ki. 1. 5. Also MS. VII. 36-37. But in this particular case the king is engaged elsewhere, hence the minister has alone to carry on the work. परि+पाmeans ’to protect’. Cf.“क्लिश्यति लब्ध–परिपालन–वृत्तिरेव”—S’ak. V. 6 ;PN. I. 20; *MM. X. 25;Y. I. 334 ; MS. IX. 251 ;*प्रतिपालयतु(B) is not good, for, ‘प्रति+पा’ means ‘to await.’ Cf. ‘प्रतिपाल्यावसरः खलु प्रस्तावः’—S’ak. VII; 187n. 4.

Remark:—The students should note carefully that forms like ह्मि, अह्मेषु, अह्मे, विह्मरिदो, अब्बह्मण्णम् etc. as found in many printed books and commentaries are erroneous, for in Sanskrit combinations like, ह्न, ह्ल, ह्म when rendered into Prākṛta, न, ल, म will have the upper or the first position by the rule “ह्न–ह्ल–ह्मां न–ल–मां स्थितिरूर्ध्वम्”—Prākṛta Prakāśa, III. 8. Read—“एषु संयोगेषु अधः स्थितानां न-ल-मामित्येतेषां वर्णानां हकारस्य स्थितिरुर्ध्वं भवति। संयोगवर्णयोः परिवृत्तिर्भवतीत्यर्थः”। Sañjivanīthereon ; “एषु संयोगेषु हस्य अधःस्थितानां लादीनां तदुपरि स्थितिः स्यात्।

जिम्होजिह्मः—Subodhinī ; also ‘Introduction to Prākṛta’—Woolner. pp. 22. 47 ; ष्मादेर्न्हः—Sankṣipta-Sāra-Vyākaraṇa, VIII. 94; Markaṇḍeya Prākṛta-Sarvasva, III. 43.Paia-Sadda-Mahaṇṇavo (Introduction) pp. 41. 15. Ṣat-Bhāṣa-Candrikā of Lakṣmīdhara, 1/4/67 ; Prākṛta-rūpāvatāra of Simha-rāja, pp. 53. Now see 3n, 1. (म्हि)।

**Time-analysis of Act VI :—**A long interval of about six years or so separates the sixth Act from the previous one. This we infer from the following considerations:—(i) The interval between Acts VI and VII is very short, and not more than a day. [‘देवा एव तथा <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736187444Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736187444Capture2.PNG"/> यथा अचिरेण धर्मपत्नीम्’ &c—Act VI also Time-analysis of Act VII.] (ii) From the childish pranksand talks of सर्वदमन, his age seems to be six years or so. (iii) According to the Mahã also सर्वदमन is six years old. (‘षड्वर्ष एव वालः स कण्वाश्रमदं प्रति। <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736187444Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736187444Capture2.PNG"/>)।The induction begins in the morning. The fisherman was perhaps caught at 8 or 9 A. M. (i. e. in the market-time) in a suburban high street where he was wandering over the market place for a buyer for the ring (188n. 3). Later on he was dragged all the way up to the wicket of the city-gate. Several hours may be supposed to have passed between Śyāla’s going to and returning from the palace with gift. [‘जानुक, चिरयति खलु आवुत्तः’। ‘ननु अवसरोपसर्पणीया राजानः’]।Most likely the scene ended in the evening when the party proceeded towards a vintner’s shop. [‘तत् शौण्डिकापणमेव गच्छामः’]। The act proper begins in the morning, and Sānumatīafter finishing her attendance to the morning ablution of the sages (perhaps worshipping the sun ; Cf. ‘असरो-वारपर्यायेण इह भगवतः सूर्यस्य पादमूलोपस्थाने वर्तमाना’ &c.—Vik. Act. IV.) met the maid-servants of the king not later than

10 A. M The worshipping of Kāmadeva is also in keeping with this time. The king kept late hours in the previous night, and consequently having got up late (198n. 6)could not attend the morning court in time. [Cf. ‘उत्थाय पश्चिमे यामे कृतशौचः समाहितः <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736187444Capture2.PNG"/>

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736187444Capture2.PNG"/>

प्रविशेत् सा शुभां सभाम्’—MS. VII. 145; 183n. Time Analysis). Hence he informs the minister to send all the cases that have been investigated, on paper. The conversation of the king with Vidūṣaka continued for a long period when Vidūṣaka was pinched with hunger (‘कथं बुभुक्षया खादितव्योऽस्मि’—VI. pp. 176). Hence the act perhaps closes not later than two in the afternoon. The season is spring and about two weeks’ time may be supposed to intervene between the Induction and the main Act before the pangs of love could have produced such aremarkable change in the king’s mind and person (S’l. 6). Śak-affair has also by this time been thoroughly public (‘बहुलीभूतमेतत् किं न कथ्यते’—VI. pp. 135.)

————

सप्तमोऽङ्कः

(ततःप्रविशत्याकाश-यानेन रथारूढ़ो राजा मातलिश्च)। राजा—मातले ! अनुष्ठित-निदेशोऽपि मघवतः सतिक्रयाविशेषादनुपयुक्तमिव आत्मान समर्थये।(Then enter along the aerial path, the king seated on a chariot with Mātali). King—Mātali, although (I) have executed (his) commission, yet because of his extraordinary [or excessive] honor (accorded to me, I) consider myself (quite) unworthy (of it).

मातलिः (सस्मितम्)—आयुष्मन् ! उभयत्राप्यसन्तोषम् अवगच्छ। कुतः—

प्रथमोपकृतं मरुत्वतः प्रतिपत्या लघु मन्यते भवान्।
गणयत्यवदान-विस्मितो भवतः सोऽपि न सत्क्रियामिमाम्॥१॥(वियोगिनी)

Mātali (With a smile)—My Long-lived King! know (that) dissatisfaction (lies) in both of you. Your Honour considers the prior obligation (conferred by you) upon Indra to be (very) insignificant, by reason of the (subsequent) honor (shown to you by him). He, too, amazed at your (heroic) achievement takes no account of this honor (bestowed on you).

V. L.—‘व्यानेन’—R. V. M. K. ‘०वर्त्मना’—B. P. ‘रथयानेन’—Dr.; K. B & Śr. have ‘रथारूढ़ः’ for ‘०अधिरूढ़ः’। ‘उभयमप्यपरितोष समर्थये &c— R. V. M. ‘उभयत्राप्यसन्तोषम् अवगच्छ’—B P; S & K omit ‘समर्थये’। ‘कुतः’—B; omitted by others. The first half is thus read in B & Dr.—“उपकृत्य हरेस्तथा भवान् लघु सत्कारमवेक्ष्य मन्यते”। ‘अवदान’—R. B. K. M. ‘अपदान’—S. Dr. ‘विस्मितः’—R. V. ‘तोषितः’—M. Colebrooke Mss.‘सम्मिता’—B. ‘०क्रियागुणान्’—R. K. S. M. V. ‘०क्रियामिमाम्’—B. Dr. HS.

तत इति। [इतःप्रभृति ग्रन्थ-समाप्तिं यावत्निर्वहण–सन्धिः। तल्लक्षणंयथा दशरूपके—‘बीजवन्तो मूख्याद्यर्थाविप्रकीर्णा यथायथम्। एकार्थम् उपनीयन्ते यत्र निर्वहणंहि तत्”॥ तथा चात्र शकुन्तला-प्राप्तिरूपं कार्यं नाम अर्थप्रकृतिः। तल्लक्षणंमातृगुप्ताचार्यैरुक्तम्—“यदाधिकारिकं वस्तु सम्यक् प्राज्ञैः प्रयुज्यते। तदर्थोयः समारम्भ स्तत्कार्यं कथ्यते इति”॥ दुष्यन्तस्य पुत्रेणापि सह धर्मपत्नीलाभात् फलयोगी नाम कार्यावस्था सूचिता। तल्लक्षणंयथा दर्पणे—“सावस्था फलयोगः स्याद् यः समग्र-फलोदय” इति। अत्रदानवयुद्धं युद्धत्वेन साक्षात् निषिद्धमित्यङ्केनैव सूचितम्। प्रकृते प्रयोजनाभावात् अन्यद्वारा वाचिकाऽभिनयेनापि नोक्तम्। अनङ्गस्य अभिधानमिति रसदोषापत्तेः। अतः कृतकार्ययोः सूत-रथिनोरेव प्रवेशः। तत्संवादेनैव कार्यमुन्नेयम्]। ‘अनुष्ठितः’ प्रतिपालितः ‘निदेशः’ दानव-वध-रूपः आदेशःयेन तथोक्तः अहम्। ‘मघवतः’ इन्द्रस्य [अयं शब्दःमध्यमणि-न्यायेन पूर्वपदेन परपदेन च सह अन्वेति। सापेक्षत्वेऽपि गमकत्वात् समासः]।सती क्रिया इति ‘सत्क्रिया’ आदरः

अभ्यर्थना इति यावत् [तथाचोक्तं श्रीगीतायां “साद्भावे साधुभावे च सदित्येतत् प्रयुज्यते। प्रशस्ते कर्मणि तथा सच्छन्दः पार्थं युज्यते’॥ १७।२६] तस्याः’विशेषः’ अतिशयः तस्मात् सम्भावनाऽऽतिशय्यात् इत्यर्थः [हेतो ५मी] ‘अनुपयुक्तं’ सर्वथा अयोग्यम् ‘समर्थये’ मन्ये। [यन्मया कार्यं कृतं तदिन्द्र-संमाननायाः सहस्रांशेनापि तुलयितुं न क्षममिति सूक्ष्मालंकारः]। मातलिरिति। उभयोरपि असन्तोष-दर्शनेन कौतुकात् स्मितम्। ‘उभयत्रापि’ त्वयि दुष्यन्ते मघवति च [तयप् प्रत्ययस्य (५।२।४३) स्थाने अयच् ५।२।४४]। ‘असन्तोष’ परितोषस्य अनुदयम्। इन्द्रस्तु त्वत्कर्माऽधिकं मन्यते। त्वं तु इन्द्रकृतं सत्कारम् अधिकम् मन्यसे इति भावः। तदेव वक्ष्यमाण-श्लोकेन स्पष्टयति। प्रथमेति। ‘भवान् मरुत्वतः’ इन्द्रस्य [‘इन्द्रो मरुत्वान् मघवा’ इत्यमरः] ‘प्रतिपत्त्या’ गौरवेण पश्चात् कृतया सम्माननया [‘प्रतिपत्तिः प्रवृत्तौ च प्रागल्भ्ये गौरवेऽपि च’ इति मेदिनी] ‘प्रथमम् उपकृतं’ दानव-जय-रूप-पूर्वोपकारं ‘लघु’ तुच्छं’मन्यते’। अतएव भवतः असन्तोष इति भावः। तथा ‘सोऽपि’ इन्द्रश्च ‘भवतः’ तव दुष्यन्तस्य ‘अवदानेन’ प्रराक्रमेण [इति रघुटीकायां मल्लिनाथपादाः। “पराक्रमः भवदानंस्यात्” इति भागुरिः] दुर्जय-दानवगण-वधात्मकाऽतीतकर्मणा इत्यर्थः। ‘विस्मितः’ सञ्जाताश्चर्यः’इमां’ [‘इदमस्तु सन्निकृष्टमित्युक्तेः] सम्प्रति आत्मना विहितां ‘सत्क्रियां’ सम्माननां ‘न गणयति’ न योग्यां मन्यते। अतस्तस्यापि असन्तोष इति भावः [हेतु–श्रुत्यनुप्रासौ। उपमेयोपमा व्यङ्ग्या। परस्परं क्रिया-जननात् अन्योन्यालंकारः। अत्र सत्क्रिया-लक्षणे कारणे सत्यपि यद्गणन-लक्षण-कार्याऽनुत्पत्तिः सा किं विशेषोक्तिः, किंवा गणना-भाव-लक्षण कार्योत्पत्तौ कारणाऽभावात् विभावना (कारणाभावस्तु तद्विरुद्धमुखेनोक्तः) इति विशेषोक्ति-विभावनयोः सन्देह-सकरः ‘इत्युभयोः परस्पर-निरपेक्षतया संसृष्टिः। सुन्दरी इत्यपरनाम वियोगिनीवृत्तम्। अन्ये तु वैतालीयमेतत् इत्याहुः]।

228n.—1. मघवतः—(226n, 4.) may be connected with both ‘अनुष्ठित-निदेशः’ (अनुष्ठित-मघवन्निदेशः) and ‘सत्क्रियाविशेषात्’ by मध्यमणि-न्याय [A brilliant gem placed in the middle of a necklace, enhances its beauty on both sides.] or by देहली-दीपक न्याय [A lamp hanging over the thresh-hold (देहली) of a house, by its peculiar position, serves to light the rooms on both sides of the thresh-hold], or by काकाक्षि—

गोलक-न्याय [A crow (एकाक्ष) serves its purpose by moving its one pupil, as occasion requires from one socket to another]. Here one word serves two purposes. The construction is justified by ‘खापेक्ष-त्वेऽपि गमकत्वात् समासः’। Read ‘संबन्धिशब्दः सापेक्ष; नित्यंसर्वः समस्यते। वाक्यवत् सा व्यपेक्षा हि वृत्तावपि न हीयते॥ 9n, 7. 2. **सत्क्रियाविशेषाद्—**Owing to extraordinary or special mark of distinction. 33n, 2. 3. उभयत्र &c.—This is the best reading. In the other reading [‘उभयमप्यपरितोषंसमर्थये’ unnecessarily repeated, sounds un-kālidāsian. Note also that this word is not only omitted by K and S but also in some Devanāgara Mss. This raises great doubt about the authenticity of this reading. 4. **मरुत्वतः—**मरुत् (मृ+उति) means ‘gods in general’. Cf. Ra. XII. 101 ; VI. I; ‘मरुताम् अमराणाम्’—MN. मरुतः सन्ति अस्य इति मरुत्+मतुप [5. 2. 94.] = मरुत्+वत् [म = व by ‘झयः’ 8. 2. 10.] = मरुत्वत् (Indra), and not ‘मरुहान्’, as तकारान्त word followed by ‘मतुप’, is a ‘भम्’, and not a पद। “तसो मत्वर्थे’ १।४।१९इति भत्वात् जश्त्वाऽभावः”—BhD. “मत्वर्थीय-प्रत्यये परे तकारान्त-प्रकृतिः सकारान्त-प्रकृतिश्च भम् उच्यते। (१।४।१८) मरुत्वान्”—Prabhā. In the Vedic literature, however, ‘मरुत्’ means the ‘Gods of Storm’ and Indra is called as he accompanied by them, killed his foe Vṛtra. In HV. I. 3, मरुत्’s are spoken of as the step-brothers of इन्द्र। 5. **प्रतिपत्या—**Honour, mark of distinction. Cf. S’ak. IV. 17 ; Ra. XIV. 12 ; XV. 22. ‘स्थानप्रतिपत्ति’—UC. VIl ; 204n, 4. 6. अवदान &c.—अव+दो (छेदने) (लट् द्यति)। Or from दैप (शोधने। लट दायति)। Or from दाप (छेदने। लट दाति।) with ल्युट्which in all cases, is to be used in भावे or करणे। The word means a ‘valarous act’, ‘act of heroism’ (Com.) ‘अवदानं पौरुषम्’—K. Cf. “प्रवीणैः संगीयमानः

त्रिपुरावदानः’—Ku. VII. 48. ‘प्रापत् अस्त्रम् अवदान-तोषितात्’—Ra. X7. 21.‘वीर्यावदानेषु कृतावमर्षः—Ki. III. 43. **‘अपदान’—**has the weighty support from Rām. IV. 40 ; VI. 19. Indra has been stunned by your extra-ordinary power Most probably there is no serious fight at all. The demons were perhaps vanquished very easily. Vide S’ak. III. 1 ; also Time-analysis. of Act VII. 7. **सत्क्रियामिमाम्—**Refers to honour recently shown to Duṣyanta (Com.) ‘सत्क्रिया-गुणान्’ is the other reading which has been explained as ‘सत्क्रिया-विशेषाम्’ by K, [as ‘गुण’ at the end of a compound has the sense of ‘विशेष’। Cf. ‘सम्भावना-गुणम्’ infra. Ś1. 4.] but there is no reason why all on a sudden, plural number should be used, as the idea has already been expressed with singular number. Cf. ‘सत्क्रिया-विशेषात्’—Supra and ‘सम्भावना-गुणम् अवेहि तमीश्वराणाम्’—VII. 4.

**Remark :—**In the beginning of this Act, Dr introduces a प्रवेशक with two dancing celestial nymphs, talking about the prowessof दुष्यन्त। But this being not supported by any other recension is rejected.

राजा—मातले ! मा मैवम्। स खलु मनोरथानामप्यभूमिः विसर्जनाऽवसर-सत्कारः। मम हि दिवौकसां समक्षमर्धा-सनोपवेशितस्य—

अन्तर्गत-प्रार्थनमन्तिकस्थं जयन्तमुद्वीक्ष्यकृत-स्मितेन।
आमृष्ट-वक्षो-हरिचन्दनाऽङ्का मन्दार-माला हरिणा पिनद्धा॥२॥

(उपजाति)

King—Nay, Mātali, not so. That honorary distinction, at the time of (my) dismissal, was certainly beyond the compass of even the (wildest) expectations. For–Seating me on (his) half-throne, in presence of the denizens of heaven, a garland of Mandāra (flowers), marked by the (celestial) yellow-sandal, rubbed off

from (his) breast, was fastened (round may neck) by Hari himself, as he smiled looking up at Jayanta who was standing near by and inwardly longing (for the same distinction).

V. L.—‘अभूमिः’—K. R. M.‘दूरवर्ती’—B. S has ‘oप्रार्थितo’—for’oप्रार्थिनo’।

** राजेति।** ‘मां मैवं’ ब्रुहीति शेषः। ‘स’ मयाऽनुभूतः [‘प्रक्रान्त-प्रसिद्धाऽनु-भूतार्थेषु यच्छब्दःतच्छब्दंनापेक्षते’ इति मम्मटभट्टः] ‘विसर्जनस्य अवसरे’ ख-राज-धान्यां प्रत्यावर्तन-वेलायाम्।‘सत्कारः’ संमाननम्।‘खलु’ इत्यवधारणे। ‘मनोरथानाम्’ अभिलाषाणाम् ‘अपि अमूमिः’ अविषयः[इति शिशुपालवध-टीकायां मल्लिनाथपादाः १।४२] एतावत् संमाननं स्यादिति मे कल्पनैव नासीत् इति भावः। ‘हि’ इति हेतौ। ‘दिवौकसां’ एकस्य देवस्य न, अपितु सर्वेषां देवानाम् [‘स्यात् दिवौकाःदिवोकाश्च देवे चापिह पश्चिणि’ इति रन्तिदेवः]। श्रूयमाणतया न, अपितु ‘समक्षं’अक्ष्णोः समीपे। आसनमात्रे न, अपितु स्वकीयस्य ‘अर्धासने’ [‘अर्ध नपुंसकम्’ २।२।२ इति समांशवाचिनः अर्ध-शब्दस्य पूर्वनिपातः] निविष्टस्य न, अपितु ‘निवेशितस्य’ उपवेशितस्य ‘मम’ मनुष्यमात्रस्य इत्यस्य वक्ष्यमाणेन श्लोकेन अन्वयः। अन्तरिति। ‘अन्तः’ हृदयं’गता’ इति ‘अन्तर्गता’ हृदयस्थिता, न पुनर्वाचा प्रकटिता इति भावः। ‘प्रार्थना’ मन्दार-मालाविषयिणीयाच्ञायस्य तादृशम्। जनक-सकाशात् प्रसाद-रूपेण मन्दार-विरचितां मालां लब्धुकामम् इत्यर्थः। न दूरस्थम् अपि तु ‘अन्तिकस्थं ‘जयन्तं’स्व-तनयं[‘जयन्तौ ऐन्द्रि-गिरिशौ जयन्तीउमा-पताकयोः’ इति कोषः। अन्तिकस्थ पदेन स्वपुत्रस्य प्रेमास्पदत्वं व्यज्यते] ‘उद्वीक्ष्य’ लोचने उर्ध्वं कृत्वावलोक्य [अनेन जयन्ताद्याः सर्वे नोपविष्टा इति सूचितम्] ‘कृत’ स्मितम्’ ईषद्धसन’ [“स मनाक् स्मितम्"इत्यमरः। तल्लक्षणं तु प्रागुक्तम्]। येन तथोक्तेन [जयन्तस्य मालाऽभिलाषं ज्ञात्वा कौतुकोदयात् इन्द्रस्य हास्य ज्ञेयम्। अनेन जयन्तादपि आत्मनः अधिकस्नेहपात्रता ध्वन्यते] ‘हरिणा’ इन्द्रेण [‘हरिरिन्द्रो हरिर्भानुः’ इति गदसिंहः] ‘आमृष्ट’ घर्षणेन विलुप्तं ‘वक्षःस्थं’यत् ‘हरिचन्दनं’विलेपनार्थं प्रदत्तंचन्दनम् [इति भानुजिदौचितः। गौशीर्षाख्यांचन्दनम् इति रघुटीकायां मल्लिनाथः ६।६०] तदेव ‘अङ्कः’ चिह्नम् यस्याः तादृशी ‘मन्दारस्य’ देवतरु-विशेषस्य पुष्पाणि इति ‘मन्दाराणि [ “पुष्प-फल-मुलेषु बहुलम्” इति कात्यायन-वचनात् ४।३।१६५ विकारार्थक-प्रत्ययस्य अणो

लुक् भवति वा] ‘तेषां माला’ स्रक्, सहासनोपवेशितस्य ‘मम’ कण्ठे इति शेषः। ‘पिनद्धां, न तु दत्ता, किन्तु स्वयं परिधापिता (अपि पूर्वात् नह्यतेः कर्मणि क्तः। “वष्टि भागुरिः अल्लोपम्”—इति वचनात् अकार-लोपः पाक्षिकः। “आचार्यग्रहणे च विभाषा वक्तव्या” इति परिभाषोक्तेः)। [गौरवस्याधिक्यात् उदात्तालंकारः। न्तन्तेति न्दन्देति छेकवृत्त्यनुप्रासौ। उपजातिः वृत्तम्]।

229n.—1. अभूमिः—Lit. an unfit place or object; ’not proper object for’—AD. Hence beyond the range of my highest expectation. Cf. ‘अभूद् अभूमिः प्रतिपक्ष-जन्मनाम’—S’. PB. 1. 42. ‘नाभूदभूमिः स्मरसायकानाम्’—NC. ‘अभूमिः इयम् मालाविकायाः’—Mālā. III. ‘अभूमिरियमविनयस्य’—S’ak. VII. 2. दिवौकसां—द्यौः ओकः येषां ते ‘दिवौकसः’ देवाः। Rām. VI. 61; Ki. XIII. 37. ‘पृषोदरादित्वात् साधुः’—MN on Ra III. 19; He considers दिवौकस् to be irregular and puts it under पृषोदरादि list, the regular from being ‘दिवोकस्’। Cf. ‘दिवोकाश्च पुंसि देवे च चातके’—Medini. BhD gives a better derivation with—अकारान्त दिव (neuter). Cf. “द्यौः स्त्री स्वर्गे च गगने दिवं क्लीवं तयोः स्मृतम्”—Medini, supported by Abhidhāna Cintāmaṇi. Next दिवम् ओकः येषां ते दिवौकसः। मम—Either ‘षष्ठी शेषे’ or vide Com. 3. अर्धा-सनो-पवेशितस्य—Duṣyanta was perhaps hesitating as to the propriety of his sitting on the same seat with Indra, while all the gods were standing (n, 5), but he was made to sit by Indra himself. This is the highest honour that one can aspire after. Das’aratha was also similarly honoured, when he had killed the demon सम्बर। Cf. ‘सहासनं गोत्रभिदा अध्यवात्सीत्’—BK. I. 3. ‘अध्यासयन् आसनमेकमिन्द्रम्’ &c.—Ibid II. 46 4. अन्तर्गत &c.—Indra could understand that Jayanta had been all the while inwardly longing for the garland, but considering his own inability, he smiled and offered the garland to the king. 5. उद्वीक्ष्य—This

suggests that Jayanta (and perhaps all other gods) were standing (Com). 6. ०हरिचन्दनाऽङ्का—For हरिचन्दन vide Ku. V. 69. Ra III. 59; VI. 60. (Com.) This is a kind of yellow sandal growing in the Malaya mountain. ‘मलयैकदेशजातं <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736188251Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736188251Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736188251Capture2.PNG"/> कपिल-वर्णत्वात् हरिच तच्चन्दनञ्च इति हरिचन्दनम् उत्पलगन्धि अति-सुरभि शीतलतया सदैव सर्प-वेष्टितम्’—Bharata. It is exceedingly cool and soothing. ‘Read हरिचन्दनन्तु दिव्यं हिमं तदिह दुर्वहं मनुजैः। पित्ताटोप-विलोपि-वमथु-भ्रम-शोष-माद्य-मेदोहृत्’॥—RN. Or it may technically mean a particular kind of ointment prepared by the combination of various fragrant things and it is used as unguent. Read “धृष्टञ्च तुलसीकाष्टं कर्पूराऽगुरुयोगतः। अथवा केशरैर्योज्यं हरिचन्दनमुच्यते”—PP. ch. XII. 7. मन्दार-माला—Vik. 1. 6. मन्दार (Erythrina Subarosa) is one of the five trees of Indra’s paradise “पञ्चैते देवतरवः मन्दारः पारिजातकः। सन्तानः कल्पवृक्षश्च पुंसि वा हरिचन्दनम्”—AK. Cf. MD 67; 75. Vik. IV 35. पिनद्धा—24n, 10.

मातलिः—किमिव नामाऽऽयुष्मानमरेश्वरान्नार्हति। पश्य—

सुखपरस्य हरेरुभयैः कृतं त्रिदिवमुद्धृत-दानव-कण्टकम्।
तव शरैरधुनानत-पर्वभिः पुरुष-केसरिणश्च पुरा नखैः॥३॥ (द्रुतविलम्बित)

Mātali :—What forsooth does not Your Long-lived Highness deserve (at the hands) of the Lord of the immortals. Remember—The heaven of the pleasure-loving Indra has been rendered free from the plague [Lit. thorn] of demons by (these) two things—by thy flat-jointed arrows now, and by the claws of the Man-lion in days of yore.

** राजा—अत्र खलु शतक्रतोरेव महिमा स्तुत्यः।**

सिध्यन्ति कर्मसु महत्स्वपि यन्नियोज्याः
सम्भावना-गुणमवेहि तमीश्वराणाम्।
किं वाऽभविष्यदरुणस्तमसां विभेत्ता
तं चेत् सहस्र-किरणो धुरि नाऽकरिष्यत्॥४॥ (वसन्ततिलका)

King—Herein the might of the performer of hundred sacrifices (is) really to be admired. That delegates succeed in mighty undertakings,—know that (to be result of) the condescending grace of (their) masters. Could Aruṇa become the dispeller of : (the nocturnal) gloom, had not the thousand-rayed (sun) placed him in the van (i. e. voke) of his chariot ?

V. L.—B & R omit ‘नाम’ after ‘किमिव’। ‘सुखपरस्य’—R. B. V. ‘सुरसखस्य’—M; B omits ‘स्तुत्यः’ and reads ‘तत्र’ for ‘अत्र’।S has ‘मा मैवम्’ before ‘अत्र’। The third line of Śl. 4 is thus found inB & Dr—‘किं प्राभविष्यदरुणस्तमसां वधाय’।

मातलिरिति। ‘अमरेश्वरात्’ देवराजात् [अनेन मनोरथाऽतीत-वस्तु-दानेऽपि सामर्थ्यं ध्वनितम्]। ‘किमिव नाम’ वस्तु [‘नाम’ इति सम्भावनायां] ‘नार्हति’ प्राप्तुं न योग्यो भवति, अर्थात् यदतिप्रियम् अतिरम्यम् अत्युत्कृष्टं जीवितायमानमपि तदपि अर्हति, अन्यद् अर्हति इति किं वक्तव्यम् इति राघवपादाः। सुखेति। ‘पुरा कृतयुगे पुरुषश्चासौ केसरी च इति ‘पुरुष-केसरी’ तस्य, नृसिंहरूपिणः विष्णोः। ‘नखैः’ नखरैः [एतेषां बहुत्वात् बहुवचनम्]। ‘अधुना’ सम्प्रति ‘आनतानि’ ईषत् कुटिलानि ‘पर्वाणि’ ग्रन्थयः येषां तादृशैः। [मसृणत्वात् शराणां शीघ्रगतित्वं व्यज्यते। नखपक्षे ‘नतानि पर्वाणि’ संन्धिबन्धाः येषाम् तैः अर्थात् नम्रीभूत-सन्धिभिः नखरैः इति व्याख्येयम्]। ‘तव’ दुष्यन्तस्य ‘शरैः च’ इति ‘उभयैः [भाष्यकार-वचन-प्रामाण्यात् बहुत्वे प्रयोगः। ‘सुखे परः’ आसक्तः यद्वा ‘सुख’मेव ‘परं’ प्रधानं यस्य। केवलं विषय-सम्भोग-सुख-निरतस्य, न तु विग्रहादि-गुरुतरे व्यापारे प्रवर्तितुमभिलषतः ‘हरेः’ इन्द्रस्य ‘त्रिदिवं’ स्वर्गः [प्रायेणास्य पुंलिंग प्रयोगः दृश्यते। नपुंसक-निर्देशस्तु हेमचन्द्र-सम्मतः]। ‘उद्धृताः’ उन्मूलिताः ‘दानवरूपाः कण्टकाः’ यस्मात् तथाभूतं कृतम्। [अत्र प्रस्तुताऽप्रस्तुतयोः नृपशर-पुरुषसिंह-नखयोः ‘कृतमि’त्येकया क्रियया अभिसम्बन्धात् दीपकालंकारः।राघवस्तु इन्द्रं प्रति उभयस्य अप्राकरणिकत्वे नतपर्वत्व-साम्यात् तुल्ययोगिता इत्याह।अतएव नखैः शराणां नृसिंहपदेन चापस्य राज्ञ औपम्यञ्च ध्वनितम्। “प्रधानस्य दानव-कण्टकोद्धरणस्य समासे गुणीभावात् विधेयाविमर्शदोषः। स च “सुखपरस्य हरेरुभयैः किल त्रिदिव-दानव-कण्टकोद्धृतम्” इति पठित्वा समाधेयः”—इति सिद्धान्तवागीशपादाः॥ द्रुतविलम्बितं छत्तम्]। राजेति।

‘स्तुत्यः’ प्रशंसनीयः। अत्र एव-शब्दः अन्योपयोग-व्यवच्छेदार्थकः। सिध्यन्तीति। ‘नियोज्याः’ सेवकाः [“नियोज्य-किंकर-प्रैष्य-भूजिष्य-परिचारकाः” इत्यमरः। ७।३।६८] ‘महत्सु’ गुरुतरेषु ‘अपि कर्मसु कार्येषु ‘सिध्यन्ति’ कृतकार्याः भवन्ति इति ‘यत्’, ‘तम्’ [इत्यत्र विधेयप्राधान्यात् पुंनिर्देशः] ‘ईश्वराणाम्’ अधीशानां स्वामिनाम् इति यावत् [“ईश्वरः शङ्करेऽधीशे तत्पत्र्याम् ईश्वरी ईश्वरा” इति वोपालितः] ‘संभावनायाः’ तैः विहितस्य गौरवस्य [‘संभावना वासनायां गौरवे ध्यानकर्मणि” इति नानार्थसंग्रहे अजयः] ‘गुणं’ फलं सामर्थ्यमिति यावत् [‘सम्भावना-गुणम्’ सत्कार-विशेषम् इति काटयवेमपादाः] ‘अवेहि’ जानीहि। स्वामिनः महत्वेनैव कार्यनिष्पत्तिः, अत्र सेवकानां कोऽपि नास्ति सामर्थ्यम् इत्याशयः। यद्वा विद्यासागर-मते, अस्मिन् व्यापारे अयं जनः सर्वथा योग्यः, इत्येवंविधायाः स्वामिना विहितायाः ‘संभावनायाः गुणम्’ फलम् अवेहि [“सम्भावनम् अकृतासु अपि क्रियासु योग्यताया अध्यवसानम्” इति “संभावने अलम्—”३।३।१५४ इति सूत्रव्याख्यायां प्रभा]। तदेव वक्ष्यमाणोदाहरणेन समर्थयति। ‘अरुणः’ गरुढ़ाग्रजः सूर्यसारथिः ‘तमसाम्’ अन्धकाराणां ‘विभेत्ता’ नाशकः [‘ण्वुल् तृचौ’ ३।१।१३३ इति कर्तरि तृच्। तृणा तु षष्ठी वाधिता स्यात् २।३।६९] ‘किंवा’ कथं[‘किंवा’ इति निपातसमुदायः कथमर्थे’—इति राघवपादाः] ‘अभविष्यन्’ कथमपि नइत्यर्थः। ‘चेत्’ यदि ‘सहस्रकिरणः’ सूर्यः [इति हलायुधः] ‘तम्’ अरुणं ‘धूरि’ रथस्य पुरोभागे ‘न अकरिष्यत्’ न न्ययोजयिष्यत् [“लिङ्निमित्ते लृङ् क्रियातिपत्तौ” ३।३।१९९ ; २२२९ इति लृङ्। अतिपत्तिः असमाप्तिः]। सूर्यानुग्रहेण एव यथा अरुणः तमो नाशयति, तद्वत् इन्द्रानुग्रहादेव मया दानवगणो निहत इति सरलार्थः। [अत्र इन्द्र आत्मनि च विशेषे प्रस्तुते अप्रस्तुत-प्रभु-भृत्य-वचनात् अप्रस्तुतप्रशंसालंकारः]। अनया च स्वस्य भृत्यत्वं, तस्य प्रभूत्वं च सूचयन्त्या विनयातिशय-द्योतनात् उदात्तालंकारो व्यज्यते। विशेषेण सामान्यसमर्थनात्अर्थान्तरन्यासश्च अनयोःपरस्पर-निरपेक्षतया संसृष्टिः। राघवमते दृष्टान्तलंकारः।वसन्ततिलका वृत्तम्]।

230n.—1. सुखपरस्य &c—Indra being naturally addictedto enjoyments of pleasure, often in case of difficulty, takes the help of his friends. 2. उभयैः—“उभौ अवयवौ यस्य उभयः। उभाद् उदात्तो नित्यम्” ५।२।४४ इति तयपोऽयच् (उभ + अयच्)—I.

It is both singular and plural (Com); ‘उभये मणयः’—BM. “ततृषुश्चोभये भटाः”—BK. XIV. 30; 56m, 4. 3. त्रिदिवम्—‘तिसृषु अवस्थासु, ब्रह्म-विष्णु-रुद्रा वा, दिव्यन्ति अत्र इति त्रि + दिव् + क अधिकरणे (घञर्थे ३।३५८)—Kṣira-svāmī; But this is inaccurate, as दिव dhātu does not occur in the list of roots mentioned in that Vārtika. (33n, 4). Same is the case with (मूलविभुजादित्वात् 3. 2. 5 कः) which comes only in the कर्तृवाच्य। Hence BhD observes-“तस्मात्—‘हलश्च’ ३\।३।१२१ इति घञ्। संज्ञापूर्वकत्वात् न गुणः इति व्याख्येयम्”। Next he suggests an alternative—“यद्वा ब्राह्म-वैष्णव-रौद्र-भेदेन सात्त्विक-राजस-तामस भेदेन वा त्रिविधा दिव्यति व्यवहरति प्रकाशते वा (दिवु क्रीड़ा <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736188659Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736188659Capture2.PNG"/> व्यवहार-द्युति <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736188659Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736188659Capture2.PNG"/>गतिषु दिवादिः) इति (त्रि + दिव + क) ‘इगुपधत्वात्’ ३।१।१३५ कः। MN has the following :—‘तृतीया द्यौः लोकः इति त्रिदिवः स्वर्गः। वृत्ति-विषये त्रि-शब्दस्य त्रि-भागवत् पुराणर्थत्वम्। पृषोदरादित्वात् दिव्-शब्दात् अकारागमः। पुंस्त्वं लोकात्”॥ In a compound, a numeral is generally used in the sense of an ordinal though in form it is cardinal. (72n, 7). This may do, but MN unnecessarily includes it in the anomalous पृषोदरादि-list. For दिव also exists as अकारान्त; or proceed thus—त्र्यवयवं दिवम् इति त्रिदिवम् (उत्तरपदलोपी कर्मधारयः)। This is how JS explains ‘त्रिलोकनाथः’। Read ‘कथं तर्हि, “त्रिलोक-नाथः पितृसद्मगोचर” इति कालिदासः। <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736188659Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736188659Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736188659Capture2.PNG"/>त्र्यवयववो लोकः त्रिलोकः। ‘शाकपार्थिवादित्वात् उत्तर-पद-लोपः’—T.‘त्रिदिव’ is ordinarily masculine, though its neuter use is not rare.Cf. ‘त्रिदिवं तु खे स्वर्गे च त्रिदिवा नद्याम्’ इति मेदिनी-दर्शनात् क्लीवेऽपि॥—BhD. Here ‘मेदिनी’ is a slip for ‘हेम’। 229n, 2. अधुना—Either (i) इदम् + धुना = अ + धुना (‘इदम्’ changed to ‘अ’) = अधुना। Or (ii) इदम् + अधुना (‘इदम्’ is elided). Both to be regulated by ‘अधुना’ 5. 3. 17. Read “अधुनेति किं निपात्यते? इदमः अश्भावः, धुना च प्रत्ययः (i); इदमो वा लोपः, अधुना च प्रत्ययः (ii); अस्मिन् काले अधुना”—MBh. 4. पुरुष-केसरिणः &c.—6n, 2. The reference

here is to the fourth incarnation of Viṣṇu for the destruction of हिरण्यकशिपु, father of प्रह्लाद । HV. III, 46, 47, Vana 271. Cf. ‘सटाच्छटाभिन्नधनेन विभ्रता नृसिंह सैंहीमतनुं तनुं’ &c.—S’PB. I. 4 ; I. 42; ‘सिंहस्य वदनं कृत्वा मुरारिः सदा करालञ्च सुरक्तनेत्रम्। अर्धं वपुर्वै मनुजस्य कृत्वा ययौ सभां दैत्यपतेः पुरस्तात्”—AP. (आ)-नत-पर्वभिः-शरैः—by flat-jointed arrows. Cf. ‘शरेण आनत-पर्वणा विभेद सप्ततालान्’—Rām III. 27 ; VII. 69. Mahā. Droṇa 159; Karṇa 59, 60; 50, 38; 13, 1; 9, 47 ; 54, 10. As applied to नखैः it means ‘curved’, ‘bent’. (नत-पर्वभिः नखैः)॥ 5. अत्र—In the matter of my victory over the Dānavas. 6. नियोज्याः—नि + युज् + ण्यत् कर्मणि [‘ऋ हलोर्ण्यत्’ 3. 1. 24]—नियोज्याः—servants. ‘ज’ is not changed into ‘ग’ by “प्रयोज्य-नियोज्यौ शक्यार्थे” 7. 3. 68 ; Read ‘प्रयोक्तुं शक्यः प्रयोज्यः, नियोक्तुं शक्यः नियोज्यः भृत्यः’—SK. 2884. “अन्यथा प्रयोग्यः, नियोग्यः”—Prabhā. 7. सम्भावना-गुणम् &c.—The king means to say that he has no doubt been victorious in the battle but this is really the effect of the greatness of Indra. V and M take संभावना in the sense of ‘योगताऽध्यवसाय’ i. e. the word means supposition or expectation in the power or ability of another to perform any action-S’. C. Vasu’s (SK. pp. 702.) Cf. “संभावनं क्रियासु योगताऽध्यवसायः”—T on 2811 ; also MN qtd 198n, 7. “भवद्भिः संभावनायाः सदृशम्" &c.—BK. XII. 22. Indra had made a proper estimation of the king’s ability and then entrusted him with the great enterprise. Thus according to them, if Indra had not condescended to entrust him with the aforesaid business, he would not have been able to show his prowess and valour. Hence Indra’s estimation or expectation (संभावना) is the real cause of the defeat of the demons. Like all great men Duṣyanta is extremely modest. Kālidāsa has elsewhere expressed the same idea in different ways—“ननु वज्रिण एव वीर्यमेतत् विजयन्ते द्विषतो यदस्याः पक्ष्याः। वसुधाधरकन्दरात् विसर्पी प्रतिशब्दोऽहि-

हरेर्भिनत्ति नागान्”—Vik. I. 15. “त्रिलोकरक्षी महिमा हि वज्रिणः"—Ibid I. 5. “तव प्रसादात् कुसुमायुधोऽपि सहायमेकं मधुमेव&c.—Ku. III 10. Cf. also ‘जनोऽतियोग्योऽपि न योग्यभोग्यभाक् न कर्तुमिष्टं क्षमते क्षमातले। प्रवर्तमानोऽन्तरपूर्वपर्वते विभाकरोऽप्राप्य नभो न भासते’—RH. III. 4. ‘तवानुभावः अयमवेदि यन्मया निगूढ़तत्त्वं नयवर्त्म विद्विषाम्’—Ki I 6. “संभावना ह्यधिकृतस्य तनोति तेजः’—Ibid qtd A. “विजयी यदस्मि समरेषु जित्वराः प्रभवन्ति तत्र तव पादपांशवः। अरुणो यदन्धतमसं निषेधति स्फुरितं नराधिप तदर्क-तेजसाम्”—Nava-sāhasānka Caritam X. 40; S’ PB XI. 25. According to some ‘ईश्वर’ derived with ‘वरच्’ [ ‘स्थे-श-भास-पिस-कसो वरच्’ 3. 2. 175] means lord’, ‘master’ (feminine ईश्वरा), but when derived with ‘वरट’ after ‘अश’ [अश्नोतेः आशुकर्मणि’—ऊ—746 ] it means Siva’ [feminine ‘ईश्वरी’। Cf. ‘ईश्वरीके कहिलेन ईश्वरी पाटनी’—Annadā-māñgala of Bhārata-candra.(Also Com.) *For * अरुण—121n, 4. 8. धुरि—primarily means-on the van of the pole of a chariot, also covertly means-in a post of responsibility. Now read—“यावत् प्रतापनिधिराक्रमते न भानुरह्नाय तावदरुणेन तमो निरस्तम्”—Ra. V. 71. अभविष्यद्—नाऽकरिष्यत्—signifies non-performance of action (अतिपत्ति)। Read “भविष्यति काले यथा—ज्ञानं चेत् अभविष्यत् तदा सुखमभविष्यत् (अत्र ज्ञानस्य असम्भवात् सुखस्यापि असम्भवः भविष्यति इति क्रिययोः अनिष्पत्तिः)। अतीतकाले यथा—यदि अन्नार्थी पथिकः अत्र दृष्टः अभविष्यत्, तदा अभोक्षत॥ अनिष्पत्तौ किम्॥ प्रवासी चेद् आयास्यति, तदा गृहे स्थास्यति”—Prabhā.

मातलिः—सदृशं तवैतत्। (स्तोकमन्तरमतीत्य) आयुष्मन् ! इतः पश्य नाक पृष्ठ-प्रतिष्ठितस्य सौभाग्यमात्म-यशसः।

विच्छित्ति-शेषैः सुर-सुन्दरीणां वर्णैरमी कल्प-लताऽंशुकेषु।
संचिन्त्य गीति-क्षममर्थ-बन्धं दिवौकसस्त्वच्चरितं लिखन्ति॥५॥ (उपजाति)

Mātali—This (is) but worthy of you. (Going down a little distance) My Long-lived King ! this way behold the sublimity of

(your) own fame (that is well)-established on the back of paradise. There the inhabitants of heaven, having thought out (some) song-worthy theme, are tracing your (glowing) exploits on vestments (obtained) from the Kalpa-tree with tints, remaining from the colour (used in the toilet) of the heavenly beauties.

V. L.—‘तवैतत्’—B ‘एवैतत्’—R. V. M. ‘एतदायुष्मतः—S. ‘०प्रतिष्ठितस्य’—B. R. S. V. ‘०गतस्य’—M. K. ‘संचिन्त्य’—B. M. S. ‘विचिन्त्य’—R. ‘गीति’—B. K. M. S. ‘गीत’—R. V. ‘अर्थबन्धम्’—B. M. S. K. ‘०जातम्’—R. V. ‘०तत्त्वम्’—R’s Com.

मातलिरिति। ‘एतत्’ सविनयोक्तम् इत्यर्थः। ‘कं’ सुखं [’—सुख-शीर्ष-जलेषु कम्’ इति मेदिनी] तद्विरुद्धम् ‘अकं’ दुःखम्। अविद्यमानम् अकम् अस्मिन् इति ‘नाकः’ स्वर्गः [“नभ्राड् नपात्—” ६।३।७६ इति नञ्-शब्दस्य न नकारलोपः। तस्य ‘पृष्ठे’ उपरि ‘प्रतिष्ठितस्य’ सर्वदा स्थिरत्वेन प्रतिष्ठां प्राप्तस्य ‘आत्मयशसः’ दानव-विजयरूपस्य [“दान-पुण्य-कृता कीर्तिः, पराक्रम-कृतं यशः। एक-दिग्व्यापिनी कीर्तिः, सर्वदिग्विस्तृतं यशः”॥ इत्युक्तेः]। ‘सौभाग्यं’ सुदैवताम् [उभयपद-वृद्धिः ७।३।१९]। विच्छितिरिति।‘अमी’ दूरे दृश्यमानाः [‘अदसस्तु विप्रकृष्टम्’ इत्युक्तेः। अनेन तयोः नाकपृष्टात् अधोऽवतरणं व्यज्यते]। ‘दिवौकसः’ स्वर्गवासिनः देवाः [“स्यात् दिवौकाः दिवोकाश्च देवे चापिह पक्षिणि” इति रन्तिदेवः] ‘गीतिक्षमं’ गानयोग्यम् [इति चन्द्रशेखरपादाः] अर्थः बध्यते अनेन इति ‘अर्थबन्धः’ पद-समूहः [इति काटयवेमचरणाः] ‘संचिन्त्य’ मनसि सम्यक् विभाव्य, केवलं ‘सुर-सुन्दरीणां’, नतु सर्वेषां साधारणीनां योषितां [‘रूप-यौवन-सम्पन्ना सुन्दरी परिकीर्तिता’ इत्युक्तेः] ‘कल्पलतांशुकेषु’ कल्पलताभ्य उत्पन्नेषु वस्त्रोषु [‘अशुकं श्लक्ष्णवस्त्रे स्याद् वस्तुमात्रो-त्तरीययोः” इति मेदिनी] ‘विच्छित्तिः’ अङ्गरागः [“वर्णकं चाथ विच्छित्तिः स्त्री कषायोऽङ्गरागके” इति रभसः] तस्याः ‘शेषैः’ अङ्गरागावशेषैः वर्णैः। सुरसुन्दरीभिः स्वहस्तैः तासाम् अङ्गरागं विधाय अवशेषितैः सितपीतादिभिः वर्णकैरित्यर्थः। अनेन तच्चरितानाम् अतिप्रियत्वमासूचितम्]। ‘त्वच्चरितम्’ परोपकारादिकं तव अवदानं ‘लिखन्ति’ [समृद्धिमद्-वस्तु-वर्णनात् उदात्तालंकारः। विच्छित्तिशेषस्य वर्णकत्वेन निरूपणात् तस्य च प्रकृतोपयोगित्वाञ्च परिणामालंकारः। श्रुतिवृत्त्यनुप्रासौ, उपजातिवृत्तम्]।

231n.—1. विच्छित्ति &c.—विच्छित्ति ordinarily means “cutting off”, “excision.” Cf. VS’. 11. Next colouring the body with paints and unguents; painting colour; rouge.Vide. S’PB. XVI. 84; “अङ्गरागावशेषैः यक्ष-कर्दमादिभिः—R. “यक्षकर्दम” technically means a mixture of agallochum, musk, camphor, kakkola (or according to others sandal & saffron). Read ‘कर्पूराऽगुरु-कस्तुरी-कक्कोल-घर्षणादि च।एकीकृतमिदं सर्व यक्षकर्दम इष्यते”—Bharata; ‘कुङ्कुमागुरु-कस्तूरी-कर्पूरं चन्दनं तया। महासुगन्धमित्युक्त नामतो यक्षकर्दमः”—Dhanvantari. 2. कल्प-लता &c.—Cf. ‘चन्दन-लता’—146n, 4. ‘कल्पस्य संकल्पस्य दाता वृक्षः’—Sāra-sundarī. A desire-yielding tree, from which the celestial women get their decorative unguents, ornaments &c. Read <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736189339Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1736189339Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1736189339Capture2.PNG"/> पुष्पेद्भेदं सह किसलयैर्भूषणानां विकल्पान्। लाक्षारागं चरण-कमल-न्यासयोग्यञ्च यस्याम्॥एकः सूते सकलम् अवला-मण्डनं कल्पवृक्षः”—MD. 12.अंशुक—generally means “silken cloth.” ‘अंशुकञ्चोत्तरीयञ्च दुकूलं क्षौममस्त्रियाम्’—Amara-Mālā, here garments in general. Vide Vik. III. 12 ; Ku. 1. 14. Kāli sometimes uses it to mean ‘a white cloth’, Vide MD. 62. गीति-क्षमम्—Cf. ‘उपभोग-क्षमम्’—Act. 1. pp. 15. 3. संचिन्त्य—Thinking and thinking to find out the choicest expression. ‘सम’ is intensive. 252n, 2 (Com.) अर्थ-बन्धं—Lit. arrangement of words, hence ‘a verse’. Cf. ‘तुल्यानुरागपिशुनं ललिताऽर्थबन्धम् पत्रे निवसितम्’ &c.—Vik II. 14; चिन्तय ललितपद बन्धनम्—S′ak. III. Note that these corroborate the genuineness of the reading adopted by us. दिवौकसः—229n, 2.

Remark :—For a somewhat similar idea, cf. “इक्षुच्छायानिषादिन्यः तस्य गोप्तुर्गुणोदयम्। आकुमार-कथोद्वातं शालिगोप्यः जगुर्यशः॥”—Ra. IV. 20.

राजा—मातले ! असुर-संप्रहारोत्सुकेन पूर्वद्यविमर्दिधरोहता न लक्षितोऽयं प्रदेशो मया। तत् कतमस्मिन् मरुतां पथि वर्तामहे।

King—Mātali, intent on fighting with the demons, this region was not noticed by me yesterday while ascending the sky. In which path of the (seven) winds are we (keeping at present)?

मातलिः—

त्रिस्रोतसं वहति यो गगन-प्रतिष्ठां
ज्योतींषि वर्तयति च प्रविभक्त-रश्मि।
तस्य व्यपेत-रजसः प्रवहस्य वायोर्
मार्गो द्वितीय-हरि-विक्रम-पूत एषः॥६॥

(वसन्ततिलका)

Mātali—This (is) the path of the wind Pravaha, sanctified by the second stride of Hari, shorn of dust (of passion. Lit. the quality of Rajas), bearing the triple-coursed (river) located in heaven, which makes the luminaries revolve with their beams duly distributed.

** V. L.—**‘oरश्मिः’—R. ‘oरश्मि’—V. M. S. K. The last half is thus read in other recensions excepting B, P & Dr.—‘तस्य द्वितीय-हरि-विक्रम-निम्त-मस्क’, वायोरिम’ परिवहस्य वदन्ति मार्गम्’ ॥ P, Dr and some B recensions read ‘चक्र-विभक्त-रश्मिः’ for ‘च प्रविभक्त-रश्मिः’।

राजेति। महापुरुषत्वाद राज्ञः निज-स्तुति-श्रवण’ लज्जाकरम् मातलिरपि तत्स्तुतेःन विरमति। अस्मादेव तत्परिहारार्थं राजा विषयान्तर-संचार’ करोति। ‘पूर्वेद्युः’ पूर्वस्मिन् अहनि स्वर्गारोहण-वेलायामित्यर्थः। [‘सद्यः-परुत् परार्थ्-ऐषमः-परेद्यव्य्-अद्य- पूर्वेद्युर्—“५।३।२२ इत्यादिना निपातितः। “पूर्वेद्युः पूर्ववासरे” इति रुद्रः] ‘असुरैः सह यः ‘संप्रहारः’ युद्धं [“संप्रहारः गतौ रणे"इति हैमः] तेन (तत्रवा) उत्सुकः’ २।३।४४ उत्कण्ठितः तेन। ‘मरुतां’ सप्तानाम् आहवादीनां मध्ये कतमस्मिन् पथि’ वायुस्कन्धे वयं ‘वर्तामहे’ तिष्ठाम इति पृच्छा। त्रिस्रोतसमिति। ‘यः’ प्रवहाख्यः वायुः ‘गगनस्य’ स्वर्गस्य ‘प्रतिष्ठाम्’ आधारम्। यहा ‘गगने’ आकाशे ‘प्रतिष्ठा’ स्थितिः यस्याः तादृशीं’त्रिस्रोतसम्’ गङ्गाम् [इति मेदिनी] अर्थात् मन्दाकिनौम् [तथाचोक्तं—“स्वर्गे मन्दाकिनी गङ्गा, मर्त्येभागिरथीतथा। पाताले च भोगवती, मार्गा स्तस्याः वयो मताः॥] ‘वहति’ धारयति।

यः’ज्योतींषि’ नक्षत्राणि [“दीप्तौ दृष्ठौ तारासु ज्योतिः शब्दो निगद्यते” इत्यनेकार्थकोषः] ‘प्रविभक्ताः यथायोग्यंव्यवस्थाप्य, समन्तात् विसारिताः’रश्मयः’ किरणाः यथा स्यात् तथा ‘वर्तयति’ संचारयति ‘च’ [तथा चोक्तं—“ग्रह-र्क्ष-तारा-धिष्ण्यानि ध्रुवे बद्धान्यशेषतः। भ्रमन्ति उचितचारेण मैत्रेयानिल-रश्मिभिः”॥] ‘तस्य व्यपेतानि’ भू-वायोरुपरि स्थितत्वात् दूरीभूतानि ‘रजांसि’ धूलयः यस्मात्। अथच गङ्गा-सम्पर्कात् ‘व्यपेतानि रजांसि रजोगुणाः यस्मात् इत्यर्थोऽपि [‘रजः क्लीबंगुणान्तरे। आर्तवे च परागे च रेणुमात्रेऽपि दृश्यते’ इति मेदिनी] तादृशस्य ‘प्रवहस्य’ प्रवह-नामकस्य ‘वायोः एषः’ इदानीमेव अस्माभिः परिक्रम्यमाणः[‘समीपवर्तितरचैतदोरूपम्’ इत्युक्तेः] ‘द्वितीयः’ ‘हरेः’ वामन-रूपिणः नारायणस्य ‘विक्रमः’ क्रान्तिमात्रं, पादन्यास इति यावत् [“विक्रमः” शक्तिसंपत्तिः क्रान्तिमात्रं च विक्रमः” इति धरणिः] तेन ‘पूतः’ पवित्रः’मार्गः पन्थाः [“मार्गोमृगमदे मासे सौमर्क्ष्ये अन्वेषणे पथि” इति हैमः] विद्यते इति शेषः। [समृद्धिमत्वस्तु-वर्णनात् उदात्तालंकारः”। अनुप्रासश्च। व्यपेतरजस। इत्यनेन तद्वायोः मलराहित्यंसूचितं, तेन नात्रअपुष्टार्थत्वदोषः। वसन्ततिलका वृत्तम्]।

** 232n.—1. कतमस्मिन् मरुतां पथि—**The king ashamed of the continued eulogy of Mātali ; hence with a view to avoiding it, he takes up a quite different topic—R. The ethereal region is divided into seven paths (Cf. Ra. XIII. 19.) each having a particular wind assigned to it. These have been classified by Siddhānta S’iromani thus:—‘भू-वायुरावह इह प्रवहस्तदूर्ध्वं स्यात् उद्दह स्तदनु संवहसंज्ञकश्च। अन्यस्ततोऽपि सुबहःपरिपूर्वकोऽस्मादबाह्यः परावह इमे पवनाः प्रसिद्धाः॥ From VaP (Ch. 67. 110. Mq. v.) we find that the first is identical with भूवर्लोकः‚or atmospheric region extending from भूर्लोकः, or terrestrial region, (comprising the earth and the अधोलोकःcalled पाताल,) upwards to the sun. The second is the मार्गof the sun; third, that of the moon; fourth, that of the lunar constellations; fifth, that of the planets; sixth, that of the Great Bear (सप्तर्षि)। seventh, that of the pole-star. But this arrangement of the position of the wind

is slightly different in different Puranās. The king wants to know in which of these paths (कतमस्मिन् पथि) they were then traversing. As the paths are many, therefore ‘कतमस्मिन्’ is better than ‘कतरस्मिन्’। But M, biassed as he is towards the Devanāgara readings, (200n, 1. middle) argues “sometimes कतर is used for कतम,” but this is inaccurate, as far as the writings of Kāli are concerned. Cf. ‘मातले, कतमोऽयं पूर्वापरसमुद्रावगाढ़’ &c.—Infra; ‘मातले, कतमस्मिन् प्रदेशे मारीचाश्रमः’—Infra. ‘कतमोराजर्षिवंशः कतमो वा’—Act. I; ‘कतमा तत्रभवती शकुन्तला, कतमां तर्कयसि’—Act. VI ‘कतमत् प्रकरणं’—6n. 4. 2. त्रिस्रोतसम्—(Ra. XVI.34; Ku.VII.15). The Ganges is so called as it has three courses, viz. मन्दाकिनी in heaven, गङ्गा in the earth, and भोगवती in ‘पाताल’ (Com.) Here it refers to the first course. Read “प्रधानधारा या स्वर्गे सा च मन्दाकिनी स्मृता। योजनाऽयुत-विस्तीर्णा प्रस्थेन योजना स्मृता॥ क्षीरतुल्यजला शश्वद् अत्युत्तुङ्गतरङ्गिणी। वैकुण्ठाद्ब्रह्मलोकञ्च ततः स्वर्गं समागता—BRP. (जाह्नवीजन्म-प्रस्तावे ३४ अध्यायः)। मन्दाकिनी, however, is identified with the Galaxy or Milky-way. **3. प्रविभक्त-रश्मि—**An adverbial compound (Com.) ‘रश्मि’ means both ‘rein’ and ‘ray’. Cf. ‘रश्मिः पुमान् दीधितौ स्यात् पक्ष-प्रग्रहयोरपि’—Medini. The idea is:—Like a charioteer with reins in hand, the प्रवह wind with due distribution of rays to the various luminaries, makes them revolve (ज्योतींषि वर्तयति)। 4. व्यपेत-रजसः—‘रजस्’ also means both ‘quality’ and ‘dust’ (Com.). The path is free from ‘रजोगुण’ owing to the sacred touch of the foot of Lord Hari and also to its connection with the celestial Ganges. And it is also free from dusts as it is far above the dusty earth. (Next). 5. **प्रवहस्य वायोः—**प्रवह is the second of the seven courses of winds in order of their distance from

this earth. (Note 1.). It makes the luminaries (ज्योतींषि वर्तयति) revolve in due order. “भचक्रं घ्रवयोर्नद्धम् आक्षिप्तं प्रवहानिलैः। पर्येत्यजस्रं सन्नद्धा ग्रहकक्षा यथाक्रमम्”—Sūrya Siddhānta. “भूमेर्बहिर्द्वादश-योजनानि भूवायुरत्राऽम्बुदविद्युताद्यम्। तदूर्ध्वगो यः प्रवहः सनित्यंप्रत्यग्गति स्तस्य तु मध्यसंस्था॥ नक्षत्रकक्षाः खचरैः समेता यस्मादतस्तेन समाहतोऽयम्। भ-पञ्जर खेचर-चक्र-युक्तो भ्रमत्यजस्रंप्रवहाऽनिलेन॥—Siddhānta S’iromani. “अलातचक्रवद्यान्ति वातचक्रेरितास्तथा। यस्माद्वहति तान् वायुः प्रवहस्तेन संस्मृतः”॥—KP. Ch. 42. 3. ‘अलातचक्रवद्यान्ति वातचक्रेरितानि तु। यस्माद् ज्योतींषि वहति प्रवहस्तेन सम्मतः”॥—VP. II. 12, 28. ‘यस्मात् ज्योतींषि प्रकर्षेण वहति तेन स वायुः प्रवहः स्मृतः। प्रवहस्य एव भेदाः सर्वे वायुस्कन्धाः’—इति तट्टीका॥ That the car is passing at the time through the course of ‘प्रवह’ wind is also corroborated by the fact that the king in his following speech remarks that they have reached the course of आवह wind where clouds and lightning occur (Sl. 7, Infra). Hence the region above this path must be that of प्रवहwind. But a fresh difficulty arises in this explanation, for प्रवहthough causes the revolution of the luminaries, (According VāP and Brahmāṇḍa Purāṇaप्रवह makes the sun revolve) it does not bear celestial Ganges (त्रिस्रोतसम्) along its path. That is the business of the wind ‘परिवह’, the reading adopted by V. R. K. M. Read “श्रेष्ठःपरिवहो नाम तेषां वायुपराश्रयः।योऽसौ विभर्ति भगवान् गङ्गामाकाशगोचराम्॥ दिव्यामृतजलां पुण्यां त्रिधा स्वर्गपथे स्थिताम्”—VāP. Ch. 51, 46-47. “सप्तर्षिचक्रं स्वर्गङ्गां षष्ठः परिवहस्तथा”—Brahmāṇḍa Purāna. ‘तस्मात् प्रवृत्ता पुण्योदा नदी ह्याकाशगामिनी। सप्तमेन अनिलपथा प्रयाता विमलोदका’॥—VāP. But though परिवह bears the celestial Ganges, it causes the सप्तर्षि (and not ज्योतींषि) to revolve. Thus none of the reading is free from objection, still on the

whole we prefer the reading “प्रवहस्य वायोः”, for in the following speech we see clearly that the chariot is moving in the आवहwind or the region of clouds (मेघ-पदवीमवतीर्णाः स्मः)। Therefore naturally the king should speak of प्रवहwind in his previous speech. If the reading with परिवह be adopted, then from the sixth (or seventh according Vayu Purana) the transition would be all on a sudden to the second wind, (which evidently is not very natural). M observes:—“We have descended to the path of the clouds i. e. to the atmospheric region between the sun and the earth, the Mārga of the clouds and of the आवह wind. The chariot must, therefore, have traversed with the speed of a lightning, the four intervening मार्ग’s of the planets, lunar constellations, the moon and the sun. If the Bengali reading ‘प्रवहस्य’ be adopted, the transition would merely be from one मार्ग to the next” K accepts the reading परिवह, but being conscious of its inconsistency with “ज्योतींषि वर्तयति” explains “ज्योतींषि” as “सप्तर्षीणाम् धिष्ण्यानि”, but it is hardly accurate. N justifies the anomaly in ‘त्रिस्रोतसं वहति’ by the following quotation from VāP—“विभज्यमानसलिला तैजसेनाऽनिलेन सा”—1. 42. ‘तैजसेन ज्योतिर्वहेण प्रवहेण इति यावत्’॥ In fact all the seven intervening winds must have some functions in bearing the Ganges as it comes down from heaven to this world. Perhaps our poet from this consideration connects प्रवह with the bearing of the Ganges. (Cf. ‘ये द्वे कालं विधत्तः’—In, 5). Or it may be considered to be a case of lapsus memoria. (107n, 6. middle.) 6*.द्वितीय-हरि* &c—refers to the dwarf incarnation of Viṣṇu (वामनावतार) to humble the pride of Bali, Viṣṇu with a view to succour the oppressed gods, assumed the form of a manakin, went to Bali and begged, as a boon, as much land as

he could pace in three steps. Bali, amused by his form, unhesitatingly acceded to this apparently simple request. But the dwarf in the twinkling of an eye, assumed a gigantic from and covered the entire earth with his first step, and the heaven with the second, and planting the third on Bali’s head, sent him and all his legions to the Pātāla and allowed him to be its ruler. Cf. “सर्वेश्वरो विष्णुर्द्वितीयंपदमव्ययम्’ &c.—PP. Ch. 40; ‘क्रमाकान्त-लोकत्रय’—PC. IV (end) ‘वामनरूपेणैव कृत-त्रिपद-विलासेन’— Kād. pp. 338; Rām I. 29.19; IV. 37. 17; VI. 71. 64. Vāmana Purāna, Ch. 79; Ra. XIII. I; XVI. 28. विक्रम—foolstep. Cf. ‘गतेषु लीलाञ्चितविक्रमेषु’—Ku. I. 34. ‘विक्रमाः पादन्यासाः’—MN. In the ṚV, the three steps of Viṣṇu (i. e, the sun), symbolise its rising. culmination and setting.

राजा—मातले ! अतः खलु स-बाह्याऽन्तःकरणो ममाऽन्तरात्मा प्रसीदति। (रथाङ्गमवलोक्य) शङ्केमेघ-पदवीमवतीर्णाः स्मः।

King—Mātali, hence indeed, with all (my) organs internal and external, my inner soul is sated. (Looking at a wheel.) (I) dread.(we) have got down to the region of clouds.

मातलिः—आयुष्मन् ! कथमवगम्यते।

Mātali—My Long-lived (King)! how is (this) known?

राजा—

अयमर-विवरेभ्यश्चातकैर्निष्पतद्भिर
हरिभिरचिर-भासां तेजसा चानुलिप्तैः।
गतमुपरि घनानां वारि-गर्भोदराणां
पिशुनयति रथस्ते शीकर-क्लिन्न-नेमिः॥७॥ (मानिनी)

King—This your car with its spray-besprinkled fellies, with the Cātakas gushing forth through the interstices of the spokes, with the

steeds laved (hence tinted) with the glow of lightning, betrays (our) flight over the clouds, with (their) bellies pregnant with water.

** V. L.**—‘सबाह्यान्तःकरणः’—B. M. V. K. ‘सबाह्य-करणः’—R. S. ‘शङ्के’ & आयुष्मन्—B. Omitted by others. ‘अर’—R. V. K. M. ‘अग’— B. Mackenzie Mss. HS. सीकर—R.

** राजेति।** ‘अतः’ मन्दाकिनी-वाहिनः सत्त्वप्रधानस्य वायोः सम्पर्कात्। ‘बहिः’ भवानि ‘बाह्यानि’ चक्षुरादिनीइन्द्रियाणि। ‘बाह्यानि च अन्त’श्च ‘बाह्यान्तः’, तादृशानि ‘करणानि’, तैः सह वर्तमानः’अन्तरात्मा’ जीवात्मा ‘प्रसीदति’ प्रसन्नो भवति। [तथाचोक्तंसांख्यकारिकायां—“अन्तःकरणंत्रिविधं दशधा बाह्यं त्रयस्य विषयाख्यम्। साम्प्रतकालंबाह्यं’ त्रिकालमाभ्यन्तरंकरणम्”॥] ‘मेघपदवीम्’ अर्थात् आवहस्य मार्गम्। अयमिति। ‘शीकरैः’ जल-कणैः [‘शीकरः अम्बुकणाः स्मृताः’ इत्यमरः। ‘सीकरः दन्द्यादिरयम्’ इति धनपालादयः]।‘क्लिन्ना’आर्द्रीकृता ‘नेमिः’ चक्रप्रान्त-भागः[‘पुंलिङ्गः तिनिशे नेमिः, चक्रप्रान्ते स्त्रियामपि’ इति रुद्रः] यस्य तादृशः [हेतुगर्भविशेषणमेतत्] ‘अयंते’ त्वया परिचालितः ‘रथः अराणां’ चक्राङ्गाणाम् [“अरं शीघ्रेच चक्राङ्गे’ इति विश्वः] ‘विवरेभ्यः’ मध्यस्थित-रन्ध्रेभ्यः ‘निष्पतद्भिः’ बहिरागच्छद्भिः ‘चातकैः’ मेघजीवनाख्य-पक्षिविशेषैः[इति राजनिर्घण्टः। ‘पपीहा इति ख्यातैः’ इति भानुजिः। ‘पापिया इति’ भाषा]। [चातक-सान्निध्यात् मेघमार्गे अवतरणम् अनुमीयते इत्याशयः] ‘अचिरा’ क्षणस्थायिनी ‘भाः’ दीप्तिःयासां तासां विदुद्यतामित्यर्थः। ‘तेजसा’ कान्त्याअनुलिप्तैः’ दिग्धकलेवरैः ‘हरिभिश्च’ इन्द्राश्वैश्च[“हरीइन्द्रस्य हरितः आदित्यस्य” इति निरुक्त १।१५] ‘वारिगर्भाणि’ सलिल-पूर्णानि ‘उदराणि’ अभ्यन्तराणि येषां तथाभूतानाम् [इति त्रिभिः लिङ्गैः] ‘घनानां’ मेघानां [‘घनो मेघो घनः सान्द्रः’ इति गदसिंहः] ‘उपरि’ ऊर्ध्वभागे ‘गतं’ ‘गमनं[भावे क्तः पिशुनयगि सूचयति [‘पिशुनौ खल-सूचकौ’ इत्यमरः] अन्यथा नेमेःक्लिन्नत्वम्, अश्वानां विद्युत्प्रभा-रञ्जितत्वं, सलिलपानार्थं चातक-निर्गमनञ्च न स्यात् इत्याशयः। प्रथमार्धे घनानामुपरि गमनसूचनं प्रति हेतु-द्वयोपन्यासात् समुच्चयालंकारः। वारिगर्भोदराणाम् इत्यस्य हेतुद्वयं प्रति आर्थं हेतुत्वंबोद्धव्यं। तेन हेतु-काव्यलिङ्गयोः अङ्गाङ्गिभावेन संकरः। वारिगर्भोदरत्वंप्रति रथविशेषणस्य आर्थं हेतुत्वंबोध्यम्। अनुमानालंकारश्च। रेभ्यरिभिरभेति छेक-वृत्त्यनुप्रासौ। मालिनी वृत्तम्]।

** 233n.—1. स-बाह्या** &c.—बहिः भवानि इति बहिस्+ञ्य[‘बहिर्दव पञ्जजनेभ्यश्च इति वक्तव्यम्”— *Vārt. KV. on 4 3. 58; SK. 1435.]=*बाह्यानि external senses. i. e. पञ्चज्ञानेन्द्रिय and पञ्चकर्मेन्द्रिय। Internal senses (अन्तःकरणम्) according to Sānkhya philosophy are three, but according to Vedānta four in number, viz, मनः(the organ of thought, ‘बुद्धिः’ (the reason or the organ of abprehension), ‘अहंकारः’ (individuality or self consciousness) and [चित्तthe heart or the organ of feeling]. Cf. “अन्तकरणंत्रिविधंबुद्धिरहङ्कारो मन इति शरीराऽभ्यन्तरवृत्तित्वात् अन्तःकरणम्। दशधा बाह्यमिन्द्रियम्”—Tattva-Kaumudi. ‘आशंससे करणैःअबाह्यैः”—Ra. XIV. 50; ‘किं वय’ बाह्याः’—MK. V. 2. अन्तरात्मा प्रसीदति—Cf. ‘तद्दर्शनादेव प्रसन्नवाह्याऽन्तःकरणः अन्तरात्मा’—*Vik. IV. ‘*उर्वशी-गाव-स्पर्शात् इव निर्वृतं मे सहृदयंशरीरम्’—Ibid. Also Ra. XIII. 37. 3. मेघ-पदवीम्— refers to भूवायु (आवह) which immediately follows the course of wind named प्रवह। 232n, I. &5. रथाङ्गम्—a wheel, and not any part of a chariot. Cf. ‘रथो रथाङ्ग-ध्वनिना विजज्ञे’—Ra. VII. 41. 4. चातकैः—This bird is supposed to live only on rain drops before they touch the earth. [‘धरणी-पतितंतोयं चातकानां रुजाकरम्’—MN on Ra. V. 17. ‘सर्वं सहापतितमम्बुन चातकस्य हितम् इति शास्त्रात्’—Ibid on MD. It has a shrill but not unpleasant notewhich much resembles the word for rain produced in the vocative. ‘सूक्ष्मा एव पतन्ति चातकमुखे द्वित्राः पयोबिन्दवः’— NS’. चातक never flutters about clouds which do not possess water. ‘निर्गलिताम्बुघनं शरद्घनं नार्दति चातकोऽपि’—Ra. V. 17. ‘अम्बुगर्भो हि जीमूतश्चातकैः अभिनन्द्यते’—XVII. 60. ‘तृषाकुलैश्चातकपक्षिणां कुलैः प्रयाचितस्तोय भरावलम्बिनः’—RS. 11. 3 ; MD. V; ‘अग-विवरेभ्यः’(B) means ‘from the cavities of the mmuntains’, हरिभिः—12n, 2; Ra. III. 43.

5. **गतम्—गमनम् (‘नपुंसके भावे क्तः’ 3. 3.114). For similar use Cf. ‘अवसितं हसितं प्रसितं मुदा विलासितं स्मरभाषितम्। नसमदाः प्रमदा हतसंमदाः पुरहितं विहितं न समीहितम्’—**S’PB. X. 6. 6. **पिशुनयति—पिशुनंकरोति इति पिशुन+णिच्(‘तत्करोति तदाचष्टे’)+तिप्=पिशुनयति indicates Cf. ‘शत्रूणामनिशं विनाशपिशुनः’—S’PB. 1. 75. ‘तुल्यानुरागपिशुनम्’—**Vik. II. 14; Ra. I. 53.

** मातलिः—अथकिम्। क्षणाच्चायुष्मान् स्वाधिकार-भूमौ वर्तिष्यते।**

Mātali**—**Quite right. And in a moment, Your Long-lived (Highness) will be on the land under his own sway.

** राजा** (अधोऽवलोक्य)—मातले ! वेगावतरणात् आश्चर्यदर्शनः संलक्ष्यते मनुष्य-लोकः। तथाहि—

शैलानामवरोहतीवशिखरादुन्मज्जतां मेदिनी
पर्णाऽभ्यन्तर-लीनतां विजहति स्कन्धोदयात् पादपाः।
सन्तानात्तनु-भाव नष्ट-सलिला व्यक्तिं भजन्त्यापगाः
केनाप्युत्क्षिपतेव पश्य भुवनं मत्पार्श्वमानीयते॥८॥ (शार्दूलविक्रीड़ित)

King (Looking down)—Mātali, owing to our speedy descent, the region of human beings is observed to be of wonderful sight. For—The earth, it seems, is climbing down from the peaks of the emergent mountains; the trees from the exhibition of (their) stems, lose (their) state of being wrapped in the foliages ; the rivers whereof waters had disappeared through attenuation, acquire manifestation through expansion (of their waters). Behold, the earth is being brought up to my side (for a clearer view), as if by someone tossing (it) upwards.

** V. L**.—‘अथकिम्’—B. ‘पर्णाभ्यन्तर’—B. S. V. M. Sr. ‘पर्णस्वान्तर’—R. Colebrooke Mss. ‘पर्णेष्वन्तर’—Taylor Mss ‘पर्णप्रस्तर’—Mackenzie Mss. ‘पर्णान्तर’—K. ‘वर्णस्वान्तर’—S. ‘पर्णस्वान्तर’—A’s Com. ‘सन्तानात्’—

K. M. ‘सन्तानैः’—R. V. ‘सन्तानम्’—S. ‘सन्धानम्’—B. P. The third line thus occurs in P. B &:Dr.—‘सन्धानंतनु-भाग-नष्ट-सलिल त्र्यक्ता &c. S reads ‘मर्त्य’ for ‘पश्य’।

** मातलिरिति।** ‘अथकिम्’ इति स्वीकारे [“अङ्गीकारेऽपि चाथकिम्” इति हारावली]। क्षणात् इति रथवेग- सूचनम्।क्षणकालमतिवाह्य इत्यर्थः। [ल्यब्लोपे पञ्चमी]। ‘स्वाधिकार-भूमौ’ निज-शासन-विषयीभूत-देशे, भूलोके इत्यर्थः। ‘तथाहि’ तमेवार्थं जानीहि। शैलानामिति। ‘मेदिनी’ पृथिवी [“मधु-कैटभयोर्भेदः संयोगात् मेदिनी स्मृता। धारणाच्च धरा प्रोक्ता, पृथ्वी विस्तार-योगतः”॥ इति देवीभागवतम्] ‘उन्मज्जताम्’ उद्गच्छताम्, क्रमशः प्रकटीभवताम् ‘शैलानां’ पर्वतानां ‘शिखरात्’ अग्रभागेभ्यः इत्यर्थः [जातावेकवचनम्] ‘अवरोहति’ अधोगच्छति ‘इव’[इति क्रियोत्प्रेक्षा]॥ आदौ अतिदूरत्वात् शैलादीनां पृथग्दर्शनात् सर्वं तावत् समदेशवर्तितया परस्परम् निमज्जितमिव प्रतीयते स्म। इदानीं तु रथस्य क्रमिक-सन्निहिततथा शैला ऊर्ध्वमुत्पतन्त इव‚ पृथिवी च तच्शृङ्गात् अधःपतन्तीइव प्रतीयन्ते इत्यर्थः। ‘पादपाः’ वृक्षाः ‘स्कन्वानां’ तरु-प्रकाण्डानां [‘स्कन्धः स्यात् नृपतावंसे संपराय-समूहयोः। काये तरु-प्रकाण्डे च भद्रादौ छन्दसो भिदि’इति मेदिनी] ‘उदयात्’ प्राकट्यात् [हेतौ ५मी] ‘पर्णानां’ पत्राणां ‘अभ्यन्तरे’ मध्ये’लीनाःप्रच्छन्नाः, तेषां भावं ‘पर्णाभ्यन्तर-लीनतां’ ‘विजहति’ परित्यजन्ति॥ आदौ अतिदूरत्वात् तरुमूलानाम् अदर्शनात् ये तरवः पत्रराशि-मात्रा इव अज्ञायन्त इदानीं’ तु क्रमिक-सन्निहिततया ते मूलादारभ्य सर्वैरवयवैः दर्शनीयतां गता इत्यर्थः। ‘तनोर्भावः’ क्षीणत्वंतेन हेतुना ‘नष्टानि’ अदृश्यानि ‘सलिलानि’ जलानि यासां तादृश्यः ‘आपगाः’ नद्यः [अपां समूहः इति आपः॥ तेन गच्छति इति डः (वा :— ३।२।४८)—इति भानुजिः] ‘सन्तानात्’ विस्तारात् [“सन्तानो विस्तृतौ देववृक्षे चापत्य-गोत्रयोः” इति धरणिः] ‘व्यक्ति’प्राकट्यं ‘भजन्ति’ लभन्ते॥ प्रागतिदूरत्वात् या नद्यः सूत्रवत्सूक्ष्मत्वापन्नाः सत्यः अदृश्या आसन् अधुना तु ताः सान्निघ्येन स्वाभाविकीं विस्तृतिमापन्नाः सुष्पष्टंप्रतीयन्ते इत्यर्थः॥ ‘पश्य’ इति वाक्यार्थस्य कर्मत्वम्॥ ‘भुवनम्’ पृथिवीम् ‘उत्क्षिपता’ ऊर्ध्वीकुर्वता (इति क्रियोत्प्रेक्षा) ‘मत्पार्श्व’म्’ मन्निकटम् [प्राग्व्याख्यातः] ‘आनीयते इव’ (इति गम्योत्प्रेक्षा)॥ प्रागदतिदूरत्वात् पृथिवीअचला इवादृश्यत, इदानीं तु महता वेगेन अधोऽवतरणात् सन्निहिततथा पृथिवीतलमुत्क्षिप्तमिव प्रतीयते

इत्यर्थः [स्वभावोक्ति-काव्यलिङ्गोत्प्रेक्षयोः संसृष्टिः। छेक-वृत्ति-श्रुत्यनुप्रासाः। अत्र “कार्श्यानाकलिताम्भसः पृथुतया व्यक्तिम्” इति पठित्वाऽस्थानस्थ-पदलक्षणो दोषः परिहरणीयः। एतेन सन्तान-शब्दे अप्रयुक्तत्वंनिहतार्थत्वंवा नष्ट-शब्दे नामप्रकट-लक्षणार्थानभिधानात् तत्रावाचकत्वंच परिहतं भवति इति राघवचरणाः॥ “उन्मज्जनात्” इति पठित्वा प्रथमपादस्थ-प्रक्रमभङ्गः समाधेयः॥ ‘पश्य’ इति वाक्यान्तर-पदस्य केनापीत्यादि-वाक्यान्तरे प्रवेशात् सङ्कीर्णता-दोषः। स च “उत्क्षिप्येव ममान्तमानयति कोऽप्येतज्जगदृश्यताम्” इति पाठेन समाधेयः’ इति सिद्धान्तवागीशपादाः। अनेन वाच्यप्रक्रम-भङ्गोऽपि परिहतः स्यात्। शार्दूलविक्रीडितंछन्दः]।

** 234n.**—1. शैलानाम् &c.—80n, 3. मेदस् अदन्त, also occurs as अदन्तः‚ hence मेदःअस्ति अस्याम् इति मेद+इनि=मेदिनी। Read “मेदः-समानार्थःअदन्तः मेद-शब्दोऽस्ति। ‘तृष्णा-कण्डु-कृमिहरो मलघ्नो मेद-कुष्ठहा’ इति शालिहोत्रः”।—Bharata (Com.) पृथिवी is so yclept as it was smeared with the fat of Madhu and Kaiṭava, slaughtered by Nārāyana. ‘मधुकैटभयोरासीत् मेदसैव परिप्लुता। तेनेयं मेदिनी देवि प्रोच्यते ब्रह्मवादिभिः’—Qtd Bharata ; BRP. Ch. VII. तथाहि—तथा (अगणपठितधातुःगतौ)+लोट् हि—Gopīnātha. (12n, 4.) 2. उन्मज्जतां &c.—To a man soaring very high in an aeroplane or zappeline, the mountains will appear exactly level with the ground and then they will be indistinguishable from the surface of the earth. But with the gradual descent of the aeroplane &c., the peaks of the mountains also will gradually come into view and the earth will appear to descend slowly from them. In the first line, हेतु has not been exhibited in the ablative and hence प्रक्रमभङ्गदोष arises. For rectification vide Com. 3. पर्णाऽभ्यन्तर &c.—Similarly the trees can hardly be distinguished from the leaves, but with the gradual exhibition of the stems, they become clearly account of discernible from the leaves. 4. सन्तानात्—Onaccount of

expansion. R’s सन्तानैः*(in the plural)* gives rise to क्रमभङ्गदोष।R notices अस्थानस्थ-पद-लक्षणःदोषःhere, as ‘सन्तानात्’ has not been placed immediately before ‘व्यक्तिंभजन्ति’। (Vide Com.) भज is usually Atmp. Cf. MālāI. 2 ; SK. V. 10 ; Ra. XVII. 28 ; I. 21. Note the peculiar meaning of भज here in the sense of ‘acquire’. Cf. “अभितप्तमयोऽपि मार्दवं भजते कैवकथा शरीरिषु”—*Ra.VIII. 43.5. * केनापि &c.—The car was approaching the earth with an intense velocity; hence to the king, unconscious of his own motion, it appeared that somebody was flinging up the earth with trees, hills and rivers towards him

** Remark:—**According to GPS, Kāli is indebted for this vivid description to the drama ‘Avimāraka’ of Bhāsa, Act. VI.where a similar downward aerial journey of the Vidyādhara Meghanāda and his consort Saudāminī, towards the sandal-wood in the Malaya Mountain is described Now read ‘एषा विदूरीभवतः समुद्रात् सकानना निष्पततीव भूमिः’—Ra. X111. 18.

** मातलिः—आयुष्मन् ! साधु दृष्टम्।** (स-बहुमानमालोक्य) अहो, उदार-रमणीया पृथिवी।

Mātali—My Long-lived (King), well observed. (Looking with admiration) Oh! how grand and lovely (does the earth look).

** राजा—मातले ! कतमोऽयं पूर्वाऽपर-समुद्राऽवगाढ़ः कनक-रस-निस्यन्दीसान्ध्य इव मेघ-परिधः सानुमानालोक्यते।**

King—Mātali, what (is) this yonder mountain, that has plunged into the eastern and the other [i. e. western] oceans and that, dripping golden fluid appears like a bar [gate—M ; wall—Roby Datta] of evening clouds.

** मातलिः—आयुष्मन् ! एष खलु हेमकूटो नाम किंपुरुष-पर्वतः परं तपस्विनां क्षेत्रम्। पश्य—**

स्वायम्भुवान्मरीचेर्यः प्रबभूव प्रजापतिः।
सुरासुर-गुरुः सोऽत्र सपत्नीकस्तपस्यति॥९॥(श्लोक)

Mātali—My Long-lived (King) ! this is indeed “Gold Peak,” by name, the mountain of centaurs, the supreme field of success for the anchorites. Behold—That Prajāpati, who sprang from Marīchi, the son of the self-born (Brahmā), and who (himself) is the father of gods and demons, practises austerities here along with (his) consort (Aditi).

** V. L.**—‘आलोक्य’—B. ‘विलोक्य’—Others. K, Sr, S read ‘उदग्र’—for ‘उदार’। “परंतपस्विनां क्षेत्रम्”—B. ‘तपसां सिद्धिक्षेत्रम्’—M. ‘परंतपस्विनां सिद्धिक्षेत्रम्’—S. Mackenzie Mss. ‘तपःसंसिद्धिक्षेत्रम्’—R; MV, R read “अत्र” for ‘अस्मिन्’।

** मातलिरिति।** ‘अहो’ इति विस्मये। ‘उदारा’ महतीचासौ ‘रमणीया’ चेति [‘उदारोदातृमहतोः’ इत्यमरः]। राजेति। पूर्वाऽपरयोः पूर्वपश्चिमयोः ‘समुद्रयोः’ मध्ये ‘अवगाढ़ः'८।२।३१ प्रविष्टः। पूर्व सागरात् आरभ्य पश्चिमसागरं यावत् अवस्थितः इत्यर्थः। ‘कनकस्य’ सुवर्णस्य ‘रसः’ द्रवः [“रसोगन्धे” इत्यारभ्य ‘द्रवे वीर्ये देह-धात्वम्वु-पारदे” इति विश्वः] तस्य ‘निस्यन्दः’ प्रवाहः[‘अनुविपर्यभिनिभ्यः स्यन्दतेरप्राणिषु’ ८।३।७२ इति षत्वं पाक्षिकम्] सः अस्ति अस्य इति मत्वर्थीयः इनिः५।२।११५ अतएव सन्ध्यायां भव इति ‘सान्ध्यः’ ४।३।१६ सायंकालीनः ‘मेघः परिघ’ इव अर्गलवत् सुदीर्घइत्यर्थः। [‘परौ घः’ ३।३।८४ इति अप्। “परेश्चघाऽङ्कयोः” ८।२।२२ इति पक्षे पलिघश्च॥] ‘सानुमान्’ पर्वतः (इति हेमचन्द्रः)। मातलिरिति। ‘किंपुरुषाणाम्’ अश्वमुख-देवयोनि-विशेषाणां ‘पर्वतः’। अयं हि किंपुरुषवर्षस्य मर्यादा-पर्वतः। [तथाचोक्तंभागवते—‘दक्षिणेनेलावृतंनिषधो हेमकूटोहिमालया इति त्रयोहरिवर्ष-किंपुरुष-भारतानां त्रयाणां मर्यादागिरयः’ इति]। ‘परं’श्रेष्ठं[‘दूरानात्मोत्तमाः पराः’ इत्यमरः] ‘क्षेत्रं’सिद्ध-स्थानम् [‘क्षेत्रंशरीरे केदारे सिद्धस्थान-

कलत्रयोः’ इति मेदिनी]। श्रेष्ठत्वे मानमाह। स्वायम्भुवादिति। ‘स्वयंभूः’ ब्रह्मा [‘स्वयंभूश्चतुराननः’ इत्यमरः] अस्य अपत्यंपुमान् इति ‘स्वायंभूवः’ ६।४।१४६, तस्मात् अर्थात् ब्रह्मणः मानस-पुत्रात्, ‘मरीचेः’ तदाख्यमुनेः [‘भुवः प्रभवः’ १।४।३१ इति ५मी] ‘यः प्रजापतिः’ कश्यपः ‘प्रबभूव’ संजज्ञेसुराऽसुराणां देव-दैत्यादिनां [नित्य-विरोधाभावात् न समाहारद्वन्द्वः२।४।९] ‘गुरुः’ पिता [“गुरुः पिता गुरुर्विप्रः” इति गदसिहः। कश्यप-पत्नी अदितिः देवानां माता, कश्यपस्य अन्यतमा पत्नीदितिः दैत्यानां माता। अतएव कश्यपः सुरासुराणां पिता। अनेन विशेषणेन अवश्यं नमस्कार-योग्यत्वं सूच्यते] ‘सः’ कश्यपः ‘पत्न्या’ अदित्या सह ‘सपत्नीकः’ [‘नदृतश्च’ ५।४।१५३ इति समासान्तः कप्। अनेन तवापि अत्र पत्नीयोगः भविष्यतीति ध्वनितम्] ‘अत्र’ हेमकूटे ‘तपस्यति’ तपः आचरति (“कर्मणो रोमन्थ-तपोभ्यां वर्तिचरोः” ३।१।१५ इति क्यङ्। “तपसः परस्मैपदञ्च”, वा :— २।६।७१ इति परस्मैपदम्)। [छेकवृत्त्यनुप्रासौ। श्लोकोवृत्तम्]।

** 235n.—1. रस-निस्यन्दी**—G’ s ‘कनकरसं निष्यन्दते इति ०निष्यन्दी’ is ‘चिन्त्य’, as ‘स्यन्द’ is ordinarily intransitive. HS’s ‘कनकरसं निस्यन्दयितुं स्रावयितुंशीलमस्य” may do. स्यन्द—लट् स्यन्दते। सन्-सिस्यन्दिषते, सिस्यन्त्सति, सिस्यन्तसति। यङ्—सास्यद्यते। (19n. 3.) ०परिघः—74n, 4. पूर्वाऽपर &c.—Cf. ‘पूर्वापरौतोयनिधीवगाह्य” &c.—Ku. I. 1. “पूर्वापरौ प्राच्य-पश्चिमौ”—MN. 2. हेमकूटः—one of the sacred mountain-ranges that divide the earth into nine वर्षऽ. ‘हिमवान् हेमकूटश्च निषधश्चास्य दक्षिणे। नीलः श्वेतश्च शृङ्गी व उत्तरे वर्षपर्वताः॥ लक्षप्रमाणौ द्वौ मध्ये दशहीनास्तथापरे। सहस्रद्वितयोच्छ्रायास्तावत् ‘विस्तारिणश्च ते’॥—KP. Ch. 44; 47. (हेमकूट-वर्णनम्); Kād. P. 527. 3. किंपुरुष &c.—किञ्चित् कुत्सितः वा पुरुषः ‘किम्पुरुषः’॥ “किंक्षेपे” 2, 1. 64. इति समासः॥ A kind of demigods (Eng. Centaurs, Gr. Kentauros; Sh. Kinnara) with human head and equinal body, (a variety of which is also called तुरङ्गवक्र with human heads on bodies of horses. Vide, S’PB. IV. 38. ‘किन्नरा नरमुखा अश्वशरीराः, अश्वमुखा नरशरीराश्व—

Raghunātha; ‘स्त्रीणामश्व-मुखीनाम्’—Rām. IV. 43.31. Dr. Wilson’s VP. P. 82, 87. * 4. स्वायम्भुवात्—स्वयम् आत्मना भवति इति स्वयम्+भू+क्विप् कर्तरि (‘भुवः संज्ञाऽन्तरयोः’ ३।२।१७९)=स्वयम्भूःऽelf-born. The word is technically indicative of ब्रह्मा(Com.) Cf. ‘जगद्योनिरयोनिस्त्वंजगदन्तो निरन्तकः’—Ku. II. 9.* स्वयम्भुवः अपत्यम् इति स्वयम्भू+अण्=स्वायम्भुवः। ‘ऊ’ of ‘स्वयंभू’ does not take guṇa by ‘ओर्गुणः’ 6. 4. 146 owing to the maxim ‘संज्ञापूर्वकःविधिःअनित्यः(33n, 4). Read “ओरोदिति वक्तव्ये गुणोक्तिः संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः इति ज्ञापयितुम्।तेन स्वायम्भुवम् इत्यादि सिद्धम्”—SK. “संज्ञापूर्वक-विधेः अनित्यत्वात् “धाम स्वायम्भुवं ययुः”—Prabhā ;MN on Ku. II. 1. भू=भुव् by 6. 4. 71 ; SK. 27. सायम्भुव refers to Marīci, who was one of the ten मानसपुत्रऽof Brahmā—VāP. Ch. VIII ; 117n, 5. 5. प्रजापतिः—Refers to कश्यपwho is considered to be the father of gods, demons, men, fish, reptiles and all other animals. (“कश्यपात् तु इमाः प्रजाः”) । He married 13 (Seventeen—Bhāgabat and KP; eight—Rām.) out of 50 daughters (60—KP. & Rām.) of Dakṣa. Read ‘षष्टिंदुहितरोः <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735548237Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735548237Capture2.PNG”/> कश्यपः प्रतिजग्राह, तासामष्टौ सुमध्यमाः’—Rām. “ततः पञ्चाशतं कन्यां ददौ स दश धर्माय, कश्यपाय त्रयोदश &c.—Ādi. 75. Also ‘षष्टिं दक्षोऽसृजत् कन्यां वैरिण्यां वै प्रजापति &c."—KP ; Kās’yapa is supposed by some to be a personification of the race who took refuge in the Central Asiatic chain, in which traces of his name may be found as Koh-kas (or Caucasus), the Caspian, Kasmira—Dr Wilson’s Hindu Theatre, Vol. II. P. 12. The term प्रजापति is applied to the mind born sons of Brahm, created by him to supply the universe with inhabitants. According to MS (I. 31-35) their number is ten. Read “अहंप्रजाःसिसृक्षुस्तु तपस्तप्त्वासुदुश्चरम्। पतीन् प्रजानामसृजत् महर्षिणादितो दश॥ मरीचिमत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यं पुलहं क्रतुम्। प्रचेतसं वसिष्ठं च भृगुं नारदमेव च”॥ In VP (I. ch. VII,

4–6) and (Ādi. ch. 66, 10 and Sānti. ch. 206, 20) the above number is reduced to nine and six (or seven) respectively. But in none of these the name of कश्यप is included. The Rām, however, specially mentions the name of कश्यप in the list of 17 प्रजापतिऽ, while the VāP includes him in the additional list. Read ‘कर्दमः प्रथमस्तेषां विकृतस्तदन्तरम्। शेषश्च संश्रयश्चैव बहुपुत्रश्च वीर्यवान्॥ <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735548373Capture2.PNG”/><MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735548373Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735548373Capture2.PNG"/> कश्यपश्च महातेजा स्तेषामासीच्च पश्चिमः॥—Rām. (III. Ch. XIV 6-9). Also “अपरे प्रजानां पतयः तान्शृणुध्वमतन्द्रिताः। कर्दमः कश्यपः शेषः विक्रान्तः सुश्रवास्तथा। <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735548373Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735548373Capture2.PNG"/>इत्येवमादयः अन्येऽपि वहवश्च प्रजेश्वराः”॥—VāP. Ch. 65, 52—54. In this connection note that marriage between fast cousins, was allowed in old days and not considered incestuous (Aditi and Kās’yapa were the children of the two brothers दक्ष and मरीचि respectively). 6. सपत्नीकः—(145n, 3), suggests that Dusyanta also will soon be united with his धर्मपत्नी। To signify यज्ञफल-भागिनी, पत्नीis the feminine from of पति। “पत्युर् नो यज्ञसंयोगे”—490. “अन्यथा इयं ग्रामस्य पतिः” (land lady)—Pravā. In case of शूद्र and other low castes, पत्नीmay be derived as ‘पति+नी+क्विप्”, or explained by लक्षणा।In the 1st case it will be declined differently. “वृषलस्य पत्नी” इति व्यस्ते कथमिति चेन्न। पत्नीव पत्नीइत्युपचारात्॥ यद्वा आचारक्विबन्तात् कर्तरि क्विप्॥ अस्मिंश्चपक्षे “पत्नियौ,” “पत्नियः” इतीयङ -विषये विशेषः—BD. “तस्यैव शूद्रस्त्रियामपि <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735548373Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735548373Capture2.PNG"/>गौणवृत्या प्रयोगः। यथा “गङ्गायाम्" इति स्त्रीलिङ्गस्य “तीरे” प्रयोगः। उक्तञ्च भाष्ये“तुषजकस्य पत्नीत्युपमानात् सिद्धम्”—BM.

** राजा**(सादरम्)—तेन हिअनतिक्रमणीयानि श्रेयांसि। प्रदक्षिणीकृत्य भगवन्तं गन्तुमिच्छामि।

King (Reverently)—Then surely (a happy chance of obtaining) blessings should not be neglected. (I) like to proceed after having circumambulated (thrice) the revered (sage).

** मातलिः—आयुष्मन् ! प्रथमः कल्पः।** (नाट्येनाऽवतीर्णौ)।

Mātali—My Long-lived (King) ! (That’s) a capital idea ! (They gesticulate descent.)

राजा (सविस्मयम्)—

मातले !

उपोढ़-शब्दा न रथाङ्ग-नेमयः
प्रवर्तमानं न च दृश्यते रजः।
अभूतल-स्पर्शतया निरुद्धति
स्तवावतीर्णोऽपि रथो न लक्ष्यते॥१०॥(वंशस्थविल)

King (With astonishment)—Mātali, by reason of its not touching the ground, the fellies of the chariot-wheels have produced. no sound; nor too uprising dust is seen (in front of us). Although your car which is free from (upward) jolting has descended (to the earth), (it) is not observed (to have done so).

** V. L.**—‘सादरम्’—B. Omitted by others. ‘निरुन्धतः’—M. V. S. ‘अनिरुद्धतः’—R. S’r. ‘निरुद्धतिः’ —B. ‘निरुद्धतः’—Prof. G. अनिरुन्धतः—K.

** राजेति।**‘तेन’ हेतुना, प्रजापतेरत्रस्थितत्वात्। ‘अनतिक्रमणीयानि’ अनुल्लङ्घनीयानि’श्रेयांसि’मङ्गलानि, कश्यप-दर्शन-नमस्कारादीनि इत्यर्थः ‘भगवन्तं’ माहात्म्यवन्तं [“देवाश्च मुनयश्चैव लिङ्गिनः साधकाश्च ये। मगवन्निति ते वाच्या स्त्रीपुंनपुंसकैः”॥ इति भरतः]। मातलिरिति। ‘प्रथमः’ मुख्यः ‘कल्पः’ संकल्पः। एषा ते भगवत्-प्रदक्षिणेच्छा प्रशस्यतमा इत्याशयः। उपोढेति। ‘अविद्यमान’ ‘भूतलस्य’ पृथिव्याः ‘स्पर्शः सम्पर्कःयस्य‚ तस्य ‘भावः’ तया (इति हेतौ तृतीया) भूमि-स्पर्शाऽभावेन इत्यर्थः। ‘रथाङ्गानां’ चक्राणां [‘रथाङ्गेऽपि च चक्रंस्यात् चक्रवाकेऽपि तत् स्मृतम्” इति गदसिंहः] ‘नेमयः’ प्रधयः प्रान्तभागा इति यावत्। ‘उपोढ़ाः’ (८।२।३१) समारब्धाः’शब्दाः’ भूमि-संघर्ष-जनित-स्वनाः यैः तथाभूताः’न’ असञ्जातशब्दा इति हृदयम्। ‘रजश्च’ रेणवश्च [जात्यैकवचनम्] ‘प्रवर्तमानम्’ तुरग-खुरैः ऊर्ध्वंमुद्गच्छत् ‘न दृश्यते’। तथाच ‘निरस्ता उद्धतिः’ उद्घातः अर्थात् हठादेव भूमि-सम्पर्कात् संक्षोभः

यस्मात् तादृशः। उद्धातरहित इत्यर्थः। ‘तव रथः अवतीर्णः’ (८।२।४२) भूतलमागतः ‘अपि न लक्ष्यते’ अवतीर्णतया न बुध्यते। [अतएव विरोधाभासालंकारः। अवतरणज्ञानाऽभावं प्रति पूर्ववाक्यार्थानां हेतुत्वात् वाक्यार्थहेतुकं काव्यलिङ्गम्। तथा च रथाऽवतरणे कारणे सति तत्कार्याणां नेमि-शब्दादीनाम् अभावात् विशेषोक्तिः। श्रुत्यनुप्रासश्च। वंशस्थविलं वृत्तम्]।

** 236n.—1. अनतिक्रमणीयानि** &c.—Not to be transgressed.For reasons see 117n, 2. 2. प्रदक्षिणीकृत्य &c.—132n, 7. Circumambulation is necessary. Read—‘मृदङ्गंगां दैवतं विप्रं धृतं मधु चतुष्पथम्’। प्रदक्षिणानि कुर्वीत प्रज्ञातांश्च वनस्पतीन्”॥—MS. IV. 39. qtd MN on Ra. I. 76 ; IV. 25 ; VII. 24. Ku. XIII. 6 ; XIII. 44. भगवन्तं—Cf. “गुणैरतुल्यैः निखिलैः समागमादशेष- दोषाऽपगमाच्च नो गुरुः। समग्र-माहात्म्य-विभूषितो यतः प्रकीर्त्यतेऽस्माद भगवान् असाविति” इति बौद्धागमे॥ 119n, 2-3. 3. प्रथमः कल्पः—कल्प means a suggestion, proposal. Very common inBhāsa-Dramas. Also occurs in Mālā. I. 172n, 6. 7. ‘एष वै प्रथमः कल्प’—MS. IV. 147.‘प्रभुः प्रथमकल्पस्य’—Ibid. XI. 30; Ra. I. 94. अभूतल-स्पर्श &c.—237n, 1. 4. रथाङ्ग-नेमयः—नेमि itself implies रथ-प्रान्तः। Cf. ‘चक्रंरथाङ्गंतस्यान्ते नेमिः स्त्रीस्यात् प्रधिः पुमान्’—AK. Hence further mention of ‘रथाङ्ग’ gives rise to tautology. The same difficulty arises also in ‘धनु-र्ज्या—’ (62n, 5, also KSV. II. 2. 13) ‘कर्णावतंस’, ‘पुष्प-माला’, ‘मुक्ता-हार’ (Ibid 14—15). VK solves the difficulty thus:—“धनु-र्ज्यादिषु शब्देषु शब्दास्तु धनुरादयः। आरूढत्वादि-वोधाय, प्रयोक्तव्याः स्थिता अमी <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735549097Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735549097Capture2.PNG"/> अत्रज्जा-शब्देनापि गतार्थत्वे धनुःशब्देन ज्याया धनुष्याततीकरणंबोध्यते॥ आदिशब्दात्—“भाति कर्णावतंस स्ते"। अत्रकर्ण-स्थितत्व-बोधनाय कर्णशब्दः॥ एवं“श्रवण-कुण्डल-शिरःशेखर-प्रभृतिः”। एवं निरुपपदो मालाशब्दः पुष्पस्रजमेवाभिधत्ते—इति स्थितावपि “पुष्प-माला विभाति ते”। अत्र पुष्पशब्द उत्कृष्ट-पुष्पबुद्ध्यै। एवं “मुक्ताहार" इत्यत्र मुक्ता-शब्देन अन्यरत्नाऽमिश्रितत्वम्—SD. VII ; KSV. 2. 13—16. Here the epithet should be taken to give

the idea of उत्कृष्ट-नेमि॥ न लक्ष्यते—Cf. ‘क्षीणोऽपि न लक्ष्यते’—196n, 9. उपोढ़-शब्दाः—Cf. ‘उपोढ़-रागः’–Vik. Il.

** मातलिः—एतावानेव शतक्रतोरायुष्मतश्च विशेषः।**

Mātali—This much only (is) the difference between the performer of hundred sacrifices and Your Long-lived (Highness).

राजा—मातले ! कतमस्मिन् प्रदेशे मारीचाश्रमः।

King—Mātali, in which part (lies) the hermitage ofMārica.

** मातलिः**—(हस्तेन दर्शयन्)—पश्य,

वल्मीकाऽर्ध-निमग्न-मूर्तिरुरसा सन्दष्ट-सर्प-त्वचा
कण्ठे जीर्ण-लता-प्रतान-वलयेनाऽत्यर्थं संपीड़ितः।
अंस-व्यापि शकुन्त-नीड़-निचितं बिभ्रज्जटा-मण्डलं
यत्र स्थातुरिवाऽचलो मुनिरसावभ्यर्क-बिम्बंस्थितः॥११॥(शार्दूलविक्रीडित)

Mātali (Showing with the hand)—Behold. (There) where quiescent [or immovable, stolid. Insensate—Ryder.] like the stem of a tree, stands yon sage, staring at the solar orb, with (his) frame half-sunk in an ant-hill, (his) breast having closely cleaved by a snake-slough, with (his) neck pressed hardly by the coil of worn-out creeper-tendrils and bearing a mass of matted hair overspreading (his) shoulders and thickly filled with birds’ nests.

** V. L.**—R alone reads ‘oअग्र’ for ‘oअर्ध’। ‘उरसा’ &c.—R. M. V. ‘उरग-त्वग्-ब्रह्म-सूत्रान्तरः’—B. HS. Mackenzie Mss read ‘अध्यर्कo’ for ‘अभ्यर्कo’।

** मातलिरिति॥** ‘एतावान् एव’ [इति व्यतिरेकालंकारः] ‘विशेषः’ प्रभेदः। इन्द्रस्य रथः पृथिवीम् अस्पृष्टः धावति किन्तु भवतश्च रथः स्पृष्टः धावति इत्याशयः। वल्मीकेति॥ ‘यत्र’ यत् स्थानं मया हस्तेन दर्शितं तस्मिन्। ‘असौ’ इत्यभिनये। दूरवर्ती मुनिः [‘अदसस्तु विप्रकृष्टम्’ इत्युक्तेः] ‘वल्मीके’ वामलूरे [‘वामलूरश्च नाकुश्च वल्मीकं पुंनपुंसकम्’ इत्यमरः।

“त्रीणि पिपीलिकादि-निष्कासित-मृत्पुञ्जस्य” इति भानुजिः] ‘अर्धं’ यथा स्यात् तथा ‘निमग्ना’ आवृता ‘मूर्तिः’ शरीरं [“मूर्तिः काठिन्य-काययोः” इत्यमरः] यस्य तादृशः। [एतेन सुदीर्घकाल-तपश्चरणमुक्तम्]। ‘सन्दष्टा’ संलग्ना ‘सर्पस्य त्वक्’ निर्मोकः यत्र तादृशेन ‘उरसा’ वक्षसा उपलक्षितः [‘इत्थंभूतलक्षणे’ २।३।२१ इति ३या। अनेनसर्वेषां जन्तूनाम् आश्रयत्वमुक्तम्]।‘जीर्णानां’ शुष्काणाम् [अनेन स्थूलत्वं बहुशाखात्वं च ध्वनितम्] ‘लतानां प्रतानः’ विस्तारः। स ‘वलयः’ कण्ठरोमाणि इव [इत्युपमित-समासः।संपीड़नस्य साधकत्वात् इति राघवपादाः। ‘वलयः कण्ठरोम्नि स्याद् वलयं कङ्कणेऽपि च’ इति विश्वः] तेन। ‘कण्ठे’ गलदेशे ‘अत्यर्थं संपीड़ितः’ दृढ़ं निबद्ध [एतेनापि एकस्मिन्नेव स्थाने बहुकाल-पर्य्यन्तं स्थितिः, अथच अपकारिणि अपि उपकारकत्वमुक्तम्] ‘असौ’ स्कन्धद्वय’ [“अंसः स्कन्धे विभागे स्यात्” इति हेमः] व्याप्नोति यत् तत् ‘अंस-व्यापि’ स्कन्धदेशाच्छादकम् [अनेन महत्वंज्ञायते] ‘शकुन्तानां पक्षिणां नीड़ैःकुलायैः[‘कुलायो नीड़मस्त्रियाम्’ इत्यमरः] ‘निचितं’ व्याप्तं(‘पूरितम्’ इति काटयवमपादाः) ‘जटानां मण्डलं समूहं बिभ्रत्’ धारयन् [अनेन-परनिमित्त-संपत्त्व’ व्यज्यते] ‘स्थानुः’ शाखादि-विहीनः वृक्षकाण्ड ‘इव अचलः’ स्थिरीभूतः ‘मुनिः’ कश्चित्तपस्वी ‘अर्कस्य’ सूर्यस्य ‘बिम्बंमण्डलं[‘बिम्बंतु प्रतिबिम्बे स्यात् मण्डले विम्बिकाफले’ इति हैमः] ‘अभि’ अभिलक्षीकृत्य [‘अभिरभागे’ १।४।९१ इति अभेः कर्मप्रवचनीयत्वं, तद्योगे २।३।८ च२या॥ यद्वा ‘लक्षणेन अभि-प्रतीआभिमुख्ये” २।१।१४ इति अव्ययीभावः समासः] ‘स्थितः अवतिष्ठते [अनेन तदानीन्तनावस्था वर्ण्यते इति बोद्धव्यं यतोऽर्कविम्बमभि सर्वदा दृष्टिनिक्षेपः असम्भाव्य एव, तस्य स्थानुवत् निश्वलत्वात्। ‘मति-बुद्धि-पूजार्थेभ्यश्च’ इत्यत्र’च-कारस्य अनुक्त-समुच्चयार्थत्वात् क्वचित् अकर्मक-धातुभ्यः वर्तमाने कर्तरि क्तः स्यात् इत्यत्र वर्तमाने कर्तरि क्तः। यद्वा, ‘यत्र स्थितः, स मारीचाश्रम’ इति वाक्य-समाप्तिः]। स्थानपक्षेऽपि विशेषणानि योज्यानि—‘उरसा’ मध्येन। ‘कण्ठे’ उपकण्ठे समीप इत्यर्थः। ‘अंसः’ स्कन्धः। ‘जटा’ प्ररोह-रूपा॥ [अत्र परिकरश्लेषोपमानुप्रासाः। शार्दूलविक्रीड़ितं वृत्तम्]।

** 237n.—1. एतावानेव &c.**—Unlike the feet of mortals, the gods’ feet (also their cars) never touch the ground. Besides their eyes like those of fish, never wink; their bodies never perspire and the flowers of their garlands never wither. Read. “महीतल-स्पर्शन-मात्र-भिन्नं

ऋद्ध्यंहि राज्यंपदमैन्द्रमाहुः’—Ra. II. 50. ‘देवलिङ्गानि दृष्टानि रामलक्ष्मणसंनिधौ। तानि दर्शय देवेन्द्र यदि त्वं देवराट्, स्वयम्॥ सीतायाः वचनं श्रुत्वा तथा चक्रे शचीपतिः। पृथिवींनास्पृशत् पद्भ्याम् अनिमेषे-क्षणाणि च॥ अरजोऽम्बर-धारी च नस्नानकुसुमस्तथा &c.—Rām. III. ch. 52, sl 17—19. ‘अम्लान-पङ्कजां माला शिरस्युरसि चापराम्’—Devi-Purāṇa. “देवानां यानि लिङ्गानि स्थविरेभ्यः श्रुताणि मे॥१४॥ साऽपश्यत् विबुधान् सर्वान् अस्वेदान् स्तब्धलोचनान्। हृषितस्रगजोहीनान् स्थितान् अस्पृशतः क्षितिम्॥३४॥ छायाद्वितीय म्लानस्रगजःस्वेद-समन्वितः। भूमिष्ठो नैषधश्चैव निमेषेण च सूचितः’॥२५॥—Mahā, Vana 57. (नलदमयन्तीस्वयंवरे)। And—Nīlakaṇtha there on. ‘आरुह्य तार्क्ष्यंनभसीव भूतले ययौ अनुद्धात-सुखेन सोऽध्वना’—S’PB. XII. 2. ‘अनुद्धात-स्तिमित’—Infra. “In Vik. I, when the car of Pururavas touches the ground, the stage-direction is “रथावतार-क्षोभं नाटयति” i. e. acting the concussion caused by the descent of the chariot”—M. 2. वल्मीक &c.—वल्मीक is the mound of earth thrown up by white ants It is held sacred. MS. IV. 46, 238. 3. सन्दष्ट-सर्प—102n, 1. “उरग-त्वग्-ब्रह्म-सूत्रान्तरः” (B) also gives very good sense. be explained thus—‘उरग-त्वक्’ सर्प-निर्मोकः’ब्रह्मसूत्रान्तरम्’ अन्यद् यज्ञोपवीतं यस्य तथाभूतः। That is, on account of his motionlessness, a snake mistaking him for a tree-trunk, left a slough on the shoulder which looked like a second Brāhmanical chord. 4. लता-प्रतान &c.—Cf. ‘“लता-प्रतानोद्ग्रथितैः सकेशैः”—Ra II. 8. 5*.* शकुन्त-नीड़ &c.—नीड़म्=निश्चिन्ता इलन्ति अत्र इति “हलश्च” ३।३।१२१ इति घञ्। संज्ञापूर्वकत्वात् न गुणः। ड-लयोः एकत्वम्—BhD. ‘इल’ means “to sleep (स्वप्ने)’ hence where the birds sleep without anxiety. For जटा &c.—Vide. MM I. 6; MS. IV. 6. 6*.* स्थानुः—सर्वदा एकत्रतिष्ठति इति स्था (गतिनिवृत्तौ)+ण*(By* “स्थो ण”—Ūnadi. 324.) Hence a post, branchless tree, pollard.

Cf. “स्थानुच्छेदस्य केदारमाहुः’ &c.—MS. IX. 44, It is optionally neuter. The God शिवis also called स्थानुas he exists for all times without change, Cf. ‘स स्थानुः स्थिर-भक्तियोग-सुलभः’ &c.—Vik. I. 1. ‘सस्थानुकैलासधर’—BK. XII. 19. For a similar idea Cf. “ऊर्ध्वबाहुः त्वनिमेष तिष्ठन् स्थानुरिवाचलः’—Mahā. Ch. 223, 29. 7. अभ्यर्क-बिम्बं—अभि+अकबिम्बम्,=where ‘अभि’ is a कर्मप्रवचनीय, or take the whole as an instance of अव्ययीभाव (Com). Cf.‘अभिसायम् उच्चकैः’—S’PB.1.16.‘अभिचैद्यं प्रतिष्ठासः’—Ibid. II.1. and MN, thereon. For similar idea, Cf. “दृष्टिं विमान-त्र्यवधान-मुक्तां पुनः सहस्रार्चिषि संनिधत्ते’—Ra. XIII. 34. ‘ललान्तप-सप्तसप्तिः’—Ibid. XIII. 41. ‘नेत्रप्रतिघातिनी प्रभामनन्यदृष्टिः सवितारमक्षैत’—Ku. V. 20. It is obvious that this gazing at the sun would be possible for the sage only in some fixed hour of the day and not always, as he is termed ‘स्थानुरिवाचलः’।When the couple were passing, they found him with his eyes in that position (Com.) Cf. ‘ऊर्ध्वमुखै रर्कबिम्बनिहितः’—Kād. pp. 182. ‘सुर्यनिविष्टदृष्टिरूर्ध्वम्’—Ra. XIV. 66.

** Remark**:—Our poet gives here a vivid description of an Indian Yogīin his समाधि, in which state such impassiveness for several months is only possible.

** राजा**—(विलोक्य)—नमोऽस्मै कष्टतपसे।

King (Gazing)—A bow to that (sage) of austere penance.

** मातलिः** (संयत-प्रग्रहं रथं कृत्वा)—एता-वदिति-परिवर्धितमन्दारवृक्षंप्रजापतेराश्रमं प्रविष्टौ स्वः। Mātali (Drawing in the reins of the car)—Here (we) have entered the hermitage of the Lord of creation, the Mandaratrees wherein have been grown by Aditi (herself).

** राजा—अहो ! स्वर्गादिदमधिकतरं निर्वृति-स्थानम्। अमृत-ह्रदमिवाऽवगाढोऽस्मि।** King-Oh ! (This is) greater than heaven, a place of content. I am, as though, immersed in a lake of ambrosia.

मातलिः(रथं स्थापयित्वा)—अवतरत्वायुष्मान्।

Mātali (Having stayed the car)—Get down, My Long-lived (king).

राजा (अवतीर्य)—मातले ! भवान् कथमिदानीम्।

King (Descending)—But how will you now fare, Mātali?

** मातलिः—समय-यन्त्रित एवायमास्ते रथः। तद्वयमप्य-वतरामः।** (तथा कृत्वा) इत इत आयुष्मन्। (परिक्रम्य) दृश्यन्तामत्रभवतामृषीणां तपोवन-भूमयः।

Mātali—The chariot (itself) has stopped here, knowing the insinuation (of my command) I, too, will get down. (He does so) This way, My Long-lived (King), this way. (Walking round) Let the sites of the penance-grove of the revered anchorites be observed.

** V. L.**—‘नमस्ते’—R. V. M. ‘नमोऽस्मै’—B. K. S. P. ‘एतावदिति&c’—B. ‘महाराज !एतावदिति &c’—R. M. V.‘एतावतिऽ.—‘अहो !स्वर्गादिदम्’—B. Others omit’अहो’ and ‘इदम्’।M supported by some Devanagāra Mss reads “निर्वृत्ति” for “निर्वृत्ति"I B has ‘किम्’ for ‘कथम्’‘समय-यन्त्रित &c.—B. Dr P. HS. Others read"संयन्त्रित मया रथः”।All but B and M read ‘आयुष्मान्’ for ‘आयुष्मन्’।

राजेति। ‘अस्मै’ दुरवर्तिने [“अदसस्तु विप्रकृष्टमि"त्युक्तेः] ‘कष्टम्’ सुतरां कष्टकरं‘तपः’ यस्य तस्मै[नमः शब्दयोगे ४र्थी५८७]। मातलिरिति। ‘अदित्या’ देवमात्रा ‘परिवर्धिता’ जल-दानादिना लालिता ‘मन्दारवृक्षा’ यत्रतादृशम्। ‘प्रविष्टौ स्वः’ भवावः [अस् धातोः लटि उत्तम-पुरुष-द्विवचने रूपम्]। ‘एतौ’ आवामिति शेषः। राजेति।

‘निर्वृतेः’ सौख्यस्य ‘स्थानम्’ [“निर्वृतिः सुस्थतायां स्यात् अस्तागमन-सौख्ययोः” इति विश्वप्रकाशः]। ‘अवगाढ़ः८।२।३१ मध्ये प्रविष्टः। राजेति। ‘कथम्’ इति प्रश्ने। ‘इदानीम्’ अधुना ‘कथम्’ आत्मानं व्यापारयिष्यति इति शेषः। अर्थात् अधुना भवान् इहैव स्थास्यति उत कश्यपान् द्रष्टुंमदनुगामीभवेत्। मातलिरिति। ‘समयेन’ संकेतेन [“समयः शपथाचारे सिद्धान्तेषु तथा घियि। क्रियाकारे च निर्देशे सङ्केत-कालभाषयोः” इति मेदिनी] ‘यन्त्रितः’ स्थापितः। अस्मादेव रथोऽयम् अन्यत्र न गच्छति। [दैव-रथाणां संकेतज्ञत्वम् रघोस्त्रयोदशेऽपि कविना वर्णितम्]। ‘तत्’ तस्मात् हेतोः’वयम्’ अहम् ‘अपि’ [‘अस्मदो द्वयोश्च’ १।२।५९ इति बहुत्वे प्रयोगः]।

** 238n.—1. अदिति** &c.—अदिति, wife of Kaśyapa, is the mother of आदित्यऽ (Gods). 235n, 5. 2. स्वर्गादिदमधिकतरं&c.—Though there is no rule to sanction ablative (५मी) in connexion with ‘अधिक’, HD thinks that ५मीand optionally७मी too are available with अधिक as Pānini himself has used as such in two Sūtras of his अष्टाध्यायी। Read “यस्मादधिकं” (२।३।९), “तदस्मिन्नधिकम्” (५।२।४५) इति च निर्देशात् अधिक-शब्दयोगे पर्यायेण सप्तमी-पञ्चम्यौ भवतः—PM. Elsewhere he sanctions तृतीया विभक्ति। Read ‘अधिका खारीद्रोणेन’ इति कर्तरि तृतीयापि भवति’—Ibid on 5. 4. 45. BD of course follows suit. It seems however very strange to us that HD who is profoundly read in the महाभाष्यऽhould overlook the fact that सप्तमी in 5.2.45. is in अधिकरणे, and not due to the presence of ‘अधिक’। Read “यद्यपि तावत् व्यापके वैषयिके वा अधिकरणत्वे सम्भवो नास्ति औपश्लेषिक-मधिकरणंविज्ञास्यते”—MBh. “औपश्लेषिकेऽधिकरणे सप्तमी” इति भाष्यम्। “सामीपिकमधिकरणम्” इति कैयटः—BM. pp. 866. Hence HD’s view is to be taken with a grain of salt, or we may call these lines spurious. In fact in such cases५मी may be well explained by “पञ्चमीविभक्तेः” 2.3.42. and३या by “हेतौ” 2.3.23. Cf. रामः श्यामात् धनेन गरीयान् (अधिकः) or (प्रकृष्टः) and so on. (103n, 3).

3. भवान् कथम् &c.—Are you going to stay in the chariot, or will you accompany ine? The king means to say that in the latter case the steeds may run away with the chariot (See next). 4. समय-यन्त्रितः&c.—(Cf. ‘समययन्त्रितः’—Rām. IV. 46-10). Mātali tells the king that the chariot, divine as it is, will not move an inch from where it has stopped. This is because Kāli, like Vālmīki, believes that all the divine cars such as ‘Puṣpaka and the like, have tutelary deities (अधिदेवता) residing on them, and which have the power to understand the will or the slightest insinuation of the charioteer or the occupant of the car. Consequently they will rise up in heaven or come down on the earth and stop automatically according to needs. Hence these विमानऽ are termed ‘काम-गति’। Read “एतावदुक्तवति दाशरथौ तदीयामिच्छां विमानम् अधिदेवतया विदित्वा। ज्योतिष्पथादवततार” &c.—Ra. XIII. 68 “अध्यास्ते कामगति सावरजो विमानम्”—Ibid 76 ; ‘आत्मचिन्तासुलभंविमानम्’—XIV. 20. ‘स तंराजा समारुह्यकामगं वीर्यनिर्जितम् &c. ॥४०॥—Rām. VI. 15.) “<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735552163Capture2.PNG”/> कामगं<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735552163Capture2.PNG”/><MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735552163Capture2.PNG"/>बभञ्ज च महारथम्"—Ibid. III. 51. <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735552163Capture2.PNG"/>मनः समाधान-विचार-चारिणम्। <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735552163Capture2.PNG"/>मनः समाधाय तु शीघ्रगामिनं<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735552163Capture2.PNG"/>स पुष्पकंतव विमानमुत्तमंददर्श <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735552163Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735552163Capture2.PNG"/>—Ibid. 1V. 9. 48, where the commentator Rāma remarks—मनः समाधानेन यत्रविचारः गमनस्य तत्र संचरणशीलंमनः-संकल्पित-देश-गमन-शीलम् <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735552163Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735552163Capture2.PNG"/>मनः समाधाय स्वामि-मनोऽनुरुध्यतु शीघ्रगामित्वादि धर्मकम्’ &c. We have preferred this reading, because the other one does not clearly state why the car (horses) will not move when both the king and Mātali will be away. Besides वयं(plural) does not sound happy after the singular(मया)।

राजा—ननु विस्मयादवलोकयामि।

प्राणानामनिलेन वृत्तिरुचिता सत्कल्प-वृक्षे वने
तोये काञ्चन-पद्म-रेणु-कपिशे पुण्याऽभिषेक-क्रिया।
ध्यानं रत्न-शिला-गृहेषु विबुध-स्त्री-सन्निधौ संयमो
यद्वाञ्छन्ति तपोभिरन्य-सुनयस्तस्मिंस्तपस्यन्त्यमी॥१२॥(शार्दूलविक्रीड़ित)

King—Indeed with wonder do (I) behold. In a wood abounding in the desire-yielding trees, the necessary maintenance of life (is obtained by the sages) with air (alone; or the sages are wont to support life &.) The performance of ablution for (acquiring) merit (alone is thought of) in water tawny with the dusts of golden lotuses. In houses of jewelled-stones, meditation (is all that is practised); restraint (of the passions is observed) in the presence of celestial damsels; these (sages) practise austerities in the midst of what other hermits aspire after by means of penance.

** V. L.—**‘सत्कल्प०’—B. K. R. M. ‘संकल्पo’—Colebrooke Mss. ‘पुण्याऽभिषेक’—Bh. B. S. HS, Dr. ‘धर्माऽभिषेक’—R. M. K.‘गृहेषु’—B. Bh. Dr HS. Others have ‘oतलेषु’। ‘वाञ्छन्ति’— Bh. PB. Dr HS. ‘काङ्क्षन्ति’—M. R. K. S.

** राजेति।** ‘ननु’ इति संबोधने अवधारणे वा। ‘विस्मयाद्’ विस्मयमाश्रित्य [इति ल्यब्लोपे ५मी]। वक्ष्यमाण-श्लोकेन विस्मयावहत्वमुपपादयति। प्राणानामिति। ‘सन्तः’ विद्यमानाः कल्पवृक्षाः’ सर्वाऽभिलाष-पूरका देवपादप-विशेषाः यत्र तादृशे कल्पतरु-पूर्णे अरण्ये’उचिता’ अवश्यकर्तव्या ‘प्राणानां वृत्तिः’ जीवन-धारण क्रिया ‘अनिलेन’ केवलंवायुना। न तु कल्पतरु-वितरितेन चर्व्य-चोष्य-लेह्य-पेयादि-द्रव्येण। भवति इति शेषः॥ यद्वा॥ यस्मिन् ‘वने प्राणानां वृत्तिः अनिलेन उचिता’ अभ्यस्ता [‘अभ्यस्तेऽपि उचितंन्याय्यम्” इति यादवः]। कल्पतरुः सर्वेभ्यः अभिकाङ्क्षितं वितरति। तस्मिन् सन्निहितेऽपि भोगविमुखाः एते मुनयः केवलं वायु-भक्षणेन तपस्यन्ति इतिविस्मय-जनकमेव। ‘काञ्चन-पद्मानां स्वर्ण-कमलानां ‘रेणुभिः’ परागैः ‘कपिशे’ पिङ्गले ‘तोये’ जले [अनेन पद्मानां बाहुल्यं सर्वदा प्रस्फुटितत्वंच व्यज्येते। अतः सुरभित्वमपि] ‘पुण्यार्थम्’

न तु सुन्दरीभिः सह केलि-करणार्थम् ‘अभिषेक-क्रिया’ नैमित्तिक-स्नान-कर्म क्रियते इत्यपि विस्मयावहम्। ‘रत्न’मया याः’शिलाः’ ताभिः निर्मितेषु ‘गृहेषु’ [उत्तर-पद-लोपीकर्मधारयः] भवनेषु ‘ध्यानं’ परमार्थ-चिन्तनं [‘आत्मा वारे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यश्च’ इति श्रुत्युक्तेः] न पुनः विलास-शय्या शयनादिकम् इत्यपि अत्यद्भुतम्। ‘विबुधानां’ सुराणां [“विबुधौ सुर-पण्डितौ” इति विश्वः] ‘स्त्रियः’ तासाम् अर्थात् देवभोग्यानाम् ‘सन्निधौ’ समीपे ‘संयमः’ इन्द्रिय-निग्रहः। अन्य-सन्निधाने एव संयमोन सिध्यति, विशेषतःस्त्री-सन्निधाने। किन्तु ऐते स्वर्वेश्या-सन्निधौ अपि जितेन्द्रिया इति विस्मयावहम्। अतएव ‘अन्यनुनयः, पृथिवीस्थाः शातकर्णि-प्रभृतयः साधारणाः तपस्विनः’तपोभिः यत्’ यादृशं कल्पवृक्षादि-भोगोपायाऽन्वितं स्थानं ‘वाञ्छन्ति’ प्राप्तुम् अभिलषन्ति ‘तस्मिन्’ तादृशे भोगोपाय-समन्विते स्थाने ‘अमी’ दूरे दृश्यमानाः’मुनयः’ तपस्यन्ति ३।१।१५ तपस्यां कुर्वन्ति। [अनेन तेषां मोक्षार्थित्वम् गम्यते। अत्र कल्पवृक्षादीनां कारणानां सद्भावे सति तत्कार्याभावे वक्तव्ये तद्विरुद्धाऽनिल-प्राणवृत्तित्वाऽऽद्युक्तेउक्तनिमित्ता मालाविशेषोक्तिः। चतुर्थ-चरणार्थं प्रति पूर्वचरण-त्रयगत-वाक्यार्थानां हेतुत्वात् वाक्यार्थहेतुकं काव्यलिङ्गम्। पाद-त्रये प्रतीयमानः परिसंख्यालंकारः। अवस्थितानां समुत्कर्षवर्णनेन अन्यमुनिभ्यः व्यतिरेकश्च व्यज्यते। तपोतप इति न्यनयेति स्तस्तेति छेक-श्रुति-वृत्त्यनुप्रासाः। शार्दूलविक्रीडितं छन्दः]।

** 239n.—1. अनिलेन वृत्तिः**—&c.—Cf. “मुनयः सलिलाहारा वायुभक्षास्तथापरे”—Rām. III. 6. 4 ; ‘दशवर्ष-सहस्राणि वायुभक्षोजलाशये—III. 11. 12. “सप्तरात्रे कृताहारा वायुना अचलवासिनः”—lbid IV. 18. 19. On this M remarks—“The Hindus imagine that supporting life upon air is a proof of the highest degree of spirituality to which a man can attain."—This is hardly accurate. Read “आहार-संयम-क्लिष्टा यथेष्टाहार-तुन्दिलाः। ब्रह्मज्ञान-विहीनाश्चेत्निष्कृतिंते व्रजन्ति किम्॥ **वायु-**पर्ण-कणा-तोय-व्रतिनो मोक्ष-भागिणः। सन्ति चेत् पन्नगा मुक्ताः पशु-पक्षि-जले-चराः॥— Mahā-nirvāpa-tantra. उचिता—Either (i) ‘necessary’, ‘fit for’. That is, that much of wind only is inhaled as is necessary for the sustenance of life, Or (ii) ‘accustomed’ (Com). Cf. ‘परिभ्रमल्लोहित-चन्दनोचितः’—Ki. 7. 34. ‘नीवारभागधेयोचितैः’—Ra. I. 50 ;

II. 25 ; III. 54 ; 60 ; XI. 9. 2. सत्कल्प &c.—‘सत्’ may mean ’existing’. ‘विद्यमाने कल्पद्रुमे’—K. Or it may mean fine, good. Cf. ‘सद्भावे साधुभावे च’ &c.—156n, 3. The sages could have easily obtained delicious food, charming raiment or any other object of luxury from the कल्पतरु (231n, 2.) if they simply so desired, but they didn’t. 3. काञ्चन-पद्म &c.—Cf. ‘मन्दाकिनीतत्रपुण्या रम्या सुविमलोदका।<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735556853Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735556853Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735556853Capture2.PNG"/> “अन्याश्चः नद्यः शतशः स्वर्णपद्मै रलङ्कृताः—KP. 47. (हेमकूटवर्णनम्)। ‘सरश्च राजतैःपद्मैः ज्वलितैः हेम-केशरैः"—Rām. IV. 40; 45; 43, 38, 51, 7. ‘चामीकरीयैः’ कमलैर्विनिद्रैःच्युतैः परागैः परिपिङ्गतोयाम्’—Ku. XIII. 27. “निर्विष्टहेमाम्बुज-रेणु यस्याः’—Ra. XIII. 60. पुण्याभिषेकः&c.—They used to bathe in such waters only to acquire merit and not for making जलकेलि। 4. रत्न-शिला-गृहेषु—‘oगृह’ (B) is certainly better than ‘०तल’ for Kāli elsewhere has ‘नागराणाम् उद्दामानि प्रथयति शिला-वेश्मभिः’—MD. 26 ; ‘प्राविशत् मणि-शिला-गृहं हरः’—Ku. VIII. 31. The presence of jewels suggests that lamps were not necessary. “अत्र मणि-शब्देन नित्योज्ज्वलत्वं ध्वनितं, तेन च प्रदीप-निराकाङ्क्षत्वं"रत्नाङ्कुरा यत्ररत्नप्रदीपाः” इत्यादिवत्—”Nārāyana. Read also the description of हेमकूटin KP. ch. 47. The houses, artistically decorated with jewels, were fit for merry-making. But the sages there, averse to enjoyments, practise austere penance. This is wonderful. ध्यानं—“तत्रप्रत्ययैकतानता ध्यानम्”—Yoga-Sūtra of Patañjali. प्रत्ययैकतानता means अविच्छिन्न-चिन्ताप्रवाह। 5. यद्वाच्छन्ति &c.—यत् means such places as are fraught with all the objects of enjoyments (Viz celestial damsels, houses inlaid with jewels &c., which are desired by men and *ordinary sages. (Com.).

मातलिः—उत्सर्पिणीखलु महतां प्रार्थना ! (परिक्रम्य। आकाशे)

अये वृद्धशाकल्य ! किंव्यापारः सम्प्रति भगवान् मारीचः ? (आकर्ण्य)—

किं ब्रवीषि, दाक्षायण्या पतिव्रता- धर्ममधिकृत्य पृष्टस्तदस्यै महर्षिपत्नी-गण-सहितायैकथयतीति ? Mātal—Verily upsoaring (is) the ambition of the great. (Turning round; in the air) Hearken, aged. śākalya! what (is) His Reverence Mārica doing now? (Gesticulating hearing) What! do you say? “Being queried by the daughter of Dakṣa (i. e. Aditi) respecting the duties of wives devoted to (their) husbands, (he) is recounting them to her in company with the wives. of (other) great sages”?

** राजा** (कर्णं दत्त्वा)—अये, प्रतिपाल्याऽवसरः खलु प्रस्तावः।

King (Leaning his ear)—Oh ! verily the introduction of the subject is such that (its) time must be awaited. (i. e. we must wait for a chance at the end of the discourse).

** मातलिः**(राजानमवलोक्य)—अस्मिन्नशोक-वृक्ष-मूले तावदास्तामायुष्मान्, यावत्त्वामिन्द्र-गुरवे निवेदयितुमन्तरान्वेषीभवामि।

Mātali (Looking at the king)—(My) Long-lived (King) may sit at the foot of (this) Aśoka tree, while (I) shall engage myself in seeking out a suitable opportunity to announce you to the father of Indra.

राजा—यथा भवान् मन्यते (इति स्थितः। मातलिर्निष्क्रान्तः)। King—As Your Honour thinks (proper). (This said, stands. Exit Mātali.)

** राजा** (निमित्तं सूचयित्वा)—

मनोरथाय किं बाहो ! स्पन्दसे मुधा।
पूर्वावधीरितं श्रेयो दुःखं हि परिवर्तते॥१३॥(श्लोक)

King (Indicating an omen)—(I) hope not (to obtain) the desire (of my heart) ; why, O arm, throbbest (thou thus) in vain? For bliss (if) scorned before, turns to misery, [or, Bliss has been disowned before, misery alone encircles (me now)].

** V. L**.—‘अये’ - M. R ‘किमनुतिष्ठति’—R. V. M. S.‘किंव्यापारः संप्रति’—B. HS. ‘०धर्म’—R. V. M. K. ‘०पुण्य’—B. ‘तदस्यै’—B. ‘तत्तस्यै’—M. K. R & others omit तत्। ‘पत्नीगण’—B. ‘पत्नी’—R. M. S. ‘मुनयः’—M. K. [Mackenzie Mss B and Dr supported by the Tamil Mss (S) give no speech before the exit of Mātali. Others—‘आयुष्मन् साधयाम्यहम्’ (निष्क्रान्तः)। K alone reads “विपरिवर्तते" for “हि परिवर्तते।B reads ‘मुधा’ for ‘वृथा’।

** मातलिरिति।** ‘उत्सर्पिणी’ महीयसि पदे धावन्ती, उत्तरोत्तरं वर्धमाना ‘महतां प्रार्थनांअभिलाषः [इति पूर्ववाक्यस्य समर्थकत्वात् अर्थान्तरन्यासः। अन्ये पृथिवीस्था मुनयः तपोभिः एतादृशं सुखकरं स्थानमभिकाङ्क्षन्ति। किन्तु अत्रस्थाः तपस्विनः ब्रह्मनिर्वाणम् इच्छन्ति इति हृदयम्] ‘अये’ इति संबुद्धौ। ‘वृद्धशाकल्य’ इति कश्यश-शिष्य नाम। ‘कः व्यापारः’ यस्य स इति ‘किंव्यापारः’ किम् अनुतिष्ठति इत्यर्थः। ‘मारीचः’ कश्यपः ‘दाक्षायण्या’ [अपत्यार्थे फिञ् ४।१।१५७] दक्ष-कन्यया अदित्या। राजेति। ‘प्रतिपाल्यः’ प्रतीक्षणीयः ‘अवसरः’ कालःयस्य तादृशः अयं’प्रस्तावः’ पतिव्रताधर्म-कथन-लक्षण-प्रसङ्गः। अर्थात् यावदयंप्रस्तावःन समाप्तिमेति तावद्बहिः प्रतीक्षितव्यम्। मातलिरिति। ‘अन्तरम्’ अवकाशं ‘अन्विष्यति’ यः सः [साधुकारिणि णिनिः ३।२।७८]। ‘आस्ताम्’ उपविशतु। राजेति। ‘निमित्तं’ दक्षिण-भुज-स्पन्दनरूपं शुभलक्षणम्। मनोरथायेति। अहं’मनोरथाय’ [इति विषये विषय्युपचारः] अर्थात् मनोरथ-विषयीभूतां शकुन्तलां प्राप्तुमित्यर्थः [कर्मणि ४र्थी२।३।१४] ‘न आशंसे’ [‘आङ्शसि इच्छायाम्’ (गः-२३३४) इति आत्मनेपदम्] मम तु मनोरथाशंसापि नास्ति, प्राप्तिस्तु दूरतः अपास्ता इति भावः। हे ‘बाहो’ मद्दक्षिणभुज ! ‘मुधा’ वृथा [‘व्यर्थके तु वृथा मुधा’ इत्यमरः] ‘किं’ किमर्थं’ त्वं ‘स्पन्दसे’। ‘पूर्वं’ प्राक् ‘अवधीरितं’ मया अवज्ञातम् [‘अवधीर’ इति अवज्ञायां चुरादिः। “भूतपूर्वे चरट्” ५।३।५७ इति पाणिनि निर्देशात् पूर्व-शब्दस्यात्रपरनिपाते कर्तव्ये “ज्ञापक-सिद्धंन सर्वत्र” इत्युक्तेःअस्य न परनिपातः इति बोद्धव्यम्] ‘श्रेयः’ शकुन्तलारूपं कल्याणं ‘दुःखम्’ अर्थात् दुःखरूपेण ‘परिवर्तते’ परिणतं भवति॥यद्वा॥

‘श्रेयः मया पूर्वमवधीरितम्॥ सम्प्रति ‘दुःखं हि’ केवलं ‘परिवर्तते’ परिभ्रमति [इति कुल्लुकभट्टपादाः ४।१।६५] अर्थात् मां परितः तिष्ठति [मनोरथाय इति विषयस्य निगरणात् अतिशयोक्तिः। अर्थान्तरन्यासः। वृत्त्यनुप्रासश्च। श्लोको वृत्तम्]।

** 240n.—1. उत्सर्पिणी—**Gradually soaring high. i. e. aspiring after ब्रह्मनिर्वाण।Cf. ‘कुत इदानीं मे दूराधिरोहिणी आशा’—Act. V, 2. आकाशे—82n. 6; 136n. 1. 3. दाक्षायण्या—The word ‘दक्ष’ is a वृद्धसंज्ञक word by the Vārt. ‘वा नामधेयस्य’, 1. 1. 73. Hence दक्षस्य अपत्यं स्त्रीइति दक्ष+फिञ्=दाक्षायणी (ङीष् 4. 1. 41.) Read “दक्षस्य अपत्यानि। ‘वा नामधेयस्य’ इतिवृद्ध-संज्ञायाम्“उदीचां वृद्धादगोत्रात्” ४।१।१५७ इति फिञ्। गौरादित्वात् ४।१।४१ ङीष”—BhD. Mr. Kale, G and others have ‘फक्’ (Kṣirasvāmī’s view) which is inaccurate. Read (a) यत्तु “आसुरेरुपसंख्यानम्” (वाः—४।१।१९) इत्यत्र केचिद् ‘आासुरि-दाक्ष्योः’ इति”—इति मुकुट आह॥ तन्न॥ भाष्ये दाक्षेरदर्शनात्। (b) यदपि गोत्रत्वमुपचर्य “गोत्रे कुञ्जादिभ्यः” ‘चफञ्’ ४।१।९८ इति च्फञि “जातेरस्त्रीविषयादयोपधात्” ४।१।६३ इति ‘ङीष’ इत्याह॥ तदपि न॥ कुञ्जादिगणे अस्य पाठाऽभावात्। उक्तरीत्योपचारं विना निर्वाहाच्च। (c) यत्तु “अत इन्”४।१।९५ ।अन्तरापत्येऽपि द्वैपायनवत् “यञिञोश्च” ४।१।१०१ इति ‘फक’ इति स्वाम्याह॥तदपि न॥अन्तरापत्ये फकःअदर्शनात्। For a detailed discussion readव्याख्यासुधा of BhD. 4. पतिव्रता-धर्म—“आर्तार्ते, मुदिता हृष्टे, प्रोषिते मलिना कृशा। मृते म्रियेत या पत्यौ सा स्त्री ज्ञेया पतिव्रता”॥— Suddhi-tattvam. For पतिव्रताधर्म vide BrP. (कृष्णजन्मखण्ड)—Ch. 83; Also Skanda Purāṇa where Brihaspati describes the devotion of Lopāmudrātowards her husband, Agastya. Also read Mahā., Anus’āsana, (स्त्रीधर्मकथने १४६ अध्याय), beginning from ‘उभोवाच॥ स्त्रीधर्मोमां प्रति यथा प्रतिभाति यथाविधि। तमहं कीर्तयिष्यामि तथैव प्रश्रितो भव’ &c. Such lectures on Purānas (पुराण-पाठ)

are generally begun in the afternoon. Cf. ‘इतिहास-पुराणाभ्यां षष्ठञ्च सप्तमं नयेत्’—Dakṣa Samhitā, ‘आकर्ण्यन्तः प्रति-षष्ठ-वेलां विनोद्यमानाः कथकैः कथाभिः’—RH. II. 3. प्रतिपाल्या &c.—187n. 4. 5. तस्यै—‘तां बोधयितुम्’ इति कर्मणि चतुर्थी—4n. 2 ; 81n. 3. (end). **महर्षिः—**117n. 5. 6. प्रस्तावः—Refers to the subject-matter under discussion i. e. पतिव्रताधर्म। 7. अशोक &c.—The bark of Aśoka tree (Jonesia Asoka) is indispensable for female disease.‘The vegetable world scarce exhibits a richer sight thanan Aśoka tree in full bloom’, Its flowers are very large “and beautifully diversified with tints of orange-scarlet, of pale-yellow, of bright orange, which form a variety of shades according to the age of the blossom”—Sir William Jones. Mātali’s suggestion to sit under the अशोक tree implies that the king will erelong be freed from sorrow (अ-शोक)—R. **8. अन्तरान्वेषी—This is only a pretext to leave the king alone, thus providing him with a free scope of meeting Śakuntalāalone.In this connexion vide 16n. 1. and 105n. 3. इन्द्र-गुरवे—Refers to Kaśyapa, father of Indra and other gods. Vide Mahā. Sa’nti. Cf. 207—208. 9. बाहो &c.—बाहु here refers to the right hand. ‘स्पन्दोभुजस्य इष्ट-समागमाय। स्पन्दः करस्य द्रविणाऽऽप्ति-हेतुः—BRS’. ‘सुहृत्स्नेहश्च बाहुभ्याम्’—MP:Ch 215 ; 21n. 3 ; 161n. 7.“अङ्ग-दक्षिण-भागे तु प्रस्फुरणं भवेत्।*अथाशस्तं तथा वामे पृष्ठस्य हृदयस्य च”—MP.10. मुधा—In vain, Cf. ‘यत्किञ्चिदपि संवीक्ष्य कुरुते हसितं मुधा’—SD,Sometimes it means ‘falsely’, ‘wrongly’. Cf. ‘रात्रिः सैवपुनः स एव दिवसोमत्वा मुधा जन्तवः’—*VŚ. 78. पूर्वावधीरितं Either from the root ‘अवधीर’ (Com.) or from अव+धीर—Cf. “त्वं

कुत इदानीम् माम् अवधीर्य” &c.—Rat. “इतीव धारामवधीर्यमण्डली क्रिया” &c.— NC. “अवधीर्य धैर्यकलिता”—S’PB. “अवधीर्य धैर्य्यपरिश्रमे”—Ibid. 207n. 5; 97n. 5. 11. दुःखं &c.—According to R, A & HS. “दुःखम्” has been used adverbially meaning ‘with great difficulty,’ rarely. Cf. “दुःखं ननु कुरुश्रेष्ठ चरिष्यामः महीमिमाम्”—Mahā. (सौप्तिकपर्व) ch. 9.41. “दुखं नूनं भविष्यामि विचरन् पृथिवीमिमाम्’—Ibid (स्त्रीपर्व) ch. 1. 10.—‘दुःखं यथा स्यात् तथा’—Nīlakaṇṭha; “स्वादुभिस्तु विषयैर्हृतस्ततो दुःखमिन्द्रियगणो निवार्यते”—Ra. XIX. 49. Gitā. V. 6; XII. 5. 12. परिवर्तते—Either (i) ‘turns to misery’—M, or (ii) (scarcely) returns’—R. Or (iii) ‘moves round (me)’—KB. For the latter sense Cf. ‘शतं वर्षाणि तामिस्रं’ नरके परिवर्तते’—MS. IV. 165 and KB thereon. ‘द्विगुणंहृदये परिवर्तते’—Rām. I. 77.28.

** Remarks:**—Bhavabhūti had evidently this Śloka before him. when he wrote “मनोरथस्य यद्बीजं तद्दैवेनोदिता हृतम्। लतायां पूर्वलूनायां कुसुमस्यागमः कुतः॥”—UC. V. 20.

(नेपथ्ये) मा क्खु मा क्खु चाबलंकरेहि। कहं गदो एव्वअत्तणो पकिदिं [मा खलु मा खलु चापलं कुरु। कथं गत एव आत्मनःप्रकृतिम्]।

(In the postscenium)—(You) must not be so foolhardy. What! you have (already) gone back (straight) to (your) own nature?

** राजा** (कर्णं दत्त्वा)—अभूमिरियमविनयस्य, तत् को नु खल्वेवं निषिध्यते। (शब्दानुसारेणाऽवलोक्य। सविस्मयम्) अये, को नु खल्वयम् अनुबध्यमानस्तापसीभ्याम् अबाल-सत्त्वो बालः।

अर्ध-पीत-स्तनंमातुरामर्द-क्लिष्ट-केसरम्।
प्रक्रीड़ितुं सिंह-शिशुं बलात्कारेण कर्षति॥१४॥

(श्लोक)

King (*Leaning his ear)—*This (is) no place for petulance; who (is) this then, that is being thus forbidden? (Looking in the direction of the sound—With wonder) Lo! who is this boy with unboyish strength, closely followed by two hermitesses,—(Who) for the purpose of playing (with him), is forcibly dragging away from its dam a lion’s whelp, that has (but) partially sucked (its dam’s) dug and has its manes dishevelled by rough handling ?

** V. L**.*—B reads ‘यस्मिन् तस्मिन्नेव आत्मनः प्रकृतिं दर्शयसि’ for “कथं गतः” &c.—तत्-only B. M reads ‘सस्मितम् for ‘सविस्मयम्’। ‘एषः’—R. V. M. S. ‘एवं’—B. ‘अवरुध्यमानः’—B. ‘अनुबध्यमानः’—R. M. V. ‘अनुगम्यमानः’—Mackenzie Mss. B reads “करेणैवाकर्षति” for ‘बलात्कारेण &c.’ ‘तापसौभ्याम्—B. S. Dr ‘तपस्विनीभ्याम्’—Others. ‘केशरम्’—M. G. ‘केसरम्’—*Others.

** नेपथ्य इति।** ‘चापलम्’ अनवस्थितिः[इति हेमचन्द्रः] औद्धत्यम् [इति रघुटीकायां मल्लिनाथाः ३।४२ ; तल्लक्षणं यथा दर्पणे—“मात्सर्य-द्वेष-रागादेः चापलंतु अनवस्थितिः”] ‘आत्मनःप्रकृतिं’ स्वभावम् अर्थात् चाञ्चल्यम्। राजेति। ‘अविनयस्य’ अशिष्ट-व्यवहारस्य ‘अभूमिः’ अस्थानम्। ‘निषिध्यते’ निवार्यते। ‘अये’ इति विस्मये। ‘अनुबन्ध्यमानः’ अनुगम्यमानः। ‘अबालस्य’ अर्थात् यूनः सत्त्वंबलं [“सत्त्वोऽस्त्री तु जन्तुषु क्लीबंतु व्यवसाये पराक्रमे”इति केशवः] तद्वत् ‘सत्त्वं’ यस्य तथाभूतः [उत्तरपदलोपीबहुव्रीहिः]। ‘को नु खल्वयंबालः शिशुः ‘सिंहशिशु)बलात्कारेण कर्षति’ इति चूर्णिकया सहान्वयः। अर्धेति। ‘प्रक्रीड़ितुं’ सिंह-शिशुना सह खेलांकर्तुम् ‘आमर्देन’ आकर्षणावेगेन ‘क्लिष्टा’ विशृङ्खलीकृताः ‘केसराः’ स्कन्धकेशाः [“सटायां केसरोदन्त्यः” इति गदसिंहः] यस्य तम्। ‘अर्धम्’ असंपूर्णं यथा स्यात् तथा पीतः ‘स्तनः’! (लक्षणया स्तन्यं दुग्धम् इत्यर्थः) येन तादृशम् (स्तनन्धयत्वात् सिंहशिशोः स्वेच्छया अनागमनं व्यज्यते) ‘सिंहस्य शिशुं’बलात्कारेण’ हठात्कारेण [इति शब्दरत्नावली] बलाद् ग्रहणेन इति रघुटीकायां मल्लिनाथपादाः १०।४७] कोऽयंबालः’मातुः’ जनन्याः सिंहिकायाः सकाशात् इत्यर्थः [अपादाने ५मी] ‘कर्षति’ दूरं नयति [स्वभावोक्तिः। उदात्तमनुप्रासश्च। श्लोकोवृत्तम्]।

** 241n.—1. अभूमिः**&c.—Cf. ‘अभूमिरेषा भुजङ्ग-भङ्गि भाषितानाम्’—Kād. P. 720. चापलं—Any inconsiderate act, rashness. Cf. ‘स्वचित्त-वृत्तिरिव चापलेभ्यः निवारणीया’—Kad. ‘पुनःपुनःसूतनिषिद्धचापलम्’—Ra. 111. 42. 2. अनुबध्यमानस्तापसीभ्याम्—‘अनु+बन्ध’ Lit. means ‘to bind’, or ‘fasten to’. Cf. ‘सीमन्तं निजम् अनुबघ्नती कराभ्याम्’—S’PB. VIII. 69, hence ’to follow closely’. Cf. ‘मधुकरकुलैः अनुबध्यमानम्’—Kād. The epithet “very forcibly expresses the close attendance of a nurse upon a child”—M. ‘अवरुध्यमानः’ (B) means ‘ध्रियमाणः’ “obstructed”. All except B, P. S & Dr read “तपस्विनीभ्याम्” here and in the next stage direction. But this is to be rejected and replaced by “तापसीभ्याम्” as this word has been repeated throughout in the following passages.Cf. “तापसींविलोक्य हसति”। तापसी—भो, न मां गणयसि। तापसी—(उभौ निर्वर्ण्य)—आश्चर्यम्, आश्चर्यम्।(प्रविश्य मयूरहस्ता) तापसी&c. 3.**अबाल-सत्त्वः बालः—**A boy whose strength is like an unboy (i. e. a youth). Cf. “बालोऽपि अबाल-प्रतिमो बभूव धृत्या च शौचेन धिया श्रिया च”—BC. II. 23. 4. मातुः कर्षति—Drags away from its mother. R construes ‘मातुः’ with “अर्धपीतस्तनं सिंहशिशुम्” (lion’s cub which has but half-sucked its mother’s dug and hence dangerous to leave her dug—M) and remarks—“शिशुना अन्यकर्षणमेव दुष्करं, तत्रापि सिंह-शिशु-कर्षणं, तत्रापि अन्यस्मात्, तत्रापि मातुः क्रोड़ात्, तत्रापि स्तनन्धयन्तमिति सर्वोत्कर्षः व्यज्यते”॥ 5. बलात्कारेण—‘forcibly’, ‘against one’s will’. ‘बलात् इति निपातो हटार्थः—Kṣirasvāmī. Cf. ‘बलात्संदूषयेत् यस्तु परभार्यां नरः क्वचित्। वधदण्डो भवेत् तस्य नापराधो भवेत् स्त्रियः’—MP. Ch. 20. ‘बलात्’ यः ‘कारः’ करणंस ‘बलात्कारः’ (कर्मधारयः) तेन। Using violence, employing force. Vide 210n, 4. “Cf. ‘शापयन्त्रित-पौलस्त्य-बलात्कार-कचग्रहैः’

—Ra. X. 47. ‘मत्ताभियुक्त स्त्री-बलात्कार कृतञ्च यत् तदप्रमाणं लिखितंभयोपाधिकृतं तथा’—Nārada qtd Mitāksarā.

** Remarks:**—Similar ideas contained in this and some other Ślokas of this Act are met with in those cantos of Ku which according to the occidental scholars are interpolations made by a pseudoKalidasa. Cf. ‘गृह्णन् विषाणे हरवाहनस्य स्पृशन् उमाकेसरिणः सटालीः।स भृङ्गिणः सूक्ष्मतरंशिखाग्रंकर्षन् बभूव प्रमदाय पित्रोः—Ku. XI. 44.

(ततः प्रविशति यथानिर्दिष्ट-कर्मा तापसीभ्यां सह बालः)। बालः—जिम्भ, ले सिङ्घ-सावअ ! जिम्भ। दन्ताइं दे गणइस्सं [जृम्भस्व, रे सिंह-शावक ! जृम्भस्व। दन्तान् ते गणयिष्यामि।]

(Then enter behaving as described with two hermitesses a boy). Boy—Gape, ye lion-whelp, gape. (I)’ll count thy teeth.

** प्रथमा—अविणीद ! किं णो अपच्च-णिव्विसेसाइं सत्ताइंविप्पअरेसि। हन्त, वड्ढइ दे संरम्भो। ठाणे क्खु इसि-जणेण सव्वदमणो त्ति किद-णामहेओसि।** [अविनीत! किं नः अपत्य-निर्विशेषाणि सत्वानि विप्रकरोषि। हन्त, वर्धते ते संरम्भः। स्थाने खलु ऋषि जनेन सर्वदमन इति कृतनामधेयोऽसि]।

First—Naughty (boy) ! Why d’(you) torment the animals (looked upon by us) with no difference from our (own) offsprings? O dear ! your turbulence but waxes ! Fitly indeed, thou hast been yclept “All-tamer” by the anchorites.

** राजा—किं नु खलु बालेऽस्मिन् औरस इव पुत्रेस्निह्यति मे मनः।** (विचिन्त्य) नूनमनपत्यता मां वत्सलयति।

King—Why, indeed, does my mind yearn towards this boy as towards a begotten child? (Reflecting)Certainly (my) childlessness makes (me) feel a fatherly affection.

V. L.—‘तापसीभ्यां’—B. HS. S. Dr. ‘तपस्विनीभ्याम्’—Others. B has

‘सिंहशावक’ for ‘सिंह’। ‘वर्धते’—M. R. S. ‘वर्धते इव’—B. ‘मनः’—R. V. M. ‘हृदयम्’—B, ‘विचिन्त्यं’—B. Omitted by others.

** तत इति।**‘यथानिर्दिष्टं’सिंह-शावकाकर्षण-रूपं’कर्म’ यस्य तादृशः। बालइति। ‘जृम्भस्व’ मुखंव्यादेहि। ‘गणयिष्यामि’ संख्यास्यामि [शिक्षाभावात् राज-दारकस्यापि अस्य शौरसेनी भाषा]। प्रथमेति। तापसीति संबध्यते। ‘अपत्येभ्यः’, ‘निर्गतः’ ‘विशेषः’ प्रभेदः येभ्यः तानि पुत्रतुल्यानि इत्यर्थः। ‘सत्त्वानि’ जन्तून् ‘विप्रकरोषि’ उत्पीड़यसि। ‘हन्त’ इति खेदे। ‘संरम्भः’ कोपः[‘संरम्भः संभ्रमे कोपे’ इति विश्वः। “रभेः अशव् लिटोः” ७।१।६३ इति नुमागमः]। ‘स्थाने’ युक्तम् [इति तत्त्वबोधिनी ४७७]। राजेति। ‘उरसा’ वक्षसा निर्मितः [“उरो वक्षसि च श्रेष्ठे” इति मेदिनी] इति ‘औरसः’ ४।४।९४ अङ्गजः पुत्रः तस्मिन् [‘अङ्गादङ्गाद् सम्भवसि हृदयाद अभिजायसे। आत्मा वै पुत्रनामासि स जीव शरदः शतम्’॥—इति महाभारते शकुन्तलोपाख्याने ७४ अध्यायः। ‘मे मनः ‘स्निह्यति’ स्नेहार्द्रंभवति। ‘वत्सलं’ स्नेहवन्तं[‘सिग्धस्तु वत्सलः’ इत्यमरः। “वत्साऽसाभ्याम्” ५।२।९४इति लच्] करोति इति ‘वत्सलयति’ [‘तत्करोति तदाचष्टे’, गः–२।५।७३ इति णिच्]।

** 242n.**—1. सिंह-शावक—(B) is preferable to ‘सिंह’, for it was a lion-cub with which the boy was playing. Cf. ‘सिंह-शिशुंबलात्कारेण कर्षति’—VII. 14. ‘वत्स, एतं बाल-मृगेन्द्रकं मुञ्चं, ‘भद्रमुख<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735648092Capture2.PNG”/> मोचय <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735648092Capture2.PNG”/><MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735648092Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735648092Capture2.PNG"/>बाध्यमानं वाल-मृगेन्द्रकम्’, ‘सिंह-शावकस्य विमर्दात् परिभ्रष्टम्’—Infra. The boy speaks शौरसेनी Prākṛta owing to the dictum—“बालानां षण्डकानाञ्च नीचग्रहविचारिणां उन्मत्तानामातुराणां सैव स्यात्”—SD. VI. “सेव शौरसेनी एव” इति तट्टीका॥ 2. दन्तान् ते &c.—In a similar way, Child Kārtika used to count the teeth of snakes and human sculls on the neck of Siva. “एको नवोवा द्वौदश पञ्चसप्तेति अजीगणत् आत्ममुखं प्रसार्य। महेश-कण्ठोरग- दन्तपंक्तिंतदङ्कगः शैशवमौग्ध्यमैशिः॥ कपर्दी-कण्ठात्म-कपाल-दाम्नोऽङ्गुलींप्रवेश्यानन-कोटरेषु। दन्तानुपात्तुंरभसीबभूव मुक्ताफल-भ्रान्तिकरः कुमारः॥—Ku. XI. 45-46. Vide

241n, remark. 3.**अपत्य-निर्विशेषाणि—Cf. ‘तएव जातनिर्विशेषा मृगपक्षिपादपाः’—**UC.**III.‘आधार-बन्ध-प्रमुखैः प्रयत्नैःसंवर्धितानां सुतनिर्विशेषम्’—Ra V. 6 ; XIV.22.‘सुतनिर्विशेषः नकुलं’—Hit. विप्रकरोषि—tease Vide. pp. 129n, 4. The hermitessess must be educated and of high pedigree and this is why they converse in शौरसेनी Prākṛta. ‘शौरसेनी प्रयोक्तव्या तादृशीनाञ्च योषिताम्’—SD. 4. औरसः—one of the twelve kinds of sons, (MS. IX. 158—160). It is born of a legally wedded wife (धर्मपत्नी)। Cf. ‘औरसो धर्मपत्नीजः’—Y. II. 128. ‘स्वक्षेत्रं संस्कृतायान्तु स्वयमुत्पादयेत् हि यम्। तमौरसं विजानीयात् पुत्रं प्रथमकल्पितम्’—MS. IX. 166. ‘सवर्णायां संस्कृतायाम् उत्पादितम् औरसपुत्रं विद्यात्’—Bodhāyana. “उरसा निर्मित” इति उरस्+अण[“उरसोऽण्च”, 4. 4. 94.]=औरसः॥ Prof. G derives औरसः as ‘उरसःजातः’ (with पञ्चमी विभक्ति in उरस्) but this is “चिन्त्यः”। Read “उरः शब्दात् तृतीया-समर्थात् निर्मित इत्येतस्मिन्नर्थे अण्-प्रत्ययो भवति। उरसा निर्मितः, औरसः पुत्रः”—VM. 4. 4. 94. BD does the same (1646). “तृतीयान्तात् निर्मित इत्यर्थे इति शेषः। पुत्र इति संज्ञाधिकारात् लब्धम्”॥—BM. “संज्ञाधिकारात् नेह, उरसा निर्मितं सुखम्”—T. 5. स्निह्यति मे मनः—Cf. “अभितस्तं पृथासूनुः स्नेहेन परितस्तरे। अविज्ञातेऽपि बन्धौ हि बलात् प्रह्लादते मनः”—Ki XI. 8 Also Rāma’s speech at the sight of ‘लव’—तत् किम् एकपदे एव मे दुःखविश्रामं ददाति उपस्नेहयति च कुतोऽपि निमित्तात् अन्तरात्मानम्। अथवा स्नेहश्च निमित्तसव्यपेक्षइति विप्रतिसिद्धमेतत्॥—UC. VI. Also “बाष्पायते निपतिता मम दृष्टिरस्मिन्, वात्सल्यबन्धि हृदयं मनसः प्रसादः। सञ्जातवेपथुभिरुज्झित-धैर्यं-वृत्तिरिच्छामि चैनमदयंपरिरब्धुरङ्गैः”—Vik. 1. 9. बालेऽस्मिन्—A person or a thing to whom any feeling such as attachment, respect (भक्ति), love &c. is shown, is exhibited in the locative, in connection with roots such as स्निह्, अभिलष्&c. Cf. “सोदरस्नेहोऽपि एतेषु”—Act. I. “अस्याम् अभिलाषि”—I. 20. “तापसकन्यायां ममाभिलाषः”—Act. II. “तस्यां सोदर्यास्तस्नेहम्”—Act. IV.

द्वितीया—एषा क्खु केसरिणीतुमं लंघइस्सदि, जइ से पुत्तअं णमुञ्चिस्सदि [एषा खलु केसरिणीत्वां लङ्घयिष्यति यद्यस्याः पुत्रकं न मोक्ष्यसि]।

Second—This lioness will (surely) attack you, if (you) don’t let her baby go.

** बालः** (सस्मितम्)—अम्हहे। बलिअं क्खु भीदो म्हि [अम्हहे, बलीयः खलु भीतोऽस्मि] (इत्यधरंदर्शयति)। Boy (With a smile)— Oh ! I’m dreadfully scared, indeed. (This said, pouts out his under lip).

** राजा** (सविस्मयम्)—

महतस्तेजसो बीजंबालोऽयं प्रतिभाति मे।
स्फुलिङ्गाऽवस्थया वह्निरेधोऽपेक्षइव स्थितः॥१५॥(श्लोक)

King (With amazement)—This boy, appears to me (to possess) mighty energy, like fire remaining in a state of scintillation (i. e. in a sparkling state) waiting for fuel (to display its blaze).

** V. L**.— All but B read ‘लङ्घयति’ and ‘मुञ्चसि’ for ‘लंघयिष्यति’ & ‘मोक्ष्यसि’। ‘सविस्मयम्’—B. Omitted by others ‘एधोपेक्षः’— B. Dr. Śr. HS. “एधापेक्ष"—R. V. M. K. S. Some of the B Mss read ‘एधःक्षयः’।

** द्वितीयेति।** अत्रापि तापसीति संबध्यते। ‘लङ्घयिष्यति’ अभिभविष्यति, तवोपद्रवंकिंचित् करिष्यति। बाल इति। ‘अम्हहे’ इत्याश्चर्ये। त्वद्वचनात् ‘बलीयः’ अत्यर्थं यथा स्यात् तथा ‘अस्मि’ अहं’भीतः इति सोल्लुण्ठम् [तस्मादेव “उपकृतंबहु तत्रकिमुच्यते” इत्यादि-दर्पणोदाहरणवत् विपरीत-लक्षणयाकिञ्चिन्मात्रमपि नाहंभीत इत्यर्थः गम्यते]। अधरं दर्शयति इति उपहासार्थम्। महतइति। ‘एधांसि’ इन्धनानि [‘काष्ठं दार्विन्धंनत्वेधः’ इत्यमरः] ‘अपेक्षते’ यः तथाभूतः [“ईक्षि-क्षमिभ्याञ्च", वा :– २।९।१३ इति कर्मण्योपपदे णः] काष्ठप्राप्तिं प्रतीक्षमाणः, ‘स्फुलिङ्गस्य’ अग्नि-कणस्य [‘त्रिषु स्फुलिङ्गः अग्निकण’ इत्यमरः। ‘फिन्की’ इति भाषा] ‘अवस्थया’ अर्थात् बिन्दुरूपेण [‘व्यवस्थायाम् असंज्ञायाम्’ १।१।३४ इति

ज्ञापकाद् अङ्—(३।३।२०६) नतु क्तिन्—(३।३।९५)] ‘वह्निरिव’ अयंबालः’ शिशुः सर्वदमनः मे मम संबन्धे ‘महतः” प्रखरस्य तेजसः’ वीर्यस्य [अग्निपक्षे दीप्तेश्च] ‘बीजम्’ उत्पत्तिनिदानम् [‘हेतुर्ना कारणंबीजम्’ इत्यमरः] ‘प्रतिभाति’ प्रतीयते इत्यर्थः। काष्ठापेक्षी अग्निस्फुलिङ्ग इव विनयमपेक्षमाणः शिशुरयं जगद्दीपकत्वस्य कारणंस्यात्। [उपमानुप्रासौ। श्लोको वृत्तम्]

** 243n.—1. लङ्घयिष्यति—Will hurt, attack, or injure. 212, 7. ‘न लङ्घते गुरोराज्ञां न लङ्घयति यः स्थितिम्। यंव्याधिरतिदीप्ताग्निं कदाचिच्चन लङ्घति”—KR, 67. 2. अम्हहे—rather unusual in the mouth of a up from the male member, (118n, 1.) May be the child had picked it up from the nurses3. अधरं दर्शयति—**The boy ironically pouts out his lower lip. This is extremely natural to the children. (Cf. Bengali ‘मुख भेंचान्’)। “विनिष्क्रान्तो विसृष्टः स्यात् अधरोऽलक्तकादिना। रञ्जने बालकानाञ्च चेष्टाभेदे नियुज्यते। स्त्रीणां विलास विब्बोक-हर्षादिषु च कीर्तितः॥—Sangīta-sudhā-nidhi. Cf. “All they that see me laugh me to scorn; they shoot out the lip”—Psalm XXII. 7, 4. स्फुलिङ्गा &c.—In a state of scintillation, in a smouldering state. “स्फ” isan onomatopoetic word, signifying the sound produced by blowing. (Cf. Bengali ‘फु’)। ‘स्फु’ इति अनुकरण-शब्दः—BhD. ‘स्फुना स्फुत्कारेण लिङ्गति गच्छति इति पचाद्यच् ३।१।१३४—Bharata. Now 103n, 5. 5. एधोऽपेक्षः—Waiting for fuels that it may blaze up. Both ‘एधस्’ (n) and एध (m) mean ‘fuel’. Both have been used by our poet.Cf. ‘अनलायअगुरु-चन्दनैधसे’—Ra. VIII. 71. ‘एधान् हुताशनवतः (स मुनिर्ययाचे)—Ra. (IX. 81) qtd RM ; also ‘अग्निन् एधान् इवानिलः’—SPB. II. 99. HS notices अधिकपदता-दोष in this Śloka Read <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735649037Capture2.PNG"/> उपमेये पूर्वार्धो “शिक्षां प्रतीक्षमाणः" इत्यनभिधानात् उपमाने परार्धे च ‘एधोऽपेक्ष’ इत्यभिधानात् अधिक-पदता दोषः, नयनज्योतिषा भाति" इत्यादि-दर्पणोदाहरणवत्। “शिक्षां प्राप्स्यन्नयंबालः महातेजाः भविष्यति” इति पूर्वार्धपाठेन स दोषः परिहरणीयः—HS.

** प्रथमा—वच्छ, एदं मुञ्च बाल-मिइन्दअं। अबरं दे कीलणअंदाइस्सं**[वत्स ! एनं मुञ्च बाल-मृगेन्द्रकम्। अपरं ते क्रीड़नकं दास्यामि]।

First—My child! release this poor lion’s cub. (I) will give you another toy (to play with).

बालः—कहिं। देहि णं [कस्मिन्।देह्येनत्]। (इति हस्तंप्रसारयति)।

Boy—Where (it is)?Give it (me first). [This said, stretches his hand].

राजा (बालस्य हस्तं दृष्ट्वा)—कथं चक्रवर्ति-लक्षणमप्यनेन धार्यते।

तथाह्यस्य—

प्रलोभ्य वस्तु-प्रणय-प्रसारितो
विभाति जाल-ग्रथिताङ्गुलिः करः।
अलक्ष्य-पत्न्यऽन्तरमिद्ध-रागया
नवोषसा भिन्नमिवैक-पङ्कजम्॥१६॥ (वंशस्थविल)

King (Looking at the hand of the boy)—How now! the imperial birth-marks are also borne by him. For—His hand, out-stretched in love (to grasp) the coveted object, having (its) fingers connected (to another) as in a web, appeared like a solitary lotus-blossom opened [tinted] by the early dawn that has increased (its) rufescence, (and) the interstices between whose petals (are yet) indiscernible.

** V. L**.—बालस्य हस्तंदृष्ट्वा’—B. Omitted by others. S’ has ‘संहताऽङ्गुलिः’ for ‘ग्रथिताङ्गुलिः’। ‘अलक्ष्य’—R. V. M. S. K. ‘अलक्ष्य’—B & M’s Mss. ‘नवोषसा’—K. R. V. S. M. ‘नवोषया’—B HS.

** प्रथमेति।** ‘बाल-मृगेन्द्रकम्’ इत्यत्र अनुकम्पायां कन् २०३१ इति बोद्धव्यम्। क्रीड़ति अनेन इति ‘क्रीड़न’(करणे ल्युट् ३।३।११३) ततः स्वार्थे कन् २०७७। क्रीड़ाद्रव्यम् इत्यर्थः [‘खेल्ना’ इति भाषा]।राजेति। ‘कथम्’ इति हर्षे [‘कथं हर्षे च गर्हायां प्रकारार्थे च सम्भ्रमे’ इति मेदिनी] ‘चक्रवर्तिनः’ सार्वभौमस्य ‘लक्षणं’चिह्नम् ‘अपि’ न

केवलंमहापुरुष-लक्षणम् इति अपि शब्दार्थः। येन चिह्नेन अतिरक्त-करादिना भावि-चक्रवर्तित्वंज्ञायते। [तथाचोक्तं सामुद्रके। ‘अङ्कुशंकुण्डलंचक्रंयस्य पाणितले भवेत्। चक्रवर्ती भवेन्नित्यं सामुद्रकवचोयथा॥” किंच ‘यस्य पाणितलौ रक्तौ तस्य राज्यंविनिर्दिशेत्’ इति]। ‘तथाहि’ तमेवार्थं जानीहि। प्रलोभ्येति। प्रलोभ्यते अनेन इति ‘प्रलोभ्यं’ [बाहुलकात् करणे यत् ३।३।११३] लोभकारकंयत् ‘वस्तु’ क्रीड़नकरूपंतत्रयः ‘प्रणयः’ याच्ञा प्रीतिर्वा [‘प्रणयः प्रसरे प्रेम्नि याच्ञा-विस्रम्भयोरपि’ इति मेदिनी] तेन ‘प्रसारितः’ ग्रहणार्थविस्तृतः [इति स्वभावाख्यानम्]। ‘जालवत् ग्रथिताः’ अन्योन्यंसंश्लिष्टाः’अङ्कुलयः’ यत्र तथोक्तः’अस्य’ शिशोः ‘करः’ हस्तः ‘इद्धः’ [कर्मणि क्तः] संदीपितः संवर्धित इति यावत् ‘रागः’ पङ्कजस्य लौहित्यम अरुणिमा (इति कुमारे २।१० मल्लिनाथपादाः) यया, तथाभूतया ‘नवया’ अचिरोतद्गया ‘उषसा’ [‘उषाः प्रातरधिष्ठात्री देवता’ इति ऊणादिवृत्तौ भट्टोजिः। “अत्र कालेन सहतदभिमानिन्या देवताया अभेद-विवक्षा" इति विद्याम्बुधिः॥ अतएवोक्तं विश्वप्रकाशे “उषा रात्रौ तदन्ते स्यात् अत्राऽनव्ययमप्युषा॥" ‘नव’ इत्यनेनविकास-सामर्थ्यंध्वनितम्। अचिरप्रवृत्तेन प्रभातकालेन। ‘भिन्नंकेवलंभेदं प्राप्तं न तुसम्यक् विकसितम् अतएव ‘न’ लक्ष्याणि’ दृश्यानि ‘पत्राणाम् अन्तराणि’ परस्पराऽवकाश-देशाःसन्धिविभागा इत्यर्थः यस्मिन् तथाभूतम् ‘एकं’ द्वितीयरहितं [‘एकंसंख्यान्तरे श्रेष्ठे केवलेतरयोस्त्रिषु’ इति मेदिनी]‘पङ्कजं’ पद्मम् ‘इव विभाति’ शोभते [उपमालंकारः।

काव्यलिङ्गञ्च। प्रसारितस्यैव करस्य पूर्णसाम्य-प्रदर्शनार्थम् एक-पदम्। प्रप्रेति त्रान्तरेति छेक-श्रुति-वृत्त्यनुप्रासः। वंशस्थविलं वृत्तम्]।

** 244n.—1. चक्रवर्ति &c**—15n, 4 ; 133n, 4, As the boy stretched out his hand to take the toy, the king had a distinct view of his hand which was extremely rufescent. The hand also bore some marks which according to the Science of Palmistry, are some sings prognostic of paramount lordship. (Com). 2. प्रलोभ्य &c.—‘प्रणय’ means ‘desire’, ’longing’. Cf. ‘करस्थदर्भ-प्रणयापहारिषु’—Ku V. 35.‘प्रणयेण प्रार्थनया’—MN. 3. जाल-ग्रथिताऽङ्गुलिः—Whose fingers (upraised), are sticking to one another like a web. This corresponds to ‘अलक्ष्य-पत्रान्तरम्’ as applied to पङ्कज। K dissolves differently “जालेषु

अन्तरेषु ग्रथिताः संहताः अङ्गुलयः यस्य सः”। Again “जालवत् गवाक्षवत् गवाक्षगत-सरल-दारुवत् इत्यर्थः परस्परं संश्लिष्टाः अङ्गुलयः यस्मिन् सः। ‘जालंगवाक्षे’ इति हेमचन्द्रः”—*HS.*This is a good sign and is indicative of ‘महापुरुषत्व’। Read “घनाङ्गुलिश्च सधन स्त्रिस्रः रेखाश्च यस्य वै। नृपतेः करतलगा मणिबन्धे समुत्थिता’ &c.—GP. Ch. 66. ‘चक्राङ्ग-पाद’ स तथा महर्षिःजालावनद्धाङ्गुलि-पाणि-पादम्—BC. I. 65. ‘सुजात-जालावततांङ्गुलीमृदु निगूढगुल्फौ विषपुष्पकोमल’—Ibid. VIII. 55. “जाल-पाद-भूजाविति नर-नारायण-विशेषणमुक्तम्”—S’. 3. नवोषसा &c.—On this N remarks ‘नवोषसा इति पाठःदुष्ट एव, उषः शब्दस्य नित्यक्लीवत्वात्’। Cf. ‘उषः प्रत्युषसि क्लीवे’—AK. But उषस् in the sense of “deity presiding over dawn [aurora] is feminine, as is sanctioned by Pānini in his लिङ्गानुशासन। Read ‘प्रति-पद्-आपद्-विपत्-सम्पच्छरत्-संसत्-परिषद्-उषः-संवित्-क्षुत्-पुत्-मुत्-समिधः’—27. Hence Bhavabhūti writes “जगद्वन्द्यांदेवीम् उषसमिव” (Now see Com.) Paṇḍita Tārānātha has included उषस्in the feminine gender in his famous वाचस्पत्य-कोष। S’ also takes उषस् (f) in the sense of प्रभातकाल and quotes from an unknown lexicon. M observes—“It is possible that the feminine noun ‘उषा’ may form its vowel base. from ‘उषस्’, as ‘जरा’ from “जरस्”; Cf. “आपञ्चापि हलन्तानां यथा वाचा, निशा, दिशा”—Bhāguri. In fact ‘उषस्’ though usually neuter in classical Sanskrit, is always used in the feminine in the Vedas, and we have many a time noticed our poet’s fancy for archaic forms. “अवस्युमेव चिन्वतीमघोनी उषाः याति स्वसरस्य पत्नी—RV. III. 61. 4; ‘अच्छ वः देवीम् उसषम्’—III. 61. 5 ; 6 ; 7 ; ‘वि उषाः आवः’—VII. 75 ; where Sāyana observes ‘इयम् उषाः दिविजाः’ &c.—The day was just dawning and hence the petals of the lotus were a little and not fully opened and its interstices in the lower part were not visible (अलक्ष्य-पत्रान्तरम्). The boy also stretched out his palm with fingers upraised, but as the fingers were joined at

their roots by a sort of membrane, the hand thus looked like a partially bloomed lotus, एक-पङ्कजम्—एक is added to adapt the simile to the single hand. (Com.). 4. इद्ध-रागया—Suggests that the petals of the lotus, naturally red, were made extremely rufescent and hence the comparison with the hand of a चक्रवर्ती (15n. 4.) इन्धी(दीप्तौ)+क्त कर्मणि=इद्धः(संदीपितः) kindled, hence enhanced. Cf. ‘अग्नीन्इन्धे’—अग्नीत् (ऋत्वि विशेषः)—BhD; also SK on 1500. ‘युनज्मि कालेन समिद्धानःअस्त्रकोशलम्’—(BK. VI. 37) qtd Manoramā ; ‘अस्त्रकौशलंसमिन्धानः दीपयन्’—MN. For ‘राग’ in the sense of ‘redness’ cf. ‘अधरःकिसलय-रागः’—I. I9 ; Ku. III. 10.

** Remarks:**—Here the उपमाis not defective though two words, of different genders (i. e. करःand पङ्कजम्) have been compared. “न लिङ्गवचने भिन्नेन हीनाऽधिकतापि वा। उपमादूषणायालंयत्रोद्वेगः न धीमताम्॥ स्त्रीव गच्छति षण्डोऽयं, वक्त्येषा स्त्रीपुमानिव। प्राणा इव प्रियोऽयं मे विद्याधनमिवार्जिता॥—KA. II. 51-52.

** द्वितीया—सुव्वदे ! ण सक्को एसो वाआ-मेत्तेण विरमाइदुं। ता गच्छ। मम-केरए उड़ए मक्कण्डेअस्सइसि-कुमारस्सवस्स-चित्तिदो मित्तिआ-मोरओचिट्ठदि। तं से उबहर।** [सुव्रते ! न शक्य एष वाचा-मात्रेण विरमयितुम्। तद्गच्छ। मदीये उटजे मार्कण्डेयस्य ऋषि-कुमारस्य वर्ण-चित्रितो मृत्तिका-मयूरस्तिष्ठति। तमस्योपहर]।Second—Suvratā ! it is not possible to stop him by mere words Go (you), therefore, in my cottage (where) lies, belonging to the hermit-boy Markandeya, a vary-coloured earthen peacock. (Please) get it for him.

** प्रथमा—तह** [तथा]। (निष्क्रान्ता)। First—Well. (Exit).

** बाल—दाव इमिणा एव्व कीलिस्सं**[तावत् अनेनैव क्रीडिष्यामि]। (इति

तापसीं विलोक्य हसति)। Boy—(I)‘II meanwhile play with this same (whelp). [This said, laughs looking at the hermitess].

राजा—

स्पृहयामि खलु दुर्ललितायाऽस्मै। (निश्वस्य)—

आलक्ष्य-दन्त-मुकुलाननिमित्त-हासै-
रव्यक्त-वर्ण-रमणीय-वचः-प्रवृत्तीन्।
अङ्काऽऽश्रय-प्रणयिनस्तनयान् वहन्तो
धन्यास्तदङ्गरजसा मलिनीभवन्ति॥२७॥

(वसन्ततिलका)

King—Really I have (a great) fancy for this wayward boy. The blessed (alone) bearing (on their persons their little) sons, fondly soliciting a refuge in (their) lap, having budding teeth slightly visible by groundless smiles, (and) attempting prattles fascinating by indistinct syllables—are dirtied by the dust of (their infantine) limbs.

** V. L.**—‘विरमयितुम्’—R. V. M. K. ‘शमयितुम्’—B. ‘विस्मारयितुम्’—S. ‘मार्कण्डेयस्य’—R. V. M. K. ‘सङ्कोचनस्य’—B. HS. ‘मङ्कणकस्य’—S. Ryder. ‘दुर्ललिताय’—R. V. M. B. ‘दुर्लसिताय’—K. Excepting P. B. Dr. and some Devanāgara Mss of Patankar, ‘निश्वस्य’—is omitted by others. For ‘मलिनी’ B reads ‘परुषी०’।Some of the B Mss have ‘कलुषी०’।

** द्वितीयेति।** ‘सुव्रते’ इति प्रथम-तापस्याः संबुद्धिः। ‘विरमयितुम्’ निवर्तयितुम् (‘मितां ह्रस्वः’ ६।४।९२ इति णिचि हस्वः)। वाचा एव इति ‘वाचामात्रम्’ तेन [मयूर-व्यंसकादित्वात् नित्यसमासः ७५४ । “वष्टि भागुरिः” इत्यारभ्य “आपञ्चापि हलान्तानां यथा वाचा निशा दिशा” इत्युक्ते, “आचार्यग्रहणे च विभाषा वक्तव्या” इति परिभाषोक्तेःविभाषया टाप्। अन्यथा “वाङ्मात्रम्”] केवलम् “अपरं क्रीड़नकं दास्यामि” इति वाक्येन इत्यर्थः। ‘वर्णैः’ रक्त-पीतादिभिः नानावर्णैः’चित्रितः’ रञ्जितः’मृत्तिकया’ [‘मृदस्तिकन्’ ५।४।३९ इति स्वार्थे तिकन्] निर्मितः। तादृशः’मयूर’ [उत्तरपदलोपी कर्मधारयः]। ‘अस्य’ इति सम्बन्धमात्रे षष्ठी [‘शेषविज्ञानात् सिद्धम्। शेषलक्षणा अत्र

षष्ठी भविष्यति’—इति महाभाष्यम्॥ ‘सम्बन्धिमात्रं हि अत्रविवक्षितम्”—इति कैयटः]। बाल इति। ‘तावत्’ इत्यवधौ। मृत्तिका-मयूरानयन-पर्यन्तम्।राजेति। ‘दुः’ दुष्टं ‘ललितं’ बाल्यलीला यस्य तस्मै दुर्निवारशीलाय [“आव्दारे” इति भाषा] ‘अस्मै’ १।४।३६ बालकाय ‘स्पृहयामि खलु’ इत्यवधारणे। आलक्ष्येति। धन्याः’ पुण्यवन्तः [“धनगणंलब्धा” ४।४।८४ इति यत्। ‘सुकृतीपुण्यवान् धन्यः’ इत्यमरः] ‘अनिमित्ता’ निर्हेतुकाः’हासाः’ तैः हेतुभिः ‘आ’ ईषत् [‘आङ् ईषदर्थे अभिव्याप्तौ सीमार्थे धातुयोगे च’ इत्यमरः] ‘लक्ष्याः’ दृश्याः, ‘दन्ताः मुकुलाः’ कुड्मला इव इति ‘दन्तमुकुलाः’ [उपमितसमासः २।१।५६], येषांतादृशान्। ‘अव्यक्त-वर्णाः’ अस्पष्टाक्षराः अतएव ‘रमणीयाः’ श्रुति-सुखावहत्वात् मनोहराः[‘बाहुलकात् कर्तरि अनीयर् ३।३।११३] ‘वचःप्रवृत्तयः’ वागव्यापाराः येषां तथोक्तान्।तथाच ‘अङ्के’ क्रोड़े यः आश्रयः’ स्थितिः तत्र ये ‘प्रणयिनः’ आकाङ्क्षिणः तादृशान् अर्थात् क्रोडारोहणोत्सुकान् ‘तनयान् वहन्त’ उत्सङ्गेधारयन्तः सन्तः, ‘तेषां’ तनयानाम् ‘अङ्गस्थेन रजसा’ गात्रस्थ-धूलिभिः[जात्यैकत्वम्] ‘मलिनीभवन्ति’ कलुषीभवन्ति। अतो अधन्योऽहम् एवम्बिधं सन्तानंवहन् तदङ्गरजसा न मलिनीभवामि इत्याशयः। [अत्रबालकस्य यथाव्यापार-वर्णनात् स्वभावोक्तिरलंकारः। प्रथमचरणे लुप्तोपमा। एतद्वालेत्यादि विशेषे प्रस्तुते सामान्यवचनाद् अप्रस्तुतप्रशंसा।तथाच मादृशा अधन्या इत्यन्यव्यपोहनात् आर्थीपरिसंख्या च। एतेषां संकरः। णीयणयीति, स्वस्तेति नयान्येति छेक-वृत्ति-श्रुत्यनुप्रासाः। वसन्ततिलका वृत्तम्]।

** 245n.—1. न शक्य एष विरमयितुम्—**Here the 1st case-ending (प्रथमा) in “एषः” involves knotty points of grammar.Let us explain. The grammarians unanimously opine that the predicate expressed by आख्यात (तिङन्त) is principal (प्रधान) and it is subordinate (गौण) when it is incomplete and is expressed by कृदन्त (such as क्त्वाच्, णमुल, तुम् &c). But the incomplete verbs depend upon the principal verb to complete the predication. Consequently the syntax should be regulated by the principal verb and not by the subordinate one. So says HD—“आख्यान-

पद-वाच्या क्रिया विशेष्यत्वात् प्रधानम्। विशेषणभूता तु अप्रधानम्। तद्द्वारेण तद्विषययोः शक्त्योरपि गुण-प्रधान-भावः। तत्र प्रधानाऽनुवर्तित्वात् गुणानां तन्मुख-प्रेक्षित्वात् तद्विरुद्ध-स्वकार्या-ऽऽरम्भाऽभावात् यथायथंविभक्तिरिति”—PM. Hence in the sentence “त्वम् एतम् विरमयितुम् न शक्नुयाः”, ‘तिङ्’ in शक् declares the nominative (कर्ता) and तुम् in ‘विरम’ declares the ‘भाव’ only. (Cf. “अव्ययकृतोभावे भवन्ति इति वक्तव्यम्”—Prabhā under 3. 4. 67). Hence if this sentence is changed into Passive voice, attaching ‘यत्’ after ‘शक्’ (3. I. 99.) it is clear that the ‘कर्ता’ becomes ‘अनभिहित’ and takes third case-ending (‘अनभिहिते कर्तरि करणे च तृतीया स्यात्’—SK. 56I); ‘एतम्’ the object of ‘शक्नुयाः’ should be ‘अभिहित’, but ‘तिङ्’ being more powerful, the case-ending of ‘एतम्’ should be regulated by the प्रधान क्रिया। Hence it takes प्रथमा (‘अभिहिते तु कर्मणि “प्रातिपदिकार्थमात्रे” इति प्रथमैव”—SK. 537). Thus we have—“(त्वया) एषः विरमयितुम् न शक्यः”। In a similar way the following uses may be justified—“यत् मूढ़ेन मया <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735657504Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735657504Capture2.PNG”/> (गृहीत्वा) विन्यस्तः त्वयि <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735657504Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735657504Capture2.PNG"/> न तस्याः(करः)”—Rat. III. 1. Also 86n. I. (end). But sometimes गुण-क्रिया may get प्राधान्य। This of course will depend upond the sense. In the sentence “पाचकः(ओदनं भोक्तुं) पचति" if the sense is—’the cook cooks ओदन with a view to eating’, the गुणक्रिया get becomes प्रधान (the root पच being अविवक्षित-कर्म)। Hence the syntax being regulated by ‘तुम्’ in the neuter voice (भाववाच्य) weget पाचकेन पच्यते (ओदनं भोक्तुम्)। The optional nature of the case is inferred from VM using the word ‘वा’ in the following statement—“तुमर्थाधिकाराच्च सर्व एते भावे प्रत्ययाः। यद्येवं स्वादुकारं भुङ्क्ते देवदत्त इति णमुला कर्तुरनभिहितत्वात् कर्तरि कस्मात् तृतीया न भवति। भुजिप्रत्ययेन अभिहितः कर्ता। न चास्मिन् प्रकरणे शक्ति-शक्तिमतोर्भेदोविवक्ष्यते। समान-कर्तृकत्वं हि

विरुध्यते। प्रधानशक्त्यभिधाने (वा) गुण-शक्तिः अभिहितवत् प्रकाशते”—KV on 3. 4.26. KT clearly corroborates the same“शकेः कर्मसामान्ये लिङ्गसर्वनाम नपुंसकयुक्ते कृत्यप्रत्ययः [Cf. (शक्यं) (क्षुत्) प्रतिहन्तुम्”—pp. 228.]. यदा तु पूर्वमेव विशेष-विवक्षा तदा “शक्या क्षुत्” इति भवत्येव।यदा तु प्रतिघातस्यैव क्षुत्कर्म, शकेस्तु प्रतिघातः, तदा “क्षुधं प्रतिहन्तुम् शक्यम्” इति भवति—Bhāsya Pradīpa. The gist of the above has been very nicely put in the following couplets—“प्रधानेतरयो र्यत्रद्रव्यस्य क्रिययोः पृथक्।शक्ति र्गुणाश्रया तत्रप्रधानमनुरुध्यते॥ प्रधान-विषया शक्तिः प्रत्ययेनाऽभिधीयते। यदा गुणे तदा तद्वदनुक्तापि प्रतीयते॥—Vākyapadīya. वाचा-मात्रेण=वाङ्मात्रेण—57n. 8 (end). 2. मम-केरए &c.—According to Lassen ‘केरए’ is pleonastic and is derived from Sk. कृतेand hence equivalent to Latin. ‘pertinens ad’, The meaning being—“in the cottage belonging to me.”अस्य—20m. 4. 3. दुर्ललिताय—‘spoilt by fondling’, ‘fondled toomuch’. Cf, ‘दुर्योधन—हा मदङ्कदुर्ललित"—VS. Iv. Hence S’ has ‘दुर्लभम् ईप्सितं यस्य’ i. e difficult to be coaxed or pleased, wayward. ‘दुःखेन लल्यते पाल्यते यः सः दुर्ललितः’—HS. Hence ‘fastidious. MM. IX. 1. Cf. ‘चक्षुर्न बध्नाति धृतिं तद्रूपालोक-दुर्ललितम्’—Vik. II. 8, where the word has been used as an epithet of the eye.Also ‘धिक् धिक् सूत किं कृतवानसि वत्सस्य मे प्रकृति-दुर्ललितस्य’—Mahā. qtd. SD. Here the epithet should be taken as a term of endearment and be explained by ‘स्पृहेरीप्सितः’ 1. 4. 36; but “ईप्सितमात्रे इयंसंज्ञा।प्रकर्ष-विवक्षायां (intensive desire) तु परत्वात् कर्म-संज्ञा॥ पुष्पाणि स्पृहयति”—BD. 4*.* oदन्त-मुकुलान्—Cf. ‘दशन-मुकुलैः मुग्धालोकं शिशुर्दधाति मुखम्’—UC. I. 20. आलक्ष्य—आ=ईषत्—191n. 1. 5. अनिमित्त-हासैः&c.—Cf. “अहेतु-हास-छुरिताननेन्दु

गृहाङ्गन-क्रीड़न-धूलिधूम्रः। मुहुर्वदन् किञ्चिदलक्षितार्थं मुदं तयोरङ्कगत स्वतान्”—Ku. XI. 43. For similar idea. Cf. “तमीक्ष्यमाणा क्षणमीक्षणानां सहस्रमाप्तुं विनिमेषमैच्छत्। सा नन्दना-लोकनमङ्गलेषु क्षणं क्षणंतृप्यति कस्य चेतः”—Ku. XI. 20. “एवं च भाषते लोके चन्दनं किल शीतलं। पुत्रगात्रस्य संस्पर्शः चन्दनात् अतिरिच्यते”॥ “इदं तत् स्नेहसर्वस्वं सममाढ्य-दरिद्रयोः। अचन्दनमनौशीरं हृदयस्याऽनुलेपनम्”—MK. X. 23. 247n. 2. ‘आत्मज-परिष्वङ्गाऽमृत-स्वाद-सुखस्य’—Kād. P. 244. Now read “धन्यानां तेषां खलु जीवितानि ये कामिनीनां गृहमागतानाम्। आर्द्राणि मेघोदक-शीतलानि गात्राणि गात्रेषु परिष्वजन्ति”—MK. V. 49.Bhavabhūti evidently had this beautiful Śloka before him when he wrote the following verse—“अनियत-रुदित-स्मितं विराजत् कतिपय-कोमल-दन्त-कुद्मलाग्रम्। वदन-कमलकं शिशोः स्मरामि स्खलद समञ्जसं मञ्जु-जल्पितंते”—UC. IV. 4; VI. 13, & 22. ०प्रणयिनः—210n. 3.

** Remark:—**M. Che’zy, was enraptured by this verse which displays great farsightedness of our poet anent human psychology. He observes in his beautiful endition of Śakuntala (Paris, 1830)—“<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735657766Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735657766Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735657766Capture2.PNG"/> strophe incomparable, que tout père, oûplutôt toute mère, ne pourra lire sans sentir battre son cœur, tant le poète a su y rendre, avec les nuances les plus dèlicates, l’expression vivante de l’amour maternal." (<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735657766Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735657766Capture2.PNG"/> incomparable strophe which no father or rather no mother will be able to read without a beating of heart to such a degree has the poet succeeded in putting in it, with all its delicate shades, the living expression of maternal love).

** तापसी** (साङ्गुलीतर्जनम्)—भो ! ण मं गणेसि। [भो, न मां गणयसि। (पार्श्वमवलोक्य) को एत्थ इसि-कुमाराणं [कोऽत्रऋषिकुमाराणाम्]। (राजानमवलोक्य) भद्दमुह। एहि दाव। मोआवेहि इमिणा दुम्मोअ-हत्थग्गहेण डिम्भ-लोलाए बाहीअमाणंबाल-मिइन्दअं [भद्रमुख ! एहि तावत्। मोचय अनेन दुर्मोच-हस्त-ग्रहेण डिम्भ-लीलया बाध्यमानं बाल-मृगेन्द्रकम्]।

Hermitess (Chiding him with her finger)—What! (you) heed me not. (Looking sideways) Any one of the sages’ boy here? (Seeing the king) Gentle sir ! (please) come (and) release this poor lion cub which is being drubbed in childish play by this brat of hardly-loosened clutch.

** राजा—तथा।** (इत्युपगम्य सस्मितम्)—अयि भो महर्षि-पुत्रक !

एवमाश्रम-विरुद्ध-वृत्तिना संयमीकिमिति जन्मदस्त्वया।
सत्त्व-संश्रय-गुणोऽपि दूष्यते कृष्ण-सर्प-शिशुनेव चन्दनः॥१८॥

(रथोद्धता)

King—Very well. (This said, approaching—with a smile) Ho! ye child of a great sage! why is that by thee whose behaviour is (quite) contrary to (the peaceful character of) a hermitage, (thy) self-controlled progenitor (who is-endowed) even with the virtue of being the refuge of (all) creatures is dishonoured [or demoralised, ] like a sandal tree by the young cobra.

तापसी—मद्दमुह ! ण क्खु, एसो इसि-कुमारओ [भद्रमुख ! न खल्वेष ऋषि-कुमारकः] Hermitess :—But sir, he (is) not the son of a hermit.

** V. L**.—‘साङ्गुलीतर्जनम्’—B. Omitted by other. ‘अवलोक्य’—B. V. M. ‘अवलोकयति’—R. M. ‘अवलोकयन्ती’—S. ‘दुर्मोच’—V. M. S. ‘दुर्मोक’—R. S’r. ‘दुर्मोक्ष’—B. ‘ग्रहेण’—B. V. R. ‘ग्राहेण’—M. B reads ‘डिम्भेन’ for ‘डिम्भलीलया’। ‘तथा’—B. Omitted by others. ‘०पुत्रक’—B. Others have ‘०पुत्र’ \। ‘संयमः’—K. R. V. M. ‘संयमी’—B. HS. ‘जन्मदः’—K. MS. ‘जन्मनः’—K. M. S. ‘जन्मतः’—V. R. ‘गुणः’—B. K. Mackenzie Mss ‘सुखः’—R. V. M. S.‘चन्दनः’—B. S. R’s Com. ‘चन्दनम्’—M. V. R.

** तापसीति।** ‘साङ्गुलीतर्जनम्’ अङ्गुल्या तर्जयित्वा इति भावः। ‘भद्राणां’श्रेष्ठानां जनानां ‘मुखं’ प्रधानं तत्संबुद्धौ। [‘मुखमाद्येप्रधाने च’ इत्यमरः]। ‘ऋषिकुमाराणां’ मध्ये कोऽत्रआस्ते इति शेषः। दुःखेन मुच्यते इति ‘दुर्मोचः’ [मुञ्चतेःमोचयते र्वा कर्मणि खल्। ‘दुर्मोकः’ इत्यपपाठः, चकारस्य ककारत्वासिद्धेः] तादृशः

‘हस्तेन ग्रहः’ धारणंयस्य तेन। ‘डिम्भस्य’ शिशोः [‘डिम्भौ तु शिशु-वालिशौ’ इत्यमरः] लीला ‘क्रीड़ा तया’ ‘बाध्यमानम्’ आकर्षणादिना क्लिश्यमानम्। राजेति। “अयि” इत्यनुनये [‘अनुनये त्वयि’ इत्यमरः]। एवमिति। ‘एवम्’ अनेन प्रकारेण सत्त्वोपद्रवादिना इत्यर्थः। ‘आश्रमस्य’ तपोवनस्य ‘विरुद्धा’ प्रतिकूला वृत्तिः’ हिंसारूपः व्यवहारःयस्य तथाभूतेन ‘त्वया ‘संयमी’ मुनिः(इति धरणिः। अतएव महर्षि-पुत्रक इति संबुद्धिः॥ अथच ब्राह्मणोचित-हिंसादिविवर्जितः [तयाचोक्तंभारते—“अहिंसा परमो धर्मः सर्वप्राणिहितं परम्। तस्मात् प्राणभृतः सर्वान्न हिंसेत् ब्राह्मणः क्वचित्॥ ब्राह्मणः सीम्य एवेह जायतेति परा श्रुतिः” इति। “यमः सम्-उप-निविषु च” ३।३।६३ इति अप्। ततः इन् ५।२।११५] अस्मादेव ‘सत्त्वानां जन्तूनां [‘सत्त्वोऽस्त्री जन्तुषु क्लीतु व्यवसाये पराक्रमे’ इति केशवः] ‘संश्रयः’ सम्यग्रक्षणं’, तद्रूपः ‘गुणो’ यस्य तथाविधः ‘अपि’ [चन्दनपक्षे तु ‘सत्त्वानां’ छायादिना यः ‘संश्रयः’ तद्रूपः ‘गुणः’ धर्मः यस्य सः] तव ‘जन्मदः’ अहिंसकः पिता ‘कृष्णसर्पस्य विषाक्त-सर्पभेदस्य [अविग्रहः नित्यसमासः] ‘शिशुना चन्दनः’ स्वनामख्यात-वृक्ष-विशेषः [‘चन्दनोऽस्त्रियाम्’ इत्यमरः] ‘इव किमिति’ किमर्थम् अकारणमित्याशयः ‘दूष्यते’ मलिनतामापाद्यते। [अत्रश्रौती पूर्णोपमा।अनुप्रासश्च।रथोद्धता वृत्तम्]।

** 246n.—1. ऋषिकुमाराणाम्—**The gentive here has the of “from amongst”. (Com.) भद्रमुख—Lit. ‘0 ye with auspicious countenance.’ According to VK, the epithet is to be only used in addressing a king’s son by inferior characters. Read “सौम्य भद्रमुख इत्येवम् अधमैस्तु कुमारकः”—SD. VI. Our poet here and elsewhere violates the rules of dramaturgy, This is because he flourished at a time when many such rules were not in vogue. 25n, 3. K however extends the application of सौम्य and भद्रमुख to any honourable person without citing any authority. **दुर्मोच &c.—**R’s ‘दुर्मोकः’ is grammatically indefensible. (Com.) **संयमी—**a sage (मुनि) who has controlled all his passions. 2. **जन्मदः—**जन्म or जन्मंददाति इति जन्मदः [3. 2. 3] father. ‘जन्म’ is (नान्त, neuter)

or (अकारान्त masculine) ‘मकि’ (ऊ—१५०) जन्म-शब्दःअदन्तः पुंलिङ्गः’—Bh.D. “क्लीबोऽपि”—Ujjala-datta. 3. संयमी &c—Your father is selfcontrolled (संयमी) and he observes forbearance from hurting animals and has thus become the resort of all creatures, but how is that, you—son of such a great sage (महर्षिपुत्रक) have been quite opposite to him,—a wayward child, teasing the animal all the while. Thus you are going to disgrace your father just as poisonous adder vitiates a sandal tree. ‘सर्वभूतेषु यः सम्यक्, ददाति अभयदक्षिणां। हिंसाद्वेष-विमुक्तात्मा स वैधर्म्येण युज्यते&.’—Mahā. pp. 2001. With the reading सत्त्वसंश्रयसुखः ; translate—‘delighting (सुखयति इति सुखः) in the protection &c’. M reads ‘जन्मनः’ for ‘जन्मदः’, and ‘संयमः’ for ‘संयमी’ and observes ‘जन्मनः the जन्महेतोः इति काटयवेमः। “So प्रभवः=जन्महेतुः(Vide pp. 113, l. 10), operative cause of being i. e., a father; otherwise I should translate “from thy birth”—M. Evidently he derives’जन्म’ with ‘मनिन्’ in the अपादान-वाच्य। To us, however,‘जन्म’ ‘‘signifying father, appears to be quite un-kālidāsian. The other reading जन्मतःhas been explained byV & R as जन्मतः आरभ्य’—*from his very birth.*But was he defiling it from the very birth. Besides the latent implication of this reading is not a happy one. आश्रम-विरूद्ध &c.—Cf. “अद्य पुष्पसमिदर्थम् ऋषिकुमारकैः सह गतेन आश्रम-विरुद्धमाचरितम्”—Vik. Act. V. 4. कृष्ण-सर्प &c.—It must be noted that ‘कृष्णसर्प’ is any poisonous serpent of any color, and not a black snake.This is acase of ‘अविग्रह-नित्यसमासः’। “नित्यसमासः नित्यः समासः यस्य विग्रहो नास्ति”— MBh. ‘बहलग्रहणंव्यवस्थार्थम्। कचिन्नित्यसमास एव। कृष्णसर्पः—KV. In other words, if by the mere fixation of विभक्ति, a प्रातिपदिक does not give its true meaning, then it is a case of नित्यसमासः। The converse of this is अनित्य-समासः।—“विभक्ति-

मात्र-प्रक्षेपात् निजाऽन्तर्गत-नामसु।स्वार्थस्याऽबोध-बोधाभ्यां नित्याऽनित्यौ समासकौ॥’—*Jagadīs’*a Tarkālankāra in शब्दशक्ति-प्रकाशिका। 5. चन्दनः—Both masculine and neuter. (Com.) Hence for the sake of simile, Bengali reading should be preferred. Even R endorses this view.* * इति कोशात् चन्दन इति पठनीयम्। “This celebrated tree seems to have paid dearly for the fragrance of its wood”. “The root is infested by serpents, the blossoms by bees; the branches by monkeys; the summits by bears. In short there is not a part of the Sandal tree which is not occupied by the vilest impurities”—Hit. II. verse 163.—translated by M. 146n, 4 ; Ra. 1V. 48 ; X. 42

** राजा—आकार-सदृशं चेष्टितमेवास्य कथयति।स्थानप्रत्ययात्तुवयमेवंतर्किनः।** (यथाऽभ्यर्थितमनुतिष्ठन् बालकस्य स्पर्शमुपलभ्य। स्वगतम्)—

अनेन कस्यापि कुलाऽङ्कुरेण स्पृष्टस्य गात्रेषु सुखंममैवम्।
कां निर्वृतिं चेतसि तस्य कुर्याद् यस्याऽयमङ्गात् कृतिनः प्रसूतः॥१८॥

(उपजाति)

King—His action itself befitting (his) mien, betokens it. But from the consideration of the place (he is now in), I surmised that way. (Doing as requested, feeling the touch of the boy,—Aside.) (If) such is (the thrill of) delight in my limbs, touched by this sprout of the family of someone (unknown to me), what rapture then he must engender in the heart of that fortunate person, from whose loins he has sprung.

** तापसी** (उभौ निर्वर्ण्य)—अच्छरिअं ! अच्छरिअं [आश्चर्यम् ! आश्चर्यम्]। Hermitess (Surveying both)— Wonderful ! wonderful !

** राजा—आर्ये। किमिव।** King—What is it, madam?

तापसी—इमस्स बालअस्स असम्बद्धेबि भद्दमुहे रूपसंवादिणीदे

आकिदित्ति विम्हिदम्हि। अबि अ वामसीलो बि अबरिइदस्स बि दे अप्पड़िलोमो संवुत्तो [अस्य बालकस्य असम्बन्धेऽपि भद्रमुखे रूपसंवादिनी ते आकृतिरिति विस्मिताऽस्मि। अपि च वामशीलोऽपि भूत्वा अपरिचितस्यापि ते अप्रतिलोमः सवृत्तः]।

Hermitess—Though unrelated, Gentle Sir, your person (strikingly) resembles the feature of this boy, (and) so I’m astonished. Though (naturally) restless, even to you, a (mere) stranger, he (has ceased) to be cross-grained.

** राजा** (बालमुपलालयन्)—आर्ये ! न चेत् मुनि-कुमारोऽयम्, तत् कोऽस्य व्यपदेशः! King—(Caressing the boy)—Madam, if he (is) not the son of a hermit, what (is) his family ?

** तापसी—पुरुवंसो**। Hermitess—The family of Puru.

** V. L**.—‘गात्रेषु सुखम्’—R. V. M. ‘गात्रे सुखिता’—B. P. For ‘प्रसूतः’—R. V. M. S read ‘प्ररूढ़ः’। R has “अङ्कात्’ for ‘अङ्गात्’॥ “अस्य बालकस्य &c.—B. ‘oरूपस्य तेऽपि संवादिन्याकृतिः’—M. ‘^(<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735374873Capture2.PNG”/>)बालकस्य तेऽपि संवादिन्याकृतिः’—R. ‘अस्य तव संबन्ध-संवादिनी आकृतिः’—S. ‘विस्मिता’—B. Others read ‘विस्मापिता’। ‘अपिच <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735374873Capture2.PNG”/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735374873Capture2.PNG"/> भूत्वा,’ & ‘आर्ये’—B. Omitted by others.

** राजेति।** ‘आकारस्य’ बहिराकृतेः [‘इङ्गितो हृद्गतभावः, आकारः बहिराक्कृतिः’ इति कोषात्] ‘सदृशं’ तुल्यं ‘चेष्टितं’ सिंहशिशु-कर्षणरूपः कायिक-व्यापारः [‘चेष्टा कायिक-व्यापार’ इति मुग्धबोध-टीकायां दुर्गादासः] ‘एवं कथयति’ नायं महर्षिपुत्र इति स्पष्टं सूचयति। अतएव पूर्ववाक्यगत विरोध-समाधानार्थमाह स्थानेति॥‘स्थानस्य प्रत्ययात्’ अर्थात् अमानुषीयंमारीचाश्रम-भूमिः’ नास्यां मानुष-कुमारःसम्भवति इति विश्वासात् ‘वयम्’ अहम् दुष्यन्तः ‘एवम्’ इदृशं ‘तर्कयन्ति’ ये तादृशाः, अर्थात् महर्षि-कुमारतया प्रत्ययिनः संवृत्ताः[“अस्मदो द्वयश्च’ १।२।५९, इति सूत्रम् तु “सविशेषणानाञ्च प्रतिषेधो वक्तव्यः” इति वार्तिकेन बाध्यते॥ तथापि “विधेयत्वात् भवत्येव” इति शब्दकौस्तुभस्थ-दीक्षित-वचनात् कथञ्चित् समाधेयम्]। ‘यथाभ्यर्थितं’ तापसी-प्रार्थनाऽनुरूपं बालमृगेन्द्र-मोचनम् ‘अनुतिष्ठन्’ कुर्वन्। अनेनेति। ‘कस्यापि’ अज्ञायमानस्य मद्व्यतिरिक्त-जनस्य ‘कुलाङ्कुरेण’ वंशप्ररोहेण

[‘अल्पदिन-जातत्व-कोमलत्व-मनोहरत्वादिनाङ्कुररूपेण’ इति राघवपादाः] ‘अनेन’ बालकेन कर्त्रा, केवलं’स्पृष्टस्य’ न तु आलिङ्गितस्य ‘मम गात्रेषु सर्वेषु अवयवेषु ‘एवम्’ अनिर्वचनीयम् अनुभूत्यैकगम्यंविगलितवेद्यान्तरं ‘सुखं’ यदि सम्पद्यते, तदा ‘अयं’ बालकः ‘कृतिनः’ अर्थात् सुकृतिनः धन्यस्य यस्य’ जनस्य ‘अङ्गात्’ देहात् ‘प्रसूतः’ संजातः’चेतसि’ हृदये ‘तस्य’ जनस्य ‘कां’ न जाने किदृशीम् अनिर्वाच्यामित्यर्थः। ‘निर्वृतिं’ सौख्यम्, आनन्द-सन्तानम् [“निर्वृतिः सुस्थतायां स्यात् अस्तगमन-सौख्ययोः” इति विश्वः] ‘कुर्यात्’ जनयेत् वितरेत् वा (‘सर्वधात्वर्थाऽनुवादःकरोतिना भवति’ इत्युक्तः)। [अत्रअर्थापत्तिरलंकारः। रूपकञ्च। तसितस्येति कात्कृतीतिछेक-वृत्ति श्रुत्यनुप्रासः। उपजातिवृत्तम्]। तापसीति। ‘असम्बद्धेऽपि’ सर्वविध-संपर्के-विरहितेऽपि। [भावे सप्तमी] ‘रूपस्य’ अर्थात् बालकरूपस्य ‘संवादिनी’ अनुकारिणी (साधुकारिणि च’, बाः-३।२।७८ इति णिनिः) आकृतिसदृशी इत्यर्थः इत्येकमाश्वर्यम्। ‘बामशीलोऽपि’ शिष्टप्रतिकूल-स्वभावोऽपि। ‘अप्रतिलोम’ ५।४।७५ अविरुद्धः। इति द्वितीयमाश्चर्यमित्यर्थः। राजेति। ‘उपलालयन्’ हस्तादिना स्पृशन्। ‘अथ’ इति जिज्ञासायाम्। ‘व्यपदिश्यते’ अनेन इति ‘व्यपदेशः’ वंशः।

** 247n.—1. आकार-सदृशं &c**.—114n*,* 2. **स्थान-प्रत्ययात्—**The mount Hemakūta is full of great sages (परंतपस्विनां क्षेत्रम्), besides ordinary mortal cannot come here out of their own will. (‘नपुनरात्मगत्या मानुषाणामेष विषयः’-Supra). Hence the forgoing conclusion.**2. अनेन स्पृष्टस्य मम गात्रेषु—This is the best construction. I have simply touched (and not embraced) one or two parts of the boy’s limb but still a thrilling rapture has been produced throughout my body. For similar ideas. cf. ‘यदि पुत्रमिदं श्रुत्वा पिता ममायंसुतोऽहमस्येति। उत्सङ्ग-वर्धितानां गुरुषु भवेत् कीदृशीस्नेहः"—Vik. V. 10. ‘सर्वाङ्गीनःस्पर्श सुतस्य किल तेन मामुपगतेन। आह्लादयस्वतावच्चन्द्रकरश्चन्द्रकान्तमिव”—Ibid V. 11. ‘नन्दयति चन्द्र-चन्दन-निष्यन्दजड़स्तव स्पर्शः”—**UC. VI. 13 ; VI. 22 ; Ra. III. 26. “मलयाच्चन्दनंजातमशीतंवदन्ति वै॥ <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735375647Capture2.PNG"/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735375647Capture2.PNG"/>शिशोरालिंगनं तस्माच्चान्दनादधिकं भवेत्”। ‘न वाससां न रामाणां नापां स्पर्शस्तथाविधः॥ शिशीरालिङ्ग्यमानस्य स्पर्शः सूनोर्यथा सुखः॥ <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735375647Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735375647Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735375647Capture2.PNG"/> पुत्रस्पर्शात् सुखतरः

स्पर्शो लोके न विद्यते”॥—Mahā 1. 7. 56-58. 245n, 4. **कृतिनः—**30n, 6. 3. रूप-संवादिनी&c.—Resembling closely the feature (of this boy). Cf. ‘तथा बहुतर भवन्तमनुकरोति’—Vik. V. ‘अयमार्यः रामः। न न रूपसादृश्यम्’—PN. IV. सम्+वद् means to resemble. Cf. ‘अस्य मुखंसीतायाः मुखचन्द्रेण संवदत्येव"—UC. IV. Also read “इव-वद्धा-यथा-शब्दाः ममान-मिभ-सन्निभाः। <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735375779Capture2.PNG"/> सदृक्-सदृश-संवादि-सजातीयानुवादिनः। <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735375779Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735375779Capture2.PNG"/> तस्य चानुकरोतीति शब्दाःसादृश्य-सुचकाः”—KA. II. 57-55. 4. अप्रतिलोमः—‘प्रतिगत लोमानि ‘प्रतिलोम’। (“अत्यादयः क्रान्ताद्यर्थे द्वितीयया,”—SK. Vārt. 780) समासान्त ‘अच्’ by “अच् प्रत्य-अन्व्-अवपूर्वात् साम-लोम्रः,” 5 7. 75. “Against the hair or grain”, hence ‘contrary to the natural order’, ‘reverse’—AD. cf. ‘प्रतिलोम कथंदेव शक्यो धर्मःनिवर्तितुम्’—Mahā. ‘न प्रतिलोम’=अप्रतिलोम not hostile, but willing to remain with you though unacquainted.. 5. उपलालयन्—‘लल’ means to ‘caress’, ‘fondle’—Ku. V. 15. Though included in the चुरादि आत्मनेपदी list, it is परस्मैपदी according to Bopadeva ‘लालने बहवोदोषा स्तारणे बहवो गुणाः। तस्मात् पुत्रंच शिष्यंच ताड़येत् न तु लालयेत्”—Subhāṣita. “लालयेत् पञ्चवर्षाणि दशवर्षाणि ताडयेत्। प्राप्तेतु षोड़शे वर्षे पुत्रं मित्रवदाचरेत्”—Kalpa. pp. 664. “राजा— उपलालयन्तमपि ते सखीन लक्ष्ययिष्यति”।—MālāIII. व्यपदेशः—118, 1.

** राजा** (स्वगतम्)—कथमेकान्वयो मम। अतः खलु मदनुकारिणमेनमत्र-भवतीमन्यते।(प्रकाशम्) अस्त्येतत् पौरवाणामन्त्यंकुल-व्रतम्।

भवनेषु रसाऽधिकेषु पूर्वं
क्षिति-रक्षार्थमुशन्ति ये निवासम्।
नियतैक-यति-व्रतानि पश्चात्
तरु-मूलानि गृहीभवन्ति तेषाम्॥२०॥

(कालभारिणी)

न पुनरात्मगत्या मानुषाणामेष विषयः।

King (Aside)—How strange ! of the same stock as myself ! This is, indeed, why Her Ladyship considers him to take after me. (Aloud) There is this final race-vow of the descendants of Puru—To them, who in their early life, for the sake of protecting the world, choose a residence in mansions, abounding in [or delightful with all] the pleasures of senses, the tree-roots become in old age, the (sole) dwelling place where the one vow of asceticism is rigidly maintained. But this (sacred) place is not accessible to mortals by their own power.

** तापसी—जह भद्दमुहो भणादि। किन्दु अच्छरा-सम्बन्धेण उण इमस्सबालस्सजणणीइध एव्व देवगुरुणो तबोवणे पसूदा** [यथा भद्रमुखी भणति। अप्सरः-सम्बन्धेन पुनरस्य बालस्य जननी इहैव देवगुरोः तपोवने प्रसूता]।

Hermitess—(It is) just as Your Gentle Worship says. Through relations with sky-nymphs, however, the boy’s mother gave birth to him even here in the penance-wood of the father of the gods.

** राजा** (स्वगतम्)—हन्त, द्वितीयमिदमाशा-जननम्। (प्रकाशम्) अथ सा तत्रभवती किमाख्यस्य राजर्षेः पत्नी। King (Aside)—Ah ! a second source of hope. (Aloud) What is the name of the royalsaint whose wife she was ?

** तापसी—को तस्स धम्म-दार-परिच्चाइणो णामं सङ्कीत्तिदुं चिन्तिस्सदि** [कस्तस्य धर्म-दार-परित्यागिनः नाम सङ्कीर्तयितुंचिन्तयिष्यति]। Hermitess—Who’ll think of uttering the name of that (man) who had repudiated his lawful spouse?

** राजा** (स्वगतम्)—इयं खलु कथा मामेव लक्ष्यीकरोति (विचिन्त्य) यदि तावदस्य शिशोर्मातरं नामतः पृच्छामि। अथवा अनार्यः खलु परदार-व्यवहारः।

King (Aside)—This storyindeed points just to myself. Suppose I ask the name of this child’s mother. (He reflects) Or perhaps, it (is) ignoble to make enquiries about another’s wife,

** V. L**.—Excepting B. K. Śr, C. P. & Dr, others put the stage direction ‘प्रकाशम्’ after the following verse. ‘रसाधिकेषु’—R. V. M. ‘सुधासितेषु’—B. K, S. S’r. Dr. ‘नियतैकयति०’—B. V. M. K. ‘निरतैकपति०’—S. ‘नियतैकपति०’—R. Śr. Some Devanāgara Mss read—०मुनि०॥ ‘न पुनः’—R. V. M. ‘कथंपुनः’—B. Mackenzie Mss. ‘स्वगतम्’—B. ‘आत्मगतम्’—S. ‘अपवार्य’—R. V. M. ‘सङ्कीर्तयितुं चिन्तयिष्यति’—R. V. M. ‘कीर्तयिष्यति’—B. S. ‘अनार्यः’—B. R. V. P. ‘अन्यायः’=M. Mackenzie Mss. Dr. ‘अनाय्यः’—S’r. ‘न नाय्यः’—S.—परदारपृच्छाव्यापारः’—B. M, Mackenzie. G. ‘परदारव्यवहारः’— R.V.S.

** राजेति।** कथमिति हर्षसूचको निपातः। ‘एकः तुल्यः ‘अन्वयः’ वंशः यस्य अभिन्नवंश इत्यर्थः। ‘मम अनुकारिणं’ सदृशम्। [प्राक् व्याख्यातः] अर्थात् मदाकृतिसदृशाकृतिकम्। अन्तेभव इति ‘अन्त्यम्’ [“दिगादिभ्यो यत्” ४।३।५४, “अन्त्यस्तु अन्तभवेऽधमे” इति हैमः]। ‘कुलस्य’ वंशस्य ‘व्रतम्’ आचारः।[क्षत्रियाणां वानप्रस्थाश्रमोऽन्त्यः। तथाचोक्तं“मुखजानामयंधर्मोयद्विष्णोर्लिङ्गघारणम्। वाहुजातोरुजानाम् अयंधर्मो न विद्यते]। भवनेष्विति। ‘ये’ पौरवाः ‘क्षिते’ पृथिव्याः’रक्षार्थ’ परिपालनार्थं नतु इन्द्रिय-सुख-साधनार्थं ‘पूर्वम्’ वार्धकाद् अर्वाचीने अर्थात् यौवने वयसि ‘रसैः” मधुरास्वादैः शृंगारा-दिभिश्च [‘रसो गन्धरसे स्वादेतिक्तादौ विषरागयोः। शृङ्गारादौ द्रवे वीर्ये देहधात्वम्बु-पारदे” इति विश्वप्रकाशः] ‘अधिकानि’ आढ्यानि तथाविधेषु ‘भवनेषु’ अट्टालिकासु ‘निवासम्’ अवस्थानंगृहस्थाश्रमम् इति यावत् ‘उशन्ति’ इच्छन्ति [“वश कान्तौ। कान्तिरिच्छा” इति भट्टोजिःक्षीरतरङ्गिणीकारश्च २।४।८८], ‘पश्चात्’ वार्धके ‘नियतम्’ अवश्यविहितम् ‘एकं’ केवलं[“एके मुख्यान्य-केवला” इत्यमरः] ‘यतेः व्रतम्’ अर्थात् वानप्रस्थाश्रमाचारोयेषु [‘ये निर्जितिन्द्रिया यतिनो यतयश्च ते’ इत्यमरः] तादृशानि ‘तरुमूलानि’ वृक्षतलानि ‘तेषां नृपादीनां गृहीभवन्ति’ अर्थात् अगृहाण्यपि निवासत्वेन कल्पनात् गृहाणि सम्पद्यन्ते [“अस्य चौ” ७।४।३२ इति

अवर्णस्य ईकारः]। [वृक्षमूलेषु भवनत्वारोपस्तुयतिव्रताचरणोपयोगी, अस्मादेवात्रपरिणामालंकारः। अनुप्रासश्च। कालभारिणी वृत्तम्]॥ ‘आत्मगत्या स्वेच्छयाइत्यर्थः। ‘मानुषाणाम् एष’ हेमकूटः’न विषयः’ अभूमिः, तत्कथमस्यात्रसंगतिरिति पृच्छा। तापसीति। ‘यथा’ यथार्थमेव ‘भणति’ कथयति। तस्य संगतिमाह—अप्सर इति। ‘अप्सरसा अर्थात् मेनकया सह ‘सम्बन्धेन’ सम्पर्केण [हेतौ तृतीया]। ‘पुनः’ इति भेदे। [इति मेदिनी] ‘देवानां गुरोः’ पितुः अर्थात् कश्यपस्य [‘गुरुःपिता गुरुः विप्रः’ इति गदसिंहः]। राजेति। “हन्त इति हर्षे। ‘आशायाः’ पुत्रोऽयंमे इत्येवंविधायाः’जननं’ हेतुः। ‘इदम्’ तापस्योक्तम् अर्थात् अस्य बालकस्य अप्सरःसम्बन्धः द्वितीय-हेतुः। [आकृति-गत-सौसादृश्यत्वम् एकवंशोत्पन्नत्वञ्च प्रथम-हेतुः] ‘का आख्या’ नाम [“आख्याऽऽह्वेअभिधानं च नामधेयंच नाम च” इत्यमरः] यस्य तस्य किन्नामधेयस्य ‘राजर्षेः पत्नी’ [पौरवत्वेन राजर्षित्व-निश्चयात्राजर्षिरित्युक्तिः बोद्ध्व्या] तापसीति॥ ‘धर्मस्य दाराः’ पत्नी [अश्वघासादिवत् तादर्थ्येषष्ठीसमासः६१८। “दाराक्षत-लाजाऽसूनां-बहुत्वञ्च” इत्युक्तेःबहुत्वे अस्य प्रयोगः] तान् यः परित्यजति स ‘धर्मदार-परित्यागी’ [“संपृच्ऽनुरुधा—” ३।२।१४२; इति घिनुण् प्रत्ययः]।तस्य ‘नाम कः’ न कोऽपि इत्यर्थः। ‘सङ्कीर्तयितुम् चिन्तयिष्यति’।(सङ्कीर्तनार्थं हृदिचिन्तनेऽपि दोषः। संकीर्तने पुनः किंवक्तव्यम्’ इत्याशयः)। [अनेन परिभाषणनामाङ्गमुपक्षिप्तम्—“वदन्ति परिभाषणम्। परिवादकृतं वाक्यम्” इति दर्पण-लक्षणात्]। राजेति। ‘इयंकथा’ धर्मपत्नी-त्यागसम्बन्धिनी। ‘लक्ष्यीकरोति’ विषयी-करोति। ‘तावत्’ इति वाक्यालंकारे। ‘नामतः’ नाम्ना[“प्रयोगानुसारेण सर्वाभ्यःप्रकृतिभ्यः परः, सर्वासां विभक्तीनां स्थाने तसिल् प्रत्ययो भवति वा” इति प्रभा, ५।३।७] यद्येषा पितुर्नाम न कथयति तर्हि मातुर्नाम ‘पृच्छामि’। ‘परस्य’ अन्यस्य ‘दाराणं पत्नीनां ‘व्यवहारः’ तत्सम्बन्धिनी जिज्ञासा ‘खलु’ इत्यवधारणे ‘अनार्यः’ साधुजन-विगर्हितः [“अस्त्येतत् पौरवाणाम्” इत्यारभ्य एतदन्तेन विबोध-नामाङ्गमुपक्षितम्। ‘कार्यस्याऽन्वशेषणं युक्त्या विबोधः परिकीर्तित” इति तल्लक्षणात्]।

** 248n.**—1. अन्त्यंकुल व्रतम्—Recourse to वानप्रस्थ (and not सन्न्यास) in the latter part of their lives (Com.) was invariably the custom with the kings of the īkṣāku dynasty. Cf. ‘वार्धके

मुनिवृत्तीनाम् &c.’—Ra. I. 8. ; “वयः सुखानि भुक्त्वापुरुषस्य तपोवनप्रवेशः ‘रमणीयः हि’—BC. I. 33. Also 149n, 6. 2. रसाऽधिकेषु—Abounding in pleasures and enjoyments (Com.). Our poet has used the word ‘रस’ in several other senses (i). “Water”—Ra. I. 19 ; (ii) An object of taste”—III. 4. (iii) “Delight, happiness”—III. 26. (iv) “Liquid”—Ku, I. 7. ‘A feeling of love’—III, 37 ; “Taste or inclination for a thing, liking’—‘इष्टे वस्तुन्युपचितरसा’—MD. 112. The reading ‘सुधासितेषु’—[white with stucco or chunam,] is supported by B, Dr. and S. and seems to be older. सुधा and सुधाकार frequently occur in Rām. (II. 80, 83) and also in PN—III. ‘सुधालिप्तानि’—MK. IV; “स्फुटित-सुधाद्रवानुलेपात्’—V. 50. ‘सुधासितेन प्राकारमण्डलेन’—Kād. pp. 193.3. क्षिति-रक्षार्थम्—क्षीतयेऽस्यांइति क्षि(निवासगत्योः। तुदादिः)+क्तिन् अधिकरणे=क्षितिःearth. “क्षिणातिदूरितं दृष्ट्वा क्षिणोत्यर्थे च दुःखितम्।भृत्यानां नित्यमज्ञानम् यः क्षिणुते सदुक्तिभिः। क्षयति प्रत्यहं पापं, क्षायति द्विषतां कुलम्।यशः क्षित्रति रोदस्योर्यस्य धर्मरतात्मनः—KR. 110, 112. Their residing in palaces was only for the potection of the world and not for pleasure (MS. VII). 4. उशन्ति—‘वश’ (अदादि—’to desire’, long for’) is strictly a Vedic root (छान्दस)। But its use in classical literature is sometimes seen. Kāli has used it **twice.**Read—‘वश कान्तौ। भाषायामस्यप्रयोगः दृश्यते। “वष्टि भागुरि”—(5n,1), “जयायसेनान्यम् उशन्तिदेवाः”(Ku III.15.) इति’—*T.*Also “निःस्वो वष्टि शतं शती’दशशतम्’—S’ S’. वश—लट् वष्टि, उष्टः,उशन्ति। वक्षि उष्ठःउष्ठ, वश्मि उश्वः उश्मः। लङ्—अवट्, लिङ्—उश्यात्। लुङ्—अवशीत् अवाशीत्॥ 5. नियतैकयति &c.—Cf. ‘नियमेन तनुतरमध्यम्’—Rat. I. 19). Vividly expresse the contrast between present and past mode of living this consideration this reading is to be preferred of “०पतिव्रतानि”।

It can not be argued that this is necessary for the birth of a son, for in वानप्रस्थाश्रम a man may take his wife. (“गृहस्थस्तु यदा पश्येत् वलीपलितमात्मनः। अपत्यस्यैव चापत्यं तदारण्यंसमाश्रयेत्॥ <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735378536Capture2.PNG”/><MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735378536Capture2.PNG”/> पुत्रेषु भार्यां निक्षिप्य वनं गच्छेत् सहैव वा”—MS. VI. 2, 3: “<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735378536Capture2.PNG”/>दारान् निक्षिप्य &c."—G. P. Ch.102; KP. Ch. 27, 2) but he must live as a typical यती (Com.) with full control over his passions, ‘वने वसेत्तु नियतो यथावत् विजितेन्द्रियः”—MS, VI. I. “विशेषेण जितेन्द्रियः”— KB. “ग्रामादरण्यं निःसृत्य निवसेन्नियतेन्द्रियः—MS. VI. 4. “अप्रयत्नःसुखार्थेषु ब्रह्मचारी धराशयः"—VI. 26; “ब्रह्मचारी अस्त्री-संभोगी”—KB. The scriptures also unanimously enjoin that. one should not go to forest without giving birth to a son. “ऋणानि त्रीन्यपाकृत्य मनो मोक्षे निवेशयेत्”—MS. VI. 35.“अनधीत्य द्विजो वेदान् अनुपाद्य तथा सुतान् अनिष्ट्वा चैव यज्ञैश्च मोक्षमिच्छन् व्रजत्यधः”—VI. 36. 6. तरु-मूलानि &c.—Cf. “मुनिवनतरुच्छायां देव्या तया सहशिश्रिये। गलितवयसा मिक्ष्वाकूणामिदं हि कुलव्रतम्”—Ra. III. 70. “शरणेष्व-ममश्चैव वृक्षमूल-निकेतजः”—*MS. VI. 26.*आत्मगत्या—without being helped by celestial or supernatural beings. **विषयः—**realm, “Pradesh—Che’sy”. (Vide I. 1). For other sense vide Ra. I. 8; II. 1. 70; VIII. 10, 89; VII. 12; Vik. I. 9; Ku. VI. 17; MD. 82. 7. द्वितीयमिदम् &c.—The boy’s same lineage (‘कथमेकान्वयो मम’ &c.—Supra) is the first. (direct) source of hope. Of course besides this there were indirect and intuitive evidences also (‘कथंचक्रवर्ती लक्षणमप्यनेन धार्य्यते’—pp. 313.). In this connexion see pp. 86. V; IV. 7; I. 12. ‘एवमाश्रमविरुद्ध-वृत्तिना’ &c.—pp. 332. ‘अस्य बालकस्य रूप-संवादिनी ते आकृतिः’—PP. 326. Also ‘निमित्तं सूचयित्वा’ &c.—VII. 13. ‘किं नु खलु बाले अस्मिन् औरस इव पुत्रे स्निह्यति मे मनः’—pp. 308. also cf. last line of I. 20. “स्पृहयामि खलु दुर्ललिताय &c”—pp. 317. “यथाभ्यर्थित मनुतिष्ठन्”—PP. 325. The boy’s

relationship with a nymph is the second source of hope. 8. यदि तावत्—Also ‘यदि किल’ mean ‘if perchance’, ‘if suppose’ ‘perhaps’. Cf. ‘पूर्वं स्पृष्टं यदि किल भवेदङ्गवेभिस्तवेति’—MD. 103; Y. III. 104. ‘पुरोहितः—यदि तावत् एवं क्रियताम्’—(Act V. pp. 86). “Perhaps youmight do so’—Apte 9. धर्म-दार-परित्यागिनः&c.—The kingwasपतित hence nobody willeven think of uttering hisname for fear of incurring sin. (Com.). “पतिताऽताग्यपतितत्यागिनश्च पतिताः”— Gautama. “स्पर्शनाद्-भाषणाद्वापि परस्य स्तवनादपि। दशांशंपुण्य-पापानां नित्यंप्राप्नोति मानवः”—GP. 10. अनार्यः परदार-व्यवहारः—Cf. “राजा—भवतु, अनिवर्णनीयं परकलत्रम्”—*114n. 2.*व्यवहार— ordinarily means ‘litigation’, ‘dispute’. (cf. ‘ददर्श संशयच्छेद्यान् व्यवहारान् अतन्द्रितः’—Ra. X VII. 39; here ’enquiry or investigation’ about another’s wife. Read ‘वि नानार्थेऽव संदेहे, हरणं हार उच्यते। नाना-संदेह-हरणात् व्यवहार इतिस्मृतः’—Kātyāyana qtd BhD. pp. 66.

(प्रविश्य मृन्मयूर-हस्ता)। तापसी—सव्वदमण, पेक्ख सउन्द-लावण्णं[सर्वदमन, प्रेक्षस्व शकुन्त-लावण्यम्]। (Entering, earthen peacock in hand), (First) Hermitess—Sarvadamana, behold the beauty of the S’akunta [i. e. bird].

** बालः**(सदृष्टिक्षेपम्)—कहिं वा मे अम्बा [कुत्रवा मे अम्बा]। (उभे प्रहसतः)। Boy (Looking about)—Where’s mammy ? (Both laugh out).

** प्रथमा—णाम-सारिस्सेण वञ्चिदो माउ-वच्छलो** [नाम-सादृश्येन वञ्चितोमातृ-वत्सलः]। First Hermitess—Fond as he is of (his) mother, (he) is cheated by the similarity of names [sound].

** द्वितीया—वच्छ, इमस्स मित्तिआ-मोरअस्सरम्मत्तणं देक्ख त्ति भणिदो सि** [वत्स, अस्य मृत्तिका-मयूरस्य रम्यत्वं प्रेक्षस्व इति भणितोऽसि]।

Second Hermitess—Darling, you are asked to see the beauty of the earthen-peacock.

** राजा** (स्वगतम्)—किं शकुन्तलेति अस्य मातुराख्या। अथवा सन्ति पुनर्नामधेय-सादृश्यानि। अपि नाम मृग-तृष्णिकेव नाऽयमत्र-प्रस्तावोमे विषादाय कल्पते। King *(Aside)—*What! is Śakuntalāhis mother’s name? But there do exist resemblances of names. Can it be *[can I hope]*that this occasion here, like a deer-drouth may not tend to my despondency?

** बालः—अन्तिए, रोअदि मे एसो भद्द-मोरओ** [अन्तिके, रोचते मे एष भद्रमयूरः]। (क्रीड़नकमादत्ते)। Boy—Sister,this beautiful peacock pleases me. (This said, takes the plaything).

** V. L.**—‘मृन्मयूर’—M. G. Patanker, HS. ‘मृण्मयूर०’—R. B. V. ‘मयूर०’—S. ‘अज्ज्वु’—R. V. S.‘अम्बा’—K. B. Mackenzie Mss, ‘उभे—प्रहसतः’—B. Omitted by others. “रम्यत्वं’—R. V. M. S. ‘रमणीयतां’—B. ‘नाममात्र-प्रस्तावो’—R. M. B. V.‘नायमत्रप्रस्तावो’—S. ‘कल्पेत’—S. ‘अन्तिके’—B. Ś. C. ‘आर्यके’—M. K.मातः(अज्जुए)—R. V. S.

** प्रविश्यति।** ‘मृदोः मयूरः’ मृन्मयूरः मृत्तिका-निर्मित-मयूर-रूप-क्रीड़नकम् इत्यर्थः। [‘मृण्मयूर’ इति पाठे तु ‘मृडो मयूरः’ इति व्याख्येयम्। तथा चोक्तंदीक्षितेन ‘मृद् क्षोदे। मृड् च। अयंसुखेऽपि। मृड्णाति। ततः संपदादि क्विप् ३।३।९४। वेदे तु ‘मृन्मय’ इति न-युक्तः पाठो दृश्यते]। तापसीति। ‘शकुन्तस्य’ (सउन्दस्स) पक्षिणः‘लावण्यं” (लावण्णं) सौन्दर्यं ‘प्रेक्षस्व’ पश्य। एतत् प्रेक्षणेन च एनं गृहीत्वा सिंहशावकं परित्यज इत्याशयः। बालकेन तु ‘शकुन्तलायाः’ (सउन्दलाए) वर्णं (वण्णं) [“वर्णः स्तुतौ कथायाञ्च वर्णःस्यात् रूपभेदयोः” इति शाश्वतः] प्रेक्षस्व इति चावबुद्ध। तत आह कुत्रमे माता। [अतएव श्लेष-वक्रोक्त्यलंकारः। अत्रशकुन्तलारूप-प्रधानार्थान्तराऽऽक्षेपात् दर्पणोक्तंचतुर्थ-पताकास्थानमुपक्षितम्। लक्षणन्तु उक्तंप्राक]। बाल इति।

शकुन्तला आगता न वेति परीक्षार्थम् ‘सदृष्टिक्षेपम्’ समन्तात् अवलोक्य आह। ‘उभे’ तापस्यौ ‘प्रहसतः’ नाम-सादृश्य-श्रवणमात्रेणैव मातुरन्वेषण-कुतूहलात् इति भावः। प्रथमेति। ‘नाम्नः सादृश्येन’ शकुन्तलेति नामाक्षराणाम् तुल्यतया कर्त्रा’वत्सलः’स्निग्धः प्रेमवान् इति यावत् [‘वत्सांसाभ्यां—५।२।९८ इति लच्] अयं बालक इति शेषः। ‘वञ्चितः’ विप्रलब्धः। राजेति। शकुन्तला एवअस्य शिशोर्मातृनामइति तृतीयमाशास्थानं मत्वा चाह ‘किमि’त्यादि। ‘अथवा’ इति पक्षान्तरे ‘नामधेयस्य सादृश्यानि’तुल्यताः सन्ति।तस्मादेव तत्र न आशादार्ढ्यमित्याशयः। ‘अपि नाम’ इति सम्भावनायाम्। अहमिच्छामि इत्यर्थः। ‘मृगतृष्णिका इव’ सलिल-पिपासोः मरीचिकेव ‘अत्र’ अस्मिन् आश्रमे ‘अयंप्रस्तावः’ अर्थात् शिशोः मत्सन्निधाने अचञ्चलतयाऽवस्थानं, तस्य मत्सादृश्यं, अस्य मातुः स्वामिना परित्यागः इत्याद्यारम्भः प्रसङ्गः’न मे विषादाय (‘क्लृपि सम्पद्यमानेच’, वा :–५४०)‘कल्पते’ विषादं जनयितुं प्रवर्तते [अत्रशकुन्तलाऽनुरागरूपस्य मुखसन्धि-सन्निवेशित-बीजस्य पुनरुपस्थितत्वात् सन्विनाम अङ्गमुपक्षिप्तम्। “मुखबीजोपगमनं सन्धिरित्यभिधीयते” इति तल्लक्षणात्। “राजा-यदितावत् अस्य”इत्यादिना “मातुराख्या” इत्यन्तेन “अक्षर-संघातनाम” भूषणमुपक्षिप्तम्। “वाक्यमक्षरसंघातः भिन्नार्थ-श्लिष्टवर्णकम्” इति तल्लक्षणात्]। बाल इति। “अन्तिके” ज्येष्ठ-भगिनी[“चूल्यां ज्येष्ठ-भगिन्यां च नाट्योक्तौ कीर्त्यते अन्तिका” इति विश्वमेदिन्यौ]। ‘भद्रः’ रमणीयः ‘मयूरः’। ‘क्रीड़नकं’ खेलाद्रव्यम्। ‘आदत्ते’ (“आङोदी—” १।३।२० इत्यात्मनेपदम्)।

** 249n.—1. सउन्द-लावण्णं** &c.—“सउन्द-लावण्णं” may be discom-pounded as (i) ‘सउन्द-लावण्णं’ or ‘सउन्दला-वर्ण्णं॥Now the hermitess meant ’the loveliness’ (Prk. लावण्णं=Sk. लावण्यम्) of the bird (शकुन्त), but the boy understood—’the complexion (Prk. वण्णं=Sk. वर्णम्) of Śakuntala (सउन्दला). In the latter sense there is a clever insinuation to the audience about the immensely altered complexion of Śak who is tomeet them shortly after.मृद्+क्विप्=‘मृत्’ & मृड्+क्विप्=‘मृड्’ (Com.) ‘मृड् च।‘चात् क्षोदे’—Vide SK2559. ‘क्षोदः चूर्णीकरणम् मर्दणम्’—मृद्नाति, मृड्नाति—Gaṇa Darpaṇa. Next

मृत्+मयूरः=‘मृन्मयूरः’or मृड्+मयूरः=‘मृण्मयूरः’, by Sandhi. ‘मृन्मयूर’ with dental ‘न’ is a “hapax legamenon” in the Vedas. 2. कुत्र वा मे अम्बा &c.—‘अम्बा’ is preferred to ‘अज्जू’ as the latter, in theatrical language (नाट्योक्तौ) is applied only to a ‘गणिका’ (prostitute). Read ‘हञ्जे’ वेश्याऽज्जुका तथा’—VK. “नाट्योक्तौगणिकाज्जुका”—AK. In later lexicon of course the word is found as a synonym of mother. “अज्ज अज्जू च मातरि”—Des’i-kos’ a. ‘अम्बा’ isalso sometimes found in books other than theatrical. ‘तातेन अम्ब विहीनोऽस्मि’, ‘बालभावेऽहमम्बया’ इत्यादौअनाट्योक्तावपि अम्बा-शब्द-प्रयोगः।‘तत्रमातः किमसदृशं करणंवचस्ते’ इति वेणी-संहारादौ नाट्योक्तावपि मात्रादीनां प्रयोगः।—RM. **सदृष्टिक्षेपम्—**The boy glances this way and that way to see if his mother has actually come. 3. अपि नाम—Vide 28n, 1. Cf. “तदपि नाम मनागवतीर्णोऽसि रतिरमणवाणगोचरम्”—MM. I. ‘अपिनाम<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735379706Capture2.PNG”/><MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735379706Capture2.PNG”/> प्राज्ञमानिनः’—BC. IV. 52. 4. अन्तिके’—अन्तिका’ is a theatrical term for ’elder sister’ (‘भगिनी ज्येष्ठा’—S’). Also Com. This is preferred to अज्जुका’ (or अज्जू), as an unrelated woman should be addressed as ‘भगिनी’ (37n, 2)। भद्र-मयूरः—‘भद्र’ means ‘beautiful’, ’lovely’ Cf. PT. I. 181. Kāli has used it elsewhere in the sense of ‘foremost’, ‘chief’ Cf. “प्रपच्छ भद्रंविजितारिभद्रः’—Ra. XIV. 51. Kāli’s boys seem to be very fond of peacock. Read—‘कुमारः(आयुः)—तेन हि यः सुप्तवान् मदङ्के शिखण्ड-कण्डूयनो-पलब्धः-सुखः। तंमे जातकलापं प्रेषय शितिकण्ठकंशिखिनम्’—Vik. V. 13. 5. नाऽयमत्र-प्रस्ताव &c.—प्रस्तावः=प्रसङ्गःAn introduction, allusion, reference—Apte. Hence the various incidents direct, or indirect that have occurred since the beginningof his entrance into this penance-grove.—Vide P. 248n, 7. All

those incidents have almost persuaded him to believe the boy to be his son, still he is not free from anxiety and hence he fondly hopes (अपि नाम) that this his belief may not be falsified like waters seen in the desert (मृगतृष्णिकेव &c.). नाम-मात्र-प्रस्ताव—(R) is rejected as ‘अपि नाम’ which generally implies ‘inward longing’ (28n, 1; 29n, 1) is not in consonace with ‘मे विषादाय कल्पते’। Again he is aware of many incidents and not the mention of name only. मृगतृष्णिकेव—210n, 5.

** प्रथमा**—(विलोक्य। सोद्वेगम्)—अम्महे, रक्खा-करण्डअं से मणिबन्धे ‍ दीसदि, [अम्महे, रक्षा-करण्डकम् अस्य मणिबन्धे न दृश्यते]। First Hermitess (Looking agitatedly)—Dear me! the protecting amulet on his wrist is not seen.

** राजा–आर्ये ! अलमावेगेन। नन्विदमस्य सिंह-शाव-विमर्दात् परिभ्रष्टम्।** (आदातुमिच्छति)। King—Don’t be anxious, madam. It has fallen through his scuffle with the lion-cub. (He wishes to pick it up.)

** उभे—मा क्खु, मा क्खु। एदं अवलम्बिअ—। कहं गहिदं णेण !** [मा खलु, मा खलु। एतदवलम्ब्य—। कथंगृहीतमनेन] ! (विस्मयादुरो-निहित-हस्ते परस्परमवलोकयतः)। Both—Pray don’t ! (If you) touch it (you shall die). Why ! he has taken (it) up (straight) ? (Astonished they lay their hands on their bosoms and look at each other).

राजा—किमर्थं प्रतिषिद्धाः स्मः।

King—Wherefore have (I) been forbidden?

प्रथमा—सुणादु महाराओ। एसा महप्पहाबा अबराजिदा णाम सुर-महोसही इमस्स दारअस्स जादकम्म-समए भअवदा मारीएण दिण्णा।

एदं किल मादापिदरो अप्पाणं च वज्जिअ अबरो भूमि-पड़िदं ण गेह्लादि [शृणोतु महाराजः ! एषा महाप्रभावा अपराजिता नाम सुर-महौषधिः अस्य दारकस्य जातकर्मसमये भगवता मारीचेन दत्ता। एतां किल मातापितरौ आत्मानञ्च वर्जयित्वा अपरोभूमिपतितां न गृह्णाति]। First Hermitess—Listen, Your Majesty. Of potent virtue, this divine-mighty-herb, named the “Invincible”, was given by the almighty Mārica at the time of the natal ceremony of this boy. This, says he, none but his parents or himself, can take it up when dropped on the ground.

** राजा—अथ गृह्णाति ?** King—But if (any one) takes it ?

** प्रथमा—तदो तं सप्पो भविअ दंसइ**[ततस्तं सर्पोभूत्वा दशति]।

First Hermitess—Then being transformed into a snake, (it) bites him.

** V. L.**—‘रक्षा करण्डकम्’—R. V. M. S. K. ‘०काण्डकः’—B. ‘०गण्डो’—Ś. ‘०गण्डको’—C. ‘आर्ये’—B. Omitted by others. ‘महाभागः’—B. ‘महाराजः’—R.V.M. S. ‘महाप्रभावा’—B. Omitted by others. ‘सुर-महौषधिः’— B. ‘औषधिः’—R. V. M. S.

** प्रथमेति।** ‘अम्महे’ इति विस्मये। ‘रक्षा-करण्डकं’ रक्षावीटिका [तथाचोक्तम्—‘करण्डोमधुकोशे स्यात् वीटिका-खड्गकोशयोः’ इति। स्वार्थे कन्। क्वचित् स्वार्थिकाः प्रकृतेः लिङ्गवचनान्यतिक्रामन्ति’ इति वामनोक्तेःनपुंसकत्वम्]। उभे इति। ‘मा खलु’ अवलम्बस्व इत्यन्वयः। द्विरुक्तिस्तु संभ्रमजा। ‘एतद्’ करण्डकं भूम्या ‘अवलम्ब्य’ गृहीत्वा मरिष्यसि इति शेषः। राज्ञा तु तस्याः वाक्यसमाप्तःप्रागेव करण्डकं गृहीतं परन्तु नाम्रियत, अस्मादेव तयोर्विस्मयः। ‘कथम्’ इति विस्मय-द्योतकः निपातः। ‘उरसि’ वक्षसि ‘निहितौ’ न्यस्तौ ‘हस्तौ’ याभ्यां ते। [अनेन विस्मयाऽभिनयः। एतदुक्तमादिभरते’—शिरोधूतं पताकश्च वक्षस्थोविस्मये भवेत्’ इति। अनेत अद्भुतरसश्च व्यज्यते। लक्षणन्तूक्तं प्राक्। तथाचोक्तंआदिभरतेन—‘निर्वहणे कर्तव्यो नित्यं हि रसोऽद्भुतः कविभिः’ इति।अत्र उपगूहन-नामाङ्गमुपक्षिप्तम्— ‘तद्भवेदुपगूहनम्। यत् स्यात् अद्भुतसंप्राप्तिः’ इति दर्पणलक्षणात्]।

प्रथमेति। ‘सुरमहौषधिः’ देवलोक-जातलता-विशेषः। ‘दारकस्य’ बालकस्य ‘जातकर्म’ शरीर-संस्कार-विशेषः, तस्य समये॥ ‘किल’ इति वार्तायाम्।मारीचेन एवेद मुक्तम् इत्यर्थः। राजेति। ‘अथ’ इति विकल्पे। गृह्णाति चेत् किंभविष्यतीत्यर्थः।

** 250n.—1. रक्षा-करण्डकम्**—‘करण्ड’ is masculine (Com) and ordinarily means a little box. Hence the whole may mean a preservative casket; or a locket, or amulet containing mystical herbs as used by people of those days. Cf. “<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735380271Capture2.PNG”/><MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735380271Capture2.PNG”/> मन्त्रकरण्डाकानुवाह। रक्षाप्रतिसरोपेतान्यौषधिसूत्राणि बबन्ध”—Kād. K explains it by रक्षागुटिका (a magical ball). “रक्षाकाण्डः(B) रक्षाणार्थमावद्धः समूल-लता-विशेषः।‘काण्डो मूलंतरोरपि”—इत्यनेकार्थ-ध्वनि-मञ्जरी—HS. It is not easy to findout the original reading. अपराजिता—Some 8 different herbs have this name. RN. pp. 432. **2. अलमावेगेन—**करणे तृतीया।“ने केवलं’श्रूयमाणैव क्रिया कारक-विभक्तौ प्रयोजिका। अपि तु गम्यमानापि”—Nyāsoddyota. “अलं श्रमैण। साध्यं नास्ति इत्यर्थः। साधन-क्रियां प्रति श्रमःकरणम्”—SK. 568 ;29n, 3. 3. मणिबन्धे न दृश्यते—As the boystretched out his hand to take the clay-peacock, the absence of the amulet was noticed by the hermitess. **4. एतदवलम्ब्य—**The hermitesses were to add some such word as ‘मरिष्यसि’, but before they could say their say, the amulet was picked up bythe king. They had seen many a time that the picker of the amulet, other than the boy’s parent, was instantly bitten by a snake. But no such thing happened that time, and hence they lookedat each other in amazement. Thus they were fully convincedthat the stranger was no other than the king Duṣyanta, the father of the boy. This is corroborated by the hermitess’s address to the king as “महाराजः”। उरो-निहित &c.—This is a peculiar

trait of women in amazed condition. (Com.). 5. जातकर्म-समये &c.—जातकर्म (Natal ceremony) is the fourth of the twelve purificatory rites (संस्कार) and the first after the child’s birth. Before the navel string is cut off, the father distributing gold, should see the child’s face; and then offering oblation to the various gods, he should give the infant honey and ghee in equal part from a pot of bell-metal (कांस्य) with his right hand ring-fiinger—Mahā-nirvāna-tantra. Ch, IX. 130—144. “प्राङ्नाभि-वर्धनात् पुंसो जातकर्मविधीयते। मन्त्रवत् प्राशनंचास्य हिरण्य-मधु-सर्पिषन्”॥—MS. II. 29; Y. I. II. Ra. III. 18. मातापितरौ—220n, I. 6. अथ गृह्णाति—अथ implies बिकल्प i.e. ‘supposing that’, ‘but if’, ’now in case’. “अथाथो संशये स्याताम् अधिकारे च मङ्गले। विकल्पाऽनन्तर-प्रश्न-कार्त्स्नाऽऽरम्भसमुच्चये”—Medini. Cf. ‘अथ कौतुकमावेदयामि’—Kād. “अथ मरणमवश्यमेव जन्तोःकिमिति मुधा मलिनंयशः कुरुध्वे”—VS. III. 4.

** राजा—भवतीभ्यां कदाचिदस्याः प्रत्यक्षीकृता विक्रिया।** King—Has this change witnessed by Your Ladyships at any time?

** उभे**—अणेअसो (अनेकशः)। Both—More than once.

** राजा** (सहर्षमात्मगतम्)—तत् किमिदानीं संपूर्णमपि आत्मनो मनोरथं नाभिनन्दामि। (इति वालंपरिष्खजते)। King (With joy—Aside)—Why, quite fulfilled as it is. shall (I) not hail my wish? (This said, hugs the boy).

** द्वितीया—सुव्वते ! एहि, इमं वुत्तन्तं णिअम-व्वावुडाए सउन्दलाए णिवेदम्ह** [सुव्रते ! एहि। इमं वृत्तान्तं नियम-व्यापृतायै शकुन्तलायै निवेदयावः]। (निष्क्रान्ते)। Second Hermitess—Suvrata! come, (we) will impart this incident to penance-engaged Śakuntalā. (Exeunt ambo).

** बालः—मुञ्च मं, मुञ्चमं अम्बाए सआसं गमिस्सं।** [मुञ्चमां, मुञ्च माम्। अम्बायाः सकाशं गमिष्यामि]। Boy—Release me, release me, I’ll go to (my) mammy.

** राजा—पुत्रक! मयैव सह मातरमभिनन्दिष्यसि।** King—(My) son ! even with me, (you) will felicitate (your) mother.

** बालः—मम क्खुतादो दुस्सन्दो। ण तुमं** [मम खलु तातः दुष्यन्तः। न त्वम्]। Boy—My daddy (is) indeed Duṣyanta, not you.

** राजा** (सस्मितम्)—एष विवाद एव मां प्रत्याययति। King (With a smile)—This contradictory statement itself convinces me.

(ततः प्रविशति एक-वेणीधरा शकुन्तला)। शकुन्तला (सवितर्कम्)—विआरकाले बि पकिदित्थंसव्वदमणस्स ओसहिं सुणिअ ण मे आसा आसि अत्तणोभाअहेएसु। अहवा जह साणुमदीए आचक्खिदं तह सम्भावीअदि एदं [विकार-कालेऽपि प्रकृतिस्थां सर्वदमनस्य औषधिंश्रुत्वा न मे आशा आसीत् आत्मनो भागधेयेषु। अथवा यथा सानुमत्या आख्यातं तथा सम्भाव्यते एतत्]। (परिक्रामति)। (Then enter S’akuntala, having her braid of hair woven once for all, i.e. wearing the same braid thatwas last**woven before the separation). Śakuntala (Thoughtfully)—Even hearing that S’arvadamana’s herb remained in (its) natural form at the time of metamorphosis, I had (still) no hopes in my own fortune. Or perhaps, as Sānumatī told (me), so it is possible. (This said, walks round).

** V. L.**—‘कथमिव सम्पूर्णम्’—R. V. M. ‘तत् किंखल्विदानीं पूर्णम्’—B. ‘किमिव पूर्णम्’—S. ‘कथमिव पूर्णम्’—Patankar. ‘किम् * आत्मानंपूर्ण मनोरथं’—D. ‘मे’— R. V. M. S. ‘आत्मनः’—B. ‘मुञ्च मां मुञ्च मां’—B. S. ‘मुञ्च मां यावत्’—R. V. M. ‘अम्बायाः’—B. M. ‘मातुः’—R. V. S.After ‘सस्मितम्’ only S has स्वगतम्। ‘आशा’—R, V. M. ‘प्रशंसा’—S. B. ‘आसंधः’—P. C.

‘मां प्रत्याययति’—B. P. Dr. Others omit ‘माम्’। ‘परिक्रामति’—B. Dr. P. Omitted by others.

** राजेति।** ‘विक्रिया’ विकारः अर्थात् ओषधेःसर्प-भवनान्तरं दंशनम्। उभे इति। ‘अनेकशः’ अनेकवारान् [“बह्वल्पार्थात् शस् कारकादन्यतरस्याम्” ५।४।४२ इति शस्]; प्रत्यक्षीकृतेत्यन्वयः। [“प्रथमा—शृणोतु महाराज” इत्यादिना “अनेकश” इत्यन्तेन पूर्ववाक्यनामकमङ्गमुपक्षिप्तम्। “पूर्ववाक्यन्तु विज्ञेयंयथोक्तार्थीपदर्शनम्” इति दर्पणलक्षणात्]। राजेति। ‘तत्’ औषधि-विकाराभावात् मम औरस एवायमिति निश्चित्य सहर्षमाह ‘संपूर्णम्’ अनुरूप-सुत-लाभेन सफलत्वं प्राप्तम् ‘मनोरथम्’ अभिलषितं आलिङ्गनादिना एतत् ‘न अभिनन्दामि’ नाद्रिये [अनेन आनन्द-नामाङ्ग‍ मुपक्षिप्तम्। “आनन्दोवाञ्छितागमः” इति दर्पण-लक्षणात्। “प्रहर्ष-नाम-नाट्यालंकार उपक्षितश्च॥तल्लक्षणंयथा तत्रैव—“प्रहर्षः प्रमदाधिक्यम्”। दर्पणकारेणैव एतदुदाहृतम्]।द्वितीयेति। नियमे [‘यमः समुप-नि-विषु च’ ३।३।६३ इति अप् पाक्षिकः]।प्रोषितभर्तृकया आचरणीये व्रते। [अनेन अद्यापि तत्प्राप्त्यर्थं नियमकारित्वमुक्तम्] ‘व्यापृता’नियुक्ता तस्यै [क्रियायोगे ४र्थी]। ‘इमं वृत्तान्तं’ ओषधेः असर्पीभवनरूपा वार्ताम्।राजेति। ‘एष विवादः’ अर्थात् मम ‘पुत्रक’ इति सम्बुद्धेः’दुष्यन्त—’ इत्यादिः यःप्रतिवादः ‘मां प्रत्यायायति’ तव पितृत्वेन विश्वासं जनयति, ममैव दुष्यन्तत्वात् इत्याशयः। [अतएव “णौ गमिर् अबोधने” २।४।४६, इति सूत्रस्य नावसरः। प्रत्याययति इत्यनेन एतावत्पर्यन्तं सम्यक प्रत्ययो न उत्पन्न इत्यर्थः व्यज्यते]। तत इति। धरति इति ‘धरा’ धारिका इत्यर्थः (पचाद्यच् ३।१।१३४) ‘एकस्याः’ अर्थात् प्रत्याख्यान-दिन-कृतैक-संस्कारवत्या ‘वेण्याः’ कवर्या ‘धरा’ इति पतिवियोग-चिह्नम्। शकुन्तलेति। ‘विकारस्य’ स्वरूपात् अन्यथाभावस्य अर्थात् परपुरुषेण भूम्या उद्धृतत्वात् असर्पीभवनस्य [‘सतत्त्वतोऽन्यथाप्रथा विकार इत्युदाहृतः इति वेदान्ते]। ‘काले प्रकृतौ’ स्वभावे स्वरूपे [‘प्रकृतिर्गुण साम्ये स्याद् अमात्यादि- स्वभावयोः’ इति मेदिनी] तिष्ठति या तां’प्रकृतिस्थाम्’ अपराजिता-रूपेणैव स्थिताम् ‘श्रुत्वा अपि अर्थात् एतादृशं असंशयितं प्रमाणं लब्ध्वा अपि। स्थितायाः ‘मे’ [अनेन न समान-कर्तृकत्वहानिः। विस्तरस्तु द्वितीयाङ्केआलोचितः]। ‘आत्मनः’ स्वस्या ‘भागधेयेषु’

५।४।३५ भाग्येषु अर्थात् स्वकीय-सौभाग्य-जन्यस्वामि-प्राप्ति-विषये इत्यर्थः। ‘अथवा’ इति पक्षान्तरे मे आशा अस्ति। ‘सानुमत्या यथा’ येन प्रकारेण। [यथा-शब्दः अत्र अनुमान-द्योतकः। ‘यथा-शब्दस्तु निर्दिष्ट-तुल्ययोगाऽनुमानयोः’ इति विश्वप्रकाशः] ‘मे’ मत्समीपे ‘आख्यातं’ राज्ञः पुनः स्मरणम् इत्याशयः। ‘तथा’ तेनैव राज्ञा पुनः स्मरणेन ‘एतत्’ अत्राश्रमे आर्यपुत्राऽऽगमनं ‘सम्भाव्यते’ [“विकारकालेऽपि” इत्यादिना समयाख्यमङ्गमुपक्षिप्तम्। “दुःखस्याऽपगमो यस्तु समयः स निगद्यते” इति तल्लक्षणात्]।

** 251n.—1. विक्रिया**—Metamorphosis (into a snake). ‘परिणामो विकारः द्वेसमे विकृति-विक्रिये’—AK. 2. सहर्षम्—Because this is the last but the most direct evidence of the boy’s recognition. 248n, 7. 3. एष विवादः &c.—The contradiction that your father is Duṣyanta and not I. **प्रत्याययति—**183n. 3. 4. एक-वेणीधरा—एकवेणीmay mean (i) the uncombed mass of hair tied into a single knot as opposed to modern त्रिवेणीor पञ्चवेणीdangling on the back. Or (ii) hair woven into a braid once for all i e. uncombed and unbraided from the day of separation. This word occurs more than once in the Rām, and the commentator Rāma is at a loss as to the real meaning of it and consequently he gives both the senses. Read “एकवेणीधरा हि त्वा नगरीसंप्रतिक्षते”—Rām. II. 108. 8.<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735381352Capture2.PNG”/> नीलनागाभया वेण्याजघनं गतयैकया”—Ibid. IV. 15, 25. where Rāma remarks “पृष्ठभागं गतया एकया हरण-दिन-कृतैक-संस्कारवत्या॥ यद्वा॥ पुरोभागीय-वेणीद्वय-राहित्येन पृष्ठलम्बयैकया वेण्या &c.” ‘केषसंस्काराभावात् अयत्नतः ‘सिद्धया’ इति शेषः—Rāma.But the following lines quite clearly corroborate the second explanation. Read “धृतामेकां बहून् मासान् वेणीं रामो महाबलः”—Ibid. VI. 33, 31. “आद्ये वद्धा विरह-दिवसे या शिखा दाम हित्वा शापस्यान्ते विगलितशुचा तां मयोद्वेष्टनीयाम्। स्पर्शक्लिष्टामयमित-नखेनासकृत् सारयन्तीं गण्डाभोगात् कठिन-विषमाम् एकवेणीं करेण’—

MD. II. 31 and also the following 3 Ślokas In the Ku we see that the celestial ladies that were in bondage could not let loose their locks that were braided once. Cf. ‘मोक्ष्यते सुरवन्दीनां वेणीःवीर्यविभूतिभिः’—Ku. II. 61; “मोक्ष्यध्वे स्वर्गवन्दीनांवेणीवन्धान-दूषितान् &c.”—Ra. X. 47, XIV. 12 ; MD. 98. A विरहिणींis forbidden to have any kind of decoration. “मण्डनं वर्जयेत् नारी तथा प्रोषितभर्तृका। देवताराधनपरा तिष्टेत् भर्तृगृहेरता”—Viṣṇu-dharmottara. “न प्रोषिते तु संस्कुर्यात् न वेणींच प्रमोचयेत्”—Hārita. “प्रवासोभिन्नदेशित्वं कार्याच्छापाच्च संभ्रमात्। तत्राङ्ग—चेलमालिन्यमेकवेणीधरं शिरः”—VK. “क्रीड़ां शरीरसंस्कारं समाजोत्सव-दर्शनम्। हास्यं परगृहे वासं त्यजेत् प्रोषितभर्तृका"—GP. 5. विकार-काले—At the time when it being handled by a stranger should have been transformed into a snake. 168n. 9.6. न मे आशा आसीत्— Because unexpected good fortune is generally taken in this light by one who is ever and anonfrowned at by misery. Cf. ‘ण क्खु मे आसा आसि’—*Vik. I.***7. अथवा—**On the contrary she might have hopes. यथा &c.— This proves that Sānumatī had already related the changed condition and after-remorse of the king to Śakuntalā.

** राजा** (शकुन्तलां विलोक्य सहर्ष-खेदम्)—अये ! सेयमत्रभवतीशकुन्तला

यैषा—

वसने परिधूसरे वसाना नियम-क्षाम-मुखी धृतैक-वेणिः।
अति-निष्करुणस्य शुद्ध-शीला मम दीर्घं विरहव्रतं बिभर्ति॥२१॥ (मालभारिणी)

King (Looking at S’ak.—With plaintive joy)—Lo ! this (is) Her Ladyship Sakuntalā—She who, of pure character, wearing a pair of dusty garments, with (her) face penance-impaired (and) braid knotted once for all, observes a long vow of separation from me, excessively unmerciful.

** शकुन्तला** (पश्चात्ताप-विवर्णं राजानं दृष्ट्वासवितर्कम्)—ण क्खु अज्जउत्तो विअ। ता को एसो दाणिं किद-रक्खा-मङ्गलं दारअं मे गत्त-संसग्गेण दूसेदि [न खलु आर्यपुत्र इव।तत् क एष इदानीं कृत-रक्षा मण्डलंदारकंमे गात्र-संसर्गेण दूषयति]। Śakuntalā*(Seeing the king who had turned pale through remorse,—thoughtfully)—(He is)* not, indeed, like my good-man. Then who is here now contaminating my auspicious—amulet-protected child by the contact of (his) body ?

** V. L.**—‘सहर्षखेदम्’ & ‘सवितर्कम्’—B. Omitted by others. ‘विलोक्य’ for ‘दृष्ट्वा’—M.S omits ‘यैषा’ and reads ‘वहति’ for ‘विभर्ति’।

** राजेति।** बहुकालानन्तरं प्रणयिनी-दर्शनात् ‘हर्षः’,पुनस्तस्या विकृत-वेष-दर्शनात् अवस्थान्तर-ज्ञानाच्च ‘खेदः’। ताभ्यां सह यथा स्यात् तथा। ‘अये’ इति विषादे स्मरणे वा। वसन इति। ‘परितः सर्वतो ‘धूसरे’ ईषत् पाण्डुवर्णे मलिने इति भाव [‘ईषत् पाण्डुस्तु धूसरः’ इत्यमरः] ‘वसने’ उत्तरीयम् अन्तरीयकम् इति वस्त्र-युगलम् ‘वसाना’ धारयन्ती, ‘नियमेन’ उपवासादि-व्रतेन [‘नियमो यन्त्रणायाञ्च प्रतिज्ञानिश्चये व्रते’ इतिमेदिनी]‘क्षामं’ कृशं ‘मुखं’ यस्याः तादृशी।[‘स्वाङ्गाच्चोपसर्जनाद असंयोगोपधात्'४।१।५४; इति ङीष्, पक्षे टाप्]। ‘एका’ अर्थात् प्रत्याख्यान-दिन-कृतैक-संस्कारवती ‘वेणिः’ यथा सा तथा ‘शुद्धशीला’ पूत-स्वभावा पतिव्रता इत्याशयः [‘शुद्धः शुक्ले च पूतेच केवले च प्रयुज्यते’ इति धरणिः]। ‘या एषा’ पुरोदृश्यमाना शकुन्तला अति-निष्करुणस्य’ गर्भावस्थायामेव प्रत्याख्यानात् प्रतिनिष्ठुरस्य ‘मम’ मत्संबन्धिनं ‘दीर्घं’ बहुकालीनं ‘विरहो’चितं ‘व्रतम्’ [शाकपार्थिवादिः] नियमम् ‘विभर्ति’आचरति। [काव्यलिङ्ग-स्वभावोक्ती। वसवसेति सनसानेति छेकानुप्रास-वृत्त्यनुप्रासौ। मालभारिणीवृत्तम्]। शकुन्तलेति। ‘पश्चात्तापः’ प्रत्याख्यानजनितः अनुतापः [‘पश्चात्तापोऽनुतापश्च विप्रतीसारइत्यपि’ इत्यमरः]तेन विवर्णं’ परिवर्तित-रूपम्। अस्मादेवच ‘वितर्क’ इति ज्ञेयम्। पूर्वाकारवैषम्याद् ‘न खलु’ इति अवधारणे ‘आर्यपुत्र’ दुष्यन्त ‘इव’ अयंजनः लक्ष्यते। ‘कृतं’ विहितं ‘रक्षार्थं मङ्गलं’ माङ्गलिकं कर्म यस्य तथोक्तंमे दारकं पुत्रम्।

252n.—1. वसने—Hindu ladies generally wear two garments, अन्तरीयक (S’āri) and ‘उत्तरीय’ (Bodice). 2. परिधूसरे—‘परि’ and ‘सम्’ give force and intensity like Greek,“peri”and ‘su’n’ and Latin.‘per’ and ‘con’. ‘परि’ is even more intensive than ‘‘सम्’। Thus—समाप्ति=completion, ‘परि-समाप्ति’ entire completion—M. वसाना—वस (अदादिः to put on)+शानच्। लट् वस्ते। लिट् ववसे। क्त वसितः। Cf. “वासो वसाना तरुणार्करागम्”—Ku. III. 54. “वसानस्य च वल्कले"—Ra. XII. 8. S’PB. IX. 75. 3. नियम-क्षाम &c.—cf. “नियमेन तनुतरं मध्यम्’ —Rat. I. 20; 41n, 5. For ‘क्षाम’—91n, 1. Optionally ‘०क्षाममुखा’ (Com). 4. विरह-व्रतं—This consists in forbearing the use of cosmetics, showy dresses, flowers or any other decoration either of the person or the hair. It also enjoins certain vows to be observed.Read ‘आर्तार्ते, मुदिते हृष्टा, वियोगे मलिना-कृशा। मृते म्रियेत या पत्यौ साध्वी ज्ञेयाप्रतिव्रता॥Viṣṇu-dharmottara.“अमला अवधारणम् अलकानाञ्च कल्पनम् अनुलेपन संस्कारम् न कुर्यात् पथिकाङ्गना”—Bharata qtd S’; 251n, 4. “—व्यसनकृशा परिपालयाम्बभूव। शशिन इव दिवातनस्य लेखा किरण परिक्षयधूसरा प्रदोषम्”—Ku. IV. 46. 5. न खलु आर्यपुत्रः—The king was so greatly changed by pining for Śak that even she could not recognise him at the first sight. For अलंकार vide 22n, remark.

** Remark:—**Bhavabhūti had this Śloka certainly in his mind while composing the following stanza for his UC—‘परिपाण्डुदुर्वलकपोलसुन्दरंदधतीविलोलकवरीकमाननम्। करुणस्य मूर्तिरथवा शरीरिणीविरहव्यथैव वनमेति जानकी’॥ Act. III. 4.

** बालः** (मातरसुपेत्य)—अम्ब ! एसो को बि पुरिसो मं पुत्तक त्तिससिणेहं आलिङ्गदि [अम्ब! एष कोऽपि पुरुषो मां पुत्रक इति सस्नेहमालिङ्गति]।

Boy *(Going up to his mother)—*Mammy, here’s some man, calls me (his) son (and) hugs (me) affectionately.

** राजा***—**प्रिये ! क्रौर्यमपि मे त्वयि प्रयुक्तमनुकूल-परिणामं संवृत्तम्। तदहमिदानींत्वया प्रत्यभिज्ञातमात्मानमिच्छामि।**King:—*Darling, even my cruelty, exercised (by me) on you, has turned out to bea favourable end. So I now want myself to be recognised by you.

** शकुन्तला** (स्वगतम्)*—*हिअअ !समस्सस समस्सस। पहरिअ परिच्चत्त-मच्छरेण अणुअम्पिअ म्हि देव्वरेण।अज्जउत्त क्खु, एसो[हृदय! ममाश्वसिहिसमाश्वसिहि। प्रहृत्य परित्यक्त-मत्सरेया अनुकम्पिताऽस्मि दैवेन। आर्यपुत्र खल्वेषः]। Śakuntalā (Aside)—(My) heart ! be reassured, be reassured. I am commiserated by fate with its spite renounced, after the stroke. This (is) certainly (my) husband.

** राजा*—प्रिये!*

स्मृति-भिन्न-मोह-तमसो दिष्ट्या प्रमुखे स्थितासि मे सुमुखि।
उपरागान्ते शशिनः समुपगता रोहिणीयोगम्॥२२॥(आर्या)

King :—Darling! luckily do you stand before me, whose gloom of stupor, is dispelled by remembrance, (Oh) fair-faced one! after eclipse, Rohinī[the fourth mansion] has approached union with the moon.

** V. L.*—‘एष कोऽपि पुरुषः’—R. V. M. B omits ‘पुरुषः’ and S replaces it by ‘परकेरकः’ and ‘आलिङ्गति’ by ‘आलपति’॥ ‘सस्नेहम्’—B. Omitted by others. ‘समाश्वसिहि’—B. R. M. ‘आश्वसिहि’—S. ‘यदहम्’—R. V. M. S. ‘तदहम्’—B. ‘पश्यामि’—R. V. M. S. ‘इच्छामि’—B. ‘प्रहृत्य ‘०मत्सरेण’—B. HS. ‘०मत्सरेण’—*R. V. M. ‘०मत्सरिणापि’—S.

** राजेति।** ‘त्वयि’ शकुन्तलायां ‘मे’ मया दुष्यन्तेन [प्राक् व्याख्यातः] ‘प्रयुक्तम्’

आचरितम् ‘क्रौर्य’ सगर्भाया धर्मपत्न्याः परित्यागरूप-निष्ठुरत्वं। [यद्वा’मे’ मम ‘क्रौर्य’ मित्यन्वयः]। ‘अनुकूलः’ मङ्गलकरः ‘परिणामः’ उदर्कः, शेष इति यावत्, यस्य तादृशम्। यतोऽहमिदानींपुत्रवान्। सच पुत्रः सुरलोके जातत्वात् अपार्थिव-प्रभाव-सम्पन्नः। पुनः सुरगुरु-मारीचेन रक्षौषधिदत्तत्वात् अयं नूनंदीर्घजीवी स्यात्। अस्य पृथिव्यां जातत्वे तु एतादृश-शुभ-फलस्य असम्भाव्यत्वंस्यात्। ‘तत्’ तस्माद् हेतोः’इदादीमहम् आत्मानंत्वया प्रत्यभिज्ञातम्’ आर्यपुत्र खल्वेष, इतिरुपेण परिचितम् ‘इच्छामि’ येन आनन्दस्य परिपूर्णता भवेत् इति। शकुन्तलेति। ‘प्रहृत्य’ अर्थात् आदौ प्रहारंकृत्वा पश्चात् तज्जनित-क्लेश-भोगेन अपराधस्य क्लिष्टत्वात् ‘परित्यक्तः’ परिहृतः’मत्सरः’ क्रोधः[“क्वचित् क्रोधोऽपि मत्सरः” इति रत्नकोषः। यद्वामाद्यति परकृच्छ्रेइति मत्सरः (ऊ—३६०) अन्यशुभ-द्वेषः॥ ‘मत्सरोऽन्य-शुभद्वेषः तद्वत्कृपणयोस्त्रिषु’ इत्यमरः]। येन तादृशेन ‘दैवेन’। एवमनुनीतामपि किमपि प्रत्युत्तरम् अददतीं शकुन्तलां पुनः अनुनेतुकामः वक्ष्यमाणश्लोक माह प्रिये इति। स्मृतीति। ‘दिठ्या’ भाग्येन [आनन्द-सूचक निपातोऽयम्] ‘स्मृत्या’ पूर्ववृत्तान्तस्य स्मरणेन ‘भिन्न’ दूरीकृतंमोहः तमः अन्धकार इव इति ‘मोहतमः’ यस्य तस्य ‘मे’ दुष्यन्तस्य ‘प्रमुखे’ पुरतःहे ‘सुमुखि’ ४।१।५४ [ङीष् पाक्षिकः] ‘असि’ त्वम् [सर्वनाम-प्रतिरूपकमव्ययम्] स्थिता [सुमुखीति साभिप्रायम्। सुमुखस्यैव संमुखे स्थातुं योग्यत्वात्]। एतदेव उदाहरणेन स्पष्टीकरोति। ‘उपरागस्य ग्रह-संस्पर्शस्य [‘उच्यते राहु-संस्पर्श उपराग उपप्लवः’ इत्यभिधानरत्नमाला] ‘अन्ते’ अवसाने ‘रोहिणी’ ४।१।३९ दक्षकन्या चन्द्रस्य नक्षत्ररूपा श्रेष्ठा भार्या ‘शशिनः’ चन्द्रस्य ‘योगं’ सम्मेलनम् ‘समुपगता’ पाप्ता (अनेन परिग्रह-बहुत्वेऽपि त्वमेव मे प्रेष्ठा भार्या इत्यर्थःआक्षिप्यते)। [अत्र निदर्शनालंकारःइति यत् राघव-न्यायदैपञ्चाननपादैरुक्तंतत् चिन्त्यम्। यतः अत्रवाक्यद्वयस्य भिन्नत्वंतु सुस्पष्टमेव। अतएवात्र दृष्टान्तालंकारः, न निदर्शनम्। स च “मोहतम्” इति निरङ्ग-केवल-रूपकालंकारेण सङ्कीर्यते। अन्ये तु साधक-बाधक प्रमाणाभावात् उभयोः सन्देहसंकरमाहुः। मुखे मुखीति सिम समु इति छेकानुप्रासः। बहूनां सकारदीनां दन्त्याक्षराणां मकारादीनाम् ओष्ठ्याक्षराणां सत्त्वात् श्रुत्यनुप्रासः। कृतिनामकमङ्गंचात्रोपक्षिप्तम्। “लब्धार्थशमनंकृतिः” इति दर्पण-लक्षणात्। इयमार्या]।

** 253n.—1. अनुकूलपरिणामं** &c.—I had been no doubt extremely cruel at the time of your disavowal, still it seems to me

that in the long run, this cruelty has effected a beneficial result. For in addition to my moral purification, I have now got a son who is delivered by you in the supermundane (divine) region and hence he is supposed to be endowed with divine power. Again this boy is sure to be a macrobiote as he has been protected with a divine herb (सुरमहौषधि). by Mārica. All these would not have been possible in the sordid world. क्रौर्यमपि—refers to‘मयि क्रूरे’—VI. 9.Supra. 2. तत्—From all these considerations 3. प्रत्यभिज्ञानं &c.—I wish that you should now recognise me as your husband, as then my felicity will be complete. ‘प्रत्यभिज्ञा’ (=स्मृति+अनुभूति or प्रत्यक्ष—148n, 1.) is a philosophical term, as in ‘एषोऽयम् आर्यपुत्रः’, ‘एषः’ forms the recollection, and ‘अयम्’, the direct perception. The reading with ‘आत्मानंपश्यामि’ is rejected as from her previous speech it is clear that she could not first recognise the king. 4. सुमुखि=सुमुखा (Com). The epithet has been very apt here as thefair-faced (सुमुखी) are worthy of being put (स्थिता) in the van (प्रमुखे). Cf. “तेऽवस्थिताः प्रमुखे"धार्तराष्ट्राः”—*Gīta.II. 6.*दिष्ट्या—95n, 1.5. उपरागान्ते—उपरज्यते अनेन। रञ्ज रागे (to tinge)। ‘हलञ्च’ ३।३।१२१ इति घञ्॥ “घञि च भाव-करणयोः” ६।४।२७ इति न-लोपः। भावे वा घञ् ३।३।१८—BhD. उपरागः= Eclipse, as by it the sun and the moon are tinged. 6. रोहिणी शशिनः योगम्&c.—This is the construction.The latent idea is this—Just as Rohinī, despite many a wife of the Moon, became his most favourite, similarly you are my most esteemed consort, though my harem is replete with other wives (‘परिग्रह-बहुत्वेऽपि’—III. 18). Repudiation was due to a delusion which caused my power of recollection to fall in slumber. But that is quite repelled now. (योगः—union, conjugation. Cf. “गुणमहतां महते गुणाय योगः”—Ki. X. 25. For different

meanings vide. Ra. III. 26; X. 86; 1. 8; Ku. VII. 55; 1. 21; 74n, 5.

** शकुन्तला—जेदु जेदु अज्जउत्तो** [जयतु जयत्वार्यपुत्रः]। (इत्यर्धोक्ते बाष्पकण्ठीविरमति)। Śakuntala—Victory, victory (to my lord). [With this half-said stops with her throat choked with tears].

** राजा—सुन्दरि !—**

बाष्पेण प्रतिषिद्धेऽपि जय-शब्देजितं मया।
यत्ते दृष्टमसंस्कार-पाटलोष्ठ-पुटं मुखम्॥२३॥ (श्लोक)

King—Lovely one! I have been a victor, though the word of “victory” is withstood by tears, since your face with its lips rosy even without decoration, has been seen by me.

** बाल—अम्ब! को एसो** [अम्ब ! क एषः]। Boy—Who (is) he, mammy ?

** शकुन्तला—वच्छे ! दे भाअहेआइं पुच्छेहि** [वत्स ! ते भागधेयानि पृच्छ] (इति रोदिति)। Śakuntalā—Ask thy fate, my child. (This said, she weeps).

** V. L.**—‘असंस्कार &c.—(as one word)—R, B. S. “असंस्कारं oपुटं”—Taylor Mss. M. ‘असंस्काराल्लोलाऽलकम् इदं मुखम्”—Ś. C. Bodelian B. Mss. “असंस्कारंपाटलोष्ठंमुखंप्रिये”— Mackenzie Mss. “ते भागधेयानि पृच्छ”—R. V. S. ‘ते भागधेयानि’—R’s Com. ‘भागधेयानि पृच्छ”—B.

** सुन्दरीति।** सुन्दरी इत्यनेन त्वंविशेष-दृश्यासि इत्यर्थः व्यज्यते। स्त्रीणां किलिकिञ्जिताख्यो भावो विशेष-दृश्यताम् आवहति। तथाचोक्तं"क्रोधाऽश्रु-हर्ष-भीत्यादेः संकरः किलिकिञ्चितम्” इति॥ बाष्पेणेति। ‘वाष्पेण’ अश्रुभारेण [अनेन चातिविरह-क्लान्तत्वंव्यज्यते] ‘जय-शब्दे’ जयतु जयतु इत्यादि शब्दे [“जयत्यर्थेन नमस्कार आक्षिप्यते” इति मम्मटभट्टः] ‘प्रतिषिद्धे’ कण्ठे एव विलीने सति। ‘अपि मया जितम्’ उत्कर्षं प्राप्तः इत्यर्थः “जय उत्कर्ष-प्राप्तिः। अकर्मकोऽयम्” इति भट्टोजिः] कथं तदाह। ‘यत्’ यस्मात् ‘असंस्कारात् नियम-पूर्वकम् अलक्त-प्रदानादि-संस्कार-वर्जनेन अपि ‘पाटलम्’ गोलावाख्य-पुष्पवत् रक्तंयद्वा

‘असंस्कारेण’ हेतुना ‘पाटलम्’ श्वेत-रक्तम् (‘श्वेत-रक्तस्तु पाटलः’ इत्यमरः) ‘ओष्ठ-पुटं’ यस्य तादृशं ‘ते मुखं दृष्टम्’। पुनस्त्वन्मुख-दर्शनाशा-रहितस्य मे यत् त्वद्दर्शनम् जातं, तदेव मे जय इत्यवधेयम्। [जय-शब्दे प्रतिषिद्धेऽपि जितमिति विरोधाभासः। जितं प्रति उत्तर-वाक्यार्थस्यः हेतुत्वेनोपन्यासात् काव्यलिङ्गम्। असंस्कार-पाठलोष्ठपुटम् इत्यत्रविभावना। क्रियायाः प्रतिषेधेऽपि फलव्यक्तिःविभावना” इति लक्षणात्। श्रुतिवृत्त्यनुप्रासौ।श्लोकोवृत्तम्]। शकुन्तलेति। “आत्म-नाम गुरोर्नाम नामातिकृपणस्य च। श्रेयष्कामोन गृह्णीयात् ज्येष्ठ-पुत्र-कलत्रयोः” इत्युक्तेःवत्स इति सम्बुद्धिः। ‘भागधेयानि’ भाग्यानि ‘पृच्छ’ [क्वचित् पुस्तके “पुच्छेहि” इति नास्ति। तस्मिन् पाठे रूपकम् इति राघवपादाः]। सार्वभौम-नृपात् ते जन्म, तेनैव तवप्रत्याखानं, पुनस्तेनैव सह तव आकस्मिक-समागमः।अतएव ते भाग्यानांत्रिरूपत्वात् भागधेयानि इति बहुवचनम्।

** 254n.—1.बाष्पकण्ठी**—Cf. “वाष्पकण्ठः स इदं वचनं जगाद”—BC. 1. 29. Optionally ‘वाष्पकण्ठा’ by ‘अङ्ग-गात्र-कण्ठेभ्यो वक्तव्यम्,”—*Vārt. 511.*गड्वादित्वात् सप्तम्यन्त-कण्ठ-शब्दस्य परनिपातः। VM however includes “गड्वादि” in the “आहिताग्न्यादि” list. “आकृतिगणश्चायम्। तेन गडुकण्ठ-प्रभृतय इहैव द्रष्टव्याः”—KV. The lachrymal moisture (previous to its formation into tear) entering into the throat (कण्ठ) embarasses the utterance. 142n, 1. 2. जितं मया—The root जि means “to prosper” and is intransitive. 57n, 8. Duṣyanta had given up all hopes of seeing Śak’s face again (Cf. ‘असंनिवृत्त्यै तदतीतम्”—Act VI. 10.) Hence he considers himself to be a victor as he has not only been able to see her face but also finds her, though cruelly repudiated, solely devoted to him. 3. असंस्कार &c.—(Cf. ‘असंस्कार-रमणीयम्’—MK. VII.) Unlike ordinary women accustomed to enhance the beauty of their cheeks with lacs or other dyes [cf. आपाण्डरीभूतमुखच्छवीनाम्’—Ku. III. 33. ‘कुङ्कुम-परिहारात् इति भावः’—MN, “रागेण बालारुण-कोमलेन चूत-प्रवालोष्ठमलंचकार”—Ibid. III. 30. ‘रागेण

अरूणिम्ना तेनैव लाक्षारागेण’—MN.] Śak was not under the necessity of such embellishments as her lips were naturally red like the बिम्ब fruit or new foliage [cf. “अधरः किमलयरागः”—Act I ; “अक्लिष्ट-बाल-तरुण-पल्लव-लोभनीयं बिम्बाधरम”—Act. VI. 20. “इदंकिल अव्याज-मनोहरं वपुः”—I. 16.] but on the eve of her departure to the king’s place she used various things of decoration (Act. IV. 6 ; मङ्गल-ममालम्भनम् &c Act. IV.) and since her repudiation she felt no necessity of ornamentations, hence her lips have been shorn of their natural ruddiness and have turned pale. Or, her lips are turned pale owing to her austere vows (252n, 4.). In that case it is to be taken asa कर्मधाराय समास। According to V her lips were ruddy even though unadorned. M reads “असंस्कारंपाटलोष्ठपुटम्”, and objects to the other reading which according to him violates the usual casura. “There is no doubt”, says he, “that unpainted lips were a sign of mourning, but this is sufficiently implied in पाटलोष्ठ and it is a question whether “संस्कार” can ever mean “paint,” (196n &.). For a somewhat similar idea, cf. “सुन्दरी मया नाम जितंयस्य त्वया जय उदीर्यते। जय-शब्दः सहस्राक्षादागतः पुरुषान्तरम्”—Vik. III. I7; also ‘पाटलौष्ठ’ 112n, 3. पुटं*(m & n)*=A hollow-space, concavity. ‘पल्लव-पुटः’—Ra. IX. 68; XI. 23; XVII. 12; ‘किसलयपुट—MālāIII. 9. 4. भागधेयानि &c.—You had several vicissitudes in your life. Born of this man, a paramount emperor, you were abandoned by him when you had been in my womb. Again out of his own accord he has come here, who knows whether to take you back or not. I know him, but his nature is not explicable to me. The answer to your query can be best decided by your luck only. (Com.)

राजा—

सुतनु ! हृदयात् प्रत्यादेश-व्यलीकमपैतु ते
किमपि मनसः संमोहो मे तदा बलवानभूत्।
प्रबल-तमसामेवं-प्रायाः शुभेषु हि वृत्तयः
स्रजमपि शिरस्यन्धः क्षिप्तां धुनोत्यहि-शङ्कया॥२४॥

(हरिणी)

॥(इति पादयोः पतति)॥

King—(O) fair-framed ! let the throe of rejection go out of (your) heart. At that time some strange [or unknown] powerful infatuation of my mind took place. Such, indeed, are generally the attitudes to wards auspicious (objects) of those, (lost) in mighty gloom. The blind (man) shakes off even the garland placedon (his) head, in dread of a serpent. (This said, fallsat her feet).

शकुन्तला—उट्ठेदु उट्ठेदु अज्जउत्तो। णूणंमे सुअरिअ-पड़िबन्धअंपुराकिदं तेसु दिअहेसु परिणाम-मुहं आसि। जेण साणुक्कोसो बि अज्जउत्तो मइ तहविहो संवुत्तो [उत्तिष्ठतु उत्तिष्ठतु आर्यपुत्रः। नूनं मे सुचरित-प्रतिबन्धकं पुराकृतं तेषु दिवसेषु परिणाम-मुखम् आसीत्। येन सानुक्रोशोऽपि आर्यपुत्रोमयि तथाविधः संवृत्तः]। (राजोत्तिष्ठति)। Śakuntalā—Get up, get up, My Lord. Assuredly (one of) my merit-obstructing deeds ina quondam birth, was in those days drawing towards fruition, so that though compassionate, My Lord, became so [i.e. showed that sort of attitude] towards me. (The king rises up)

** V. L**—‘शकुन्तलायाः पादयोः प्रणिपत्य’—before the ŚIby R. V. M. S; B, HS. P have ‘पादयोः पतति’ after it. ‘हि वृत्तय’—B. M. S. K. Śr. ‘प्रवृत्तयः’—R. ‘सुचरित’—R. V. M. S. ‘सुख०’—B. ‘परिणाम-मुखम्’—R. V. M.‘परिणाम-सुखम्’—P. B. ‘परिणामाभिमुखम्’—Śr. S. ‘परिणताभिमुखम्’—K. For ‘विरसः’ S supported by Patankar reads ‘तथाविधः’।

** सूतन्विति।** ‘सुष्ठु तनूः’ मूर्तिः यस्याः सा ‘सुतनूः’ [समासान्त-विधेरनित्यत्वात् “नट्टतश्च” ५।४।१५३; ८३३ इति न कप्] अस्मादेव तत्संबुद्धौ “सुतनु”। [अनेन व्यलीकस्य बहिर्विकाराभावो व्यज्यते] ‘प्रत्यादेशेन’ प्रत्याख्यानेन [‘प्रत्याख्यानं निरसनं प्रत्यादेशःनिराकृतिः’ इत्यमरः] संजातं यत् ‘व्यलीकं’ पीड़ा [‘पीड़ार्थेऽपि व्यलीकं स्यात्’ इत्यमरः] तत्। “ते हृदयात्” मानसात् [अनेन व्यलीकम् हृदये निगूढमस्तीति सूच्यते] ‘अपैतु’ दूरे गच्छतु। ‘तदा’ तस्मिन् निराकरण-काले ‘मे किमपि’ अनिर्वचनीय-रूपं यथा स्यात् तथा ‘बलवान्’ अतिप्रबलः ‘मनसः’ चेतसः ‘संमोहः’ अज्ञानम् ‘अभूत्’। अज्ञानात् नतु कामतः मयैवं कृतम्, तस्मात् क्षन्तव्यम् इति वाक्याशयः। ‘शुभेषु’ मङ्गलेषु विषयेषु ‘प्रबलं’ बलवत्तरं ‘तमः’ तमोगुण-जनित-मोहः अन्धकारश्व येषां तथोक्तानां [‘विशेषण-मात्रप्रयोगः विशेष्य-प्रतिपत्तौ” इति वामनः] मोहाच्छन्नानां जनानां ‘वृत्तयः’ प्रवृत्तयः व्यापारा इति यावत् “प्रायेण” बाहुल्येन ‘एवम्’ इत्थंभूताः अर्थात् शुभ-त्यागरूपाः[मयूरव्यंसकादित्वात् प्राय-शब्दस्य पूर्वनिपातः। “अविहितलक्षणस्तत्पुरुषो मयूर-व्यंसकादिषु द्रष्टव्यः” इति वामनोक्तेः] ‘हि’ इत्यवधारणे॥ तत्रदृष्टान्तमाह॥ ‘अन्धः’ नेत्र-विहीनः जनः ‘शिरसि’ मूर्ध्नि’ ‘क्षिप्ताम्’ केनापि ‘अर्पितां ‘स्रजमपि’ पुष्प-मालामपि [‘३।२।५९ सृजतेः क्विन्] ‘अहि-शङ्कया’ सर्प-भ्रान्त्या’धुनोति’ शिरश्चालनेन दूरे निक्षिपति, इत्युक्त्वा शकुन्तलायाः पादयोः पततिः प्रसादनार्थमिति भावः [तथाचोक्तं नाट्यशास्त्रे भरतेन—“काकुभिः प्रणिपातैश्च भाग्य-निन्दादिभिस्तथा। एवं कृते च नारीणां पुरुषोऽतिप्रियो भवेत्” इति]॥ [अत्रप्रवल-तमसामित्यादिना अर्थान्तरन्यासः स च स्रजमित्यादि-दृष्टान्ताङ्गः। प्रथमक्षरणार्थं प्रति द्वितीय-चरणगत-वाक्यार्थोहेतुः इति काव्यलिङ्गम्। ‘अहि-शङ्कया’ इति भ्रान्तिमान्। श्रुत्यनुप्रासश्च। कमकिमेति मपैमपीति बलबलेति छेकानुप्रासः। “पादयोः पतति” इत्यादिना अनुनय-नाम भूषणमुपक्षिप्तम्। “अभ्यर्थना-परंवाक्यं विज्ञेयोनुनयो बुधैः’ इति तल्लक्षणात्। हरिणीवृत्तम्]। शकुन्तलेति। भर्त्राभार्यायाः पादयोः पतनम् अन्याय्यम् अमंगलकरञ्च इति मन्यमाना शकुन्तला त्वरया उत्तिष्ठतु इति द्दिरुक्तिमाह। अतएव भट्टादिभिर्धृता “राजा शकुन्तलायाः पादयोः प्रणिपत्य” इत्यादि-नाट्योक्तिः पूर्व-श्लोकस्य पादौ असमीचीना एवेति वयं मन्यामहे। ‘आर्यपुत्र’ इति संबोधनेन न मे त्वयि कोपः अस्ति इत्यर्थः व्यज्यते। ‘नूनम्’ तर्कयामि इत्यर्थः[“नूनंतर्केऽर्थंनिश्चये” इत्यमरः]। ‘मे’ मम ‘पुराकृतं’ पूर्वजन्माऽनुष्ठितंकिमपि मलिनात्मकं कर्म यत् ‘सुचरितानां’ पुण्यानां ‘प्रतिबन्धकं’ प्रतिकूलम् दुःखजनकमित्यर्थः।

‘तेषु दिवसेषु’ मन्निराकरणवेलासु ‘परिणाम मुखं’ फल-परिपाकोन्मुखम् अर्थात् दुःखजननप्रवृत्तम् ‘आसीत् तेन’ हेतुना ‘सानुक्रोशोऽपि’ सकृपोऽपि [‘कृपा दयाऽनुकम्पा स्यादनुक्रोशोऽपि’ इत्यमरः] ‘आर्यपुत्र मयि’ शकुन्तलायां ‘तथाविधः’ अर्थात् वीतरागः, प्रेमरहितः ‘संवृत्तः’।

** 255n.—1. सुतनु**—involves knottypoints of grammar. For the word तनु (f) exists in three forms viz. (i) तनु (ii) तनुस् (iii) तनू [Read “स्यात् तनुः तनुषा सार्धं, धनुषा च धनुं विदुः”— Vis’va. “तनुषेऽनङ्गम्”—Subandhu. “तनुषे तनुषे कम्”—Vāsavadattāqtd RM. स्त्रियां मूर्त्ति स्तनु स्तनूः”—AK.] ; hence in a बहुव्रीहि with (i) i.e. “तनु as its final member,” the form should be “सुतनो” in the vocative case (7. 3.108). With (ii), the form becomes “सुतनुः” ; and with (iii) ‘तनू’ which is a नदी-संज्ञक word [by “यू स्त्राख्यौ नदी” 1 4. 3; 303; the compound form with कप्, (by “नट्ट्यतश्च” 5. 4. 153 ) becomes “सुतनूके” in the vocative case.In this connexion it must be remembered that with (i) i. e. ‘सुतनु’, we do not get the feminine affix ‘ऊङ्’ by ‘ऊङ् उतः’ as it is not expressive of human genus “उकारान्त-मानव-जाति-वाचक-शब्दात् परः स्त्रीलिङ्गे ऊङ्-प्रत्ययः स्यात्”—Prabhā. VM, however opines that the application ofthe Sūtras “ऊङ्, उतः” 4. 1. 66 (i. e. addition of ऊङ्,after उकारान्त words) and “इतो मनुष्यजातेः” 4. 1. 65 [i. e. addition of ङीष् after इकारान्त words] depends upon the option of the speaker—which option is ascertainable by actual usage—whether or not a certain nominal stem will be regarded as ‘denoting the human genus.” Hence ‘सुतनु’ (i) with ‘ऊङ्’ becomes ‘सुतनू’, and “सुतनु” in the vocative case, the final vowel being shortened by “अम्बार्थ-नद्योः ह्रस्वः” 7. 3. 107 ; Read “मनुष्यजाते र्विवक्षाऽविवक्षे” ५।२।४७—“इत्यत्रमनुष्यजातेः”, “ऊङुतः” इत्यत्रमनुष्यजाते र्विवक्षा अविवक्षा च लक्ष्याऽनुसारतः। <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735390431Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735390431Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735390431Capture2.PNG"/> “हृतोष्ठरागैः नयनोदविन्दुभिःनिमग्न-नाभेः—”। अत्र“निमग्न-नाभेः” इति मनुष्यजातेः अविवक्षा इति ङीष् न कृतः॥ “सुतनु जहिहि कोप—" इत्यत्रमनुष्यजातेःविवक्षा

इति सुतनु-शब्दात् “ऊङुतः” इति ऊङ् सति ह्रस्वत्वे (७।३।१०७) ‘सुतनु" इति सिध्यति॥ “वरतनुः अथवासौ नैव दृष्टा त्वया मे"—(Vik. IV. 22.) इत्यत्रमनुष्य-जातेः अविवक्षा इति ऊङ् न कृतः”—KSV. “ननु इह तनु-शब्दस्य ह्रस्वान्तत्वे संबुद्धौ चेति गुणेन भाव्यम्। दीर्घान्तत्वे नदी लक्षणः"कप्” प्राप्नोति॥ सत्यम्॥ तनुशब्दः स्त्री-जातौ कविभिः प्रयुज्यते। तस्मात् “ऊङुतः” इति “ऊडि” कृते कर्मधारयोऽयम् इति हरदत्तः”—Śabda-kaustubha. For similar uses cf. “सुतनु पुरीजनोपभोग्या दृश्यन्ते"—BK. XXII. 27; 26. “या तनुः सुतनु पूर्वमुज्झिता”—Ku. VII. 52; MD. 117 ; Ra. II. 57. “एताः सुतनु मुखं ते”—Vik I. II. “अरुणकरोद्गम एष वर्तते वरतनु संप्रवदन्ति कुक्कुटाः"—Kumāra-dāsa qtd Kṣemendra in his “औचित्यविचारचर्या”। Now vide Com. 2. व्यलीक—Grief. ‘व्यलीक-निःश्वासम्’—Ku. III. 25. ‘शमित-पराजय-व्यलीकान्’—Ra. IV. 87.Ki III. 19. R explains व्यलीक as ‘अप्रिय’। ‘व्यलीकं त्वप्रियेऽनृते”—*AK.*Cf. ‘इत्थं गिरः प्रियतमा इव सोऽव्यलीकाः शुश्राव”—S’PB V. 1. 3. किमपिमनसः—‘किम्’ and ‘अपि’ together mean indescribable.‘अनिर्वचनीयरूपं यथा स्यात्’—S’. “किमपि चेदमनङ्ग-विचेष्टितम्”—Vik II. 9. “स्रेहानाहुः किमपि विरहे ध्वंसिनः’—MD. II. 51. “व्यतिषजति पदार्थान्तरः कोऽपि हेतुः”—UC. VI. 12 “किमपि अहिंस्यस्तव”—Ra.II. 57. Considering that “संमोह” always belongs to the mind, R takes the whole as a compound word, as otherwise according to him’मनस्’ being superfluous tautology will arise. Read “किमर्थम् अप्रियं कृतम्?”किमपि” ईषत् “मनः” यस्य असौ “किमपि मनाः”।तस्य ‘किमपि मनसः मे’ मम ‘बलवान्’ अधिकः ‘संमोहः’ अज्ञानम् अभूत् इति विशिष्टंविधेयम्। <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735390431Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735390431Capture2.PNG"/>

संमोहस्य मनो-धर्मत्वात् मनसः संमोहःजातः इति आर्थं पौनरुक्त्यं निरस्तम्’—R. My mind being weak was easily destroyed by infatuation. Thus it was not in me at that time, and consequently you were not recognised. **बलवान्—**89n, 3. 4. प्रबल-तमसाम्—तमस् is darkness or foulness whence proceed ignorance, infatuation, delusion, mental blindness 8:c.

—Gītā. XIV. 8-17. “मद-मूढ-बुद्धिषुविवेकिता कुतः”—S’PB. XIII, 6. 5. अहि &c.—आहन्ति इति आ+हन् (हिंसागत्योः)+इण् [“उ-५८७ इति इण, ङित् आङो ह्रस्वः]=अहिः—BhD. ‘अहिर्वृत्राऽसुरे सर्पे’—Vis’va. 6. पादयोः पतति—This is only to propitiate Śak (Com). Elsewhere our poet makes his heroes ‘पुरूरवाः’ and ‘अग्निमित्र’ fall at the feet of their consorts ‘काशीराजपुत्री’ and ‘इरावती’ respectively. R and S supported by M place this stage-direction just before this Śloka; and the following speech is uttered by the king while lying prostrate for some time—which fact however is neither in consonance with the reduplication in ‘उत्तिष्ठतु’ implying haste (pp. 31, 1. 2) nor with the character of Śak who adores her husband as God (202n, 3). Our doubt is doubly increased by the fact that in both Vik and Mālāthis very stage-direction occurs after, and not before the speeches of propitiation made by ‘पुरूरवाः’ and ‘अग्निमित्र’। Read “राजा—अपराधी नामाहंप्रसीद रम्भोरु &c. ॥२१॥ (इति पादयोः पतति)॥—Vik. II. “राजा*—(संरशनंहस्तमवलम्बयति) अपराधिनि-मयि दण्डं संहरसि &c. (इति पादयोः पतति)”॥—Mālā. III; Also* <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735390431Capture2.PNG"/><MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735390431Capture2.PNG"/>

(इति पादयोः पतति) वासवदत्ता [हस्तेन वारयति]*—अज्जउत्त उट्ठेहि उट्ठेहि”—Rat. III. 14. This is in fact the trait of every Hindu wife, and consequently she will never allow him to be prostrate on her feet until her speech is finished. Now read MK (I. 44.) where विट after his speech falls at the feet of Vidūṣaka. 7. आर्यपुत्र—Shows sign of conciliation. Read “संशयिते परिणये न एष समुदाचारः”—Act V. pp. 59. 8. सुचरित &c.—*I had performed some good deeds (सुचरित) in previous birth and the merit accrued thereof caused my union with you. But its further action was debarred by some of my bad deeds which were then drawing towards fruition. Thus I was disowned by my bad luck and not by you. Śak has been represented as a typical Hindu woman who always attributes

her sorrows to evil deeds done in previous birth. Cf. ‘यो मदर्थे पयोराशिं रुद्धवान् वानरैर्युतः॥ स कथं मां महावीरो निष्पापां रजकोक्तितः। त्यजिष्यति ममैवात्र दैवन्तु प्रतिकूलितम्॥”—PP. ch. 32, 23-24 ; ‘नित्यंतव पदे रक्तां त्वदुच्छिष्टभुजंहि माम्। भवांस्तत्याज तत् सर्वं मम दैवन्तु कारणम्”—Ibid. 29. “कल्पाणबुद्धेरथवा तवायंन कामचारो मयि शङ्कनीयः। ममैव जन्मान्तर-पातकानां विपाक- विस्फूर्जथुरप्रसह्यः*—Ra. XIV. 62.* ‘किं नु पाप कृतं पूर्वं को वा दारैः वियोजितः। याहं शुद्ध-समाचारा त्यक्ता नृपतिना सती’॥—Rām. Vll. ch. 48, **4. तथाविधः—**The vague general nature of the expression is more suited to femininenature. 255n, 8 (end).

** शकुन्तला**—अह कहं अज्जउत्तेण सुमरिदो दुक्ख-भाई अअं जणो [अथ कथमार्यपुत्रेण स्मृतो दुःखभागीअयं जनः]। Śakuntalā—How then was this unhappy person remembered by (my) lord ?

राजा—

उद्धृत-विषाद-शल्यः कथयिष्यामि।
मोहान्मया सुतनु ! पूर्वमुपेक्षितस्ते
यो बाष्प-बिन्दुरधरं परिबाधमानः।
तं तावदाकुटिल-पक्ष्म-विलग्नमद्य
कान्ते ! प्रमृज्य विगताऽनुशयो भवेयम्॥२५॥

(वसन्ततिलका)

॥(यथोक्तमनुतिष्ठति)॥

King :—When I have plucked out the splinter of sorrow (I) will tell you. Having first wiped off to-day that tear-drop which weighing upon (your) nether lip, was, Oh fair-bodied one! formerly neglected by me through infatuation (and) which is (now) hanging on (your) slightly-curved eye-lashes, I will, O my beloved! be rid of remorse. (This said, acts accordingly.)

** V. L.**—‘बाष्पबिन्दुः’—B. R. M. Dr. ‘बद्धविन्दुः’—S’r. V. S. ‘कान्तेः’—B supported by one Devanāgara Mss. of Patankar. ‘बाष्पं’—R. V. M. S. ‘भवामि’—B. ‘भवेयम्’—R. M. S‚

** राजेति।** ‘उद्धृतं’ हृदयात् दूरीकृतं’विषादरूपंशल्यंंशङ्कुः[‘वा पुंसि शल्यं शङ्कुर्ना’ इत्यमरः] येन तथाविधः भूत्वा। मोहादिति। ‘हे सुतनु’ (प्राक् व्याख्यातः) ‘यः बाष्पस्य’ अश्रुणः ‘बिन्दुः’ कणः[जात्यैकवचनम्] ‘पूर्वं’ निराकरणवेलायां ‘ते’ तव ‘अधरं’ निम्नोष्ठं‘परितः’ सर्वतः ‘बाधमानः’ उत्पीडयमानो। नेत्रजलस्य मलिनतां सम्पादयन् इत्यर्थः। ‘मया’ [परम-विवेकिना धर्मभीरुणा परमविदग्धेन दुष्यन्तेन इत्यर्थान्तरसंक्रान्तम्] ‘मोहात्’ अज्ञानात् ‘उपेक्षितः’ अगणितः न प्रमृष्ट इति यावत्, ‘अद्य’ बहु-दिवसानन्तरम् ‘आ’ ईषत् ‘कुटिलं’ वक्रंयत् ‘पक्ष्म’ नेत्र-लोम तेषु ‘विलग्नं’ संसक्तं’तं’ विषाद-शल्यरूपंबाष्पविन्दुं’प्रमृज्य’ विशोध्य दूरीकृत्य इत्याशयः। हे ‘कान्ते’ प्रिये ‘विगतः’ दूरीभूतः ‘अनुशयः’ अनुतापः यस्य तथाभूतः ‘भवेयम् तावत्’ इत्यवधारणे (‘यावत्तावच्च साकल्येऽवधौ मानेऽवधारणे इत्यमरः)। [इदमेव उद्धृत-विषाद-शल्यत्वम्। यतोऽपराधादिनाऽनुशयो हि विषादः। तदुक्तंसुधाकरे—“अपराध-परिज्ञानात् अनुतापस्तु यो भवेत्। विषाद” इति॥ काव्यलिङ्ग-श्रुति-वृत्यनुप्रासाः। अकुटिलेति व्यतिरेकः। वाष्पमोचन-कार्यस्याऽन्वेषणात् विबोधः-नामकमङ्गमुपक्षिप्तम्। “विबोधः कार्यमार्गणम्” इति दर्पण-लक्षणात्। यथोक्तमित्यादिना प्रसाद-नामकमङ्गञ्चोपक्षिप्तम्। तल्लक्षणंतु-‘शुश्रूषाद्यु-पसंपन्ना प्रसादस्तु प्रसन्नता’ इति। बाष्पमार्जनं तु त्रिपताक-वक्राऽनामिकया इति ज्ञेयम्। तथाचोक्तं संगीत-रत्नाकरे—“तन्मार्जने च स्याद् अधो यान्तीमनामिकां नेत्रक्षेत्रगतां बिभ्रत्” इति। वसन्ततिलका वृत्तम्]।

** 256n.—1. दुःखभागी**—is to be derived with घिनुण्’ (3 2.142; or with ‘ण्वि’ (3. 2. 62) after ‘भज’।०विषाद-शल्यः—शल्य (lance, dart) if lodged in the body becomesthe cause of continuous grief. Cf. “अवगच्छति मूढचेतनः प्रियनाशं हृदिशल्यमर्पितम्।स्थिरधीस्तु तदेव मन्यते कुलालद्वारतया समुद्धृतम्”—Ra. VIII. 88. ‘शल्य-प्रोतम्’—IX. 75; IX. 78; ‘अलात-शल्यम्’—UC. III. 35. S’ak VI. 9. ‘हृदयगत-शल्यः’—BC. IV. 103; Vik II. 10. ‘अहो शल्य’ मे हृदयात् अपनीतमेव’—Ibid. V. ‘उद्धरेत् नोहृदय-शल्यम्’—Ibid. I. 2. परिबाधमानः—Suggests the continuity and tepidity of tears. 3. आकुटिल &c.—Cf. ‘Arched brow’—All’s Well That

Ends Well. The king is vividly reminded of the past scene of Sak’s rejection. Cf. ‘भेदाद् भ्रुवोः कुटिलयोरतिलोहिताक्ष्या&c.—V. 23 ; VI. 9. Hence he identifies the present tear (तम्) of Śak with that which (यः पूर्वम्) had arisen at the time of her repudiation. (अत्र पुरातनाऽद्यतनयोः बाष्पयोः एकत्वम् अभेदाऽध्यवसायात्—A) just as woes experienced long before are renovated at the sight of dear and near ones. This is how R has explained the significance of the correlatives (यद्—तद्)। 4. कान्ते—The king is doing his best to please Śak. कान्ते is suggestive of the undiminished love of the king for Śak, while सुतनुis suggestive of her personal beauty. ‘बाष्पम्’ (M) causes unnecessarypalillogy and is well rejected. But M argues—“The repetition of बाष्पऽeems at first unnecessary, but not if it be borne in mind that बाष्पis properly the moisture in the eye (142n, 1) and बाष्पबिन्दु, the tear-drop when it has left the eye. प्रमृज्य=मृज–लट् मार्ष्टि (७।२।११४) मृष्टः, मृजन्ति मार्जन्ति।

शकुन्तला (प्रमृष्ट-बाष्पा अङ्गुलीयकं विलोक्य)—अज्जउत्त ! तं एदं अङ्गुलीअअं [आर्यपुत्र ! तदेतत् अङ्गुलीयकम्]। Śakuntalā—(With tears wiped off, seeing the ring)—This, My Lord, (is) that ring!

** राजा—अथकिम्। अस्याऽद्भुतोपलम्भान्मया स्मतिरुपलब्धा।**

King—Yes. From the wonderful acquisition of this (ring my) memory was restored.

शकुन्तला—विसमं किदं क्खु इमिणा, जं तदा अज्जउत्तस्स पच्चअकाले दुल्लहं आसि [विषमंकृतंखल्वेनेन, यत् तदा आर्यपुत्रस्य प्रत्यय-काले दुर्लभम् आसीत्]। Śakuntalā—(Great) mischief was indeed done by it, in as much as it was difficult to obtain, at the time of convincing my husband.

राजा—तेन हि ऋतु-समवाय-चिह्नं प्रतिपद्यतां लता कुसुमम्।

King—And so, let the vine receive (her) blossom, as earnest of (her inseparable) union with the (spring) season.

** शकुन्तला—ण से विस्ससामि। अज्जउत्तो एव्व णं धारेदु** [नास्य विश्वसिमि। आर्यपुत्र एवैनद्धारयतु]।

S’akuntalā—(I) trust it not.Let my husband keep it himself.

** V. L.**—‘प्रमृष्टबाष्पा &c.’—B. ‘नाममुद्रां विलोक्य’—R. V. M. S.‘तदेत्’—B. ‘एतत् तत्’—V. M. S. ‘एतत् ते’—R. ‘अथ किम्’—B. ‘अस्याद्भुत’ &c.—B. “अस्य अङ्गुलीयस्य उपलम्भात्’—V. ‘अस्मादङ्गुलीयोपलम्भात्’—R. M. S ; R and M omit ‘मया’। ‘प्रत्यायन’—B. M P. Ś. ‘प्रत्यय’—R. S. V. ‘समवाय’—R. V. M. S. ‘समागम०’—B. P. Some B Mss read ‘समागमाशंसि’। ‘संगमसूचकम्’—S.

राजैति। ‘अथकिम्’ इति स्वीकारे। ‘अस्य’ अङ्गुरीयकस्य ‘अद्भुतोपलम्भात्’ ७।१।६७ रोहितमत्स्योदरात् आश्चर्यरूपेण प्राप्तत्वात्। शकुन्तलेति। ‘विषमं’ विरुद्धंदारुणमित्यर्थः। ‘प्रत्यय-काले’ ‘विश्वासोत्-पादन-वेलायाम्। राजेति।‘तेन’ इदमङ्गुलीयकम् यदि मत्-प्रत्यायकंतस्मात्। ‘हि’ इत्यवधारणे। ‘लता’ कर्त्री’ऋतोः समवायस्य’ समागमस्य ‘चिह्नं’सूचकं ‘कुसुमं’ ‘प्रतिपद्यतां’ धारयतु। लतायां यथा तिष्ठति कुसुमम् तद्वत् इदममङ्कुलीयकं तवैव हस्ते तिष्ठतु। [अत्रलतयेव तन्व्यात्वया मत्-प्रत्यायकम् अङ्गुलीयकं धारणीयम् इतिप्रस्तुते यल्लताकुसुमवृत्तान्तोऽन्यः प्रस्तुत उक्तः सादृश्येन साऽप्रस्तुतप्रशंसा। “राजा—प्रिये” इत्यादिना एतदन्तेन परिभाषणंनामाङ्गमुपक्षितम्। तल्लक्षणं यया दशरूपके—“मिथःसंजल्पनं यत् स्यात्तदाहुःपरिभाषणम्” इति]।

** 257n.—1. प्रमृष्ट-बाष्पा**—With a view to making amends for the past misdeed while the king was wiping away the tears of S’ak, the ring was noticed by her. **2. प्रत्यय &c.—**प्रत्यय is settled belief, conviction. Cf. ‘मूढ़ःपरप्रत्यय-नेय-वुद्धिः’—Mālā. I ; Ku. VI. 30. स्थान-प्रत्ययात्’—Act VII. ‘आकृतिप्रत्ययात्’—MālāI; Also MD. 8. प्रत्यायन does not seem to be a common word with Kāli. विषमम्—Acted contrarily. ‘एनेन’=अनेन (6n, 6) 3. ०समवाय—समवाय्यते। अय गतौ। घञ्

३।३।१९॥—“समवयन्ति अनेन अस्मिन् वा। ‘घञ् ३।३।१९—(RM) ॥तन्न॥ “अजब्भ्याम्—” (वा :– ३।३।१२६) इति वार्तिक-विरोधात्—BhD. समवाय—constant and inseparable connection. “अवयवाऽवयविनोर्गुण-गुणिनोः क्रिया-क्रियावतोःजाति-व्यक्त्यो र्नित्यद्रव्यविशेषयोश्च यः सम्बन्धः स समवायः”—Sidhānta-muktāvali. 4. तेन हि &c.—Just as blossoms are the symbols of union of a creeper with the vernal season, in a similar way let this ring testify to the union of you with me. (Com.). Here ऋतु (m) stands for दुष्यन्त, लता (f) for शकुन्तला, and कुसुमम् (n) for अङ्गुलीयकम्। The instrumental of तत् is often used with an adverbial force in the sense of ’therefore’, ‘in that case’, Cf. “तेन हि प्रगृह्यतां वाजिनः”—Act. I. (pp. 35.) ‘तेन हि लघु” &c.—II. pp. 189. ‘तेन हि गृहीतपाथेयः’—II. pp. 187. **5. अस्य विश्वसिमि—Ordinarily locative is used with वि+श्वस(also अप्+राध, प्र+सद्, अप्+कृ & क्षम). Cf. “पुंसि विश्वसिति कुत्रकुमारी”—NC. v. 110 ; “तस्यां हरिणा विशश्वसुः”—Ku. V. 15. “सर्वः सगन्धेषु विश्वसिति”—Act V. pp. 66. “तुष्टे दिष्टे च विश्वासः’—Rājaśekhara. “कस्मिन्नपि पूजार्हे अपराद्धा”—Act IV. pp. 308. “अपराद्धं युवतीषु”—III. 7. But genitive is also often found. Cf. “अपराद्धोऽस्मि युष्मत्गोत्रस्य कण्वस्य”—262n, 1. “दिशः प्रसेदुर्मरुतः ववुः सुखाः”—Ra III. 14. “न किञ्चित् मया तस्य अपकर्तुं शक्यम्”—PT. ‘सा हि तयोः क्षमा’—Ra XI. 5. “मलिनो हि यथादर्शोरूपालोकस्य न क्षमः’—Y. III. 141. षष्ठीin such cases is ‘शेषे’। 6. आर्यपुत्र <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735392108Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735392108Capture2.PNG”/> धारयतु &c.—Perhaps utterd a bit jocosely and cunningly too. The idea is :—The absence of the ring was not a bar to my recognising you as my husband, but you, on the other hand, without it could not recognise me, as your legally married wife. Thus it is meet that the ring should have a place in the finger of you and not of mine, so that in future you can put a stop to such calamity. Cf. ‘तदेषा तवैव कण्ठाभरणंभवतु रत्नावली’—MK. VI.

(ततः प्रविशति मातलिः)। मातलिः—दिष्ट्या धर्मपत्नी-समागमेन पुत्र-मुख-दर्शनेन चायुष्मान् वर्धते। (Then enter Mātali)—Mātali—Fortunately does His Long-lived (Highness) prosper by (his) reunion with (his) lawful wife and by the sight of (his) son’s face.

** राजा—अभूत् सम्पादित-स्वादु-फलो मे मनोरथः। मातले ! न खलु विदितोऽयम् आखण्डलस्याऽर्थः ?** King—My desire has had a sweet fruition. Mātali! may not this affair be known to Indra?

** मातलिः**(सस्मितम्)—किमीश्वराणां परोक्षम्। एह्यायुष्मन्। भगवान् मारीचस्ते दर्शनं वितरति। Mātali *(With a smile)*What is out of the ken of the omnipotent? Come, My Long-lived (king). His Holiness Mārica vouchsafes you an audience.

** राजा—प्रिये !अवलम्ब्यतां पुत्रः। तां पुरस्कृत्य भगवन्तं द्रष्टुमिच्छामि।** King—My darling! please take up (your) child. Placing you in the van, (I) wish to see His Reverence.

** शकुन्तला—हिरिआमि अज्जउत्तेण सद्धं गुरुअण-समीबंगन्तुं** [जिह्नेमि आर्यपुत्रेण सार्धंगुरुजन-समीपंगन्तुम्]। S’akuntalā—(I) feel coy to approach (my) elders in company of my husband.

** राजा—अप्याचरितव्यमभ्युदय-कालेषु। एह्येहि।** (इति सर्वे परिक्रामन्ति)।

King—Even (this) may be observed in auspicious times.Docome. (This said, all turn round.)

(ततः प्रविशति अदित्या सार्धमासनस्थो मारीचः)। मारीचः (राजानमवलोक्य)—दाक्षायणि !—

पुत्रस्य ते रण-शिरस्ययमग्र-यायी
दुष्यन्त इत्यभिहितो भुवनस्यभर्ता।
चापेन यस्य विनिवर्तित-कर्म-जातं
तत् कोटिमत् कुलिशमाभरणं मघोनः॥२६॥

(वसन्ततिलका)

• (Then enter Mārica seated together with Aditi).* Mārica *(Looking at the king)—*Dākṣāyaṇi ! this (is) he, the forerunner of the battles of (thy) son (and) the protector of the world, named Duṣyanta, by whose bow with (its) functions fully done, the sharp-edged thunder-bolt has become a (mere) ornament to Indra.

** V. L.*—‘आखण्डलस्यार्थः’—B. S. HS. ‘आखण्डलेन वृत्तान्तः स्यात्’—R. V. M. In S the following speech ‘किमीश्वराणां परोक्षम्’ with ‘अथवा’ before it, has been attributed to the king. ‘वितरति’—R. V. M. S. ‘इच्छति’—B. ‘प्रिये’—B. P. ‘शकुन्तले’—R. V. M. S. ‘गुरु’—R. V. M. S. ‘गुरुजन’—*B.

** राजेति।** ‘सम्पादितं’ सौभाग्येन विहितं ‘स्वादु’ मधुरं हृदयानन्द-वर्धनम् इति यावत् ‘फलम्’ उदर्कः यस्य तथाभूतः। ‘अयम् अर्थः’ दुष्यन्तस्य सपुत्र-पत्नी-समागमरूपः विषयः[‘अर्थो विषयार्थनयोर्धन-कारणवस्तुषु’ इत्यमरः] ‘आखण्डलस्य’ इन्द्रस्य [“क्तस्य च वर्तमाने” २।३।६७ इति षष्ठी] ‘न खलु’ इति वाक्यालंकारे ‘विदितः’ इति काकुः। ‘वितरति’ इति भविष्यति लट्। मातलिरिति। यज्ञभाग-समुत्सुकेन सर्वज्ञेन इन्द्रेणैक आत्मनः प्रेषितत्वात् कौतुकेन जातं मातले र्हास्यमिति ज्ञेयम्। ‘ईश्वराणां’ प्रभूणां [‘स्थेशभास’—३।२।१७५ इति वरच्] ‘किं परोक्षम् अतीन्द्रियम् अगोचरं न किमपि इत्याशयः। राजेति। ‘प्रिये अवलम्ब्यतां’ अङ्केध्रियताम्। [क्वचित् “शकुन्तले” इति पाठः। स तु न मनोरमः, शास्त्रकारैः कलत्र-नामोच्चारणस्य निषिद्धत्वात्। तथा चोक्तम्—“आत्मनाम गुरोर्नाम नामातिकृपणस्य च। श्रेयष्कामो न गृह्णीयात् ज्येष्ठपुत्र-कलत्रयोः”॥ इति कर्मलोचनम्]। शकुन्तलेति। ‘गन्तुं’ गमनात् [कृदन्त-शब्दानाम् अव्ययत्वात् विभक्ति-लोपः। “जुगुप्सा-विराम-प्रमादार्थानामुपसंख्यानम्”, वा :– ५८० इति ५मी] ‘जिह्रेमि’ लज्जे। राजेति। ‘अभ्युदय-कालेषु’ मङ्गलोत्सव-समयादिषु पत्या सह मिलित्वा गुरुजन-वन्दनादिकं ‘आचरितव्यम्’ कर्तव्यम् ‘अपि’ इति कामचार-क्रिया-द्योतकः [“अपि संभावना-प्रश्न-शङ्का-गर्हा-समुच्चये। तथा युक्तपदार्थे च कामचार क्रियासु च” इति विश्वप्रकाशः]। “एह्येहि” इति संभ्रमे द्विरुक्तिः। पुत्रस्येति। हे ‘दाक्षायणि’ दक्षपुत्रि। [“वा नामधेयस्य” वा :– १।१।७३ इति वृद्धसंज्ञायां “उदीचां वृद्धादगोत्रात्” ४।१।१५७ इति फिङ्। गौरादित्वात्

४।१।४१ ङीष्] ‘ते’ तव’पुत्रस्य’ इन्द्रस्य ‘रण-शिरसिं समर-भूर्धनि ‘अग्रयायी’ सर्वेषां सैन्यानाम् अग्रेगन्ता [अनेननाऽस्य महावीर्यम्। अथच त्वदीय-तनय-संबन्धितात् अयं तवापि प्रेमपात्रम् इति व्यज्यते] ‘दुष्यन्त इति’ नाम्ना ‘अभिहितः’ लोकैराख्यातः ‘अयं’ जनः ‘भुवनस्य’ भूमण्डलस्य ‘भर्ता’ पालकः ‘यस्य’ दुष्यन्तस्य ‘चापेन’ धनुषा ‘विनिवर्तितं’ समापितं ‘कर्म’ देवारि-घातन-रूपं कार्यं यस्य तथोक्तंसत ‘कोटयः’ तीक्ष्णाग्राणि विद्यन्तेयस्य तत् ‘कोटिमत्’ साध्वग्र-भाग-युक्तमित्यर्थः [‘कोटीस्त्रीधनुषोऽग्नेऽश्रौ संख्या-भेद-प्रकर्षयोः’ इति मेदिनी। प्राशस्त्ये मतुप्]‘तत्’ सुप्रसिद्धम् [अतः यच्छब्दाऽभावेऽपितच्छब्द-प्रयोगः]‘कुलिशं’ दम्भोलिं वज्रमिति यावत् [‘कुलिशो न स्त्रियां प्रोक्तो दम्भोलौ,ना झषान्तरे’ इति मेदिनी] ‘मघोनः’ इन्द्रस्य ‘आभरणं’परिच्छदरूपं ‘जातम्’ [वीर्यलक्षणस्य वस्तुनोऽतिशयितत्वेन वर्णनात् उदात्तालंकारः। आभरणत्वं प्रति विनिवर्तितकर्म-जात-पदस्य आर्थोहेतुः इति पदार्थ-हेतुकंकाव्यलिङ्गम्। चाप-कर्तृक-कुलिश कर्मजात-विनिवर्तनात् कार्यादसुर-वध-लक्षण कारणंप्रतीयते, अतः पर्यायोक्तमलंकारः। आभरणमित्यत्रनिरङ्गंकेवलरूपकञ्च। स्यस्येति यययायीति छेक-वृत्त्यनुप्रासौ। वसन्ततिलका वृत्तम्]। The Cf. ‘प्रिये

** 258n.—1. प्रिये**—is better than ‘शकुन्तले’ (R), as the utterance of the name of his wife by the husband is prohibited. king had already used this epithet more than once.Cf.‘प्रिये क्रौर्यमपि’—VI. pp. 348. ‘प्रिये स्मृतिभिन्न-मोह-तमसो’—VII. 22. Com and 82. 8. वितरति—Cf. ‘वितरति गुरुः प्राज्ञे विद्यां’—&c. UC. II. 4. 2. गन्तुं जिह्रेमि—The fifth case in ‘गन्तुम्’ is elided as ‘तुमुन्’ here is inभावे [i.e. अव्यय]।Vide 31n. 3. Vārt quoted in Com is rejectedby Patañjali. Read “यदा तु जुगुप्सते इत्यादेर्निवर्तत इत्यर्थः आश्रीयते तदा बुद्धिकृत-विश्लेषावधित्वमादाय अपादानत्वादेव सिद्धमिति वार्तिकमिदं भाष्ये प्रत्याख्यातम्”—*BM.*Also T on 2. 3. 28. Sak’s bashfulness clearly shows that thewomen in our country in old days, did not approach their superiors either singly or along with their husband. Cf. also the speech of द्रौपदी—“गुरुस्थाना गुरवश्चैव सर्वे तेषामग्रेनोत्सहे स्थातुमेव”—Mahā. 3. अप्याचरितव्यं—अपि here is indicative of कामचारक्रिया (Com.)

i.e. indifference on the part of the speaker’, ‘where he permits another to do as he likes’. Cf. “अपि स्तुह्यपि सेधास्मांस्तथ्यमुक्तंनराशन”—BK. VIII. 92. 4. पुत्रस्य ते—This is purposely mentioned to rouse motherly affection towards Duṣyanta, who always ungrudgingly helps her son. अग्रयायी—cf. “प्रवेश्य चैनं पुरमग्रयायी”—Ra. v. 62. ‘मानधनाग्रयायी’—Ra. V. 3 Also “तस्य त्वं रणशिरसि स्मृतोनिहन्ता”—VI. 30. Supra. **5. दुष्यन्त—**अभिहिते प्रथमा, as ‘इति’ here is प्रातिपदिकार्थ—द्योतक (1n. 7). But when ‘इति’ is शब्द-स्वरूप-द्योतक i.e.refers to a mere word without having any reference to its meaning, then the word with which it is used gets no विभक्ति। Cf. “राम रामेति कूजन्तं मधुराक्षरम्”—Rām. “अतएव गवित्याह”—Bhartṛhari.And when it is पदार्थ द्योतक i.e. refers to the meaning of a word with its कारक, then the word with which it is used takes its proper विभक्ति। Cf. “निषादो मार्गवं सूते दासं नौकर्मजीविनम्। कैवर्तम् इति यं प्राहुरार्यावर्त-निवासिनः”—MS. X. 34. “कीर्तयिष्यन्ति मनुजाः शताक्षीम् इति मां ततः”—Candī. 6. तत् कुलिशम्—That famous (Com.) thunderbolt by which in days of yore, your son extirpated the hosts of demons. कुलि=हस्त (‘कुलिर्हस्तः’—Trikāṇḍa-s’eṣa). Hence ‘कुलौ’ (अर्थात् हस्ते) शेते इति [‘अन्येभ्योऽपि दृश्यते’, वाः-३।२।१०१] डः। That which rests in the hands of Indra, or ‘कुलिनः’ पर्वतान् श्यति कुलि+शो (तनूकरणे)+कः [‘आतोऽनुपसर्गे’ ३।२।३]—BhD.

** अदितिः—सम्भावणीआणुभावा से आकिदी**[सम्भावनीयाऽनुभावा अस्य आकृतिः]। Aditi—His is a form of impressive majesty.

** मातलिः—आयुष्मन् ! एतौ पुत्र-प्रीति-पिशुनेन चक्षुषा दिवौकसां पितरावायुष्मन्तमवलोकयतः। तावुपसर्प**।Mātali—My Long-lived

(king)! here the parents of the dwellers of heaven are looking at you with eyes betokening an affection as for a son. Approach them.

राजा—मातले !

प्राहुर्द्वादशधा स्थितस्य मुनयो यत्तेजसः कारणं
भर्तारं भुवन-त्रयस्य सुषुवे यद्यज्ञ-भागेश्वरम्।
यस्मिन्नात्म-भवः परोऽपि पुरुषश्चक्रेभवायाऽऽस्पदं
द्वन्द्वंदक्ष-मरीचि-सम्भवमिदं तत् स्रष्टुरेकान्तरम्॥२७॥(शार्दूलविक्रीड़ित)

King—Mātali ! is this that pair, born of Dakṣa and Marīci, separated only by one (progenitor) from the creator, which the sages declare (to be) the source of energy subsisting in twelve forms, which begot the sustainer of the three worlds and the lord of the sharers of sacrifices, (and) which even the selfborn supreme (Viṣṇu) resorted to as the place of (his) birth.

V. L.—‘अनुभावा’—R. V. M. S. ‘प्रभावा’—B. ‘तत्’—B. S. ‘तावत्’—R. V. M. ‘आत्मभवः’—R. V. ‘आत्मभुवः’—B. S. K. C. M.

** अदितिरिति।** ‘संभावनीयः’ अनुमातुंयोग्यः’अनुगतः भावः’ ३।३।२४ इति ‘अनुभावः’ प्रभावः सामर्थ्यमिति यावत् [‘अनुभावः प्रभावे स्यान्निश्चये भावसूचके’ इति विश्वः] यस्याः तथोक्ता। मातलिरिति। ‘एतौ’ पुरतः दृश्यमानौ ‘दिवौकसां’ देवानाम्।‘पितरौ’ १।२।७० अदिति-कश्यपौ इत्यर्थः। ‘पुत्रे’ इन्द्रस्य सखीत्वेन पुत्रस्वरूपे त्वयि या ‘प्रीतिः’ तस्या यत् ‘पिशुनं’ सूचकं[‘पिशुनौ खल-सूचकौ’ इत्यमरः] तेन ‘चक्षुषा’ दृष्ट्या[जात्यैकत्वम्]। प्राहुरिति। ‘मुनयः’ व्यासाद्याः महर्षयः [अनेन एषां विप्रलम्भकरणापाटवादिराहित्यं ध्वन्यते। तेन च तदुक्ते र्वेदानुमानेन प्रामाण्यम्] ‘यत्’ द्वन्द्वंदादशधा [“संख्याया विधाऽर्थे धा” ५।३।४२ इति क्रियायाः प्रकारार्थे धा-प्रत्ययः] मासि मासि आदित्य-भेदात् द्वादशभिः प्रकारैः ‘स्थितस्य’ वर्तमानस्य ‘तेजसः’ तेजोमयस्य सूर्यस्य ‘कारणं’ उत्पत्तिमूलम् ‘प्राहुः’ वदन्ति। द्वादशादित्या यथा भारते चोक्ताः।“धाता मित्रोऽर्यमा शक्रो वरुणस्त्वंशु एव च। भगो विवस्वान् पूषा च सविता दशमस्तथा॥ एकादशस्तथा त्वष्टा

द्वादशोविष्णुरुच्यते। जघन्यस्तु सर्वेषामादित्यानां गुणाधिकः”॥] अथवा ‘द्वादशधा स्थितस्य द्वादश-कलात्मकस्य इति व्याख्येयम् [तथोद्धृतंराघवपादैः—“तपिनी तापिनी धूम्रा मरीचिर्ज्वालिनी रुचिः। सुषुम्ना भोगदा विश्वा बोधिनी धारिणीक्षमा॥ कभाद्या वसुधाः सौर्या ठण्डान्ता (?) द्वादशेरिताः]। यत् द्वन्द्वं’यज्ञे भागो’ येषां ते ‘यज्ञभागाः’ देवाः, तेषाम् ‘ईश्वरम्’ अधीशम् इन्द्रमित्यर्थः। अथच ‘भुवन-त्रयस्य’ भूर्भुवः-स्वः-संज्ञकस्य लोकत्रयस्य ‘भर्तारं’ पालकं’सुषुवे’ उत्पादयामास [“यज्ञभागेश्वरं न सुरेश्वरम्। न भुवनस्य भर्तारम्। अपि तु त्रयस्य, इति तस्य उत्कर्षं वदता पदसमुदायेन तदुत्पादकत्वात् तस्य कोऽपि अतिशयः ध्वनितः” इति राघवचरणाः]। ‘यस्मिन्’ द्वन्द्वे ‘आत्मनः भवः’ [‘जन्महरौ भवौ’ इत्यमरः] जन्म यस्य तथोक्तः। स्वयंजात इत्यर्थः। ‘परः’ श्रेष्ठः [‘परः श्रेष्ठारिदूरान्योत्तरे क्लीबंतु केवले’ इति मेदिनी] ‘पुरुषः’ पुरुषोत्तमः विष्णुरित्यर्थः। ‘भवाय’ वामन-रूपेण उत्पत्तये ‘आस्पदं’ ६।१।१४६ पदं स्थानमिति यावत् [‘आस्पदं पद-कृत्ययोः’ इति शब्दाब्धिः] ‘चक्रे’ [अनेन आत्मनेपद-प्रयोगेण तत्रोत्पत्तिः परम-पुरुषस्य अपेक्षिता इति व्यज्यते। तस्योत्पत्तिरुक्ता यथा विष्णुपुराणे—‘मन्वन्तरे च संप्राप्ते तथा वैवस्वते द्विज। वामनः कश्यपात् विष्णुः अदित्यां संबभूव ह’॥] ‘दक्षः’ ब्रह्मणः बृद्धाङ्गुलीतःजातःप्रजापतिः, ‘मरीचिः’ तस्यैव ज्येष्ठः मानसपुत्रः, तौ ‘सम्भवः’ उत्पत्तिस्थानम् [अप् अत्रअपादाने] यस्य तत् ‘दक्ष-मरीचि सम्भवम्’ अतएव ‘स्रष्टुः’ ब्रह्मणः ‘एकम्’ एक-पुरुषमात्रम् ‘अनन्तरं’ व्यवधानं यस्य तादृशं। [तथा चोक्तंभारते—‘अव्यक्त-प्रभवो ब्रह्मा शाश्वतो नित्यश्चाव्ययः। तस्मान्मरीचिः संजज्ञेदक्षश्चैव प्रजापतिः॥ अङ्गुष्ठाद्दक्षमसृजत् चक्षुर्भ्यां च मरीचिनम्। मरीचेः कश्यपः पुत्रः दक्षस्य दुहितुरिति॥] “तत् इदं द्वन्द्वं” मिथुनं किमिति काकुवशेन प्रश्नो व्यज्यते। [‘अङ्गभूतमहापुरुष-चरितवर्णनम् उदात्तम्’ इति लक्षणात् पादत्रये मालोदात्तालंकारः। ‘आत्मभवः भवाय’ इत्यादिना विरोधाभासः। मारीचादित्योः निरतिशय-प्राधान्य प्रतिपादन-कार्यं प्रति अनेक-कारणोपन्यासात् समुच्चयालंकारश्च। भवो भवेति द्वन्द्वेति छेकवृत्त्यनुप्रासौ। कारणं सुषुवे, भवाय आस्पदं चक्रे इति पर्यायैरेकस्यैवार्थस्य ग्रहणात् अर्थावृत्तिरलंकारः। शार्दूलविक्रीड़ितं छन्दः]।

** 259n.—1. सम्भावनीव** &c.—Duṣyanta’s form was such as his prowess can be well inferred from it. 2. द्वादशधा &c.—

With the change of months, the sun also changes his form, hence this phrase refers to the twelve आदित्य’s—the representatives of the sun in the twelve months of the year. They were bornof Kas’yapa and Aditi. Vide Mitākṣarā (दिव्यविधिप्रकरण), 1. XV. 129-131; Also “अरुणो माघमासे तु सूर्यः पूषा तु फाल्गुने”॥ “चैत्रे मासि भवेदंशुर्धाता वैशाख-तापनः। ज्यैष्ठे मासि भवेदिन्द्र, आषाढ़े तपते रविः॥विवस्वान् श्रावणे मासि, प्रौष्ठपद्यां भगःस्मृतः। पर्जन्यश्चाश्विने त्वष्टा कार्तिके मासि भास्करः॥ मार्गशीर्षे भवेन्मित्रः, पौषे विष्णुः सनातनः। इत्येते द्वादशादित्याः काश्यपेयाः प्रकीर्तिताः”—KP. Ch. 42, 19-22. According to some, these refer tothe 12 digits of the sun (Com.). 3. यज्ञ &c.—यज्ञभाग=God, and Indra was the lord of the Gods (Com.). Or ‘यज्ञेषु’ अर्प्यमाणाः ये ‘भागाः’ तेषाम् ईश्वरः प्राधान्येन ग्रहणात्—This will also refer to Indra as it is he that gets the principal share of the sacrificial food. For similar idea cf. “मखांशभाजां प्रथमोमनीषिभिः त्वमेव देवेन्द्र! सदा निगद्यसे”—Ra. III. 44. 4. आत्म-भवः—Refers to Viṣṇu. Though self-born (आत्म-भवः) still he chose this pair as the fit place for his birth (भव)। Hence विरोधाभासालंकारः*(R)*. This is a verycommon idea in Sanskrit. Cf. “गुणैर्वरं भूवनहित-च्छलेन यं सनातनः पितरमुपागमत् स्वयम्”—BK. I. I. ‘आत्मभुवः परः’ (M) does not seem togive a very good sense. It only implies the superiority of the great-grand-son to the great-grand-father (i.e. ब्रह्मा)। 5. परः पुरुषः—Read ‘महतः परमव्यक्तम् अव्यक्तात् पुरुषः परः। पुरुषान्न परं किञ्चित् सा काष्ठा सा परा गतिः’—Kaṭha II. Kāli here represents Viṣṇu as the Supreme पुरुष, while in Vik superiority has been given to Siva. This will also testifiy to the absence of sectarianism in him. *(Vide Introduction pp. IV.).*द्वन्द्वम्—74n. 7. 6. आस्पदं चक्रे—

refers to the dwarf (वामन) incarnation of Viṣṇu. Vide Com. and S’PB. XIV. 70. आपद्यते अस्मिन् इति आ+पद+घ अधिकरणे=आस्पदम् abode. ‘आस्पदं प्रतिष्ठायाम्’ ६।१।१४६ इति साधुः—BhD.7. एकान्तरम्—The couple was separated from the creatorby one step only. ब्रह्मा>मरीचि>कश्यप and ब्रह्मा>दक्ष>अदिति *(Com.).*Now read 235n. 5 (end).

** मातलिः—अथकिम्।** Mātali—Yes.

** राजा—(प्रणिपत्य)—उभाभ्यामपि वां वासव-नियोज्यो दुष्यन्तः प्रणमति।**

King (Prostrating himself)—To both of you, Indra’s servant Duṣyanta bows down.

** मारीचः—वत्स ! चिरं जीवन् पृथिवींपालय।**

Mārica—My son, may you live long to protect the earth.

अदितिः—वच्छ ! अप्पड़ि-रहो होहि [वत्स ! अप्रतिरथो भव]।

Aditi—My child! may (your) car be unchecked.

॥(शकुन्तला पुत्र-सहिता पादयोः पतति)॥

(S’akuntalāprostrates herself with her child at their feet.)

** मारीचः—वत्से !**

आखण्डल-समो भर्ता जयन्त-प्रतिमः सुतः।
आशीरन्या न ते योज्या पोलमी-मङ्गला भव॥२८॥

(श्लोक)

Mārica—My child ! (your) husband is Indra’s peer (and your) son is like Jayanta. Therefore no other blessing apropos of you should be uttered (by us). May you be as lucky as Paulamī.

** अदितिः—जादे ! भत्तुणो बहुमदा होहि। अअञ्च दीहाऊ वच्छओ उहअ-कुल-णन्दणो होदु। उबविसह** [जाते ! भर्तुर्बहुमता भव। अयञ्च दीर्घायुर्वत्सक उभय-कुल-नन्दनो भवतु। उपविशतम्। (सर्वे प्रजापतिमभित उपविशन्ति)।

Aditi—My child! may (you) be (your) husband’s beloved. And may this (your) little son be long-lived and a delight to both the families. Sit down (here). [All sit down around the Prajāpati.]

** V. L.**—‘प्रणिपत्य’—B. ‘उपगम्य’—Others. ‘०नियोज्यः’— B. P. S’. ‘०अनुयोज्यः’—R. V. M. S. ‘जीवन्’—B. ‘जीव’—R. M; Patankar omits both. ‘शकुन्तला पुत्रसहिता’ &c—B.—which is substituted by the following speech of Śak. in other editions:—‘दारक-सहिता वां पादवन्दनं करोमि’। ‘पौलमी-मङ्गला’—B. P. HS. पौलमीसदृशी’—R, V, M & S; R, M, V read ‘अभिमता’ for ‘बहुमता’। R has ‘योग्या’ for ‘योज्या’।

** राजेति।** ‘उभाभ्याम् वाम्’ उभौ युवाम् अनुकूलयितुमित्यर्थः [कर्मणि ४र्थी २।३।१४ “उभाभ्यां प्रति प्रणाम-क्रियाया अभिप्रेतत्वात् चतुर्थी। क्रियया यमभिप्रैति सोऽपि संप्रदानम्” इति विद्याम्बुधिपादाः]। दैत्यानां ‘वासं वाति’ बध्नाति य सः ‘वासवः’ [वा गति-बन्धनयोः। “आतोऽनुपसर्गे कः” ३।२।३] तस्य नियोज्यः’ दासः[युजेः ण्यता ३।१।१३४, “प्रयोज्य-नियोज्यौ शक्यार्थे” ७।३।६८ इतिसाधुः]। आखण्डलेति। तव ‘भर्ता’ स्वामी दुष्यन्तः ‘आखण्डलस्य’ इन्द्रस्य ‘समः’ तुल्यः।‘सुतः’ सर्वदमनः’जयन्तेन’ सम इति ‘जयन्तप्रतिमः’ [अ-स्वपद-विग्रह-नित्यसमासः]।अस्मादेव कारणात् ‘ते’ तव सम्बन्धे ‘अन्या आशीः’ आशीर्वादः न योज्या’ अस्माभिः प्रवर्तनीया। केवलं ‘पौलम्याः’ इन्द्रपत्न्याःशच्या ‘मङ्गलमिव’ ‘मङ्गलम्’ अवैधव्यम् भर्तृबहुमतत्वादिरूपं यस्याः तादृशी ‘भव’ [तृतीयचरणार्थं प्रति पूर्वार्धस्य हेतुत्वेन नियुक्तत्वात् वाक्यार्थ-हेतुकंकाव्यलिङ्गम्। उपमानुप्रासौ। अत्रआशंसा नाम नाट्यालंकारश्चोक्तः। ‘आशंसनं स्यादाशंसा’ इति दर्पण-लक्षणात्। श्लोको वृत्तम्]। अदितिरिति। उभे कुले इति ‘उभयकुले’ [उभ-शब्दात् वृत्तिविषये नित्यमयच् स्यात् स्वार्थे। विस्तरस्तु तत्त्वबोधिन्यां द्रष्टव्यः २१७] मातृकुलंपितृकुलं तयोः’नन्दनः’ २७९६ अर्थात् “आनन्दवर्धनः”।

** 260n.—1. वासव &c.**—नियोज्य=Servant. Our modest king elsewhere also calls himself a servant of Indra. Cf. ‘सिध्यन्ति कर्मसु महत्स्वपि यन्नियोज्याः’—VII. 4. 2. शकुन्तला पुत्र-सहिता &c.—

This stage-direction is certainly better than the speech of śak. (दारकसहितान्वां पादवन्दनं करोमि—R.), because it is not followed by a stage-direction (इति पादवन्दनं करोति)। Vide. 133n, 2. Besides this reading is not in consonance with her former speech viz. “जिह्रेमि आर्यपुत्रेण सह गुरुसमीपं गन्तुम्”। She was bashful even to go up to the sage accompained by her husband,—what to speak of her any utterance in his presence. Note also that after she has said"जिह्रेमि &c”, she broached not a single word up to end of the booh. 3. जयन्त-प्रतिमः —(Com.). 66n, 6. 4. पौलमी-मङ्गला &c.—S’aci is so called as she is the daughter of ‘पुलमन्’—a demon‚ [and not a gas BhD explains] killed by Indra himself. Read “कृत्वा संबन्धकंचापि विश्वसेत् शत्रुणा नहि। पुलोमानं जघानासौ जामाता सन् शतक्रतुः”॥—HV. XX. 133. Also Rām. VII. ch. 28, 19-20. पौलमी-मङ्गला is indicative of husband’s बहुमान & eternal freedom from ‘वैधव्य’ (Com.). Cf. ‘चिरमंगला भव’—PN. VII. सर्वे प्रजापतिं &c.—Cf. “सर्वेनारदमनु उपविशन्ति”—Vih, V. (before S’l. 20.)

** मारीचः—**(एकैकंनिर्दिशन्)

दिष्ट्या शकुन्तला साध्वीसदपत्यमिदं भवान्।
श्रद्धा वित्तं विधिश्चेति त्रितयं तत् समागतम्॥२९॥(श्लोक)

Mārica (Pointing to each)**—Fortunately virtuous Śakuntalā, this noble boy, and Your Honour, indeed the famous triad—**the Faith, Fortune and Formal performance, are (here) united.

** राजा—भगवन् ! प्रागभिप्रेत-सिद्धिः, पश्चाद्दर्शनम्, इत्यपूर्वः खलु वोऽनुग्रहः।** कुतः—

उदेति पूर्वं कुसुमं ततः फलं, घनोदयः प्राक्, तदनन्तरं पयः।
निमित्त-नैमित्तकयोरयं क्रमः स्तव प्रसादस्य पुरस्तु सम्पदः॥३०॥

(वंशस्तनित)

King—Almighty Sir ! first (came) the success of (my) desires, (and) afterwards (your) sight. Thus thy favour (is) indeed unprecedented. For—The blossoms comes first, then the fruitage ; first the rising up of clouds, afterwards the shower. This (is) the (true) sequence of the cause and effect. But (my) fortunes have had (their course) in advance of your favour.

** मातलिः—आयुष्मन् ! एवं विधातारःप्रसीदन्ति।** Mātali—O Long-lived One, thus do the creators show (their) grace.

** V. L**—‘तत्’—R. V. B. M. ‘वः’—S.‘इत्यपूर्वः’—B.‘अतोऽपूर्वः—R. V. M ;‘अपूर्वः’—S.For ‘कुतः’ Sreadsपश्यतु भवान्’। ‘आयुष्मन्’—B. D alonereads “विधिः” for “क्रमः"I

** दिष्ट्येति।** ‘दिष्ट्या’ इत्यानन्दे। ‘साध्वी’ पतिव्रता ‘शकुन्तला इदं सत्’ उत्कृष्टम्’अपत्यं’ सर्वदमनरूपं ‘भवान्’ [इत्यर्थान्तरसंक्रमितवाच्यम्। तेन तत्तद्गुणगरिष्ठो भवान्, इत्यनेन विशेषण-प्रक्रमभङ्गः परिहृतः] ‘श्रद्धा’ शास्त्रेषु दृढ़विश्वासः[‘प्रत्ययो धर्मकार्येषु तथा श्रद्धा इत्युदाहृताः’ इति प्रायश्चित्ततत्वे देवलः] ‘वित्तं’ यागाद्यनुष्ठान-साधकं धनं ‘विधिः’ शास्त्रोक्त-कर्मानुष्ठानं ‘च इति’ सुप्रसिद्धं’त्रितयं’ त्र्यवयवं वस्तु [तयप् ५।२।४२, पक्षे अयच् ५।२।४३—त्रयम्]। ‘समागतम्’ सम्मिलितम् [श्रद्धादिभिःऔपम्यस्य कल्पितत्वात् अत्रनिदर्शनालंकारः॥ “शकुन्तलां प्रति श्रद्धायाः, अपत्यं प्रति वित्तस्य, दुष्यन्तं प्रति विधेः उद्देशक्रमेणानुद्देशात् यथासंख्यमलंकारश्च। अनयोः गुणप्रधानभावेन अङ्गाङ्गिभावात् सङ्करः। वामनादिभिः आलंकारिकैः ‘अस्ति’, ‘भवति’, ‘विद्यते’ इत्यादि क्रियाणाम् अनुपादानेऽपि सामर्थ्यादवगत्या न्यूनपदत्वदोषाऽनङ्गीकारात् न न्यूनपदत्वदोष” इति सिद्धान्तवागीशपादाः॥ श्लोकोवृत्तम्]। राजेति। अत्राश्रमे आगमनात् ‘प्राक्’ पूर्वम् ‘अभिप्रेतस्य’ अभिलषितफलस्य ‘सिद्धिः’ लाभः शकुन्तला-लाभरूप-मङ्गलम् इत्यर्थः [“अभिप्रेतार्थासिद्धिर्मङ्गलम्” इति तिथितत्त्वम्] ‘पश्चात्’ तदनन्तरं दर्शनं तत्साधकः भवादृशानां साक्षात्कारः ‘अपूर्वः’ अभिनवः कारणस्य पश्चाद्भावित्वात्। उदेतीति। ‘पूर्वं’ फलोत्पत्तेः प्राक ‘कुसुमं’ फलस्य निमित्त-भूतं प्रसूनम् ‘उदेति’ उत्पद्यते ‘ततः’ तदनन्तरम् एव ‘फलं’तत्कार्य-भूतं चूतादि

जायते न तु कुसुमोदयात् प्राक्। तथा ‘घनानां’ पयोनिमित्त-भूतानां मेघानां [‘घनः मेघः घनः सान्द्रः’ इति गदसिंहः। “मूर्तौघनः” ३।३।७७ इति अप् घनादेशश्च। अन्यथा “वधः”] ‘उदय’ उद्गमः ‘प्राक्’ आदौ उदेति एव। ‘तदनन्तर’ तत्कार्य-भूतं ‘पयः’ जलम् उदेत्येव। अस्मादेव कारणात् ‘निमित्तस्य’ कारणस्य ‘नैमित्तिकस्य’ कार्यस्य च पूर्वोक्तरूपः ‘अयंक्रमः’ रीतिः अर्थात् आदौ हेतुना उद्भवितव्यम् पश्चात् तु हेतुमता। न कुत्रापि एतस्य विपर्यय इति भावः। ‘तव प्रसादस्य’ सम्पद्कारणीभूतस्य अनुग्रहस्य [‘प्रसादोऽनुग्रहे काव्य-प्राण-स्वास्थ्य-प्रसत्तिषु’ इति मेदिनी] ‘तु’ इति भेदे ‘पुरः’ पूर्वं ‘सम्पदः’ तत्कार्यभूताः स्त्री-पुत्रादि-लाभरुपा-श्रियः। अतएव अलौकिक एव ते महिमा। [पूर्वार्धे आदिक्रियादीपकम्। तृतीयचरणार्थं प्रति पूर्वार्धगतवाक्यानां हेतुत्वात् वाक्यार्थहेतुकंकाव्यलिङ्गम्। प्राकरणिकत्वेन प्राकरणिकार्थपातात् मालाऽर्थापत्तिः। ‘तु’ इत्यनेन व्यतिरेकः। तृतीयचरणे अर्थान्तरन्यासः (न्यायपञ्चाननपादानां मते दृष्टान्तालंकारः)। चतुर्थचरणे कार्य-कारण-विपर्ययात अतिशयोक्तिः। ‘सम्पदः’ इत्यत्रशकुन्तला-पुत्रलाभ इति प्रस्तुतस्य विशेषस्य गम्यत्वे अप्रस्तुतप्रशंसा च। छेक-वृत्त्यनुप्रासौ। अत्रमधुरं नाम भूषणञ्चोपक्षिप्तम्—‘यत् प्रत्ययेन मनसा पूज्यपूजयितुर्वचः। स्मृतिप्रकाशनं यत्तत् स्मृतं मधुर भाषितम्॥ इति तल्लक्षणात्। दर्पणकारमते ‘प्रियोक्ति’रस्य नाम। श्लोकश्चायमपि तेनैव षष्ठपरिच्छदे उदाहृतः। वंशस्थबिलंवृत्तम्]।

** 261n.—1. एकैकं**—467n, 2. The abstract metaphor of ‘श्रद्धा’ and ‘विधि’ has also been mentioned in Ra. II. 16. “तां देवता-पित्र-तिथि-क्रियार्थमन्वग्ययौ मध्यमलोकपालः। बभौ च सा तेन सतां मतेन, श्रद्धेव साक्षात् विधिनोपपन्ना”—Kāli must have lived in those days when sacrifices were performed constantly by the पूर्वमिमांसकऽ and the Vedic कर्मकाण्ड (पूर्वमिमांसा) was highly esteemed. **2. त्रितयं समागतम्—**Note the prolepsis, (64n, 2 middle.) and anticipatory use of ‘तयप्’ [संख्यायाः अवयवे तयप्” 1843. “द्वि-त्रिभ्यां तयस्य अयज् वा” 1844.]. It has been used before the three components ‘श्रद्धा’, ‘वित्त’ and ‘विधि’ by their appearance have formed the triad. In this connexion read

the discussions made in T for the justification of “मुनि त्रयम्” under 1844. Cf. the idea with “अत्र रामश्च सीता च लक्ष्मणश्च महायशः। सत्यं शीलश्च भक्तिश्च येषु विग्रहवत् स्थिता”—PN. IV. 4. 3. भगवन्—118n, 23 ; 142n, 3. **4. अभिप्रेत-सिद्धिः—**Refers to the king’s longing i. e. his auspicious reunion with his wife and child. (Com.) Read “शकुन्तला-प्रापकंभवद्दर्शनं भविष्यति इत्येवं ममाभिप्रेतम् आसीत् त्वत् प्रभावात् दर्शनपूर्वं निर्व्यूढम्”—S’. 5. अपूर्वः—Because of the change of order (क्रम) of the cause (निमित्त) and effect (कार्य). Cf. ‘तथाच नैमित्तिकानन्तरंनिमित्तोत्पत्तिः इति अनुग्रहस्य अपूर्वत्वमिति भावः’—Ibid. Note the double sense (i.e. not occurring before & strange). 6. उदेति—‘उत्+इ’ has been used figuratively to mean “to come,” “to be produced.” Cf. ‘आफलोदय-कर्मणाम्’—Ra 1. 5. “बीजाङ्कुरः प्रागुदयात् इवाम्भः”—Ku III. 18;“अपमेघोदयंवर्षमदृष्ट-कुसुमं फलं।अतर्कितोपपन्नं वो दर्शनं प्रतिभाति मे”॥—Ku. VI. 54. Also read ‘रात्रौ उदयते चन्द्रोदिवोदयति भास्करः। उदेति यः सदोर्व्यां च नोदीयन्ते च सर्वशः”॥—KR. 23. **7. पुरः—**77n, 4. Like many other poets Kāli has also used the word पुरतः[Cf. ‘मे चरणौ पुरतः प्रवर्तेते’—137n, 1; ‘इयंच तेऽन्या पुरतोबिडम्बना’—Ku. V. 70; ‘पिङ्गाक्षं पुरतः स्थितम्’—Ram V. 50] which according to host of grammarians is wrong. Paṇḍita-rāja Jagannātha, author of Manoramā-kuca-mardana and tutor of DārāSeko, son of (Shahajahan, is furious against this word in his Rasa-gangā-dhara. JS however gives a probable derivation. Read ‘कथं तर्हि “पश्यामि तामित इतः इतः पुरतश्च पश्चात्” इति भवभूतिः, (MM. 1.40) “स्यात् पुरः पुरतोऽग्रतः” इत्यमरः, “पुरतः प्रथमे चाग्रे” इति विश्वश्च। ‘समानकालीनं’,‘पूर्वकालीनम्’ इत्यादिवत् प्रामादिकमेव इति बहवः। केचित्तु “दक्षिणोत्तराभ्यां तसुज्विधिनैव इष्टसिद्धौ “अतसुच्” (५।३।३४) इत्यकारोच्चारण-मन्यतोऽपि विधानार्थम्॥ तेन पुरत इति सिध्यति॥ ‘पुर अग्र-गमने क्विपि पुर्’र्वोः’ इति दीर्घस्तु न भवति, भत्वात्’—T. 1976.

** राजा—भगवन् ! इमामाज्ञाकरींवो गान्धर्वेण विवाह-विधिना उपयम्य कस्यचित् कालस्य बन्धुभीरानीतां स्मृतिशैथिल्यात् प्रत्यादिशन् अपराद्धोऽस्मि तत्रभवतो युष्मत्-गोत्रस्य कण्वस्य। पश्चादेनामङ्गुलीयकदर्शनाऽऽरूढ़स्मृतिः ऊढ़पूर्वामवगतोऽहम्। तच्चित्रमिव मे प्रतिभाति।**

** यथा गजो नेति समक्ष-रूपे, तस्मिन्नपक्रामति संशयः स्यात्।**
(उपजाति) पदानि दृष्ट्वा तु भवेत् प्रतीतिस्तथाविधो मे मनसो विकारः॥३१॥

King—Your Reverence ! this servant-maid of yours, I wedded according to the Gāndharva-form of marriage and when after sometime (her) relatives brought (her to me) I repudiated (her) per lapsus memoria. (and thus) offended His Holiness, Your cognate Kaṇva. Afterwards with (my) memory regained by the sight of (this) ring, I came to know her as having previously married. All that appears, as it were, strange to me. The change of my mind is of similar nature as to say that this is not an elephant, when it is present with (its) form before the eye, and to have a doubt (as to whether it is an elephant or not) when it is passing (out of sight), and (then) to have (firm) conviction (that it was an elephant after seeing (its) foot-prints.

** V. L.**—‘०दर्शनारूढ़स्मृतिः’—B. ‘०दर्शनात्’—R. V. M. S. ‘०गोत्रस्य’—B. P. HS. ‘०सगोत्रस्य’—R. V. M. S. ‘गजः’—R. V. M. S. ‘गजे’—B. ‘नेति’ R. V. M. S. ‘साधु’—B. B. has ‘कस्मिन्’—for ‘तस्मिन्’। ‘अपक्रामति’—R. V. ‘अतिक्रामति’—M. S. ‘अपि क्रामति’—B. For ‘तु’ B has ‘अथ’।

** राजेति।** “आज्ञाकरीं’ सेवकाम् [इत्यनेन विनयोक्तिः। “कृञो हेतु-ताच्छील्याऽनुलोम्येषु’ ३।२।२०।, २९१४ इति टः। टित्वात् ङीप्४।१।१०]।‘उपयम्य’ विवाह्य। ‘कस्यचित् कालस्य’ अनन्तरम् इत्यध्याहारेण तद्योगे षष्ठी, यद्वा ‘षष्ठी अतसर्थ-प्रत्ययेन ६०९ इत्यनेन ‘परस्तात्’ इति पदस्य गम्यत्वे षष्ठी, “गम्यमानापि क्रिया कारक-विभक्तीनां निमित्तम्” इत्युक्तेः’। ‘स्मृति-शैथिल्यात्’ स्मृतिभ्रंशात् हेतोः न तु स्वयम् इति द्योत्यते अनेन। ‘प्रत्यादिशन्’

अस्वीकुर्वन्। ‘त्वमेव गोत्रम्’ आदिपुरुषः यस्य तस्य काश्यपस्य ‘कण्यस्य’ [सम्बन्ध-मात्र-विवक्षयाषष्ठी। “वंशपरम्परा-प्रसिद्धमादिपुरुष-ब्राह्मणरूपंगोत्रम्”इति उद्वाह-तत्त्वम्]। ‘ऊढ़पूर्वांपूर्वपरिणीतां शकुन्तलां [पूर्वशब्दस्य परनिपातः पाक्षिकः]।‘चित्रं’ विस्मयकरम्। [अत्र उपगूहन-नामकमङ्ग मुपक्षिप्तम्—“तद्भवेत् उपगूहनम्।यत् स्यात् अद्भुत-सम्प्राप्तिः” इतिदर्पण-लक्षणात्]। यथेति। ‘यथा’ येन प्रकारेण [‘प्रकारवचने थाल्५।३।२३] ‘समक्षं’ प्रत्यक्षीभूतं‘रूपम्’ आकृतिः यस्य तादृशे कस्मिन् गजे सति, अयं’गजः न इति’ निश्चयात्मकंमिथ्याज्ञानंभवति। अनन्तरं’तस्मित्’ गजे ‘अपक्रामति’ गच्छति सति ‘संशयः’ गच्छन्नयं जीवः गज इवालक्ष्यते, किमयं गजो नवेति इत्याकारः सन्देहः स्यात्।पश्चात् ‘पदानि’ तदपक्रमणेन उद्भूतान् विचित्रान् पादन्यासान् [‘पादन्यासे पादमुद्रा सुप्तिङ्न्ते पदंभवेत्’ इति क्षीरस्वामी] ‘दृष्ट्वा तु’ इतः गज एव गत इति ‘प्रतीतिः निश्चयात्मकंज्ञानं’भवेत्’। ‘मे मनसः विकारः’ स्वरूपाऽन्यथा-भावः[‘सत्तत्त्वतोऽन्यथा प्रथा विकार इत्युदाहृतः’ इति वेदान्ते] आसीत् इति शेषः। साक्षादुपस्थितायां शकुन्तलायां नेयं परिणीतपूर्वा इति प्रतीतिः। पश्चात् तदपक्रमण-वेलायां, “बलवत्तु दूयमानंप्रत्यायतीव मां हृदयम्”, (५।३१) किमियंमया परिणीता इत्याकारः सन्देहः जातः। ततः अङ्गुरीयात्मक-चिह्नदर्शनेन ‘ऊढ़पूर्वैव सा’ इति प्रतीतिर्जाता, न तु तस्याः साक्षात्दर्शनेन इति विचित्रो मे मनसः विकार इति सरलार्थः [निदर्शनानुप्रासश्च। उपजातिर्वृत्तम्]

** 262n.—1. युष्मत्-गोत्रस्य**—‘गोत्र’ means the first person of a particular class, (Com.) hence ‘त्वमेव’ (कश्यप इत्यर्थः) गोत्रम् (आदिपुरुष इत्यर्थः)। यस्य—of whose race you are the first progenitor. ‘युष्मत्सगोत्रस्य (R) has been objected to by N, for ‘सगोत्र’ means समानं गोत्रंयस्य सः, [समान=स, 6.3. 85], hence कश्यप being himself a progenitor cannot be said to be possessed of a गोत्र।For षष्ठी 257n, 5. Kaṇva is called काश्यप in Mahā (I. 67) but in the genealogies we do not find his name among the descendants of Kaśyapa. Same is the case in VaP. 2. तच्चित्रमिव &c.—Because his power of recognizing Śak failed when she had actually presented

herself, but was roused at the finding of the ring given to her. 3. यथा गजो &c.—R construes differently thus:—‘समक्षरूपे’ (गजे) ‘गजः न’ वा ‘इति संशयः स्यात्’। ‘तस्मिन् अपक्रामति सति पदानि भूमौ दृष्ट्वा यथा, (गज एवायम्इति) प्रतीतिः भवेत्’। ‘तथाविधः’ &c. The meaning is obvious. अति+‘क्रम’ generally in Kāli means ’to disregard’ ’neglect’. [Cf. ‘प्रथितयशसां प्रबन्धान् अतिक्रम्य’—Mālā1. ‘किंवा परिजन-मतिक्रम्य भवान् संदिष्टः’—Ibid. IV.], sometimes ‘to cross beyond’. ‘अद्रेरुपतट मतिक्रम्य’—MD. 58. ‘सोऽतिक्रान्तः’—Ibid II. 42. Hence अपक्रामति seems to be preferable. समक्ष &c.—1n, 9. 4. तथाविधो &c. (254n, 8 end)—Because the king could not recognize Śak (‘चिन्तयन्नपि न खलु स्वीकरणमत्रभवत्याः स्मरामि’—Act V. pp. 56) when she was actually present. But when she was passing, the king became doubtful about the correctness of his memory. [‘सन्दिग्धबुद्धिं मां कुर्वन् अकैतव इवास्याःकोपो लक्ष्यते’—Act V. pp. 72. मूढ़ःस्यामहमेषा’&c. V. 29 ; ‘राजा शापव्यवहित-स्मृतिः शकुन्तलागतमेव चिन्तयति’; बलवत्तु दूयमानम् &c.’—V. 31.]. Next he could remember her as his legally married wife at the finding of the ring [श्यालः—तस्य दर्शनेन भर्तुरभिमतः जनः स्मारितः’—VI. pp. 115. ‘कञ्चुकी—यदैव अङ्गुलीयकदर्शनादनुस्मृतं देवेन सत्यमूढपूर्वा मे तत्रभवतीशकुन्तला रहसि &c.—Act VI. pp. 137.]

मारीचः—वत्स ! अलमात्मापराध-शङ्कया। संमोहोऽपि त्वय्युपपन्नः।

** श्रूयताम्—**Mārica-My son ! away with (any) mistrust of your own fault. Even the great stupor in you (is) quite justifiable. Please listen.

राजा—

अवहितोऽस्मि। King

—

I am all heed.

मारीचः—यदैव अप्सरस्तीर्थाऽवतरणात् प्रत्यक्ष-वैक्लव्यां शकुन्तलामादाय दाक्षायणीमुपगता मेनका, तदेव ध्यानादवगतोऽस्मि दुर्वाससः शापादियं तपस्विनो सहधर्मचारिणी त्वया प्रत्यादिष्टा, नान्यथेति। स चायमङ्गुलीयक-दर्शनाऽवसानः।

Mārica—Even when Menakā came to Dākṣāyaṇī, bearing Śakuntalā, whose calamity was visible to (Menakā) owing to her desecnt into the Nymph’s shrine, just then I knew by meditation, that this poor (girl), your fellow-worker of piety, had been disavowed by you because of the imprecation of Durbāsās, (and) not otherwise. And that was to terminate with the finding of the ring.

** राजा** (सोच्छ्वासम्)—एष वचनीयान्मुक्तोऽस्मि।

King—(With a heaved breath)—Here I am free from blame.

** शकुन्तला (स्वगतम्)—दिट्ठिआ अकारण-पच्चादेसी ण अज्जउत्तो। णउण सत्तं अत्ताणं सुमरेमि। अहवा ण सुदो विरह-सुस्म-हिअआए मए अअं साबो। जदो सहीहिं अच्चादरेण सन्दिट्टम्हि “सो राआ जइ तुमं ण सुमरेदि, तदा एदं अङ्गुलीअअं दंसेसि” त्ति** [दिष्ट्या अकारण-प्रत्यादेशीन आर्यपुत्रः। न पुनः शप्तमात्मानंस्मरामि। अथवा न श्रुतःविरह-शून्य-हृदयया मया अयंशापः। यतः सखीभ्यामत्यादरेण सन्दिष्टास्मि “स राजा यदि त्वां न स्मरति, तदा इदमङ्गुलीयकंदर्शयसि” इति]। Śakuntalā*(Aside)*—Luckily (my) husband did not repudiate (me) without reason. But I don’t remember myself to have been imprecated. Or perhaps the imprecation was not heard by me with my heart distracted by separation, for I was directed by my friends with great care thus—“In case the king do not recognise you, then show him this ring.”

** V. L.**—S reads ‘oअपचार’ for ‘अपराध’॥‘उपपन्नः’— B. S. V. ‘अनुपपन्नः’—R. M. ‘प्रत्यक्षo’—R. V. M. S. ‘प्रत्याख्यानo’—B. ‘‘नान्यथेति’—Omitted by B. ‘शप्तम्’—R. V. M. S. ‘सत्यम्’—Śr. K. B. ‘न श्रुतः’—B. ‘न विदितः’—R. V. M. S. ‘अत्यादरेण’—B. P. S. Dr. Omitted by others. ‘स राजा’ &c.—B. ‘भर्तुंअङ्गुलीयकंदर्शयितव्यमिति’—R. V. M. S.

** मारीच इति।** “कण्वस्याहम् अपराद्धः” इति ‘शङ्कयाअलम्’ इति निषेधे। ‘उपपन्न’सम्भवपरः ‘एव’ शापहेतुकत्वादित्याशयः। मारीच इति। ‘अप्सरस्तीर्थे’ यत् ‘अवतरणं’

स्वकर्तव्य-पालनार्थं पर्यायेण आकाशात् अवरोहणम् तस्माद्हेतोः। ‘प्रत्यक्षंवैक्लव्यं’ दुःखं यस्याः ताम्। ‘इयंतपस्विनी’ शोच्या शकुन्तला ‘शापात् हेतोः ‘प्रत्यादिष्टा’। ‘न अन्यथा न स्वबुद्ध्या इत्याशयः। राजेति। ‘वचनीयात्’ अकारण-धर्मपत्नी-परित्याग-रूप-कौलीनात्। शकुन्तलेति। ‘अकारणं’ हेतुंविनैव यः ‘प्रत्यादिशति’ निराकरोति तादृशः। ‘शप्तं’दुर्वास‍श्शापविषयीभूतम्। ‘अथवा’ इति पक्षान्तरे ‘विरहेण’ भर्तृवियोगेण ‘शून्यं’ विषयान्तराऽस्पृष्टं ‘हृदयं’ यस्याः तादृशीअतएव ‘मया न श्रुतः’। तस्य मानमाह। ‘यतः’ यस्मात् ‘सखीभ्याम्’ अनसूया-प्रियंवदाभ्यां ‘सन्दिष्टास्मि’ भर्तृगृह-निर्गमण-वेलायाम् इत्याशयः। [“मारीच—वत्स। अलमात्मा—” इत्यादिना एतदन्तेन निर्णय-नामाङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणंयथा दशरूपके—“अनुभूतार्थ-कथनं निर्णयः समुदाहृतः” इति]।

** 263n.—1. अलम् ०शङ्कया**—करणे ३या।250n, 2. ‘अपचार’ (S) for ‘अपराध’ gives the same sense. Our poethas already used this word in this book and elsewhere. Cf. ‘आहोस्वित् प्रसवो ममापचरितैर्विष्टम्भितो विरुधाम्’—V. 9; Ra. XV. 47. But अपराध seems to be the original reading as it has been used in the previous sentence. i. e. ‘प्रत्यादिशन् अपराद्धोऽस्मि’ &c. 2. ध्यानादवगतः—ध्यान=प्रणिधान now see 190n, 7. The knowledge of Durbāsā’s imprecation is a sine qua non for the entire and everlasting commingling of the two hearts. As otherwise, the king, unable to account for the past misbehaviour to his legally married wife, would surely feel constant inquietude specially when near his consort whose devotion for him had not a jot diminished even after such a long lapse of time. Śak also though she was united with her husband and was informed of his unaccountable mental infatuation, would surely have perturbed mind, as there was nothing to bar the recurrence of the similar stupor in her husband. And owing to this she requested him to wear the ring to put a stop to such future calamity (Cf. ‘नास्य विश्वसिमि। आर्यपुत्र एव एनत् धारयतु’ Supra & notes thereon). Our poet purposely did not make Śak aware of the curse before her meeting with the king, only to show

that if material love, being purged of all worldly considerations, is transformed into spiritual love, it takes no cognizance of the past deeds, however sinful, and always condones a sinner, who has suffered terribly and is penitent, 3. त्वय्युपपन्नः—Even (अपि) infatuation was possbile in a person like you. तपस्विनी—126n, 6. सहधर्मचारिणी—151n, I. 4. दिष्ट्या अकारण &c.—Śak was all the while under the notion that she had been disavowed without any reason. But now from her knowledge of the curse, she is made aware of the whole situation and consequently her mind, free from

inquietude, has become perfectly serene.Thus has been possible a permanent and complete commingling of the two souls. (Supra). Note that this and the previous speech of Mārica are absolutely necessary for the dramatic point of view. 5. न श्रुतः&c.—In a somewhat similar manner King Dilipa could not hear the curse of Surabhi. Vide Ra 1.76-78.

** मारीचः** (शकुन्तलां विलोक्य)—वत्से ! चरितार्थासिI तदिदानींसहधर्मचारिणं प्रति न त्वया मन्युःकार्यः। पश्य—

शापादसि प्रतिहता स्मृति-रोध-रूक्षे
भर्तर्यपेत-तमसि प्रभुता तवैव।
छाया न मूर्छति मलोपहत-प्रसादे
शुद्धेतु दर्पण-तले सुलभाऽवकाशा॥३२॥(सिंहोन्नता)

Mārica (Looking at S’ākuntalā)**—My child! Fulfilled is thy object. So you should not now be wroth towards (thy) fellow-worker in piety. For—**You were disavowed when (your) husband was rude through the obstruction of memory, by reason of the imprecation; (his) gloom (now) gone, yours alone (is) the mastery (upon your husband). An image tells not on the surface of a mirror with (its) transparency clogged by dirt, but it gains an easy scope when it is clean.

** राजा—यथाह भगवान्।**King—(It is) as Your Reverence says.

** V. L.**—शकुन्तलां प्रति—B. Omitted by others. ‘विदितार्था’—B. V. S. ‘चरितार्था’—R. M. K. S. ‘तदिदानीं—B. Dr. Omitted by others. ‘०रोध’—R. M. V. ‘०लोप’—B. ‘०दोष’—Mackenzie Mss. ‘प्रभूता तवैव’—R V B. M. ‘प्रसृता तथैव’—S.

** मारीच इति।** ‘चरितार्था’ लब्धार्था, कृतार्था। [पाठान्तर-पक्षेतु अवगतः अर्थः’ पत्युः अपराधाऽभावरूपः वृत्तान्तः यया तादृशी] ‘तत्’ तस्माद्हेतोः। ‘मन्युः’ क्रोधः [मन्यर्दैन्येक्रतौ क्रुधि’ इति हैमः] “न कार्यः” यतस्तथात्वे सहधर्म-चरणस्यैव व्याघातः स्यात्। ‘पश्य’ इति वाक्यार्थस्य कर्मत्वम्। शापादिति। ‘शापात्’दुर्वाससा दत्तात् अभिसम्पातात् हेतोः ‘स्मृतेः’ स्मरणशक्तेः ‘रोधात्’ व्याहतत्वात् ‘रूक्षे’ कठोरे सति ‘भर्तरि’ स्वामिनि दुष्यन्ते, त्वं ‘प्रतिहता’ प्रत्याख्याता ‘असि’। [शापादित्यनेन तस्य दोषाभाव उक्तः]। ‘अपेतम्’ अधुना दूरीभूतं’तमः’ स्मृत्यावरकमज्ञानंयस्मात् तादृशे ‘भर्तरि’ [इति मध्यमणि-न्यायेन देहली-दीपक-न्यायेन वा अत्रापि अनुषज्यते] ‘तवैव प्रभुता’ आधिपत्यम् [एव-कारेण अस्याः भर्तुर्बहुमान-सूचक-महादेवी-पद-प्राप्तिः सूच्यते]। तथाच ‘मलेन’ धूल्यादिना ‘उपहतः’ नष्टः’प्रसाद’ निर्मलता यस्य तादृशे ‘दर्पण-तले’ दर्पणे मुकुरे इत्यर्थः [‘अधः स्वरूपयोरस्त्रीतलम् इत्यमरः] ‘छाया’ प्रतिविम्बं[‘छाया सुर्यप्रिया कान्तिः प्रतिविम्बमनातपः’ इत्यमरः] ‘न मूर्छति’ प्रसरति। ‘तु’ किन्तु सा छाया ‘शुद्धे’ निर्मले दर्पणतले ‘सुलभः’ सुकरः’अवकाशः’ बिम्बपात इत्यर्थः यस्याः तादृशीभवतीति शेषः। [छाया-शकुन्तलयोः साम्यस्य प्रणिधानेन गम्यत्वात् अत्र दृष्टान्तालंकारः। हेतुश्च। ‘तवैव प्रभूता’ इत्यत्रअसबन्धे संबन्धाऽतिशयोक्तिः, इयं भर्तृसम्बद्धायाः प्रभुतायाःप्रसिद्धत्वात्। अय च यो भर्ता स प्रभुः, या वनिता सा गुणभूता इति शास्त्र-स्थितौ भर्तृत्त्वंतस्मिन् प्रभुता चास्याम् इत्यसंगतिश्च। अतिशयोक्त्या सहाङ्गाङ्गिभावः इति राघवपादाः। तततातेति तमतिमेति छेकवृत्त्यनुप्रासौ। वसन्ततिलका वृत्तम्]।

** 264n.—1. शकुन्तलां विलोक्य**—This stage-direction is necessary. चरितार्था—(R) has weighty support form elsewhere, Cf. ‘रामरावणयोर्युद्धंचरितार्थामिवाभवत्’—Ra XII. 87; “बभूव कृतसंस्कारा

चरितार्थेव भारती—X. 36 ; ‘चरितार्थै’ स्तपस्विभिः’—XV. 20; Cf. Also ‘तत् सर्वथा कृतकृत्योऽस्मि विष्णुभक्याः प्रसादात्’—PC.VI. विदितार्था means—*“you are now aware of the facts.*भर्तरि—Construe both with ‘०रूक्षे’ and ‘०तमसि’। (Com. & 228n, 1.) 2. मूर्च्छति—168n, 10. ‘०प्रसादे’—प्रसाद means *’limpidness,’ ‘brightness.’*Cf. ‘गंगारोध-पतनकलुषा गृह्लतीव प्रसादम्’—Vik I. 8. 3. दर्पण-तले—दर्पण is a looking-glass. ‘लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पणः किं करिष्यति’—Cānakya-S’atakam. Ku VII, 26; X. 10; XVI. 37.

** Remarks—**Long before the Phoenicians, the Hindus knew the art of making glass, specially looking-glasses which formed a part of their toilette and were designed as ornaments for room. It will be interesting to note that even the word ‘काच’ for glass, occurs in works considerably over two thousand years old.The Singhalies

who borrowed all the arts of civilized life from the Hindus, make mention in the Dipavans’a of a glass pinnacle placed on the top of the Hunawelle dagoba by Suidaitissa, brother of Detugaimuna, in 200 B. C, and of a glass mirror in 300. B C. (Vide Tennent’s Ceylone I, pp. 454.) Pliny describes the glass of India being superior to all others from the circumstances of its being made of pounded crystal. (Lib. XXXVI. 66.)

** मारीचः—वत्स ! कच्चिदभिनन्दितस्त्वया अस्माभिर्विधिवदनुष्ठितः जात-कर्मादि-क्रियःपुत्र एष शाकुन्तलेयः।**Mārica—My son ! I think you have greeted this son (of yours) born of Śakuntalā, with his natal ceremony and other rites duly perfomed by me.

** राजा—भगवन् ! अत्रखलु मे वंश-प्रतिष्ठा** (इति बालं हस्तेन गृह्णाति)।

King—Your Reverence ! in him, indeed, (is) the permanency of my family. (This said, holds the boy by the hand).

मारीचः—तथाभाविनं चक्रवर्तिनमेनमवगच्छतु भवान्

पश्य—

रथेनाऽनुद्घात-स्तिमित-गतिना तीर्ण-जलधिः
पुरा सप्तदीपां जयति वसुधामप्रतिरथः।
इहायंसत्त्वानां प्रसभ-दमनात् सर्वदमनः
पुनर्यास्यत्याख्यां भरत इति लोकस्य भरणात्॥३३॥

(शिखरिणी)

Mārica—Let Your Majesty know that he will be such (and). will also be a paramount sovereign (of the earth). Behold—Having crossed the oceans in a chariot with a steady motion, through the absence of resistance, he, without a rival, will erelong conquer the seven-isled earth. Here (in this hermitage), he is (called) “Sarva-damana” from his forcible taming of the (savage) creatures, but he will again, from (his) supporting the world get the (famous) appellation Bharata (i.e. the protector).

** V. L**.—‘वत्स’—Omitted by M. ‘०जातकर्मादिक्रियः’—B. HS. ‘०जातकर्मा’—R. V. M. S. ‘बालंहस्तेन गृह्णाति’—B. HS. Omitted by others. ‘तथाभाविनम्’—R. V. M. K. ‘तथा भाविनम्’—Others. B omits ‘तथा’। ‘अनुद्घात’—R. B. V. Dr. ‘अनुत्खात’—M. S. K. Mackenzie Mss.

** मारीच इति।** ‘विधिवत्’ यथाशास्त्रम् ‘अनुष्ठिताः’ जातकर्मादयः क्रियाः’ यस्य तथाविधः। ‘शकुन्तलाया अपत्यं पुमान्’ इति शाकुन्तलेयः’ [‘स्त्रीभ्यो ढक्’ ४।१।१२० इति ढक्। शकुन्तलायाः अप्सरोजातत्वात् ‘अवृद्धाभ्यो नदी मानुषीभ्यस्तन्नामिकाभ्यः’ ४।१।११३ इति अणाढक् न वाध्यते]। त्वया ‘अभिनन्दितः’ विशेषेण आदृतः कच्चित्’ इति वेदितुमिच्छामि इत्यर्थः। [‘कच्चित् कामप्रवेदने’ इत्यमरः। ‘कामप्रवेदनं नाम इष्टप्रश्नः’ इति भानुजिः॥ “कच्चित् इति इष्टप्रश्ने” इति तत्त्वबोधिनी च]। राजेति।‘वंशस्य प्रतिष्ठा’ स्थितिः[‘प्रतिष्ठा गौरवे स्थितौ’ इति हैमः] अतः नूनमेव अभिनन्दित इत्याशयः। मारीच इति। ‘तथा’ वंशस्थितिभूतः अवश्यं’भविष्यति’ यस्तथाभूतं [‘आवश्यकाऽऽधमर्ण्ययोः णिनिः’ ३।३।१८० इति आवश्यके णिनिः] अथच ‘चक्रवर्तिनं’ समग्र-पृथ्वीश्वरं [‘चक्रवर्ती

सार्वभौम’ इत्यमरः]। रथेनेति। ‘अविद्यमानः प्रतिरथः’ प्रतिद्वन्द्वीयस्य तादृशः अर्थात् ‘तुल्य-योद्धृ-रहितः’ [इति पुराणम्]। ‘अयं’ पुरो वर्तमानः ते पुत्रः ‘अनुद्घातेन’ अरि-कृत-प्रतिबन्धाभावेन हेतुना ‘स्तिमिता’ निश्चला ‘गतिः’ गमनं यस्य तादृशेन ‘रथेन’ ’रथाकारेण व्योमयानेन, अश्वचालितेन सामान्य-रथेन समुद्र-लङ्घनस्य असम्भाव्यत्वात्। लङ्घिताः’जलधयः समुद्राः येन तादृशः। ‘पुरा’ आगामिनि काले [‘स्यात् प्रबन्धे चिरातीते निकटागामिके पुरा’ इत्यमरः। निपातोऽयम् निश्चयंद्योतयति। “यावत् पुरा निपातयोर्लट्” ३।३।४ इति भविष्यति लट्] सप्तद्वीपां’ जम्बुप्लक्षादि-द्वीप-सप्तक-युतां। [तथाचोक्तंकौर्मे—“जम्बुद्वीपः प्रधानोऽयंप्लक्षःशाल्मलिरेव च।कुशः क्रौञ्चश्च शाकश्चपुष्करश्चैव सप्तमः॥ रते सप्त महाद्वीपाः समुद्रैःसप्तभिर्वृताः।] ‘जयति’ नूनंजेष्यति। ‘इह’ अत्राश्रमे ‘सत्त्वानां’ सिंहादि-जन्तूनां ‘प्रसभं’ बलात्कारेण [‘प्रसभं तुबलात्कारोहठ’ इत्यमरः] ‘दमनात्’ शासनात् अयं’सर्वदमन’ इत्युच्यते इति शेषः। ‘पुनःलोकस्य’ जनानां मुवनस्य वा ‘भरणात्’ रक्षणात् पोषणाद्वा ‘भरत’इति [‘क्वचित् निपातेनाऽभिधानम् इत्युक्तेरत्र प्रथमा] ‘आख्यां’ नाम [‘आख्याह्वेअभिधानंच नामधेयंच नाम च’इत्यमरः] ‘यास्यति’ प्राप्स्यति [‘पुरा जयति’ इत्यादिनाभाविकालंकारः।“प्रत्यक्षा इव यत्रार्था क्रियन्ते भूतभाविनः। तद्भाविकम्” इति तलक्षणात्। छेकवृत्त्यनुप्रासौ। काव्यलिङ्गञ्च।शिखरिणीवृत्तम्]।

** 265n.—1. कच्चिद्**—An indeclinable particle of interrogation, often translatable by ‘I hope’. Cf. ‘कच्चिदहमिवः’ &c.—201n, 5. ‘कच्चित् मृगीणामनघा प्रसूतिः’—Ra. V. 7; V. 6; **जात-कर्मादि—**250n. 5. 2. अत्र &c.—In this son of Śak. K supported by M takes it as referring to Śak. ‘अत्रअस्यां शकुन्तलायां कुलोद्धारक-पुत्रोत्पादकत्वेन”=In this Śak, because she has given birth to a son, the upholder of my family. But this is to be rejected, as elsewhere the stability of the race of Dilipa isascribed by the poet to his son. Cf. ‘अमंस्त चानेन परार्ध्यजन्मना स्थिते,रभेत्ता स्थितिमन्तमन्वयम्’—Ra. III. 27. Besides तथा in the next line is not in consonance with this view. Cf. ‘अप्रतिष्ठे रघुज्येष्ठे का प्रतिष्ठा कुलस्य

नः’—UC. V. 25. ‘वंशप्रतिष्ठां नीतः’—Kād. S’PB II. 34Contrast this meaning with that in, Act. III. 17. and Ku. VII.27. 3. तथा-भाविनं—one compound word (K), or construe ‘भाविनम्’with चक्रवर्तिनम्*(i. e.would-be paramount ruler).* 4.चक्रवर्तिनम्—Cf. ‘तस्य तत् प्रार्थितं चक्रंप्रावर्तत महात्मनः * * * स राजा चक्रवर्त्यासीत् सार्वभौमः प्रतापवान्’—Mahā; 15n, 4. 5. अनुद्घात&c.’—The motion of the car will be steady on account of the absence of jolting, or because it will move through the air, (तेन विशेषणेन रथस्य आकाश-गामित्वम् सूचितम्’—K), or through water. (‘जले स्खलनासंभवात्’’—R). “ययौ अनुद्घात-सुखेन मार्गम्’’—Ra. II. 72. S’PB. XII. 2. ‘रथेन’—By an aerial car having the appearance of a chariot, or it may mean a consecrated miraculous chariot which could move through the air or water. Read “वसिष्ठ-मन्त्रोक्षणजात् प्रभावात् उदन्वादाकाश-महीधरेषु। मरुत्सखस्येव बलाहकस्य गति र्विजघ्नेन हि तद्ररथस्य”’—Ra V. 27. 6. पुरा जयति—पुरा (usually with लट्) means ‘in a short time’, ‘soon’. It has also the latent sense of ‘certainty’. “निपातौ एतौ निश्चयं द्योतयत”—BhD. 41n, 1. Cf. “पुरा दूषयति स्थलीम्’—Ra. XII. 30; “आलोके ते निपतति पुरा सा’—MD. II 24 Qtd Prabhā. “पुरा प्रत्यासीदति’—Ki. XI. 36; X. 50. ‘पुरा’ ग्रसन्ते’—Mahā. (कर्ण-67-27); द्रोण-137-19; ‘पुरा हन्ति’—Śalya, 88; शान्ति, ch. 37; S’PB. XV. 56 NC. I. 18. **7. सप्तद्वीपां—**According to Purāṇic theory this earth consists of seven islands, or rather insular continents each enclosed by a sea which was caused by the wheels of the dazzling chariot of king Priyavrata, who with a view to change night into day, with vehement velocity circumambulated the earth seven times like the sun—Kalpa. pp. 461; KP. 44; VP. II. VāP. 34. Our poet elsewhere speaks of 18 द्वीपऽ. Cf. अष्टादश-द्वीप-निखातयूपः’—Ra. VI. 38. In act the number of islands are differently

stated by different authorities. 8. सत्त्वानां&c.—Cf. ‘बद्धा मृगेन्द्रं तरसा क्रीड़ति स्म स बालकः’— Bhāgabat, ९स्कन्धः,ch. 20; सिंह-व्याघ्र-वराहांश्च महिषांश्च गजांस्तथा। बबन्धे वृक्षे बलवानाश्रमस्य समीपतः॥ * * अस्त्वयंसर्वदमनः सर्वं हि दमयत्यसौ। स सर्वदमनो नाम कुमारः समपद्यत’—Mahā, आदि, 95; द्रोण, 68; शान्ति, 29; Brahmāṇḍa Purāṇa, ch. 13; HV. I. 32; PP. ch. V. 9. भरत &c.—‘शाकुन्तलंमहात्मानंदौषमन्तिंभर पौरव।भर्तव्योऽयं त्वया यस्माद अस्माकं वचनादपि॥ तस्माद् भवत्वयंनाम्ना भरतो नाम ते सुतः। * * * दुष्मन्तस्तु तदा राजा पुत्रं शाकुन्तलं तदा। भरतं नामतः कृत्वा यौवराज्ये अभ्यषेचयत्।—Ibid. M observes:—“Many Indian princes were so named, but the most celebrated was the son of Duṣyanta and Śak, who so extended his empire that from him the whole of India was called Bhārata or Bhāratavarṣa.” But this is not accurate, ** for India came to be known as भारतवर्षfrom the name of मनु who also from his supporting the world got the epithet भरत। Read “उत्तरंयत् समुद्रस्य हिमवद्दक्षिणञ्च यत्। वर्षं तद्भारतंनाम यत्रेयंभारतीप्रजा। भरणाच्च प्रजानां वै मनुर्भरत उच्यते। निरुक्तवचनाच्चैव वर्षंतद्भारतंस्मृतम्”—VāP. 45, 75-76. These Ślokas exactly occur inBrahmāṇḍa P‚ch. 49, and with a little variation in MP. ch. 114.

राजा—भगवता कृतसंस्कारे सर्वस्मिन् वयमाशास्महे।

King—Your Reverence having performed his purificatory ceremonies, all this we hope in him.

** अदितिः—भअवं ! इमाए दुहिदु-मणोरह-सम्पत्तीए कण्णोबि दाव सुद-वित्थरो करीअदु। दुहिदु-वच्छला मेणाआ उण इह मं उबचरन्तीसण्णिहिदा एव्व।** [भगवन् अस्या दुहितृ-मनोरथ-सम्पत्तेः कण्वोऽपि श्रुत-विस्तरः क्रियताम्। दुहितृ-वत्सला मेनका पुनरिह माम् उपचरन्तीसन्निहितैव]।

Aditi—Your Reverence ! of this fulfilment of his daughter’s

wish, let Kaṇva, too, be now informed at length. Menakā, fond of (her) daughter, however, is even present here waiting on me.

** शकुन्तला** (आत्मगतम्)—मणोगदं मे वाहरिदं भअवदीए [मनोगतं मे व्याहृतं भगवत्या]। Śakuntalā (Aside)—Her Reverence has, indeed, broached what is in (my) heart.

मारीचः—तपःप्रभावात् प्रत्यक्षं सर्वमेव तत्रभवतः।

Mārica—Palpable (is) all this to His Reverence (Kaṇva) through the power of penance.

राजा—अतः खलु मामनभिक्रुद्धो मुनिः।

King—Hence, indeed, the sage was not angry with me.

मारीचः—तथाप्यसौ प्रियमस्माभिराप्रष्टव्यः कः कोऽत्र भोः।

Mārica—Nevertheless (this) happy news should be imparted to him by us. Who, who is there, ho?

(प्रविश्य) शिष्यः—भगवन् ! अयमस्मि।

• (Entering)* Pupil—Here I am, Your Reverence.

मारीचः—गालव ! इदानीमेव विहायसा गत्वा मद्वचनात् तत्रभवते कण्वाय प्रियमावेदय यथा पुत्रवती शकुन्तला तच्छाप-निवृत्तौस्मृतिमता दुष्यन्तेन प्रतिगृहीतेति।

Mārica—Gālav a! just now having gone through the air, inform at my bidding, His Holiness Kaṇva of the happy news that together with her child, Śakuntalāhas been accepted by Duṣyanta with his memory revived on the expiry of the malison.

** शिष्यः—यदाज्ञापयति भगवान्।** (निष्क्रान्तः)।

Pupil—As Your Reverence commands. (Exit.)

** V. L.**—‘०विस्तारः—R. B. M. ‘oविस्तरः’—S. G. ‘ज्ञातविस्तरः’—S’. ‘मां परिचरन्ती’—B, P. Dr. Mackenzie Mss. ‘उपचरन्ती’—R. S. ‘मनोगतं’—

B. V. ‘मनोरमः’—R. M. ‘मनोरथः’—S. K. ‘व्याहृतम्’—B. ‘भणितम्’—V. ‘भणितः’—R. M. S. ‘मामनभिक्रुद्धः’—S. ‘ममानतिक्रुद्धः’—M. B.‘मम नातिक्रुद्धः’—R. V. ‘विहायसा गत्वा’—R. V. M. S. ‘वैहायस्या गत्या’—B. HS.

** अदितिरिति।** ‘दुहितुः शकुन्तलायाः यो ‘मनोरथः’ भर्तृ-पुत्र-समागमरूपः तस्य सम्पत्तिः’ सिद्धिः तस्याः, ‘श्रुतः’ आकर्णितः ‘विस्तरः’ बाहुल्यं [शब्द-बहुत्वे अप् ३\।३\।५७ अन्यथा घञ् ३।३।३३। “विस्तारो विग्रहः व्यासः, स च शब्दस्य विस्तरः” इत्यमरः। अन्यत्र-विष्टरः, ‘वृक्षासनयोः विष्टर,’ ८।३।९३, इत्युक्तेः] येन तादृशः [‘सापेक्षत्वेऽपि गमकत्वात् समासः’] ‘माम् उपचरन्ती’ मां सेवमाना (अनेन मेनकाऽन्तिके वार्ता -प्रेरणस्य प्रयोजनाभावः सूच्यते)। शकुन्तलेति। [‘मनोगतं खलु’ इत्यादिना कृति-नामकमङ्गमुपक्षिप्तम्।—“लब्धार्थशमनं कृतिः” इति दर्पण-लक्षणात्]। राजेति। ‘मां’ [क्रुध-द्रुहोरूपसृष्टयोः ‘कर्म’,—१।४।३८ इति कर्मत्वम्]। ‘अनभिक्रुद्धः’ अभिशापाऽकरणेन फलाऽदर्शनेन च तदनुमानात् इत्याशयः। अयमेव पाठः साधीयान्। मारीच इति। ‘तथापि’ तपसा जानन्नपि। ‘असौ प्रियम् आप्रष्टव्यः’ श्रावयितव्यः [‘अप्रधाने दुहादीनां प्रधाने नी-हृ-कृष्-वहाम्’ इत्युक्तेःगौणे कर्मणि प्रथमा]। मारीच इति। ‘इदानीमेव’ अविलम्बेनैव इत्यर्थः। ‘विहायसा’ गगन-मार्गेण ‘गत्वा’।[‘विहायाः शकुनौ पुंसि गगने पुंनपुंसकम्’ इति मेदिनी। अनेन द्रुतगमनं सूच्यते]।

** 266n.—1. भगवता कृतसंस्कारे** &c.—We expect him to be able to do all that are mentioned in the previous Śloka, as his natal and other ceremonies have been performed by Your Worship. Read “चित्रंकर्म यथानेकै रङ्गैरुन्मील्यते शनैः। ब्राह्मण्यमपि तद्वत् स्यात् संस्कारैर्विधि-पूर्वकैः”॥—Aṅgirāh. **2. श्रुत-विस्तरः—**To imply expatiation विस्तर is the only form. Read “वारिविस्तारः। पटस्य विस्तारः। अशब्दे किम्? वाक्यार्थे मा भूत्। वाक्यस्य विस्तरः। अलम् अतिविस्तरेण”—Prabhā. Also Com. ‘सुविस्तरतरा वाचो’ &c.—S’PB. II. 24; “विस्तरेण श्रोतुमिच्छामि”—MR. I. ‘विस्तरेण * * कथय’—Gītā. X. 18. ‘०विस्तार’ is not a good reading. 3. इह माम् उपचरन्ती&c.—Hence it is not necessary to inform her. (Com.)

‘उप+चर’ means ’to serve’, ‘wait upon’. Cf. ‘गिरिशमुपचचार’—Ku. I. 60 ; ‘उपचरदर्पितश्रीः’—Ra. V. 62 ; V. 20. MK. I. 31; MS. III. I93. 4. मामनभिक्रुद्धो मुनिः—is better than any other reading. For the use of genitive (मम) in place of४र्थी is not good (Com.) Besides ‘अनतिक्रुद्धः’ or ‘नातिक्रुद्धः’ will imply that the sage was angry with दुष्यन्त and hence it will not be in consonance with ‘तपःप्रभावात् प्रत्यक्षं’ &c. which clearly proves that Kaṇva was fully aware of the curse, and the repudiation of Śakuntalāby Duṣyanta through infatuation. 5. तच्छाप-निवृत्तौ—At the expiry of the curse on Śak of which he is already aware by his power of penance.

** मारीचः—वत्स ! त्वमपि सापत्य-दारः सख्युराखण्डलस्य रथमारुह्य ते राजधानीं प्रतिष्ठस्व।**

Mārica—My son! you too having mounted the car of your friend, along with (your) child and wife, set out for your capital.

** राजा** (सप्रणासम्)—यदाज्ञापयति भगवान्।

King (Bowing)—As Your Reverence commands.

मारीचः—अपि च—

तव भवतु विड़ौजाः प्राज्य-वृष्टिःप्रजासु
त्वमपि वितत-यज्ञो सर्गिणः प्रीणयाऽलम्।
युग-शत-परिवृत्तैरेवमन्योऽन्य-कृत्यैर्
जयतमुभय-लोकाऽनुग्रह-श्लाघनीयैः॥३४॥(मालिनी)

Mārica—Moreover—Let Indra (of all pervading energy) be bountiful of showers to your subjects. Do you, too, by your exten-sive sacrifices satisfy the celestials immensely. May (both of you) thus prosper with reciprocal acts (of piety and benevolence), lasting

for a cycle of a hundred yugas and laudable because of favours (bestowed) on both the worlds.

** V. L.**—‘सापत्यदारः’—B. P. HS. ‘स्वापत्यदार-सहितः’—R. M. S. ‘सापत्यदार-सहितः’—V. ‘सप्रणामम्’—B. Omitted by others. ‘वज्रिणंप्रीणयालम्’—N. ‘स्वर्गिणः प्रीणयालम्’—M. K. S. ‘स्वर्गिणःभावयालम्’—S. ‘स्वर्गिणःप्रीणयस्व,—V. ‘परिवृत्तैः’—B. P. ‘oपरिवर्तान्’—V. M. S. ‘जयतम्’—B. P. ‘नयतम्’—V. M. S. R has omitted this Śloka, while Dr. reads the following instead—“वत्स, क्रतुभिरु-चितभागस्त्वं सुरान् भावयालम्, सुरपतिरपि वृष्ट्या तत्प्रजार्थं विधत्ताम्। इति समुपकार-व्यञ्जित-श्चीमहिम्नो, र्व्रजतु बहुतिथो वां सौहृदय्येव कालः”॥ One Devanāgara Ms. reads this very Śloka with a little variation thus:—“क्रतुविरचितभागैस्त्वं सुरान् भावयालम् सुरपतिरपि वर्षत्वत् प्रजास्वातनोतु।अविरतमुपकार-व्यञ्जके स्वेमहिम्नि, व्रजतु बहुतिथो वां सौहृदेनैव कालः”॥

** मारीच इति।** ‘अपत्यं’ च ‘दारा च’ इति ‘अपत्यदारे’ [“क्रीड़ा हारा तथा दारा त्रय एते यथाक्रमम्। क्रोड़े हारे च दारेषु शब्दाः प्रोक्ता मनीषिभिः”—इति हट्टचन्द्रः॥ द्वित्वम् १।४।२२; १८६] ताभ्यां ‘सह’ [‘वोपसर्जनस्य’ ८।३।६२ इति सहस्य सः] ‘प्रतिष्ठस्व’ गच्छ (‘समवप्रविभ्यः स्थः’ १।३।२२ इति तङ्)। [‘मारीचः—वत्से’ इत्यादिना—एतदन्तेन च कर्तव्य-विषयस्य उल्लेखात् ग्रथनं नामकमङ्गमुपक्षितम्। “उपन्यासस्तु कार्याणां ग्रथनम्” इति दर्पणः। ‘उपन्यास’ उल्लेख इति तट्टीका]। तवेति। ‘विड़ौजाः’ इन्द्रः [‘इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्यादयमपि कथितः ज्ञैः विड़ौजाः विड़ोजाः’ इति वोपालितः] ‘तव प्रजासु’ मध्ये ‘प्राज्या’ बहुला [‘प्रभूतं प्रचुरं प्राज्यमदभ्रं बहुलंबहु’ इत्यमरः] ‘वृष्टिःयथाकालवर्षणंयस्य तथाभूतः ‘भवतु’।‘त्वमपि वितताः’ विस्तीर्णा विस्तृतभावेन सततंवा अनुष्ठिता इत्यर्थः, ‘यज्ञा’ येन तथाभूतः सन् ‘स्वर्गिणः’ देवान् ‘अलम्’ अत्यर्थं ‘प्रीणय’ सन्तोषय। [“धृञ् प्रीञोर्नुग्, वक्तव्यः” वाः—२५७२ इति नुगागमः] यतः प्रीणितेषु देवेषु सत्सु प्रचुरः वृष्टिपातः स्यात् [तथाचोक्तंदण्डनीत्याम्—“राजा त्वर्थान् समाहृत्य कुर्यादिन्द्र-महोत्सवम्। प्रीणितोमेघवाहस्तु महतीं वृष्टिमावहेत्”॥ इति] ‘युगानां’ ‘शतं’ यावत् ‘परिवृत्तैः’ सर्वतोभावेन वर्तमानैः ‘उभौ लोकौ’ स्वर्गमर्त्यौ इति ‘उभयलोकौ’ [उभ-शब्दात् वृत्तिविषये नित्यमयच स्यात् स्वार्थे। अयन्तु प्राक, व्याखातः] तयोः’अनुग्रहेण’ अर्थात् इष्टिद्वारा

वृष्टिद्वारा च हित-संपादनेन ‘श्लाघनीयैः’ स्तुत्यैः’एवम्’ अनया रीत्या ‘अन्योन्यस्य’ परस्परस्य ‘कृत्यैः’ कार्यैः [‘कृत्यो विद्विषि कार्ये च कृत्या क्रिया-दिवौकसोः’ इति रभसः] ‘जयतम्’ त्वम् इन्द्रश्च युवाम् उत्कर्षेण वर्तेथाम्, श्रीश्च वां वर्धताम् इत्याशयः। (जयतेरत्राऽकर्मकस्य उत्कर्ष-प्राप्तिरर्थः। तथाचोक्तं—“जयिः जयाऽभिभवयोः आद्येऽर्थेऽसावकर्मकः। उत्कर्ष-प्राप्तिराद्योऽर्थः, द्वितीयेऽर्थे सकर्मकः॥” इति)। [त्वमपि इति अर्थापत्तिरलंकारः। मालिनीवृत्तम्]।

** 267n.—1. विड़ौजाः**—‘विडति’ भिनत्ति रिपून् इति विड (भेदने तुदादिः)+क [‘इगुपध &c.—‘३।१।१३५]=‘विड़म्’ भेदकमित्यर्थः। विडम् ओजः यस्य। सान्तः॥ विट्सु प्रजासु मनुष्येषु वा ओजोऽस्य इति विडोजाः इति केचित्—BhD. Or वेवेष्टि व्याप्नोति इति विष+क्विप्= विट् व्यापकमित्यर्थः। विट् ओजः यस्य सः। ‘पृषोदरादीनि यथोपदिष्टम्’ ६।३।१०९इति साधुः। **2. प्राज्यवृष्टिः—**प्रकर्षेण अज्यते इति प्र+अञ्ज+क्यप् [‘अञ्जेःसंज्ञायाम्’—Vārt. 3. 1. 109; ‘अनिदिताम्—‘६।४।२४ इति न लोपः]=प्राज्या—what is desired most must be copious, hence ‘plentiful’. Or ‘प्रकृष्टम् आज्यम्’ घृतं यस्याम् —having the abundance of clarified butter, hence ‘copious’. In both the cases ‘प्र’ is intensive. It is इन्द्र who holding higher position should perform his duty first, because that will act as an impetus to those holding lower positions, as the latter exactly follow what they find in the former. Read “यद्यत् आचरति श्रेष्ठस्तदेव इतरो जनः। स यत् प्रमाणंकुरुते लोक स्तदनुवर्तते॥—Gītā. III. 21. Hence इन्द्र’s name has been mentioned first 3. अलं प्रीणय—अलम् is also intensive. The idea is just as Indra will pour copious rains on your subjects, you will also gratify the gods immensely. Note that ‘अलम्’ is not redundant but is fraught with meaning. Cf. “अर्हस्येनं शमयितुमलं वारिधारा सहस्रैः”—MD. 1. 53. ‘अलम् उद्योतयामासुः’—Ra. X. 80. 4. युगशत-परिवृत्तैः—The Rām. and the Purāṇas speak of incredible longevity of men and other beings. Cf. “त्रिंशद्वर्षसहस्राणि राज्यं कृत्वा दिवं गतः”—Rām. I. 26; “* तपस्तेपे * द्वात्रिंशच्छत—साहस्रं वर्षाणि *”—I. 42. 4. “दशवर्षसहस्राणि रामो राज्यमकारयत्”—VI. 128, 104. अन्योन्य—(Com.).

Vide 48n, 9. **5. जयतम्—**seems to be better than ‘नयतम्’ (M) as our poet is very fond of the intransitive use of जिwhich means ’to prosper’. Vide मनोरमा on Gaṇa-Pradīpa—p. 63. Cf. “बाष्पेण प्रतिषिद्धेऽपि जयशब्दे जितं मया”—254n, 2 ; ‘वाङ्मात्रेण जाप्यसे’—57n, 8. With “नयतम् (युगशत-परिवर्तान्)”—translate—“Thus pass both of you periods of hundred ages &c.”

** Remark :—**This Śloka has been omitted by R, but its authenticity can not be doubted. Like the exhibition of his happy ideas and choicest expressions in different places, as is usually the wont with Kāli, the idea contained in it has also been expressed elsewhere—“त्वत्कार्यं वासवः कुर्यात् त्वं च तस्येष्टमाचरेः। सूर्यः समेधयत्यग्निमग्निः सूर्यं च तेजसा”॥—Vik. V. 23. “वाषिकं संजहारेन्द्रः, धनुर्जैत्रंरघुर्दधौ। प्रजार्थसाधने तौ हि पर्यायोद्यतकार्मुकौ॥”—Ra. IV. I6. “दुदोह गां स यज्ञाय शस्याय मघवा दिवम्। सम्पद्विनिमयेनोभौ दधतुर्भुवनद्वयम्’—I. 26 ; “देवान् भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः। परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ॥"—Gītā. III. II. ‘क्षात्रं’ द्विजत्वञ्च परस्परार्थम्’—BK. I. 2I.

** राजा—भगवन् ! यथाशक्ति श्रेयसे यतिष्ये।**

King—Your Reverence ! to the best of my might, (I) will strive for the good (of the world).

** मारीचः—वत्स ! किं ते भूयः प्रियमुपहरामि।**

Mārica—My son ! what additional favour can I bestow on you.

** राजा—अतः परमपि प्रियमस्ति। तथाप्येतदस्तु।**

(भरत-वाक्यम्)

(रुचिरा)

प्रवर्ततां प्रकृति-हिताय पार्थिवः
सरस्वती श्रुति-महतां महीयताम्।
ममापि च क्षपयतु नील-लोहितः
पुन-र्भवं परिगत-शक्तिरात्मभूः॥३८॥

King—Is there (any) good even superior to this ? However may this [saying of Bharata—M.] take place. [Epilogue or the actors’ benedictory speech]—May the ruler of the earth exert himself for the good of (his) subjects. May the speech of those that are eminent (by reason of their knowledge) in the Vedas be (highly) honoured. Andmay theself-born blue-(necked) red-(haired) god, with all-encompassing power, cancel (my) metempsychosis.

॥(निष्क्रान्ताः सर्वे)॥

(Exeunt Omnes)

सप्तमोऽङ्कः—The Seventh Act.

॥(समाप्तमिदमभिज्ञानशकुन्तलं नाम नाटकम्)॥

(Here is finished the Drama named “S’akuntalāand her Keepsake”).

** V. L.**—‘श्रेयसे’—R. V. M. B.‘श्रेयसि’—B. ‘उपहरामि’—B. V. M. S. ‘उपकरोमि’—R. ‘तथाप्येतदस्तु’—B. ‘यदिह भगवान् प्रियंकर्तुमिच्छति तर्हीदमस्तु’—R. M. S. ‘श्रुतिमहतां’—M.‘श्रुतमहतां’—R. V. K.‘श्रुतिमहती’—B. ‘श्रुतिमहता’—S. ‘महीयताम्’—M. K. ‘महीय्यताम्’—V. G. ‘न हीयताम्’—B.‘महीयसाम्’—R. S.

** मारीच इति।** [“तव भवतु विड़ौजाः” इत्यादिना एतदन्तेन काव्यसंहार-नामाङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणंयथा दशरूपके—“वर-प्रदान-संप्राप्तिः काव्यसंहारः” इति]। पूर्वोक्तश्लोकमुखेन भगवता मह्यंया प्रियाशीर्दत्ता, तत्परंकिञ्चिदपि मे प्रियं नावशिष्टं, ‘तथापि’ यदि प्रसन्नेन भवता पुनः किञ्चित् विधातुमिष्यते तदा ‘एतत्’ वक्ष्यमाणम् ‘अस्तु’। ‘भरतानां’ नटानां नटरूपेणैव आविर्भूतानां तेषामितिभावः [“रङ्गावतारोशैलुषो नटी भरत-भारतौ” इति वाचस्पतिः]

‘वाक्यम्’। नाटकाऽभिनय-समाप्तौ नटेन सामाजिकेभ्यः आशीर्दीयते। प्रस्तावनाऽनन्तरम् नटवाक्याऽभावात् भरत-वाक्यमित्युक्तिः। प्रवर्ततामिति। ‘पार्थिवः’ पृथिव्या ईश्वरः [”सर्वभूमि-पृथिवीभ्याम् अणञौ” ५।१।४१ इत्यनुवर्तमाने “तस्येश्वरः” ५।१।४२ इत्यञ्। ‘पार्थिवी नृपतौ भूमिविकारे पार्थिवोऽन्यवत्’ इति विश्वः] ‘प्रकृतीनां’ प्रजानां ‘हिताय’ कल्याणंविधातुमित्यर्थः। ‘प्रवर्ततां प्रवृत्तोभवतु अर्थात् प्रजानां कल्याण-साधनमेव राज्ञः मुख्यधर्मः अस्तु इत्याशयः। ‘श्रुतिभिः’, वेद-वाक्यार्थ-परिज्ञानैः ये ‘महान्तः’ प्रसिद्धाः तेषां वेदज्ञान-सम्पन्नानां विप्राणां न तु वेदद्वेषिपाखण्डानां [‘विशेषणमात्र-प्रयोगः विशेष्य-प्रतिपत्तौ’ इति वामनोक्तेः न विशेष्योपादानम्।] ‘सरस्वती’ वाणी’महीयतां’ पूजां लभताम् [‘महीङ् पूजायाम्’, कण्डादिर्यगन्ताकर्मकः २।१।२७] अर्थात् लोके वेदविद्यायाः गौरवं शास्त्रेषु विश्वासश्च स्यादिति तात्पर्यम्। ‘परितः गताः’ व्याप्ताः सर्वव्यापिन्यः इत्यर्थः। तादृश्यः ‘शक्तयः’ सामर्थ्यानि अष्टमूर्तिरूपाणि यस्य तथाभूतः। [अनेन सकल-भुवन-शासनानुग्रह-सामर्थ्यं द्योत्यते इति चन्द्रशेखरपादाः] यद्वा, ‘शक्तिं’गौरीं, ‘परिगतः’ प्राप्तः [‘शक्तिरस्त्रान्तरे गौर्याम्, उत्साहादौ बले स्त्रियाम्’ इति मेदिनीः], यद्वा, ब्राह्मी-माहेश्वरी-कौमारी-वैष्णवी-वाराही-माहेन्द्री-चामुण्डा-चण्डिकाख्याभिः अष्टाभिः शक्तिभिः उपेत इति व्याख्येयम्। आत्मना स्वयमेव भवति यः स‘आत्मभूः’ (“भुवः संज्ञान्तरयोः” ३।२।१७९, इति क्विप्) ‘नीलः’ कण्ठे’लोहितश्च’ केशेषु नीललोहितः (इति क्षीरस्वामी), यद्वा’वामभागे नीलःदक्षिणभागे लोहितः’ (इति काटयवेमपादाः) अर्थात् महादेवः’ममापि’ दुष्यन्तस्य (नाटककर्तुः कवेः कालिदासस्य च इति व्यज्यते) ‘पुनर्भवं’ पुनर्जन्म (सहसुपेति समासः। ‘जन्महरौ भवौ’ इत्यमरः) ‘क्षपयतु’ तत्त्वज्ञान-जननेनमुक्तिं प्रापय्य नाशयतु इत्यर्थः(तथाचोक्तं—“तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति नान्यपन्थाःविद्यतेऽयनाय”। क्षपि-धातुस्तु धातुपाठे न दृश्यते। शिष्टप्रयोगात् अस्य धातुत्वम्। तथाचोक्तंदुर्गसिंहेन—“बहुलमेतन्निदर्शनम्”, तत्र"तेनअनुक्ता अपि धातव ऊहनीयाः” इति मनोरमा। “वर्धते धातुगण इति हि शब्दविद आचक्षते। तेनैषां गणपाठोऽनुमतः शिष्ट-प्रयोगात्” ५।२।४ इति वामनश्च यद्वा, स्वादिगणीय-क्षै-धातोः ण्यन्तस्य लटि रूपम्] ‘च’ [इति क्रियामुच्चयालांकारः। प्रथमार्धे तकारस्य असकृत् साम्यात् वृत्त्यनुप्रासः। छेकानुप्रासश्च। अत्र प्रशस्तिनाम निर्वहणसन्धेरङ्गमुपक्षिप्तम्। तल्लक्षणं यथादिभरते-“देव-द्विज-नृपादीनां प्रशस्तिः स्यात् प्रशंसनम्” रुचिरावृत्तम्]।

आस्ते ढाका-जिलायां धन-जन-बहुलो मेघनादो-पवर्ती-
ब्रह्मज्ञाल्लोक-नाथादधिगत-गरिमा वारदी-ग्राम एकः।
तत्र श्रीनाथ-तातात्समजनि सरला-सुन्दरी-मातृ-कुक्षौ
दीनः श्रीमान् रमेन्द्रोवसुज इति पुनर्गौतम ख्यात-गोत्रः॥

समाप्ता तत्कृता टीका निर्विघ्नं विक्रमाब्दके।
जीवाष्ट-नव-चन्द्रांशे वासन्ती-पूर्णिमा-दिने॥

॥ इति श्रीमदभिज्ञान शकुन्तल-टीकायां
कुमार-सन्तोषिण्यां सप्तमोऽङ्कः समाप्तः॥

॥ओँशिवमस्तु॥

** 268n.—1. उपहरामि**—उप+हृ means ‘bestow’, ‘offer’. Cf. Ra. XIV. 19 ; XVI. 80, XVIII. 12. UC. VII. Also ‘किं ते भूयः पाकशासनः प्रियमुपहरतु’—Vik. V. उपकरोमि (R) is also often met with. Cf. ‘चाणक्यः—उच्यतां किं वा भूयः प्रियमुपकरोमि’—MR. VII ; ‘यौगन्धरायणः—देव, किं ते भूयः प्रियमुपकरोमि’—Rat. IV ; PC. VI. It is not easy to find out the real reading. अतः परमपि &c.—A very common expression at the end of Sanskrit dramas. Vide Rat, UC & MR. 2. तथापीदमस्तु (भरत-वाक्यम्)—भरत is the renowned sage who was the manager of the gods’ drama and the founder of the science of music and dramaturgy. His date must be of hoary antiquity as Kālidāsa has called him मुनि। Cf. “मुनिना भरतेन यः प्रयोगः&c."—Vik, II. 18. This celebrated work is known as ‘भरतनाट्यशास्त्रम्’ which is mainly a metrical composition divided into 38 chapters and deals with rulesand precepts about everything regarding dramatic composition.Hence भरतवाक्यम् is such an utterance as that sage would recite. Or, (ii) भरतmeans ‘an actor’ (Com.). Also “शैलालिनन्तु शैलुषा जायाजीवाः कृशाश्विनः भरता इत्यपि

नटाः”—AK. तत् किमित्युदासते भरताः’—MM. I. “भवभूतिर्नाम कविः निसर्गसौहृदेन भरतेषु”—Ibid. Thus it will form a part of the king’s speech. Hence translate :—“Still let there be this prayer of the actors.” Or, thirdly the king’s speech may be supposed to have finished with ‘अस्तु’। Then it may be considered a stage-direction (as opposed to नान्दीwhich is uttered in the beginning of प्रस्तावना।) which enjoins all the actors to gather on the stage and recite in a body one or two verses containing expressions of well wishes on the part of the actors in the form of a prayer or blessing. Really this is the wish of the poet himself. नट’s function is finished with प्रस्तावना, hence it has been substituted by the word भरत (R). 3. प्रवर्तताम्—Let the chief aim of the kings be directed to the complete satisfaction of the people. [राजा प्रकृतिरञ्जनात् ; also 7, 4.] Most likely some of the kings of our poet’s time were exceptions to this great principle. Cf. ‘राजानः क्ष्मां शमित-विविधोपप्लवाः पालयन्तु’—PC. VI. 33 4. सरस्वती&c.—Thisinsinuates the predominance of the Buddhists and other sceptics who had no faith in the teachings of the Vedas. Cf. ‘त्रिवेदस्य च कर्तारःभण्ड-धूर्त-निशाचराः। जुर्फरी तुर्फरीत्याद्यधार्मिकानां वचः स्मृतम्’॥ The idea hasbeen elsewhere expressed by our poet thus :—‘संगतम् श्रीसरस्वत्योर्मूर्तयेऽस्तु सदा सताम्’—Vik. V. 24. सरस्वती=वाणी, Originally it referred to a river in कुरूक्षेत्र famous for the seats on its banks, of the earliest Brāhmaṇa thinkers. Vide Mahā. शल्यपर्व ch. 37 et sequentes. M takes महताम् genitive plural of “मह (to honour)+शतृ” In that case श्रुति-महताम् may mean “of the lovers of literature.” महीयताम्—महीङ् is कण्डादि Atmp. and is intransitive. ‘महीयते पूजां लभते’—BD. ‘प्रेत्य स्वर्गे महीयते’—Rām. The reading “महीय्यतात्” being formed in the passive voice unnecessarily gives rise to प्रक्रम-भङ्गदोष। **5. क्षपयतु—**Let further

birth of mine be cancelled by the total removal of non-knowledge (i e. by the generation of तत्त्वज्ञान). According to VM such verbs as मिलति (touches), क्लवते *(fears),*क्षपयति (destroys) and the like, though not found in Pāṇini’s धातुपाठ, are considered as regular verbs, as the enumerations in the several lists are not meant to be final. “मिलि-क्लवि-क्षपि प्रभृतीनां धातुत्वम्। धातु-गणस्याऽसमाप्तेः”—KSV. V. II. 2, VM’s (214n, 3 middle) view, however, is open to criticism. The root मिल is actually found as the 1365th root in the तुदादि Prmp. list. The rootक्षपि also though not mentioned in the original list of फणान्ताः परस्मैपदिनः(2353), has been included in the list by King Bhoja “अत्रभोजः। दलि, वलि, स्खलि, रणि, ध्वनि, त्रपि, क्षपयश्चेति पपाठ”—SK ; Bopa-deva also has it in कविकल्पद्रुम। BhD. however seems to be of different opinion regardingक्षपि। This we infer from his derivation of ‘क्षपा’ where he has recourse to the causative form of the root ‘क्षै’ (‘क्षये) (स्वादिगणीय)—‘अस्मात् ण्यन्तात् मितः पचाद्यच्’—BhD. For similar idea Cf. ‘भक्तस्य लोकस्य संसारच्छिदं देहि बोधोदयात्’—PC. IV (end). ‘उच्छेदंजन्मनः-कर्तुम् एधि शान्तस्तपोधन’—Ki. XI. 31. 6. नील-लोहितः—Śiva is so called as he is blue in his throat owing to poison (हलाहल), and is red owing to his matted hair—VP. VII. 7. 41, 43 ; S’ānti, 284. “नीलंयेन ममाङ्गंतु रसाक्तं, लोहितंत्विषा। नीललोहित इत्येव ततोऽहं परिकीर्तितः”—Skanda Purana qtd RM ; or his neck turned blue owing to a stroke given by Indra with his thunderbolt. “दत्तः प्रहारः कुलिशेन पूर्वं तवेशान सुरराज्ञातिवीर्यः। कण्ठे नैलंतेन ते यत्प्रवृत्तंतस्मात् ख्यातस्त्वंनीलकण्ठेति कल्प्यः”॥ Another version accounts for the blue colour to its being seized by Nārāyana in a duel. (ततः प्रसभमाप्लुत्य रुद्रं विष्णुः सनातनः।जग्राह कण्ठे भगवान् नीलकण्ठस्ततोऽभूत्”)॥ 7 परिगतशक्तिः—परिगत=manifested all round, accompained by ; शक्ति— (i) prowess, energy (ii) उमा (iii) the

active power of a deity, numbering 8, 9 or 50. Hence the two together mean (i) whose energy is everywhere manifested (ii) accompanied by his wife पार्वती (iii) attended by the female divinities (Cf. “तं मातरो देवमनुव्रजन्त्यः” &c.—Ku. VII. 38. ‘यःजयति परिणद्धशक्तिभिः शक्तिनाथः’—MM. V. 1. and जगद्धर’s gloss on it. **8. आत्मभूः—means ‘ब्रह्मा’। Cf. ‘ब्रह्मात्मभूः सुरज्येष्ठः’—AK. But here (and also in Ku. Cf. “सोऽनुमान्य हिमवन्तम् आत्मभूः&c.—VIII. 21.) it is used as an epithet of Siva. Elsewhere our poet has used it to refer to both Viṣṇu and Brahmā. Cf. “पुरुषमात्मभूवञ्च पतिव्रता &c.—Ra. XI, 16. ‘यमानन्ति आत्मभूवोऽपि कारणम्’—Ku V. 81. From this promiscuous use it is easy to infer (i) that our poet had lived long before this word attained संज्ञात्व(ii) that he was free from sectarianism and he considered the three deities to be the manifestations of the one Supreme being. (Cf. “एकैव मूर्तिर्विभिदे &c.—Ku. VII. 44; 1n, I. (end). 259n, 5. Intro. p. IV.

** Time-analysis of Act VII :**—The interval between this and the foregoing act is only of a day. So we infer because of the following speech of the king—‘मातले’—असुर- सम्प्रहारोत्सुकेन पूर्वेद्यु (yesterday) र्दिवमघिरोहता न लक्षितोऽयं प्रदेशो मया।Otherwise we would say that Duṣyanta had stayed in Indrā’s place and enjoyed his hospitality for a few days. Hence most probably there was not at all any real fight with the demons and they were vanquished very easily. (Vide Act. III. 1.) The king reached the mount Hemakūta in the afternoon (<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735397500Capture2.PNG”/> <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1735397500Capture2.PNG”/>कनक-रस-निस्यन्दी सान्ध्य इव मेघपरिघः सानुमानालोक्यते— Supra. This is also corroborated by Kaśyapa’s lectures on the duties of a पतिव्रता, as such discourses are generally begun in the afternoon, (240n, 4.) This time is also in consonance with children’s going, out for a walk attended by nurses. [‘अये कोनु खल्वयम् अनुबध्यमानः तापसीभ्याम्’&c. Supra. 241n, 2] The act perhaps ended late in the evening.

APPENDIX I

The Metres Used in The Play

Sanskrit Prosody as in Greek has been carried to an extraordinary fineness. The earliest and the most important work in Sanskrit prosody is “पिङ्गलच्छन्दःसूत्रम्” of the sage Piṅgala. The Agni-Purāṇa also gives a complete system of Prosody. There are several other works on the subject such as वृत्तरत्नाकर, छन्दोमञ्जरी, श्रुतबोध (of Kālidāsa ?) वृत्तकौमुदी, वृत्तदर्पण,वाणीभूषण&c. The first three are, however, the more popular works.

Sanskrit verse is regulated by quantity and not by accent as in English. A stanza (पद्य, श्लोक) consists of four verses (पाद) or feet or quarters, and is either “वृत्त” or “जाति”।The metre of वृत्त is regulated by अक्षरऽ (number and position of syllables) in each पाद or quarter; and that of जाति by मात्राऽ (or the syllabic instants i e., the time taken in pronouncing a short vowel.)

A वृत्त is divided into three classes (“सममर्धसमंवृत्तं विसमञ्चेति तत् त्रिधा”)॥(i) समवृत्त—in which the construction of the four feet obeys one principal rule and hence the quarters are all similar, e.g. मन्दाक्रान्ता, वसन्ततिलका। (ii) अर्धसमवृत्त—in which the alternate quarters are similar, e. g. पुष्पिताग्रा, वियोगिनी। (iii) विषम—in which the quarters are all dissimilar, e.g. आर्या, उद्गाथा।

यति is the pause or caesura in a part of a verse at which the reader is required to stop his breath and then proceed on. (“यतिर्जिह्वेष्ट-विश्रामस्थानंकविभिरुच्यते”)।

A syllable is short (ह्रस्व) or long (गुरु) according as its vowel is short or long. But a short vowel becomes long in prosody when it is followed by अनुस्वार, विसर्ग or by a conjunct consonant. The last syllable of a पादis optionally long or short according to the exigence of the metre, whatever be its natural length (संयुक्ताद्यं दीर्घं सानुस्वारविसर्गसम्मिश्रम्। विज्ञेयमक्षरं गुरु, पादान्तस्य विकल्पेन॥)

Three successive syllables form a ‘गण’ (triad,); a short vowel is marked as<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737977706B-removebg-preview.png”/>, and a long one as—.When expressed in these symbols, the different metres may be exhibited as follows:—

य <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1737977842C-removebg-preview.png”/>(Bacchius)—आदि-लघु
र<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1738132211D-removebg-preview.png”/>(Amphimacer)—मध्य-लघु
त<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1738132432A-removebg-preview.png”/> (Anti-bacchius)—अन्त्य-लघु

भ<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1738132807B-removebg-preview.png"/> (Dactylus)—आदि-गुरु
ज<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1738132897C-removebg-preview.png"/> (Amphibrachys)—मध्य-गुरु
स<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1738135196s.png"/> (Anapoestus)—अन्त्य-गुरु

म<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1738134386A-removebg-preview.png"/> (Mollosus)—त्रि-गुरु
न<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1738134878d.png"/> (Tribrachys)—त्रि-लधु

आदि-मध्याऽवसानेषु य-र ता यान्ति लाघवम्।
भ-ज-सा गौरवं यान्ति, म-नौ तु गुरु-लाघवम्॥

A long syllable is sometimes denoted by ‘ग’ and a short one by ‘ल’। In जातिच्छन्द one मात्रा (instant) is attached to a short vowel, two to a long vowel and three to a prolated (प्लुत) vowel and half मात्रा to a consonant. (“एकमात्रो भवेद् ह्रस्वो, द्विमात्रोदीर्घ उच्यते। त्रिमात्रस्तुप्लुतो ज्ञेयो, व्यञ्चनं चार्धमात्रकम्॥)

The following are the schemes of metres in this play. यति which

is usually indicated by the words in the definition standing in the instrumental case, is shown by Roman figures in brackets.

समवृत्त [Equal Metres]

** A.** श्लोक or अनुष्टुभ् (8 syllables in a ·quarter). “श्लोके षष्ठंगुरु ज्ञेयं सर्वत्रलघु पञ्चमम्। द्वि-चतुः-पादयोः ह्रस्वं, सप्तमं दीर्घमन्ययोः॥ (5th short, 6th long, 7th alternately long and short).

** B.** पथ्यावक्त्र—A variety of श्लोक। “युजोश्चतुर्थतोजेन पथ्यावक्त्रंप्रकीर्तितम्” [ज in समपाद after the 4th letter].

** C.** इन्द्रवज्रा—A variety of त्रिष्टुभ् [11 syllables in a quarter], “ता विन्द्रवज्रा ज-ग-गा निरुक्ता”॥ [त, त, ज, ग, ग,॥ V & VI.]

** D.** उपजाति (i)—Ordinarily a combination of इन्द्रवज्रा and उपेन्द्रवज्रा॥ “उपेन्द्रवज्रा ज-त-जाश्च गौ स्यात्” [ज, त, ज, ग, ग,॥ V & VI.]

** E.** उपजाति (ii)—Even if other metres are mixed up together in one stanza the metre is still called उपजाति॥ P. 359, Act. IV. “अनन्तरो-दीरित-लक्ष्मभाजौपादौ यदीयावुपाजातय स्ताः। इत्थं किलाऽन्यास्वपि मिश्रितासु वदन्ति जातिष्विदमेव नाम”)। The Śloka 8. Act. IV is of this type, as there is a combination of वातोर्मीand शालिनी। वातोर्भी—“वातोर्मीयं गदिता म्भौ त-गौ गः”। [म, भ, त, ग, ग॥ IV & VII].

** F.** शालिनी—“वेदैः शैलैःशालिनी मश्च तौगौ” [म, त, त, ग, ग॥ IV & VII.]

** G.** रथोद्धता—“रौ न-रौ लघु-गुरू रथोद्धता”। [र, न, र, ल, ग,॥ III & VIII, or IV. & VIII].

** H.** द्रुतविलम्बित—A variety of जगती [12 syllables in a quarter]. “द्रुतविलम्बितमाह न-भौ भ-रौ”। [न, भ, भ, र॥ IV, VII & X].

** I.** वंशस्थ—Also called वंशस्थविल and वंशस्तनित। “वदन्ति वंशस्थविलंजतौ जरौ [ज, त, ज, र॥ V & VII.]

** J.** प्रहर्षिणी—A variety of अतिजगति [13 syllables in a quarter.] “त्र्याशाभि र्म-न-ज-र-गाः प्रहर्षिणीयम्”॥ [म, न, ज, र, ग॥ III & X]

** K.** रुचिरा—Also called प्रभावती।“ज-भौ स-जौ गिति रुचिरा चतु-र्ग्रहैः”। [ज, भ, स, ज, ग॥ IV & IX].

** L.**वसन्ततिलक—Also called (oतिलका, सिंहोन्नता, उद्धर्षिणी)—A variety of शक्करी(14 syllables in a quarter]. “तत् स्यात् वसन्ततिलकंत-भ-जाःज-गौ गः” [त, भ, ज, ज, ग, ग॥ VIII & VI].

** M.** मालिनी—Also called मानिनी। A variety of अतिशक्करी(15 syllables in a quarter) [“यदि न-न-म-य-याः स्युर्मालिनीनाग-शैलैः”। [न, न, म, य, य॥ VIII & VII].

** N.** मन्दाक्रान्ता—A variety of अत्यष्टि [17 syllables in a quarter.] “मन्दाक्रान्ता म-भ-न-त-त-गा गः समुद्र-र्तु-शैलैः” [म, भ, न, त, त, ग, ग॥ IV, VI & VII] or “मन्दाक्रान्ताम्बुधि-रसनगैःमो भ-नौ गौ य-युग्मम्” [म, भ, न, ग, ग, य, य]।

** 0.** शिखरिणी—“रसैः रुद्रैरुक्ता य-म-न-स-भ-ला गः शिखरिणी”। [य, म, न, स, भ, ल, ग॥ VI & IX]

** P.** हरिणी—“न-स-म-र-स-ला गः षड़्वैदैर्हयैः हरिणी मता” [न, स, म, र, स, ल, ग॥ VI, IV & VII].

** Q.** शार्दुलविक्रीडितम्—A variety of अतिधृति [19 syllables in a quarter “सूर्याश्वैस्तु म-सौ ज-सौ च त-त-गाःशार्दूलविक्रीडितम्” [म, स, ज, स, त, त, ग॥ XII & VII].

** R.** स्रग्धरा—A variety of प्रकृति [21 syllables in a quarter] “विप्रैः शैलैः क्षितिध्रैःम-र-भ-न-य-य-याः स्रग्धरेति प्रसिद्धा” [भ, र, भ, न, य, य, य॥ VII, VII & VII]

अर्ध-समवृत्त (Half-equal Metres)

** S.** अपरवक्त्र—“न-न-र-ल-ग कृतायुजं समे तु यदपरवक्त्रमिदं नजौ जरौ” [Odd quarter—न, न, र, ल, ग,।Even quarter—न, ज, ज, र].

** T.** पुष्पिताग्रा—“न-न-र-य-विहिता यदाऽयुजोःस्यात्। न-ज-न-र-गैः समयोश्च पुष्पिताग्रा” [Odd quarter—न, न, र, यं॥ Even quarter—न, ज, ज, र, ग]

** U.** सुन्दरी—Also called वियोगिनी। “अयुजोर्यदि सौ ज-गौ, समे स-भ-रा लगौ यदि सुन्दरी तदा” [Odd quarter—स, स, ज, ग। Even quarter—स, भ, र, ल, ग,]।

** V.** मा (का)—लभारिणी—विषमे स-स-जा गुरू,समे चेत् स-भ-रा येन तु मा (का) ल-भारिणीयम्” [Odd quarter—स, स, ज, ग, ग। Even quarter—स, भ, र, य]।

आर्या (Metres regulated by the number of मात्राऽ)

** W.** आर्या or गाथा—“यस्याः पादे प्रथमे द्वादशमात्रास्तथा तृतीयेऽपि। अष्टादश द्वितीये चतुर्थके पञ्चदश सा आर्या”॥ [The four पादऽ contain 12, 18, 12, 15 मात्राऽ respectively].

** X.** उद्गाथा (गीति)—Vide p. 307, Remark. It is a variety of आर्या in which द्वितीयार्ध corresponds to प्रथमार्ध (i. e. contain 30=12+18) मात्राऽ in each half. In the 1st half of Śl. 4, Act. I. we have 31 मात्राऽ (12+19) altogether but the 1st syllable of the second foot (चुम्बिया) should be considered short by a license peculiar to प्राकृत Prosody (Vide Colebrooke’s Essays, New Ed. Vol. II. p. 651, note).

** Remark:—**If treated in मात्राऽcheme, it will be noticed that सुन्दरीand अपरवक्त्र become particular cases of वैतालीय, and पुष्पिताग्रा and कालभारिणीof औपच्छन्दसिक। In the former the first and the third quarters contain fourteen short syllables and six syllabic instants and the 2nd and the 4th, 16 short syllables and eight syllabic instants, followed by a र-गण <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1738135375j-removebg-preview.png”/>and a short and long vowel <MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1738135661P-removebg-preview.png"/>.औपच्छन्दसिक is the same as वैतालीय with a य-गण<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1738135539k-removebg-preview.png"/> at the end of each quarter instead of ल and ग। Vide p. 213, 1, 12-13; p. 102, Act. V. 1, 10 ; p. 260, 1, Act. VI 19; p. 291, Act. III. 1. 6.

______________

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1734707093Screenshot2024-12-20203435.png"/>

APPENDIX III

Index to Stanzas

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

__________

APPENDIX IV

Index To Apophthegms

The items marked (Ś) in the following refer to Ślokas, therest being references to prose sentences.

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

A Note on the intervocalic ब (b) in Prakrit,
corresponding to प (p) in Sanskrit.

In all the Prakrit passages the intervocalic unaspirated sonant labial ब is uniformly found in the edition of Professor Monier-Williams. This labial ब persists even in the indeclinable बि in Prakrit standing for Sanskrit अपि. The edition of Professor Richard Pischel, on the other hand, discloses in its stead a uniform representation by the fricative liquid ब in consonance with the prescription of the Prakrit grammarians. This discordance, however, stands in need of an explanation, as both the editions are admirably executed by scholars of no mean reputation, possessing no small experience of a truly critical editor, and one cannot but be impressed with the extent of labour, care and attention that the works have exacted from their editors in the collation of the numerous manuscripts consulted.

Pischel, a Prakrit scholar of unique reputation claiming to have given special attention to the Prakrit passages probably because they are often found regrettably corrupt even in the editions of the savants of the East, delivers himself in the following manner :

“I have given special attention to the Prakrit passages and I trust this edition will contribute to a better knowledge of scenic Prakrit than it has been hitherto possible to acquire.”

Monier-Williams, one of the brightest luminaries of the West in Oriental Culture, having vast materials at his disposal and never shrugging nor shrinking from keeping a constant keen vigil to utilise them for a careful collation of the different manuscripts consulted, himself notes in his preface thus :

“Not a passage was printed without a careful collation of all of them, and the three commentaries were consulted from beginning to end.”

From a close perusal of the texts of these editions, it will appear as almost certain that the readings given by Pischel reveal a strong predilection for grammar, while the readings given by Monier-Williams seem to be based on an outlook of the historical background answering to the reliability of one or the other reading of the different manuscripts.

In judging the readings of the texts of the ancient authors, specially of poets and playwrights, a mechanical adherence to strictly grammatical forms or to rules of rhetoric, prosody or dramaturgy, is as deceptive as is the blind allegiance to the text, in its entirety, of any particular manuscript, howsoever excellent or useful it might be. Collators of manuscripts best know how the original readings of ancient classics do undergo change of complexion, and sometimes beyond recognition, at the hands of grammarians, rhetoricians, prosodists and lexicographers; how blots or blemishes steal into the manuscripts through the negligence or ignorance of the scribes; how the intrusive hand of the poetasters, deluded by a chimerical and insolent hope of improving the author, inflicts a wound here and there, more serious than the mere negligence or ignorance of the copyists; how archaisms gradually give way to modern manners of expression at the hands of scholiasts long habituated to and well conversant with familiar forms and phraseologies of the modern classics.

Needless indeed it is to expatiate upon the importance of disproving the idea of oversight or ignorance that may be deemed or apprehended as clustering round the apparently anomalous readings adopted by Monier-Williams. Oversight, which is apt to escape even the most vigilant eye, specially in strain and hurry can hardly be justified by its overwhelming frequency of occurrence. Equally

preposterous it is to throw the present Prakrit anomaly to the account of a bleared vision or an imperfect understanding of the learned editor, with finished equipment, in.respect of a sūtra^(1)of simple and universal nature, prescribing the change of intervocalic Sanskrit प to ब in Prakrit. Another sūtra बो बः(Hem. 1. 237 ; Tr. 1. 3. 61), a twin, as it were, in point of operation and application, that can justly be regarded as a double check to guard against the confusion or error apprehended, sets at nought the idea or apprehension of ignorance. Even if we assume or admit here the grammatical defence, not of the usual norm, devised or advised by a staunch votary of grammar, seeking to explain the labial ब in Prakrit for intervocalic Sanskrit प as a loan from Apabhramśa, wherein labial ब generally replaces Sanskrit intervocalic प^(2), in deference to the dictum of व्यत्यय⁸³intended or formulated to cover the irregularities admitting of admixture of variety of dialects, it is not to be doubted here that under such circumstances, Monier-Williams has been inclined, as one should be, to value more the outlook of the historical background, as it is more likely to vanish in the treatment of matter in the mould of a mere grammarian.

In fact the change of पto labial ब seems to be an earlier phase of development than its mutation into the fricative liquid ब(v).

______________________________________________________________________

---

1. पो बः(Vararuci 2, 15 ; Hemacandra 1. 231 ; Trivikrama 1. 3. 55 ; Lakṣmīdhara p 14 ; Siṃharāja 4. 62).It should be noted here that in one of editions of Kramadīśvara’s Prakrit grammar in Devanagari character the sūtra reveals a labial sonant ब, with the explanatory note and the illustrative example in the commentary, both following suit. The edition not being of a highly dependable nature in its reading, the question is one now left reserved for further investigation). Cf. also पस्यवः (Mārkaṇḍeya 2, 14).

2. अनादौस्वरादसंयुक्तानां कखतथपफां गघदधवभाः, Hem. 4. 396.

The strong tendency towards sonantization of the unaspirated surds in the language of the Canonical literature of the Jainas, the collateral forms of the same word in Sanskrit both with पand ब (like कपिल and कबिल), as noticed in द्विरूपकोष, lend support to this view. It is quite likely that Monier-Williams took this kind of mutation of प to बas a case of archaism like other forms such as त्रियंवकं, आस etc. (of course not in Prakrit) noticeable in the works of Kālidāsa. Thisseems to be further corroborated by some of the irregular Prakrit forms found in the works of Bhāsa and Aśvaghoṣa which, though departing from the normal course of the Prakrit grammarians, reveal themselves as clear specimens of an intermediate stage leading to the subsequent evolution of forms unanimously sanctioned by the Prakrit grammarians. This is the main reason why the said readings with the labial ब (b) have been preferred in this edition.

The introduction of this discourse is intended neither disparage the readings adopted by Pischel nor to avoid queries. from inquisitve corners and censure from superficial critics, but solely to illustrate and account for the unseemly difference in reading uniformly maintained throughout the two editions, where special attention has been given to the careful collation of manuscripts.

__________

ERRATA<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735664892Capture2.PNG"/>

(Comparatively grave ones)

[TABLE]

<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1735664892Capture2.PNG"/>

Prepared by Miss JharṇāBose

[TABLE]

[TABLE]

[TABLE]

** Remark:** “The students should note that by the breaking of the types, “ी”, “ो”, “ी” & “ौ” etc have been changed into “ा”‚ “े” and “ो” respectively, as for example ‘पत्रावली’ (p. 8) has become “पत्रावला” and so in other places.

____________

]