[[दमयन्तीकथा अथवा नलचम्पूः Source: EB]]

[

[TABLE]

[TABLE]

भूमिका।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1721144142Screenshot2023-10-07232922.png"/>

संप्रति हि चक्रवर्तिभूपालप्रोत्साहनेन विद्यावृद्धिमभिलषमाणेषु तत्र तत्र विद्वत्सु प्राचीनाप्रसिद्धान्वेदशाखादिप्रन्थान्प्रकटीकुर्वत्सु सत्सु श्रीमथुरापुष्कराख्यप्रसिद्धतरक्षेत्रद्वयान्तरालवर्तिजयपुराख्यराजधानीनिवासी दाक्षिणात्यमहाराष्ट्रजातीयो महाराजाधिराजविद्यागुरुत्वाश्रयपर्वणीकरकुलोत्पन्नः श्रीगङ्गारामभट्टपुत्रः श्रीगुरुचरणारविन्दलब्धशास्त्रदृष्टिः कश्चिदेकोऽहमपि पूर्वजसंगृहीतपुस्तकेषु प्राचीमतरमतिमनोहरं नलचम्पूनामक काव्यप्रन्थमुपलभ्य लोकेप्रायोऽप्रसिद्धस्थास्य प्रसिद्धिमभीप्समानः प्रथमं पुस्तकाल्पत्वेनप्रायोऽशुद्धस्य शोधनेप्रवृत्तोऽस्मि।

अपायं ग्रन्थः केन कदा कथं निर्मित इति जिज्ञासायामेतद्बन्धस्य विवृत्तिनामकवृटीका लिखित किंवदन्तीतः किंचिदवगम्यते।

तथाहि।

" पुरा किल कस्मिँश्चित्पुरेऽधीत सकलशास्त्रो राजपूज्यः कश्चिद्देवादित्यनामा द्विजन्मा बभूव। तस्य जन्मारभ्याधीत कुकर्मानधीतविद्यस्त्रिविक्रम इति सुतोऽभूत्। एकदा हि केनचित्प्रयोजनेन देवादित्यभट्टे ग्रामान्तरं गते तदुद्वेजितः परमामर्षी कश्चिद्विपश्चित्तदन्तरं विचार्य तत्रागत्य ‘राजन् मया सह शास्त्रार्थ केनापि बुधेन कारय, अन्यथा जयपत्रं देहि ’ इति राज्ञे निवेदितवान्। अथ भूभृता ‘देवादित्यमानय’ इत्यादिष्टेन राजदूतेन तद्गृहं गत्वा तं प्रामान्तरगतं निशम्य तत्पुत्र एवं रोजसभायां शास्त्रार्थार्थमाहूतः। अथ तेन त्रिविक्रमभट्टेन पश्चात्तापपरितप्तन ‘भगवति भारति, मयि मूर्खे कृपाकटाक्षपातं मुञ्च, अद्यात्रागतेन महापण्डितेन त्वद्भक्तस्य सर्वमपि यशो मा हीयेत, यथाहं तेन संवादं कृत्वा विजेष्ये’ इति स्वगृहवासिनी पितृपराराधिता सरस्वती देवी समभ्यर्थिता।ततोऽपारकरुणानिधिरियम् ‘यावस्वत्पितागमिष्यति तावत्त्वन्मुखे वसामि इति प्रोचे। अथ प्राप्तसरस्वतीवरप्रसादः सोऽयं राजसभागतोऽनेक कोटिभिस्तं पान्थपण्डितं पराजित्य प्रसन्नतरपार्थिववितीर्णानेकाभरणभूषितो गजस्कन्धाधिरूढः स्वगृहानानन्दितपरिजनस्वजनान्प्रतिनिवृत्य च ‘यावत्पित्रागमनं मदीयमुखे सरस्वती वसतीति तावद्यशोऽर्थ कमपि प्रबन्धं करिष्यामि’ इति संचिन्त्य, ‘पुण्यश्लोको नलो राजा पुण्यश्लोको जनार्दनः। पुण्यश्लोका च वैदेही पुण्यश्लोको युधिष्ठिरः’ इति पुराणात्पुण्यश्लोकनलस्य महाभारतीयवनपर्वान्तर्गतं सुचरित्रं गद्यपद्यैर्मन्धितुमारब्धवान्।एवं प्रवृत्तस्यास्य सप्तनेोच्छ्राससमाप्तिदिवस एव

प्रन्थसमाप्तिप्रतिबन्धकापित्रागमनेन मुखारविन्दाभिर्जगाम सरस्वती। तेनैष चम्पूग्रन्थोऽसमाप्तकथ एव स्थित इति गुरुमुखोद्गतः प्रवादः" इति।

अयं कविः श्लेषोक्तिचतुरोऽतिप्राचीनोऽतिप्रसिद्धश्चेति सरस्वतीप्राप्तवरप्रसादस्य नात्याश्चर्यकृत्। तथापि कस्मिन्समयेऽनेनेयं चम्पूर्विरचितेति किंचिदुच्यते। अत्र चम्प्वांप्रथमोच्छ्वासेकादम्बरी कथा कर्तृबाणभट्टस्य नामोल्लेखनेन, प्रसिद्धतरश्रीभोजराजविनिर्मितसरस्वतीकण्ठाभरणारूपसाहित्यग्रन्थे ‘पर्वतभेदिपवित्रं जैत्रं नरकस्य बहुमतङ्गहनम्। हरिमिव हरिमिव हरिमिव वहति पयः पश्यत पयोष्णी’ (६ उ.२९श्लो.) इत्येतच्चम्पूगतपद्यस्यैकावत्म्यलंकारोदाहरणेन च बाणभट्टभोजराजसमयान्तरालसमये लब्धजन्मनानेनेयं नलचम्पूरुत्पादितेत्यनुमीयते। अस्याः, चण्डपालजैनकृतैका, गुणविनयगणिकृतैका, दामोदरभट्टकृतैकेति तिस्रष्टीका उपलभ्यन्ते। त्रिविक्रमप्रशंसायां च ’ प्राच्याद्विष्णुपदी हेतोर पूर्वोऽयं त्रिविक्रमः। निर्ममे विमलं व्योम्नि यत्पदं यमुनामपि’ इति पद्यं षष्ठोच्छ्वासारम्भे चण्डपालकृतटीकायामुपलभ्यते। अत एव घण्टामाघादिवद्यमुनात्रिविक्रमेति तस्य संज्ञान्तरम्।

अथ किंनाम चम्पूरिति चेत्। उच्यते। काव्यं हि तावद्दृश्यश्रव्यभेदेन द्विविधम्। तत्राद्यं रूपकोपरूपकभेदाद्विविधम्। द्वितीयं गद्यपद्यमयमिश्रभेदेन त्रिविधम्। इदमेव च मुख्यं पञ्चकाव्यम्। तत्र यन्मिश्रमित्युक्तं तदेव चम्पूः। ‘गद्यपद्यमयं काय ’चम्पूरित्यभिधीयते’ इति साहित्यदर्पणोक्तेः। यथा रामायणचम्वादिः। इयं च चमूः सर्वास्वेव चम्पूषु मूर्धन्यभूतेति सहृदयहृदयविनोदायाधिजिगमिषूपकाराय चावश्यंप्रकटयितव्येति सर्वोऽप्ययं श्रमः सफलः स्यात्।

एवंभूतस्यास्य ग्रन्थस्य प्रकटीकरण उद्यतस्य संध्यावन्दनाद्याश्रमकर्मादिभिरलब्धा विशेषसमयस्य व्यग्रीभूतहृदयस्य मम परममित्रेण लट्टूजीति प्रसिद्धाख्येन संस्कृतपाठशालाध्यापकपण्डितशिवदत्तेन, इतस्ततो द्वित्रपुस्तकसंपादनेन, तिसृषु टीकासुपरमोत्तमया विषमपदप्रकाशाख्यया व्याख्यया सह अनायासेनान्वयप्रदर्शकविषयविभागमण्डितमुद्रणोपयोगिनूतनपुस्तकलेखनेन प्राप्तैकटीकापुस्तकस्य प्रथमोच्छ्वासेऽलब्धपत्रषट्कत्वात्तत्पूरणेन, टीकायां जैनव्याकरणीयसूत्राण्यपनीय सर्वत्र पाणिनीयव्याकरणसूत्रलेखनेन, क्वचित्क्वचिगृहट्टीकातष्टिप्पणीकरणेन एतद्ग्रन्धीययावत्पद्यानामकारादिवर्णरीत्यानुक्रमणी संपादनेन, तथा मित्रवरपण्डितदुर्गाप्रसादशर्मणा च नूत्नलिखितपुस्तकावलोकनेनप्रूफसंशोधनेन, आधुनिकानेकसंकेतावबोधनेन च साहाय्यमदायीति ताभ्यामतीव प्रसन्नान्तरात्मना धन्यवादमाशीर्वादं चवितरामि।

अथैवं परमपरिश्रमेण कृतशोधनस्याप्यस्य ग्रन्थस्य प्रकटीभवनमवेक्षमाणः साम-

र्थ्याभावान्मुद्रणं कर्तुमनीप्समानः संप्रति विद्यारसिकशिरोमणये मुम्बयीनगरप्रातष्ठिताय निर्णयसागरनामकमुद्रायन्त्रालयाधिपतये जावजीदादाजीतिनाम्ने श्रेष्ठिन इदं पुस्तकं समर्पितवान्।तेन स्वमुद्रया, मायया परमेश्वरेण विश्वमिव इदं पुस्तकमेकमपि क्षणादेवानेकतां प्रापितमिति तमप्याशिषा संयोजयामि।

अत्र परमदयालुभिर्यानि पुस्तकान्यत्र विषये वितीर्णानि तेऽपि धन्यास्तानि चधन्यानीति पुनः पुनरभ्याशासे जगदीश्वरमिति।तानि च यथा।

१ मूलपुस्तकम् -
राजगुरुमैथिलश्रीनरहरिशर्मणः।
१ टीकापुस्तकम्-दामोदरकृता- "
१. वृहट्टीकासहितपुस्तकम् - वैद्यश्रीकृष्णरामस्य।
१ एवंभूतमेवान्यत्पुस्तकम् -
पण्डितदुर्गाप्रसादशर्मणः।
१. चण्डपालटीकापुस्तकम् - पण्डितशिवदत्तस्य।
१. मूलपुस्तकम् - मम-
१ पुनर्द्वितीयम् -
"
१. चण्डपालटीकापुस्तकम् - "
१. मूलपुस्तकम् -
खाडिल्करोपनामकस्यापाशास्त्रिणः।

इत्येवं परपरिश्रमेण वारंवारं कृतशोधनस्य पाठान्तर लेखनेनालंकृतस्य मुद्रणोत्तरशुद्धिपत्रेण सनाधीकृतस्याप्यस्य ग्रन्थस्य प्रमादादिपुरुषस्वभावसुलभदोषात् यदि कुत्रचिद्दोष आपतेत्तं सकलसहृदयजनाः ‘गच्छतः स्खलनं क्वापि भवत्येव प्रमादतः हसन्ति दुर्जनास्तत्र समादधति सज्जनाः’ इत्यभियुक्तोक्तेः समाधाय क्षाम्यन्त्वितिकृताञ्जलिः प्रार्थयते।

भट्टनारायणशर्मा।

^(________________)

अथ
दमयन्तीकथा।
विषमपदप्रकाशटीकया समेता।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1721145040Screenshot2024-02-02112628.png"/>
प्रथम उच्छासः।

जयति¹ गिरिसुतायाः कामसंतापवाहि-
न्युरसि रसनिषेकश्चान्दनश्चन्द्रमौलिः।
तदनु च विजयन्ते कीर्तिभाजां कवीना-
मसकृदमृतबिन्दुस्यन्दिनो वाग्विलासाः॥१॥

————————————————————————————————————————

सृष्टिप्रबन्धे चतुराननस्य भावानशेषान्विलसद्विशेषान्।
विवृण्वती स्वेन वचश्चयेन स्ताद्भारती बोधविवृद्धये वः॥
शक्तिस्त्रिविक्रमस्येव जीयाल्लोकातिलङ्घनी।
दमयन्तीप्रबन्धेन सदा बलिमतोदिता॥
त्रैविक्रमाणि विषमाणि पदानि यानि
तेषां प्रकाशमभिनन्दति चण्डपालः।
यं स्थायिभावघटनात्पटुदृष्टिभाजः
संप्राप्य विभ्रतितरां रसनिर्भरत्वम्॥
भङ्गश्लेषनिबन्धाः स्युर्गिरः संदेहमन्दिरम्।
सम्यक्तदर्थनिश्चित्यै निबन्धोऽयं विधीयते॥
प्रथममुपमेयमस्मिन्नृपमानमतो विचार्यते सम्यक्।
अविरोधविरोधावपि गम्यावेवं क्रमेणैव॥
वचन विशेषेण मया यथोचित समासकारकप्रभृति।
सुगमत्वान्न यदुक्तं तन्मतिमद्भिः स्वयं ज्ञेयम्॥
सूक्ष्मार्थाः प्रस्फुरिष्यन्ते कुशाप्राम्यधियां स्वतः।
तव्याख्योपेक्षिता प्रायः संक्षेपाय ततो मया॥

सकलमङ्गलकारणं दुरितनिवारणमभिधेयोपयोगि चावश्यमेव शास्त्रादौ कविना————————————————————————————————————————

जयति मधुसहायः सर्वसंसारवल्ली-
जननजरठकन्दः कोऽपि कंदर्पदेवः।
तदनु पुनरपाङ्गोत्सङ्गसंचारितानां
जयति तरुणयोषिल्लोचनानां विलासः॥२॥

अगाधान्तः परिस्पन्दं² विबुधानन्दमन्दिरम् \।
वन्दे रसान्तरप्रौढं स्रोतः सारस्वतं वहत्³॥३॥

——————————————————————————————————————————————————
किमपि प्रणेयं तदेतन्मनसि कृत्वाभीष्टदेवताप्रणतिपूर्वकमेव समारब्धव्यमिति पूर्वाचार्यप्रणीतसमाचारमर्यादानुल्लङ्घनः सूक्तजलनिधिरपि जडैरलब्धमध्यो विचित्रपदपङ्क्तिसरिस्पाथोबीचि संघट्टः श्रीत्रिविक्रमभट्टः प्रतिपादनीय सर्वरसकथोपक्रमे सदाशृङ्गारत्वादिन्द्रादीनेकान्तशान्तत्वाद्वीतरागप्रभृतीनपहाय सर्वरसात्मकं परमेश्वरं शंकरमेव प्रणुवन्नाह – जयतीत्यादि॥ हैमवत्याः संबन्धिनि कामसंतापवाहिनि कंदर्पदेवपीडां दधान उरसि चान्दनो रसनिषेक इव संतापापहरणाद्रोहणदुमरसाभिषेक इव योऽसौ भगवांश्चन्द्रमौलिः सुधांशुशेखरः स जयति सर्वोत्कृष्टो भवति। " सर्वोत्कृष्टश्च सर्वेषां नमस्यः स्यात् " इति नमस्कारः प्रतीयते। नमस्कारेण च प्रबन्धकर्तृव्याख्यातृश्रोतुणामिष्टफलसंपत्तिः। रसा निषिध्यन्तेऽस्मिन्निति रसनिषेको रसाधार इत्यप्येकदेशेन प्रतिपत्तव्यम्। रसाश्च शृङ्गारादयः। तांश्च कवय एव व्यक्तीकर्तुं प्रभवन्ति। अतस्तदनु रसाधारस्य भगवतः पश्चाद्रसव्यक्तिनिमित्तानां कवीनां वाल्मीकिव्यास कालिदासप्रभृतीनां निरन्तररसाविष्कारिणो वाग्विलासा विजयन्ते॥ अत्र च पूर्वार्धेन वक्ष्यमाणप्रबन्धार्थोऽपि सूयते - गिरिर्भीमनृपः। " गिरिर्भीमनृपे सूर्ये स्वभावे पर्वते जले " इत्युक्तेः। तस्य सुताया दमयन्त्या दुर्वारस्मारविकारसंतप्त उरसि नलश्चन्दनरसनिषेको भविष्यति। स च चन्द्रवंश्यानां मौलिर्मुकुटायमान इति॥१॥

स किंसहायः किंमूलः किमुपकरणश्च कामो यो जगतः शिवतातिभ्यां शिवाभ्यामपि स्वीकृत इत्याह – जयतीति॥ कोऽप्यद्भुत वैभवः कंदर्पदेवो जयति। किंभूतः। मधुसहायो वसन्तसखः। नहि सखायमन्तरेण कश्चिन्महाकार्यकरणाय प्रवर्तते। तथा सर्वस्याः संसारवल्लया उत्पादनाय कठिनकन्दः। कठिनकन्दाद्ध्यविच्युता वीरुदृद्धिः। कंदर्पदेवादनन्तरं पुनः पुनर्नेत्रापाङ्गप्रदेशकोडे कामुकजनलक्ष्यीकरणाय प्रवर्तितानां नववयः सुन्दरीनेत्राणां कटाक्षादिविभ्रमो जयति॥३॥

अथ पदवाचि " तदनु च विजयन्ते वाग्विलासाः” इति तद्गुणानेव श्लोकत्रयेणाह - अगाधेति॥ सरस्वती भारती नदीविशेषञ्च। तस्या इदं सारस्वतम्। स्रोतः

——————————————————————————————————————————————————

प्रसन्नाः कान्तिहारिण्यो नामाश्लेषविचक्षणाः ।
भवन्ति कस्यचित्पुण्यैर्मुखे वाचो गृहे स्त्रियः॥४॥
किं कवेस्तेन⁴काव्येन किं काण्डेन धनुष्मतः ।
परस्य हृदये लग्नं न घूर्णयति यच्छिरः॥५॥

——————————————————————————————————————————————————
प्रवाहं वन्दे नमस्कुर्वे स्तुवे वा।नदीपक्षे प्रवाहस्य तद्धर्मत्वान्न किंचिदुर्घटम्। पर भारतीपक्षेऽन्यधर्मस्यान्यत्रारोपलक्षणसमाधिना गिरां नैरन्तर्येऽपि स्रोतः शब्दः।यथा “ उन्मिमील कमलं सरसीनां कैरवं च निमिमील मुहूर्तात्” इत्यत्रोन्मीलननिमीलने नेत्रधर्मा कमलकुमुदयोरारोपिते।किं कुर्वत्। वत्प्रवर्तमानम्।पक्षे प्रसरत्। तथा अगाधो महार्थतयालब्धमध्योऽन्तर्मध्ये प्रकरणान्मनसि परिस्पन्दचमत्कारी स्फूर्तिविशेषो यस्य।पक्षेऽगाधो गम्भीरोऽन्तर्मध्ये परि समन्तात्स्पन्दचलनमावर्तविशेषो यस्य।तथा विबुधानां देवानां पण्डितानां वा हर्षस्थानम्। भारतीविलासेन हि सुराणामपि प्रमोदः संपद्यते। पक्षे वीनां पक्षिणां मध्ये बुधा राजहंसास्तेषां हर्षस्थानम्।तथा रसानां शृङ्गारादीनामन्तरेण विशेषेण प्रौढं प्रगल्भम्। पक्षे रसाया भूमेरन्तरे मध्ये प्रवहति स्म।कर्तरि क्तः। सरस्वती किल म्लेच्छदेशे न्यग्भूय तदन्ते पुनरुद्भवतीति लोकश्रुतिः॥३॥

** प्रसन्ना इति**॥ कीदृश्यो वाचः।नानानेकधा प्रसन्नाः प्रसादगुणोपेताः।शब्दगुणः प्रसाद भोजोमिश्रितशैथिल्यात्मा।अर्थगुणस्तु प्रसादो वैमल्यं झटित्यवबोधगोचरत्वम्।तथा च काव्यप्रकाशकारः- “ श्रुतिमात्रेण शब्दानां येनार्थप्रत्ययो भवेत्।"।साधारणः समग्राणां स प्रसादो गुणः स्मृतः " इति।यद्वा प्रसन्नाः समासरहिताः। उक्तं च-” माधुर्यमभिवान्छन्तः प्रसादं च सुमेधसः।समासवन्ति भूयांसि न पदानि प्रयुञ्जते " इति।तथानेकधा कान्तिगुणेन हर्तु मनो वशीकर्तुं शीलं पासाम्।शब्दगुणः कान्तिरौज्ज्वल्यम्।प्राम्यादिभिरनभिप्रयुक्तत्वमिति यावत्। अर्थगुस्तु कान्तिर्दीप्तरसत्वम्।तथा नाना शब्दगुणार्थगुणार्थालंकारशब्दालंकाररूपं चतुर्विधं श्लेषं विशेषेण चक्षते याः। शब्दगुणो मसृणत्वं श्लेषः।अर्थगुणस्तु श्लेषो घटना। शब्दकृतः शब्दालंकारः श्लेषः।अर्थकृतस्तु श्लेषोऽर्थालंकारः।स्त्रियस्तु प्रसन्नास्तोपान्विताः।तथा कान्त्या वपुषो गुणविशेषेण मनोज्ञाः। तथा नानानेकविधे स्पृष्टकविद्धक-उद्धृष्ट-पीडन-लतावेष्टक-वृक्षाधिरूढ-तिलतण्डुल-क्षीरनीर-ऊरूपगूढ-जघ-नोपश्लेष- स्तनालिङ्गन-ललाटिक-रूपे द्वादशविध भालिङ्गने विचक्षणां दक्षाः ॥४॥५॥

—————————————————————————————————————————————————

अप्रगल्भाः पदन्यासे जननीरागहेतवः।
सन्त्येके बहुलालापाः कवयो बालका इव॥६॥

अक्षमालापवृत्तिज्ञाकुशासनपरिग्रहा।
ब्राह्मीव दौर्जनी संसद्वन्दनीया समेखला॥७॥

रोहणं सूक्त⁵रंत्नानां वृन्दं⁶ वन्दे विपश्चिताम्।
यन्मध्यपतितो नीचः काचोऽप्युच्चैर्मणीयते॥८॥

———————————————————————————————————————————————
अथ कुकविनिन्दा व्याजेन विपरीत गिरामग्राह्यत्वमाह— अप्रगल्भा इति। एके कवयो बालका इव सन्ति। किंभूताः कवयः। पदानां सुप्तिङन्तरूपाणां न्यासे नैयत्यप्रयोगे ऽप्रगल्भा भनिपुणाः। तथा जनानां विदुषां नीरागे रागाभावे हेतवः कारणम्। नहि तादृशां काव्यं श्रुत्वा रसिकानां कश्चिचमत्कारः संजायते। तथा बहुल भालापो येषाम्। एतेन निःसारवक्तृत्वोक्तिः। बालकास्तु पदन्यासे चरणक्षेपेऽनिपुणाः। तथा जनन्या मातू रागहेतवोऽनुरागकारणम्। तथा बहीर्लाला निष्ठीवनजलानि पिबन्तीति बहुलालापाः। यद्वा बह्नयो लाला अप्स्वरूपा येषु॥” ऋक्पूः- " इति सूत्रेण समासान्तः॥६॥

कारणं विनापि केचित्परोत्कर्षमसहिष्णवः। ततस्तानेव क्षुद्रान्काव्यप्रवृत्तिभङ्गहेशब्दमात्रेण गौरवपन्नाह— अक्षेति॥दुष्टानां कृत्याकृत्यभव्याभव्यविशेषविवेकविकलानां जनानामियं दौर्जनी संसत्सभा वन्दनीया नमस्कार्येत्युपहासवाक्यम्। षतस्तु वन्दे गुप्तौ करणीया वन्दनीया। केव। ब्रह्मणां विप्राणामियं ब्राह्मी द्विजसभेव। यथा द्विजसभा वन्द्यते तथा दुर्जनसंसदपि वन्द्या। किंभूता दौर्जनी ।अक्षमया रुषा संभाषणस्य वृतिं जानाति कोपोल्लापयुग्वाक्प्रसरा। तथा कुशासनस्य कुत्सितशिक्षणस्य स्वीकारो यस्याः। तथा समे साधावपि खला प्रतिपक्षभूता। द्विजसभा लक्षमालाया भ्रमणं जानाति या। तथा दर्भासनस्य स्वीकारो यस्याः। तथा मेखलया मौज्या सहिता॥७॥

** रोहणमिति॥**सुभाषितान्येव रत्नानि तेषां प्रशस्तरत्नानां वा रोहणमुत्पत्तिस्थानं माणिक्यशैलो वा। कचबन्धे कच्यन्तेऽर्था भनेनास्मिन्वा काचः प्रबन्धः क्षारमृद्विकारश्च। विपश्चितो येता शमपि प्रबन्धं व्यारूपानप्रागल्भ्यादनुगृह्योत्कर्षे लम्भयन्ति॥८॥

—————————————————————————————————————————————————

अत्रिजातस्य वा सूर्तिः शशिनः राजनस्य च॥
क सावैरात्रिजातस्य तमतो दुर्जनस्य च॥९॥

निश्चितं ससुरः कोऽपि न कुलीनः समेमतिः।
सर्वथासुरसंबद्ध काव्यं यो नाभिनन्दति॥१०॥

सदूषणापि निर्दोषा सखरापि सुकोमला।
नमस्तस्मै⁷ कृता येन रम्या रामायणी कथा॥११॥

व्यासः क्षमाभृतां श्रेष्ठो वन्द्यः स हिमवानिव।
सृष्टा गौरीदृशी येन भवे विस्तारि भारता॥१२॥

—————————————————————————————————————————————————— आस्तां सज्जनदुर्जनयोः शीलेन साम्यम्। यावन्मूर्त्यापि महदन्तरमिति निरूपयन्नाह— **अन्न्रीति॥**अत्रिमुनिजातस्य शशाङ्कस्य न त्रिभिर्जातस्य सज्जनस्य च या मूर्तिः सर्वाभीष्टा सा वै स्फुटं रात्रिजातस्य तमस विजातस्य दुर्जनस्य च। यतो दुर्जनस्य वैरा वैरप्रधाना। सज्जनस्य त्ववैरा॥९॥

**निश्चितमिति॥**सुष्ठु रसाः शृङ्गारादयो यत्र तथा बद्धं रचितं काव्यं मन्थं पो नाभिनन्दति स निश्चितं ध्रुवं ससुरो मद्यपः कोऽपि। नच कुलीनः नाभिजातः। सर्वथा समे साधावमतिः। असुरैः संबद्धं मिलितं काव्यं भृगुं यो न नन्दति स सुरो देव : कोऽपि। तथा न कौ भूम्यां लीन आलिष्टः। स्वर्ग एव तस्यावस्थानात्। तथा मा लक्ष्मीः हः कामः ताभ्यां सहितः समेर्विष्णुस्तत्र सेवनाय मतिर्यस्य। विष्णुपक्षीय इति भावः॥१०॥

संप्रति वाग्विलासाधारानुदारान्वाल्मीकिप्रभृतीन्कतिचित्कवीन्वर्णयन्नाह— **सदूषणेति॥**अपिर्विरोधे। स च दूषणखर योर्दोषार्थकठिनार्थकत्वे भवेत्। परिहारस्तु दूषणखरौ राक्षसौ यत्र वर्णितौ। इहानुक्तोऽपि वाल्मीकिः प्रतीयते। “प्रौढविशेषणयोगाद्विशेष्यप्रतिपत्तिः " इति वचनात्। किं वासौ भगवान्मर्त्यलोके काव्यष्टिप्रथमवेधा निरुपमरमणीयकरामायणनिर्माण प्रवीणतयैव निर्दिश्यमानः प्रकृष्यते। नत्वितरसाधारणसंज्ञामात्र निर्देशेन। अतएव कवितोत्कर्षचमत्कृतेन वाक्यसमाप्ति प्रतीक्षितुमक्षमेण त्रिविक्रमेण वाक्यगर्भेऽपि तस्मै नम इति भक्तिप्रकर्षप्रकाशनमुक्तम्। अर्धयोर्व्यत्यासपाठे तु गर्भितदोषशत्रैव न स्यात्॥११॥

** व्यास इति॥**स कृष्णद्वैपायनो वन्द्यः। किंभूतः। क्षान्तांनां मध्येऽतिशयेन

—————————————————————————————————————————————————

कर्णान्तविभ्रमभ्रान्तकृष्णार्जुमविलोचना।
करोति कस्य नाहार्द कथा कान्तेव भारती॥१३॥

शश्वद्वाणद्वितीयेन नमदाकारधारिणा।
धनुषेव गुणाढयेन निःशेषोरञ्जितो जनः॥१४॥

इत्थं काव्यकथाकथानकर तैरेषां कवीनाममी
विद्वांसः परिपूर्णकर्णहृदयाः कुम्भाः पयोभिर्यथा।
वाचो वाच्यविवेकविक्लवधियामीदृग्विधा मादृशां
लप्स्यन्ते क्व किलावकाशमथवा सर्वंसहाः सूरयः॥१५॥

वाचः काठिन्यमायान्ति भङ्गश्लेषविशेषतः।
नोद्वेगस्तत्र कर्तव्यो यस्मान्नैको रसः कवेः॥१६॥

——————————————————————————————————————————————————प्रशस्यः। तथा येनेदृशी सर्वत्र विख्याता विस्तरणशीलं भारतं यस्यां सा भवे संसारे गौर्वाक्सृष्टा। क इव। हिमवानिव। किंभूतः सः।क्षमाभृतां भूभृतां श्रेष्ठः। तथा पेन भवे शिवे रतानुर केवंभूता गौरी सृष्टा। किंभूता। विस्तारिणी भा कान्तिर्यस्याः॥१२॥

कर्णेति॥कर्णस्य राधेयस्यान्ते विनाशे सति विभ्रमेण विस्मयेन वेर्गरुडस्य भ्रमेण वासिलाघवेन भ्रान्ता विचरितुं प्रवृत्ताः कृष्णपार्थधृतराष्ट्रा यस्याम्। केव। कान्तेव। किंभूता। श्रवणपर्यन्ते विलासेन भ्रान्ते स्फुरिते कृष्णार्जुने श्यामवलक्षे विलोचने नेत्रे यस्याः॥१३॥

**शश्वदिति॥**बाणः कविः शरश्च। गुणाढ्यकविबृहत्कथाकारो गुणेन ज्या युक्तश्च। न मदाकारं स्तब्धत्वादिरूपं धरतीत्येवंशीलः कविः। बाणाकर्षणाय नमदाकारं धरतीत्येवं शीलं धनुः। रञ्जितः प्रमोदं प्रापितः। भरमत्यर्थं जितो जनः प्रतिपक्षलोकश्च॥१४॥

इत्थं कविवर्णनं संक्षिपन्नाह - इत्थमिति। तर्हि कथाप्रथनप्रयत्नेन किमित्याह—अथवेति॥१५॥

भङ्गश्लेषमुक्तिर्विशेषेण संवृण्वन्नाह—वाच इति॥यतो हेतोः कवेः काव्यककोरसो नैका रुचिः प्रसतिलक्षणा व्युत्पत्तिलक्षणाप्यस्ति॥१६॥

—————————————————————————————————————————————————

काव्यस्यात्रफलस्येव⁸कोमलस्येतरस्य च।
बन्धच्छायाविशेषेण रतोऽप्यन्यादृशो भवेत्॥१७॥

अस्ति समस्तमुनिमनुजवृन्दवृन्दारकवन्दनीयपादारविन्दस्य भगवतो विधेर्विश्वव्यापिव्यापारपारवश्यादवतीर्णस्य संसारचक्रे क्रतुक्रियाकाण्डशौण्डस्य शाण्डिल्यनानो महर्षेर्वशः॥क॥

श्रूयन्ते च⁹ यत्र श्रवणोचिताश्चन्दनपल्लवा इव¹⁰ केचिदनूचानाः शुचयः¹¹ सत्यवाचो¹² विरञ्चिवर्ष सोऽचनीयाचारा ब्रह्मविदो ब्राह्मणाः। पुण्यजनाश्च न च येलङ्कापुरुषाः, ससूत्राश्¹³चन च येलम्पटाः, प्रसिद्धाश्च न च येलम्पाकाः, कामवर्षाश्च न च येलङ्घनाः सन्मार्गस्य, नववयसोऽपि न च येलम्बालकाः, महाभारतिकाश्चन च येरङ्गोपजीविनः, सेविताप्सरसोऽपि न च येरम्भयान्विताः॥ख॥

किं बहुना

जानन्ति हि गुणान्वक्तुं तद्विधा¹⁴ एव तादृशाम्।
वेत्ति विश्वंभरा क्षारं गिरीणां गरिमाश्रयम्॥१८॥

—————————————————————————————————————————————

ननु प्रसत्तिमार्गेण कोमलमेव काव्यं निषद्ध्यताम्। किमितरेण व्युत्पत्तिमार्गेण भङ्गश्लेषकृतकाठिन्येनोद्वेगहेतुनेत्यत आह— **काव्यस्येति॥**कोमलस्य प्रसन्नस्येतरस्य व्युत्पन्नस्य काव्यस्य रचना चारुत्वेन रसोऽपि शृङ्गारादिरसोऽप्यन्यादृशोऽन्यरूपोव्युत्पत्तिचर्यया सोत्कर्ष इव स्यात्। कस्येव। आम्रफलस्येव। यथाम्रफलस्याकारवैसायं बन्धस्य वृन्तस्य नीलपीतादिच्छायायाश्च विशेषेण यावद्रसः स स्वादोऽप्यन्यादृग्भवति। बध्यतेऽनेनेति कृत्वा बन्धो वृन्तं फलारम्भकरसकणिकारूपो वा। काव्यपक्षे बन्धो रचना॥१७॥क॥

श्रूयन्त इति॥यत्र महर्षेर्वेश ईशा ब्राह्मणाः श्रूयन्त इत्यन्वयः। कीदृशाः। श्रवण आकर्णन उचिता योग्याः। पुण्यरूपत्वात्। चन्दनपल्लवास्तु श्रवणयोः कर्णयोरवतंसीकरणाय योग्याः। पुण्यजना यातुधाना लङ्गावासिनो नेति विरोधः। पुण्याः पवित्रा जना लोका अलमत्यर्थं न कापुरुषा इति विरोधपरिहारेण ब्राह्मणाः प्रश-

—————————————————————————————————————————————

तेषां वंशे विशदर्यशसां¹⁵ श्रीधरस्यात्मजोऽभू-
द्देवादित्यः¹⁶ स्वम¹⁷तिविकसद्वेदविद्याविवेकः
उत्कल्लोलां दिशि दिशि जनाः कीर्तिपीयूषसिन्धुं
यस्याद्यापि श्रवणपुटकैः कूणिताक्षाः पिबन्ति॥१९॥

तैस्तैरात्मगुणैर्येन त्रिलोक्यास्तिलकायितम्।
तस्मादस्मि सुतो जातो जाड्यपात्रं त्रिविक्रमः॥२०॥

सोऽहं हंसायितुं मोहाद्दकः पङ्गुर्यथेच्छति।
मन्दधीस्तद्वदिच्छामि कविवृन्दारकायितुम्॥२१॥

भङ्गश्लेषकथाबन्धं दुष्करं कुर्वता मया।
दुर्गस्तरीतुमारब्धो बाहुभ्यामम्भसां पतिः¹⁸॥२२॥

उत्फुल्लगरौलापाः¹⁹ क्रियन्ते दुर्मुखैः सुखम्।
जानाति हि पुनः सम्यक्कविरेव कवेः²⁰ श्रमम्॥२३॥

—————————————————————————————————————————————
स्थन्ते। एवमप्रेऽपि। तथा सूत्रेण तन्तुना सहिता अप्यत्यन्तं पटाभाववन्तः। सूत्रेणोपवीतेन वेदपाठेन वा युक्ता अपि न लम्पटा लालसाः। तथा प्रकर्षेण सिद्धा अभिसंस्कारेण निष्ठां प्राप्ता अपि पूपाद्यास्ते कथमलं न पच्यन्ते स्म। प्रसिद्धा विख्याता न लम्पाका लम्पटाः। तथा कामवर्षिणोऽपि नालं मेघाः। अभिलषितदातारोऽपि सन्मा लङ्घना न। तथाल्पावस्था अपि नालं शिशवः। तरुणावस्था अपि न दीर्घकेशाः। अग्निहोत्रत्वात्। तथा महान्तो नटा अपि न नृत्यभूम्युपजीविनः। महान्तो भारताख्याका अपि नात्यर्थ गोपानृपाज्जीवन्ति। " राजानं तेज आदत्ते " इति दोषश्रवणात्। तथा भुक्तदेवाङ्गना अपि न रम्भया युताः। सेवितानि जलप्रधानानि सरांसि यैस्तथाविधा अपि न च येऽरमत्यर्थ भयान्विताः॥ख॥१८॥

** तेषामिति**॥कूणिताक्षाः सुखात्किचिन्निमीलितनेत्राः॥१९॥२०॥

** सोऽहमिति**॥मोहादज्ञानाद्वतिमानपि बकः स्वभावसुभगगतेईस स्यापेक्षया पङ्गुः। अथवा दैवात्कथंचिद्भुचरणत्वाद्वकः पङ्गुः॥२१॥

** भङ्गेति**॥यथा बाहुभ्यां दुस्तरः समुद्रस्तथा मंङ्गश्लेषकथाबन्धोऽपि। दुष्कर इत्यौपम्याद्वस्तुसंबन्धः। " अभवन्वस्तुसंबन्ध उपमा परिकल्पकः " इति॥२२॥

** उत्फुल्लेति**॥दुष्टमुखैः क्रियमाणत्वादालापा अपि दुष्टा। निन्दाकराः॥

—————————————————————————————————————————————

संगता सुरतार्थेन रम्या मेरुचिराश्रया।
नन्दनोद्यानमालेव स्वस्थैरालोक्यतां²¹ कथा॥२४॥

उदासनायकोपेता गुणवद्वृत्तमुक्तका।
चम्पूश्चहारयष्टिश्चकेन न क्रियते हृदि॥२५॥

अस्ति समस्तविश्वंभराभोगभास्वललामलीलायमानः, समानः सेव्यतया नाकलोकस्य, ग्राम्यकविकथाबंन्ध²² इव नीरसस्यमनोहर, भीम इव भारतालंकारभूतः कान्ताकुचमण्डलस्पर्श इवाग्रणीः सर्वविषयाणाम्, अनधीतव्याकरण इवादृष्टप्रकृतिनिपातोपसर्गलोपवर्णविकारः,पशुपतिजटाबन्ध²³इव विकसितकनककमलकुवलयोच्छलित- रजःपुञ्जपिअरिहंसा²⁴वतंसया प्रचुरचलच्चको-

—————————————————————————————————————————————
उल्लापाः इति पाठे काकुभाषितानि॥दुर्मुखैः स्वैरं क्रियन्ते। गलशब्दो प्राम्योदुर्मुखानामकवीनां प्राम्याणां निन्दाभिधाने प्रयुक्तः समुचित एव॥२३॥

** संगतेति**॥रुचिरो रम्य भाश्रयो नलोपाख्यानलक्षणो यस्याः सेयं मम स्वस्थैरव्यप्रैरालोक्यतां विमृश्यताम्। स्वस्थे चित्ते बुद्धयः संचरन्ति। किंभूता। शोभनो रसः शृङ्गारादिर्यत्र तथोक्तेनार्थेन संगतोचिता। भौचित्यं हि रसस्य परमरहस्यम्। उक्तं च-” भनौचित्याहते नान्यद्रसभङ्गस्य कारणम्। प्रसिद्धौचित्यबन्धो हि रसस्योपनिषत्परा॥” तथा रम्या भङ्गश्लेषोक्तिभिर्मनोहरा। पक्षे स्वः स्वर्गे तिष्ठन्तीति कृत्वा स्वस्थैः स्वर्गवासिभिः॥खर्परे शरि वा विसर्ग लोपः॥किंभूता। सुराणां सार्थो वृन्दं तेन संगता कृतसङ्गा। तथा मेदः सुरगिरिश्विरमाश्रयो यस्याः॥२४॥

** उदान्तेति**॥उदात्तेन महात्मना नायकेन नलेनोपेता। तथौजः प्रसादादिगुणयुक्तं वृत्तं छन्दोबद्धं मुक्तकं गद्यात्मकं च यस्यां सा चम्पूर्गद्यपद्यमयी साङ्गोच्छ्रासा कथोदातेन महार्घेण नायकेन हारमध्यरत्नेनोपेता। तथा तन्तुमत्यो वृत्तमुक्ता वर्तुलमौक्तिकानि यस्यां सा मुक्ताहारलता च केन चित्ते वक्षसि च न क्रिमते॥२५॥

** अस्तीति**॥” आ समुद्रात्तु वै पूर्वादा समुद्राश्च पश्चिमात्। तयोरेवान्तरं गियरार्थावर्स विदुर्बुधाः” इति मनूक्तलक्षण आर्यावर्तो नाम प्रसिद्धो देशोऽस्ति। किंभूतः। नीरेण

————————————————————————————————————————————

रचक्रवाककारण्डवमण्डलीमण्डिततीरया भगीरथभूपालकीर्तिपताकया स्वर्गगमनसोपानवीथीयमानरिङ्गतरङ्गया²⁵ गङ्गया पुण्यसलिलैः लावितश्चन्द्रभागालंकृतैकदेशश्च, सारः सकलसंसारचक्रस्य, शरण्यः पुण्यकारिणाम्, आरामो रामणीयककदलीवनस्य, धाम धर्मस्य, आस्पदं संपदाम्, आश्रयः श्रेयसाम्, आकरः साधुव्यवहार²⁶रत्नानाम्, आचार्यभवनमार्यमर्यादोपदेशानामार्यावर्तो नाम देशः॥क॥

यस्मिन्ननवरतधर्म²⁷कर्मोपदेशशान्तसमस्त²⁸व्याधिव्यतिकराः पुरुषायुषजीविन्यः सकल संसारसुखभाजः प्रजाः। तथाहि। कुष्ठयोगो²⁹ गान्धिकापणेषु, स्फोटप्रवादो वैयाकरणेषु, संनिपातस्तालेषु, ग्रहसंक्रान्तिर्ज्योतिःशास्त्रेषु, भूतविकारवादः सांख्येषु, क्षयस्तिथिषु, गुल्मबुद्धिर्वनभूमिषु, गलग्रहा मत्स्येषु, गण्डकोत्थानं पर्वतवनभूमिषु³⁰, शूलसंबन्धश्चण्डिकायतनेषु, दृश्यते न प्रजासु॥ख॥

—————————————————————————————————————————————

धान्येन च मनोज्ञः। पक्षेऽरसिकस्य मनोज्ञः। तथा भरतवर्षस्य मण्डनभूतः। पक्षे भारतस्येतिहासस्य। तथा विषयो देशः। पक्षे इन्द्रियार्थः। तथा न दृष्टः प्रकृतीनां निपातः स्वपदात्पतनम्, उपसर्गो धनापहारादिरुपद्रवः, लोपो देवदाय ब्रह्मदायाद्यपालनम्, वर्णविकारञ्चातुर्वर्ण्यव्यवस्था यस्मिन्। पक्षे प्रकृतयो धात्वादयः, निपाताश्चादयः, उपसर्गाः प्रादयः, लोपः प्रसक्तस्यादर्शनम्, वर्णविकारोऽक्षरविकृतिः। तथा चन्द्रभागया नया चन्द्रखण्डेन च भूषितैकदेशः। क॥

** यस्मिन्निति**॥कुष्ठमौषधविशेषो रोगविशेषश्च। स्फुट्यते व्यज्यतेऽर्थोऽनेनेति स्फोटो वैयाकरणप्रसिद्धं शब्दब्रह्म। स च वाक्यस्फोटः पदस्फोटश्वेति द्विधा नित्यश्च। तस्य प्रकर्षेण वादः कथनम् \। स्फोटस्य पिटकस्य प्रवादश्च। संनिपात उभयहस्तयोजमम्। यदुक्तम् - " शस्यां दक्षिणहस्तेन तालं वामेन योजयेत्। उभयोर्हस्तयोः पातः संनिपातः स उच्यते॥” वातपित्तश्लेष्मणामेकत्र योगो रोगविशेषश्च। ग्रहाणां सूर्यादीनां मेषादिराशौ संक्रान्तिः। महो बन्धनं तस्य संक्रान्तिश्च। भूतः प्रधानाख्यं तत्त्वं

————————————————————————————————————————————

यत्र चतुर³¹गोपशोभिताः सङ्ग्रामा इव ग्रामाः, तुङ्गसकलभवनाः सर्वत्र नगा इव नगरप्रदेशाः, सदाचरणमण्डनानि नूपुराणीव पुराणि, सदानभोगाः प्रभञ्जना इंव जना, प्रियालपनसाराणि योवनानीव वनानि, विटपिहिताश्वेटिका इव वाटिकाः, निर्वृतिस्थानानि सुकलत्राणीवेक्षुक्षेत्र³²तत्राणि, जलाविलक्षणाः पशुपुरुषा इ-

—————————————————————————————————————————————
मूलप्रकृतिः। ततो महान्। महतस्तस्मादहंकारः। अहंकाराच्च पश्च तन्मात्राणि (पृथिव्यादिपञ्चतन्मात्राणि )। एवमष्टौ। तत एकादशेन्द्रियाणि पञ्च भूतानि चेति षोडश विकाराः। एवं चतुर्विंशतितत्वानि। पञ्चविंशस्तु पुरुषः। तथा च – “ मूलप्रकृतिरविकृतिर्महदाथाः प्रकृतिविकृतयः सप्त। षोडशकस्तु विकारो न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः " इति सांख्याः। ततश्च तेष्वेव भूतविकाराणां वादः प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भः सिद्धान्तावि रुद्धः पञ्चावयवोपपन्नः पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहः। पक्षे भूतस्य प्रेतस्य विकारः। क्षयः सूर्योदयकाला वृत्तित्वं रोगविशेषश्च। गुल्मः स्तम्बो रुग्वा। गले ग्रहणं षडिंशेन रोगविशेषश्च। गण्डकाः खङ्गिपशवो ह्रस्वस्फोटका वा। शूल आयुधविशेषो रोगविशेषश्च ॥ ख ॥

** यत्रेति** ॥ यत्र देश एते पदार्थाः। तद्यथा। येषु परिषन्मण्डपेषु ग्रामवृद्धा उपविशन्ति ते चतुरास्तैस्तथा गोपैरुपशोभिताः। यद्वा चतुरैर्दक्षैगोपैः पाशुपाल्यजीविभिरुपशोभिताः। गोशब्दस्य पशुमात्रवचनत्वात्। सङ्ग्रामपक्षे " च " इति छेदनीयम्। तुङ्गान्युश्चानि सकलानि सर्वाणि संपूर्णानि वा भवनानि गृहा यत्र। नगाश्च तुङ्गैः पुंनागैरुपलक्षितं कलभैरिभडिम्भैः सहितं वनं यत्र। पुंनागकरिपोतयुता इत्यर्थः। यद्विश्वप्रकाशः तुङ्गः पुंनागनागयोः। तुङ्गः स्यादुन्नतेऽन्यवत् “। पुराणि शोभनमाचरणमेव मण्डनं यत्र। नूपुराणि सर्वथा चरणभूषणानि। दानभोगाभ्यां सहिता जनाः। शश्वन्नभोगा वायवः \। दयितानां सकामोल्लापेन साराणि यौवनानि। वनानि प्रियालं राजादनं पनसं चेति प्रावन्ति। विटपिभ्यस्तरुभ्यो हिता वाटिकाः। चेटिका दास्यस्तु विटैः पिहिता वेष्टिताः। इक्षुक्षेत्रे सत्राणि दानशालाः। निर्वृत्या वृतेरभावेन स्वच्छन्दं स्थीयते यत्र। निर्वृतेः सुखस्यास्पदानि कलत्राणि। तडागभागा जलाविला जलार्थिभिः सदा सेव्यतथा जलपिच्छिलाः क्षणाः भवतारादितीरप्रदेशा यत्र। यद्वा जलैराविला नीरन्ध्राः पूर्णाः क्षणाः खातकानि यत्र। अगाधाः। पशुपुरुषास्तु जडा विलक्षणा व्यपेतशास्त्राः। यद्वा भविभिर्मेण्डैर्लक्ष्यन्ते। यद्वावीन्मेण्ढाँलक्षयन्ति। पश्चात्कर्मधारयः। प्रत्यक्षादिप्रमाणरहिताश्च। कूपा भन्नकुम्भकर्णाः स्फुटितघटकण्ठाः। घन प्राचुरा

————————————————————————————————————————————

वाप्रमाणास्तडागभागाः कुपितकपिकुलाकुलिता³³ लङ्केश्वरकिंकरा इव भमकुम्भकर्णघनस्वापाः कूपाः, पीवरोधसः सरित इव गावः, लतीव्रतापदोषाः सूर्यद्युतय इव कुलस्त्रियः॥क॥

यत्र च मनोहारिसारतद्वन्द्वास्तत्पुरुषेण द्विगुना चाधिष्ठिताः कादम्बरीगद्यबन्धा इव दृश्यमानबहुव्रीहयः केदाराः॥ख॥

किं बहुना।

नास्ति सा नगरी यत्र न वापी न पयोधरा।
दृश्यते न च यत्र स्त्री नवापीनपयोधरा॥२६॥

—————————————————————————————————————————————
स्वाः स्वकीयाः पातालमूलोत्था न तु प्रवाहादिपूरिता आपः पानीयानि येषु। यद्वा घनस्वा बहुद्रव्या आपो येषु।वापीकूपादौ हि जीर्णोद्धारार्थ निधिर्भवतीति ख्यातिः। किंकरास्तु भमः श्रीरामागमनकथनेन कुम्भकर्णस्य रक्षसो घनः प्रचुरः षण्मासावधिकः स्वापः शयनं यैः। गावः पीवरं च तदूधश्च पीवरोधस्तस्मात्पीवरोधसो हेतोः सरित इव। यद्वा पीवरमूध आपीनं येषाम्। भत्र " गोशब्दो धेन्वर्थोऽपि बीनरलिङ्गः " इति व्याडिः। ततः पुंस्त्वादन न। सरितस्तु पीव स्थूलं रोधस्तटं यासाम्। कुलस्त्रियः सतीव्रतेनापगता नष्टा दोषाः कलङ्का यासाम्। सूर्यद्युतयस्तु तीव्रतापदोषेण सहिताः॥क॥

** यत्रेति**॥किंभूताः केदाराः। मनोहारीणि सारसानां द्वन्द्वानि येषु। तथा तत्पुरुपा तत्स्वामिना द्विगुना गोयुगयुक्तेनाधिष्ठिताः बहवोऽपि गावः सन्ति। द्विगुनेति चोपलक्षणम्। अथवा चकारोऽप्यर्थे। द्विगुनापि तत्पुरुषेणाधिष्ठिताः। तथा दृश्यमाना बहवो श्रीहयो येष्विति भूमेः सस्यसंपद्रुक्ता। गद्यबन्धास्तु मनोहारिणः साराः श्रेष्ठाः। सद्वन्द्वाः द्वन्द्वसमाससहिताः। तथा तत्पुरुषेण द्विगुना च समासेनाधिष्ठिताः। तथा दृश्यमानबहुव्रीहिसमासाः। तथा च द्वन्द्वतत्पुरुषद्विगुबहुव्रीहिसमासबहुला इत्यर्थः॥ख॥

** नास्ति सेति**॥यत्र देशे सा कापि नगरी नास्ति। यस्यां न वापी निपानम्। न पयोधरा पयः प्रधाना भूमिः। न च तरुणी पीनस्तनी स्त्री दृश्यते। यदि पुनस्तत्रयमपि चतुर्थपादेन विशेषणीकर्तुमा प्रहस्तर्हि पयोभूम्योरेवं व्याख्यायते। " णु स्तुतौ”। नवं स्तुतिमाताऽभीक्ष्णमिति नवापिनी। तथाभूते इनपयसी स्वामिजले धरतीति तथोक्ता

————————————————————————————————————————————

अपि च।

भवन्ति फाल्गुने मासि³⁴ वृक्षशाखा विपल्लवाः।
जायन्ते न तु³⁵ लोकस्य कदापि च³⁶विपल्लवाः॥२७॥

यत्र³⁷ सौराज्यरञ्जितमनसः सकलसमृद्धि³⁸वर्धितमहोत्सवपरम्परारम्भनिर्भराः सततमकुलीनं कुलीनाः, प्राप्तविमानमप्राप्तविमानर्भङ्गाः³⁹, कतिपयवसुविराजित⁴⁰मनेकवसवः, समुपहसन्ति स्वर्गवासिनं जनं जनाः॥क॥

कथं चासौ⁴¹ स्वर्गान्न विशिष्यते॥ख॥

यत्र गृहे गृहे गौर्यः स्त्रियः, महेश्वरो⁴² लोकः, सभीका हरयः, पदे पदे धनदाः सन्ति लोकपालाः। केवलं न⁴³ सुराधिपो राजा। नें ‘च विनायकः कश्चित्॥ग॥

—————————————————————————————————————————————

वापी। भूस्तु वपन्त्यभीक्ष्णमिति वापिनः कर्षकास्तेषामिना आजीवहेतुत्वात्स्वामिनः पयोधरा मेघा यस्यां तथाभूता। पञ्चान्नसंबन्धः। अवृष्टिनिष्पाद्यसस्येति भावः। अयमर्थस्तेनार्हः। प्रशस्तस्वामिपयस्का वापी, अवृष्टिनिष्पादितसस्था भूमिः तरुणी पीनस्तनी च कान्ता, यस्यां दृश्यते सैव नगरी पत्र देशेऽस्तीति। अथवा यत्र देशे सा नगरी नास्ति यस्यां नगर्यां वापी स्त्री च न दृश्यते। कीदृशी वापी। न न पयोधरा। अपि तु पयोधरा।नन्द्रयस्य प्रकृतार्थसूचकत्वात्। स्त्री च किंभूता। नवा तरुणी। तथा पीनपयोधरा। सर्वास्वपि नगरीषु पयोधरा वाप्यस्तरुण्यः पीनस्तन्यश्च खियो दृश्यन्त इति भावः॥२६॥

** भवन्तीति**॥शाखा विगतपलवा यत्र भवन्ति। जनस्य विपदां लवा अपि न स्युः॥२७॥

** यत्रेति**॥यत्र जनाः स्वर्गिणमपि न्यक्कुर्वन्ति। कुलीना अभिजाताः। विमानता तिरस्कारः। वसु धनम्। पक्षे कुः पृथ्वी तस्यां लीनाः। विमानं देवयानम्। वसष्टौ ध्रुवादयः। देवन्यकारस्तुल्यार्थे व्याख्येयः॥क॥कथं चायं स्वर्गान्नाधिकः॥ख॥

** यत्रेति**॥गौर्यो गौराङ्न्यः शुद्धोभयान्वया वा स्त्रियः। महानीश्वरोऽतिसमृद्धः। सह-

————————————————————————————————————————————

यत्र चलतासंबन्धः कलिकोपक्रमश्च पादपेषु दृश्यते न पुरुषेषु⁴⁴॥क॥

यत्र चमरकवार्ता परम हिमोपघातश्च तुहिनाचलस्थलीषु श्रूयते न प्रजासु॥ख॥

यश्व नीतिमत्पुरुषाधिष्ठितोऽप्यनीतिः, सवटोऽप्यवट संकुलः, कारूपयुतोऽप्यगतरूपशोभः॥ग॥

यत्र च गुरुव्यतिक्रमं नक्षत्रराशयः, मात्राकलहं लेखशालिकाः, मित्रोदयद्वेषमुलुकाः, अपत्यत्यागं कोकिलाः, बन्धुजीवविघातं⁴⁵ ग्रीष्मदिवसाः कुर्वन्ति न जनाः⁴⁶॥घ॥

______________________________________________________________________________

श्रिया शोभया सश्रीकाः।हरयोऽश्वाः।धनप्रदा नृपाः।स्वर्गे त्वेकस्मिन्नेव गृहे गौरी उमा।एक एव महेश्वरः शिवः।सलक्ष्मीको विष्णुरेक एव।न बहवः।धनदः कुबेर एकस्मिन्नेव स्थान एक एव।केवलं परम् । अधिपिबतीत्यधिपः।सुराया मद्यस्याधिपः सुराधिपो न राजा।नच कोऽपि विरुद्धनायकः।सुरामधिपिवतीति वाक्ये लक्ष्यदुषणमण्प्रसङ्गात्।सुराप्रपावत्।स्वर्गे तु सुराणामधिप इन्द्रः।विनायको गणेशः॥ग॥

** यत्रेति**॥लतासंबन्धो वल्लीयोगः।कलिकाया उपक्रमः।पक्षे “चलता संबन्धः इति समुदितं पदम् । चलता लौल्यम् । कलिः कलहः।कोषः क्रुध्।तयोः क्रमः॥क॥

** यत्रेति**॥चमरका गोविशेषाः।परममुत्कृष्टं हिमं तुहिनम्॥पक्षे मरको मरणबाहुल्यम्।परस्य महिमा माहात्म्यम्।तस्योपघातः॥ख॥

** यति**॥न विद्यत इतिरुपद्रवोऽस्मिन्नित्यनीतिः।वटा न्यग्रोधाः।अवटा कूपादिगर्ताः।कारवः शिल्पिनः।तथा न गता न भ्रष्टा रूपशोभा यस्य।अगैर्नगेस्तरुभिचोपशोभा यस्येति वा॥अपिर्विरोधे॥स च तुल्यार्थव्याख्यया।कुत्सितमीद्वारूपं कारूपम्॥ग॥

** यत्र चेति**॥इदमेते कुर्वन्ति न जनाः।गुरुर्बृहस्पतिः।मात्रा वर्णावयवः । मित्रः सूर्यः।बन्धुजीवं बन्धूकम्।पक्षे सुगमम्।मात्रा जनन्या सह॥ध॥

______________________________________________________________________________

किं बहुना।

देशः पुण्यतमोद्देशः कस्यासौ⁴⁷ न प्रियो भवेत्।
युक्तोऽनुक्रोशसंपन्नैर्यो जनैरिव योजनैः॥२८॥

तस्य विषयस्य मध्ये निषेधो नामास्ति जनपदः प्रथितः।
तत्र पुरी पुरुषोत्तमनिवासयोग्यास्ति निषधेति॥२९॥

जननीतिमुदितमनसा सततं सुस्वामिना कृतानन्दा \।
सा नगरी नगतनया गौरीवमनोहरा भाति॥३०॥

यस्यामभ्रंलिहेन्द्रनीलशालशिखरसहस्रनिभृतांशु⁴⁸जालबालशाद्वलाङ्कराग्रग्रास⁴⁹लालसाः स्खलन्तः⁵⁰ खे खेदयन्ति मध्येदिनं⁵¹ सादिनं रविरथतुरंगमाः⁵²॥क॥

यस्यां च स्फटिकमणिशिलानिबद्धभवनप्राङ्गणगतासु⁵³ संचरनहिणीचरणालक्तकपदपङ्क्तिषु पतन्ति⁵⁴ निर्मलसलिलाभ्यन्तरतर तरुणारुणकमलकाङ्क्षया मुग्धमधुपपटलानि॥ख॥

____________________________________________________________________________________

देश इति॥अनुक्रोशेन कृपया संपन्नैर्जनैर्युक्तोऽसौ देशः सर्वस्यापि प्रियः। पक्षेऽनुक्रोशे संपन्नान्यन्नजलतृणादिभिः समृद्धानि। अथवानुगताः परस्परसंबद्धाः क्रोशा अनुक्रोशास्तैः संपन्नानि॥२८॥

**तस्येति ॥**पुरुषोत्तमो विष्णुः पुंश्रेयांश्च॥२९॥

**जनेति ॥**जनस्य नीत्या हृष्टमनसा सुप्रभुणा कृतहर्षा। तथा न भ्रष्टनया अपि तु सन्नीतिमती। सा पुरी रम्या भाति। यत एवानष्टनया अतएव जनो नीतिमान्। गौरी तु नगस्य हिमाद्रेस्तनया। तथा जननी मातेति हेतोर्हृष्टमनसा। अतएव तु शोभनेन हर्षोचिताकृतिसुन्दरेण स्वामिना स्कन्देन कृतानन्दा \। तथा मनसि हरो॥30॥

**यस्यामिति॥**शालः प्राकारः। इन्द्रनीलमणिकिरणानीलतृणतुल्याँलिलिक्षवः सप्तसप्तसप्तयः स्खलन्ति॥क॥

**यस्यां चेति॥**स्फटिकस्य सलिलं पदपङ्केश्व कमलमुपमानम्॥ख॥

____________________________________________________________________________________

यस्यां च विविधमणिनिर्मित⁵⁵वासभवनभव्यभित्तिषु स्वच्छासु स्वां छायामवलोकयन्त्यः कृतापरस्त्रीशङ्काः कथमपि प्रत्यानीयन्ते प्रियैः प्रियतमाः॥क॥

यस्यां च दिव्यदेवकुलालंकृताः स्वर्गा इव मार्गाः सततमपांसुवसनाः सागरा इव नागराः, समत्तवारणानि वनानीव भवनानि, सुरसेनान्विताः स्वर्गभूषा⁵⁶ इव कूपाः, अधिकंधरोदेशमुद्रासयन्तो हारा इव विहाराः॥ख॥

यस्यां च बहुलक्षणाः सुधावन्तो दृश्यन्तेऽन्तः प्रचुराः प्रासादा बहिश्च वारणेन्द्राः। सुशोभितरङ्गाः समालोक्यन्तेऽन्तः संगीतशाला⁵⁷ बहिश्व क्रीडाकमलदीर्घिकाः। बहुधान्यनिरुद्धाः कथमप्यभिगम्यन्तेऽन्तः पण्यस्त्रियो बहिश्व क्षेत्रभूमयः। नानाशुकविभूषणाः शोभन्तेऽन्तः सभा बहिश्व सहकारवनराजयः। ससौगन्धिकप्रसारा⁵⁸ विराजन्ते⁵⁹ऽन्तर्विषणयो बहिश्च सलिलाशयाः॥ग॥

__________________________________________________________________________________

यस्यां चेति॥दिवि भवैरिव दिव्यै रम्यैर्देवकुलैर्देवगृहैः। पक्षे दिव्यैः स्वर्गोद्भवैः कल्पद्रुमादिभिर्देवानां कुलैरन्वयैर्वालंकृताः। भपांसु रेणुरहितं वसनं वखं येषाम् \। पक्षे सु वसन्त्येष्विति सुवसनाः। “अपाम्” इति कर्तरि षष्ठी। जलाधारा इत्यर्थः। मत्तवारणोऽपाश्रयो मत्तेभश्च। सुरसेन सुजलेन। स्वर्गभूपास्तु सुरसेनया त्रिदशसेन्येनान्विताः।अधिकमिति क्रियाविशेषणम्।धरोद्देशः पृथ्वीप्रदेशः। विहाराचैत्यानि। पक्षे कंधरोद्देश इत्यधिकंधरोद्देशम्।विभक्त्यर्थेऽव्ययीभावः॥ख॥

यस्यां चेति॥क्षणो भूमिका। सुधा लेपविशेषः। पक्षे बहूनि लक्षणानि येबाम्। तथा सुष्ठु धावन्तः। रङ्गो नर्तनस्थानम्। पक्षे सुशोभिनस्तरङ्गा येषु। बहुधेति भिन्नं परम्। अन्यैर्विटैनिरुद्धाः। पक्षे बहुभिर्धान्यैर्निरुद्धाः \। आशुकविः शीघ्रकविः। पक्षे शुकाः पक्षिणः।सुगन्धीनि द्रव्याणि पण्यमेषां ते सौगन्धिका वणिजः कल्हाराणि वा। प्रसारो लध्वापणो विस्तरश्च॥ग॥

__________________________________________________________________________________

किं बहुना।

भूमयो पहिरन्तश्चनानारामोपशोभिताः।
कुर्वन्ति सर्वदा यत्र विचित्रवयतां मुदम्॥३१॥

यस्यां च भक्तभाजो⁶⁰ देवतायतनेषु देवताः संनिधाना दृश्यन्ते हहेषु वणिग्जनाः। अक्षरसावधानाः कविगोष्ठीषु कवयो विलोक्यन्ते द्यूतस्थानेषु द्यूतकाराः। कान्तारागप्रियाः करिणो राजद्वारेषु संचरन्ति वेश्याङ्गणेषु भुजङ्गाः॥कः॥

यस्यां च चतुरुदधिवेलाविराजितसकलधराचक्रचूडामणौ मणिकर्मनिर्मितरम्य⁶¹हर्म्यतथा सुरपतिपुरीपराभवकारिण्याम्। अव्ययभावो⁶² व्याकरणोपसर्गेषु न धनिनां धनेषु। दानविच्छित्तिरुन्माद्यत्करिकपोलमण्डलेषु न त्यागिगृहेषु। भोगभङ्गो भुजङ्गेषु न विलासिलोकेषु। स्नेहक्षयो रजनिविरामविरमत्प्रदीपपात्रेषु न प्रतिपन्नजनहृदयेषु। कूटप्रयोगो गीततानविशेषेषु न व्यवहारेषु। वृत्तिकलहों वैयाकरणच्छात्रेषु न स्वामिभृत्येषु। स्थानकभेदत्रिकेषु⁶³ न सटपुरुपेषु॥ख॥

__________________________________________________________________________________

**भूमय इति॥**बाह्ये आरामैर्मध्ये रामाभिरुपशोभिताः। यस्यां रम्यवयसां पूनां विविधपक्षिणां च मुदं कुर्वन्ति। वपुष्मतां कालकृतावस्था पक्षी च वयः॥३१॥

**यस्यां वेति॥**भक्तो भक्तिमान्। भक्तं चान्नम्। संविधानं नैकव्यम्।सम्यविधिश्व \। अक्षरं वर्णः।पक्षे भक्षः पाशकः।अक्षरसे स्थितमवधानं येषाम्। कातारे वने अगः सल्लक्यादिवृक्षस्तत्प्रियाः। पक्षे कान्ता वधूः॥क॥

**यस्यां चेति॥**अव्ययभावोऽव्ययत्वम्। पक्षे व्ययो दानादिनोपयोगस्तदभावः। दानविच्छिन्तिर्भदशोभा त्यागविच्छेदश्च। भोगः सर्पवपुर्विलासश्च। भङ्ग भामर्दनम्। कुण्डलीकरणमिति यावत्। व्याघातश्च। स्नेहस्तैलादिः प्रेमा वा। प्रतिपन्नानि परस्परप्रतीतानि च तानि जनहृदयानि च। गीतस्य ताना द्वये। एके कूटाख्याः पञ्चत्रिंशत्। भम्पे च शुद्धायाश्चतुर्दश। एवमेकोनपञ्चाशत्। तेषां विशेषेषु कूटशब्दप्रयोगः। पक्षे कूटं कपटं प्रयोगो व्यापारः। वृतिः शास्त्रविवरणम्।भाजीवनं च। स्थानकं

__________________________________________________________________________________

किं बहुना

त्रिदिवपुरसमृद्धिस्पर्धया भान्ति यस्या
सुरसदनशिखाग्रेष्वाग्रहमन्थिनद्धाः।
नभसि पवनवेल्लत्पल्लवैरुल्लसद्भिः
परममिह वहन्त्यो वैभवं वैजयन्त्यः॥३२॥

अपि च।

चार्वी सदा सदाचारसजसजनसेविता।
नगरी न गरीयस्या संपदा सा विवर्जिता॥३३॥

तस्यामासीन्निजभुजयुगलबलविदलितसकलवैरिवृन्दसुन्दरीनेत्रनीलोत्पलगलहलबाष्पपूरप्लवमान⁶⁴प्रतापरजहंसः,सकलजल⁶⁵निधिवेलावननिखातकीर्तिस्तम्भभूषितभुवनवलयः, विश्वंभरा⁶⁶भोग इव बहुधारणक्षमः, प्रासाद इव नवसुधाहारी, रविरिवानेकधामाश्रयः। दनुज⁶⁷लोक इव सदानवः स्त्रीजनस्य, वसिष्ठ इव विश्वा-

————————————————————————————————————————————

भेदः संमुखं पराकुखं संपूर्णावयवरूपं पार्श्वगतम्। ततो भागद्वयेनैकतः पततान्यत्र चटता क्रमेण ऋजु ऋज्वागतव्यर्धाक्षार्थऋजुसंज्ञानि चेति स्थितस्थानकानि पञ्च। गमनमालीढं त्वरितं त्रिभङ्गमित्याख्यानि च चत्वारि गच्छत्स्थानकानीति। एवं च नवानां स्थानकानां भेदश्चित्रेषु। पक्षे स्थानकस्य रक्षणीयनगरादेर्भेद उपजापो न सत्पुरुषेषु सस्वात्॥ख॥

त्रिदिवेति॥सुराणां सदनानि प्रासादा विमानानि च। आगृह्यन्त एभिरित्यामहा अङ्गुटकास्तेषु ये ग्रन्थयस्तैर्नद्धाः। वेल्लत्पल्लवैश्चलदञ्चलैः। उल्लसी राजद्भिः। वैभवं माहात्म्यम्। सर्वोऽपि। विजिगीषुर्बद्धपरिकरः पताकां दर्शयतीति भावः॥३२॥

चार्वीति॥चार्वी मनोज्ञा। सततं साध्वाचारप्रहसाधुश्रिता सा नगरी पुरी गरीयस्या श्रिया न त्यक्ता॥३३॥

** तस्यामिति**॥शत्रुकान्ताश्रुपूरे तरन्प्रताप एव राजहंसो यस्य। तथा जयस्तभैर्मुषितभूमण्डलः। तथा स्तम्भोपमदोर्दण्डे न्यस्ता शालभञ्जिकेव जयलक्ष्मीर्यस्य। सं वीरसेन सूनुर्नल इति प्रसिद्धो नृप आसीत्। बहुधानेकशो रणे क्षमः। पक्षे बहूनां धा-

————————————————————————————————————————————

मित्रत्रासजननः, जनमेजय इव परीक्षितनयः, परशुराम इव परशुभासितः, राघव इवालघुकोदण्डभङ्गरञ्जितजनकः, सुमेरुरिव जातरूपसंपत्तिः, तुहिनाचल इव पुण्यभागीरथीसहितः, चिन्तामणिः प्रणयिनाम्, अग्रणीः साङ्ग्रामिकाणाम्, उपाध्यायोऽध्ययनविदाम्, आदर्शो दर्शनीयानाम्,आचार्यः शौर्यशालिनाम्; उपदेशकः शस्वशास्त्रस्य⁶⁸, परिवृढो दृढप्रहारिणाम्, अग्रगण्यः⁶⁹ पुण्यकारिणाम्, अपश्चिमो विपश्चिताम्, अपाश्चात्यस्त्यागवताम्, अचरमश्चातुर्याचार्याणाम्, अपर्यन्तभूभाराधारस्तम्भभूतभुजकाण्डकीलितशालभञ्जिकायमानविजयश्रीः, श्रीवीरसेनसूनुः, समस्तजगत्प्रासादशिरः शेखरीभूतकान्तकीर्तिध्वजो, राजा, राज्यलक्ष्मीकरेणुकाचापलसंयमनशृङ्खलः, खलनृन्दकन्दलदावानलो नलो नाम॥क॥

यस्येन्दुकुन्दकुमुदकान्तयः सकललोककर्णप्रियातिथयो गुणाः सततमेकब्रह्माण्डसंपुटसंकीर्णनिवासव्यसनविषादिनः पुनरनेकब्रह्माण्डकोटिघटनामभ्यर्थयमाना इव भगवतो विश्वसृजः कमलसंभवस्य कर्णलग्नाः⁷⁰ स्वर्ग⁷¹लोकमधिवसन्ति स्म॥ख॥

———————————————————————————————————————————

रणे क्षमः। आभोगः पूर्णता। वसुधां देवद्विजसंबद्धां हरत्येवंशीलो न। पक्षे नवया सुधया लेपविशेषेण हारी रम्यः \।\। अनेकधा सप्ताङ्गत्वाद्बहुधा माया लक्ष्म्या आश्रयः। पक्षेऽनेकस्य प्रचुरस्य धाम्नआश्रयः \।\। सदा नित्यं नवो रम्यतयापूर्व एव। पक्षे दानवैः सह।विश्वेषाममित्राणां त्रासकृत्। पक्षे विश्वामित्रो मुनिः॥परीक्षितो नयः षाङ्गुण्यं येन। पक्षे परीक्षेरभिमन्युसुतस्य सुतः। परस्मिन्छुभे आसितः। पक्षे परशुः कुठारः॥अलघुको गौरवार्हः। तथा दण्डस्य वधपरिक्लेशार्थहरणलक्षणस्य भङ्गेन मुक्त्यारञ्जितलोकः। पक्षे बृहद्धनुर्भङ्गहर्षितजनकाख्यनृपः॥जाता रूपसंपत्तिर्यस्य। पक्षे जातरूपं सुवर्णं संपत्तिर्यस्य॥ पुण्यभजनशीलो। रथवान्। हितैः सह। पक्षे पुण्यगङ्गान्वितः॥प्रणयिनामर्थिनां चिन्तितप्रदो मणिरिव॥जगतः प्रासादः कीर्तेश्चध्वज उपमानम्॥क॥

यस्येति। यस्य नलस्य प्राचुर्यादेकस्मिन् ब्रह्माण्डेऽमान्तो ऽनेक ब्रह्माण्ड निर्माण कार

—————————————————————————————————————————————

यस्मिंश्व राजनि जनितजनानन्दे नन्दयति मेदिनीम्, गीतेषु जातिसंकराः, तालेषु नानालयभङ्गाः, नृत्येषु विषमकरणप्रयोगाः, वाद्येषु दण्डकरप्रहाराः, पुण्यकर्मारम्भेषु प्रबन्धाः सारिद्यूतेषु⁷² पाशप्रयोगाः, पुष्पितकेतकीषु हस्तच्छेदाः, न्यग्रोधेषु⁷³ पादकल्पनाः, कञ्चुकमण्डनेषु नेत्रविकर्त⁷⁴नानि, आसन्⁷⁵। न प्रजासु॥क॥

एव लोकपालः। तथाहि। अपूर्वो विबुधपतिः, अदण्डकरो धर्मराजः, अजघन्यः प्रचेताः, अनुत्तरो धनदः॥ख॥

—————————————————————————————————————————————

यिष्यन्त इव स्वर्गिभिर्नित्यमेव श्लाध्यमानत्वात्कर्णलमाः श्रुतौ विज्ञापनार्थं निकटीभूताः॥ख॥

** यस्मिश्चेति**॥गीतादिष्वेव जातिसंकरादीनि न प्रजास्विति परिसंख्ययावधारणम्॥गीतेषु नन्दयन्तीप्रभृतयो जातयोऽष्टादश। तासु संकरो मिश्रप्रतीतिः \। पक्षे जातयो विप्रायाः। संकरोऽनुचितसंबन्धेन विप्लवः॥तालश्चञ्चत्पुटादिः। लया द्रुतमध्यविलम्बितलक्षणाः। पक्षे आलयो गृहम्॥करणानि तलपुष्पपटादीन्यष्टोत्तरशत संख्यानि। पक्षे विषमात्स्वार्थे कः। रणो युद्धम्॥ दण्डः कोणः। करः पाणिः। पक्षे दण्डो वधादिः। करो राज्ञे देयोंऽशः। प्रहारो घातनम्। प्रबन्धाः सातत्यानि प्रकृष्टबन्धाश्व॥पाशोबन्धो बन्धनरज्जुश्च॥सारयो हि दायैर्वध्यन्ते। अक्षार्थस्तु पाशक एव प्रतीतः॥हस्तः केतकिगर्भःपाणिश्च॥पादस्य मूलस्य रचना। न्यग्रोधपादपः पादानचयति कल्पयति। पक्षे पादस्याः कल्पना कर्तनम्॥नेत्रं वस्त्रविशेषो नयनं च। विशेषेणाङ्गप्रमाणेन कर्तनं विकर्तनं विखण्डनं च॥क॥

यचेति॥कोऽपि विस्मयहेतुः। लोकं जगत्पालयन्ति ये तेभ्योऽन्यादृशो विसदृश एव लोकं प्रजां पालयतीति कृत्वा लोकपालः॥स्वोक्तमेव द्रढयति - तथाहीत्यादिना॥यतो विबुधानां सुराणां पतिः सपूर्वः पूर्वदिग्युक्तस्वात्। नलस्त्वपूर्व उत्कृष्टों विबुधानां विदुषां पतिः॥दण्डपाणिर्यमः। नलस्तु न दण्डो वधादिः, करो राशे दे पोऽशो यस्मादित्यदण्डकरः। तथा धर्मप्रधानो राजा धर्मराजः। धर्मविजयत्वात्॥प्रश्वेता वरुणः सह जघन्या पश्चिमया वर्तते। नलस्स्वजघन्योऽकुत्सितः प्रकृष्टचेता- अ। पदुक्तम्- “ जघन्यं चरमे शिने जघन्यं गहितेऽन्यवत् “॥धनदः कुबेरः महोत्तरया दिशा वर्तते। नलस्तु न विद्यत उत्तर उत्कृष्टोऽस्मादित्यनुतरः। तथा धनुं ददातीति धनदः॥ख॥

————————————————————————————————————————————

येन⁷⁶प्रचण्डदोर्दण्डमण्डपमण्डलीविश्रान्तविजयश्रिया श्रवणोत्पलपलायमानमानिनीमानलुण्टाकलोचनेन पृथ्वी प्रिया च कामरूपधारिणी सातेन भूका॥क॥

यस्याः सकलजनमनोहारिविशेषकम्,पृथुललाटमण्डलम अभिलषणीयकान्तयः कुन्तलाः, श्लाघनीयो नासिक्यभागः, बहुलबलीकः सरोमालिकालंकारश्च मध्यदेशः प्रकटितकामकोटिविलासः कालीप्रदेशः॥ख॥

किं बहुना

यस्याः कृष्णा⁷⁷रुचन्वनामोदबहुलकुचाभोगभूषणा नृत्यतीवाङ्गरङ्गे रमणीयतया निरुपमा नवा यौवनश्रीः॥ग॥

————————————————————————————————————————————

** येनेति॥**विजयता सुनेत्रेण येन भूः कान्ता च सातेन सुखेन निर्विष्टा मुक्ता।सातं सुखम्॥यदमरसिंह : - " शर्मसात सुखानि च " इति॥कामरूपो देशविशेषः।प्रिया तु काम्यत इति काममभिलषणीयं रूपम्, काममतिशयेन रूपं वा भरतीत्येवंशीला॥क॥

**यस्या इति॥**पस्था भुवः विशेषक-लाट- कुन्तल-नासिक्य मध्यदेश-काशीइत्येवंरूपा देशाः।लवली लताविशेषः।सरसां मालिका श्रेणिः।कामकोटिनानी देवी॥प्रियापक्षे विशेषकं तिलकम्।ललाटमलकम्।कुन्तलाः केशाः।नासिकायां भवो नासिक्यः।मध्यदेश उदरम्।बहुला बढ्यो बल्य उदररेखा यत्र।तथा सह रोमप मण्डनेन॥प्रकटितानङ्गोत्कर्षविलासः काञ्चीप्रदेशः श्रोणी॥ख॥

**यस्या इति॥**भङ्गेऽङ्गाख्यदेश एव रक्ने नर्तनस्थाने निरुपमवायो सति वनश्रीनृत्यतीव॥वाततरलंनमेव नर्तनम्।कृष्णा पिप्पली।भगरुचन्दनी वृक्षविशेषौ।तेषामामोदः।बहूनां लकुचानामाभोगो विस्तारः।ती भूषणं वस्थाः।पक्षे चर्चावशास्का लागतचन्दन थोरामोदेन व्याप्तस्तनविस्तारमण्डना।नवेति यौवनश्रीरिति मिन्नम्॥ग॥

————————————————————————————————————————————

किं चान्यत्।

अन्य एव नवावतारः स कोऽपि पुरुषोत्तमो योममीनरूपदूषितः, नाङ्गी⁷⁸कृतविश्वविश्वंभराभारोऽपि कुर्मीकृतात्मा, न वराहवपुपा क्लेशेन पृथ्वीं बभार, न च नरसिंहः समुत्सन्न⁷⁹हिरण्यकशिपुः, न बलिराजबन्धनविधौ वामनोदैन्यमकरोत् नापि रामोलङ्केश्वरश्रियमपाहरत् नापि बुद्धः कल्किकुलावतारी॥क॥

किं⁸⁰ बहुना।

धन्यास्ते दिवसाः स येषु समभूद्भूपालचूडामणि-
र्लोकालोकगिरीन्द्रमुद्रितमहीविश्रान्तकीर्तिर्नलः।

————————————————————————————————————————————

** किं चेति॥**कोऽप्यपरिच्छेद्यमहिमा।तथा नवः पूर्वविलक्षणोऽवतारो जन्म यस्य स तथाभूतः। यदि वा " णु स्तुतौ " इत्यस्य नवाः स्तुतयोऽवतार्यन्ते पस्मिन्निति स्तवास्पदम्। सर्वोर्वोपतिभ्योऽन्योऽसाधारण एव स नलो राजा। पुरुषेषूत्तमः॥तथा अमो रोगोऽस्यास्तीत्यमी। नामी अनमी नीरोगः। यदि वा नमयति शत्रूनवश्यमिति कृत्वा नमी। प्रतापाक्रान्तारिचक्र इत्यर्थः। तथा न रूपे दूषितः। तथा स्वीकृतधराधुरोऽपि न कूर्मिर्भङ्गुरः। कुत्सितोर्मिः पीडा यस्य स कूर्मिः। भङ्गीकृतभारो हि पीडावान्भवति। यदुक्तम् - " ऊर्मिः पीडाजवोत्कण्ठाभङ्गप्राकाश्ववीचिषु”। तथा वरमाहवं पुष्णता क्लेशेन न धरामपि तु सुखेनेत्यर्थः। नरेषु सिंहः शौर्यात्। नच समुत्सनं हिरण्यं धनं कशिपु भोजनाच्छादनादि यस्मात्॥तथा बलिनां राज्ञां बन्धने विधाने वा मनोदैन्यं न चाकरोत्॥रामः सुन्दरः। अलमत्यर्थे कस्य ब्रह्मण ईश्वरस्य शंभो श्रियं नापि न च हृतवान् ।देवस्वापहारी नेत्यर्थः। ब्रझेशौ देवानामुपलक्षम्॥बुडो विद्वान पापिकुलोत्पन्नः॥अन्य एव पुराणपुरुषाद्दशावताराद्विसदृश एव।नवावतारी नवसंख्यावतारः। कोऽप्ययं पुरुषोत्तमो विष्णुरित्युक्तिलेशः॥तपक्षे मीनकूर्म वराहनरसिंहवामनरामबुद्धकल्किनोऽवताराः। हिरण्यकशिपुबलिलङ्केश्वरा-स्ततिपक्षाः॥रामः परशुरामोऽपि। तदा। अलमिति भित्त्वा कु ईषदीश्वरः केश्वरः सहस्रार्जुनो जमदग्निहोमार्जुनीमात्रहरणात्॥रामः कृष्णः। तथा केन वायुनेष्ठे समर्थो भवति पवनाशनत्वात्। यद्वा कस्य पानीयस्य यमुनाङ्गदलक्षणस्येश्वरः स्वामी केश्वरः कालीयसंर्पस्तस्य श्रियमपजहार॥क॥

————————————————————————————————————————————

लोकास्तेऽपि चिरंतमाः सुकसिनस्तद्वत्पङ्केरुहे-
यैर्विस्फारितनेत्रपत्रपुटकैर्लावण्यमास्वादितम्॥१४॥

अपिच।

ये कुन्दद्युतयः समस्तभुवनैः कर्णावतंसीकृता
यैः सर्वत्र शलाकयेव लिखितैर्विग्भिचयश्चित्रिताः।
यैर्वक्तुं हृदिकल्पितैरपि वयंहर्षेण रोमाञ्चिता-
स्तेषां पार्थिवपुंगवः स महतामेको गुणानां निधिः॥३५॥

यस्य⁸¹ च युधिष्ठिरस्येव न क्वचिदपार्थो वचनक्रमः, मरुमण्डलमिवापापं मानसम् महानसमिव सुपकारसारं कर्म, कार्मुकमिव सटकोटिगुणं दानम्, दानवकुलमिव दृष्टवृषपर्वोत्सवं राज्यम्. राजीवमिव भ्रमरहितं सर्वदा हृदयम्॥क॥

यक्ष परमहेलाभिरतोऽप्यपारदारिकः। शान्तनुतनयोऽपि न कुरूपयुक्तः॥ख॥

किं बहुना।

सदाहंसाकुलं विभ्रन्मानसं प्रचलज्जलम्।

—————————————————————————————————————————————

**यस्य वेति॥**अर्थादपेतोऽपार्थः। अन्यत्र पृथाया अपत्यस्वात्। अपापं निष्पापम्। पक्षेऽपेता आपो यस्मात्॥सुष्ठु उपकारेण सारम्। पक्षे सूपकारैः सूदैः सारम्॥सत्पात्रप्रतिपादनाद्दानं सच्छोभनम्। कोटि संख्या। पक्षे कोटिरटनिः। गुणो ज्या॥वृषो धर्मः। पर्व पौर्णमास्यादि उत्सवः पुत्रजन्मविवाहादिस्ते दृष्टा अनुष्ठिता यत्र। पक्षे वृषपर्वा दानवः॥भ्रमः संशयः। पक्षे भ्रमरेभ्यो हितम्॥क॥

यश्चेति॥ हेला शृङ्गारचेष्टा। यद्वा पर उत्कृष्टो मह उत्सवो पस्यां तस्यामिलायां पृथ्व्यां रतः॥राजन्बती हि मही सदुत्सवा। विरोधे महेला श्री॥शान्तवासी तुतनयश्च। शान्तो जितेन्द्रियः। तथा नुतः स्तुतो नयो नीतिर्यस्य॥तथा न कुत्सितरूपयुक्तः। पक्षे शान्तनुपुत्रो गाङ्गेयः कुरूणां क्षत्रियाणामुपयोगी॥ख॥

**सदेति॥**भूभृतो गिरयो नृपाश्च। तन्नाथत्वं द्वयोरपि॥सत्यध्येवं हिमाचलो यस्य साम्यं नायाति। यतः। सदाहं सखेदम्।साकुलं व्यमम्। प्रचलत्कम्प-

————————————————————————————————————————————

भूभृन्नाथोऽपि मो याति यस्य साम्यं हिमाचलः⁸²॥३६॥

अपि च।

नक्षत्रभूः क्षत्रकुंलप्रसूतेर्युक्तो नभोगैः खलु भोगभाजः।
सुजातरूपोऽपि न याति यस्य समानतां कांचन काञ्चनाद्रिः॥३७॥

तस्य च⁸³ महामहीपतेरस्ति स्म प्रशस्तिस्तम्भः⁸⁴ सकलं श्रुतिशास्त्रशासाक्षरमालिकानाम्, न्यग्रोधपादपः पुण्यकर्म⁸⁵प्ररोहाणाम्, आकरः साधुव्यवहाररत्नानाम्, इन्दुः पार्थिवनीतिज्योत्स्नायाः, कन्दः सकलकलाङ्करकलापस्य, सागरः समस्तपुरुषगुणमणीनाम्, आलानस्तम्भश्वपलराज्यलक्ष्मीकरेणुकायाः, सकलभुवनव्यापार⁸⁶पारावार नौकर्णधारः, सुधाम्भोनिधिडिण्डीरपिण्डपाण्डुरयशः कुशेशयखण्डमण्डितसकलसंसारसराः⁸⁷, सरागीकृत समस्तपार्थिवानुजीवी, जीवितसमः, प्राणसमः, हृदयसमः, शरीरमात्रभिन्नो द्वितीय इवात्मा, कुंलक्रमागतः, संक्रान्तिदर्पणः सुखदुःखयोः, स्वभावानुरक्तः, शुचिः, सत्यपू⁸⁸तवाक्, कृतज्ञः, ब्राह्मणः सालङ्कायनस्य⁸⁹ सूनुः श्रुतशीलो नाम महामन्त्री॥क॥

————————————————————————————————————————————

मानम्।अडं व्यामूढम्।मानसं चेतः। बिभर्ति॥सिद्धान्ते तु मानसं सरः। सदेति भिन्नम्।प्रचलज्जलं यत्र॥शेषं प्रतीतम्। भाकुलशब्दो भावप्रधानो यथा तिष्ठन्ति च निराकुलाः॥३६॥

नक्षत्रेति॥ यस्य नलस्य काञ्चनाद्रिर्मेरुः कांचन कांचिदपि समानतां नायाति। जातरूपं सुवर्ण चत्र॥नलपक्षे रूपं सौन्दर्यम्। अतो द्वयोरपि सुजातरूपत्वासाम्ये निषेधः। यतो नायं क्षत्राद्भवति स्म। तथा भोगैर्न युक्तः॥नलस्तु क्षत्रप्रसूतिर्भोगभाक्॥सिद्धान्ते तु नक्षत्राणां भूः स्थानम्॥ तथा नभसि गच्छन्ति ये तैर्नभो गैर्देवैर्युक्तः॥३७॥

तस्य चेति॥ तस्य नरपतेः श्रुतशीलो नामामात्योऽस्ति स्म भासीत्॥पशसां कु-

————————————————————————————————————————————

मित्रं च मन्ती च सुतत्प्रियश्च विद्यावयःशीलगुणैः समानः।
बभूव भूपस्य स तस्य विप्रो विश्वंभराभारसहः सहायः॥३८॥

अपिच।

ब्रह्मण्योऽपि ब्रह्मवित्तापहारी स्त्रीयुक्तोऽपि प्रायशो विप्रयुक्तः।
सद्वेषोऽपि द्वेषनिर्मुक्तचेताः को वा तादृग्दृश्यते श्रूयते वा³⁵॥३९॥

अथ स पार्थिवस्तस्मिन्नमात्ये परिजन परिवृढे प्रौढप्रेमणि⁹⁰ निगूढमन्त्रे⁹¹ मन्त्रिणि तृणीकृतस्त्रैणविषधरसे सौराज्यरागजनने जननीयमाने⁹² जनस्य, सर्वोपधाशुद्धबुद्धौ निधाय राज्यप्राज्यचिन्ताभारमभिनवयौवनारम्भरमणीये रम्यरमणीजननयनहृदयप्रिये प्रियगुभासि⁹³ जितमदनमहस्य पहसितसुरासुरसौभाग्ययशसि विस्मापितसमस्तजनमनसि लसल्लावण्यपु़ञ्जपराजितसकलसमुद्राम्भसि कान्तिकटाक्षितचन्द्रमसि वयसि वर्तमानो मानितमानिनी⁹⁴जनयौवन सर्वस्वः स्वयमनवरतं⁹⁵ सकल संसारसुख संदोहमन्वभूत्॥कं॥

तथाहि।

कदाचिदनुत्पन्नविषमरणभयो गरुड इवाहितापकारी हरिवाहनविलासमकरोत्॥ख॥

——————————————————————————————————————————

शेशयानि संसारस्य सर उपमानम्॥क॥

ब्रह्मण्य इति॥ब्रह्मणे हितो ब्रह्मण्यः। तथा ब्रह्म वेति॥तथा सापहारी॥तथा विप्रैर्द्विजैर्युक्तः॥तथा सशोभनो वेषो यस्य ॥विरोधांशः सुगम एव। ब्रह्मवि तं ब्रह्मस्वम्। विप्रयुक्तो वियुक्तः॥३८॥३९॥

अथेति। अथानन्तरमेवंवर्णनीयेऽमात्ये राज्यभारं निवेश्येववर्णनीये वयसि वर्तमानो राजा सुखातिशयं सिषेवे॥क॥

कदाचिदिति॥भसंजातविषमयुद्धभीरहितानामपकारी। हरिरश्वस्तस्य बाहन वाह्याली प्रवहणम्। स एव विलासः। पक्षे विषान्मरणभयम्। अहिः सर्पः '

——————————————————————————————————————————

कदाचिच्चन्द्रमौलिरिव मदनबाणासनांतिमुक्तशरसंछावितायां पर्वतवि विजहार॥क॥

कदाचिदच्युत इव शिशिरकमलांकरावगाहनोत्पन्नपुलककोरकिततनुरनन्तभोगभाक्सुखमन्वतिष्ठत्॥ख॥

कदाचिन्नलिनयोनिरिव राजसभावस्थितः प्रजाव्यापारमचिन्तयत्॥ग॥

कदाचिन्मयूर इव कान्तोन्नमत्पयोधर मण्डलीविलासेन हर्षमभजत्॥घ॥

कदाचिन्नक्षत्रराशिरिवाश्विन्या सेनया समन्वितो⁹⁶ मृगानुसारी बहुराष्पवनमार्ग⁹⁷े बभ्राम॥ङ॥

——————————————————————————————————————————

हरेर्विष्णोर्वाहन विकास पानलीला॥न॥

कदाचिदिति॥मदनो बाणोऽसनोऽतिमुक्तकः शरभ मुख एभिर्वृक्षैः सम्यकच्छादितायां पर्वतक्षोण्याम्। पक्षे मदमः कामस्तस्य बाणासनं धनुस्तत्प्रक्षिप्तैः शरैर्वाजैर्विधुरायां पर्वतभुवि। पर्वताद्भवति स्मेति पार्वत्याम्॥क॥

कदाचिदिति॥कमलानामाकरो वनम्। पक्षे कमलायाः श्रियाः करः पाणिः॥अवन्ताभोगोऽनेकविलासः शेषाहिवपुश्च॥ख॥

कदाचिदिति॥राज्ञः सभा। पक्षे रजसा गुणेन निर्वृत्ते भावे स्थितः॥व्यापारों व्यवहारो निर्माणं च॥ग॥कदाचिदिति॥कान्ताङ्गमा काम्या च॥पयोधरः स्तनो मेघश्च।विलास उपभोगः स्फुरणं च॥ध॥

कदाचिदिति॥अश्वाः सन्त्यस्यां तया सेनया युक्तः। तथा मृगानुगामी बहुबालतृणपथेऽभ्राम्यत्॥पक्षे अश्विनीमृग नक्षत्रे \। इनेन रविणा सह सेनयेत्यश्विनीविशेषणम् \।\। बहुश इति भिन्नम्। पवनमार्गो द्यौः॥भन्न पकारात्प्राग्विसर्जनीय उपध्मानीयो वा॥शष्पपदे तु बकार एव॥ तदेवंरूपभेदेऽपि श्रुतिसाम्यान दोष इति कविसमयः॥तथा च चण्डदासकृते श्रीचण्डिका चरिते महाकाव्ये – “पुष्पादपामिह सदाधिगमे समृज्यापुष्पादपाः फलभराव विनम्र भावम्। पुष्पादपापि दधतो मुनिवत्सुजन्मापुष्पादपाति मधु साधु मधुव्रतौघाः “॥अस्यार्थः अपां जलानाम्। अधिगमे

——————————————————————————————————————————

कदाचिदा अनेय इवाक्षविनोदमन्वतिछत्॥कः॥

कदाचिद्वानरेश्वर इव सुग्रीवो वैदेहीति ब्रुवाणस्यालघुकास्यस्यार्थिनः प्रार्थना क्रियतां सफलेति वानरपुंगवानादिदेश॥व॥

कदाचिन्मकरकेतन इव सुमनसो मार्गणान्विधाय स्वगुणं⁹⁸ कर्णपूरीचकार॥ग॥

——————————————————————————————————————————

प्राप्तौ सत्याम्। पुष्पास्कुसुमात्। फलभरात्फलातिशयात् च या समृद्धिस्तथा। पादपास्तरवो विनम्रभावमापुः॥समृद्धो हि नम्रता स्यात्॥जलाधिगमः पुष्पफलानां हेतुः। तानि च समृद्धेः। सा च नम्रताया इति॥तथा पुष्पाणामद्भक्षणं पत्र। तथाऽपापि पापरहितम्। शोभनं जन्म यथा मुनयो दधति। तद्वदेतेऽपि मधुब्रतौधाः सुजन्म धारयन्तः सन्तो मधुमकरन्दमपुः पिबन्ति स्म॥पादैरङ्गिभिः पादेषु मूलेषु वापतन्त्यमीक्ष्णमित्यनेन मधुप्राचुर्योक्तिः॥अत्रायुक्पादयोः षकार एव। युक्पादयोस्तु विसर्जनीयोपध्मानीयान्यतर एव न तु षकारः॥परं श्रुतिसाभ्यान्न दोषः ॥एवमेव विसर्जनीपजिहामूलीयषकारेष्वपि यथा “ये सहजनिष्कलङ्काचारा अपि भान्ति निसिकूटगमात्। सुधियः काष्ठादशकंधराधिकं सपदि तेऽभ्रुवते " ॥अस्यार्थः - सहजोकत्रिमो निःकलङ्को निर्दोष आधारो येषां ते सुधियः काष्ठादशकं दिक्चक्रं धरैः पर्वतेरधिकमनुवते व्याप्नुवन्ति। स्त्रीणामभावो निखि। कूटं छद्म। तस्य गमो भ्रंशः इति समाहारद्वन्द्वः। एतेन जितेन्द्रियत्वोक्तिः। अपिर्विरोधे। येषां किल सहजस्वर्णायां लङ्कायां चारो गतिः। ते कथं त्रिकूटाचलगमनाभावेन भान्ति। दशकंधरो रावणः। काष्ठा दिशः। अत्र स्वर्णार्थनिष्कशब्दे षकार एव, निष्कलङ्ककशब्दे जिह्वामूलीयविसर्गे इति बोध्यम्॥ङ॥

** कदाचिदिति**॥भक्षैः पाशकैः। विनोदं क्रीडाम्॥पक्षे अक्षस्य रावणेः। विनोदं वधम्॥क॥

कदाचिदिति॥शोभना प्रीवा यस्य। वै स्फुटार्थे। मह्यं देहीति ब्रुवाणस्य।तथा आ समन्तालव्यां काको भिन्नकण्ठध्वनौ तिष्ठतीत्यालघुका कुस्पस्तस्य याचावशास्वरभेदवतोऽर्थिनो याचकस्य प्रार्थना सफला क्रियतामित्यमुना प्रकारेण नरपुंगवानरश्रेष्ठानादिष्टवान्॥वा समुचये॥पक्षे वैदेही सीतेति प्रलपतोऽलघोर्गुरो रामस्य काकुस्थस्य सप्रयोजनस्य प्रार्थना सफला क्रियतामिति वानरपुंगवान्कपीशः सुप्रीवो मियुक्तवान्॥ख॥कदाचिदिति॥मार्गणान्याचकान्। इष्टार्थसंप्रदानेन सौमनस्ययुक्तान्विधाय स्वस्य

——————————————————————————————————————————

कदाचिदम्भोनिधिरिवोच्चैःस्तननाभिरम्याः कृतानिमेष⁹⁹नयनविश्वमाः, सकंदर्पाः, सिषेवे वेलाविलालिमीः॥क॥

कदाचिद्दशरथ इवायोध्यायां पुरि स्थितः सुमित्रोपेतो रममाणरामभरतप्रेक्षणेन क्षणमाह्लादमन्वभूत्॥ख॥

एवमस्य सकलजीवलोकसुखसंतानमनुभवतो यान्ति दिनानि॥ग॥

अथ कदाचिदुन्नमत्पयोधरान्तरपतद्वारावलीविराजिताः, कमलवलकान्तनयनाः, सुरचापचक्रवक्रभ्रुवः, विद्युन्मणिमेखलालंकारधारिण्यः, शिखानामुक्तकलहंसकाः¹⁰⁰, प्रौढकरेणुसंचारहारिण्यः, ककंधराः, तिरस्कृतशशाङ्ककान्तिकलापोच्च मुखमण्डलाः, सकलजगज्जेगीयमानगुण¹⁰¹मिममनुपमरूपलावण्यराशिराजितं राजानमवलोकयितुमिवावतरन्ति स्म वर्षाः¹⁰²॥घ॥

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

गुर्ण स्थागाख्यं जगतोऽपि कर्णौ पूर्वेते अनेनेति कर्णपूरः। त्रौ कर्णपूरीचकार॥पक्षे सुमनसः पुष्पाणि। मार्गणा बाणाः। गुणो ज्या। कर्णपूरः कर्णान्तकर्षणम्॥॥

** कदाचिदिति**॥उच्चैः स्तनाभ्यां नाभ्या च रम्या॥तथा निर्निमेषनेत्रलीलाः सकामाः। वेलायां वारके विलसन्ति भोगायोपतिष्ठन्त इत्येवंशीला वारस्त्रीः। सिषेवे॥अम्भोनिधिस्तु बेला अम्भोवृद्धीः। कीदृशीस्ताः। उच्चैः स्तननेन शब्देनाभिरम्याः॥तथा कृतमनिमेषाणां मत्स्यानां नयनं प्रापणं यैस्तथोक्ता विविधा भ्रमा आवर्ता यासु॥तथा कं जलं
तस्य दर्पेण मोक्षेण सह॥पेर्मोचनार्थत्वात्॥तथा विलसन्त्यभीक्ष्णम्॥क॥

** कदाचिदिति**॥न योद्धुं शक्याऽयोध्या संज्ञा च। तस्यां पुरि। सुमित्रैरुपेतः सुमित्रा कलत्रेण॥विलसन्त्यो रामा विलासिन्यो यत्र तेन भरतसंगीतेन विक्रीग्रामभरतयोरवलोकनेन चाहादं नलो दशरथश्च भेजे॥ख॥ग॥

** अथेति**॥अनन्तरं कस्मिन्नपि समये नृपमवेक्षितुं वर्षा अवातरन्॥वर्षाशब्दगतस्त्रीत्वेन वर्षाणां साक्षात्बीत्वमध्यवसितम्॥ततश्च पयोधरा मेघाः स्तनांश्च। पतद्वारावली पतन्ती धाराश्रेणी चलन्ती हारावली च। यद्वा पयोधरयोः स्तनयोरन्तर्मध्येऽपतन्तो ऽतिसंह तस्वादप्रविशन्तो हारा यासाम्। तथा वलीभिरुदरे लेखाभिर्विराजिताः॥कमलदलानां कान्तमिष्टं नयनमतिवाहनं यासाम्। वर्षाणां ह्यतिवाहने कमलामामुल्लासः। पक्षे कमलदलवत्कान्तनेत्राः॥इन्द्रधनुश्चक्रमेव व भ्रुवौ वासाम्।

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

यत्र¹⁰³ च।

आकर्ण्य स्मरयौवराज्पपटहं जीमूतनूत्नध्वनिं
नृत्यकेकिकुटुम्बकस्य¹⁰⁴ दधतंसन्द्रांमृदङ्गक्रियाम्।
उन्मीलन्नवनीलकन्दलदलव्याजेन रोमाञ्चिता
हर्षेणेव समुष्छ्रिता¹⁰⁵ वसुमती दधे शिलीन्ध्रप्वजान्॥४०॥

अपिच।

पर्णैः कर्णपुटायितैर्नवरसप्राग्भारविस्फारितैः
शृण्वन्तो मधुरं द्युमण्डलमिलन्मेघावलीगर्जितम्।
शाखाग्रग्रथमानसौरभभरभ्रान्तालिपालिध्वजा-
स्तोषेणेव वहन्ति पुष्पपुलकं धाराकवम्बद्रुमाः॥४१॥

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

पक्षे सुरचापचक्रवद्वभुवः॥विद्युदेव मणिमेखला तां तथालमत्यर्थ कस्य जलसारं वेगं धारयन्ति। यद्वा कारस्य राज्ञे देयांशस्य धारिण्यः। वर्षा हि सस्यादिसाधकस्वात्करस्यापि साधनम्।पक्षे विद्योतमानमणिकाञ्चीभूषणधारिण्यः॥शिक्षामा गर्जत्यस्तथा मुक्ता मानसं प्रति प्रस्थापिता हंसका याभिः। यद्वा मुक्तहंसानि कानि जलानि यासुं’।तत्समये हंसानां मानसे गमनात्। पक्षे शिक्षाने शब्दायमाने आमुक्ते बद्धे हंसके चरणाभरणे यासाम्॥प्रकर्षेणोढं कं जलं तेन रजः संचाररोधिकाः। पक्षे प्रगल्भगजगमनमनेोज्ञाः॥कं जलं धरन्तीति कंधरा मेघास्ते कम्रा रम्या यासु। पक्षे कंधरा प्रीवा॥छादितशशाङ्ककान्तयः। तथा काय पन्नियाय लापाः कलापाः। कुटुम्बिनीजनगीथमानरासंकाः। तैरुचमुखा मेघालोकनायोन्मुखा मण्डला देशा यासु। पश्चात्कर्मधारयः। पक्षे निर्जितेन्दुदीत्यतिशय मुच्चमुत्कृष्टमुन्नतकपोलं वा मुखबिम्बं यासाम्॥व॥

**आकर्ण्यति॥**युवा चासौ राजा चेति युवराजस्तस्य भावो यौवराज्यम्। कामस्य तरुणराजत्वपटहोमं नृत्यत्केकिनां च मृदङ्गविधिं दधानं घनगर्जितं श्रुत्वा मुदेव विकसत्कन्दलच्छलेन पुलकिता भूरभूत्। शिलीन्ध्रध्वजानधारयत्॥४०॥

पर्णैरिति॥वसन्ते पुष्प्यन्ति ते धूलीकदम्बा वर्षासु च धाराकदम्बाः॥शास्त्रामे मिलन्तः सौरभ भराद्धान्ता उपर्युपर्यटन्तश्च तेऽलयश्च त एव पालिध्वजाः प्रतिद्धंचिह्नानि येषां ते धाराकदम्बद्रुमाः पुष्पमेव पुलकं मदेन वहन्ति॥हर्षहेतुर्गर्ज-

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

अथ¹⁰⁶ क्रमेण

नीरं नीरजनिर्मुक्तं नीरजस्कं भुवस्तलम्॥
जातं जातिलतापुष्पगन्धान्धमधुपं वनम्॥४॥

अपिच।

घृत¹⁰⁷धुकदम्बकदम्बकनिष्पतन्नवपरागपरागममन्थराः।
हृत¹⁰⁸तुषारतुषा रतिरागिणां प्रियतमा मरुतो मरुतो ववुः॥४३॥

ततश्च। तिरस्कृततरणित्विषि, विगलद्वारिविभुषि, शान्तचातकतृषि, निर्वाणवारणवपुषि, मानिनीमानग्रहग्रन्थिमुषि, जनितजवातकशुषि, विधव¹⁰⁹वधूविद्विषि, वर्धितमण्डूकरहृषि, मुद्रितचन्द्रमति, विद्वाणपङ्कजसरसि, स्वाधीनप्रियप्रेयति, प्रोषितकलहंसघयति,नष्टनक्षत्रमण्डलमहति,मेचकितनभसि,निष्पतन्नीपरजलि,स्फुटकुटजरजः¹¹⁰पुञ्जपिअरिताष्टदिग्भासि¹¹¹,भासुरसुर चापचक्रभृति,

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

नश्रवणमेव। रसो जलं रागश्च। अन्योऽपि द्युमण्डलान्मिलन्त्या घोषितः शब्दं श्रुस्वैवंविधो भवति " ग्रन्थ बन्धन " इति यौजादिकाद्विकल्पिते णिचि प्रथितुं शीलमेपामिति चानशि प्रथमानाः। यत्कविरहस्ये “ गायां प्रन्थयति प्रथत्यविरतं लोकांच लोकेसन्गयं प्राथयति स्फुटार्थललितं यो नाटकं ग्रन्थति। प्रध्नाति श्रुतिशास्त्रयोर्विवरणं प्रन्थाननेकांश्च यः स्वच्छं यस्य मनः स्वभावसरलं न मन्यते कुत्रचित् " इति। अस्मादात्मनेपदमपि। तथा च। " वहति जलमियं पिनष्टि गन्धानियमियमुद्रभते स्रजो विचित्राः। मुसलमिदमियं च पातकाले मुहरनुयाति कलेन हुंकृतेन " इति॥४१॥

** नीरमिति**॥नीरं जलमम्भोजमुक्तं भूतलं निःपांसु वनं च जातीपुष्पसौरमान्धभृङ्गं जातम्॥४२॥

धुतेति॥कम्पितकदम्बद्रुमसमूहाभिः सरन्योऽसौ नवः परागस्तहसंगमेन मन्थरा मन्दाः॥तथा ऊढसीकरकणाः॥तथा रतिरागोऽस्ति येषां तेषामसिदयिता महतो वाता मरोः पर्वताद्वान्ति स्म। परागमेति परापूर्वः पर उत्कृष्ट आगमो वा॥४३॥

ततश्चेति॥तिरस्कृता रवित्विषो येन। इन्द्रगोपा वर्षासु आताः क्षुद्रजन्तवः॥योतत्क्षरतमालानां संबन्धि यद्धारागृहं तस्य सदृशि॥क्षीरोदधौ निद्रायमाणो बाणासुरबाहु-

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

मयूरमदकति, महिषशोषत्वति; विस्तरत्सरिति, शादखहरिति, विद्योतमानविद्युति, वहन्मन्दमेघकरमरुति¹¹², हृप्यत्कृपाणयोषिति, पुष्पकेतकीगन्धपानमत्तमधुकृति, मोनूतनूरुहि, दरिद्रनित्राहुहि, सगर्वगोडुहि, कदम्बस्तम्बालम्बिमधुलिहि, मुदितमदनाहालायमानधननावमुचि, पच्यमानजम्बूफलश्यामलितवनान्तररुचि, रचितपान्थसार्थशुचि,श्रूयमाणमदमधुरमयूरवाचि विनिद्रकोशातकीशालिनि, यूथिकाजालिनि, नवमालिकामालिनि, कन्दलभाजि,पच्यमानजम्बूतरुवनराजिवाजि, भिक्षाक्षणक्षपित¹¹³परिवाजि,शान्तसारङ्गरुजि, नीडनिर्माणाकुलबलिभुजि, सान्द्रेन्द्रगोपजि, मोततमालधारागृहसदृशि,श्यामायमानदशदिशि, दिवापि श्रूषमाणरजनिशङ्काकुलचक्रवाक¹¹⁴चक्रकुशि, शकटसंचाररुधि,पल्लवितवीरुधि,विश्रान्तजिष्णुक्ष्मापालपुषि, क्षीणोक्षक्षुधि, क्षीरसमुद्रनिद्राणबाणबाहु च्छिवि, सिन्धुरोधोभिवि,बवबहननुदि,विरहिमनस्तुदि,जनितजनमुषि,तापिच्छच्छायानुच्छेदिनि,छन्नकुटीमध्पबध्यमानवाजिनि, विकसितबकुलवनविराजिनि,तीरसीमन्तितग्रामसीमनि, विजयमानमनोजन्मनि जाते जगज्जीविनि,जीमूतसमये कदाचिदनम्भसि दिवसे मृगयावमपालकः प्रविश्य राजानं विज्ञापयामास॥क॥

देव,

किं स्यादअनपर्वतः स्फटिकयोर्द्वन्द्वं दधदीर्घयो-
रम्भोमेडरमेघ एष किमुत श्लिष्यद्वलाकाद्वयः।

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

च्छिद्विष्णुर्यस्य॥सीमन्त इव सीमन्तः। ततः करोतिण्यन्तात्ते। तारकादित्वादितचि वा रूपम्॥तस्मिन्नित्थंभूते मेघसमय आखेटकारण्यपालको नृपं व्यज्ञापयत्॥क॥

किं स्यादिति॥दीर्घस्फटिकद्वयोपेतोऽञ्जनगिरिः, बलाकाद्वयान्वितः सजलो जलदः,

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

शून्यः किंतु करेण कुअर इति भ्रान्तिं संमुत्पादय-
न्दंष्ट्राद्वन्द्व¹¹⁵करालकालवदनः कोलः कुतोऽप्यागतः॥१४॥

ततश्वासौ

भिन्दन्कन्दकसेरुकन्दलभृतः स्निग्धप्रवेशान्भुवो
भञ्जन्नञ्जनशैलशृङ्गसदृशः फुल्लल्लतामण्डपान्॥
मन्दं मन्दरलीलयाब्धिसदृशं मध्मंश्व लीलासरः
क्रोडः क्रोडति भययन्निव¹¹⁶ भवत्क्रीडावने रक्षकान्॥४५॥

राजा तु तदाकर्ण्य चिन्तितवान्।

अच्छाच्छैः शुकपिच्छगुच्छहरितैश्छन्नां¹¹⁷ वनान्तास्तृणैः¹¹⁸
सेव्याः संप्रति सान्द्रचन्द्रकिकुलैरुताण्डवैर्मण्डिताः॥
येषु क्षीरविपाण्डु पल्वलपयः कल्लोलयन्तो मना-
ग्वाता वान्ति विनिद्रकेतकवनस्कन्धे लुठन्तः शनैः॥४६॥

माद्यन्ति च¹¹⁹ तेषु संप्रति प्रोथिनः। तद्युज्यते विहर्तुम् " इत्यवधारयन्नाहूय बाहुकनामानं सेनापतिमादिदेश॥क॥

भद्र द्रुत¹²⁰मनुष्ठीयताम्, समादिश्यन्तां कृतवैरिविपत्तयः पत्तयः, पर्याण्यन्तां मनस्तुरगास्तुरगाः, सज्जीक्रियन्तां निजवेगनि¹²¹-

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

शुण्डाशून्यो हस्ती, किमिति भ्रान्ति जनयन्देव कुतोऽपि कोलः सूकर भागात्॥४४॥

**भिन्दन्निति॥**मन्दरलीलया करणभूतया भाययन्॥अत्र करणाद्भयेनात्वमात्मनेपदं षुगागमच न भवति॥४५॥

अच्छाच्छेरिति॥चन्द्रकिणो मयूराः। पल्वलमखातं सरः॥४६॥

मायन्तीति॥प्रोथिनः सूकराः॥क॥

**भद्रेति॥**पर्याणं करोत्यश्वानाम्। “ तत्करोति तदाचष्टे " इति णिचि पर्यायत्यश्वान्। पश्चात्संबन्धनिवृत्तौ व्याकरणं सूत्रयतीति त्रिलोकीं तिलकपतीतिवत्कर्म-

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

र्जितमातरिश्वानः श्वानः,समारोप्यन्तामपनीताहितायूंषि धनूंषि, गृह्यन्तां निर्मथितप्रोपियूथपाशाः पाशाः " इति॥क॥

अथ¹²²मौलि¹²³मिलन्मुकुलित करकमलयुगलेन सेनापतिना “यदाज्ञापयति देवः” इत्यभिधाय त्वरया तथा कृते सति॥ख॥

स्वयमपि

निर्मांसं मुखमण्डले परिमितं मध्ये लघुंकर्णयोः
स्कन्धे बन्धुरमप्रमाणमुरसि स्निग्धं च रोमोद्रमे।
पीनं पश्चिमपार्श्वयोः पृथुतरं पृष्ठे प्रधानं जवे
राजा वाजिनमारुरोह सकलैर्युक्तं प्रशस्तैर्गुणैः¹²⁴॥४७॥

आरुह्य च क्रमेण कार्दमिककर्पटावनद्धमूर्धजैर्वण्डखण्डपाणिभिः क्रूरकर्मेचिताकारैर्वागुरावाहिभिरनन्तैः छतान्तदूतैरिव पाशहस्तैः पाप¹²⁵र्द्धिकैरनुगम्यमानः, दूरादुम्नमितकंधरैस्तपो¹²⁶र्ध्वकर्णसंपुटैरकाण्डोडीनप्राणैरिव वनप्राणिभिराकर्ण्यमानहर्षितहय हे पारवः, पवनकम्पित¹²⁷तरुशाखाग्रपल्लवव्याजेन दूरादेवोत्क्षिप्त- हस्ताभिरुड्डीयमानशकुनिकुलकोलाहलच्छलेन¹²⁸ भयान्निवार्यमाण इव वनदेवताभिः, अभिमुखागतैरुन्मिषत्तरु¹²⁹पुष्पप्रकरमकरन्दबिन्दुवर्षवाहिभिर्वनविनाशशंङ्कितैरर्ध्यमिवोपपादयद्भिरुपरुध्यमान इव वनमारुतैः,उन्निद्रसान्द्रकुसुमकेसराङ्कुरजालजटिलाभिर्भयादुद्रत¹³⁰रोमाञ्चप्रपञ्चाभिरिवोद्रान्तभृङ्ग¹³¹रवगद्गदरुदितेन निषिध्यमान इव वनवीरुद्भिः, उद्भिन्नभास्पदमन्दक¹³²न्दलावलोकनेनानन्द्यमानः श्वानुगतो-

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

स्वम्॥मन इव तुराः शीघ्रा गच्छन्तीति॥निर्मथिताः प्रोथियूथपानां वराहयूथपानामा इच्छा यैः॥क॥ख॥४७॥

आरा चेति॥कर्दमेन नीलीलोहमलादिना रक्तं कार्दमिकम्। श्वमिरवैवानु-

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

ऽप्यश्वानुगतः सगजमप्यगजं तद्वनमाससाद॥क॥

ततश्च केचिदुद्यत्पर¹³³श्वधा गणपतयः केऽपि दृष्टसिंहिकासुतविक्रमाः शशधराः, केऽपि पाशपाणयो जम्बुकदिक्पालाः, केऽपि हरिमार्गानुसारिणो बलभद्राः केऽपि चक्रपाणयो मधुसूदनाः, केऽपि शिवाग¹³⁴मानुवर्तिनो रौद्राः केऽप्याहितामयो विप्रलोकाः,केऽपि खण्डिताञ्जनाधरप्रवालाः प्रभञ्जनाः,केऽप्युत्खातदन्तिदन्तमुष्टयो निस्त्रिंशाः, तस्य पृथ्वीपतेराकुलितश्वापदाः पदातयो वनं रुरुधुः॥ख॥

ततश्च तैः क्रियन्ते विकलभा वननिकुञ्जः कुञ्जराश्च, ध्रियन्ते-

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

गतो राजा। गज़ोपेतम्। अगः पर्वतस्तत्समीपोद्देशोऽप्यगस्तत्र जातमगजं तद्वनमाप॥क॥

ततश्चेति। उद्यन्तः पलायमानाः परे उत्कृष्टाः श्वामस्तान्दधति॥! तथा गणस्य सेनायाः पतयः हेरम्बाय उदृश्यमाणवरशवः। सिंहिकासुतः केसरिकिशोरो राहुआ। शर्श धरतीति शशधरः पत्तिश्वन्द्रश्च॥पाशः पाणौ यस्य स पापाणिर्वरुणच \।\। जम्बुकः शृगालो वरुणश्च। यद्विश्वप्रकाश :- “ जम्बुकः फेरवे नीचे प्रतीचीदिक्पतावपि “॥हरि सिंह मार्ग मृगसमूहं चानुसरन्ति। बलेन भद्राः शक्ताः। पक्षे हरेर्विष्णोर्मार्गोऽध्वा। बलभद्रो बलदेवः॥चक्रं पाणौ यस्य स चक्रपाणिर्विष्णुश्च। मधु क्षौद्रं दैत्यश्व। सूदनं क्षरणं मारणं च॥शिवा शृगाली तस्या गमो गतिः। पक्षे शिवस्थागमाः शास्त्राणि। रौद्रा भीषणाः शैवाश्च॥गृहीतहविर्भुजो वीव्शकुन्तान्प्रलोकयन्तः। पापर्द्धिका हि कपोतादिपातनाय तरूणामधस्तात्तापनीसंज्ञकामनीष्टिकां कुर्वन्ति। पक्षे साग्निहोत्रा विप्रलोकाः। खण्डिता भञ्जनस्य पञ्चिकपक्षिणोऽधरप्रवाला च्छाधः पिच्छानि यैः। यद्वाऽञ्जनस्य शाखिनोऽधः पल्लवाः। वातास्तु खण्डितोऽञ्जनाख्यायाः प्रियाया भोष्ठपल्लवो यैः। उत्खाता दन्तिदन्ता यैस्तथोक्ता मुष्टयः संग्रहा येषाम्। पक्ष उत्क्षिप्तदन्तिदन्तप्रधानो मुष्टिस्त्सरुर्येषु। निर्खिशाः क्रूरकर्माणः खङ्गाश्च। ईदृशास्तस्य पत्तयो वनं वेष्टयामासुः॥ख॥

ततश्चेति। विगताः कलभा येभ्यस्ते व्यपेतकरिपोताः। कुञ्जरास्तु विकलकान्तयं

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

ऽनेकबारपापानिखालि कम्पन्तेचा को काच, विक्षिप्यन्ते परितः शराः शरभाच भज्यन्तेण्डदण्डा तरवस्तरक्षवश्च॥क॥

क्षणेन च पतन्ति पीवरा वराहाः; सीदन्ति दन्तिनः, विरलं रसन्ति सातंङ्का रङ्कवः, प्रकाशैलं शैलं भयादारोहन्ति रोहिताः, शरसंघातघूर्णिता यान्ति महीं महिषाः, दुर्गसंश्रयं श्रयन्ते¹³⁵ तरलितनेत्रा¹³⁶श्चित्रकाः, त्वरिततरं तरन्तीवोत्पतन्तो नभसि निजजवनिर्जित¹²¹तुरंगाः कुरङ्गाः॥ख॥

तत्र च व्यतिकरे

जाताकस्मिकविस्मयैः किमिदमित्याकर्ण्यमानः सुरैः
संत्रासोज्झितकर्णतालचलनान्दिग्दन्तिनः कम्पयन्।
जन्तूनां जनितज्वरः स मृगयाकोलाहलः कोऽप्यभू-
द्येनेदं स्फुटतीव निर्भरभृतं ब्रह्माण्डभाण्डोदरम्॥४८॥

राजाप्येकशर प्रहारपातितमत्तमातङ्गः सर्वतो विहारिहरिहरिणशशकशम्बरवराहहनन हेलया विचरन्नितस्ततस्तरु¹³⁷णतरतमालमञ्जरीजालनीलोडुषितस्कन्धकेसरमूर्ध्वस्तब्धकर्णसंपुटमश्वचक्राय¹³⁸कुध्य¹³⁹न्तमाचूर्णितघोणमनवरतकृतघनघोरघर्घररवक्षिप्तपुंच्छगुच्छमभिमुखमेकस्मिन्नतिसान्द्रभद्रमुस्तास्तम्बभाजि पङ्किलपरव-

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

भयादिति शेषः। खड़ा द्विधारस्वादनेकया धारया पतन्त्यभीक्ष्णम् ।गण्डकास्तु रयेणातिपतन्ति। य उद्भिशृङ्गाः प्रौढास्ते खड्गिनः। अतएव रयातिपातिनः॥त एव बालका गण्डकाः। अतएव कूजन्तः॥तरक्षवश्चित्रकायाः॥क

** क्षणेन चेति**॥सातङ्काः सभयाः। रङ्कवो मृगाः॥प्रकाशाः स्पष्टा एला लता यत्र शैले। रोहितः श्वापदः॥चित्रकोऽपि तद्विशेषः॥ख॥४८॥

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

लप्रदेशे¹⁴⁰तंशूरशूकरमपरमिव दवदहनदग्धा¹⁴¹मिद्रासीत्॥कः॥

दृष्ट्वा¹⁴² च रचितशरसंधानलाघवो राघव इव राक्षसेश्वरस्य तस्योपरि परिणद्धविविधपत्रैः पत¹⁴³त्रिभिरभ्य¹⁴⁴वर्षत्॥खं॥

तत्र च व्यतिकरे

किमश्वः पार्श्वेषु प्लवनचतुरः किंनु नृपतिः
शरान्मुञ्चनुच्चैश्चल¹⁴⁵तरकराकृष्टधनुषा।
किमालोलः कोलः परिहृतशरः शौर्यरसिको
न जानीमस्तेषां क इह परमो¹⁴⁶ वर्ण्यत इति॥४९॥

अपिच।

अजनि जनितपृथ्वीमण्डलोत्पातकम्पं
किमपि चलितशैलं द्वन्द्वयुद्धं तयोस्तत्।
स्खलिततुरगवेगो विस्मयेनैष यस्मि-
न्दिनपतिरपि शौर्याश्वर्य साक्षी बभूव॥५०॥

अथ कथमपि नाथं प्रोथियूथस्य जित्वा¹⁴⁷
ज्वरित इव विशालं सालसः सालमूले¹⁴⁸।
सुखमभजत राजा राजमानः श्रमाम्भः-
कणकलितकपोलालोललीलालकेन॥५१॥

तत्र¹⁴⁹ च स्थितं श्रममुकुलितनघनारविन्दम्, आन्दोलयन्तः कुसुमिततरून्, तरलयन्तः शिखिशिखण्डमण्डलानि, ताण्डवय-

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

**अजनीति॥**स्वभावतोऽपि मध्यंदिने स्खलिताश्ववेगो रविस्तत्र कवेरूहः॥५०॥

अथेति॥ज्वरित इव सालस इत्यनेन श्रमातिशयोक्तिः। अन्योऽपि ज्वरितो मूलादीनि सेवमानः स्वेदबिन्दुलक्ष्यमाणज्वरापगमो राजते॥५१॥

तत्र वेति॥श्रममुकुलितनेत्रकमलं नृपं कम्पितनपिकाननाः पवना हर्षयांच-

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

न्तस्तमुलतापवनिवहान, बहन्तो¹⁵⁰ वहनिर्झरजल शिशिनकरान, करालयन्तः¹⁵¹ कुटजकुलानि, मकरन्दविन्दुसुत्रो मन्त्रमा-
नन्दयामासुः कम्पितनीपवनाः पवनाः॥कः॥

अनन्तरमनवरत करालकालकौले¹⁵²यककुलकवलमाकुलितकोलकरिकुरङ्गकण्ठीरवकिशोरष्टषष्टृष्ठ¹⁵³धाविते परितः परिजने, जनितविविधमृगवधूवधव्याधीन्व्याधान्निवारयितुमिवान्तरान्तराप्रसारितकरे मध्यस्थतां गतवति भगवति गभस्तिमालिनि, सहसंवर्धितमृगविनाशशोकभरादिव वनवीरुधां पतस्तु पुष्पलोचनेभ्यो बाप्पेष्विव मध्याह्नोष्णविलीनमकरन्दबिन्दुषु श्रूयमाणेषु वनदेवतानां वनविमर्दोपालम्भेष्विव तरुखण्डोडीनविविधविहङ्गविरु¹⁵⁴तेषु, विघट्टितार्भक कुरङ्ग कुटुम्बिनीकरुण कूजितव्याजेनान्यायमिव पुस्कुर्वतीषु वनराजिषु,¹⁵⁵ इतस्ततः संचरच टुलतरतुरंगखुर¹⁵⁶शिखरशिखोत्खातधरणिमण्डलाइनविनाशवार्ता गगनचरेभ्यः कथवितुमिवोत्पतितेऽम्बरतलमकत परित्राणे¹⁵⁷ च मूर्छित इव पुनः¹⁵⁸ पुनः पतति भुवि भवनपारावतपतत्रिपत्रधूसरे धूलिपटले, सकम्पकपिकला¹⁵⁹पोल्ललनलुलिततरुतरुणमञ्जरीपुञ्जनिकुञ्जाद्देजिते¹⁶⁰ मञ्जु गुञ्जति वनान्तरमपरमुञ्चलिते चञ्चलचञ्चरीकचक्रवाले, चङ्क्रमणक्रमेण च संपन्ने सैन्यस्य श्रमावसरे तस्यैव सरस¹⁶¹सरलशालदुमस्याधस्तान्निषण्णे श्रम¹⁶²भाजि राजनि॥ख॥

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

क्रुः। कुटजकलिकानां करालनं विकासनम्॥क॥

अनन्तरमिति॥ कौलेयकः श्वा। कोलः सूकरः। पूत्करणमार्तव्याहरणम्॥ख॥

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

अकस्मात्कृतोऽपि

वल्लीवल्कपिनद्धधूसरशिराः स्कन्धे वधदण्ड कं
ग्रीवालम्बितमुन्मणिः परिकुथत्कौपीनवासाः कृशः।
एकः कोऽपि पटच्चरं चरणयोर्बद्ध्वाऽध्वगः श्रान्तवा
नायातः क्रनुकत्वचा विरचितां भिक्षापुटीमुद्वहन्॥५२॥

आगत्य च राजानमवलोक्य सविस्मयमे¹⁶³वमेष चिन्तयांचकार॥क॥

अब्जश्रीसुभगं युगं नयनयोर्मोलिर्महोष्णीषवा-
नूर्णामसखं मुखं च शशिनः पूर्णस्य धत्ते श्रियम्।
पद्मं पाणितले गले च सदृशं शङ्खस्य रेखात्रयं
तेजोऽप्यस्य यथा¹⁶⁴ तथा सजलधेः कोऽप्येष भर्ता भुवः॥५३॥

तदेवंविधाः खलु¹⁶⁵ महनीया महानुभावा भवन्तीत्येवमवधार्य¹⁶⁶ " स्वस्ति स्वकान्तिनिर्जितमकरध्वजाय तुभ्यम् ” इत्यवादीत्॥ख॥

राजापि सविस्मयमना मनागुन्नमितमस्तकः स्वागत प्रश्नेनाभिनन्द्य " तीर्थयात्रिक, कुतः प्रष्टव्योऽसि। क्व च कियञ्चाद्यापि गन्तव्यम्। उपविश¹⁶⁷। विश्रम्य कथय काचिदपूर्वी¹⁶⁸ किंवदन्तीम्। अ-

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

बल्लीति॥कुपितवती सटिते कौपीनवाससी पस्य। " परिकुथत् " इति पाठे कुथो वर्णकम्बलः। रथ्यानि पतितजरत्पटखण्डैर्निर्मितत्वात्॥पटचरो जीर्णवस्त्रखण्डम्॥क्रमुकत्वचा पूगदुमवल्केन॥५२॥

अजेति॥सजलधेरिति भुवो विशेषणम्॥उष्णीषमुत्तमाङ्गे लक्षणविशेषः॥तपोणी भ्रूमध्ये शुमरोमावर्तः॥यद्विश्वः – “ उष्णीषं तु शिरोवेष्टे किरीटे लक्षणान्तरे”। तथा। " ऊर्णा मेषादिलोनि स्यादन्तरावर्त के भ्रुवोः “॥५३॥

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

नेकदेशश्वानः किलाधर्यदर्शिनो भवन्तीति। नचाकस्मिंकं¹⁶⁹दर्शनमपूर्वः परिचयः स्वल्पा प्रीतिरित्येकमप्याशङ्कनीयम्। अपूर्वेदर्शनेऽपि न जात्या मणयः स्वां स्वच्छतामपहुवते। तदेहि। मुहूर्तमेकत्र गोष्ठीसुखमनुभवावः¹⁷⁰” इत्येनमवादीत्॥क॥

असावपि “अपूर्वकौतुककथा¹⁷¹कर्णनरसिक, श्रूयतां येद्येवम् " इत्यभिधाय सुखोपविष्टस्यास्य समीपे स्वयमु¹⁷²पविश्य कथयितुमारभत॥ख॥

अस्ति स्वर्गसमः समस्तजगतां सेव्यत्वसंख्याग्रणी-
देशो दक्षिणदिङ्मुखस्य तिलकः स्त्रीपुंसरत्नाकरः।
यस्मिंस्त्यागमहोत्सवव्यसनिभिर्धन्यैरशून्या जनै-
रुदेशाः स्पृहणीयभावभरिताः कं नोत्सुकं कुर्वते॥५४॥

कथं चासौ¹⁷³ न प्रशस्यते॥ग॥

यत्र त्रिपुरपुरंध्रिरोध्रतिलकहारिणा हरिविरञ्चिचूडामणिमरीचिचक्रचकोरचुम्बितचरणनखचन्द्ररुचिनिचयेन भगवता सेव्यते¹⁷⁴ सेव्यतयाऽपहसितकैलासश्रीः श्रीशैलः शूलपाणिना॥घ॥

यत्र च विकचविविधवनविहारसुरभिसमीरणान्दोलितकवलीवलव्यजनवीज्यमाननिधुवनविनोद खेदविद्राणनिद्रालुद्रविडमिथुनलनाथपरिसराः सरसघननिचुलतलचलचकोरचक्रवाककुलकपिञ्जलमयूरहारीतहारिण्यो नाकलोककमनीयतां कलयन्ति क-

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

**राजापीति॥**किंवदन्तीं वार्ताम्॥जात्या मणयो विशिष्टजातीपरत्नानि॥॥ख॥

अस्तीति॥खी च पुमांश्च खीपुंसौ। “भचतुर - " इत्यादिना निपात्यत॥२४॥

**यत्रेति॥**त्रिशूलपाणिना त्रिपुरान्तकेन। तत्रस्थेन हि त्रिपुरासुरो, हतः॥घ॥

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

लमकेदार साराः सरससहकारकारस्कराः कावेरीतीस्मयः॥क॥
किं बहुना।

अस्तु स्वस्ति समस्तरत्ननिधये श्रीदक्षिणस्यै दिशे
स्वर्गस्पर्धिसमृद्धये हृदयोदावरीरोधसे।
यत्र त्रस्त कुरङ्गकार्भकदृशः संभोगलीलाभुवः
सौख्यस्यायतनं भवन्ति रसिकाः कंदर्पशस्त्रं स्त्रियः॥५५॥

तत्र प्रणतसुरासुरशिरः¹⁷⁵ शोणमरीचिचयबहलकुङ्गमानुलेपपल्लवितपादारविन्दद्वयस्य क्रौञ्चभिदो भगवतः सुगन्धि¹⁷⁶गन्धमादनाधिवासिनः स्कन्ददेवस्य दर्शनार्थमितो गतवानस्मि॥ख॥

तस्माच्च निवर्तमानेन क्वचिदेकस्मिन्नध्वरोधिनि¹⁷⁷ न्यग्रोधपादपतले दीर्घाध्वान्तेन विश्राम्यता¹⁷⁸ मया श्रूयतां यदाश्वर्यमालोकितम्॥ग॥

अतिललितपदविन्या¹⁷⁹ससारसाधुसिन्धुरवधू स्कन्धमधिरूढा, प्रौढसखीसहाय प्राया, प्रान्तपतञ्चरु¹⁸⁰चामरमरुन्नर्तितालकवल्लरी,कर्णकुवलयालंकारधारिणी,रुचिररुचिमञ्चरणनूपुरा,पुरःसरसरागगान्धर्विककण्ठकन्दरविनिःसरत्सर सगीतप्रेङ्गोलन प्रयोगेषु दत्तावधाना, नेत्रे मनाङ्कीलयन्ती, प्रियमाणमायूरातपत्रमण्डला, मण्डलितमदनचाप¹⁸¹चक्रवक्रभ्रूः, भूपालपुत्रिका कापि कापि कुतोऽप्युचलिता तदेव न्यग्रोध¹⁸²च्छायामण्डपमशिश्रियत्॥घ॥

तां चालोक्य चिन्तितवानस्मि विस्मितमनाः॥ङ॥

किं लक्ष्मीः स्वयमागता मुररिपोर्देवस्य वक्षःस्थला-
कोपारपत्युरुतावतारमकरोदेवी भवानी भुवि।

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

श्यामाम्भोजसहक्षपक्ष्मलचलनेत्रामिमां पश्यतो
धातस्तात करोषि किं न वदने चक्षुःसहस्रं मम॥५६॥

अपिच।

इन्दोः सौन्दर्यमास्यं कलयति कमलस्पर्धिनी नेत्रपत्रे
कालिन्याः कुन्तलाली तुलयति विभवं भव्यभङ्गैस्तरङ्गैः।
तस्याः किं श्लाध्यतेऽन्यत्सुभगगुणनिधेः काप्यपूर्वैव यस्याः
पुष्पेषावैजयन्ती जयति युवजनोन्मादिनी यौवनश्रीः॥५७॥

अपिच।

आकारः स मनोहरः स महिमा तद्वैभवं तद्वयः
सा कान्तिः स च विश्वविस्मयकरः सौभाग्यभाग्योदयः।
एकैकस्य विशेषवर्णनविधौ तस्याः स एव क्षमो
यस्यास्मि¹⁸³न्नुरगप्रभोरिव भवेज्जिह्वासहस्रद्वयम्॥५८॥

सापि यथा त्वमिदानीं मामिह पृच्छसि तथार्धपथमिलित कंचिदुदीचीनमध्वगं दक्षिणस्यां दिशि प्रस्थितमादरेण पृच्छन्ती मुहूर्तमिव तत्रैव विश्रमितुमारभत॥क॥

श्रुतश्चार्य मयापि तेन तस्याः पुरः कस्यचिदुदी¹⁸⁴च्यनरपतेः श्लाघ्यमानस्य कथा¹⁸⁵वशेषालापः॥ख॥

तस्मिन्स्मितमुखे यूनि यूपदीर्घर्भुज¹⁸⁶द्वये।
ते धन्या न्यपतन्येषां कंदर्पसदृशे दृशः॥५९॥

—————————————————————————————————––––––––————

** आकार इति॥**उरप्रभोर्वासुकेर्यथा जिल्हासहस्रद्वयं वर्तते तथा यस्यैतावत्यो जिहा भवेयुः स एव वर्णयितुं क्षमो भवेत्॥यदा " जिहासहस्रं मुखे " इति पाठः। तदा सहस्रशब्दोऽनन्तमहुत्ववचनः॥५८॥क॥

———————————————————————————————————————————

किं बहुना

सा एवं मन्मथमञ्जरी स च युवा भृङ्गस्तवैवोचितः
श्लाघ्यं तद्भवतोः किमन्यदपरं किं स्वेतदाशास्महे।
भाग्यैर्योग्य समागमेन युवयोर्मानुष्य माणिक्ययोः
श्रेयानस्तु विधेर्विचित्ररचनासंकल्पशिल्पश्रमः¹⁸⁷॥६०॥

तन्न जाने स कः सुकृती तेन तस्याः श्रवणादेवोलसबहुलपुलकाङ्करोत्तम्भितांशुकायाः पुरो¹⁸⁸ विस्तरेणैवं वर्णितः॥क॥

न च मयापि विस्मयविस्मतविवेकेन केयं¹⁸⁹ कस्येयं कुत्र कुतो वा प्रस्थितेति प्रश्नाग्रहः कृतः। केवलमदृष्टपूर्वरूपोत्पन्नाकस्मिककौतुकातिरेकास्तमितसमस्तान्यव्यापारेणैकाग्रतया ग्रहनिरुद्धेनेवान्धेनेव मूकेनेव¹⁹⁰ मूढेनेव मूर्च्छितेनेव संजात¹⁹¹संतमसेनेव विषविधू¹⁹²णितेनेव स्तोभ¹⁹³स्तम्भितेनेव गतायामपि तस्यां तेनाध्वनीनेन सह तत्रैव न्यग्रोधतरुतले सुचिरमासितमासीत्॥ख॥

तदायुष्मत्रेष कथितः स्ववृत्तान्तः॥ग॥

तस्यां दिशि तथा सकलजगज्योत्स्नया, अस्मिन्नपि देशे निःशेषजननयनकुमुदेन्दुना त्वया¹⁹⁴ दृष्टेन दृष्टं यद्द्रष्टव्यम्। अभूश्च मे श्लाघ्यं जन्म। जाते कृतार्थे चक्षुषी। संपन्नः सफलः परिभ्रमणप्रयासः॥घ॥

तदिदानीं किमन्यत्॥ङ॥

—————————————————————————————————————————

सा त्वमिति॥अत्राप्रत्यक्षमपि बुद्धिकल्पितं नलं प्रत्यक्षमिव मन्यमानो भवसोरित्याह। भवती च भवांश्च भवन्तौ। “पुमान्खिया " इत्येकशेषः॥मानुषत्वे भूषणभूतत्वात्तयोर्माणिक्यत्वम्॥६०॥

नेति॥स्तोभचेष्टाविघातः॥ख \।\।

———————————————————————————————————————————

अनुमन्यस्य स्वविषयगमनाय माम् ” इत्यभिधाय व्यरंसीत्॥क॥

राजाप्येतदाकर्ण्य चिन्तितवान्॥खं॥

श्रीमाणिक्यमहाकरः स विषयः पान्यो¹⁹⁵ऽप्ययं तथ्यवा-
ग्व्यापारोऽपि विधेर्विचित्ररचनस्तत्किं न संभाव्यते।
किं त्वाश्चर्यमदृष्टरूपविभवाप्याकर्ण्यमाना सती
कान्तेयुन्नतचेतसोऽपि कुरुते नाम्नैव निम्नं मनः॥६॥

तथाहि।

नो नेत्राञ्जलिना निपीतमसकृत्तस्याः स्वरूपामृतं
नो नामान्वयपल्लवोऽपि च मया कर्णावतंसीकृतः।
चित्रं चुम्बति चुम्बकाश्मकमयो यद्वद्बलाद्दूरत-
स्तद्वत्तर्जितधैर्यमेतदपि मे तस्यां मनो धावति॥६२॥

सोऽयं दुर्लभेष्वनुरागः पुंसाम्, अन्वरमस्वास्थ्यम्, अदौर्गत्यं,दौःस्थ्यम्,अविषास्वादनमाघूर्णनम्,असाध्वसं कम्पनम्, अनारमविक्रयं पारवश्यम्, अजरं जाड्यम्, अनिन्धनं ज्वलनम्, अल¹⁹⁶मग्रहमुन्मादनम्, अवात्याघातमुद्धमणम्, अमौनं मौक्यम्, अहीनश्रुति बाधिर्यम्, अनष्टदृष्टिकमन्धत्वम्, अस्खलितमनोरथं मनःः स्तम्भनम्, अमन्त्र आवेशः॥ग॥

सर्वधा नमः सुस्थितजनदुर्जनाय मनोजन्मने, यस्यायमेवंविधो व्यापार इत्यवधारयन्नवतार्य सर्वाङ्गेभ्यो भूषणानि तस्मै सवयमदात्॥घ॥

————————————————————————————————————————

** स्त्रीति॥**निम्न्नमभिलाषदीनत्वाल्लाघवास्पदम्॥६१॥

** नो नेत्रेति**॥यद्वद्यथा चुम्बक संज्ञमश्मकम्। पाषाणं कर्म॥भयो लोहं कर्तृ॥चुम्बति। तथा मेऽपि मनस्तस्यां धावति॥६२॥

** सोऽयमिति**॥भवेशो व्यन्तरादेर्मनसि प्रवेशः॥ग॥

————————————————————————————————————————

‘तैस्तैरालापैः स्थित्वा¹⁹⁷ च कंचित्तमयमिना¹⁹⁸न् ग्रन्थंकथमपि प्रेषयामास¹⁹⁹॥कः॥

स्वयमपि तत्कालान्तरालमिलितैर्नक्षत्रैरिव सार्दमशिरोहस्तैः सश्रवणचित्रकृतिकोपस्करवाहिभिः पापर्द्धिकपरिजनैरनुगम्यमानो राजा निजावासमयासीत्॥ख॥

ततः प्रभृति च

हृद्योद्यानमरुत्तरङ्गितसरित्तीरे²⁰⁰ तरूणामध-
स्तल्पेऽनल्प सरोजिनीनवदलप्रायेऽपि खिन्नात्मनः।
धीरस्यापि मनाङ्मनस्तृणकुटीकोणान्तराले बला-
ल्लग्नोऽस्येति विभाव्यते परवरैरङ्गैरनङ्गानलः॥६३॥

एवमस्य

पुनरपि तदभिज्ञान्पृच्छतः पान्थसार्था-
न्प्रतिपथमथ यूनो यान्ति तस्य क्रमेण।

———————————————————————————————————————————

**स्वयमपीति॥**राजा निजहर्म्यमगात्॥तत्कालं तत्क्षणात्। अन्तरालेऽध्वमध्ये।राजा चन्द्रोऽपि तदा। तस्मिञ्ज्योतिः प्रसिद्धे काले कलासमूहे अष्टशतीलक्षणे यदन्तरालं तत्र॥मिलितैः परिजनैरनुगम्यमानः। कीदृशैः। सार्द्राणि सास्रत्वाच्योतन्ति हरिण शिरांसि येषु तथाविधा हस्ता येषां तैः। सश्रवणां सकर्णाम्। चित्रस्य चित्रकायस्य कृतिकां त्वचम्। उपस्करं मृगयोपयोगि वहन्ति तैः॥आर्द्रशब्दो भाववचनः। पक्षे सह आर्द्रा नक्षत्रेण, सार्धं मृगशिरो हस्तश्च नक्षत्रं येषु। श्रवणचित्रे नक्षत्रे। अनयोः समाहारद्वन्द्वः। तेन सह। ताश्च ताः कृत्तिकाश्च तासामुपस्करं समेवा यं वहन्ति॥ख॥

हृथेति \।\। हृदयस्य बन्धनं हृद्यम्॥६३॥

तमसो यत्र विनाशः पथिकोच्छ्रासः पदार्थनिर्भसः।
उदयं प्रतिपाद्यासौ भुवनमुदे जयति चण्डरुचिः॥

————————————————————————————————————————————

चरणसरोज दामले-
र्मदनमदनिवासा वासराः प्रावृषेण्याः॥६४॥

इति श्रीत्रिविक्रमभट्टविरचितायां दमयन्तीकथायां हर²⁰¹-
चरणसरोजाङ्कायां प्रथम²⁰² उच्छ्वासः समाप्तः॥

________________________________________________________

इति विषमपदप्रकाशमेतं दमयन्त्यास्तनुते स्म चण्डपालः।
शिशुमति लतिका विकास चैत्रं चतुरमतिस्फुटभित्तिचारुचित्रम्॥
इति चण्डपालविरचिते दमयन्तीकथाविवरणे प्रथम
उच्छ्वासः समाप्तः॥
≍≍≍≍≍≍≍≍≍≍

________________________________________________________

अथ द्वितीय उच्छ्वासः।
≍≍≍≍≍≍≍≍≍

अथ कदाचिदवगल²⁰³द्वहल²⁰⁴परिमलमिलवलिकुलाकुलितकुटजकदम्बकुसुमकर्णपूरशून्यकाननासु, विश्राम्यन्मदमुखरमयूररसनावलीकलकणितासु,विरलतरतडिल्लताललितलावण्यासु,विगतहंसद्विजराजिष्णु,पतत्पयोधरासु, क्षीणशुक्रासु, वृद्धाविव गतप्राया

———————————————————————————————————————

अथेति। अनन्तरमितीति सति स राजा निकटकानने विचरन्किनरमिथुनेन गीयमानं रागविशेषेणोश्चार्यमाणमिदमिति वक्ष्यमाणमनश्लीलममाम्यं श्लोकत्रितयमा कर्णितवान्। किं विशिष्टः। कलहंसा एव हासस्तेन रम्यायां तरुण्यामभिनवप्रवृत्तायाम्॥अथ च शरदेव तरुणी युवतिः। तस्यामागतायां रागात्स्वयं प्राप्तायाम्। उत्सुक उत्क इत्युक्तयन्तरम्॥तदा मदेन क्षीवतया तरुणिमोद्रेकेण वा कलकलो यस्याः॥तथा शुभ्रत्वाद्धंसोपमौ हासहारौ स्तोऽस्यामिति कर्मधारयान्मत्वर्थीयः। न कर्मधारयादिति तु प्रायिकम्॥किं विदधानः कुर्वाणः। कामू। रतिं चित्तासक्तिम्। कासु। वर्षासु। किंभूतासु। गतप्रायासु स्वल्पशेषासु। तथा कुसुमान्येध कर्णपूरा उत्तंसारतैः शून्यानि काननानि वनानि यासु। तथा मदेन मुखराणां मयूराणां या र-

—————————————————————————————————————————

सु वर्षासु, रतिमकुर्वाणो मदकलकलहंसहासहारिण्यामुत्सुक²⁰⁵स्तरुण्यामिवागतायां शरदि, द्विर²⁰⁶दमदगन्धसंबन्धानुधाविते कुसु²⁰⁷मितसप्रच्छवच्छायासु विस्फू²⁰⁸र्जति रोषोदुषितकेसरकरालकण्ठे कण्ठीरवक²⁰⁹दम्बके, गृहदीर्घिकामृणालिकाकाण्डखण्डनविरामरमणीयमुन्नवत्सु शरत्समयप्रवेशमङ्गलमृद²¹⁰ङ्गेष्विव हंसमण्डलेषु, स्मरशरनि करनिर्मथितपान्थ²¹¹सार्थप्रहाररुधिरनिष्यन्दबिन्दुसंदोह इव वनस्थलीषूमिपति बन्धुरबन्धूककुसुमप्रकरे, प्रसरन्तीषु शरलक्ष्मीप्रवेशानन्दवन्दनमालासु निःशङ्कशुककुलावलीषु श्रूयमाणासु स्मरराजराज्यविजयघोषणासु पक्क्कलमगन्धशालिपालिकाबालिकाहर्षगीतिषु, शर²¹²च्छ्रीकटाक्षेषून्मीलत्सु नील²¹³नीरजेषु, कणति वर्षावधूप्रस्थानपटहे षटूरणचक्रवाले, प्रभात इव घनतिमिरविरामरमणीयेजाते जलनिधिशयनशायिशार्ङ्गिनिद्रानुहि विनिद्रसान्द्रसरससरोजराजिराजित सरति शरत्समये, स महीपतिः समासन्नवनविहा²¹⁴रिकिंनरमिथुनेन गीयमानमिवमनश्लील श्लोकत्रयमशृणोत्॥क॥

———————————————————————————————————————————

सनावली जिह्वाश्रेणिस्तस्थाः कलक्वणितम्। तद्विश्राम्यद्विरमधासु। वर्षोदये हि केकायन्ते न प्रान्ते। मदाभावात्। तथा स्तोकविद्युदुद्दघोतासु। व्यपेत हंसपक्षिपङ्किषु। भ्रश्यद्वनासु।क्षीणशुक्राख्यप्रहासु ॥कास्विव। वृद्धास्विव ॥तदा \। रतिः संभोगः। गर्ल प्रकृष्टमयमिष्टफलं दैवं यासाम्। तथा कुसुमैः पुष्पदामभिः कर्णपूरैश्च शून्यं कं शिर भननं च पासाम्। तथा रसनायाः काञ्चयाः क्वणितस्य मुखरमयूररवो ललितस्य मधुराङ्गविन्यासस्य लावण्यस्य च लोचनलेाकमनीयगुणस्य विरलतडिदुपमानम्। तथा व्यपेतहंस शुभ्रदन्तराजिषु पतत्कुचासु। तथा क्षीणं गर्भसंभवाभावाद्विनष्टं शुक्रं पुंबीय पासु। न पुनर्निवृत्तवीर्यास्विति व्याख्येयम्। पुंसां वीर्य बीणां रज इति

———————————————————————————————————————————

धन्याः शरदि सेवन्ते प्रोल्लसचित्रशालिकान।
प्रासादान्स्त्रीसखाः पौराः केदारंश्चकृषीवलाः॥१॥

नमिताः फलभारेण न मिताः शालि²¹⁵मञ्जरीः।
केदारेषु²¹⁶ हि पश्यन्तः के दारेषु विनिःस्पृहाः॥२॥

प्रावृषं शरदं चापि²¹⁷ बहुधाकाशहारिणीम्।
विलोक्य नोत्सुकः कः स्यान्नरो नीरज संगताम्॥३॥

—————————————————————————————————————————

प्रसिद्धेः। अतएव न विद्यते बलं वीर्य यासामित्यबलाः॥रसनाशब्दः काञ्चीपक्षे न परं तालव्यः। दन्त्योऽप्यस्ति। तथा च विश्वप्रकाशः " रसना काञ्चिजिहयोः” इति॥द्विरदमदगन्धस्य संबन्धो द्विरदमदगन्धोऽयमिति प्रत्यभिज्ञा तथानुधाविते। संधानपाठेतु संधानं संधिमैत्री सादृश्यमिति यावत्। शरदि सप्तच्छदाः पुष्प्यन्ति। ते च मदगन्धयस्ततो गजभ्रान्त्या सरोषं विस्फूर्जति सिंहवृन्दे। मृणालिकाकाण्डस्य खण्डनायोऽसौ विरामोऽर्थान्नादस्यैव। तेन रम्यं यथा भवति स्थित्वा स्थित्वा मृणालं धर्मन्ति तत्कषाय संशुद्धकण्ठाश्च नादं कुर्वन्तीत्यर्थः। हंसमण्डलानि शरत्प्रवेशमङ्गलमृदङ्गाः॥बन्धूककुसुमस्यातिलौहित्याद्विरहिजनरुधिरत्वम्॥शुकावलिस्तोरणम्॥कलमस्य श्वेतशालेः, गन्धशालेश्च रक्षिका गीतयः कंदर्पराजजयघोषणाः॥विकसन्नीलोत्पलानि शरलक्ष्मीकटाक्षाः॥भृङ्गगणश्च यान्त्या वर्षावध्वाः प्रयाणपणवः॥घनो मेघो घनं च सान्द्रम्।शयनस्थानम्। निद्राद्रोहो विनिद्र सान्द्र सरोजराजितसरस्त्वं च शरत्प्रभातयोः समानम्॥क॥

**धन्या इति॥**प्रोल्लसन्त्यञ्चित्रशालिका आलेख्य भूमिका येषु। पक्षे चित्रा बहुविधाः शालयः॥श्रीसखा इत्युभयत्र योज्यम्॥१॥कुतः स्त्रीसखा इत्याह- नमिता इति॥हि यस्मात्कारणात्। दारेषु के निः स्पृहाः स्युः। किं कुर्वन्तः। फलभारेण नमिता वक्रिता न मिताः स्तोकाः केदारेषु क्षेत्रेषु शालिमञ्जरीः पश्यन्तः। तदर्शनं शुद्दीपनविभावः॥२॥

** प्रावृषमिति॥**रमणीयत्वात्। बहुधा पुनः पुनर्विलोक्य प्रावृषमाकाशस्य व्योनस्तिरोधायिनीं नीरजसं निःपांशुं गतामतिक्रान्तां शरदं च काशपुष्परम्याम्। तथा नीरजैः पचैः संगतामन्विताम्॥३॥

—————————————————————————————————————————

अनेन मृदुमूर्छनातरङ्गरङ्गिताक्षरेण श्रवणपथप्रथमप्रियातिथिना श्लोकत्रयेण विष²¹⁸विषमविषयवैरस्यत्रतत्रसतिकठिनकुठारेण,दारपरिग्रहपराखोऽपि,शृङ्गारशृङ्गिशृङ्गमुजुङ्गमा²¹⁹रोप्यमाणस्तदेवोद्यानममन्द मन्दारमकरन्दा मोदमत्तमधुकर मधुर झंकाररमणीयमुपसर्तुमारभत॥क॥

प्रथमसंमुखप्रेङ्खितेन चलञ्चन्दनामोदनन्दिनान्दो²²⁰लनवेगवित्रस्तकुसुमिततरुशिखरसुप्त²²¹सुरतश्रमखिन्नर्किनरी²²²निबिड तरपरिरभ्यमाण किंनरनमस्तेन क्रीडाकमलदीर्घिकातरङ्गोत्सङ्गरङ्गतरुणतामरसरसबिसरोहारहारिणा यौवन²²³मदनिरुद्धनैषधीधम्मिल्लवल्लरीचलनविलासलासकेन²²⁴ वनमारुतेनोपुलकिततनुः स्तोकमन्तरमति²²⁵क्रम्य “देव, भवद्वैरिवधूवदने वने च नारङ्गतरूपशोभे भान्ति गण्डशैलस्थलालंकारधारिण्यो लोघलताः, नागरुचिताश्चन्दनपत्र भङ्गाः, नालिकेर चितस्तिलकः, नवा दृष्टिपथमवतरति घनाअनयष्टिका, नाभिरम्या नीलतमालका, नाधरीकृतस्ताम्बू²²⁶लीरागः, पल्लवितमेत-

—————————————————————————————————————————

अनेन श्लोकत्रयेण प्रियामहविमुखोऽप्युधैः शृङ्गारगिरिशिखरं नीयमानस्तदेव वनं गन्तुमारेभे॥क॥

तत ईग्विधेन वायुना रोमाञ्चिततनुः देवेत्याद्यामन्त्र्य तवारिखीमुखे वने वेदमिति भङ्गश्लेषोक्तिदक्षया वनरक्षिकया कथ्यमानानि वनकौतुकस्थानानि नलो व्यलोकयत्॥आन्दोलनवेगेत्यादावान्दोलनं तोरेव पवनकृतम्॥त्वदरिस्त्रीमुखे भरमत्यर्थ गत सौन्दर्ये कपोलफलकालंकारिण्यो लोध्रस्य विलेपनरूपस्य लता मण्डनवलर्यो न भान्ति।अगरुद्रवेण चिताश्चन्दनद्रव्यस्य पत्रभङ्गाः पत्रवलयः॥भलिकं ललाटं तिलकं पुण्ड्रम् ! वा समुच्चये घनं सान्द्रमज्जनं तस्य यष्टिः शलाका॥अभिरम्या संस्कृता। प्रकर्षेण नीलाः कुटिलकेशाः अधरोऽस्यास्तीत्यधरी भोष्ठवान्। ताम्बूलराग भोष्ठसंबद्धः कृत इति भावः॥सर्वत्र नन्संबन्धः॥अवतरतीति तु संनिहितमेव योज्यं

—————————————————————————————————————————

दृश्यतेशोकजालम्। इतश्चकाश्चनगिरिरिव सुरचित्तः क्रीडापर्वतः। इतश्चगूर्ज²²⁷रकूर्चमिवाखण्डितप्रवालं बालशालवनम्। इतश्चभवद्वैरिनगरमिवानेकविधबकुलसंकुलं कूपकुलम्। इतश्चधूर्जटिज़टाजूट इव पुंनागवेष्टितो वापीपरिसरः। इतश्च कुरुसेनेव कृताश्वत्थामहिता च क्रीडासरित्पुलिनपालिः। " इति भङ्गश्लेषोक्तिकुशलया वनपालिकया निवेद्यमानानि वनविनोदस्थानान्यवलोकयांचकार॥क॥

चलञ्चकोरचक्रवाक²²⁸चक्रचक्षुचञ्चलचञ्चसिकचरणचूर्णितचम्पकाङ्कुरमरिचमञ्जरीवलदन्तुरेण वनमार्गेण स्तोकमन्तरमतिक्रान्तस्तया पुनरेवं²²⁹ बभाषे॥ख॥

“देव, पुरंदरानन्दिनन्दनोद्यानस्पर्धिनोऽस्य वनस्य किं²³⁰ किं वर्ण्यते॥ग॥

———————————————————————————————————————

न प्रत्येकम्। पल्लवितशब्दो लक्षणया प्रवृद्धार्थः। शोकात्प्रलापमनोदौस्थ्याज्जातं शोकजम्।अलमनर्थः॥वने च नारङ्गतरुभिः कृतशोभे सहजच्युतस्थूलपाषाणस्थलीभूषणा लोभस्य तरुविशेषस्य लताः शाखा भान्ति॥ नागेभ्यो रुचिताश्चन्दनतरोः पत्राणां भङ्गा विशेषाः॥सिलको वृक्षो नालिकेरैस्तरुभिर्व्याप्तः ॥ नवा नवीना। अञ्जनस्य शाखिनो पष्टिः प्रकाण्डः॥ तमालका इति ह्रस्वे कः। अतएव नाभिरम्या नाभिदन्ना इति भावः॥नाधरीकृतो न हीनीकृतः। ताम्बूली वल्ली ।रागः सक्तिः॥किसलयितमशोकानां जालं खण्डः॥इतश्च सुष्ठु रचितः सुरैश्चितो व्याप्तश्च॥प्रवालाः पल्लवाः। पक्षे भखण्डिताः अतएव प्रवृद्धा वालाः केशा यत्र॥अनेकविधैर्वकुलैः संकुलम्।पक्षे भनेका विधवा मृतभर्तृका येषु कुलेषु तैः कुलैर्गोत्रैः संकुलम्॥पुंनानमगः अन्यत्र पुमानागो वासुकिः॥कृता उत्पादिता अश्वत्थाः पिप्पला पस्याम्। तथा महिता चार्वी। पक्षे कृतमश्वत्थान्ने द्रोणसुताय हितं यया॥क॥

चलदिति॥संचारयोग्येन मार्गेण किवदपि व्यवधानमतिक्रान्तः पुनरपि तयैष बभाषे॥ख॥

देवेति॥देव, नन्दनस्पर्धिनोऽस्य किं वर्ण्यते॥ग॥

———————————————————————————————————————

यंत्र। त्रिजटाश्रयमनेकजटाः, स्फुरदेक पुष्पकमनेकपुष्पाः, समुडेजितराममानन्दितरामाः समुपहसन्ति लङ्केश्वरं तरवः॥क॥

यस्मिंश्च मत्तमयूरहारिणि भद्रभुजंगप्रयाते विचित्रक्रौञ्चपदे छन्दःशास्त्र²³¹ इव वैतालीयं मालिनी²³² शिखरिणी पुष्पितामा च दृश्यते विविधा जातिः॥ख॥

यस्मिंश्च। एकभीमार्जुनविनिर्जितानकान्तानेकभीमार्जुनाः, कोपितैकनकुलानाह्लादितानेकन कुलाः, सहदेवेनैकेन स्पर्धमानाननैकैः सहदेवैः संगताः न बहु मन्यन्ते कुरुवीरान्वीरुधः॥ग॥

किं चान्यदवलोकयतु देवः।
पटलमलिकुलानामुन्नमन्मेघनीलं
भ्रमदुपरि तरूणां पुष्पितानां विलोक्य \।
मृदुमदकलकेकानिर्भरो नृत्यसक्त-
स्तरलयति कलापं मन्दमन्दं मयूरः॥8॥

——————————————————————————————————————————

यत्रेति॥रावणं तरवो हसन्ति॥त्रिजटा रावणस्वसा। जटा मूलानि॥पुष्पकं विमानं कुसुमं च॥रामो दाशरथिः। रामाः स्त्रियः॥अनेकजटा इत्येकशब्देन संयोपलक्ष्यते। ततोऽनेकशब्दोऽसंख्यातवचनः॥क॥

**यस्मिश्चेति॥**वै स्फुटमियं ताली तालद्रुमः। इयं जातिर्मालती दृश्यते॥द्वे भपि कीदृश्यौ। माला अस्थामस्ति। तथा शिखरयुक्ता कुसुमिताप्रभागा च। किंविशिष्टे वने। मत्तैर्मयूरै रम्ये। तथा भद्रं ममोक्षं भुजंगानामहीनां विटानां च प्रयासं यत्र \। कौचः पक्षी॥पक्षे मत्तमयूरं भुजंगप्रयातं क्रौञ्चपदा वैतालीयं मालिनी शिखरिणी पुष्पितामा च छन्दोनामानि॥जातिश्व उक्तादिरुत्कृत्यन्ता॥ख॥

यस्मिश्चेति॥वने वीरुधो लताः कुरुवीरान गौरवयन्ति॥आक्रान्ता अनेके बहवो भीमा अम्लवेतसा अर्जुनाच याभिः॥यद्विश्वप्रकाशः - " भीमोऽम्लवेतसे शंभौ धोरे वापि वृकोदरे “॥नकुला जीवाः। सहदेवास्तरवः॥कुरुवीरपक्षे भीमार्जुननकुल सहदेवाः पाण्डवाः॥ग॥

———————————————————————————————————————————

अपिच।

भ्राम्यद्विरेफाणि विकासभाजि
संयोज्य पुष्पाणि शिलीमुखेषु।
इह स्थितः सर्वजगज्जयाय
धनुःश्रमं पुष्पशरः करोति॥५॥

इतश्व

हरिति हरिणयूथं यूथिकाजालमूले
कुसुमजमधुबिन्दुस्यन्दसंदोहभाजि।
मधुरमधुकरालीगीतदत्तावधानं
लिखितमिव न दूर्वापल्लवानुल्लुनाति॥६॥

इतोऽपि

सोऽयं क्रीडाचलो भव्य लोभव्यसनवर्जित²³³।
यस्मिन्नासन्नसारङ्गा सारं गायति किंनरी॥७॥
राजते राजतेनायं सानुना सानुनायकः।
यस्मिन्निशम्य गायन्तं किंनरं किं न रंस्यते॥८॥

————————————————————————————————————————————

**भ्राम्येति॥**शिलीमुखाः शराः। इहेत्युधानस्योद्दीपनविभावातिशयोक्त्या कामस्य स्थितिरुह्यते। एतावता सुरभिकुसुमसंपदुक्ता॥५॥

हरितीति॥हरिति शाद्वले यूथिकासमूहस्याधः प्रदेशे मधुबिन्दु संदोह संबन्धात्स्पृहणीयेऽपि गीतिरसिकतथा मृगाणां दुर्वाकुराप्रहणमुक्तम्॥६॥

सोऽयमिति॥हे भव्य, हे लोभेन व्यसनैश्च विवर्जित, सोऽयं क्रीडागिरिः॥यस्मिन्गिरावासन्नमृगा किंनरी सारमुत्कृष्टं गायति। गीतप्रकर्षाकृष्टत्वात्सारङ्गाणामासन्नता॥७॥

राजत इति॥भयं सानुनायको गिरी रजतनिर्मितेन सानुना तटे राजते॥यस्मिन्गायन्तं किंनरं निशम्य श्रुत्वा न किं रंस्यते।रंस्यत एव॥८॥

————————————————————————————————————————————

‘इतश्वास्य

जनयति जलबुद्धिं बाललीलामृगाणा-
मयमिह पटुकान्तिः स्फाटिको भित्तिभागः।
इह हरितमणीनामुल्लसन्तो मयूखाः
सरसनवतृणालीलोभमुत्पादयन्ति॥९॥

इयं च

गौरवं गौरवंशस्य पर्बतः पर्वतस्थले।
भ्रमरी भ्रमरीणस्य कुरुतेऽकुरुतेन ते॥१०॥

अपिच।

इह कवलितकन्दं कंदरे कन्दलिन्यां
भुवि विरचितकेलि क्रीडति क्रोडयूथम्।
इह सरसिजगर्भभ्रान्तभृङ्गं कुरङ्गाः
सरसि सरलयन्तः कंधरां²³⁴ कं धयन्ति॥११॥

इह पुनरनिशं निशस्य भिन्न-
दुममुकुलानि कुलानि षट्पदानाम्।
श्रुतिसुखकरणं रणन्ति वीणां
तदनुगुणां गुणयन्ति²³⁵ किंनरेन्द्राः॥१२॥

——————————————————————————————————————————

गौरेति॥गौरो वंशोऽन्वयो यस्य तस्य ते। पर्वतस्थले गिरिस्थले। पर्वतो गच्छतः।भ्रमेण देहवैक्लव्येन भ्रमिसंज्ञेन खिन्नस्य सतोऽकुत्सितस्तेन भ्रमरी भृङ्गी गौरवं प्रतिपत्तिविशेषं कुरुते॥१०॥

इहेति॥कं जलम्। धयन्ति पिवन्ति॥११॥

इहेति। रणन्तीति शत्रन्तं षट्टदकुले विशेषणम्॥तस्य भृङ्गरणितस्यानुगुणामनुगामिनीम्॥१२॥

——————————————————————————————————————————

इतश्चक्रीडाचलस्थलकमलदीर्घिकातीरतरुतलमतुसरतुदेवः॥क॥

यत्र च

वहति नवविकासोल्लासिकिंजल्कलुभ्य-
न्मधुकरकतगीता नर्तयन्नब्जराजीः।
वनकरिमदगन्धस्पर्धिसप्तच्छदाली-
कुसुमजकणशारःशारदीनः समीरः॥१३॥

राजा तु तेन तस्याः सकलललित²³⁶वनप्रदेशप्रकटनप्रियालापप्रपञ्चेन परितोषितः " साधु भोः सारसिके सुभाषितमअरि, साधु। गृहाण पारितोषिकम् " इत्यभिधाय सर्वाङ्गीणाभरणप्रदानेन²³⁷ प्रतन्नाननां तामकरोत्॥ख॥

ततश्च²³⁸ संचरञ्चटुलभृङ्गविहंगवेगवेल्लड²³⁹कुंलचम्पकचूतचन्दनमन्दारामन्दस्यन्दमानमकरन्दबिन्दु- संदोहाडम्बरिताकाण्डप्रावृषि,प्रलम्बताम्बूलवल्लीवलयितनितम्बनिम्बकिम्ब²⁴⁰जम्बीरजम्बूस्तम्बकदम्बके,कुसुमितकरवीरवीरुधि कोरकितकरञ्जाञ्जननिकुञ्जशिञ्जानशुककपिञ्जले,जलदसमय नीरदनीलतमतमालतलताण्डवितशिखण्डिनि,मण्डलितमदकलकल²⁴¹हंसोत्तंसकमलवापीमण्डिते,मरितसन्दुवारसुन्दरामोदनन्दिनि मन्दतरमारुता²⁴²न्दोलनविलोलकक्कोल²⁴³कुटलफलनालिकेरलवङ्गपूगपुंनागनारङ्गरङ्गितविहङ्गेभृङ्ग-

—————————————————————————————————————————

**वहतीति॥**कुसुमजकणा मकरन्दलवास्तैः शारः शबलः। शरदि भवानि सुद्वादीनि विद्यन्ते येषां ते शारदिनः कृषीवलास्तेषामिनः स्वामी। ततत्सस्य संपत्तिहेतुत्वात्॥१३॥

**ततश्चेति॥**भृङ्गमुखनखरेत्यादौ भृङ्गो धूम्याट : पक्षी॥कं॥

—————————————————————————————————————————

मुखनखरपञ्ज²⁴⁴रजर्जरिततर्जखर्जूरमञ्जरीरजःपुञ्जपांसुलभुवि भुवभूषणायमाने, सर्वर्तुनिवासना²⁴⁵मनि वने विहर्तुमारभत॥क॥

तत्र²⁴⁶ च व्यतिकरे प्रलयप्र²⁴⁷चण्डपवनोल्लासिततनुतुहिनाचलगण्डशैललीलामाकलयन्तः, मन्दमरुत्तरङ्गिततनुतरशरदभ्रविभ्रमायमाणाः,सुरवारणेन्द्रविक्षोभितगगनमन्दाकिनीपतत्पाण्डुर²⁴⁸डिण्डीरपिण्डपटलानि विडम्बयन्तः, शकलोदितेन्दुमण्डल सहस्त्र संछादितमिव गगनमापादयन्तो, मन्दर²⁴⁹गिरिपरिक्षेपक्षुभितक्षीरवारिधिदूरस मुच्छलित दुग्धकल्लोललीलां दर्शयन्तः, शेषाहिफणचक्रवालधवलाः, प्रमुदितहराट्टहासलवा इव मूर्तिमन्तः पतन्तः, अमन्द²⁵⁰मन्द्रकोलाहलभरितभुवनान्तरालाः, सपदि धरातलमुत्फुल्लपाण्डुपङ्कजप्रकरप्रकारेण मण्डयन्तो निपेतुः कुतोऽपि पुण्डरीकपाण्डुपक्षपराजयो राजहंसाः॥ख॥

तथाविधे व व्यतिकरे विस्मयविस्मृतनिमेषतया निर्वातनिश्वलनीलोत्पलपलाशशोभायमानलोचनः कौतुकाकूततरलितमनाः सपरिजनो नरपतिरवलोकयन्निश्चल एवावतस्थे²⁵¹॥ग॥

ते च धार्तराष्ट्रा अपि कृतपाण्डुपक्षपाताः, द्विजातयोऽपि सुराजिताः, केचिदुश्चचञ्चुपुटविघटित निकटबाल²⁵²स्थलकमलकुट्टूलाः सरस²⁵³बिलकिसलयानि कवलयन्सः, केऽप्युन्न²⁵⁴तसरलगलनालयो न

————————————————————————————————————————————

**तत्रचेति शकलोदितेति॥**शकलः खण्डशशी हंससदृशो भवति॥मन्दरगिरिरेव परिक्षेपो पन्थाः॥ख॥

** तथेति॥**शोभायमान लोचनेत्यत्र शोभाशब्दान्तद्वति वर्तमानादुपमानात्कर्तृवाचकादाचारेऽर्थे क्यम्। एवं विभ्रमायमाणेत्यादयोऽपि व्याख्याताः॥ग॥

** ते चेति॥**कृष्णैश्चरणाननैर्हसा धार्तराष्ट्रा। कृतः पाण्डुपक्षाणां शुभ्रपक्षतीनां

————————————————————————————————————————

लिनवनविमुखाः स्वमा²⁵⁵लोकयन्तः केचिदुत्क्षेिप्तपक्षविक्षेपपवनकम्पितकन्दलाः सलीलमुत्पतन्तः, केचिन्मदमधुरनिजमिनादनिर्जितशिञ्जाननूपुराः, पुरः पुरोऽस्य धावन्तो विश्वरितुमारभन्त॥क॥

राजापि परिधावितविहङ्गग्रहणाग्रहसमग्र²⁵⁶व्ययपरिग्रहः परिहासोन्मीलदमलदन्तकान्तिस्तबकिताधरपल्लवो विहसन्नेव²⁵⁷ तेषामन्यतममनुञ्चचदुलचरणचारीचर्यया चारु संचरन्तमीषदुत्क्षिप्तपक्ष²⁵⁸विलासविहसित विलासिनीलास्य लीलमुन्नमिताग्रग्रीवं जग्राह हेलयाहंसम्॥ख॥

उत्क्षिप्तः स च तेन रक्तकमलगर्भविश्वमायमाणपाणिपल्लवे, पाण्डुपद्म इव पद्मरागशुक्तितले, क्षणमुदयशैलशोणमाणि²⁵⁹क्यशिखरशिखायामिन्दुरिव, विराजितो²⁶⁰ राजहंसो मृदुवाद्यमानरौप्यधनघर्षरीजर्जरस्वरेण²⁶¹ कृतस्वस्तिशब्दो विस्पष्टवर्णविशेषं²⁶² राजानमुपछोकयांचकार॥ग॥

पाण्डुपङ्कजसंलीनमधुपालीसमं गलम्।
यो बिभर्ति विधेयात्तेना कपाली स मङ्गलम्॥११॥

———————————————————————————————————————

पातो न्यासो यैः। तथा द्विजातयः पक्षिणः सुष्ठु राजिताश्च॥विरोधे धार्तराष्ट्राः कुरवः। पाण्डुर्नृपः। पक्षपातस्तदृह्यत्वम्॥द्विजातयो विप्राः।सुरथा जिताः॥गलनालिः कण्ठकाण्डम्॥क॥

**राजेति॥**सलयश्चरणन्यासचारी॥ख॥

**उत्क्षिप्त इति॥**पाणिपल्लवस्य पद्मरागशुक्तिः शोणमाणिक्यशिला चोपमानम्। हंसस्य तु पाण्डुप इन्दुश्च॥ग॥

**पाण्डिति॥**श्वेत सरोजलीनालिश्रेणिनिभं कण्ठं पो धारयति स ना पुरुषः कपाली कपालमाली।अर्थाविस्तव मङ्गलं क्रियात्॥१४॥

———————————————————————————————————————

अपिच।

सरलप्रियंगुणाढ्यंलम्बितमालं विचित्रतिलकं च।
वनमिव वपुस्तवैतत्कथमवनं नृप जनस्याभूत्²⁶³॥१५॥

अपिच।

वरसहकारकरञ्जकवीरतरोऽशोकम²⁶⁴दनपुंनाग।
विविधद्रुममय राजन्कथमसि न बिभीतकः क्वापि॥१६॥

अपिच।

बाणकरवीरदमनकशतपत्रकबन्धुजीवकसुजाते।
नृप विविधविटपरूपस्तथापि विटपः कथं नासि॥१७॥

————————————————————————————————

**सरलेति॥**सरला अकुटिलाः प्रिया यस्य। तथा गुणाढ्यं शौर्पाद्याढ्यम्। तथा लम्बित। तथा विविधपुण्ड्रं तव वपुर्जनस्यावनं रक्षकमभूत्। वनमिव तदा सरलप्रियंगुणेति समाहारद्वन्द्वः। तथा लम्बिनः प्रलम्बास्तमाला यत्र। तथा विशिष्टाविप्रकायास्तिलक वृक्षाश्च यत्र। नृपेत्यामन्त्रणे। कथमिति विरोधे। अवनशब्दस्य वनप्रतिषेधार्थत्वात्॥१५॥

**बरोति॥**वराः सहकारकाः सचिवादयो यस्य। तथा रञ्जयतीति रञ्जकः। तथा शुद्रकादीनामिव तरो बलं जवो वा यस्येति संबुद्धौ न दीर्घः। न शोको यस्य। एतेन धीरत्वोक्तिः। मदन इव मद्दनः कामः। पुंनाग इति नागशब्दः प्रशंसायाम्। इत्यामन्त्रणैः प्रकृतोऽर्थः। विविधद्रुममयेतिपदाद्रुमार्थेऽप्यूह्यः। तद्यथा। सहकार आम्रः, करको नक्तमालः, वीरतरुर्नदीसर्जः। यदमरः- “ नदीसर्जी वीरतरुरिन्द्रदुः ककुभोऽर्जुनः।” अशोकः कङ्केलिः, मदनः शल्यः, यत्फलं विवाहे वधूवरपाणौ बध्यसे। पुंनागः सुरपर्णिका। कथमिति विरोधे। बिभीतकस्याक्षार्थत्वात्। प्रकृते तु विभीतको विशेषेण भीत इति कुत्सायामनुकम्पायां वा कन्॥१६॥

**बाणेति॥**बाणः करवीरो दमनकः शतपत्रकं बन्धुजीवकं जातिश्चेति विटपाः। एतन्मवस्त्वमसि शब्दतः। अर्थतस्तु बाणाः करे यस्य। वीरान्दमयसि। शतसंख्यं प वाहनं ग्रस्य। शेषादिति कप्॥बन्धून् जीवयस्युपकरोषि। शोभना आतिः क्षत्राख्या यस्य। उभयथाप्येतानि मृपेति च संबोधनानि। असीति स्वम्ययं त्वमित्यर्थे।

————————————————————————————————

राजा²⁶⁵ तु तदाकर्ण्य सविस्मयम् " अहो अस्य धैर्य मनुष्यसंनि²⁶⁶धौ, आश्चर्य रूपे, माधुर्य वाचि, प्राचुर्य प्रज्ञायाम्, औदार्यमर्थे, गाम्भीर्य वर्णव्यक्तौ। प्रायेणाहारमैथुननिद्राभयभ्रमणमात्रविवेकासु कथं प्रागल्भ्यमेतत्पक्षिजातिषु। तदेष विहंग²⁶⁷व्यञ्जनः कोऽपि कामचारी भविष्यति। सर्वथा मनसापि नावज्ञेयाः केऽपि प्राणिनः। यतः²⁶⁸ कर्मतः कामतः शापतः संछन्न²⁶⁹रूपाण्यपि भ्रमन्ति विविधाश्वर्यभाति भूतानि²⁷⁰ ” इति चिन्तयन्नुचितज्ञस्तमीषदुल्लसितसिन्दुवारमञ्जरीभिरिव कुन्दकान्तदन्तदीप्तिभिरर्चयन्स्वागतमष्टच्छत्॥क॥

असावपि प्रणयप्रणतशिराः शुचिरोचिषां चयेन पाण्डुपुष्पप्रकरप्रकारेण प्रतिपूजयन्निव “देव, भवदवलोकनेनाहादितमनसो ममाद्य स्वागतम् " इति ब्रुवाणो राजानं रञ्जयचिकार॥ख॥

अत्रान्तरे त्रासत²⁷¹रलतरतर तारक मकाण्डाडम्बरित बाष्पप्लवप्लवमानमिव वहन्ती चक्षुः, उत्क्षिप्तपक्ष²⁷²पत्रपल्लवव्याजेन संगृहीते सहचरे शाखोद्धारमिव दर्शयन्ती, हंसी दूरादवनिपालमवाप्य रौप्यम²⁷³यघण्टाटंकारकोमलया गिरा श्लोकद्वयमपठत्॥ग॥

एकान्ते सेवते योगं मुक्ताहारपरिच्छदः।
हंसः समोक्षयोग्योऽपि देव किं बध्यते त्वया²⁷⁴॥१८॥

————————————————————————————————————————

त्वंन विटापासीति विटपः। अपात्रभर्ता नेत्यर्थः। तथापि कथमिति विरोधोद्भावने विपशब्दस्य वीरुदर्थत्वात्॥१७॥

**राजेति॥**कामचारी विद्याधरादिः॥क॥

**अत्रेति॥**शाखेोद्धारमन्यायपूत्कार चिह्नं शाखाग्रहणम्॥ग॥

**एकेति॥**अस्यापत्यमिः। इरिव ह कंदर्पप्रतिमः। ततः संबुद्धौ ए इति देव इति

—————————————————————————————————————————

नीरञ्जनपदेतिष्ठन्विश्वसंसारसङ्गतः।
हंसः किं बध्यते क्वापि यस्य नालम्बनं प्रियम्॥१९॥

अन्यच्च।

राजन्, जलपक्षिणो मुनय इव येमीनाहारं वाञ्छन्ति, बहुधावनव्यसनिनः, बिसाधाराः। तदलमाग्रहेण²⁷⁵ “॥क॥

————————————————————————————————————————

चोपछन्दयितुं संबोध्य मुमोचथिषुः पतिं, हंसी नृपमाह॥मुक्तहारो मौक्तिकहारस्तद्वपरिच्छदौ पक्षती यस्य शुभ्रत्वात्। स तथोक्तः। कस्य जलस्थान्ते वर्तमानमगं दुमं यः सेवते। मोक्षस्य मोचनस्य योग्योऽपि स हंसो वार्चस्त्वया भवता किं किमर्थ बध्यते इयेकोऽर्थः। अथवा एकान्त इति समस्तं विजनार्थम्। अथ च हंस आत्मा पुरुषः स. मोक्षयोग्योऽपि निर्वाणार्होऽपि किं बध्यते। न बध्यत एवेत्यर्थः। कया। त्वया। स्वशब्दः सर्वादिगणेऽन्यार्थः। अतः पुरुषापेक्षयान्यया प्रकृत्येत्यर्थः। कस्मान्न बध्यत इत्याह - कान्ते कमनीये परमानन्दस्वरूपे ए कृष्णे त्यक्ताहार परिवारः सन्योगमध्यात्मं यः सेवते॥भत्र पक्षे अ इत्यस्माद्विष्णुवाचकात्सप्तम्येकवचने ए इति रूपम्। यदि वा समोक्षयोग्योऽपीति समः समदर्शनः। भक्षयेोग्योऽपि इन्द्रियसंबद्धोऽपि॥१८॥

**नीरेति॥**जनानां पदे स्थाने पुरप्रामादावतिष्ठन्यः सरस इदं सासम्।तथा श्वसन्तीति श्वसाः प्राणिनः, वयः पक्षिणः श्वसा यत्र तथाभूतं नीरं जलम्, गतः स हंसः किं कापि बध्यते, न बध्यत एव। यस्य नलस्येदं नालं तृणसंबन्धि, वनं काननं प्रियम्॥अथवा नीरञ्जनपदे नीरागपदे तिष्ठन्हंस आत्मा किं क्वापि बध्यते, न बध्यत एव। यस्य विश्वेभ्यः संसारसङ्गेभ्य आलम्बनमासक्तिर्न प्रियम्। विश्वसंसारसकृत इति तसिलन्तम्॥१९॥

**राजनिति॥**मीनो मत्स्यः। बद्दिति भिन्नम्। बिसं पद्मिनीकन्द आधारो जीवनं येषाम्॥मुनिपक्षे अमी इति नेति च पदद्वयम्। बहुधा, अनेकधा वनव्यसनिनो वनस्थाः। तथा व्यपेतः साधारः साधारणतिथिपर्वोत्सवादिर्येभ्यः। लोकोत्तर वृत्तत्वात्। " बिसादना : " इति पाठे तु बिसमदनं येषाम्। पक्षे विगतं सादनं येभ्यः। अपीडाकरा इत्यर्थः॥क॥

——————————————————————————————————————

राजा तु तेन तस्याः श्लेष²⁷⁶श्लाविना लोकोक्तिरसेना हायमानो नमलापलीलया तां बभाषे॥क॥

” अनेकधा यः किल पक्षपासं
सदा सम्भोजगतः करोति।
स हंसिकेदारविहारशीलो
न बध्यते किं बहुनाशकुन्तः “॥२०॥

किं चान्यदपि श्रूयतां बन्धस्य कारणम्॥ख॥

अस्ति मत्परिग्रहे मृणालिकानामवननायिका, सापरागस्थगितमुखकमलापि बलादनेन विनाशिता, विनिपत्योपरि जर्जरिता

————————————————————————————————————————

**राजेति॥**श्लेषाधिना श्लेषप्रकाशनशीलेन। एतेन एकान्त इत्यादिवचसां ष्टार्थत्वमभिहितम् ॥क॥

**अनेकेति॥**हे हंसिके, यः सदा जगतोऽपि सर्वस्यापि सदम्भो दाम्भिकः। तथानेकधोक्तोऽपि प्रणतिप्रत्युपकारादिना पक्षपातं ममत्वं करोति। तथा दारक्रीडारतोऽब्रह्मचारी।तथा बहून्नाशयत्येवंविधः कुन्तः प्रासो यस्येति हिंसापापरतः। स कथं न बध्यते। संसारकारायामिति शेषः॥इनि हंसीवचनप्रतिवचनौचित्येन समपक्षे व्याहया।अथवा यो दाम्भिकः सदा जगतोऽपि पक्षस्य मित्रवर्गस्य पातं नाशं करोति। तथा जगतोऽपि दारेषु क्रीडापरः। तथा बहुघातिकुन्तास्रः। स महापराधी बध्यत एव। नर्मणैव हंसीवं च सोऽन्यथात्वम्॥तत्त्वतस्तु प्रामाण्यम्। तद्यथा। हे हंसि किं बहुना किं बहूक्त्या। सदम्भोजं सत्पद्मं गतः प्राप्तः, सन्यः पक्षतिपातं करोति केदारविहारं च शीलयति स शकुन्तः पक्षी न बध्यते। किं तर्हि मुच्यत एव। तस्माद्युक्तमुक्तं त्वयेति वास्तवोऽर्थः। एवमुत्तरत्रापि॥२०॥

अपरपरिभोगप्रतिपादनेययोत्कृष्टदोषदर्शनेन च हंसं प्रति हंसी कलहयन्नाह— किंचेति॥चकारः पराभिप्रायाक्षेपपूर्वके विशेषे। एवं नामासौ दुरात्मा निःशङ्को निर्मर्यादश्च॥ख॥

अस्तीति॥येन।आसतां लोकदाराः। मम राज्ञोऽपि परिमहे स्थितायां नायिकायां प्रवृत्तम्।मृणालिकानां पद्मिनीनामवने रक्षणे, नायिका स्वामिनी, सा ततोऽपरागाद्रागा-

—————————————————————————————————————————

नखैः खण्डितमधरदलम्, दलितमलिकालकमण्डनम्, अपनीतः सुकुमारभावः॥क॥

किं वापीवरेणानेन न कृतम्॥ख॥

तदेष यावन्मध्यं बहुधापाअरन्नावगाहते तावन्मे कुतः संतोषः। नच नदीक्षितेद्विजन्मनि निगृहीतेऽपि गरीयः पातकमस्ति॥ग॥

अयि²⁷⁷ मुग्धे कलहंसिके, एवं पुनः मानसंगतापि विमाननां

——————————————————————————————————————————

भावात्, संवृत्तवक कमलापि बलात्कारादनेन त्वत्र विनाशिता। विनाशोऽत्र शीलखण्डनम् तदाह- विनिपत्येति। अधर ओष्ठः, अलिकं ललाटं तस्य, तथा अलकानां केशानां च मण्डनम् \। लुप्तम्॥ उदस्तः सुकुमारभावः। अर्थात्कन्यात्वम्॥वास्तवे तु। मृणालिका पद्मिनी। नामेति संबोधने। वनस्य नायिकेव। परागो मकरन्दस्तेन छन्नमुखानि कमलानि यस्याम्। बलादपि भनेन विना पक्षिणा सा अशिता भक्षिता। भशेर्भोजनार्थाहकर्मणि क्तः॥अधरदलमधः पत्रम्॥अलय एव कालं कृष्णं कस्य शिरस उपरिभागस्य मण्डनम्॥ अपनीतो मृदुभावः। नखैर्जर्जरितत्वात्॥क॥

**किमिति॥**अथवानेन पीवरेण स्थूलेन किं न कृतं सर्व कृतमेव तदित्युपसंहारे॥वास्तवे तु वाप्यां वरेण प्रधानेनानेन॥ख॥

तदिति॥तस्मादेषोऽपराधी, पञ्जरस्येदं पाञ्जरं मध्यं यावन्नावगाहते। मे मम। तावकुतः संतोषः॥अथायं द्विजन्मत्वादनिप्राय इत्यत आह -न चेति॥द्वाभ्यां सकाशाज्जन्म यस्य स द्विजन्मा न द्विजन्मा तथोक्ते। अर्थात्रिजाते निगृहीतेऽपिगरीयोऽत्यर्थ पातकं नच नैवास्ति। तस्मिन्कीदृशे। नदीक्षिते दीक्षा शैवादिमतपरिग्रहः संजातोऽस्येति। एतेन दीक्षितो लिङ्गी विजातोऽप्यबध्य एव॥अथवा अपिः समुचयार्थो भिन्नक्रमो द्विजन्मनीत्यनेन संयोज्यः। तद्यथा दीक्षिते प्रतिनि द्विजन्मनि ब्राह्मणे निगृहीते नच न पातकम्। पातकमेवेत्यर्थः॥वास्तवे तु तस्मादेव त्वत्पतिः। अपां जलानां मध्यं जरन्यावद्वार्धकावधि नावगाहते तावन्मे कुतः संतोषः॥नद्यां क्षित उषिते द्विजन्मनि विहंगे नितरां गृहीते स्नेहात्स्वीकृते गरीयोऽत्यर्थ न च पातकमस्ति। श्रेय एवास्तीत्यर्थः। गरीय इति क्रियाविशेषणम्। अपिविरोधवने गृहीतशब्दस्य दण्डितार्थत्वात्॥ग॥

अथीति॥मानेन संगता। विमानना अवगणना।पक्षे मानसं सरः। विषु

——————————————————————————————————————

लहसे, विपरीतः खल्वेषः। यतः सद्वंशकान्तारागविलो मधुपश्रेणिश्रयणीयां सुरा²⁷⁸जीविनीं कान्तां कामयते। तदलमनेन। गच्छवरले, यथाप्रियम्” इत्यभिहितवति वसुध²⁷⁹रेश्वरे॥क॥

सापि सपरिहासं हंसी " हो विहंगभुजंग, मृणालिकां तामरसान्तरसानुरागरञ्जितमनाः कामयसे किं वापीनवेहे नीरसेवके त्वयि न संभाव्यते” इत्याकलितकलहं कलहंसमवादीत्॥ख॥

सोऽपि वैदग्ध्यधुरंधर, धूर्तालापपण्डित, प्रज्ञाप्राग्भारगुरो, चातुर्याचार्य, मा मे प्रियां प्रकोपय। सदृशा एव यूयं वयं च राजहं-

—————————————————————————————————————————

पक्षिषु मानना पूजा॥ विपरीतो विरुद्धवृत्तः। पक्षे विभिः पक्षिभिः परिवृतः। कादम्बक कदम्बकेश्वरत्वात्॥सदन्वयकान्तानुरागपराकुखे। मद्यपश्रेणिसेध्याम्।सुरया जीवति या ताम्। इच्छति॥पक्षे शोभना वंशा मस्करा येषु तेषु कान्तारेषु नगेभ्यो विमुखो भृङ्गपङ्किश्रितां सुष्ठु शोभनां राजीविनी नलिनीम्॥प्रियस्यानतिक्रमेण यथाप्रियम्। प्रियो भर्ता इष्टप्रदेशश्च॥इत्युक्तवति नृपे॥क॥

**सापीति॥**स्यपि हंसमवादीत्। हो इति प्रश्नपूर्वामन्त्रणे। विहंग विलासिन्। राजनिवेदिताम्। मृणालिकानां पालननायिकाम्। अरसां निःस्नेहाम्। तरसा बलेन। अनुरागेण स्वासत्त्या रञ्जितचित्त इच्छसि। नुः किमर्थे। न चायं विलासिधर्मः। वस्तुतस्तु मृणालिकां पद्मिनीम्। तामरसान्ते अम्भोजे रसो निर्यासस्तत्रानुरागो यस्येति संबोधनम्। भन्तशब्दः स्वरूपार्थः। अथवा तामरसस्यान्तरे मध्ये सानुरागेति संबोधनं॥अथवा पीने स्थूलाङ्गे। नीरसे निःस्नेहे। निर्वीर्ये वा। बकप्राये त्वयि किं न संभाव्यते। अन्यत्र। त्वयि किंभूते वाप्यश्च नदाश्च तेष्वीहा यस्य। तथा नीरं जलं सेवते यः। किं न संभाव्यत इति। संभावना प्रशंसाविषया॥एकमेव हि वाक्यं प्रकरणादौचित्याच प्रशंसां निन्दां च प्रतिपादयति। यथा " त्वमस्माकं किं किं न करिष्यसि " इति प्रसन्नेनोक्तं प्रशंसां गमयति, रुष्टेन च निन्दाम्॥ख॥

**सोऽपीति॥**राजहंसा राजमुख्या यूयं सरसां जनानुरागकरी लक्ष्मीमनुभवथ। तथा पात्रेषु धर्मपात्रादिषु दीनां स्थितिं व्यवस्थां न कुरुथ ॥तथा रणविधौ न न श्लाध्य-

———————————————————————————————————————

साः। सरसां श्रियमनुभवामः। नदीनां पात्रेष्ववस्थितिं²⁸⁰ कुर्मः। न चरणचर्यायां न श्लाघ्यामहे²⁸¹। तत्तपक्षेषु विपक्षो माभूः॥क॥

एषा मे हृदयं जीव उच्छ्वासः प्राण एव च।
संसारसुख सर्वस्वं प्राणिनां हि प्रियो²⁸² जनः॥२१॥
रूप²⁸³संपन्नमग्राम्यं प्रेमप्रायं प्रियं²⁸⁴वदम्।
कुलीनमनुकूलं च कलत्रं कुत्र लभ्यते॥२२॥

तदलमलीककलहारम्भेण भवानप्येवं²⁸⁵ प्रेमप्रपञ्चनाटकनायको नातिचिरादेव यथा भवति तथा कमप्युपकारं करिष्यामि” इति राजानमवादीत्॥ख॥

अत्रान्तरेऽन्तरिक्षमण्डलादतिस्पष्टवर्णव्यक्ति मनोहारिणी²⁸⁶ वागश्रूयत॥ग॥

“राजन्राजीवपत्राक्ष क्षिप्रं हंसो विमुच्यताम्।
भविष्यत्येष ते दूतो दमयन्त्याः प्रलोभने ”॥२३॥

राजा तु²⁸⁷ तस्याः सोष्मबलातैलपूरेणेवाङ्गमुत्पुलकयता, कर्णान्तरमवतीर्णेन दमयन्तीति नाम्ना कोमलतैत्तिरपि²⁸⁸च्छस्पर्शसुखमिवानुभवन्मनाङ्गिमीलिताक्षश्चिन्तयांचकार॥घ॥

——————————————————————————————————————————

ध्वे। चः समुचये॥वयं पक्षे सरसां तडागानाम्। नदीनां सरितां कूलमध्येषु॥चरणं चर्या गतिविशेषः॥तत्तस्मादुक्तप्रकारेण समानपक्षेषु पक्षतिसहितेषु च। विरुद्धपक्षो माभूः॥क॥

**एषेति॥**एषैव मे हृदयं मनः। अभिभावात्॥जीवो जीवितम्।तत्सद्भावे जीवनात॥उच्छ्वासःश्वासरोधक चिन्तादिदुः खभरापगमहेतुत्वात्। प्राणः प्रधानभूतो वायुः। देहाधारत्वात्॥प्राणो बलमपि। जीवितार्थो बलार्थो नतु वाय्वर्थः। यत्प्रशस्तपादः - " प्राणोऽन्तः शरीरे रसमलधातूनां प्रेरणादिहेतुः " इति॥२१॥

**रूपेति॥**प्रेम्णा तुल्यं प्रेमप्रायम्॥सस्नेहमित्यर्थः॥२२॥

राजा त्विति। बला गन्धद्रव्यविशेषस्तस्य तैलम्॥घ॥

——————————————————————————————————————————

” आहादयन्ति सौख्याम्भः शातकुम्भीवकुम्भिकाः।
काकलापसश्रीकाः²⁸⁹ श्रोणीबिम्बाः श्रुता अपि॥२४॥

तत्केयं²⁹⁰ दमयन्ती, कश्चायमाश्चर्यभूतो विहंगः,का चेयं नभोभारती, सर्वमेतद्विस्तरेण वेदितव्यम्” इत्यवधारयन्नेकस्यामुत्फुलपल्लवितलतामण्डपच्छायायाम्मुन्निद्रकुसुममकरन्दशीकरासारशिशिरे शिलातले निषद्य तं हंसमवादीत्॥क॥

भद्र, साप्तपदीनं सख्यम्, उत्पन्न²⁹¹कतिपयप्रियालापा प्रीतिः, प्रयोजननिरपेक्षं दाक्षिण्यम्, अकारणप्रगुणं वात्सल्यम्, अनिमितसुन्दरो मैत्रीभावः, सतां लक्षणम्॥ख॥

अस्ति²⁹² च तत्सर्वं भवन्मूतवितो निःशङ्कमभिधीयते। कथय केयं दमयन्ती, कस्य सुता²⁹³, कीदृग्रूपम्, कुत्र सा वसति, कश्व²⁹⁴ भवानस्माकमुपकर्तुमिच्छति, का चेयं दिव्य²⁹⁵वाणी” इत्येवमुक्तः स²⁹⁶कथयितुमारेभे॥ग॥

शृङ्गाररसभृङ्गार तस्याः सौन्दर्यवीरुधः।
कर्णमारोप्यतां देव वातविस्मयपल्लवः॥२५॥

अस्ति विस्तीर्णमेदिनीमण्डलमण्डनायमानो नगनगरपुरविहा-

—————————————————————————————————————————

आह्रादेति॥सौख्यजलसौवर्णकलश्यः। आसतां दृष्टाः स्पृष्टा वा। श्रुता भप्याह्रादयन्ति। यतः सौख्यस्य सर्वात्मना आधारभूताः॥२४॥

भद्रेति॥सप्त पदानि गम्यन्त उच्यन्ते वा यत्र सख्ये तत्साप्तपदीनम्।मैत्रयाः प्रीतेर्भावोऽभिप्रायः॥ख॥

शृङ्गारेति॥रसेन सिच्यमाना वीरुद्वर्धते। शृङ्कारोऽपि कर्णकण्ठे निहितेम पल्लवेन शोभत इत्युभयसमागमौचित्यात्। सौन्दर्येण वीरुदिव सौकुमार्यात्। वार्ताया विस्मयो वार्ताविस्मयः स एव पल्लवः॥२५॥

अस्तीति॥देशानामुत्तरो मुरूयो दक्षिणदेशोऽस्ति॥अपिर्विरोधे। उत्तरशब्दस्य

——————————————————————————————————————————

रासमरमणीयः सातासहायसंचरितरघुपतिपादपद्मपवित्रा²⁹⁷रण्यः पुण्यतरतरङ्गगङ्गागोदावरीवारि-वारितदुरितदावानलप्रसरः,मन्दर इंव बलिराजजनितपरिवर्तनः, कैलास इव महेश्वरलोककृतवसतिः, मेरुरिव सुवर्णप्रकृतिकमनीयो, यदुवंश इव दृष्टशूरपुरुषावतारः, सोमान्वय इव बुधप्रधानः, वेदपाठ इवानेकैः सवनैरुपेतः, पर्वते पर्वते स्थाणुभिः, पुरे पुरे पुराणपुरुषैः²⁹⁸, जले जले कमलोद्भवैः, पदे पदे देवकुलैः, वने वने वरुणैः, स्थाने स्थाने नन्दनोद्यानैः, अर्गलः स्वर्गस्य, तापीप्रायोऽप्यनु²⁹⁹पतापी जनस्य, विन्ध्याद्रिमुद्रितायां दिशि देशानामुत्तरोऽपि दक्षिणो देशः॥क॥

यत्र।शास्त्रे शस्त्रे च वेदे वैद्ये च भरते भारते च कल्पे शिल्पे व प्रधानो, धनी, धन्यो, धान्यवान्, विदग्धो वाचि, मुग्धो मुखे, स्निग्धो मनसि वसति निरन्तरमशोको लोकः॥ख॥

———————————————————————————————————

दिग्देशार्थत्वात्॥बलिना बलवता, राज्ञा भीमलक्षणेन जनितं परि समन्ताद्वर्तनं परिपालनं यस्य।पक्षे बलिराजो दैत्यः।परिवर्तनं भ्रमणम्॥महानीश्वरोऽतिसमृद्धः शिवश्व॥सुष्ठु वर्णा द्विजातयः।प्रकृतयोऽमात्याद्याः।पक्षे सुवर्णप्रकृत्या स्वर्णस्वभावेन काम्यः॥शूरो विक्रमी वसुदेवपिता च॥बुधो विद्वान्महविशेषश्च॥स इति मिनम्।वनैः काननैः।पक्षे सवनैर्यज्ञैर्युक्तः॥स्थाणुः कीलः स्थिरपदार्थश्च॥पुराणपुरुषो वृद्धो विष्णुश्च॥कमलोद्भवैः कमलोत्पत्तिभिर्ब्रद्मभिश्च॥कुलं गृहं वृन्दं च॥वरुणो वृक्षो जलं वा।पक्षे प्रचेताः सूर्यो वा॥नन्दन इति क्रियावचन इन्द्रवनसंज्ञा ‘च॥तैस्तैर्षहुस्वविशिष्टैर्दिवोऽर्गलोऽधिकः॥स्वर्गे ह्येकैक एव स्थाणुप्रभृतिः।अस्मिंस्तु बहव इत्यर्थः॥तापी नदी प्रायेण यत्र।विरोधे तु तापयत्यवश्यमिति तापी ॥क॥

यत्रेति॥कल्पे शिल्पे चेति।कल्पो यज्ञकर्मणामुपदेशकः॥प्रधान इति॥प्रकृष्टं धानं धारणं यस्य।शस्त्रशास्त्रादीनि प्रकर्षेण धारयतीत्यर्थः॥एवं सर्वत्र वाकयलिङ्गता।मुख्यार्थस्य हि प्रधानशब्दस्याविष्टनपुंसकलिङ्गत्वम्॥ख॥

———————————————————————————————————————

यत्र³⁰⁰क्रुद्धधूर्जटिललाटलोचनानलज्वालाकवलनाकुलः,त्रातादपाङ्गावलोकनमात्रनिर्जितपरमेश्वरमनसां विलासिनीनामुच्चकचकुम्भयोः शृङ्गारसर्वस्वम्, अधरपल्लवेषु³⁰¹ मधु, भ्रूभङ्गेषु धनुः, कटाक्षेषु पुष्पबाणान्निधाय निलीनोऽङ्गेषु जघनस्थलस्थापितरतिर्मकरकेतनः॥क॥

यासां तारुण्यमेव सर्वाङ्गेषु शोभार्थमाभरणम्, उत्तुङ्गस्तनमण्डललावण्यमेव मुखकमलावलोकनाय दर्पणः, तारतरनयनकान्तिरेव मुख मण्डलमण्डनाय चन्दनललाटिका, भ्रूभङ्गा एव विभ्रमाय मृगमदपत्रभङ्गाः, कटाक्षा एव युवजनजपाय परमास्त्राणि, बन्धूककुसुमकान्तिदन्तच्छद एव लोकलोचनमनोमोहनाय माहेन्द्रमणिः, मुखकमलपरिमलागतमधुकरमधुरझंकार एव विनोदाय वीणाध्वनिः॥ख॥

किं बहुना।

ता एव निर्वृतिस्थान महं मन्ये मृगेक्षणाः।
मुक्तानामास्पदं येन तासामेव स्तनान्तरम्॥२६॥

मन्ये च। ताभिरेव विविधनिधुवननिधानकुम्भीभिः कुम्भो-

——————————————————————————————————————————

यत्रेति॥देशे विलासिनीनां कुचादिष्ववयवेषु स्वोपकरणानि शृङ्गारादीनि स्थापयित्वा त्रासानिलीनो मन्मथः॥यतः। किंविशिष्टानां तासाम्। निर्जितं परमेश्वराणां धनिनां मनो चकाभिः॥अथ च परमेश्वरो धूर्जटिः। सोऽपि ताभिर्निर्जित इत्युक्तिलेशः॥एतेन शरणागत त्राणवैभवम्॥क॥

यासामिति॥माहेन्द्रमिन्द्रजालं तन्वबलेनाविद्यमान वस्तुप्रकाशनमिति यावत्। तदर्थो मणिमहेन्द्रमणिः॥ख॥

ता एवेति॥निर्वृतिर्मुक्तिः शर्म च। मुक्ता मुक्तात्मानो मौक्तिकानि च॥२६॥

—————————————————————————————————————————————

वोऽपि भगवान्प्रलोभितो भविष्यति, येनाद्यापि न मुञ्चति दक्षिण दिशमेव³⁰²॥क॥

अथवा।

देशो भवेत्कस्य न वल्लभोऽसौ
स्त्रीसंकुलः सुस्थितकामकोटिः।
दग्धैककामं त्रिदिवं विहाय
यस्मिन्कुमारोऽपि रतिं चकार॥२७॥

तस्यान्तर्भूतवैदर्भमण्डलस्यालंकारभूतमना³⁰³कुलममरपतिपुर³⁰⁴प्रतिस्पर्धि परितःपरिखाप्रान्त³⁰⁵रूढ प्रौढहृद्योद्यानमालावलयितमद³⁰⁶भ्रलिहप्रासादशिखरशिखाभोगभग्नरविरथतुरंगवेगम्। एकत्राग्रिहोत्रमन्वपवित्राहुतिहतसमस्तदिव्यान्तरिक्षभौमोत्पातसंघातैः,कृतमन्युभिरपि मन्युशून्यैः,उक्तसूक्तैरपि निरुक्त परैः, सन्मा

—————————————————————————————————————————

देश, इति॥कामकोटिर्देवी कंदर्पकोट्यश्च। कुमारः कार्तिकेयो डिम्भश्च। रतिरास्थार्थः। सुरतार्थेन च विरोधोद्भावना॥२७॥

तस्येति॥तस्य दक्षिणदेशंस्यान्तर्भूतं वैदर्भ मण्डलं तदलंकारभूतम्। एवं विशेषणपेतम्। निरुपद्रवम्। तुङ्गतरङ्गेषु रङ्गन्ति तरुणानि नवान्यर्जुनानि धवलानि यानि राजीवानि तद्वद्राजमाना ये राजहंसा स्तैर्विराजितं वारि यस्यास्तस्या वरदायास्तीरे कुण्डिनं पुरं वर्तत इति शेषः। एकत्र ब्राह्मणैरध्यासितम्। कीदृग्भिः। आहुतिहतोपद्रवसंधैः। तथा कृतक्रतुभिः। तथा कोपशून्यैः। निरुक्तं प्रन्थविशेषो वचनाभावश्च। सन्मार्गः सदाचारः श्रेष्ठाध्वा च। सकलं सर्व त्रायन्त इति सकलत्राः। ब्रह्म वेदं चरन्ति जानत्यवश्यम्॥” ब्रह्मचारिभिरपि सकलत्रै : " इति पाठे ब्रह्मचारिभिर्निषिद्धकामैः। अतिथीनागन्तून् कुशांश्च लान्ति स्वीकुर्वन्ति॥साम वेदः सान्त्वं च॥दण्ड आबाढो दमनं च॥शतपथो यजुर्वेदभागः शतसंख्यः पन्थाश्च। एकमार्गैर्ऋजुभिः। सर्वत्रापिर्विरोधार्थे। स तु प्रतीयमानव्याख्यया॥पुनरप्येकत्र वणिग्भिरधिष्ठितम्। द्रोणो मानं कौरवगुरुश्च॥सूत्रादिमानं गृहादीनां तिर्यग्धारणस्तम्भश्च तुला।अनुमेयं कणादि

————————————————————————————————————————

स्मैरपि गृहस्थैः, सकलत्रैरपि ब्रह्मचारिभिः अभ्यस्ततिभिभिरप्यतिथिकुशलैः, सामप्रयोगप्रधानैरपि दण्डावलम्बिभिः, शतपधानुसारिभिरप्येकमार्गः, ब्राह्मणैरध्यासितम्।एकत्र कुरुभिरिव द्रोणपुरःसरैः,प्रासादैरिव तुलाधारिभिः, नैयायिकैरिवानुमेयानुमाननिपुणैः,वैशेषिकैरिव द्रव्यानु³⁰⁷गुणकर्मविशेषपण्डितैः, वैयाकरणैरिव रूपसिद्धिप्रधानैः, रुद्रैरिवानेकग्रन्थिबद्धकपर्दकैः, विपनिवणिग्जनैरधिष्ठितम्। एकत्र विटकौलदम्भदीक्षाभिरिव कुचरूपलोभितलोकाभिः, कुकविकाव्यपद्धतिभिरिव भग्नयतिगणवृत्ताभिः, निशाचरीभिरिव रजनीरागिणीभिः सर्वतोमुखजघनचपलाभिरप्यनार्याभिः कर्णाटचेटीभिर्भरितम्। एकत्र बालकमिव कुलालाकीर्णम्। एकत्र वृद्धमिव कुजराजितम्। एकत्र चित्रविद्ययेव प्रवर्धमानसकलशिशुशोभितया विन्यस्तस्वस्तिकया सर्वतो-

———————————————————————————————————————

तस्यानुमानमुद्देशज्ञानम्। पक्षे अनुमीयते तदनुमेयम्। अनुमीयतेऽनेन तदनुमानम्। यथाऽयं वह्निमान्धूमवस्त्रादित्यत्र धूमोऽनुमानम्। वह्निरनुमेयः॥ द्रव्यस्यं रूप्यकादेरनुगुणः संकलना तत्कर्मविशेषविज्ञाः। पक्षे द्रव्यानुगता गुणकर्मविशेषाः पदार्थाः॥ रूपं टङ्ककरूपकादिनाणकं शब्दच॥कपर्दो वराटो जटाबन्धश्च॥एकत्र। कर्णाटदासीभिर्भरितम्॥कुचयो रूपेण लोभितलोकाः। शांक्तदम्मदीक्षासु कुत्सितेन चरुणा मांसादिन लोभितलोकाः॥ भममुनिवृन्दशीलाभिः। पक्षे भग्नयतिगणानि वृत्तानि यासु। यतिर्विरतिः। गणा मगणादयोऽष्टौ। वृत्तं पद्यम्॥ रजनी हरिद्रा निशा च। रागो वर्णान्तरारोपणमासक्तिश्व॥कर्णाटे हि हरिदैवाङ्गरागः॥ मुखे जघने च चपलाः।आर्या साध्वी मात्रावृत्तभेदश्च॥ ततो नव्योगः। अपिर्विरोधे। मुखजघनचपलाशब्दस्यार्याख्याद्वयवाचित्वात्॥ एकत्र।कुलालैः कुम्भकारैः कुत्सितलालया चाकीर्णम्॥ कुजैस्तरुभी राजितम्। पक्षे कुत्सितजरया जिसमैं॥एकत्र। गृहश्रेण्या भूषितम्। प्रवर्धमानैः। सकलैः कलावद्भिः। शिशुभिर्डिम्मैः शोभितथा। तथा विन्यस्ताः स्वस्तिका मौक्तिकादिक्षोदरचिताश्चतुष्का यस्पाम्। सर्वत इति

————————————————————————————————————————————

मंत्रभूषणया भवनमालपालंकृतम्। एकत्र नाटकैरिव पत्ताका संधिसंगतैः, दुष्टकिरातैरिव दृष्टकूटकर्मभिः, शस्त्रैरिव सुधारैः, विचित्रैरपि सचित्रैः,³⁰⁸ सतुलै³⁰⁹रप्यतुलैर्देवकुलैः संकुलम्। विशालमपि शालासंपन्नम्, चतुश्वरणसंयुक्तमपि चरणरहितम्,विसंभृतमपि शुचिमार्गम्,सर्वत्र चत्वराधिकमपि स्थिरप्रकृति, मज्जन्महाराष्ट्रकुटुम्बिनीमुखमण्डलविधीयमानोरफुल्लकमल³¹⁰शोभायास्तुङ्गतरङ्गरङ्गत्तरुणार्जुनराजीवराजमानराजहंसविराजितवारे वरदायास्तीरे रमणीय³¹¹करसकुण्डं कुण्डिनं नाम नगरम्॥क॥

यस्य नातिदूरे दर्शनदूरीकृतदुरितोपप्लवाप्लवनजनितपातकभङ्गांगङ्गामुपहसन्ती स्वर्गमार्गाश्रयणनिश्रेणी पुण्यपयाः पयोष्णी वहति॥ख॥

यस्य च पश्चिमदेशे³¹²प्रणतसुरासुरमौलिनीलमणिमरीचिच-

————————————————————————————————————

भिन्नम् \। भद्राणि वास्तुशास्त्राख्यातानि भूषणं यस्याम्। यदिवा स्वस्तिकवर्धमानौ गृहापक्षे शिशुः सकलः स्वस्तिको वर्धमानः सर्वतोभद्र इत्याख्यानि पञ्च पत्राणि॥एकत्र देवकुलैः संकुलम्। पताका ध्वजवासः सैवाङ्गो येषाम्। तथा संधिषु संगतानि। अविभाव्य संधीनीत्यर्थः। नाटकेषु तु मुख्यनायकोपरि उपनायकचरितं पताका।अङ्कः प्रबन्धविभागः। मुख-प्रतिमुख-गर्भ-भवमर्श -निबईणाख्याः पञ्च संधयः॥कूटं शिखरं कपटं च॥सुवां लेपविशेषमिति प्राप्नुवन्ति। पक्षे शोभना धारा येषाम्। विचित्रैरनेकप्रकारैः। न विगतचित्रैः॥न तुला साम्यं येषाम्। तथा तुलया धारणस्तम्भेन सह॥उभयत्रापिर्विरोधे।विशालं विस्तीर्णम्। व्यपेतशालम्।शाला गजाद्यालयः॥चत्वारश्वरणा ऋग्वेदादयः। अपिचेति विरोधे। तदा रणेन युद्धेन रहितम्॥विडिवैश्यैः संवृतम्। न विष्ठाभिः॥चत्वरं चतुष्पथम् प्रकृतिरमात्यादिः। विरोधस्तु चत्वरेति चकारस्य समुचयार्थस्य पूर्वपदेन योगे॥क॥

यस्येति॥यस् (पुरस्य )। नातिदूरे ( निकटे )। गङ्गा खानात्पुण्यहेतुः पयोणी तु दर्शनादपीत्यस्या विशेषः॥ख

यस्य चेति॥भार्गवः शुक्रः। भोजकटकूपेति अधिष्ठाननाम। तत्र जन्मा-

—————————————————————————————————————————

ञ्चरीकचक्रचुम्बितचरणाम्भोजस्य भोजकटकूपजन्मनोजनापतितययातेः प्रचण्ड³¹³दण्डदाण्डिक्यदण्डनाडम्बरितगण्डपाषाणविदलितवैदर्भमण्डलस्य भगवतो भार्गवस्थाश्रमः॥क॥

यत्र च विपत्राः सन्ति साधवो न³¹⁴तु तरवः, विजृम्भमाणकमलानि सरांसि न जनमनांसि कुवलयालंकाराः क्रीडादीर्घिका न सीमन्तिन्यः, विपदाक्रान्तानि सरिस्कूलानि न कुलानि॥ख॥

किं बहुना।

देशानां दक्षिणो देशस्तत्र वैदर्भमण्डलम्।
तत्रापि वरदातीरमण्डनं कुण्डिनं पुरम्॥२८॥

तत्रास्ति समस्तरिपुपक्षक्षोददक्षदक्षिणक्षोणीपालमौलिमाणिक्यनिकषनिर्मलितचरणनखदर्पणश्चतुरुद³¹⁵धिपुलिन चक्रवालवालुका-

——————————————————————————————————————————————

स्येति॥तथा च श्रुतिः - " शुक्रो भोजकटेऽभवत् “॥कूपादिप्रसिद्ध्या हि अधिष्ठाननामानि दृश्यन्ते। तथा च मरुदेशे शिवकूपः किराटकूपो जाङ्गलकूप इत्याद्यधिष्ठाननामानि॥वृषपर्वदैत्यसुतां शर्मिष्ठां शुक्रसुतां देवयानीं च ययातिनृपति रुपयेमे। ततोऽसौ शर्मिष्ठाप्रीत्या देवयानीमवजानन् “तवाने जरा पततु " इति शुक्रेण शप्तः॥तथा दाण्डक्यो नाम भोजकटदेशाधिपः शुक्रसुतामरजः संज्ञां क्षत्रियः किल हठाङ्किजकन्यां परिणीतवान्। इति परिभूतंमन्येन शुक्रेण मन्युना पातालशैलगण्डवृष्टिना सवैदर्भमण्डलो हतः॥क॥

**यत्रेति॥**विपदस्नायन्त इति विपन्नाः सन्तः न वृक्षा विपर्णाः॥एवं विकसकमलानि। न तु कुत्सितो विजृम्भमाणः प्रसरन्मलः पापं येष्विति॥यद्विश्वः - " मलंकिट्टे पुरीषे च पापे च कृपणे मलः “॥कुवलयं सरोजं कुत्सितवलयं च॥वीनां पदेराक्रान्तानि कुलानि। कुलामि तु न विपदा विपत्त्या॥ख॥

**तथेति।**तत्र कुण्डिने रिपुपक्षक्षोदप्रवीणानामप्यनुकूलानां सशां मौलिमणिनिकषनिर्मार्जितमखादर्शः।तथा चतुरुदधिद्वीपपुञ्जवालुकावदसंख्यसंख्येध्वनेकरणेषु विख्यातकस्यैव सुधया शुभ्रतभूमण्डलः। तथा जयश्रीः सारिकोपमा पस्य। एवंविधो भीमो

——————————————————————————————————————————————

संख्य संख्यविख्यातकीर्तनीयकीर्तिसुधाधवलित वसुंधरावलको निजभुजपञ्जरान्तरनिरुद्धशारिकायमाणरणरङ्गाङ्गणार्जितोर्जितजयश्रीः,यौवनमदमत्तकान्तकुन्तलविलासिनीनयननीलोत्पलदलमालार्च्यमानलावण्यपुण्यप्रतिमः,रविरिव नासत्यजनकः, पुरंदर इव नाकविख्यातः, गरुत्मानिव नागमाधिक्षेपी, पद्मखण्ड इव नालसहितः, व्याकरणप्रबन्ध इव नामसंपन्नः, धाम धानाम्, आधारो धीरतायाः, पुरं पुरुषकारस्य, आश्रयः श्रेयसां श्रियां श्रुतीनां च राजा रणाङ्गणेष्वगणितभीर्भीमो नाम॥क॥

यस्यानवरतमुत्कृष्टालयः क्रीडावनपादपाः पौरलोकश्च, अपरुषो दायादा वाग्विभवश्च, विमत्सराः सभासदो वेशश्च, विकसदुचयोऽङ्गावयवाः क्रीडापर्वतश्च, अपराजयो मण्डनमणयः सेनासमूहश्च, अगतरुजो वने विनाशमन्वभवन्नितान्तं³¹⁶ रिपवः पुष्पप्रकरश्च॥ख॥

————————————————————————————————————————

नाम राजास्ति॥कुन्तलस्य देशविशेषस्य विलासिन्यः।लावण्यमेव पुण्यप्रतिमा।रविरिवेति।सर्वत्र नेति भिन्नम्।भसत्यवक्ता न॥भकविषु कुकविषु न प्रतीतः॥भागमान्शास्त्राणि न तिरस्करोति।अलसेभ्यो हितः।आलेनानर्थेन सहितो वा न॥आमेन रोगेण न युक्तः॥पक्षे नासत्ययोर्देववैद्ययोर्जनकः पिता।नाकः स्वर्गः।नागानां सर्पाणां मां लक्ष्मीमधिक्षिपति लुम्पति॥नालं काण्डम्।नाम प्रातिपदिकम्॥क॥

यस्येति॥भत्र बहुत्वैकत्वश्लेषः॥उत्प्राबल्येन।अर्थात्सौरभजनितेन कृष्टा भ नीता भलयो यैः।तथोक्तास्तस्य राज्ञः संबन्धिनः क्रीडार्थ वनवृक्षाः।जनस्तु उत्कृष्ट आलयो गृहं यस्य॥भपगता रुट् येभ्यः।पक्षे परुषशब्दस्य नव्तत्पुरुषे भरूक्षः स्निग्ध इत्यर्थः॥विगतो मत्सरो येभ्यः।एकत्वे तु विमन्ति पक्षियुक्तानि सरांसि यस्मिन्॥विकसन्ती रुचिः कान्तिर्येषु।अन्यत्र दुर्वृक्षस्तस्य चयः॥अपगता राजिः संधिर्येभ्यः।पक्षे न पराजीयत इत्यच्॥अगतरुजोऽगतपीडाः शत्रवः।

————————————————————————————————————————

तस्य च कैदकमनीयकान्तेर्मनाः करिणः सदामानो न मानिनीलोकः, कृतविटपानमनाः क्रीडोद्यानतरवो नावरोधजमा, टकालंकृतदोषः सीमन्तिन्यो न परिपन्थिकः॥क॥

यस्य च चरणा³¹⁷म्भोजयुगलं विमलीक्रियते नमज्जनेन न मंजानेन॥ख॥

यः शृङ्गारं जनयति नारीणां नारीणाम्॥ग॥

यः करोत्याश्रितस्य नवं धनं न बन्धनम्॥घ॥

यो गुणेषु रज्यते नरमणीनां न रमणीनाम्॥ङ॥

यस्य च नमस्याग्रहारेषु श्रूयते नलोपाख्यानं न लोपाख्यानम्॥च॥

यस्य च राज्ये साक्षरस्य पुस्तकस्य³¹⁸ बन्धः, सगुणस्य कार्मुक³¹⁹स्याकर्षणम्³²⁰, सुवंशप्रभवस्य च्छत्रस्य³²¹ दण्डः, सुजातेरुद्यानविशेष³²²रुपो

——————————————————————————————————————————

इतः प्राप्तोऽन्तो मरणं यत्र तथाभूतं विशिष्टं नाशं नशनं भयादर्शनं वनेऽनुभूतवन्तः । इणः के “ इतः " इति रूपम् । पुष्पप्रकरस्तु पर्वतवृक्षजो वने नितान्तं भृशं प्रध्वंसमनुबभूव॥अनुभवन्नितान्तमिति ह्यस्तन्या बहुत्वैकत्वयोः॥ख॥

तस्य वेति॥सह दान्ना अर्गलनेन । पक्षे सदा मानो गर्यो यस्य॥विटपानां विस्ताराणामानमनं कृतं तथैः । अन्यत्र कृतं विटानां पाने चुम्बने मनो येन । कटकैर्वलयैरलंकृतौ दोषौ बाहू यासाम् । परिपन्थी तु स्कन्धावारेऽलमत्यर्थं कृतोपद्रवः॥क॥

यस्य चेति॥नमता जनेन न क्षालनेन । एतेन जनानुरागसंपत्तिः॥एवमप्रेप्युत्तरपदेषु न संबन्धः॥ख॥

यस्य चेति॥नलस्योपाख्यानं भारतप्रतीतम् । नमस्यानां पूज्यानां देवद्विजादीनां प्रामेषु लोपकथा नैव॥च॥

यस्य चेति॥साक्षरं लिखिताक्षरः अधीताक्षरश्च॥गुणो ज्या शौर्यादिश्व । आकर्षणं कर्णान्सप्रापणम् आक्षेपश्च॥वंशो वेणुरन्वयश्च॥दण्डो पष्टिर्वमनं च॥जातिर्मालती विप्रादिश्व।उत्खननं वृक्षपुष्टय आलवालमार्दवायोत्कृष्टं खननं गोर्द-

——————————————————————————————————————————

त्खननम्,कुलीनस्य कन्दस्वो³²³न्मूलनारम्भः सन्मार्गलग्नस्यपुनर्वसुभाजश्चन्द्रस्यैवग्रहणालोकनमभूत्॥क॥

किं बहुना।

देवो दक्षिणदिङ्मुखस्य³²⁴ तिलकः कर्णाटकान्ताकुच-
क्रीडाशैलमृगः प्रताप³²⁵कदलीकन्दः स किं वर्ण्यते।
यस्यारातिकरीन्द्रकुम्भरुधिरक्लिन्नासिदंष्ट्राङ्कुरा
शौर्यश्रीर्भुजदण्डमण्डपतले सिंहीव विश्राम्यति॥२९॥

तस्य च महामहोपतेरात्मरूपा³²⁶पहसितसमस्तसरसुन्दरीसौन्दर्यसारसंपत्तिकलङ्गकुलकन्दकन्दलीकंददर्प गजेन्द्रावष्टम्भस्तम्भयष्टिरखिलजननयनकुरङ्गवागुरा रामणीयकपताकायमानोद्भिन्ननवयौवनश्रीः, शृङ्गारस्यागारम्, अवनिर्वनिताविभ्रमाङ्कराणाम्, आभोगः सौभाग्यभागस्य³²⁷, रङ्गशाला रागवृत्तनृत्तस्य, सर्वान्तःपुरपुरं³²⁸घिका प्रधानभूताऽस्ति प्रिया प्रियंगुमञ्जरी नाम॥ख॥

यस्याः पद्मानुकारिणी कान्तिर्लोचने च रम्भाप्रतिस्पर्धिनी रूपसंपचिरूरू मण्डले च, सुमनोहारिणी केशकबरी³²⁹ भ्रूभङ्गचक्रे च,

——————————————————————————————————————————

ममिति प्रतीतम्। पक्ष उच्छदनम्॥कुलीनः कौ क्षितौ लीनोऽभिजातच॥सद्विथमानं मृगस्येदं मार्गम्।लग्नं सक्तं संयोगो यस्य। पुनर्वसू नक्षत्रम्। ग्रहणं राहुयोगः। पक्षे सन्मार्गः सदाचारः। पुनरिति भिन्नम्।वसुभाग्धनी। प्रहणं धारणम्। सन्नित्यतान्वितो मार्गः। अर्थान्नभ इति वा॥व्याख्यानगतिर्यथा। साक्षरस्य वर्णेपेतस्य पुस्तकस्यैव बन्धनं न जनस्येति॥क॥

तस्येति॥भीमस्य प्रिया प्रियंगुमञ्जरी नामास्ति॥ख॥

पस्या इति॥मंत्र प्रथमैकत्वद्वित्वयोः स्त्रीक्लनियोश्च श्लेषः॥सर्वत्र नान्तत्वात्॥पद्म श्री पद्मम्रब्जम्॥रम्भा अप्सरोन्तरं कदली च॥सुमनसः पुष्पाणि। पक्षे

——————————————————————————————————————————

भ्रमरकोशातिनी ललाटपट्टिका कर्णोत्पले च, प्रबालानुकारिणी दन्तच्छदच्छाया करचरणयुगले च॥क॥

यस्याः सुवर्णमयं वचनं नूपुरं च पदे पदे मनो हरति॥व॥

यस्याः सुमधुरया वाचा सदृशी शोभते कण्ठे कुसुममालिका। अलिकालयाऽप्यलकवल्लरीमालया सह विराजते तिलकमञ्जरी॥ग॥

किं बहुना।

तस्याः कान्तिनिरुद्धमुग्धहरिणीलीलाचलच्चक्षुष-
स्तारुण्यस्य भरादनालसलसल्लावण्यलक्ष्मीरसः।
लुभ्यल्लोकविलोचनाञ्जलिपुटैः पेपीयमानोऽपि स-
न्नङ्गेष्वेव न माति सुन्दरतरो रङ्गंस्तरङ्गैरिव॥३०॥

एवमनयोः सकलसंसारसुखरसास्वादमुदितमनसोर्यान्ति दिवसाः॥घ॥

कदाचिञ्चटुलतरतरुणपटूचरणचक्रचुम्बनाक्रमणभरभज्यमानमञ्जरीजालगलदमन्दमकरन्दबिन्दुकर्दमिलेषु विविधाङ्गविहंगविहा-

—————————————————————————————————————

सुशब्देन समासः॥भ्रमरकं ललाटस्थमलकं भृङ्गश्व॥प्रवालो विद्रुमः पल्लवञ्च ॥कं॥

यस्या इति॥सुष्ठु वर्णोऽकारादिः सुवर्ण च। तेन निर्वृत्तं पदं प्रकृतिविभक्तिसमुदायः पादन्यासश्च॥ख॥

यस्या इति॥अत्र तृतीयाप्रथमयोः श्लेषः। सुष्ठु मधुनो मकरन्दस्य रयः प्रसरो यत्र॥अलिकं ललाटमालयः स्थानमस्याः सा। तिलकमेव मञ्जरीति रूपकम्॥तृतीयपक्षे अलिवत्कालो वर्णो यस्याः। यदा त्वलिवत्कालेति क्रियते तदा ङीष्प्र सज्येत॥ग॥

तस्या इति॥आ समन्तादलस आलसः। पश्चानयोगः। तस्था लावण्यलक्ष्मीरसः सुन्दरतरवारुतरः। तरङ्गै रङ्गन्विलसन्निव। रसो हि भरादजियो लसति तरकेश्व रङ्गति॥३०॥

कदेति॥मधुबिन्दुकर्दमवत्सु। पर्णदन्तुरमध्येषु। स्मरबन्धुः सुगन्धिगन्धवाह एव

—————————————————————————————————————

रविदलितदलदन्तुरान्तरालेषु स्मरबन्धुसुगन्धिगन्ध³³⁰वाहवाजिवाह्यालीषुवरदायाः पुण्यपुलिनपालिपादपतलेषु रममाणयोः परिणतेन्द्रवारुणारुणकपोलकान्तिरुद्दुषितदेहपिण्डकण्डूयनाकूततरलितकरकिसलया बालकमेकमुदरदेशलग्नमपरमपि पृष्ठप्रतिष्ठितमुद्वहन्ती कापि कपिकुटुम्बिनी दृष्टिपथमवातरत्॥क॥

तां चावलोक्य³³¹ चेतस्यास्पदमकरोत्तयोरनपत्ययोर्विषमविषादवेदनाव्यतिकरः॥ख॥

करपत्रधाराकर्त³³²नदुःसहदुःखदूनमनसोर्वैमनस्य³³³मभूद्भूम्नि³³⁴ राज्ये जने जीविते च। किमनेनाधिपत्येनापत्यशून्येन॥ग॥

सर्वथा सकलसुरासुरकिरीटकोटिकोण³³⁵शोणमणिमरीचिचञ्चरीकचुम्बितचरणाम्बुजमम्बिकाप्रियं³³⁶ प्रतिपद्यामहे महेश्वरमित्यन्योन्यमालोचयांचक्रतुः॥घ॥

अथ विपुलवियद्विलङ्घन³³⁷श्रमप्रशमनार्थमरुणेन वारुणीं प्रतिपानार्थमिवावतार्यमाणेषु रविरथतुरंगमेषु, अपरासक्ते दिवसभर्तरि शोकभरादिव तमःपटलेनापूर्यमाणामाश्वासयितुमिव पूर्वाम्दिशमभिधावमानासु पादपच्छायासु, हारीतहरित हरिहारिणस्तरणे-

———————————————————————————————————

बाजी तस्य वाह्यालीप्रायेषु। वरदात रुतलेषु क्रीडतोरमुयोः कपिपत्नी इन्द्रवारुणीफपिकान्तिर्वानरी नयनपथं गता दृष्टेत्यर्थः॥क॥

तामिति॥तां च वीक्ष्य विषादव्यथासंपर्को हृदि पदमकरोत्॥ख॥

अथेति। अथानन्तरं श्रमशान्त्यर्थं वारुणीं पश्चिमां प्रति लक्ष्यीकृत्य नीयमानेषु रविरथाश्वेषु। प्रतिपानपक्षे वारुणी सुरा॥अपरा दिग् अङ्गनान्तरं च। समो मोहो वान्तं च॥तथा गोमण्डलेषु किरणौधेषु धेनुवृन्देषु च॥यथासंख्यं रवेर्वनान्तराच मन्चलमानेषु। द्वयादपि कीटमूपात्। हारीताः शुकामाः पक्षिणस्तद्वद्धरिता नीला

———————————————————————————————————

ररण्यान्ताच्च मन्दमंपवर्तमानेषु गोमण्डलेड, अस्ताचलयनदेवतावनरक्तचन्दनार्थसलिलप्लबकाव्यमान इवं लोहितायतिः पश्चिमाशाखे, वारविलासिनीभिः कपोलमण्डलीमण्डनाथक्रियाणेषु पत्रभङ्गेषु। भयेनेव पादपैः प्रारब्धे पत्रसंकोचकर्मणि, विघटिमाणचक्रवाककामिनीकरुणकूजितव्याजेन दिवसभर्तुरस्ताचलगमनं निवारयन्तीभिरिव विरहविधुराभिः कमलिनीभिर्विधीयमानेषु प्रार्थनाप्रणामाञ्जलिपुटेष्विव कमलमुकुलेषु, क्रमेण पश्चिमाम्भोधितरङ्गा³³⁸न्तरतस्तरुणतरताचतामरसानुकारिकेसरायमाणरश्मिमञ्जरीजालजटिल³³⁹मवलोक्य तरणिमण्डलमतिसंभ्रमद्श्चममरनिकुरम्ब इव प्रधावमाने दूरं तिमिरपटले,कृष्णागुरुपपत्रभङ्गभूष्यमाणेष्विव दिगङ्गनामुखेषु,कोकिल³⁴⁰कलापैराकम्यमाणेष्विव वनान्तरेषु, विकचकुवलयबहल³⁴¹मेचकरुचिनिचयश्यामलीक्रियमाणेष्विव सलिलाशयेषु, तापिच्छगुच्छच्छदच्छाद्यमामास्विव वनवृतिषु नृत्यत्कलापिकुलकॅलापैः कालीक्रियमाणेष्विव शैलशिरःशिलात³⁴²लेषु, कज्जलालेख्यचित्र चर्च्यमानास्विव भवनभित्तिषु विरहिणीनिःश्वासधूमश्यामलीक्रियमाणेष्विव पान्यावसथेषु, कस्तूरिकासलिलसिच्यमानास्विव कामुक

—————————————————————————————————————————

ये हरयोऽश्वास्तैर्गच्छति। तस्मात्। वनाश्च हारीतैः शुकाभपक्षिभिर्हरितैः शाद्वलैईरिभिर्वानरैश्व हारिणो मनोज्ञात्॥ रक्तचन्दनार्थः प्रस्तावाद्रवेरेव॥पद्मभङ्गो विलेपनचित्रं पद्मवल्लीसंज्ञं पर्णानां भञ्जनं च॥तथा कांचिदपि श्रियं शोभां नारायणवक्षसि तु श्रियमपुत्र प्राशुवति नक्षत्रालंकृते नभसि। कालिन्दीपरिस्यन्दो नारायणवक्षश्च वियत उपमानम्। पाण्डुपुण्डरीकाणि क्षीररसविन्दवश्च ताराणाम्। परिस्यन्दः प्रस्रवणं प्रवाह इति यावत्॥ विटो भुजंगः। कान्तः पतिः। पक्षे पक्षिणामावासयष्टेरुन-

—————————————————————————————————————————

विलास³⁴³वासवेश्मवाटीषु, मदान्धसिन्धुरनिरुध्यमानेष्विवः नृपभवनाङ्गणेषु, कलितकालकञ्चुकायामिव गगनलक्ष्म्याम्, मदनशरनिकरविद्रुतदरिद्रविटविषादानलस्फुलिङ्गेष्विव रङ्गस्तु ज्योतिरिङ्गणेषु,काञ्चनीषु तिमिर³⁴⁴करकुम्भभेदभल्लीष्विव निशितासु प्रदीप्यमानासु प्रदीपकलिकासु, प्लवमानपाण्डुपुण्डरीककल्माषितकालिन्दीपरिस्यन्दसुन्दरेऽमृतमथनक्षणक्षुब्धक्षीरसागररसबिन्दुस्तबकितनारायवक्षःस्थल इव कांचिदपि श्रियं कलयति ताराविराजिते वियति, विटङ्कान्तमनुसरन्तीषु वेश्यासु वेश्मपारापतपतत्रिपक्तिषु च भ्रमरसंगतासु कुलटासु कुमुदिनीषु च, नदीपालिविरहितेषु चत्वरेषु चक्रवाकमिथुनेषु च जाते जरनवयकाय- कालकान्तिकाशिनि निशावतारे, तरुणतमालकाननमिवाञ्जनगिरिगुहागर्भमिवेन्द्रनीलमणिमहामन्दिरोदरमिव विशति³⁴⁵ सकलजीवलोके स लोकेश्वरः “प्रिये प्रियंगुमअरि, प्रसादय प्रणतप्रियकारिणमभङ्गानङ्गदर्पहरं हरम्। अहं च तदाराधनावधानमनुविधास्यामि” इत्यभिधाय यथावासमयासीत्॥क॥

व्रतश्च।

अखण्डितप्रभावोऽथ प्रदोषेणान्धकारिणा।
तस्याश्चित्ते स्थितः शंभुरुदयाद्रौ च चन्द्रमाः॥३१॥

—————————————————————————————————————————

शो विटङ्कस्तस्यान्तः॥भ्रमो भ्रमणं तत्र रसस्तात्पर्यम्। अन्यत्र भ्रमरा भृङ्गाः॥नेति भिन्नम्।पक्षे नदीनां पालिः सेतुः॥इतीति सति स राजा यथावासमयासीत्॥किं कृत्वा हे प्रिये प्रसादय हरमहमपि तदाराधनमनुपृष्ठलभः करिष्यामीत्यभिधाय॥क॥

अखण्डितेति॥शंभुशशिनोः श्लेषः। प्रकृष्टदोषेण। अन्धकनान्ना प्रतिपक्षेण। अव्याहत वैभवः। शशी च प्रदोषेण रजनीमुखेन। अन्धत्वविधायिना अन्धकारयुक्तेन वा। न खण्डितः प्रभाया आवो वृद्धिर्यस्य। अत्र अव वृद्ध्यर्थः॥३१॥

—————————————————————————————————————————

विभते हारिणीं छायां चन्द्राय च शिवाय च।
नभोगरुचयेतस्मै नमस्कारं चकार सा॥३२॥
नित्यमुद्वहते तुभ्यमन्तः सारङ्गरञ्जितम्॥
भूतिपाण्डुर गोवाह सोम स्वामिन्नमो नमः॥३३॥

एवं च नातिचिरात्

क्षुभ्यरक्षीरसमुद्रसान्द्रसलिलोल्लोलैरिव प्लावयँ-
ल्लोकं लोचनलोभनः स्मरसुहृज्जातः स चन्द्रोदयः
यस्मिन्संभृत³⁴⁶वैरदारुणरणप्रारम्भिणो भ्राम्यतः
क्रुद्धोलूककदम्बकस्य पुरतः काकोऽपि हंसायते॥३४॥

अपिच।

श्च्योतञ्चन्दनचारुचन्द्ररुचिभिर्विस्तारिणीभिर्भरा-
ज्जातेयं जगती तथा कथमपि श्वेतायमानद्युतिः।

——————————————————————————————————————

बिभ्रत इति॥चन्द्रपक्षे हरिणस्येयं हारिणी छाया कलङ्क इत्यर्थः। नभोगा विषव्यापिनी रुचिर्थस्य॥शिवस्तु हारिणीं छायां कान्तिम्। तथा भोगे विलासे रुचिरभिलाषो यस्य पश्चान्नञ्योगः ॥३२॥

नित्यमिति॥सहोमया वर्तत इति सोमः। तस्य संबोधनम्। तद्विशेषणं स्वामिनिति। तथा भूत्या भस्मना पाण्डुरः शुभ्रः। तथा गौर्वृषो वाहनं यस्य। एवंभूत उमापते। अन्तर्मध्ये। सारमुत्कृष्टम्। गरं कालकूटम्। जितं महिना स्तम्भितशक्ति। नित्यमुद्वहते विभ्राणाय तुभ्यं नमो नमः॥अत्र प्रकर्षे द्विवचनम्॥सोमश्रन्द्रोऽपि। तदा भवनं भूतिर्जन्म \। जन्मना पाण्डुरः स्वभावश्वेतः। तथा गाः किरणान् वहतीत्यणू ॥पाण्डुराश्च ता गावश्चेति समासे कृते समासान्तो दुर्वारः। भन्तरिति कर्मपदम्।सारङ्गो मृगस्तेन रञ्जितं लान्छितमिति तद्विशेषणम्॥३३॥

क्षुभ्यदिति॥स धवलिताशेषभुवनतलञ्चन्द्रोदय उत्प्रेक्ष्यमे। क्षुभ्यरक्षीरसमुद्रसान्द्रसलिलोल्लोलैर्लोकं प्लावयन्निव जातः॥क्षीरसमुद्रक्षोभस्य तत्सहचरितत्वात् ॥२४॥

पोतदिति॥सातस्यभ्रमणेन कुलालप्रेषितचक्रवद्धमो यत्रेति भ्रमणक्रिया-

—————————————————————————————————————————

उन्निद्रो दिनशङ्कया कृतरुतः काको बराक्रः प्रियाः
मन्विष्यन्पुरतः स्थितामपि यथा चक्रभ्रमं भ्राम्यति॥३५॥

अपिच।

मुग्धा दुग्धधिया गवां विदधते कुम्भानधो बल्लवाः
कर्णे कैरवशङ्कया कुवलयं कुर्वन्ति कान्ता अपि।
कर्कन्धूफल सुश्चिनोति शबरी मुक्ताफलाकाङ्क्षया
सान्द्रा चन्द्रमसो न कस्य कुरुते चित्तभ्रमं चन्द्रिका॥३६॥

यत्र च

**मुक्तादाममनोरथेन वनिता गृहन्ति वातायने

गोठे गोपवधूर्दधीति मथितुं कुम्भीगतान्वाञ्छति।

उच्चिन्वन्ति च मालतीषु कुसुमश्रद्धालवो मालिकाः
शुभ्रान्विभ्रमकारिणः शशिकरान्पश्यन्न को मुह्यति॥३७॥**

अपिच।

किं कर्पूरकणाः स्त्रवन्ति वियतः किं वा मनोनन्दिनो
मन्दाश्चन्दनबिन्दवः किमु सुधानिष्यन्दधारा इमाः॥
इत्थं भ्रान्तिममी जनस्य जनयन्त्यङ्गे लगन्तः परा-
मिन्दोः कुन्दविकासि कुङ्गलदलस्नक्सुन्दरा रश्मयः॥३८³⁴⁷॥

————————————————————————————————————

विशेषणम्॥अथवा चक्रः कोकस्तस्येव भ्रमो यस्य। सोऽपि रात्रौ समीपवर्तिनीमपि प्रियामन्विष्यन् भ्रमति॥३५॥

मुग्धेति॥बलवा बालगोपालाः। शबर्यो ऽप्यारण्यकत्रियो विपर्यस्ता भवन्तु ससतपरिचिसोसंसरचनाः कान्ता उत्तमस्त्रियोऽपि विपर्यस्ता इति’ अपिर्विस्मये ॥१६॥

किमिति॥कुन्दस्य विकासिनां कुडलदलानां स्रक्। तद्वत्सुन्दरा इति शौक्रमसौकुमार्यातिशयार्मः॥जरठकन्दस्य हि दलाप्राणि परुषाण्यरुणानि च भव-॥20॥

————————————————————————————————————

इति जमितमुदिन्दोः सिन्दुवारस्रगाभं
किरति किरणजालं मण्डले दिङ्मुखेषु॥
हरचरणसरोजद्वन्द्वमाराधयन्ती
शुचिकुशशयनीयेसाथ निद्रां जगाम॥३९॥

इति श्रीत्रिविक्रमभडविरचितायां दमयन्तीकथायां
हरचणसरोजाङ्कायां द्वितीय उच्छ्वासः॥

————————————————————————————————————

**इतीति॥**इत्यमुना प्रकारेण। जनितहर्षम्। निर्गुण्डीकुसुममालाप्रतिमं करनिकरं दिखेषु किरति वितन्वति सतीन्दोर्मण्डले हरं ध्यायन्ती सा दर्भशय्यायामस्वपत्। समाधिलयं गतेति भावः॥३९॥

इति विषमपदप्रकाशमेतं दमयन्त्यास्तनुते स्म चण्डपालः।
शिशुमतिलतिकाविकासचैत्रं चतुरमतिस्फुट भित्तिचारुचित्रम्॥

इति चण्डपालविरचिते दमयन्तीकथाविवरणे द्वितीय
उच्छ्वासः समाप्तः॥

——————————

अथ तृतीय उच्छ्वासः।

———————

अथ³⁴⁸ क्रमेण रजतकुम्भमम्भोभरणार्थमिवेन्दुमण्डलमादाय पश्चिमाम्भोनिधिपुलिनमनुसरन्त्यां तरुणकपोतकंधरारोमराजिराजिन्यां रजन्याम्, अखिलकमलखण्डकमलिनीनां विनिद्रायमाणकमलकुडूलविलोचनेषु कज्जलरेखास्विवोल्लसन्तीषु भ्रमरराजिषु, राजीवराजिपुञ्जनिकुञ्जे शिञ्जानमञ्जरी³⁴⁹मञ्जुलमुन्नवत्सु शरदलाहकबलक्षपक्षविक्षेपपवनतरलिततरुणतामरसेषु दीर्घिकावतंसेषु हंसेषु केंकारयति³⁵⁰ च चक्रवाकमिथुनमेलकमङ्गलमृदङ्ग इव
————————————————————————————————————

अथेति॥अनन्तरं किरणसंस्पृष्टमेवे। रागवत्यारक्ते रवौ सुप्ता सती स्वप्नं
————————————————————————————————————

रौप्यधर्वररवसरसं सारसकुले, अवश्यायजलशिशिरशीकरिणि मन्दान्दोलित विनिद्रद्रुममञ्जरीरजःकणकपायिते तमःसर्पसंदृष्टोजीवितजगन्निश्वासायमाने प्रस्खलति प्रभातसुरतश्रमखिन्नसुन्दरीकुचमण्डले मरुति, मनोहारिहारीतहरितहये हरति तिमिरपटलपटी गगनलक्ष्म्याः करपरामृष्टपयोधरे रागवति सवितरि मृगमदमिलितबहल³⁵¹ कुङ्कुममण्डनमञ्जरीभिरिवपिञ्जरिते पुरंदरविडखे सुखप्रसुप्ता सा स्वप्नमद्राक्षीत्॥क॥

किल सकलसुरासुरशिरः शेखरीकृत³⁵²चरणकमलः, कमला³⁵³धिवासेन ब्रह्मणा नारायणेन च रचित³⁵⁴रुचिरस्तुतिः, कृशानुरूपेणललाटलोचनेन³⁵⁵ चन्द्रमसा च भासमानः, विकचं कर्णे कुवलयं करे कपालं च कलयन, अहिंसाटोपं मनसा शिरसा च बिभ्राणः, प्रोज्वलन्नयनार्चिश्चिताभस्म च समुद्वहन्, अधिकङ्कालेन स्कन्धेन कंधरार्धेन च विराजमानः, सालसदृशं भुजवनं भवानीं च

————————————————————————————————————————————

ददर्श॥अन्योऽपि रागवानासक्तः किल पटीमुत्सार्य कराभ्यां पाणिभ्यां स्तनौ स्पूशति॥शरद्बलाहकवलक्षाः शरदभ्रधवलाः। कारो वाद्यविशेषः॥क॥

स्वप्नमाह —किलेति। वार्तोक्तौ। हरः शशिमण्डलादुत्तीर्य पुत्रीत्यभिधाय ईशी पारिजातमअरीमदात्॥कीदृशो हरः। ब्रह्मणा विष्णुना च कृतस्तुतिः।द्वयेनापि कीदृशेन। कमलेऽधिवासोऽस्य पद्मासनत्वात्। विष्णुस्तु कमलायाः श्रिया अधि वासस्तेन॥तथा वह्निस्वरूपेण नेत्रेण चन्द्रमसा च कृशेन क्षामेण अनुगत रूपेणाविनाभावसंबद्धमूर्तिना लसन्॥तथा विकच सविकासम्। कपालं तु विगताः कचाः केशा अस्मादिति विकचम्।तथा अहिंसाया आटोपमावेशम्।अहिं च साटोप सस्पन्दम्।प्रोज्ज्वलदीप्यमानम्। भस्म तु प्रकर्षेणोज्ज्वलम्॥अधिगतं कङ्कालं शरीरास्थि अर्थात्खाङ्गं येन। कंधरार्धेन तु कालेन सह कालकूटत्वात्। अधिकमिति क्रियाविशेषणम्॥सालद्रुमतुल्यं प्रांशुत्वात्। पक्षे साल से लीलामन्धरे दृशौ यस्याः॥——————————————————————————————————————————————

दधानः सर्वदानववारंत्रिशूल मन्दाकिनीं च धारयन्, देवी दर्पितदनुजेन्द्रनिद्राहरो हरचन्द्रमण्डलादवतीर्य “पुत्रि प्रियंगुमञ्जरि, मञ्जरीमिमां गृहाण। मा भैषीः। प्रत्युषसि³⁵⁶मन्नियोगादमनकनामा महामुनिरेष्यति स तेऽनुग्रहं करिष्यति” इत्यभिधाय स्वश्श्रवणशिखरान्तरादमन्दमकरन्दस्य³⁵⁷न्दसुन्दरामोदमाद्यन्मधुकररवरमणीयां पारिजातमञ्जरीमदात्॥क॥

सापि " प्रसादोऽयम्” इत्यभिधाय स्वप्न एव प्रणाम³⁵⁸पर्यस्तमस्तका स्तुतिमकरोत्॥ख॥

तुभ्यं नमो नमल्लोकशोकसंतापहारिणे।
व्यर्थीकृतान्धकारातिदम्भारम्भायशंभवे॥१॥

विभो विभूतिसंपन्न पन्नगेन्द्रविभूषण।
नमो³⁵⁹ नमोघसंकल्प तुभ्यमभ्यन्तरात्मने॥२॥

अत्रान्तरे तरणिकोमलकान्तिभिन्न-
भास्वत्सरोजदलदीर्घविलोचनायाः।
तस्याः प्रबोधमकरोद्रजनीविराम³⁶⁰-
यामावसानमृदुमङ्गलतूर्यनादः॥३॥

———————————————————————————————————————————

सर्वान्दानवान्वारयति। गङ्गा तु सर्वदा नित्यं नवा भविच्छाया वाः पापो यस्याः। अथवा सर्व ददातीति सर्वदाः। आनूयन्स इत्थानवाः तथोक्ता वारोऽस्याः। एतेम कामुकत्वेन नर्मवचनादात्मजलानां स्तुत्यत्वोक्तिः॥क॥

तुभ्यमिति॥अन्धकारातीति कर्मधारयः॥१॥

विभोइति॥विभुः सर्वव्यापी॥विशेषेण भूत्या भस्मना संपन्नः समृद्धः।यद्वा विभूत्या चतुर्दशभुवनाधिपत्यलक्षणया।तथा वासुकिभूषणः॥मोघो निष्फलः संकल्पो ध्यानं यस्य। पचान्नयोगः॥एतानि शिवसंबोधनानि॥१॥

———————————————————————————————————————————

क्रमेण³⁶¹ च प्राच्यां सिच्यामानायामिव भाक³⁶²कुमि कुम्भैः ककुभि,प्रभवति तारकोच्छेदनायसुकुमारे रश्मिजाले, पूर्वाचलस्थलीमधिरोहति जगत्प्रबोधप्रारम्भमङ्गलकलशेंऽशुमालिमण्डले, ताण्डवाडम्बरिणि पुण्डरीकखण्डे, हिण्डमानासु दीर्घिकामण्डनमुण्डमालासु कारण्डवमण्डलीषु, विश्राम्यति श्रवणपुटेषु हृदयानन्दिनि बन्दिवृन्दारकवृन्दवन्दनारम्भरवे, रणयत्सु वीणावेणुकोणान्वैणिकवैणविकेषु, कण्ठकुहरप्रेङ्गोलनालंकारकुशले तारतरं गायति ग्रामरागं गायनजने, जाते जरज्जपाप्रसूनभिन्नस्फुटस्फाटिक³⁶³कान्तिसम³⁶⁴प्रभे प्रभातसमये, सा समुत्थाय भूत्वा शुचिर्विकचनवन लिन गर्भमर्धा अलिमवकीर्य भगवतः सवितुः स्तुतिमकरोत्॥क॥

वासरश्रीमहावल्ली³⁶⁵पल्लवाकारधारिणः।
जयन्ति प्रथमारम्भसंभवा भास्वदंशवः॥४॥
जयत्यम्भोजिनीखण्डखण्डितालस्य संचयम्।
कौङ्कुमं पूर्व³⁶⁶दिग्गण्डमण्डनं मण्डलं रवेः॥५॥

राजापि प्रथमप्रबुद्धप्रगीतगीतध्वनि³⁶⁷निरस्त³⁶⁸निद्रः, सान्द्रविद्रुमप्रभा³⁶⁹भाति संध्यावसरे, विधाय सांध्यंविधिम्, अधिकृतेन³⁷⁰ धर्मकर्मणि तत्कालपुरःसरेण पुरोधसा सह³⁷¹ तामेवान्वेष्टुमन्तःपुरमाजगाम॥ख॥

————————————————————————————————————

क्रमेणेति॥यथा महेन्द्र इन्द्रः, तथा सुकुमारः कुमारः। स हि तारकासुरोच्छेदनाथ प्राभवत्। सुकुमारं मृदु रश्मिजालं तु तारकाणां नक्षत्राणामुच्छित्तये॥वैणिकवैणविको बीणावेणुवादकौ॥अलंकाराश्च मुद्रितविवृतानुमासिकादयः। तारोऽत्युच्च ध्वनिः। ग्रामरागः पञ्चमः। यद्वा पडुमध्यमगान्धारांखीबीन्प्रामान्ागं च भरतोस षडिधं गायके यायति सति॥क॥

राजापीति॥प्रथमप्रबुद्धा के प्रकृष्टगीतास्तगीतध्वनिना ध्वस्तनिद्रः॥]॥

————————————————————————————————————

दृष्ट्वा च स्वचिस्वमानाः³⁷²स्फुरहरदिन्दुसुन्दरान् तेयमिन्दुमौलिना” इत्यवधारयन, अतिहर्षोत्कर्षमन्थ³⁷³मिरा तांबभाषे ॥क॥

मुग्धस्निग्धनिरुद्धशब्दहसितस्फारीभवल्लोचनं
तिर्य³⁷⁴क्कान्तिकपोलपालिपुलकस्पष्टीकृतान्तर्धृति।
एतत्ते करभोरु पङ्कजसदृग्दृष्ट्वा मुखं मे बला-
दुच्चैः किंचिदचिन्त्यचर्चि³⁷⁵तचमत्कारं मनो हृष्यति॥६॥

तत्कथय शप्तासि ममाज्ञया हर्षवृत्तान्तम् ” इत्यभिहिता तास्मितसुधानुविद्धमुग्ध³⁷⁶मुखवीणाक्कणकोमलालापेन सर्वभावितः स्वप्नदर्शनमाचचक्षे॥ख॥

क्षितिपतिस्तु तदाकर्ण्य “प्रिये, मयापि तं भगवान्³⁷⁷। आत्मानु हारिणा विनायकेन स्वामिना च शक्तिमता पुत्रेणानुगम्यमानो, दग्धकामः पूरितकामध्ध, एककपर्दक ईश्वरश्व, ससोमश्वा³⁷⁸सोमः, सविभवश्वाविभूतिश्व, पिनाकी चापिनाकी। दृष्टः स्वप्नान्तरे तरुणार्कमण्डलमध्यवर्ती प्रणत प्रियंकरः शंकरः। तदेष ब्राह्मणः करोतु

————————————————————————————————————

** मुग्धस्निग्धेति॥**मणिबन्धकनिष्ठिकयोर्मध्यं करभस्तद्वदूरू यस्याः॥तत ऊर्जा तस्याः संबोधनम्॥ईशं ते मुखं दृष्ट्वा सहसाचिन्त्याधिगत चमत्कारं मे मनो हृष्यति॥६॥

** क्षितिपतिस्त्विति**॥अत्रे स्थितं पुरोहितमित्यमुना प्रकारेण राशीकथनलक्षणेनावोचत्॥यत् प्रिये स भगवाञ्छंकरो मयापि स्वप्नान्तरे दृष्टः॥कीदृशः। सांमर्थ्यवंता हेरम्बेण, शक्तिशस्त्रभृता षण्मुखेन चात्मप्रतिमेमानुगम्यमानः। शिवोऽपि विगतनायकः सकललोकस्वामी शक्तिमांश्च शिवशक्त्योरविनाभावसंबन्धादित्वात्मसादृश्यम्॥कामः स्मर इच्छा च॥कपर्दो जटाबन्धः। विरोधपक्षे बराटः। ईश्वरो धनवान्॥ससोमः सेन्दुः। सह उमया वर्तत इति सोमः। ततो मध्योगः॥विगतो भवो येभ्यस्ते विभवा मुक्तात्मानः। तैः सह। भगवत्सायुज्यं हि मुक्तिरिति वृद्धाः। तथा विशिष्ट भूतिर्थस्य। भस्म च॥पिनाकं धनुरस्यास्ति। सपीति भिन्नम्।

————————————————————————————————————

संवादिनोरनयोः स्वप्नयोरर्थपरमर्शम्"इत्यभिधाय³⁷⁹तां समवस्थितंपुरः पुरोहितमभा³⁸⁰षयत्॥क॥

सोऽपि " देव, दिष्ट्यावर्धसे। अनल्पपुण्यप्राप्यमेतत्ररुणेन्दुमौलेरालोकनम्, अवश्य³⁸¹मवाप्स्यति देवी सकलराजचक्रचूडामणिकल्पमशेषभुवनभ्रान्तशुभ्रयशःपिण्डडिण्डिममपत्यम्” इत्यनेकधा तयोराशं³⁸²सयांचकार॥ख॥

एवंविधे च व्यतिकरे कोऽपि कान्तकार्तस्वर³⁸²स्वरूपमुत्फुल्लपापुष्पमालया मेरुशिखरमिव प्रदक्षिणाक्षीणलग्रया नक्षत्रराज्याजमितशोभं जटाभारमुद्दहन्, अतिबहलमलयजरसरचितविधिप्रपुण्ड्र³⁸³कमण्डनाममर शैलशिलामिव रङ्गत्रिस्रोतसं ललाटपट्टिकां कलयम्, लवमान इवोज्जृम्भपङ्कजकिंजल्ककपिलकायकान्तिकलोले, करुणारसपूर्णवक्षःस्थलदीर्घि³⁸⁴कायामन्तस्तरन्तीं बालकउहंसपक्षिपक्तिमिव स्फारस्फाटि³⁸⁵काक्षमालिकां विभ्राणः, कुंशकीपीन³⁸⁶वासाः, करकलितकुशकाण्डकमण्डलुमण्डलैः, तरुभिरिव विविधशाखैर्विधृतजटावल्कलैश्व, पर्वतैरिव समेखलैः सरु³⁸⁷द्राक्षाक्षमा

————————————————————————————————————

नाकी स्वर्गी। यद्वा “चप सान्त्वने”।चपयन्ति सान्त्वयन्त्यनुनयन्त्यवश्यं चापिनः प्रसादका नाकिनो यस्य॥क॥

**एवंविध इति॥**कोऽपि मुनिः सूर्यमण्डलादवातरत्॥कनकपिङ्गजटाभारस्य मेरुशिखरं पुष्पमालापाश्च नक्षत्रराजिरुपमानम्। लग्नं संबद्धं ज्योतिषप्रणीतं च॥ललाटस्य शिला तिलकानां च गङ्गोपमानम्॥परिवृतो मुनिभिः। कीदृशैर्विविधशाकैः। शाखा कठबहूचादिर्लता च। जटा केशरचना मूलं च। वल्कलं वृक्षलम्। तदेव तरूणां सहजं मुनीनां चाहार्यम्॥मेखला मौली नगान्तदेशश्च। रुद्राक्षणप्रमालावितैः। पक्षे रुद्राक्षा भक्षाश्व तरुविशेषाः॥मृगकृत्तिकायाः मृगत्वचः हेपैः सहितैः। ज्येष्ठाषाडेन प्रशस्यव्रतदण्डेन सहितैः। पक्षे मृगो मृगशिरः कृत्तिका भ-

————————————————————————————————————

मदाकारमाकलयद्भिः, अफ्रीदेविकापरे,रोमशैरपिविजयालकैःसुनिभिःपरिवृतः, सेवितपुराणपुरुषोऽप्यजनार्दनप्रिपत्रपनशंकरोऽयमाश्रितभवः, प्रब्रुद्धोऽप्यवन्दीकृतजनः, श्रमणो³⁸⁸जिनपरिग्रह, ग्रहगण इव नवधात्मको लोकानास्, धनुर्धर इब नालीकसंध, हंस इव नवाम्भस्थानकप्रियः, पन्नग इव नाकूलीनः³⁸⁹, सरस्वती संनिवासस्य मुखमन्दिरस्य वन्दनमालयेव प्रथमोनेदभासिन्या दंष्ट्रिकारोमराजिरेखया श्यामलितोसरोवष्टष्टः, कलिकालकलशङ्का³⁹⁰शरणागतैस्त्रिभिः पुण्ययुगैरिव सुसूत्रीभूय वेहलग्नैः, त्रिपुष्करस्नानावसरविलग्नसरसबिसकाण्डकुण्डलैरिव³⁹¹ भक्त्याराधितत्रिपुरुषरचितरक्षासूक्ष्मरेखानुकारिभिः सितयज्ञोपवीततन्तुभिर्भूषितदेहः, शमी विद्रुमाभाधरश्च, प्रजापो विप्रजापश्च्, तपाः कुतपरश्लाघी च, विकलत्रः सकलत्रश्च यमान्तानुसारी सकुशलश्च, विकचनवनलिनशङ्कया मिल³⁹²न्मुक्तमुग्धमधुपमण्डलेनेव रुद्रा-

————————————————————————————————————

ऋषा ज्येष्ठा आषाढाश्च नक्षत्राणि॥ ससंमदेस्तृष्णाक्षयात्सानन्देः। तथा मदस्य गर्वस्याकारं नाकलयद्भिः। अपिर्विरोधे। स तु तुल्यार्थव्याख्यथा॥ क्रीडा विषयासक्तिः। तथा चक्रिणो विष्णोरीडा स्तुतिस्तत्परैः। विरोधे तु चः पृथक्॥ भूमरोमयुकैः। विप्राणां बालकैडिम्भैः। विरोधे विशेषेण प्रगतकेशैः॥ पुराणपुरुषा वृद्धाः। जनानामर्दन पीडा॥प्रपन्नानामाश्रितानां शंकरः सुखंकरः। भवः संसारः॥प्रबुद्ध विद्वान्। मन्दीकृतो हठेन गृहीतः॥ भ्रमणस्तपस्वी। अजिनं मृगादित्वक्॥ विरोधे तु पुराणपुरुष जनार्दनश्च विष्णुः॥ शंकरो भवश्च शिवः॥ प्रबुद्धः सुगतः। बन्दा बन्दका॥भ्रमणः क्षपणः। जिनोऽईन्। परिग्रहः॥ सर्वत्र नेति भिन्नम्। वो हिंसा॥अलीकसंधी मिध्याप्रतिज्ञः॥ दम्मवेदिनो दाम्मा मांथिकाः॥ अकुलीमो नाभिजातः॥ प्रहगणस्तु नवसंख्यस्वरूपः। धन्वी च मालीके शरे संधानं यस्य। इंसस्तु मंदस्याम्भ एव स्थानकं तत्प्रियः। नाकुर्वल्मीकस्तत्र लीनः॥भतयाराधितत्रि-

————————————————————————————————————

क्षवलयेन विराजित³⁹³वामपाणिपल्लवः, न स्मृतःसारावरणारेण, नाङ्गीकृतः कतनतया, नालोकितः कितवत्तेन, जाकलितःकलिंमा, न³⁹⁴निरुद्धो विरुद्धक्रियाभिः, अतितेजस्तथा द्वितीय एव परब्रह्मणः, तृतीय इव सूर्याचन्द्रमसोः, चतुर्थ इव गार्हपत्याहवनीय दक्षिणाग्नीनाम्, पञ्चम इव विक्पतीनाम्,षष्ठइव महाभूतोधिदेवतानाम् सप्तम इव मूर्तर्तनाम्, अष्टम इव सप्तर्षीणाम्, नवम इव वसूनाम्, दशम इव ग्रहाणाम्, अनवस्तहृदयकमलकर्णिकान्तःस्फुरज्ज्योतीरूपपरमब्रह्मकान्तिकलापेनेव बहिर्निर्गच्छताच्छभस्मानुलेपेन कनकगिरिरिव विरलचन्द्रातपेना³⁹⁵पाण्डुरितदेहः, दीर्घसरतबिसकाण्डपाण्डुना प्रचण्डपवने नोर्ध्वसुलालितेन जटाजूटर्बेन्धनपटप्रान्तपल्लवेन शिरः³⁹⁶पतगगनगलगङ्गाम्बुधाराहारिणो हरस्य स्वामिभक्त्या कृतानुकरणव्रतचर्यामिव कलयन्³⁹⁷, कोमले महति तरुणे³⁹⁸ वयसि वृद्धे तपसि पृथुनि यशसि गुरुणि श्रेयति वर्तमानः सदः सदाचाराणाम्, आश्रयः श्रुतीनाम्, मही महिनः प्रपा कृपारसस्य, क्षेत्रं क्षमाङ्कराणामू, पात्रं मैत्रीसुधायाः, प्रासादः प्रसादस्य, सिन्धुः साधुता-

————————————————————————————————————

पुरुषैरिति। त्रयः पुरुषा पत्रेति समुदायिन एव समुदाय इति दर्शने बहुवचनम्। व्यतिरिक्त समुदायपक्षस्तु नेहाश्रित इति सेवितहरिहरन अभी रक्षार्थ रचितरेखातुल्येज्ञोपवीत तन्तुभिर्भूषितदेहः॥ शमोऽस्यास्तीति शमी शान्तः। तथा बिब्रुमं प्रवाल तस्योष्ठः॥ प्रजां पाति / फतुकृद्भ्यो हि प्रजात्राणम्। विप्राभापयति जयं प्रापयति। भट्टदर्शनान्वयत्वात्॥ सुष्ठु तपो व्रतमस्य। तथा की भुवि तपसा लोकोत्तरेंच धर्मेण घनशीलः। " तपञ्चान्द्रायणादौ स्वादमें लोकोत्तरेऽपि च " इति विश्वः॥ पैदा कुतपो दर्भस्तदा कुतपाषीत्यत्र विसर्गाभावेऽपि ( शस्य द्वित्वेन ) श्रुत्वा विरोधप्र-

————————————————————————————————————

याः, तरुणार्कमण्डलमध्यान्मुनिरवातरत्॥क

राजा तु दूरत एव तमायान्तमवलोक्य³⁹⁹ विस्मयविस्फारितविलोचनो हर्ष⁴⁰⁰वशविनिःतरद्वहलपुलकोतम्भितोत्तरीयबासाःसवममासनादुत्थाय कियन्त्यपि पदान्यभिमुखं समेत्य क्षितितलमिलन्मौलिमण्डलः प्रणाममकरोत्॥ख॥

मुनिरपि सदारुणान्तवापि सौम्यया दृशा विद्रुमप्रभाभिनया सुधासिन्धुतरङ्गमालयेव लावयन्नाशिषमवादीत्॥गः॥

“सिन्दूरस्टहया स्टशन्ति करिणां कुम्भस्यमाधोरणा
भिल्ली पल्लवशङ्कया विचिनुते सान्द्रद्रुमद्रोणिषु।
कान्ताः कुङ्कुमकाङ्क्षया करतले मृदन्ति लग्नं च य-
त्तत्तेजः प्रथमोद्भवं भ्रमकरं सौरं चिरं पातु वः “॥७॥

दत्ताशीश्च प्रणामपर्यस्तकर्णपूरपल्लवपरामृष्टपादपांसुरवनिपालेन’ स्वयमादरेणोपनीतमुच्चकाञ्चनासनमध्यतिष्ठत्॥घ॥

अथ नरपतिदन्ते प्राप्तसौन्दर्यनिर्य-

———————————————————————————————————————————

तीतिः॥विगतकलत्रः। सकलं त्रायते॥भहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्या परिग्रहा यमास्तेषामन्तःपारम्। कुशान्दर्भालान्ति गृह्णन्ति ये ते कुशला देक्षास्तैः सह। चः सर्वत्र विरोधे। तद्यथा शमीनामा तरुः। तथा द्रुमाभां धरति। विर्नमर्थे॥वि प्रजापवान्॥कुतपः कुत्सितं तपः॥सह कलत्रेण॥यमस्यान्तकस्यः समीपमनुसरत्यवश्यम्। सह कुनलेन क्षेमेण॥क॥

सुनिरिति॥राजप्रणामानन्तरम्। सर्वदा रक्तप्रान्तथा दृशा प्रवालच्छुरितक्षीरोदवीच्येव लावयन्मुनिरप्याशिषमुवाच॥रक्तान्तनेत्रत्वं शुभलक्षणम्। विरोधे स इति मुनिविशेषणम्। दारुणं रौद्रम्॥ग॥

सिन्दूरेति॥भ्रमकरं भ्रान्तिजनकम् \। तब सिन्दूरस्हयेत्यादिनाभिहितम्॥७॥

** अथेति**॥प्राप्तसोन्दर्य रम्यं निर्चभिःसरन्मणीनां महस्तेजो यस्मात्। तत्रासने

———————————————————————————————————————————

न्मणिमहसि स तस्मिन्नासने संनिविष्टः।
रुचिररुचि सुमेरोः संगतः शृङ्गभागे
कमलज इव कान्ति कांचिदुच्चैर्बभार॥८॥

दत्त्वार्धमर्हणीयाय तस्मै सोऽपि महीपतिः।
स्वहस्तधौतयोर्भक्त्या ववन्दे पादयोर्जलम्॥९॥

कृत्वातिथ्यक्रियां सम्यग्विनयं च प्रकाशपन्।
तस्याग्रेभूतलं भेजे नोपविष्टः स विष्टरे॥१०॥

ललाटपट्टविन्यस्तपाणिसंपुटकुड्मलः।
नीचैरुवाच वाचं च चञ्चदशनदीधितिः॥११॥

अद्य मे सुबहोः कालाच्छ्लाघनीयमभूदिदम्।
त्वत्पादपद्मसंस्पर्शसंपन्नानुग्रहं गृहम्॥१२॥

यतः समस्त⁴⁰¹मुनिमनु⁴⁰²जवृन्दारकवृन्दवन्दनीयपादारविन्दाः, परमानन्दपरिस्पन्दभाजः पांसूनिव पार्थिवान्, तृणमिव स्त्रैणम्, निधनमिव धनम्, रोगानिव भोगान, राजयक्ष्माणमिव लक्ष्मीम्, आकलयन्तः सकलसंसारसुखविमुखाः कस्य भवादृशा भवनमवतरन्ति॥क॥

तदहमद्यानवद्यस्य भगवन्नभूवं भूस्रो यशोराशेर्भाजनम्, आरूढः पदं श्लाघार्हम् आगतो गुणिषु गौरवम्, उपलब्धवान्धन्यताम्, संपन्नः पुण्यवतामग्रणीः, जातो जनस्य वन्दनीयः॥ख॥

तदित्थमनेकप्रकारोपकारिणां किं ब्रवीमि किंकरोऽस्मीति पौनरुत्यं सर्वस्वामिनाम्। केनार्थित्वमित्यनुचितादरो निःस्पृहाणा-

———————————————————————————————————————————

आसीनः मुनिः कांचिदपूर्वा शोभां बभार॥रुचिरकान्तौ सुमेरोः शृङ्गभागे स्थितो ब्रह्मेव॥८॥

———————————————————————————————————————————

म्। इदं मे सर्वस्वमात्मीक्रियतामिति सल्पोपचारः साधीनाष्टणुणैश्वर्याणां भवताम्। तथापि प्रणयेन भक्का च सुखस्ति किंविद्विज्ञापयामि॥क॥

“इदं राज्यमियं लक्ष्मीरिमे दारा इमेगृहाः।
एते वयं विधेया वः कथ्यतां यदिहेप्सितम् “॥१३॥

मुनिरप्यवनीशस्य विनयमभिनन्द्य स्त्रिग्ध⁴⁰³मुग्धस्मितसुधाधवलिताधरपल्लव⁴⁰⁴मब्रवीत् —” उचितमेतद्भवादृशां वकुं कर्तुं⁴⁰⁵वा॥ख॥

उपकर्तुं प्रियं वक्तुं कर्तुं स्नेहमकृत्रिमम्।
सज्जनानां स्वभावोऽयं केनेन्दुः शिशिरीकृतः॥१४॥

अपिच।

यथा चित्तं तथा वाचो यथा वाचस्तथा क्रिया⁴⁰⁶।
चित्ते वाचि क्रियायां च साधूनामेकरूपता॥१५॥

अपिच।

विवेकः सह संपत्त्या विनयो विद्यया सह।
प्रभुत्वं प्रश्रयोपेत चिह्नमेतन्महा⁴⁰⁷त्मनाम्॥१६॥

तदेत⁴⁰⁸त्समस्तमस्ति त्वयि दीर्घायुषि,श्रूयतामिदानीं प्रस्तुतम्।अनवरतं सुरासुरचक्रचूडामणीकृतचरणरजसश्चन्द्रचूडामणेर्देवस्यादेशेनागता वयम्। अवाप्स्यसि सकलजल⁴⁰⁹धिजलकल्लोलमालालंकार भाजो भुवो भर्तुरुचितमतिमान्यं धन्यमसामान्य कन्यारनम् " इति॥ग॥

———————————————————————————————————————————

उपेति॥इन्दुः केन शिशिरीकृतः। स्वभावादेष शिशिर इत्यर्थः॥१४॥

** यथेति**॥वाचकत्वेऽपि जात्या बहुत्वप्रतीतिः॥१५॥

विवेक इति॥प्रश्रयः प्रणयः॥१६॥

———————————————————————————————————————————

एवमुक्तवति तस्मिंस्तपस्विनि पुत्रार्थिनीकन्यालाभं⁴¹⁰मन्यमानाविप्रियं प्रियंगुमञ्जरी जरन्मञ्जीरवजर्जर⁴¹¹विवक्षाक्षरया गिरा⁴¹² कुर्वाणेव क्रोधपरिस्पन्दं निन्दास्तुतिधर्मेण नर्मलीलाकलडमकरोत्॥क॥

“नयशोभाजन, कृतकुटीककुशास्त्रग्राहिन्नवेदनोद्गारं कृतवानसि क्वापि। सर्वदानादेयेषु प्रतिकूलवर्तिषु जलेषु रतिं कुर्वाणः पाठीनहिंसको धीवर इवोपलक्ष्यसे। कुरङ्गेषु प्रीतिं बध्नासि। कदम्बैः कुरबकैर्बहुकदलीकैः पलाशप्रायैः कुजन्मभिः सह संवसति॥ख॥

———————————————————————————————————————————

एवमिति॥ क्रोधस्यपरिस्पन्दं चेष्टां कुर्वाणेव॥क॥

** नयेति॥**यशो भाजनेत्यामन्त्र्यस्य नयोगः। तथा कृतानि कृत्रिमाणि, नतु पौरुषेयाणि। कुत्सितटीकानि कुशास्त्राणि गृह्णातीत्येवंशीलः। यस्मादवेदो वेदपाठरहितः। इदमपि द्वयमामन्त्रयम्। क्वापि न उद्गारमुबारणं कृतवानसि।वक्तुमपि न वेत्सीत्यर्थः॥स्तुतिपक्षे नृयश्च शोभा च ते जनयति। यगृहमागतोऽसि तस्येति शेषः। तथा कृता को पृथिव्यां टीका गमनं येन। स्वर्गिणाप्यस्मादनुजिघृक्षति शेषः॥कुशो दर्भ एवात्रं गृह्णास्यवंश्यम्। एतेनादृश्यशत्रूणामपि विधातोक्तिः॥वेदना दुःखं तदर्थमुद्रारमुच्चारणं कापि नाकरीः। एतेन प्रियंवदत्वोक्तिः॥निन्दायां भनादेयेष्व श्रद्धेयेषु जडेषु रतिं विदधद्धिसको धीवर इवावबुध्यसे। धीवरोऽपि किल नादेयपयःसु कूलं कच्छं प्रति वर्तमानेषु रतिं कुरुते। पाठीनाहारत्वात्॥पक्षे सर्वकालमेव नदीभवेषु कूलं कूलं प्रति वर्तमानेषु वारिषु रंगमासक्तिं कुर्वाणः पाठवान् न हिंसाशीलो’ धिया बुद्ध्या वर एवावगम्यसे। एतेन तीर्थस्थानुदयालुर्ज्ञानी च॥कुत्सितो रङ्गो वासना येषां तेषु विषयेषु प्रीतिमान्॥पक्षे कुरङ्गा मृगास्तेषु प्रीतः॥कदम्बैः कुमातृकैः। कुत्सिता अम्त्राः कदम्बाः ताश्च दुखेष्टितैः कुर्वन्ति आचक्षते वा इति णिजन्तादचि सिद्धम्। बहुव्रीहौ तु को कन्न भवति। कुत्सितो वो येषां

———————————————————————————————————————————

किमन्यद्ब्रूमो वयम्

यस्य से सदाचारविरुद्धः पुष्यवत्कान्तारागएवप्रियः॥के॥

तदलमनेन तापसहितेन कन्यावरप्रदानेन " इति॥ख॥

एवमभिहितः⁴¹³ सोऽपि तां बभाषे॥ग॥

“दोषाकरमुखि, किं मामुपालभसे। प्रायः प्राणिनामीशः शंभुरेव शुभाशुभं कर्मलोक्य⁴¹⁴ तुलाधरं⁴¹⁵ इव तुलितं फलमुप⁴¹⁶कल्पयति॥था।

तथाहि।

यद्यावद्यादृशं येन कृतं कर्म शुभाशुभम्।
तत्तावत्तादृशं तस्य फलमीशः प्रयच्छति॥१७॥

अथवा।

मत्तमातङ्गगामिनि, यस्यास्तवाप्रमाणालोचनश्रीः सा त्वं बलि-

———————————————————————————————————————————

तैः। कुत्सितमलीकं कदलीकम्। कोः कत्। बहु कदलीकं येषाम्। तथा पलं पिशितमश्नन्ति ये तेषां प्रायैः सदृशैः। तथा कुत्सितं जन्म येषां तथाविधैः सह : सह वासं विधत्से॥पक्षे कदम्ब कुरबक-कदली-पलाशाये कुजन्मानः कौ पृथिव्यां जन्म येषामिति कृत्वा भूरुहस्तैः सह संवससि। मुनयो हि मृगनगप्रियाः। वनवासित्वात्॥

यस्येति॥पुष्पवतीषु हि कान्तासु राग आसक्तिः। आचारविरुद्धः कुलधर्मानुचितः। पचे सदाचारेत्यामन्त्रणम्। विभिः पक्षिभी रुद्धः पुष्पवान्कान्तारस्यागस्तरुरेव प्रियः॥क॥

तदिति॥तस्मात् तापस तपस्विन् हि स्फुटं ते तव संबन्धिना कन्यावरप्रदानेन नाले न पर्याप्तं नेष्टं पूर्यत इति यावत्। यतोऽहं पुत्रार्थिनीति। अथवा तापः संतापस्तत्सहितेन। पक्षे तापसेत्यामन्त्रणम्। तेनानेन कम्यावरप्रदानेनालं, नान्यत्प्रार्थनीपमित्यर्थः॥

दोषेति॥दोषाणामाकरो मुखं यस्यास्तत्संबोधनमः॥पक्षे दोषाकरचन्द्रः॥घ॥

मत्तेति॥मत्तः क्षीबो मातङ्गः शबरस्तद्गच्छसि चेष्टसेऽवश्यम्॥सानुचितचेष्टः स्वमपि तथा क्षीबा॥म्लेच्छाभिगमस्त्वनुचितत्वान्न व्याख्येयः॥पक्षे मातहो हस्ती॥यस्था भवत्या भालोचन श्रीविवेकसंपदप्रमाणा प्रत्यक्षादिप्रमाणांवेता सा

———————————————————————————————————————————

संभावना कस्य नाधिक्षेपं जनयति॥क॥

तदलमनेनालापालसत्प्रपञ्चेन। गतो भूयिष्ठो दिवसः। समासन्नोऽस्माकमाह्निक⁴¹⁷समयः। सीदत्येषा ब्रह्मपरिषद्⁴¹⁸। गगन⁴¹⁹मण्डलमध्यमारोहति भगवान⁴²⁰शेषकल्याणचिन्तामणिस्तरणिः। अरविन्दारुणवदने⁴²¹ न नक्तं समयमनुपालयन्त्यमी मुनयः। अनुमन्यस्व। यामो वयम् ”॥ख॥

इत्यभिहिता सा प्रियंगुमञ्जरी " महर्षे, मर्ष⁴²²णीयोऽयसेकस्त्यक्तकुलवधूधर्मो नर्मापराधः। स्वीक्रियन्तामेतानि⁴²³ विविधान्युल्लस-

———————————————————————————————————————————

त्वं बलिनो बलवतो राज्ञः संश्रयेवलावष्टधा कस्य पूज्यस्यापूज्यस्य वा अधिक्षेपं तिरस्कारं न करोषि। सर्वस्यापि करोष्येव॥पक्षे लोचनश्रियः प्रसृत्यादिप्रमाणातिरिक्तत्वम्।बलिरुदररेखा। भवलग्नं मध्यम्। एवंविधा सा त्वं शुभलक्षणां कस्य आधिक्षेपं मनःपीडाया अपनोदं न करोषि॥क॥

तदिति॥तस्माद्।अलं पूर्यतामनेन। आलापे संभाषे आलस्याभव्यस्य सतो भव्यस्य च प्रपञ्चेन विस्तारेण। प्रकृतं प्रक्रियत इति भावः॥उक्तयो हि सप्रतिपक्षा भवन्तीत्यालप्रतिषेधे सतोऽपि प्रतिषेधः॥तथाहि —” सन्तः सच्चरितोदयव्यस निनः प्रादुर्भवन्त्रणाः सर्वत्रैव जनापवाद चकिता जीवन्ति दुःखं सदा। अव्युत्पन्नमतिः ‘कृतेन न सता नैत्रासता व्याकुलो युक्तायुक्तविवेकशून्यहृदयो धन्यो जनः प्राकृतः”॥भथवा। आलापस्य आलेनावस्तुरूपेण सन् न परमार्थेन सन् योऽसौ प्रपञ्चस्तेनालं निरर्थकत्वात्॥यदुक्तम्—“यदेवार्थक्रियाकारि तदेव परमार्थसत् “॥दारुणं नयशोभाजन पाठीनहिं सकेत्यादिकस्य मुनीनां प्रतिपादनाद्रौद्रं वदनं यस्यास्तस्याः संबोधनम्। न अरविं नक्तं समयम्। अपितु संरविं संध्यासमयं मुनयोऽप्यनुपालयन्ति॥नक्तमित्यनेन संध्या लक्ष्यते॥वयमपि मुनयस्ततोऽस्माकं संध्यावसर इत्यभिप्रायः॥स्तुतौ अरविन्दवंदरुणं वदनं यस्यास्तस्याः संबोधनम्। नैते मुनयः संध्याकालमनु पश्चात्पालयन्ति॥अवश्यविधेयत्वात्तत्कालमेवेत्यर्थः॥तस्मादनुजानीहि यामो वयम्॥ख॥

इतीति॥इत्युक्ता सा राज्ञी महर्षे इत्याद्यभिधायातिथ्यसक्रियायोग्यमुपादाय

———————————————————————————————————————————

न्मयूखमञ्जरीरचितेन्द्रचापचक्राण्याभरणानिः। गृह्यतामिदमिन्दुद्युतिधवलमनलशौचं चीनांशुकपट्टपरिधानयुगलमियं च कुसुममालिका ” इत्यभिधायास्यान्यदप्यतिथिसत्कारोचितमुपढौक्य प्रसादनाय प्रणाममकरोत्॥क॥

मुनिस्तु “गौरमुखि, वृत्तमुक्तोऽयं हारः, दोषांलयमङ्गवम्, जघन्यपदाश्रयं काञ्चीदाम्, सदापदाधिष्ठानं नूपुरम्, अलंकारो भवद्विधानामेव राजते। नास्माकम्। इयं च परिमलवाहिनी माला निबद्धमधुकरालापाचीनं वासश्च तवैवोचितम्” इत्यनेकधाश्लिष्टालापलीलयातिवाह्य काश्चित्कालकलाः करकलितकमण्डलुर्मण्डलेश्वरमाष्टच्छ्यतां च⁴²⁴प्रियंगुमञ्जरीं जरठतमालनीलमम्बरतलमुदपतत्॥ख॥

———————————————————————————————————————————

हर्षयितुं प्रणतिं चक्रे॥क॥

** मुनस्त्विति॥**वृतमुक्तो वर्तुलमौक्तिकः शीलरहितश्च॥दोषाशब्दो भुजपर्याय इति दोषा बाहू आलयो यस्य। दोषा अवद्यानि च॥यद्विश्वः – “ दोषा रात्रौ भुजेऽपि च “॥जघने भवं जघन्यं गर्हितं च। तादृक् पदमाश्रयो यस्य॥सदा शश्वत् पदे पदावधिष्ठानमाश्रयो यस्य। पक्षे सतामप्यापदामा समन्तादधिष्ठानं नगरम्।आपदामाधेश्च स्थानमिति वाक्ये तु सुषामादित्वात्षत्वम्॥इति प्रकृतेऽलंकारस्य वर्णनं गौणवृत्या दूषणम्। तस्मादेवं दोषयुक्तोऽलंकारो युष्मादृशीनामेव भाति नास्माकं यतीनाम्।यतो हि चारित्रमण्डनाः। नर्मणस्तु अलमत्यर्थं कारो राजप्राह्यभागस्ताशीनां राजपत्नीनां संगच्छते, नास्माकं वनवृत्तीनाम्। लोकस्योपकुर्म एव वयम्,न कुतोऽपि किंचित्प्रतिगृह्णीम इति भावः। इयं च सुगन्धिः सभृङ्गालापा स्रक् चीनमंशुकं च तवैव युक्तं, नास्माकम्। यस्मात् परितो मलं वहति। तथा निबद्धमधुना समवेतसुरया कराला। एवंभूतास स्रक्॥अपाचीनं निॠष्टं च घासः॥इति समयं कंचिच्छेषोक्तिभिर्निर्गम्य गंगनमुदगात्॥खं॥

———————————————————————————————————————————

वियति विशदविद्युल्लोललीलायमा⁴²⁵ने
स्फुरदुरुपरिवेषाकारकान्तौ मुनीन्द्रे।
अथ गतवति तस्मिन्विस्मयोत्तानिताक्षः
क्षितिपतिरवतस्थे स्थाणुसंस्थां दधानः॥१८॥

स्थित्वा च तत्कथावस्थया काश्चित्कालकलाः कलापिकलोत्कण्ठाकारिणि⁴²⁶ रणति नवजलधररवरमणीये मध्याह्नगम्भीरभेरीसखे⁴²⁷ शङ्खयुगलके, विशति बिसकाण्डकवलनमपहाय तीव्रतरतापन⁴²⁸तीपताम्यत्तनुनि नवनलिनीदच्छायामण्डलमुपवनदीर्घिकावतंसे हंसकुले, कुमुदकुवलयाम्भोजपत्रपुञ्जपञ्जरान्तरमनुसरति परितोष्णमधुनि मुकुलितपक्षपुटे षट्चरणचक्रवाले, चटुलाग्रिमखुरशिखरोल्लिखितधरणिमण्डलेषु खण्डित⁴²⁹खर्वदूर्वा⁴³⁰नालनीलघुरघुरायमाणघोणाकोणेषु विमुच्यमानेषु पिपासातुरतुरंगेषु, धर्म⁴³¹विघूर्णितेषु ससूत्कारकरविमुक्तसीकरासारवर्षेणार्द्रिताङ्गणेषु मज्जनाय सज्जितेषु सेवागतराजकुञ्जरेषु, क्रीडागिरिसरितमवतार्यमाणेषु लीलामृगमिथुनेषु, पयोभिः पूर्यमाणासु पञ्जरपक्षिपयः पाशपात्रीषु, उद्यानारधट्टतटीं टीकमानासु कोयष्टिमयूरमण्डलीषु, क्रीडासरः सरत्सु संगीतश्रम⁴³²स्विन्नस्विन्नकिंनरेषु, कूपकूलकुलायकोणकूणितेष्वातपातङ्काकुलकलविङ्केषु, भवनवनवापीपुलिनपालियांसुपटलमुत्तप्तमपहाय शीतलशैवलावलिं श्रयति तरलितनक्रे, केंकारयति क्रौ⁴³³ञ्चचकोरचक्रवाकचक्रे, क्रीडाप्ररोपितप्राङ्गणप्रान्ततरु-

———————————————————————————————————————————

वियतीति॥विस्मयान्निश्चलाकृतिर्नृपः स्थाणुनोपमितः॥१८॥

स्थित्वा चेति॥. राजापि निश्चलनेत्रस्तथा तमवलोक्य कंचिच्च समयं तत्कथा-

———————————————————————————————————————————

शिखरमध्ये मध्याह्नबलिपिण्डाय पिण्डिते क्रेकारयति काकवयसांकर्णकटु कुटुम्बके, बकवलयवलक्षान्क्षिपति दिक्षुदीप्रान्दीप्तिदण्डांश्चण्डरोचिषि, विसर्ज्य परिजनं राजा मज्जनभवनायोदचलत्॥६॥

गत्वा च पृथ्वीवलयमिव पयःपूर्णसमुद्रद्रोणीकम्, केदारोवरमिव सकलशालिस्थानम्, श्रोत्रियद्विज⁴³⁴जनभवनमिव सकलधौतपट्टम्, अतिरमणीयं मज्जनभवनमवतारिताभरणः स्नानपीठेसिषसाद॥ख॥

आसन्नस्थितश्चास्यावसरपाठकः पपाठ॥

” वररजनीकरकान्ते चित्राभरणे निशानभःसदृशे।
तव नृप मज्जनभवने सवितानाभाति परमश्रीः॥१९॥

———————————————————————————————————————————
भिरेवातिह्य मध्याह्नस्नानसद्मने प्रतस्थे॥क॥

**गत्वा चेति॥**मज्जनगृहं गत्वा स्नानपीठे निषण्णः॥गृहं विशिष्यते। पयसा पूर्णा समुद्रा मुद्राङ्किता द्रोणी जलपात्री कुण्डिका यत्र॥स्नानीयजलादिषु मुद्रा दीयत इति राजधर्मः॥तथा कलशाः कुम्भास्तेषामालिः पङ्क्तिस्तया सह युक्तानि स्थानानि प्रदेशा यत्र॥तथा कलधौतस्य हेम्नःपट्ट आसनं तेन सह॥अन्यत्र पयः पूर्णः समुद्रोद्रोणी च यत्र॥द्रोणी देशविशेषः \।\। यद्विश्वः – “ द्रोणी स्यान्नीवृदन्तरे “॥केदारोदरं तु समग्रशालिंस्थानम्॥तथा सकलाः सर्वे धौताः क्षालिताः पट्टा आसनानि यत्र॥ख॥

वरेति॥नृप इति संबोधने। अधुना तद्विशेषणानि॥वर श्रेष्ठ॥रजनींकरस्य चन्द्रस्येव कान्तिरस्येति चन्द्रद्युते। रणे युद्धे चित्रो व्याघ्रस्तद्वदाभा अस्येति तथोक्त॥तथां निशानैस्तेजस्विभिर्बभस्तीति कृत्वा सुभटरम्य।अथवा निशानं निर्मलं बभस्ति शोभते॥तथा सदृश इः कामो यस्येति कृत्वां कंदर्पप्रतिम॥मज्जनसदने सविताना सोल्लोचा उत्कृष्टश्रीर्द्योतते॥अथ च मज्जनसदनेसबिता रविर्नाभाति॥परं केवलम्।अश्रीर्निष्प्रभ एवेत्युक्तिलेशः॥यतो निशायां यन्नमस्तत्सदृशे। प्रद्योतनानुद्योवे हेतुरयम्॥तथा चित्राण्याभरणानि यत्र। नभः पक्षे चित्रा नक्षत्रम्॥तथा वरा श्रेष्ठारंजनी हरिद्रा तां कुर्वन्ति सत्कुर्वन्तीति

———————————————————————————————————————————

अनन्तरमुत्तुङ्गकमककुम्भशोभास्पर्धिकुचमण्डलार्थबद्धोत्तरीयांशुकपरिकराः,सस्मर⁴³⁵स्मितविकारकारिण्यः, दर्शित⁴³⁶तीत्काराङ्गमल⁴³⁷नविन्यासाः, काश्चित्समुद्रवेला इव समकरोत्क्षिप्तामलकाः, काश्चितरुणतरुमञ्जरी⁴³⁸राजय इव भृङ्गारभरभुग्नदेहाः; काश्चिदन्यायकारिण्य इव सभाजनोद्धुलनकराः, काश्चिन्मलयाचलभूमय इवोत्कृष्टगन्धधारितैलाः, काश्चिद्देवलोकवसतय इव चामरधारिण्यः,काश्चित्पुरंदरपुरंध्रिका इव सविभ्रमकङ्कतिकोपान्तेनाकेशप्रसादनमाचरन्त्यः, काश्चिद्विन्ध्याटव्यइव दर्शितविविधपादपालिकाः, काश्चिद्राघवसेना इव कृतप्रहस्तमलनाः, काश्चिद्व्याकरणवृत्तय इव बाहुलता संवाहयन्त्यः, मज्जननियुक्ताः कामिन्यो राजानं स्नपयामासुः॥

———————————————————————————————————————————

कृत्वा रजनीकरा गन्धकारकास्तैः कान्ते। नभस्तु वरोदीप्तिमान् सूर्याभावायो रजनीकरः शशी तेन कान्तम्॥१९॥

अनन्तरमिति॥परिकरमाबध्येति जघने पटीवेष्टिं कृत्वा कामिन्यो राजानमस्नपयन्॥समेनाविषमेण करेणोत्क्षिप्तान्यामलकानि यकाभिः। आमलकचूर्णं हि स्नानीयम्॥भृङ्गारः कनकालुका॥भाजनं पात्रम्। तत्रोद्धलनं चूर्णविशेषः। तेन सहकरः पाणिर्यासाम्। सभाजनोद्वलनपाठे तूलनमुद्वर्तनम्॥उत्कृष्टानि उद्धृतानि गन्धधारीणि तैलानि याभिः॥चामरं प्रकीर्णकम्॥विशिष्टो भ्रमश्चलनं तेन सह या कङ्कतिका केशमार्जनी तस्था उपान्तेनासमन्तात्केशानां विरलीकरणमाचरन्त्यः॥पालिः, पर्यायावसरः॥यदजयः - " पालिः कर्णलतायां स्यात्प्रदेशे पङ्क्तिचिह्नयोः।दृष्टश्मश्रुस्त्रियामश्रौपर्यायावसरे क्रमे”॥ततश्च दर्शिता विविधा पादपालिः पादमर्दनावसरोयाभिः॥कृतं प्रकर्षेण हस्तमलनं याभिः॥बाहुलतामिति बाहुलतेवेति॥पक्षे मकरैः सह उत्क्षिप्तममलं कं जलं याभिः॥भृङ्गाणामार आगमनं तस्माद्यो भरः॥तथा अवाच्यवचनैः सभाजनस्योद्धूलनं मालिन्यं कुवन्त। उद्बलनपाठे तु भाजनादुद्बलनमपसंरृर्णम् \।\। उत्कृष्टगन्धधारिता एला औषधिविशेषो याभिः॥पृथक्॥ अमरा देवाः॥सविभ्रमं सविलासं कं सुखं यत्र। कतिकोपान्ते कियत्कोपविगमे

———————————————————————————————————————————

किंबहुना।

तास्तास्तं रूपयामासुरङ्गनाः कुम्भवारिणा।
एत्य याः स्युः प्रसन्नेन द्युलोकात्कुं भवारिणा॥२०॥

अथ विमलदुकूलप्रान्तनिर्नी॑रिताङ्गः
परिहितसितवासाः स्वल्पमाङ्गल्यभूषः
शुचिरुचितविधिज्ञः स स्वयं स्वस्थ⁴³⁹चित्तः
कुश⁴⁴⁰कुसुमकरः सन्कर्म धर्म्यं चकार॥२१॥

अनन्तरम्प्रवर्तितानेकस्वर्णवल्लभो वल्लभो जनस्य भोजनस्य समये स मयेन निर्मितया तया सधर्माणं धर्मसुतसभया सभयागतजनजनि⁴⁴¹तारम्भोऽरं भोजनस्थानवेदीं जनस्थान वेदी गतवान्॥क॥

तस्यां च बहुविस्तीर्णस्वर्णभोजनपात्रपत्रशङ्खशुक्तिसनाथायामुपविष्टस्यास्य क्रमेण परिकरमाबध्य गाढमाढौकन्त स्वस्य स्वस्यानुहारिणोऽन्नविशेषानादाय सूपकाराः सूपकाराङ्गनाथश्च॥ख॥

———————————————————————————————————————————

नाकेशस्थदिवस्पतेः प्रसादनं कुर्वन्ति॥कतीतिपुरंद्रिकाविशेषणं वा॥दर्शिता विविधाः पादपानामालयो याभिः॥प्रहस्तो रावणप्रतिहारस्तस्य मलनमभिभवः॥बाहुलता बाहुलकम्॥

ता इति॥भवस्य संसारस्यारिः शिवस्तेन। प्रसन्नेन हेतुना। द्युलोकात्स्वर्गलोकात्। कुं पृथ्वीम्। एत्यागत्य। याः। स्युर्भवेयुः। तास्ताः स्त्रियः। तं कुम्भवारिणां कलशोदकेन स्नपितवत्यः॥२०॥

अथेति॥निर्नरितं निर्जलीकृतमुद्गमितमित्यर्थः॥२१॥

अनन्तरमिति॥आवर्तिता येऽनेके स्वर्णस्य वल्लास्तौल्यमानविशेषास्तद्वद्भायस्य॥तथा वल्लभो दयितो लोकस्य भोजनस्य काले स राजा मयेन दैत्यवर्द्धकिना कृतथा तथा प्रतीतया युधिष्ठिरस्य सभया सधर्माणं सदृशीं भोजनस्थानवेदीम्। समयानामागतानां शरणं प्रपन्नानां जनानां जनितरक्षोपक्रमः। अरमत्यर्थं जनानां स्थानवेदी लोकस्योचितासनज्ञःप्राप्तवान्॥क॥

तस्यां चेति॥सुपकारा औदनिकाः सुष्ठूपकारकाश्च॥खं॥

———————————————————————————————————————————

तथाहि ।

“भक्तास्तस्य भक्तम्, मुद्रा मुद्रान् मादका मादकान्, अशोकवर्तिन्योऽशोकवर्तीः समांसा मांसम्, नानाशाकाः शाकानि, व्यञ्जना व्यञ्जनम्, अपरास्तु काश्चिदक्षीरा अपि क्षीरम्, अधारिका अपि धारिकाः परिवेषयामासुः॥क॥

सोऽप्यधीशो भूभुजां भुञ्जानो भोज्यम्, लिहॅल्लेह्यम्, आस्वाद्यन्स्वादु, चूषयञ्चष्याणि, पिबन्पेयानि, आहारमकरोत्॥ख॥

अनन्तरमाचम्य चन्दने⁴⁴²नोद्वर्तितपाणिपल्लवः शीघ्रमाघ्राय धूपधूमम्, आस्ये निक्षिप्य⁴⁴³ कस्तूरि⁴⁴⁴काकुङ्कुमकर्पूरकर्बुराणि क्रमुकफलशकलानि, आदाय च वित्रस्तमृगतर्णकर्णकम्राणि शुक्तिशुक्लानि ताम्बूलीदलानि,तस्मात्प्रदेशादपरमवकीर्णकुसुमहारि विस्तीणौस्तीर्णस्वर्णमयवैदूर्यपर्यन्तपर्यङ्काङ्कमाप्तैःसह विनोदा⁴⁴⁵स्थापिकास्थानमगात्॥ग॥

तत्र च सकामकामिनीकमलकोमलकरपुटपीड्यमानपादपल्लवः नर्तयन्नाटयपरिपाटीपटून्नटान् भावयन्नमृतस्रुतः कविवाचः, वाचयंश्चिरंतनकविकथाः शृण्वन्वीणाप्रवीणकिंनरमिथुनगीतानि,

———————————————————————————————————————————

भक्ता इति॥भक्ताः प्रसादकाः॥मुदं गच्छन्तीति मुद्राः॥मोदयन्तीति मोदकाः॥न शोकेवर्ततेऽभीक्ष्णमशोकवर्ती नीर्नायको येषां यासां च॥समोऽसो यासाम्॥नाना अनेकप्रकारा आशा येषां यासां च॥शेषाद्विभाषेति कप्॥विशिष्टाञ्जनाः॥अक्षीणि ईरयन्ति विभ्रमात्कम्पयन्ति॥अघस्य पापस्य अरिकाः शत्रुरूपाः॥भक्तमित्यादि कर्मपदानि भक्ष्यार्थानि॥परिवेषणमत्र भोजनस्य भाजने क्षेपणम्॥क॥

अनन्तरमिति॥त्रस्तस्य हि मृगशावस्य कर्णौ स्तब्धौ भवतः । ताम्बूलीदलान्यपि तादृशीति भावः॥ग॥

———————————————————————————————————————————

आलोकबल्ँलोचनोत्सवकरान्विलासिनीलास्यविलासाम्,वादयन्मृदुवाद्यविशेषाम्,अवधारयन्वांशिकवाद्य⁴⁴⁶वेणुनिकाणा⁴⁴⁷न्, कलगिरः पाठयन्पञ्जरशुकान्, कान्ताकुचकुम्भमण्डलावष्टम्भलीलवापराह्णसमयमतिवाहितवान्॥क॥

क्रमेण च चषकायमाणविकचकमलमध्यमधुपानमत्त इव पुनर्वारुण्याशयाऽभिभूतभासिमदादिव लोहितायमाने निपतति⁴⁴⁸ मुक्ताशुकेंऽशुमालिनि, वनान्तरतरु⁴⁴⁹शिरःश्रितशाखाशिखरेषु⁴⁵⁰ गलदहलकिञ्जल्कपुञ्जपिञ्जरासु मञ्जरीष्विव विलम्बमानासु,दिनकरवीधितिपु,विस्तीर्णशिलावकाशजघनायामुलसल्लोहिंताघरपल्लवायामस्ताचलवनराजिरेखायामुपरि पतितमवलोक्य रागिणमहर्पतिमीरोषभरादिव जाते जपापुष्पनिचयरुचि⁴⁵¹ पश्चिमाशामुखे, मुखरयति नभो निजनीडनिल⁴⁵²यनकूतकूजित⁴⁵³जरदण्डजव्रजे, व्रजति सरः संध्याविधिविधित्सया द्विजन्मजनमुनिनिकाये, कालागुरुरसा⁴⁵⁴ञ्जनराग इव श्यामलयति गगनलक्ष्मीमभिसारिका बन्धावन्धकारे, राज्ञः संध्यावतरमावे⁴⁵⁵दयन्किंनर मिथुनमिदमगायत्॥ख॥

“भोगान्भो गाङ्गवीचीविमलितशिरसः प्राप्य शंभोः प्रसादा-

———————————————————————————————————————————

** क्रमेणेति॥**अन्योऽपि मधुपानेन माद्यति। पुनः पुनर्मधुवाञ्छया निष्प्रभः स्यात्। तथा क्षीबतया आरक्तः सन्निर्वस्त्रोभूमौ पतति॥विस्तीर्णशिलावकाश एव जघनं श्रोणी वस्याः॥तथा उल्लसन्तो रक्ता भधरा अधःस्थिताः प्रवाला यस्याः। ईदृश्यामस्ताचलारण्यराजौ उपरिष्टात्प्राप्तं रागिणं रक्तं द्युमणिं वीक्ष्य रोषादिव पश्चिमदिगानने रक्ते जाते॥भक्ष्यस्या अपि मुखमीदृग्गुणायामपरकान्तायामनुरागिणमुपरि प्रतितं पतिमवलोक्येर्ष्यावशाद्रक्तं स्यात्॥ख॥

भोगानिति॥भोगानित्यनन्तरो भोःशब्द आमन्त्रणे। गाङ्गीर्मिनिर्मलीकृता-

———————————————————————————————————————————

मोहान्मोहानमिज्ञाः क्वचिदपि भवत प्राणिनो दर्पभाजः।
यस्माद्यः स्मार्तविप्रप्रणतिनुतपदः सर्वसंपन्नभोनो
भास्वान्माः स्वाङ्गभूता अपिस परिहरन्नस्तमेष प्रयाति॥२२॥

एतदाकर्ण्य नरपतिः सांध्यं विधिमन्वतिष्ठत्॥कं॥

क्रमेण⁴⁵⁶ प्रचुरचलच्चाष⁴⁵⁷कुलकालकान्तिकाशिभिर्बहलतमः⁴⁵⁸कल्लोलैरालोडिते लोके लोकेश्वरो विहितविकालवेलाव्यापारः पारसीकोपनीतपारावारपारीणपारावतपतत्रिपञ्जरसनाथे विकीर्णवालधूलिनि धूपधूममुचि विचित्रचित्रशालिनि प्रान्तप्रदीपितदीप⁴⁵⁹दीप्तिदण्डखण्डिततमति सज्जितशय्ये शय्यागृहे गृहीतस्पृहणीयाङ्गरागो रामसागरकल्लो⁴⁶⁰ललोचनयानया प्रियया प्रियंगुमञ्जर्या अलीककलहकोषकुटिलभ्रमद्भूकोणतर्जनजनितस्मितः स्मरविकारकारिकरिकलभकुम्भविभ्रमायमाणोतुङ्ग⁴⁶¹पीवकुचकुम्भ⁴⁶²पीठमारोपितो⁴⁶³ रजनीमनैषीत्॥ख॥

एवमस्य सकलसंसारसुख परम्परामनुभवतो यान्ति दिवसाः॥ग॥

कदाचिश्चारुचामीकराचलचलदेहाधिदेवतेव बहुधानन्दने सु-

———————————————————————————————————————————

ङ्गस्य शंभोः शिवस्य प्रसादाद् भोगान् प्राप्य ’ भो दर्पभाजः प्राणिनः ’ मोहात्सकाशाद् ऊहानभिज्ञा अविमर्शकाः क्वचिदपि विषये मा भवतेति। मायोगेऽपि सानुबन्धकाद्विधौ पञ्चमी॥यस्माद्धेतोः स्मार्तवित्रैः प्रणामसमये स्तुतपादपद्मः। तथा सर्वसंपत् संकलनीको। नभोगो वियद्गामी च योभास्वान् रविः। सोऽपि स्वाङ्गभूता भा दीप्तीः परिहरन् एष भवतां प्रत्यक्षोऽस्तं प्रयाति सर्वे सुलभा दुर्लभाश्च संपन्ना भोगा अस्येत्युक्ताभिहितम्। तस्मादेवंविधस्य महात्मनोऽपि रवेरस्तं विलोक्य शंभोराराधनादिकार्ये न प्रमदितव्यमित्यर्थः॥२२॥

कदाचिदिति॥बहुधा नन्दयति हर्षयति यस्तस्मिन्। यौवनारम्भे। सुष्ठु रुचिरिच्छा रवः स्वरो यस्याः। शोभनाभिलाषा कलभाषिणी च। सुरतं मोहनमेवोत्सव-

———————————————————————————————————————————

( शब्दाः न दृश्यन्ते)

प्रिया प्रियंगुमञ्जरी गर्भंचकार॥क॥

तेनच विकचचूतमञ्जरीव कोमलफलबन्धेन बन्धुर⁴⁶⁴स्मणीयाकृतिः, चन्द्रकलेव कलाप्रवेशेनोपचीयमानप्रभा, प्रभातबेलेवोन्मीलदंशु⁴⁶⁵मालिमण्डलेमानन्द्यमाना, रत्नाकरतरङ्गमालेवान्तःस्फुरन्माणिक्यकान्तिकंलापेनोवासमाना, गर्भसंदर्भितेन लाव⁴⁶⁶म्पपरमाणुपुञ्जेन व्यराजत राजमहिषी॥ख॥

गच्छत्सु च केषुचिद्दिवसेषु सुवृत्ततुहिनाचलगण्डशैलयुगलमिव बाल⁴⁶⁷मयूरिकाक्रान्तम्, अनङ्गसौधशिखरद्वयमिव शेखरीकतेन्द्रनीलकलशम्, उज्ज्वलरौप्यनिधान कुम्भयुग्नमिव भुजंगसंगत⁴⁶⁸मुखम्, उल्लासिहंसमिथुनमिव चञ्चत्खातपङ्किलकमल⁴⁶⁹कन्दम्, ऐरावतमस्तकपिण्डपा⁴⁷⁰ण्डुरमुच्चचूचुकश्यामलिम्नाऽलंकृतमापूर्वमाणमन्तः क्षीरेण⁴⁷¹ क्षणं क्षणमखिद्यत पयोधरद्वन्द्वमुद्वहन्ती॥ग॥

बबन्ध च चन्द्रकलाङ्करकवलने स्पृहाम्॥६॥

अभिलाषमकरोच्चचञ्चलचञ्जरीककुलकलरवरमणीयविकचचूतवनविहारेषु॥ङ॥

स्पर्शममन्यत बहु⁴⁷² बहलमभ्यर्णावकीर्णविकसितकमलवननि-

———————————————————————————————————————————

मनुभवन्ती प्रियंगुमञ्जरी गर्भ दधे॥ चामीकराचलो मेरुस्तस्य चलद्देहा अधिष्ठातृदेवतेव॥सोऽपि बहुधानेकधा नन्दनाख्ये वनारम्भे सुष्ठु अतिशयेन रुचिरवायौ सुरताया देवत्वस्योत्सवमनुभवति॥आरम्भणमारम्भः आदिरित्यर्थः। नन्दनं हि बनानामादिरद्र्यं प्रधानमित्यर्थः॥यदिवा वनान्यारभ्यन्तेऽनेनेति कृत्वा वनारम्भः। शतानन्देन हि प्रथमं नन्दनं सृष्ट्वा तद्दृक्षावयवैर्बीज शाखादिभिरितरवनानि जगति सृष्टानि॥क॥

तेनेति॥कुसुमान्तर्गूढः फलारम्भकर सकणिकारूपो बन्धः कोमलफलबन्धः॥ख॥

———————————————————————————————————————————

व्यन्दिमकरन्दविम्योर्मयतरतन्त्रादतिम यमाशत॥क॥

चिन्तयांचकार च चतुरुदधिलावण्यरसमास्वादवितुम्॥ख॥

अभ्य⁴⁷³वाञ्छदतुच्छमच्छमशेषममन्दमन्दरमन्थानमन्यो⁴⁷⁴त्पन्नममृतमातृप्ति पातुम्॥ग॥

इत्यनेकधोत्पन्नगर्भप्रभावादनुरूपदोहृदसंपत्तिसंपन्नाधिककमनीयकान्तिरुल्लसद्वलमृगमदजललिखितविचित्रपत्रभङ्गभव्यविपुलकपोलमण्डलेन मुखेन शशाङ्क⁴⁷⁵मन्तःस्फुरत्कलङ्गमुपहसन्ती द्विगुणमवनिपतेस्तस्य प्रिया प्रियंगुमञ्जरी बभूव॥

तथाहि।

सा समीपस्थितज्येष्ठा पयःपूर्णपयोधरा।
अग्रप्रावृडिवाह्लादमकरोत्तस्य भूपतेः⁴⁷⁶॥२३॥

एवमविरतविविधवाञ्छ्रोत्सवाविच्छेदकर्तरि भर्तरि संज्ञयैवाज्ञाकारिण्यपारे परिवारे⁴⁷⁷, बहु⁴⁷⁸भङ्गिभाग्योपभोगक्रमेणातिक्रामति कुत्रचित्काले,कालकलाकुशलश्लाघनीये पूर्णप्राये प्रसवसमये, विलीनजात्यशातकुम्भभासि भास्वत्युदयमारोहति, हततिमिरासु दिक्षु क्षण⁴⁷⁹मेकं सा प्रसववेदनाव्यतिकरमन्वभूत्॥ङ॥

ततश्च

प्रभासंयोगिविख्यातं योग्यं नालस्यकर्मणः

———————————————————————————————————————————

**सा समीपेति॥**समीपे स्थिता ज्येष्ठा वृद्धस्त्रियो ज्ञातप्रसवस्वरूपा यस्याः॥तथा पयसा क्षीरेण पूर्णौ पयोधरौ स्तनौ यस्याः॥सा प्रियंगुमञ्जरी तस्य राज्ञो मुदमकरोत्। अग्रंप्रावृषोऽग्रप्रावृट् आषाढवर्षाः॥तत्पक्षे समीपे स्थितो ज्येष्ठः शुक्रो मासो यस्याः॥तथा पयसा जलेन पूर्णः पयोधरो मेघो यस्याः॥भुवो हि प्रावृट्परमोपकारिणीति भुवः पत्युराह्लादं करोति॥२३॥

प्रभेति॥कान्तिसंयोगि। विख्यातं प्रसिद्धम्। नलस्य नृपतेरिदं नालम्। कर्म

———————————————————————————————————————————

( शब्दाः न दृश्यन्ते)

तत्र चदिवसे ‘विकसितकुमुकुन्देकान्त⁴⁸⁰कीर्तनीयकीर्तिसुधया धवलानि करिष्यत्येषा प्रवर्ध⁴⁸¹मानास्मन्मुखानि’ इति प्रियादिव प्रसन्नाः समपद्यन्त दश दिशः।‘मा स्म पुनरस्मद्गुणानेषापहार्षीत्’ इत्यपहृतैकैकसारगुणाः सभया नमस्यन्त इव तस्यै कुसुमाञ्जलिममुचुश्चन्द्रा⁴⁸²दयो देवाः।स्वकान्तिसर्वस्वापहारभयादिवदिवि नतृतुरप्सरसः।‘किमस्याः समं समुत्पन्नमन्यदपि कन्यारत्नम्’ इत्यन्विष्यन्त इव परितः परिबभ्रमुः सुरभयः समाः समीरणाः ॥क॥

किं बहुना ।

अमन्दानन्दनिष्यन्दमपास्तान्यक्रियाक्रमम् ।
जगज्जन्मोत्सवे तस्याः पीतामृतमिवाभवत्॥२५॥

अथ बहोः कालादनुरूपप्रौढप्रहरणप्राप्तिप्रीतहृदयेनास्फोटितमिव सकलजगद्विजयव्यवसायसाहसिकेन कुसुमसायकेन,चिरादुचिताश्रयलाभमुदितमनसा स्फूर्जितमिव शृङ्गाररसेन,शुचिका⁴⁸³शकुसुमहास्येन योग्यसहकारिकारणोपलम्भपूर्णमनोरथेन वल्गितमिव वसन्तमासेन, निजकर्मणः सफलतां मन्यमानेनोच्छ्वसितमिव मलयानिलेन, चिरकालोपलब्धश्लाघ्याधा⁴⁸⁴रतया हसित-

———————————————————————————————————————————

अगण्यपुण्यात्मकं तस्य।योग्यमुचितम्।कन्यारत्वम्।सा।अजीजनदुत्पादयामास॥पृथ्वी पुण्यतीर्थमिव।तदपि प्रभासाख्यम्।योगिभिर्योगमार्गरतैर्विख्यातम्।आलस्य असारस्य कर्मणो न योग्यम्॥अथ च आलस्यकर्मणो न योग्यम्।किं तर्हि उद्यमक्रियायोग्यम्।ततस्तदर्थं केनापि न प्रमदितव्यमिति भावः॥२४॥

** तत्र चेति॥**कन्यारत्नान्वेषिणो हि।सुरभयः सौरभ्यवन्तः।समा सश्रीकाश्चभवन्ति॥क ॥

———————————————————————————————————————————

मिव रूपसंपदा, विकसित⁴⁸⁵मिव लावण्यलक्ष्म्या प्रनृतमिव समस्तस्त्रीलक्षणाश्चिदेवतया,कलकलितमिव कान्तिकलापश्रिया॥क॥

किं बहुना

सर्गव्यापारखिन्नस्य बहोः कालाद्विघेरपि।
आसीदिमां विनिर्माय श्लाघ्यः शिल्पपरिश्रमः॥२६॥

एवमस्याः सततविस्तीर्णस्वर्णपूर्णपात्रपूजितपूज्यद्विजन्मनि संपन्ने नामकर्मसमये संमान्य⁴⁸⁶ मान्यजनं जनेश्वरो वरप्रदानमनुस्मृत्य दमनकमुनेः ‘दमयन्ती’ इति नाम प्रतिष्ठितवान्॥ख॥

क्रमेण च प्रचुरामृत⁴⁸⁷संसिक्ता इव सुकुमाराः प्रसतुमारभन्ताङ्गावयवपल्लवाः, चकार च चञ्चच्चामीकररुचिरुचिराङ्गणमणिवेदिकासु कैश्चिद्दिवसैरनुश्चचरणप्रचारचारुचापल्यलीलाः, सहासमकरोत्परिजनं जनयन्ती बालकेलीः⁴⁸⁸, स्वच्छन्दमानन्दयांचकार पितरं तरङ्ग⁴⁸⁹भङ्गिरङ्गितेन⁴⁹⁰, जननीमजीजनज्जातविस्मयां स्मित⁴⁹¹मुग्धदर्शितदन्तकान्ति⁴⁹²कुन्दपुष्पमनिष्पन्नाक्षरमल्पापं जल्पन्ती॥ग॥

किं बहुना।

अपि रेणुकृतक्रीडं नरेणुक्रीडयान्वितम्॥
तस्याः प्रौढं शिशुत्वेऽपि वयो वैचित्र्यमावहत्॥२७॥

एव⁴⁹³मियमनवरतस्वैरविहारा⁴⁹⁴हारिणि क्रमेणातिक्रामति शैशवे वयति पितुर्नियोगाद्गुरूपदेशात्साधुवृद्धसंवासाद्बुद्धिविकासाच्च ना-

———————————————————————————————————————————

अपीति॥रेणुना कृता क्रीडा यत्र॥तथा ‘कस्त्वां परिणेष्यति, त्वं कस्मै दातव्या’ इत्यायुक्तिभिर्नरे पुंसि विषये अणुक्रीडान्वितमल्पक्रीडाकरम्। तस्याः संबन्धि। वयः। शैशवेऽपि प्रौढं वैचित्र्यं दधौ॥अपिर्विरोधार्थः। स च तुल्यार्थव्याख्यया॥२७॥

———————————————————————————————————————————

तिचिरेण प्राप्ता नैपुण्यं पुण्यकर्मारम्भेषु, जाता⁴⁹⁵ प्रवीणा वीणासु,निराकुला कुलाचारेषु, कुशलाशलाकालेख्येषु, विशारदा शारिदायेषु, प्रबुद्धा प्रबन्धालोचनेषु, चतुरा चातु⁴⁹⁶सनाथजनचिकित्सासु॥क॥

किंचान्यत्।

अकरोदनालस्यं लास्ये, प्राप प्राधान्यं धन्योचितव्यवहारेषु, वैचित्र्यं चित्रेषु⁴⁹⁷ चातुर्यं तौर्यत्रिके,कौशलं शल्योद्धारे⁴⁹⁸, पाटवं पटहवादने, वैमल्यं नवमाल्यग्रथने,प्रांगीत्यंगीत्याम्,प्राकाम्यं कामकथासु⁴⁹⁹॥ख॥

किं बहुना।

न तत्काव्यं न तन्नाट्यंन सा विद्या न सा कला।
यत्र तस्याः प्रबुद्धाया बुद्धिर्नैव व्यजृम्भत⁵⁰⁰॥९८॥

एवमस्याः शैशव एव निजजरठप्रज्ञाप्रज्ञात⁵⁰¹ज्ञातव्यवस्तुविस्तरायाः क्रमेण तिलकभूतं नूतनचूतवनमिव वसन्तप्रवेशप्रथमपल्लवोल्लासेन,प्रत्यग्रधनसमयमहीमण्डलमिवामन्दविदल²⁰³त्कन्दलकलापेन,केसरिकिशोरकण्ठपीमिव नवकेसराङ्गरोद्गारेण,करिकलभकपोलस्थलमिव प्रथममदोद्भेदेन निशावसाननभस्तलमिव प्रभात⁵⁰²प्रारम्भप्रभाप्रभावेण,⁵⁰³ सरःसलिलमिव विदलित⁵⁰⁴कोमलकमलकान्तिसंतानेन, मनोहारिणा संसारसारभूतेनाभूष्यत वपुः⁵⁰⁵कान्तंतरतारुण्यावतारप्राक्प्रारम्भेण॥ग॥

ततश्च।

परिहरति वयो यथा यथाऽस्याः

———————————————————————————————————————————

** अकरोदिति**॥प्रगीता प्रसिद्धा तस्या भावः प्रागीत्यम्॥ख॥

———————————————————————————————————————————

स्फुरदुरुकंन्दलशालि बालभावम्।
द्रढयति धनुषस्तथा तथा ज्यां
स्पृशति शरानपि सज्जयन्मनोभूः॥२९॥

अपि च।

मुञ्चन्त्याः शिशुतां भरादवतरत्तारुण्यमुद्राङ्कित⁵⁰⁶-
स्फारीभूतनितान्तकान्तवपुषस्तस्याः कुरङ्गीदृशः।
उन्मीलत्कुचकाञ्चमाब्जमुकुलं यूनां मुहुः पश्यतां
बाहोरन्तरमन्तरायसदृशा मन्ये निमेषा अपि॥३०॥

ततश्च⁵⁰⁷

तत्तस्याः कमनीयकान्तविजितत्रैलोक्यनारीवपुः
शृङ्गारस्य निकेतनं समभवत्संसारसारं वयः⁵⁰⁸।.
यस्मिन्विस्मृतपक्ष्मपालिचलनाः⁵⁰⁹ कामालसा दृष्टयो
नो यूनां पुनरुत्पतन्ति पतिताः पाशे शकुंन्ता इव॥३१॥

अपि च।

आबघ्नत्परिवेषमण्डलमलं वक्रेन्दुबिम्बाद्वाहः
कुर्वच्चम्पकजृम्भमाणकलिकाकर्णावतंसक्रियाम्।
तन्वङ्गयाः परिनृत्यतीव हसतीवोत्सर्पतीवोल्बणं⁵¹⁰
लावण्यं ललतीव काञ्चनशिलाकान्ते कपोलस्थले ॥३२॥”

एतदा⁵¹¹कर्ण्य राजा रञ्जितस्तत्कथया पुनरुद⁵¹²ञ्चदुच्चरोमाञ्चकञ्चुकितकायस्तत्कालमेवान्तः स्फुरन्मन्मथमनोरथभरभज्यमानमानसस्तं हंसमपृच्छत्॥

“पक्षिराज राजीववनावतंस हंस, पुनः कथ्यतां तस्याः संप्रति वयोवृत्तवृत्तान्तव्यतिकरः “॥

———————————————————————————————————————————

इत्युक्तः पुनरेष⁵¹³तं बभाषे।

“देव, किमेकोऽस्मद्विधः पक्षी क्षीरतरङ्गधवललोचना तांवर्णयेत्। यस्याः सर्वदेवमय इवाकारो लक्ष्यते⁵¹⁴॥क॥

तथा हि।

सुतारा दृष्टिः, सकामाः कटाक्षाः, सुकुमारा⁵¹⁵श्चरणपाणिपल्लवाः, सुधाकान्ति स्मितम्, अरुणो दन्तच्छदः⁵¹⁶, भास्वन्तो वन्ताः,सुकृष्णाः केशाः, प्रबुद्धा वाणी, गौरी कान्तिः, गुरुः स्तनाभोगः,पृथ्वी जघनस्थली, सुरभिर्निःश्वासः, सुगन्धवाहः प्रस्वेदः, सश्रीकः सकला⁵¹⁷ङ्गभोगः॥ख॥

किं चान्यत्।

नक्षत्रमयीव निर्मिता विधिना॥गं॥

तथाहि।

भद्रपदां ज्येष्ठा सुस्ता पूर्वोत्तरा सांद्रहृदया मूलं कंदर्पस्य॥६॥

———————————————————————————————————————————

**सुतारेति॥**तारा कनीनिका देवी च॥कामः अभिलाषः स्मरा। सम्यक् कामोयेभ्यः।तुमः समश्च काममनसोर्मलोपः। सुकुमाराः कोमलाः। तथा महेन्द्रवत्कार्तिकेयोऽपि सुकुमारः॥सुधावत्कान्तिरस्येति सुधाकान्ति शुभ्रं चन्द्रश्च॥अरुण आरक्तो रविसारथिश्च॥भास्वान् दीप्यमानः सूर्यश्च॥कृष्णो मेचको विष्णुश्च॥प्रबुद्धा व्युत्पन्ना। बुद्धः सुगतः॥गुरुर्विशालो बृहस्पतिश्च।पृथ्वी पृथुला भूश्च॥सुरभिः सुगन्धिर्वसन्तश्च॥गन्धवाहः परिमलवाही वायुश्च॥श्रीकान्तिर्लक्ष्मीश्च॥ख॥

भद्रेति॥भद्रं पदं पादन्यसो यस्याः॥ज्येष्ठां प्रथमापत्यम्॥शोभनौहस्तौयस्याः॥पूर्वमुत्कृष्टमुत्तरं वचो यस्याः॥सार्द्रमनिष्ठुरं हृदयमस्याः॥कामस्य मूलं कारणम्॥पक्षे भद्रपदा ज्येष्ठा हस्तः पूर्वा उत्तरा आर्द्रामूलं नक्षत्राणि॥घ॥

———————————————————————————————————————————

किं बहुना।

लावण्यातिशयः स कोऽपि मधुरस्ते केऽपि दृग्विभ्रमाः⁵¹⁸
सा काचिन्नकन्दलीमृदुतनोस्तारुण्यलक्ष्मीरपि।
सौभाग्यस्य च विश्वविस्मयकृतः सा कापि संपद्यया
लग्नानङ्गमहाग्रहा इव कृताः सर्वे युवानो जनाः”॥३३॥

राजा - " ततस्ततः”।

हंसः—” ततस्तस्याः पुनरिदानीं

दूराभोगभरेण भुग्नगतिना श्लिष्टा⁵¹⁹ नितम्बस्थली
धत्ते स्वर्णसरोजकुड्मलकलां⁵²⁰ मुग्धं स्तनद्वन्द्वकम्।
आलापाः स्मितसुन्दराः परिचितभ्रुविभ्रमा दृष्टय-.
स्तस्यास्तर्जितशैशवव्यतिकरं रम्यं वयो वर्तते॥३४॥

तदेष तस्याः सकलयुवजनमनोमयूरवासयष्टेः समस्तसंसारसारसौन्दर्याधिदेवतायाः कथितो वृत्तान्तः॥क॥

किमन्यत्।

हरचरणसरोजाराधनावाप्तपुण्य.
परमसुकृतकन्दो वन्दनीयः स कोऽपि।
अपि जयतु⁵²¹ स यस्तां दुर्लभां लप्स्यतेऽस्मि -
न्निति कथितकथः सन्सोऽपि⁵²² हंसो व्यरंसीत्॥३५॥

इति श्रीत्रिविक्रमभट्टस्य कृतौ दमयन्तीकथायां
हरचरणसरोजाङ्कायां तृतीय उच्छ्वासः समाप्तः॥

———————————————————————————————————————————

**लावण्येति॥**नवकन्दलीवन्मृद्वी तनुर्वपर्यस्याः॥३३॥

इति विषमपदप्रकाशमेतं दमयन्त्यां तनुते स्म चण्डपालः।
शिशुमति लतिकाविकासचैत्रं चतुरमतिस्फुट भित्तिचारुचित्रम्॥१॥

इति श्रीचण्डपालविरचिते दमयन्तीकथाविवरणेतृतीय
उच्छ्वासः समाप्तः॥

———————————————————————————————————————————

एवमेतदाकर्ण्य राजा तत्कालमाघूर्णितमाश्चर्येण,आकुलितमौत्सुक्येन,आमन्त्रितमुत्कण्ठया,कटाक्षित⁵²³ंकंदर्पेण, अभिवादितं रणरणकेन,ज्योत्का⁵²⁴रितमाग्रह⁵²⁵ग्रहेण, पृष्ठ⁵²⁶कुशलमकालतरलतया, स्वीकृतमस्वास्थ्येन, अवलोकितं⁵²⁷ चिन्तया चेतः स्वं स्वयमेव स्वस्थीकृत्य वितर्कितवान्॥क॥

” प्रायः सैव भवेदेषा पान्थादश्रावि या मया।
युगायितं विनिद्रस्थ यस्कृते मे त्रियामया॥१॥

तदेतन्मे

तद्वार्तामृतप्रानार्थि भूयोऽपि श्रवणेन्द्रियम्।
तृप्यते केनवानन्दकन्दे कान्ताकथानके॥२॥

तत्किमेनं पुनः पृच्छामि॥ख॥

नेदं नायकस्थानम्॥ग॥

अतः संप्रति

मण्डलीकृतकोदण्डः कामः कामं विचेष्टताम्।
न व्यथिष्ये स्थितः स्थैर्ये धैर्य⁵²⁸ं धामवतां धनम् ”॥३॥

———————————————————————————————————————————

एवमेतदिति॥क॥

प्राय इति॥यदर्थं मे मम विगतनिद्रस्य त्रियामया रात्र्यायुगेनेवाचरितम्॥या च पथिकान्मया श्रुताः। सैवेयं हंसेनापि कथिता प्रायो भवेत्॥युगं कृतयुगादि। त्रियामयेति त्रिसंख्यामितप्रहररात्रिवाचकत्वेन साभिप्रायम्। प्रायः शब्दो बितर्के॥२॥

नेदमिति॥नायकस्य ईदृशं स्थानं स्थितिरौचित्यं न भवतीत्यर्थः। यतो धैर्यं हि नायकपदं परमं वदन्ति॥ग॥

———————————————————————————————————————————

इति वित्त विहसन्हंसमाबभाषे—“साधु भोः सुभाषितामृतमहोदधे, साधु। श्रुतं श्रोतव्यम्। इदानीं भद्र⁵²⁹ भूयिष्ठो दिवसः। तद्वयं वयस्य, समासन्नाह्निकसमयाः⁵³⁰ समुचितव्यापारं साधयामः॥क॥

भवतापि

एताः सान्द्रद्रुमतलचलच्चक्रवाकीचकोरा
क्रीडावापीपरिसरभुवः स्थीयतां स्वेच्छयेति⁵³¹।
यत्रोन्मीलत्कमलमुकुलान्याश्रयन्त्याः कुरङ्ग्यो
भृङ्गश्रेण्याः श्रवणसुभगं गीतमाकर्णयन्ति॥8॥

अपिच।

अतिललिततरं तरङ्गभङ्गै-
रिदमपि तृड्भरवारि वारिवाप्याः।
भ्रमदलिनिवहं वहन्ति यस्मि -
न्महिमकरं मकरन्दमम्बुजानि॥५॥

त्वमपि भद्रे वनपालिके, कृतकमलमालानितम्बकक्रीडमिममादाय भुक्तावसानास्थानगोष्ठीस्थितस्य मम समीपमेष्यसि” इत्यभिधाय राजा राजभवनमयासीत्॥ख॥

गते च राजनि राजीविनीनां जीवितसमाः समास्वादयन्स्वादुकोमलमृणालकन्दलीः,वलयन्दलानि, कवलयन्बह²⁰⁴लमधुर⁵³²स्निग्ध⁵³³मुकुलानि, अनुशीलयञ्शीतलशैवलावलीः, विलासेन स हंस⁵³⁴स्तरस्तरङ्गान्तरेषु चिरं चिक्रीड॥ग॥

———————————————————————————————————————————

अतीति॥यस्मिन्वारिणि महिमकरं माहात्म्यकरं भ्रमद्भृङ्गगणं मकरन्दं पद्मानि वहन्ति॥तदिदं वाप्यां वारि तरङ्गभङ्गैरतिचारुतरं वर्तते॥किंविशिष्टम्। तृष्णातिशयं वारयति’ छिनन्ति। पूर्ववृत्तक्रीडावापीभूकपनापेक्षयापिशब्दोऽत्र समुच्चये॥५॥

———————————————————————————————————————————

“चिन्तितवांश्च"तेन राज्ञा कृतकमलमालानितम्बकक्रीडमिममादाय मत्समीपमेष्यति इति श्लिष्टा⁵³⁵र्थमिवादिष्टा वमपालिका। तन्नयुक्तमिह चिरं स्थातुमिति “॥कः॥

इत्यस्थान⁵³⁶एवाशङ्कमानः सह तेन राजहंसकदम्बकेनाम्ब⁵³⁷रतलमुदपतत्॥ख॥

तत्र च व्यतिकरे दिवापि स्फारस्फुरत्तारामण्डलमिव,विक⁵³⁸चनवकुवलयवनगहनमिव, अन्तरान्तरोन्निद्रकुमुदखण्डमुड्डीनास्ते⁵³⁹ क्षणमशोभयन्त नभस्तलम्॥ग॥

अविलम्बिताश्च न चिराद⁵⁴⁰वापुर्वैदर्भमण्डलमण्डनं कुण्डिन⁵⁴¹पुरम्॥६॥

अवतेरुश्च चकितचलच्चक्रवाकालोक्यमानकृतान्धकारविभ्रमभ्रमद्भ्रमरभरभज्यमानाम्भो⁵⁴²जभाजि राजभवनासन्नकन्यान्तःपुरोद्यानक्रीडासरसि॥ङ॥

सर⁵⁴³भसप्रधावितेन सरस्तीरविहारव्यसनिना कन्यकाजनेन निवेदितांस्तानवलोकयितुमतिकौतुकेन दमयन्ती कन्यान्तःपुरात्पुराणमदिरारुणायताक्षी क्षिप्रमाजगाम॥च॥

आगत्य च चटुलतरचरणचञ्चूप्रहारविदलितारविन्दकन्दु⁵⁴⁴ला-

———————————————————————————————————————————

चिन्तितेति॥तेन राज्ञा इत्यमुना प्रकारेण श्लिष्टार्थमिव यथा भवति तथैव वनपालिकादिष्टा॥इतीति किम्। यत् कृता कमलमालाया नितम्बके घनप्राये मध्यप्रदेशे क्रीडा येनेति राजाभिप्रायः॥मालाशब्दगतस्त्रीत्वेन कमलमालायाः साक्षात्स्त्रीत्वाध्यवसायान्नितम्बशब्दः स्त्र्यवयवोऽपि तदर्थमात्रे प्रयुक्तः॥हंसेन त्वेवं प्रतीतम्। यथा कृतकं कृत्रिमं कापटिकं वा॥तथा अलमत्यर्थम्। आलानितं बद्धम्॥तथा बकवत् क्रीडा यस्य॥तादृशमिमं गृहीत्वा मत्समीपमायास्यसीति॥क॥

———————————————————————————————————————————

नुत्तालबालनलिनीवनविहारिणस्तान्ग्रहीतुमेकैकशः सखीजनमादिदेश॥क॥

स्वयं चं चल⁵⁴⁵वलयचारुरववाचालितप्रकोष्ठेन संविलासं⁵⁴⁶ विस्मयकरं⁵⁴⁷ करपल्लवेन तं⁵⁴⁸राजपुत्री राजहंससुच्चिक्षेप ॥ख॥

पाणिपङ्कजस्थित एव सोऽप्यभिमुखीभूय विभाव्य च चेतश्चमत्कारकारि⁵⁴⁹णमस्याः कान्तिविशेष⁵⁵⁰माशिषमदात्॥ग॥

कंदर्पस्य जगज्जैत्रशस्त्रेणाश्चर्यकारिणा।
रूपेणानेन रम्भोरु दीर्घायुः सुखिनी भव॥६॥

अपिच।

निर्माय स्वयमेव विस्मितमनाः सौन्दर्यसारेण यं
स्वव्यापारपरिश्रमस्य कलशं वेधाः समारोपयत्।⁵⁵¹
कंदर्प पुरुषाः स्त्रियोऽपि⁵⁵² दधते दृष्टे च यस्मिन्सति
द्रष्टव्यावधिरूपमाप्नुहि पतिं तं दीर्घनेत्रं⁵⁵³ नलम् ”॥७॥

दमयन्ती तु तस्मिन्क्षणे " के संस्कृतवाचः पक्षिणो विवक्षितवाचश्च " इति मनसि विस्मयं भयं च, “नामाप्याह्लादजननं⁵⁵⁴ नलस्य” इति वपुषि वेपथुं रोमाञ्चं च, हृदयेऽनुरागमौत्सुक्यं च, समकालमुल्लोलायमानमुद्वहन्ती चिन्तयांचकार॥घ॥

सोऽयं यस्तेन पान्थेन यान्त्या गौरीमहोत्सवे।
नलोऽप्यनल एवासीद्वर्णितो मे पुरः पुरा “॥८॥

———————————————————————————————————————————

**कंदर्पस्येति॥**रूपेणेत्युपलक्षणे तृतीया॥रम्भावदूरुं यस्याः॥” ऊरूत्तर- " इत्यूङिसंबुद्धौ ह्रस्वत्वम्॥६॥

निर्मायेति। दर्पमहंकारं पुरुषाः कं दधते। न कमपीत्यर्थः।स्त्रियः पुनः कंदर्प मन्मथं दधते। सकामा भवन्तीत्यर्थः॥अपिः पुनरर्थे समुच्चये वा॥७॥

**सोऽयमिति॥**यो नलः स कथमनलः॥ परिहारे स्वनलो वह्निः। स्मरसंतापहेसुस्वात्॥८॥

———————————————————————————————————————————

अथास्याः सखी⁵⁵⁵ परिहासशीला नामं नाम्नैव नलस्योद्भिन्नबहलपुलंकाङ्कुरामिमामवलोक्य नर्मालापमकरोत्॥क॥

कोष्णं किं नु निषिच्यते तव बलातैलं⁵⁵⁶ सखि श्रोत्रयो-
रन्तस्तित्तिरिपक्षिपत्रमथवा मन्दं मृदु भ्राम्यति।
येनाङ्गेषु निखातमन्मथशर⁵⁵⁷प्रस्फारपिच्छच्छवि-
र्नीलीमेचकितोच्चकञ्चुकरुचं⁵⁵⁸ रोम्णां वहत्युद्गमः॥९॥

दमयन्ती तु तस्याः सवैलक्ष्यस्मितमेवोत्तरं कल्पयन्ती शनैः शिरःकम्पतरलितावतंसोत्पला सलज्जा चलद्विलोचनान्तेन तामतर्जयत्॥ख॥

अवादीच्च तं राजहंसम् “अहो महानुभाव, सर्वपाश्चर्यहेतुरसि॥ग॥

तथाहि।

द्रष्टव्यानुरूपं रूपम्, महाश्चर्यगर्भाः प्रपञ्चितवाच्या वाचः, सूचितसंस्कारातिरेको विवेकः, सौजन्याश्रयः प्रश्रयः, निष्कारणोपकारधात्री मैत्री॥घ॥

तत्त्वमनेकधा जनितविस्मयो बहु प्रष्टव्योऽसि॥ङ॥

किं तु प्रस्तुतं पृच्छामः॥च॥

कथय। कोऽयमात्मरूपसंभावितकंदर्पदर्पदावानलो नलो नाम॥छ॥

———————————————————————————————————————————

कोष्णमिति॥सखीत्यामन्त्रणे। त्विति वितर्के। तव कर्णयोर्मध्ये किं बलातैलं निषिच्यमानमस्ति। किं वा मृदुतित्तिरिपिच्छं मन्दं भ्रमदस्ति॥येन हेतुना। अङ्गेषु शरीरावयवेषु। निमग्ना ये कामशराः। तेषां प्रस्फाराणि पिच्छानि तद्वच्छविर्यस्य स तथोक्तो रोम्णामुद्गमो रोमाञ्चोनील्या ओषधिविशेषेण मेचकितस्य श्यामलितस्य उच्चकञ्चुकस्य कान्ति दधाति। प्रस्फारत्वं पिच्छानामप्रवेशे हेतुः। अन्यथाशरेषु प्रविष्टेषु पिच्छान्यपि कथं न प्रविष्टानि। तेन पिच्छविरिति कविराचष्टे॥९॥

———————————————————————————————————————————

यस्यैतानि मन्दरमथन⁵⁵⁹क्षणक्षुनितक्षीरसागरतरङ्गभ्रमभ्रान्तिभाञ्जि⁵⁶⁰ भ्रमन्ति यशांसि”॥क॥

इत्येवमुक्तः सोऽपि “सुन्दरि, यद्येवमुपविश्यताम्।अवधीयतां मनः।श्रूयतां⁵⁶¹ सविश्रब्धम्⁵⁶²” इत्यभिधाय कथयितुमारब्ध⁵⁶³वान्॥ख॥

अस्ति समस्तसुरासुरलोककर्णपूरीकृतकान्तकीर्तिकुन्दकुसुमः,कुसुमायुधरूपरमणीयदेहप्रभः, प्रभावयुक्तो विप्रभावश्च,शुचिरनुपतापकारी च, घनागमसमयो न वारिबहुलश्च, शिशिरस्वभावो न जाड्ययुक्तश्च, रामः कुशलवयोरामणीयकेन, जनको वैदेहभागेन, नैषधः प्रजानां⁵⁶⁴ पतिः, विरञ्च⁵⁶⁵ इव नाभिभूतः समरे, वीरो वीरसेनो नाम॥ग॥

यस्य च बहुशोभयाङ्गप्रभया सह स्फुरत्युदारा मनोवृत्तिः,

———————————————————————————————————————————

अस्तीति॥प्रभावो माहात्म्यम्। विप्राणां भां तेजोऽवतीति॥विरोधे विर्व्यपेतार्थः॥शुचिः पुण्यम्। विरोधे तु ग्रीष्मः॥यद्विश्वप्रकाशः - " शुचिः शुद्धेऽनुपहते शृङ्गाराषाढयोः " इति। " ग्रीष्मे हुतवहेऽपि " इति ॥घनः प्रचुर आगमः सिद्धान्तो यस्य।वा समुच्चये। अरिः शत्रुः। विरोधे घनागमसमयो वर्षाकालः। स च वारिबहुलो भवति॥शिशिरः शीतो माघफाल्गुनौ च। जाड्यं मौर्ख्यंहिमं च॥इत्युष्ण वर्षाशीतकालव्यतिरेकः॥तथा कुशलेन चतुरेण वयोवस्थासौन्दर्येण रामचारुः। तथा विदेहा देशास्तषामयं वैदेहो भागस्तेन जनकाख्यनृपतिप्रतिमः। अन्यत्ररामो दाशरथिः। वै वितर्के। देहस्य भां कान्ति गच्छति व्याप्नोति इति कृत्वा प्रत्यये देहप्रभागेन शरीरकान्त्यनुहारिणा रामणीयकेन सौन्दर्येण। कुशस्य लवस्य च’ जनको जनयिता॥नैषधो निषधदेशीयः। प्रजापती राजा। समरे युद्धे न कदाचिदभिभूतः। विरञ्चस्तु विष्णुनाभेर्भूतो जातः॥ग॥

** यस्य चेति॥**अत्र प्रथमातृतीययोः श्लेषः। बहुश इति भिन्नम्। अभया भयरहिता। तृतीयान्ते बह्वीशोभा यस्यां तथा॥तथा अखण्डो नथः षाड्गुण्यं यस्या-

———————————————————————————————————————————

अखण्डनपाज्ञया सदृशी राजते राज्यस्थितिः, सज्जया सेनया सह श्लाघनीया कृपाणयष्टिः॥क॥

यश्चसशृङ्गारो नारीषु, वीरो वैरिषु, बीभत्सः परदारेषु, रौद्रो द्रोहिषु⁵⁶⁶, सहास्यो नर्मालापेषु, भयानकः सङ्ग्रामाङ्गणेषु, सकरुणः शरणागतेषु॥ख॥

यस्य⁵⁶⁷ च चतुरुदधितटीटीकमानशरच्चन्द्रविशवयशोराशिराजहंसस्य, निस्त्रिंशता कृपाणेषु,कुचातुर्यं कलत्रेषु, कूप⁵⁶⁸देशसेवा पापर्धिकेषु, लुब्धकपर्यायः कैवर्तकेषु, तीक्ष्णता शस्त्रेषु, धर्मच्छेदोधनुर्विद्यायाम्॥ग॥

एवमस्य⁵⁶⁹ हरस्येव करस्थं कृत्वाशेषमण्डलमनवरतविख्यातविजया⁵⁷⁰भिनन्दिनः; सुन्दरकैलासनाभिरम्यवनान्तरेषु विहरतः, मदननिरुद्धनैषधीपीनोच्चकुचकुम्भावष्टम्भमसृणितवक्षःस्थलस्य सुखेनातिक्रामन्ति दिवसाः॥६॥

———————————————————————————————————————————

म्। तृतीयायां न खण्डनमस्याः॥तथा सञ्शोभनो जयो यस्याः। सेनापक्षे सज्जया प्रवणया ॥क॥

**यस्य चेति॥**निस्त्रिंशता खड्गत्वम्॥कुचाभ्यामातुर्यं दुर्वहभरस्वात्॥कूपप्रदेशस्य सेवामृगयाभ्यासेषु तथा लुब्धक इति ’ पर्यायः एकार्थंशब्दान्तरम् ‘॥तथा धर्मनामा द्रुमो यन्मयं धनुर्विधीयते। तस्य छेदः कर्तनम्॥कृपाणादिष्वेव निशितादीनीति परिसंख्योक्त्या न तस्येति शेषः। तस्य राज्ञो न। निशिता क्रूरकर्मत्वम्॥कुत्सितं चातुर्यम्॥तथा कुत्सित उपदेशो येषां तेषां दाम्भिकानां सेवा॥तथा कुत्सितो लुब्धो लुब्धकः। तस्य पर्यायः परिणामः॥तीक्ष्णता आयःशूलिंकत्वम्॥धर्मस्य पुण्यस्य च्छेदः॥ग॥

**एवमस्येति॥**करे राजभागे स्थितमशेषं मण्डलं देशम्। अनवरतप्रथितविजयैर्हृष्टस्य। कं जलम्। एला लता।असनः पीतमालः। तैः सुन्दरैरभिरम्येषु काननविशेषेषुः। विचरतस्तस्य सकामनिषधस्त्रीपीनोच्चकुचकुम्भयोरवष्टम्भेन मसृणितं वक्षःस्थलं यस्य

———————————————————————————————————————————

कदा⁵⁷¹चिच्चतुरुदधिवेलावलयितवसुंधराविख्यातमपत्वमभिपन्न नादरचरणाङ्गुष्ठनिष्ठ्यूतकैलासोन्मूलनागतपतद्दशव दनविरसविरुत⁵⁷²विहसितामरमण्डलीमहितमहिमानमन⁵⁷³वरतविर⁵⁷⁴ञ्चिरचित⁵⁷⁵विचित्रनामसामवस्तुस्तुतिमन⁵⁷⁶वरतसकललोककल्याणकामधेनुमनुपमवर्चसमर्चयांचकार भगवन्तमम्बिकापतिम्॥क॥

अतिभक्तितोषितहरलब्धवरश्चनिरुपमरूपयानुरूपया⁵⁷⁷ रूपवत्यभिधानया प्रधानया प्रियया सह मकरकेतनकेलिफलमनुभवन्नतिचिरमासांचक्रे॥ख॥

अतिक्रामति तु कियत्यपि समये संपन्नसत्वा समपद्यत रूपवती॥ग॥

तेन च समस्त⁵⁷⁸संसारसारवस्तूद्धृतकान्तिकण⁵⁷⁹कलितगर्भारम्भेण, नारायणनाभिरिव विर⁵⁸⁰ञ्चोत्पत्तिकमलकन्दबन्धेन, कल्पपादपलतेव पल्लवारम्भोच्छ्वासेन, मनाङ्मेदुरितोदरा रराज राजीवनयना राजपत्नी॥घ॥

क्रमेण च मेचकोच्चचूचुककुचकुम्भकपोलपालिपाण्डिम्ना निम्नयन्ती मृगलाञ्छनच्छायमवाञ्छदच्छामृतपयःपिष्टमूर्तिमन्मधुसमयमदनमृगाङ्कमण्डलरसेनात्मानमाले⁵⁸¹प्तुम्॥ङ॥

———————————————————————————————————————————

तथोक्तस्य सतः सुखेन यान्ति दिवसाः॥विहरणकृतमिह हरेण सहौपम्यम्। तदा। करः पाणिः॥शेषाख्यो नागः। तस्य मण्डलं कुण्डलाकारं वपुः॥विजया गौरीसखी॥नन्दी हरप्रतीहारः॥कैलासो गिरिः॥नाभिर्मुख्यार्थः॥घ॥

कदेति॥निष्ठ्यूनिरसनम्। “निष्ठापितम् " इति पाठे तु निःशेषेण स्थापनम्।अविरतम्। विचित्रनामभिर्भर्ग-भगवन्त्रिनेत्रादिभिः। सामवेदार्थेश्च। विरञ्चेन विरचितस्तुतिम्॥क॥

** क्रमेणेति**॥कुचकुम्भस्य चन्द्रमाः। मेचकचूचुकस्य लाञ्छनमुपमानम्॥अ-

———————————————————————————————————————————

अवतः सखीजनविष्टतमपास्य मणिमयमुकुरमण्डलमनवरतनिशातनिर्मलकरवालतलेष्वात्ममुख⁵⁸²कमलमवलोक- यांचकार॥क॥

निरस्य नीलोत्पलमजरठकण्ठीरवकण्ठकेसरस्तबकमकरोत्कर्णावतंसम्॥ख॥

आंतबहलकुङ्कुमाङ्ककस्तूरिकापङ्कमपहाय मत्तमातङ्गमदकर्दमेन निजभुजशिखरयोर्विरचर्यांचकार विचित्रपत्रभङ्गान्॥ग॥

एवमन्तःस्फुरद्गर्भानुरूपदोहदसुखमनुभवन्ती कदाचिदुच्चस्थानस्थिते सौम्यग्रहग्रामे,महाराजजन्मोचितेऽह्नि शुभसंभार⁵⁸³कारणायांकालवेलायां जातप्राये प्रभाते प्रभाप्रतानजनितपरिवेषमशेषतेजस्वितेजःपुञ्जपहारिणमालोहितपादपल्ल⁵⁸⁴वोल्लसितपङ्कजच्छायाम्,द्यौरिव रविमण्डलम्, उन्नमन्मेघमालेव विद्युल्लोलम्, अरणिरिव वितानवैश्वानरम्, नरपालप्रिया प्रीणितगोत्रं पुत्रमजीजनत्॥६॥

तत्र च दिवसे

सांशुकोन्नतवंशस्य तस्य राज्ञः पुरस्य च।
बभूव लक्ष्मीः सा कापि यया स्वर्गोऽपि निर्जितः॥१०॥

———————————————————————————————————————————

च्छममृतमेव यत्पयो नीरं तेन पिष्टो घृष्टो योऽसौ मूर्तिमतां मधुसमयमदनमृगाङ्कमण्डलानां रसः।तेनालेप्तुमात्मानमियेष॥ङ॥

**एवमन्तरिति॥**द्यौरपि प्रगे रविमण्डलं जनयति। तमपि दीप्तिततिकृतवेष्टनम्॥तथा समस्तदीपप्रभृतितेजस्वितेजोमुषम्। पादाः किरणाः। पुत्रपक्षे आ ईषत्लोहितौ पादपल्लवौ तयोरुल्लसितपङ्कजच्छाया यस्य॥तथा विद्युतां लोलनं लोलो विलासः॥मण्डलः पुंस्यपि॥घ॥

** सांशुकेति॥**राज्ञः पुरस्य च सा काचिदजनि शोभा। यस्वर्गच्छतीति कृत्वा स्वर्गो देवः स्वर्गलक्षणो लोकश्च जितः। अंशुना रविणा सह सांशुक उन्नतो

———————————————————————————————————————————

अपि च⁵⁸⁵

सवृद्धबालाः कालेऽस्मिन्मुक्ताहारविभूषणाः।
प्राप्ताः प्रीतिं पुरे पौरा वनेषु च तपस्विनः॥११॥

सूतीगृहे च

अलंकृतर्निशान्तेन तरुणारुणरोचिषा।
प्रदीपानां प्रभा तेन प्रभातेन यथा जिता॥१२॥

चिरात्पल्लवितं राजवंशेन, समुच्छ्वासितं राज्यश्रिया, प्रीतं प्रणयिभिः, प्रनृत्तं पौरैः प्रमुदितं बान्धवैः, विद्वाणं द्रोहिजनैः, उन्नदितं वियत्यदृष्टमङ्गलवादित्रैः, चित्रायित⁵⁸⁶मतिबहलपरिमलपतत्पुष्पवृष्ट्या, विकसितं दिग्वधूवदनारविन्दैः, विलसितमतिसुरभिमुखस्पर्शसमीरणेन, स्वच्छन्दायितं बन्दीकृतारातिरमणीभिः, आढ्यायितमर्थि⁵⁸⁷लोकेन॥क॥

———————————————————————————————————————————

वंशो यस्य। रवेर्वंशस्य च तुल्यमुदयनमिष्टम्। प्रगे तस्याप्युदितत्वात्। पुरं च सपताकोच्छ्रितवेणुकम्॥१०॥

** सवृद्धेति**॥वृद्धः पितामहादिः। वालः पुत्रादिः। ताभ्यां सह॥मौक्तिकहारालंकरणाः। पौराः॥मुनयस्तु सवृद्धकेशाः कूर्चादेरसंस्कारात्॥तथा मुक्ता आहारा यैः॥तथा व्यपेतभूषाश्च॥११॥

**अलमिति॥**तेन प्रभातेनेव प्रदीपानां प्रभा जिग्ये॥अलंकृतं निशान्तं गृहं येन॥तथा तरुणारुणो मध्याह्नास्तद्वद्रोचिर्यस्य॥अत एव दीपप्रभा निष्प्रभा। महात्मनां हि भूयिष्ठेन तेजसा दीपप्रभाप्यभिभूयते॥प्रभातेन तु अलमत्यर्थम्।तरुणया नूतनया अरुणस्य रविसारथे रोचिषा। कृतो निशाया रात्रेरन्तो येन॥यदिवा अरुणरोचिषा लोहितकान्तिना तरुणोपलक्षितेन प्रभातेन॥तत्समये हि दिनकरकरस्पर्शतस्तरवो रक्तीभवन्ति॥१२॥

**चिरादिति॥**चित्रायितं भक्तिविशेषविन्यासावितम्॥कुमारजन्मोत्सवे गुप्तीनांमोक्षणादीनां स्वच्छन्द्यम्॥आढ्यत्वे त्यागातिशयो हेतुः॥क॥

———————————————————————————————————————————

किंबहुना

अवृष्टिनष्टधूलीकमशरन्निर्मलाम्बरम्।
अपीतमत्तलोकं च जगज्जन्मोत्सवेऽभवत्॥१३॥

भूते च विभवभूयिष्ठे षष्ठीजागरणव्यतिकरे, अतिक्रान्तेषु सूतकदिवसेषु नामकरणोचितेऽह्नि “न लास्यति⁵⁸⁸ धर्मधनान्येष साधुभ्यः " इति ब्राह्मणाः⁵⁸⁹ प्रविश्य तस्य " नलः” इति नाम प्रतिष्ठापयामासुः॥क॥

क्रमेण च चतुरुदधिवेलावनविकासोचितकीर्तिकुन्दकन्द⁵⁹⁰लैविश्वविश्वं⁵⁹¹भराभिलम्भलम्पाकैः कुमारसेवकैरिव सकलचक्रवर्तिचिह्नैर⁵⁹²लंकृतावयवो विस्तर⁵⁹³जटालवालः कल्पपादपाङ्कर इव बर्धितुमारभत॥ख॥

विरचितचूडाकरणादिसंस्कारक्रमश्चप्राप्ते विद्याग्रहणकाले⁵⁹⁴ निमित्तमात्रीकृतोपाध्यायः स्वयमेव समस्तानवद्यविद्याम्भोनिधेः परं पारमवाप॥ग॥

तथाहि।

प्रबुद्धबुद्धिर्बौद्धे⁵⁹⁵, सविशेषशेमुषीको वैशेषिके, विख्यातः सां-

———————————————————————————————————————————

**अवृष्टीति॥**वृष्ट्वा हि धूली नश्यति। शरदा द्योरमलता। पानेनोन्मादः। यच्चेदृशं तदन्तरेणापि जगदजायत स तदुत्पत्तिप्रभावः ॥१३॥

** भूते चेति॥**प्रविश्येति। निमित्तात्सामुद्रिकलक्षणाज्जन्मलग्नाद्वा साधूनां धनाग्रहणे अन्तर्मुखमभिप्रायमाश्रित्येत्यर्थः॥

**क्रमेणेति॥**कुमारसेवका युवराजानुचराः। तदुपमैराजचिह्नैरेखाकृतैश्चचापकुलिशादिभिर्भूषिताङ्गः॥तथा विस्तरन्तो जटालाः स्वभावेजटाबन्धा वालाः कचा यस्य \।\। वृत्तचूडाकरणस्य हि केशा विजटीभवन्ति॥कल्पवृक्षस्तु प्रसरन्मूलालबालः॥ख॥

**प्रबुद्धेति॥**चित्रवृत्तलक्षणं छन्दः॥कल्पः पितृदेवताद्याराधनविधिशास्त्रम्॥अ-

———————————————————————————————————————————

ख्ये, रञ्जितलोको लोकायते, प्राप्तप्रभः⁵⁹⁶ प्राभाकरे, प्रतिद्धन्दकश्छन्दसि⁵⁹⁷ अनल्पविकल्पः कल्पज्ञाने⁵⁹⁸, शिक्षाक्षमः शिक्षायाम्, अकृतापशब्दः शब्दशास्त्रे, अभियुक्तो निरुक्ते, सज्जो ज्योतिषि, तत्त्ववेदी वेदान्ते, प्रसिद्धः सिद्धान्तेषु⁵⁹⁹, स्वतन्त्रस्तन्तीवाद्येषु, पटुः पटहे, अप्रतिमल्लो झल्लरीषु, निपुणः पणवेषु, प्रवीणो वेणुषु⁶⁰⁰, चित्रकञ्चित्रविद्यायाम्, उद्दामः कामतन्त्रे, कुशलः शालिहोत्रे⁶⁰¹, श्रेष्ठः काष्ठकर्मणि, सावलेपो लेप्ये, पण्डितः कोदण्डे, शौण्डः शारिषु⁶⁰², गुणवान्गणिते,⁶⁰³ बहुलो⁶⁰⁴ बाहु⁶⁰⁵युद्धेषु चतुरश्चतुरङ्ग⁶⁰⁶द्यूतक्रीडायाम् उपदेशका देशा⁶⁰⁷भाषासु, अलौकिको लोकज्ञाने॥क॥

किं बहुना।

रसे रसायने ग्रन्थे शस्त्रे शास्त्रे कलास्वपि।
नले न लेभिरे लोकाः प्रमाणं निपुणा अपि॥१४॥

क्रमेण⁶⁰⁸ शैशवमतिकामतोऽस्य सेवकैरिवाङ्गावयवैरप्यनुवृत्तिः कृता॥ख॥

तथाहि।

श्रवणासक्तस्य लोचनद्वयमपि श्रवणसंगतिमकरोत्॥ग॥

———————————————————————————————————————————

कारादिवर्णजन्मस्थानानां बोधिका शिक्षा॥ अन्वयस्य प्रकाशकं निरुक्तम्॥अतीन्द्रियशुभाशुभकर्मणां प्रकाशकं ज्यौतिषम्॥क॥

** रस इति॥**रसः पारदः। रसायनं जरामरणापह औषधयोगः। ग्रन्थः काव्यशास्त्रादिरचना। शखं खङ्गादि। शास्त्रं व्याकरणतर्कादि \। कला गीतनृत्यादयः। एतेषु निपुणा अपि सन्तो लोका नले राज्ञि प्रमाणमियत्तां न प्रापुः॥१४॥

** श्रवणेति॥**श्रवणे शास्त्राकर्णने आसक्तः। श्रवणसंगतिः कर्णस्संगतिः॥ग॥

———————————————————————————————————————————

उन्नतस्वभावस्य नासावंशोऽप्युन्नतिं जगाम॥क॥

वक्रोक्तिकुशलस्य केशकलापोऽपि वक्रतां भेजे॥ख॥

शङ्खनिर्मलगुणस्य कण्ठोऽपि शङ्काकारमधारयत्॥ग॥

पृथुलमतेरंसकूटद्वयमपि पृथुलमभूत्॥६॥

प्रमाणवेदिनो⁶⁰⁹ वक्षःस्थलमपि सुप्रमाणमजायत॥ङ॥

मध्यस्थस्य तस्य रोमराजिरपि मध्ये⁶¹⁰ स्थिता शुशुभे॥च॥

सुवृत्तस्य बाहूरुयुगलमपि सुवृत्तमभवत्॥छ॥

गम्भीरप्रकृतेर्नाभिरपि गम्भीरा व्यराजत॥ज॥

पल्लवसुकुमारहृदयस्यहस्त⁶¹¹चरणैरपि पल्लवसौकुमार्यमङ्गीकृतम्॥झ॥

अथ⁶¹² किं बहुना।

सोष्णीषमूर्धा ध्वजचक्र⁶¹³पाणि-
रूर्णाङ्कविस्तीर्णललाटपट्टः।
सुस्निग्धमूर्तिः ककुदुन्नतांसः
कस्यैष न स्यान्नयनाभिरामः॥१५॥

अपि च।

आस्यश्रीःसंनिभेन्दोः समदवृषककुद्बन्धुरः स्कन्धसंधिः
स्निग्धा रुक्कुन्तलानामनुहरति दृशोर्द्वन्द्वमिन्दीवरस्य।

———————————————————————————————————————————

**पृथुलेति॥**अंसकूटेति कूटशब्दः शिखरार्थः॥घ॥

**प्रमाणेति॥**प्रमाणं तर्कशास्त्रं मानं च॥ङः॥

**मध्येति॥**मध्यस्थोऽकृतपक्षपातः। अन्यत्र मध्ये उदरे तिष्ठतीति॥च॥

**सुवृत्तेति॥**वृत्तं शीलं वर्तुलं च॥छ॥

**गम्भीरेति॥**गम्भीरप्रकृतिरलक्ष्यकोषप्रसादः। निम्ना च गभीरा॥ज॥

** सोष्णिषेति॥**उष्णीषाकारं शारीरिक लक्षणमुष्णीषम्॥ऊर्णा भ्रूमध्ये शुभमावर्तः॥१५॥

———————————————————————————————————————————

स्थानं वक्षोऽपि लक्ष्म्याः, स्पृशति भुजयुगं सानुमी,
जङ्घे, क्षामोऽवलग्नः, किमु निषधपतेः श्लाघनीयं नः तस्य॥१६॥

अस्ति च तस्य नरपतिसूनोः समानशीलवयोविद्यालंकारकान्तिक⁶¹⁴लापपरिपूर्णदेहः, शरीरमात्रद्वितीयो⁶¹⁵ऽप्येद्वितीयहृदयमेकं जीवितमपर उच्छ्वासः, सालङ्कायनसूनुः श्रुतशीलो नाम⁶¹⁶ मन्त्री मित्रंच॥क॥

एकदा तु पूर्वदिग्वधूकुङ्कुमपङ्कपल्लवितवदनायमाने निरुद्धान्धतमसे सौगन्धिकबन्धुनि बन्धूककुसुमारुणे वियति तरतीव तरुणतरे तरणिमण्डले, मण्डयति कुसुम्भकुसुम⁶¹⁷केसरप्रकराय⁶¹⁸माणे गगनाङ्गणमम्भोजमुकुलर्निद्रामुषि⁶¹⁹ रोचिषां चये, चलिते च विचरितु⁶²⁰मुपवनतरुराजिकर्णोत्पले निद्राविरामविधुत⁶²¹पक्षे पक्षिकुले, कृतप्राभातिककर्मणः सभाङ्ग⁶²²णमण्डपमध्यवर्तिनो दत्तसेवावसरस्य राज्ञः प्रविष्टे मन्त्रिणि सालङ्कायने, प्रणामपर्यस्तकर्णोत्पलध⁶²³वलितसभाङ्गणे यथासनमुपविष्टे प्रस्तुतसेवालापरञ्जितराजनि राजन्यचक्रे, प्रक्रान्ते शास्त्रीयविनोदे, श्रुतशीलेन सममन्यैश्च⁶²⁴कीडासहायैरनुचरैरनुगम्यमानो नलः सेवासुखमनुभवितुमागतवान्॥

आगत्य च क्षितितलमिलन्मौलिमण्डलः प्रणम्य पितुः पादारविन्दद्वयमदुर⁶²⁵दत्तमासनं भेजे॥ख॥

उपविष्टे च तस्मिन्ननभिवादनादुत्पन्नमन्पुरीषत्कोपकम्पित⁶²⁶करपरामृष्टकूर्चाग्रिमग्रन्थिरमणीर्मन्त्रिमण्डलस्य भ्रूभङ्गभीषण-

———————————————————————————————————————————

**अस्तीति॥**अपर उच्छ्वास इति । न परोऽस्मादित्यपर उत्कृष्टः॥क॥

**उपविष्ट इति॥**आत्मनोऽप्रणामाद्विदितविनयाकौशलं नलं प्रीतिभाक् पैतृको म-

———————————————————————————————————————————

या शोणकोणान्तरतस्तरलतारया दृशाऽभिमुखमस्य⁶²⁷सालङ्कायनः प्रणयपरुषाक्षरमभाषत॥क॥

कुमार, राजहंसोऽपि ‘अहंसरूपः’ इति मा स्म मोहवान्भू॥ख॥

अनुभवति चमूढः शस्त्रसंघात इव कोशशून्यताम्॥ग॥

अविभवः पुरुषो मेष इव कम्बलस्योपयोगं गच्छति॥घ॥

प्रद्युम्नजातोऽपि बाणयुद्धव्यतिकरकारिण्या सदोषया यौवनावस्थया निरुद्धोऽनिरुद्ध इव को नाम न क्लेशमनुभवति॥ङ॥

———————————————————————————————————————————

न्त्री शिक्षाशुद्ध्या परुषवर्णमवादीत्॥क॥

**कुमारेति॥**कुमारेत्यामन्त्रणे। राजमुख्योऽपि सन्त्वं सरूपो रूपवानहमित्यमुना प्रकारेण।मोहवान् मा स्म भूः मोहं मागाः॥रूपमदो हि नीचचिह्नम्॥यश्चराजहंसः स कथमहंसस्वरूप इति विरोधद्योतकोऽपिशब्दः॥ख॥

ननु यदि रूपादहंकाराद्वा नृपो मूढः स्यात्तत्को दोष इत्याशङ्कयाह— **अनुभवतीति॥**चकारो यौगपद्ये। यदैव कुतो मुह्यति तदैव कोशेन गञ्जेन शून्यतां व्यतिरेकमनुभवति॥यथा चम्बा स्वसेनया ऊढो धृतः शस्त्रनिचयः प्रत्याकारशून्यतामायाति॥ग॥

भ्रष्टकोशस्यापि किं तदाह— **अविभेति॥**निर्धनः पुमान् अज इव बलस्य सैन्यस्य शक्तेर्वा कमुपयोगं साफल्यं याति न कमपीत्यर्थः॥एतेन निष्कोशस्याबलत्वमिति ख्यापितम्॥अजस्तु अवेर्मेण्डाद्भवति स्म ॥तथा कम्बलस्याच्छादनविशेषस्योपयोगं याति॥घ॥

तस्मादबलस्य का कथेत्याह**॥प्रद्युम्नेति॥**यतः॥प्रद्युम्नजातोऽपि प्रकृष्टौजःपुञ्जोऽपि। बाणैः शाब्दैर्यद्युद्धं कोलाहलस्तत्संपर्ककारिण्या। सह दोषैरिति दोषान्वितया। तारुण्यावस्थया।निरुद्ध आत्मवशीकृतः। को नाम क्लेशं दुःखं नानुभवति। सर्वोऽप्यनुभवत्येवेत्यर्थः॥नामाभ्युपगमे। द्युम्नं द्रव्यमपि॥वणधातुः शब्दार्थो घञन्तः॥प्रद्युन्नः कामः। तस्माज्जातोऽनिरुद्धाभिधो बाणाख्येन दैत्येन समं युद्धसंबन्धविधायिन्या यौवनेऽवतिष्ठत इति कृत्वा तारुण्ये स्थितया उषया उषाख्यया पत्न्या सदा निरुद्ध आत्मीकृतो दुःखमनुभूतवानित्यागमः। युद्धव्यतिकरोऽनङ्गसूनोःक्लेशानुभवहेतुः॥

———————————————————————————————————————————

तत्तात,सुविषमेषवर्तिनि विशुद्धिकान्त इवास्थिरेस्थिततारुण्ये मा स्म विस्मरः स्मयेन विनयम्॥क॥

अविनीतोऽग्निरिव⁶²⁸ दहति॥ख॥

अजातनयश्च्छाग इव नाभिनन्द्यते जनेन॥ग॥

किं च ब्रूमः

सुसहायशून्यस्य भवतो यस्यामीमांसाभियोगा राक्षसा इव, अन्यायाः पारदारिका इव, अयोगक्रिया लोहकारा इव, अश्रुतागमाः शोकवेगा इव सहायाः॥घ॥

———————————————————————————————————————————

**तातेति॥**तदित्युपसंहारे। तातेति प्रणयपूर्वामन्त्रणे। तस्माद्वत्स। सुष्ठ्वतिशयेन। विषमे॥तथाऽघवर्तिनि पापं कारयितरि। अस्थिरे चञ्चले॥तथा विशेषेण द्योतन्त इति विद्युतो रोचमाना विलासाः शृङ्गारादयो यस्मिन्॥तथाविधे तारुण्ये स्थितः सन्स्मयेन गर्वेण विनयं मा स्म विस्मार्षीः॥विद्युद्विलासोऽपि सुष्ठु विषं जलं यत्रेति कृत्वा सुजले मेघे वर्तते॥तथा अस्थिरो लोलः तथाविधे॥क॥

विनयविस्मृतो दूषणमाह—अविनीतेति॥अविनयी पुमानग्निरिव दाहमुत्पादयत्यात्मनः परस्यवा॥अविरूर्णायुस्तेन नीतो यथाग्निस्तन्नेतारं दहति॥ज्वलन्ती हि गड्डरिका स्वीकृता दहतीति लोकोक्तिः॥अथवा अविरग्निवाहनम्॥ख॥

नन्वात्मदाहकाः पतिविपत्तौ ख्यादयः परदाहकाः कामत्रिपुरान्तकप्रभृतयश्च श्रूयन्ते। ततश्चाविनयाद्दाहात्मकमपि मां जनः स्तोष्यतीति निरस्यन्नाह – **अजातेति॥**न जातो नयो यस्य स छाग इव न स्तूयते जनेन। स्तुतिमपि न प्राप्नोतीत्यर्थः॥छागस्त्वजायास्तनयः सुतः॥ग॥

नन्वात्मनः स्वामी या तादृक्तादृग्वाभवतु चेत्सुसहायः। तदपि त्वयि नास्तीत्याविष्कुर्वन्नाह— **सुसहायेति॥**यस्य ते ईदृशाः सहायाः। न मीमांसाभियोगो विचारोसाहो येषाम्॥राक्षसास्तु मांसेऽभियोगो येषां ते। अमी। इति तद्विशेषणम्॥न विद्यते न्यायोयेषामित्यन्याया न्यायरहिताः॥उपमाने तु अन्यामन्यसंबद्धामयन्ते गच्छन्तीत्यन्यायाः। परस्त्रीरता इत्यर्थः॥अलब्धलाभो लब्धपरिरक्षणं रक्षितविवर्ध-

———————————————————————————————————————————

न च ते दुःशिक्षितनृपकलभव्याकरणमार्गेषु निपुणा नर्तकीवमित्रमण्डली॥क॥

तदायुष्मन्नहितया प्रकृत्या⁶²⁹ भुजग इव भयाय लोकस्य॥ख॥

उग्रसेनः⁶³⁰ कंसानुरागं जनयेत्॥ग॥

अमृतमथनो⁶³¹द्यतहरिबाहुपञ्जरहव मन्वरसानुगतः को न घृष्यते॥घ॥

———————————————————————————————————————————

नं च योगः। तस्य क्रिया नास्ति येषां ते तथोक्ताः असंबद्धकर्माणो वा॥पक्षे अयो गच्छतीत्ययोगा लोहगता क्रिया येषाम्॥तथा न श्रुत आगमः शास्त्रंयैस्ते॥शोकप्रसरस्तु अश्रुताया नयनजलत्वस्यागमो येषु॥घ॥

एवं सहायसंपदं निषिध्य मित्रमण्डलीमवद्ययन्नाह— **न चेति॥**दुःशिक्षितेति नृपकलभेति चामन्त्रणम्॥ते तव मित्रमण्डली नच व्याकरणमार्गेषु कुशला।शब्दतत्वावबोधे हि नीतिशास्त्राधिगमः। नीत्यवगमे हि कृत्याकृत्यविमर्शनम्। तस्मात्संपदः। न च तन्नैपुण्यं भवन्मित्रमण्डल्यामस्तीति भावः॥नर्तकीपक्षे दुःशिक्षित नृपकलेति संबोधनम्। सा च भरतोक्तेषु करणमार्गेषु भव्या प्रशस्ता॥क॥

**तदेति॥**तदित्युपसंहारे। आयुष्मन्नित्यामन्त्रणे। अहितया हितेतरया। प्रकृत्या अविनयादिस्वभावेन।अयुक्तसहायमित्रलक्षणया चामात्यादिकया युक्तः संबद्धो भवाल्ँलोकस्य भयहेतुः॥भुजंगस्तु अहेर्भावोऽहिता तथा दशनलक्षणया प्रकृत्या युक्तः॥ख॥

दुष्टप्रकृतिर्नृपश्चेल्लोकस्य भयाय ततः किमित्याशङ्कयाह— **उग्रेति॥**उग्रासेना यस्य स कं प्राणिनं सानुरागं कुर्यात्। न कमपीत्यर्थः। विरागहेतुरेवेति भावः॥उचितपरिवारो हि जनानुरागाय। परिवारो हि लोकस्योपद्रवं रक्षणं वा कुरुते॥उप्रसेनो दैत्यः स कंसासुरस्यानुरागं जनयतीत्यागमोक्तोल्लिङ्गनम्॥ग॥

चेदमी विरुद्धबुद्धयः सहायादयः। पृथ्वी वा मयि मन्दानुरागा। ततः किं ममेति निरस्यन्नाह— अमृतेति॥मन्दो रसः प्रीतिर्येषां तैर्मन्दानुरागया पृथ्या चानुगतः को न घृष्यते॥उपमाने तु पुरा देवैर्दैत्यैरमृतायाम्भोधिर्ममन्ये॥तत्र च मुख्यो बलिष्ठश्च विष्णुः। तस्य भुजपञ्जरो मन्दरनान्नो गिरेर्मन्थानभूतस्य सानूनि तटादिगतः प्राप्तः सन्घृष्टः॥घ॥

———————————————————————————————————————————

शुनीमिवास्थिरतां परिहरमा॥क॥

कुशीलताग्राही मा स्म तैलिक इव केवलं खलोपभोगायभूः॥ख॥

आवर्जय गुणान्॥ग॥

निर्गुणे धनुषीव सुवंश्येऽपि⁶³² कस्याग्रहो भवति॥घ॥

अभ्यस्य कलाः॥ङ॥

निष्कलो वीणाध्वनिरिव प्रशस्यते न पुरुषः॥च॥

त्यजजाड्यम्॥छ॥

जाड्ययोगेन हिमानी दूष्यतां याति॥ज॥

मा स्म मुखरो भूः॥झ॥

———————————————————————————————————————————

शुनीमिति । तस्मादस्थिरतां चञ्चलत्वं त्यज॥शुनी त्वस्थिरता॥क॥

कुशीलतेति॥कुत्सितं शीलं लौल्यादिलक्षणं यस्य । स कुशीलः। तस्य भावः कुशीलता । तां गृह्णातीत्येवंशीलस्तथोक्तस्त्वं केवलं दुर्जनानामुपभोगाय मा स्म भूः॥कुशीलो हि दुर्जनानामेवोपयोगी न साधूनाम्॥तैलिकस्तु कुशीलक्षणां लतां गृहाति॥खलः पिण्याकः स एवोपयोगस्तस्य॥भयोविकारः कुशी॥ख॥

अकृत्यानि परिहार्य कृत्यमुपदिशन्नाह—आवर्जयेति॥ग॥

सुवंशत्वादेवास्माकं लोकाग्रहो भविष्यतीति न विमृश्यं यतः**॥निर्गुण इति॥**गुणानामेवाह आदरो जनस्य न केवलं कुलीनानाम्॥वेणुसंभूतस्य धनुषोऽपि गुणेन ज्यया आ आभिमुख्येन बाणाकर्षणाय ग्रह आग्रहः॥घ॥

अभ्यस्येति॥कला विद्वत्तादिका तामप्यभ्यस्य । अस् दैवादिको लुप्तहिप्रत्ययः॥ङ॥

निष्कल इति॥वीणाध्वनिस्तु निष्कलः कलयितुमशक्यः॥च॥

आवर्जित शौर्यादिगुणोऽभ्यस्तसप्ततिफलः पुरुषो यस्तब्धः स नश्यते इत्याह—**त्यजेति॥**छ॥

जाड्येति॥हि यस्माज्जाड्ययोगेन मानी स्तब्धः पुमान्दूष्यत्वमाप्नोति॥हिमांनी हिमसंहतिः।सापि जाड्यतोऽतिशैत्याद्दृष्येत्यर्थान्तरम्॥ज॥

जाड्यपरिस्याये किं पितृमन्त्रिमुखरस्तर्हि स्यामित्येतदपि निषिध्यन्नाह—**मास्मेति॥**मुखरो वाचालोऽपि माभूः॥॥

———————————————————————————————————————————

कर्णाटचेटीमिव मुखरतां नशंसन्तिसाधवः⁶³³॥क॥

भज माधुर्यम्॥ख॥

धवलबलीवर्दपङ्क्तिरिव समाधुर्या वाणीमनो हरति॥ग॥

वर्जय वैपरीत्यम्॥घ॥

विपरीतं शवमिव⁶³⁴ को न परिहरति॥ङ॥

कमलदीर्घाक्ष⁶³⁵, शिक्षाक्रमे⁶³⁶ऽस्मिन्न⁶³⁷परमप्यभिधीयसे॥च॥

मा गाः स्त्रियाः⁶³⁸ श्रियो वा विश्वासम्॥छ॥

———————————————————————————————————————————

**कर्णाटेति॥**यस्मान्मुखरस्य भावं मुखरतां वाचालतां साधवो न स्तुवन्ति॥ कर्णाटचेटी तु मुखे रतं सुरतं यस्याः॥क॥

**धवलेति॥**यस्माद्या वाणी सह माधुर्येण सा मनोहारिणी॥न च वाचालतायां वाचो माधुर्यम्॥वृषश्रेणी तु समा अविषमा। धुर्या धूर्वाहिनी। धुरं वहतीत्यर्थे “धुरो यद्दृकौ " इति यत्॥अनः शकटम्। अणीं वा।अक्षाप्रकीलिकामिव हरति बहतीत्यर्थः॥वा अथवार्थे॥ग॥

**वर्जयेति॥**पूर्वोक्तादस्मदुपदेशाद्वैपरीत्यमन्यथाभावं त्यज॥व॥

यतः—**विपरीतेति॥**विपरीताचारं को न परिहरति। शवं तु विभिः पक्षिभिः परीतं व्याप्तम्॥ङ॥

सुविनीता नामावर्जितगुणानामभ्यस्तकलानामपि प्रायः प्रभवन्ति व्यसनानि रक्षितव्यप्रमादाश्च। व्यसनेषु स्त्रीष्वत्यासक्तिर्महव्यसनम्। द्रव्यशरीरयोः क्षयहेतुत्वात्। स्त्रीव्यसने हि राजयक्ष्मोद्भवः। ततः स्त्रीव्यसनं लक्ष्मीप्रमादं च परिहारयन्नाह—कमलेति॥रूपवान्भवान् सर्वस्त्रीप्रियः स्यादतस्तासु विश्वासकारणं तव॥तत्कमलदलेत्यामन्त्रणेनाभिहितम् ॥च॥

**मागाइति॥**स्तृणाति दुर्विनीता सती आत्मनः परस्य वा गुणगणं प्रच्छादयतीति स्त्री। यस्यां तु सतीधर्मयोगादस्यार्थस्यान्यथात्वम्। तत्रावृणोति कल्याणपरंपराभिः स्वकुलं पतिकुलं चेत्यर्थः। तस्या दुर्विनीतायाः स्त्रिया अवलाया विश्वासं विश्रम्भं माव्राजीः॥स्वलोभात्स्वभावाद्वा ता अतीवानुरागं दर्शयन्ति। परं परिणामे विरुद्धा एवेति भावः॥तथा विश्वस्मिन्सर्वत्र निक्षेपस्य योग्येऽयोग्ये वा आस् उपवेशनं स्थापनं विश्वासः। तं श्रिया लक्ष्म्या मा गाः॥धनार्थे हि पितरः पुत्रेभ्यः पुत्राश्च। पितृभ्यो द्रुह्यन्तीति॥तस्माद्य एवाद्रोहण उपधाशुद्धश्च तत्रैवासौनिक्षेपणीयेति भावः॥छ॥

———————————————————————————————————————————

अधिकमलवततिस्मार्थसंगता स्त्रीश्रीश्चकंन प्रतारयति⁶³⁹॥क॥

याकालकूटद्वितीया नीरोषितापि नार्द्रहृदया भवति। स्वीकृतापि विवाहेन कंसानलङ्घनचापलेनोद्वेजयति॥ख॥

अस्याः कारणोद्भ्रान्तिः समस्तोमन्दरागः सदालोकः, लोलनेत्रीकृता घृष्टा भुजंग⁶⁴⁰मण्डली,प्राप्तो जलधी राजकुमारपराभवम्॥ग॥

———————————————————————————————————————————

किमिति स्त्रियान विश्रम्भणीयम्। श्रीश्च सर्वत्राप्यनिधेयेत्याह – **अधीति॥**अधिको योऽसौ मलः पापं तस्य वसतिरास्पदम्॥तथा अनार्थैरसाधुभिः कृतमैत्रीका स्त्रीकं पुरुषं न वञ्चयति॥सर्वमपि प्रलम्भयतीत्यर्थः॥श्रीस्तु अधिकमलं पद्मे वसतिर्यस्याः।कमलं हि तरणशीलम्। सा च तेनाविनाभावसंबद्धा। ततः पद्मासना श्री कं पुरुषं न प्रकर्षेण तारयति॥किंविशिष्टा। न नारी अनारी अमानुषी। तथा ओविष्णुः। तत्संगता असंगता॥क॥

**याकालेति॥**या स्त्रीअकालेऽकस्माद्यत्कूटं कपटं द्वितीयं यस्याः॥तथा नीरोयते स्मेति नीरोषिता प्रसादिताप्यार्द्रहृदया स्निग्धहृदया न भवति॥तथा विवाहेनोपयामेन सामलमभिसाक्षिकं स्वीकृतापि सा स्त्री के पुरुषं घनेन लौल्येन नोद्वेजयति॥पक्षे कालकूटं विषं द्वितीयमस्याः। तदनन्तरमुत्पन्नत्वात्॥तथा नीरे जले उषिता। जलधिपुत्रीखात्। परं नार्द्रहृदया। किं तु निर्जलवक्षाः॥दैवतानुभावाज्जलेन तद्वक्षो बैसदृश्यं न नीतमिति भावः॥तथा आप्नोत्यवश्यमित्यापी स्मृतमात्रागामुको यो विः पक्षी गरुडलक्षणः स वाहो वाहनं यस्य॥तथा कंसासुरस्य न अलङ्घनमनलङ्घनम्। अर्थात्कं सस्य लङ्घनं मारणात्मकम्। तथाभूतं चापलं यस्य। अर्थाद्विष्णुस्तेन स्वीकृता॥तथा उश्चअश्चवौ शिवविष्णू उत्कृष्टौ वौ यस्य स उद्वः ( ईश्वरो विष्णुश्च यस्य प्रसन्नः ) तस्मिन् जयति॥अथवा या श्रीविष्णुना स्वीकृतापि सती नीरे उषिता। कालकूटद्वितीयापि सती धनस्य मेघस्य चापलेन विलसितेन कंसमेव जगत्संतापकारित्वादनलमुद्वेजयति पीडयति अर्थाच्छमपितरि विवाह गरुडवाहने आर्द्रहृदया न न भवति। भवत्येवेत्यर्थः॥या किल कालकूटद्वितीया सा कथमिवार्द्रहृदयेति विरोधोद्भावमवापशब्दो भिन्नक्रमे। आर्द्रशब्दोऽत्र स्निग्धार्थः॥यदिवा विवाहो विष्णुस्तेनापि भीः स्वीकृता। तत उपादेयेत्यर्थः। अपिरत्रापि भिन्नक्रमे॥ख॥

** अस्या इति**॥अस्याः शिया हेतोर्लोकः समस्तोऽप्यमन्दरागो ढंढांनुरागः स-

———————————————————————————————————————————

अनयावष्टव्यः को न गुरुवारण⁶⁴¹योग्यो भवति क वाजिपृष्ठमारो⁶⁴²हति कः कंकणन्नवञ्चनातः प्रकटयति,कः कण्ठे हारावमोचनं न कुरुते, को न काञ्चनशृङ्खलामनुभवति। कुरङ्ग इवान्धीभूतः को वागुरावञ्चनं⁶⁴³ करोति कः कार्मुकुनिर्मुक्तशिलीमुख इव न वैलक्षमागच्छति॥क॥

———————————————————————————————————————————

न्सदा भ्रान्तः॥तथा भुजंगानां विधानां मण्डली चपलाक्षीकृता सती घृष्टा विप्रलब्धा॥ तथा जडा धीरस्येति जडधीर्जडबुद्धिः राज्ञः सकाशात् कुत्सितो योऽसौ मारः पञ्चविल्वादिबन्धने न विगोप्यहिंसा स एव पराभवस्तं प्राप्तः॥अथवा राज्ञस्तथा कुत्सिताच्च मारात् स्मरात्पराभवं प्राप्नोति कुबुद्धिः॥” अपि भ्राता सुतोऽर्ये वा श्वशुरो मातुलोऽपि वा। नादण्ड्यो नाम राज्ञोऽस्ति धर्माद्धि चलितः स्वकात् " इति स्मार्ताः। ततः स्वपितुरपि राज्ञः सकाशाद्राजकुमारस्यान्यायवतः परिभवो युज्यत एव॥ पक्षे अस्याः श्रियो निमित्ते। मन्दरोऽगः पर्वतः। अभ्रमाकाशमन्तोऽस्येत्य भ्रान्तो व्योमावसानः। सञ्शोभन आलोकोऽस्येति सालोकः। सम्यगस्तः क्षिप्त इत्यर्थः। संपूर्वादस्यतेः क्तः॥यद्वा सम्यगस्तः सन्नप्सु भ्रान्तः क्षुब्धोऽन्भ्रान्तः (अर्थान्तरे भद्वित्वेन न दोषः )॥तथा अलोलनेत्रं लोलनेत्रं कृता भुजंगमण्डली वासुकिप्रभृतिनागमण्डली॥ नेत्रं मन्थानरज्जुः॥तथा जलधिरब्धिः पराभवं मन्थनलक्षणं प्राप्तः। राजकुमारेत्यामन्त्रणे॥ग॥

** अनयेति॥**अनया स्त्रिया आश्रितः कः पुरुषो गुरूणां वारणे निषेधे॥वा अथवार्थः। आजिः कलहः॥वञ्चनाया वञ्चनातः (पञ्चम्यास्तसिल् ) प्रतारणात्। कं सुखं वचनाकृतं सुखमित्यर्थः। कणञ्शब्दायमानः। को न प्रकटयति॥कण्ठे गलान्तः हा इति य आरावस्तस्य मोचनम्॥कांचनेति कांचिदर्थे। शृङ्खलां बन्धनम्॥गुरौ गुरुविषये अञ्चना पूजा। कुरङ्गपक्षे वागुराया मृगजालिकाचा वचना॥ पराभवादेः प्रागवस्थाया विसदृशो लक्ष्यत इति विलक्षः। तस्य भावो वैलक्षम्॥ धनुर्मुक्तबाणस्तु वै स्फुटं लक्षं वेध्यमायाति॥पक्षे अनया लक्ष्म्या। गुरुर्महान्। वारणो गजः॥ वामिपृष्ठं तुरंगपृष्ठम्।कंकणं हस्तसूत्रम्।नवमविच्छायम्। चसमुचये। नेति निषेधे। अतोऽस्या इत्यर्थः। हारस्य मुक्तासरस्य। भवमोचनं बन्धनम्॥काञ्चनस्य

———————————————————————————————————————————

कस्य न पराभूतिर्भवति। कस्म नापूर्वं यशः समुच्छलति॥क॥

किमतोऽप्यस्याः परमुच्यते॥ख॥

यादवप्रियं शार्दूलमिव शूरं महत्तरं भयान्नोपसर्पति। सुनयनादेव सिहमिव⁶⁴⁴ बलभद्रं दृष्ट्वा⁶⁴⁵प्र⁶⁴⁶पलायते। न वसुदेवेऽपि चक्षुः पातयति॥ग॥

केवलमनवरतशिक्षितवैदग्ध्यकलापराधात्मिकात्रपापरा परि-

———————————————————————————————————————————

शृङ्खलामाभरणविशेषम्॥अगौरवाहेनीचे। अन्धीभूतो निर्विवेकः। अपितु सविवेकः सन्गुरूनेवपूजयति॥वै स्फुटम्। लक्षं शतसहस्रं नाप्नोति॥क॥

**कस्येति॥**स्त्रीवशगस्य पराभूतिः पराभवः॥प्रतिषेधवाची अ पूर्वो यस्माद्यशः शब्दस्वरूपात्तदपूर्वं यशोऽयश इत्यर्थः॥पक्षे परा प्रकृष्टा भूतिरुन्नतिः॥अपूर्वमुत्कृष्टं यशः॥क॥

स्वस्थावस्थायां स्त्रैणानि वञ्चनाकूटराजपराभवादीन्यभिधाय संप्रति परं परिणामे यस्स्यात्तदाह॥**यादवेति॥**दवमुपतापं प्रीणाति दवप्रियं रागिणम्। अथवा दुनोतीति दवः कुतश्चिद्वैगुण्यादुपतापजनको यः प्रियः कान्तस्तं शूरं विक्रान्तं महत्तरं वृद्धं भयान्न समीपे व्रजति। अगमने वार्द्धकं भये च शूरत्वं हेतुः। शार्दूलपक्षे दवः काननम्॥सुनयेति नयप्रवर्तनप्रोत्साहनायामामन्त्रणम्। नादे शब्दे, वरं प्रियंवदं, बलेन शक्तया भद्रं दृष्ट्रापि प्रणश्यति। प्रियमिति शेषः॥सिंहस्तु नादे शब्दे वरः सिंहनादस्य प्रतीतत्वात्॥तथा वसुदे धनप्रदे। भवे रक्षकेऽपि चक्षुर्नयनं न पातयति। संमुखमपि नालोकत इत्यर्थः॥यदि वा वेपतेऽवश्यमिति वेपीति चक्षुर्विशेषणम्॥पक्षे यादवा यदुवंश्यास्तेषां प्रियः शूरनामाद्यपुरुषस्तं भयात्स्थितिलङ्घनलक्षणात् नोपसर्पति न तत्समीपे ब्रजति। एतेन श्वशुरो वध्वा न स्पृश्यते इति स्थितिरुक्ता॥शोभने नयने यस्थाः सा देवरं गदनामानं कृष्णस्य गदाग्रजत्वात्॥बलभद्रमपि ज्येसंबन्धेन प्रतीतं वीक्ष्य प्रकर्षेण पलायते स्पर्शभयात्॥तथा वसुदेवः कृष्णस्य पिता॥ग॥

यदीदृशे परमोपकारिणि न प्रेमवती स्त्री, तदान्यत्र कस्मिन्नपि गुणिनि प्रेमनविधास्तीति निरस्यन्नाह—केवलेति॥नूयते इति न प्रशस्यं न नवमननमप्र-

———————————————————————————————————————————

हृत्य गुणिनो गुरून्परपुरुषे मायाविनि कतकेशिवचेघृतमन्दरागे रागं बध्नाति॥क॥

तदायुष्मन्नतिगम्भीरगुहा गिरीन्द्रभूरिव हृदयहराश्रेयोऽर्थिनां शरणं न⁶⁴⁷स्त्री श्रीर्वा॥ख॥

———————————————————————————————————————————

शस्यं रतं यस्याः। केवलं बीजक्षयहेतुत्वात्। नहि तस्थाः संततिः। रतं च संतत्या स फलम्। तथा विशेषेण दग्धो विदग्धः। तस्य भावो वैदध्यं संतापस्तस्य कला वैदग्ध्यकला शिक्षिता यया। पश्चात्कर्मधारयः।अपराधा एवात्मा स्वरूपं यस्याः॥तथा नत्रायते नरकाद् अत्रं तथाभूतं यत्पापं कमप्युपसर्गं रातिददातीत्यत्र पापरा। गुरुम् पित्रादीन् गुणिनः सगुणांश्च ग्राह्यपुरुषान् परिहृत्य परस्थाः पुरुषेऽन्यनारीकान्ते मायाविनि कापटिके कृतके कृत्रिमे भशिवमकल्याणं दधातीत्यशिवधे मन्दरागे क्षणप्रेमण्यनुरज्यते॥ परपुरुष इत्यत्र सर्वनामस्यानृतौ पूर्वपदस्य पुंवत्वम्॥पक्षे अनवरतं शश्वच्छिक्षितो वैदग्ध्यकलापो दक्षतातिशयो यया सा चासौ राधात्मिका। राधाकृष्णपत्नी \। सापि श्रिया एव भेदः। त्रपापरा सलज्जा सती। गुणिनो गुरुञ्छूरादीन्यदूनामादिपुरुषान् परिहृत्य परपुरुषे मुरारौ रागं प्रीतिं बध्नाति॥किंभूते माषा त्रिलोकनिर्माणलक्षणा वामन नृसिंहमहिलास्वादिलक्षणा वा विद्यते अस्य॥तथा कृतः केशिनोऽश्वरूपस्य दैत्यस्य वधो येन॥तथा धृतो मन्दरनामाऽगोऽद्रिर्येन॥क॥

एवमुक्तकपटानामनार्द्रहृदयत्वादिदोषान्वितानां स्त्रीणां विश्वासं विश्रमं श्रीणां विश्वासं यत्र तत्र निक्षेपं सर्वथा परिहरन्सर्वोऽप्यायुष्मानित्यायुष्मन्निति संबोधनेनाभिहितम्॥तदित्युपसंहारे। श्रेयोर्थिनां पुण्यार्थिनां स्त्री न रक्षित्री॥कीदृशी हृदयं घेतं हरति मोहकारिणी। एतेन क्षयहेतुत्वमुक्तम्॥तथा अतिगमतिशयेन विभेतीति भीर्भीरुः स्वीस्वभावत्वात्। अथवा भीर्भयहेतुत्वाम्। दुष्टाशयत्वात्। तथा न गौर्वाग्यस्य सोगुस्तं जहाति अगुहा। य एव मायामयं वक्तुं वेत्ति क्षणमपि तमेव श्रयतीत्यर्थः। अथवा गौर्धेन्वर्थः। तच्चोपलक्षणम्। तेन निर्धनं विहाय धनिनमेवाश्रयतीति॥पदिवा नतौ नम्रतायां गम्भीरा गौर्वाग्यस्य तमपि जहातीत्यर्थः। नच भवादृशाश्चाटूनि कुत्रापि वक्तुं प्रभविष्णवः। सर्वोन्नतत्वात्। यदिवा भतिगमतिशयम्। भियं राति ददातीति मीरा गौर्यस्य समतिगंभीरगुं जहाति।हिमाचलभूरपि अतिगम्भीरा गुहाः पाषाणसन्धयो यस्याम्॥श्रीश्चाश्रेयोऽर्थिनां न शरणम्। किंतु श्रेयोऽर्थिनाम्॥ कीदृशी

———————————————————————————————————————————

शृङ्गारप्रधानास्तात, गाव इव⁶⁴⁸ विचारिताः सरसा भवन्ति स⁶⁴⁹ स्त्रियः॥क॥

तदेताः कंदर्पकण्डूकपणविनोदमात्रोपकारिण्यो नात्यन्तविश्वासयोग्याः सर्वथा विश्वस्तं विश्वासमेव नरं कुर्वन्ति स्त्रियः⁶⁵⁰॥ख॥

श्रियो⁶⁵¹ऽपि दानोपभोगाभ्यामुपयोगं नयेत्॥न लोभं कुर्यात्। बहुलोभानुगतः किरणकलापोऽपि संतापयति जन-

———————————————————————————————————————————

हृत्स्वान्तं तथाऽयं शुभकर्म हरति। तत्प्रात्या शुभकर्मणो भुक्तत्वात्। यदुक्तं नैषधे— पूर्वजन्मविभवव्यपसृष्टाः संपदोऽथ विपदश्च विमृष्टाः " इति॥ गौरी अपि हृदये हरो यस्याः॥ तथा नतिगम्भीरः प्रणामप्रगल्भो गुहः कार्तिकेयो यस्याः॥तत्पुत्रत्वात्॥ख॥

अधुना दुःस्त्रियः सर्वथा परिहार्य साध्व्या अप्यत्यन्तविश्वासप्रतिषेधद्वारेण “ सेवेत ’ विषयान्काले मुक्त्वा तत्परतां वशी। सुखं हि फलमर्थस्य निरोधे वृथा श्रियः” इति पूर्वकविकथितमनुगामुकोऽत्यासक्तिमनासक्तिं च निषेधयन्नाह—**शृङ्गारेति॥**रूक्षशिक्षावचोभिरास्माकीनैरसौ विमनस्को भविष्यतीति चित्तेधारयन् कृत्यं चोपदिशन् तातेत्तिकोमलमामन्त्रयति॥शृङ्गारो रसः प्रधानं यासु॥तथा विचारिता विवेचिता गावोगिर एव सरसाः प्रीतिहेतवो भवन्ति॥अथवा गावो विशेषेण चारिता दत्तास्वादवतृणकवलाः। तथा शृङ्गस्यारममं प्रधानं यासु। तास्तथोक्ताः॥तथा सरसाः सदुग्धाः॥स्त्रियस्तु शृङ्गारो मण्डनं प्रधानं यासाम्॥ विचारिताः स्तृणन्ति दुःशीलाः सत्यो गुणगणं छादयन्तीति तत्त्वतो विसृष्टाः सत्यो न सरसाः। किंतु वैराग्यहेतवः॥\। क॥

तदेता इति॥तत्तस्माद्धेतोरेताः स्त्रियो नात्यन्तं विश्रम्भाः। कियदेवेस्वर्थः॥तत्र हेतुमाह॥ कंदर्पेत्यादि॥सर्वथा विश्रब्धं नरं स्त्रियो विगतश्वासमिव कुर्वन्ति॥तत् साध्योऽपि नात्यन्तं विश्रम्भाः॥तथाच चाणक्यः—” अन्तगृहगतः स्थविरस्त्रीपरिशुद्धां देवीं पश्येत्। अपरिशुद्धां न कांचिदभिगच्छेत्॥श्रूयते हि “देवी गृहगतो भ्राता भद्रसेनं जघान मातुः शय्यान्तर्गतश्च पुत्रः कारूपसम्” इत्यादि॥ख॥

स्त्रीणां दोषान्कण्डूविनोदमात्रफलं चाभिधाय संप्रति श्रीणां फलमाह—श्रियोऽपीत्यादि। लोभे दूषणमाह— बह्विति॥ बहुना लोभेनानुगतः॥करौधस्तु।

———————————————————————————————————————————

म्॥क॥

अतः पुत्र, प्राप्स्यसिनचिरान्निजकुलकमलराजहंसीराज्यश्रियम्॥अनवरतं कृतपशोदानन्देहि नारायण इव त्वयि चिरं रंस्यते खल्वियं लक्ष्मीः॥ख॥

पाहि प्रजाः॥प्रजापो ब्राह्मण इव क्षत्रियोऽपि न लिप्यते पातकैः⁶⁵²॥ग॥

मा च वृद्धिं प्राप्य गुणेषु द्वेषं⁶⁵³ कार्षीः॥व्याकरणे हि वृद्धिर्गुणं बाधते, न सत्पुरुषेषु⁶⁵⁴॥घ॥

वत्स मा चैवं चेतसि कृथाश्छान्दसोऽयम्। छान्दसश्च गुरुर्वक्रत्वभाव एव भवति तत्किमनेनेति॥यस्माच्चतुरानन्दिपदः पु-

———————————————————————————————————————————

बहुलः प्राज्यः। तथा भानुं रवि गतो भानवीय इत्यर्थः॥क॥

यदि लोभवता मया संतप्यते जनस्तत्किमित्याशङ्कयाह—अत इति॥॥अतएतस्माज्जनाच्छ्रियमाप्स्यसि॥जनानुरागप्रभवा हि संपदः॥अथवा एतस्मात्पूर्वोक्तादस्मदुपदेशात्॥प्राप्य च श्रियं निरन्तरं कृतं यशो येन तद्दानं देहि धर्मादिपात्रेषु श्रियं नियुक्ष्वेति भावः॥खलु निश्चितमियं लक्ष्मीः पात्रेषु व्यवकलयति त्वयिविष्णाविवबहुकालं सहर्षं स्थास्यति॥विष्णौकीदृशि कृतो यशोदाख्याया जनन्याआनन्दो येन तस्मिन्॥हि स्फुटम्॥ख \।\।

बलादपि प्रजाभ्यो वित्तमादाय पात्रेषु मयोपकरणीयमिति मा कृथा हृदि तदाह—पाहीति। पालय प्रजाः॥यस्मात्प्रजां पाति यः क्षत्रियः स न पापी॥ब्राह्मणस्तु प्रकृष्टो जपो यस्य स प्रजापः। जपनं जापः॥ग॥

मा चेति॥वृद्धिं राज्यादिसमृद्धिम्। गुणेषु पाण्डित्यादिषु॥हि यस्मागुणबाधिका वृद्धिरिति वैयाकरणसमयः॥६॥

इदानीं शिक्षामभिधायात्मनोपदिष्टे आदरपरं कुमारं कुर्वन्मृदुवधोभिः प्रोत्साहयन्नाह— **वत्सेत्यादि॥**छन्दो वेदः छन्दः शास्त्रंच॥गुरुतत्वोपदेष्टाछन्दोदृष्टलघुद्वितीय आकारादिश्च॥अस्मात्कारणान्नवान्पुण्यश्लोकः पवित्रयशाः। तथा चतु-

———————————————————————————————————————————

ण्यश्लोको भवान्।अतोऽङ्गभावं यान्ति ते वक्रोक्तयोऽपि, सुरखः। सरलतया⁶⁵⁵ लघवोऽयन्तरङ्गा भवन्ति। किंतु ते ह्यवसाने⁶⁵⁶ कुटिलतामपि दर्शयन्ति॥क॥

तत्किं बहुना।

तथा भवे यथा तात त्रैलोक्योदरदर्पणे।
विशेषैर्भूषितस्तैस्तैर्नित्यमात्मानमीक्षसे॥१७॥

किं चान्यत्।

बिभर्ति यो ह्यर्जुनवारि पौरुषं
करोति नम्रेच न वा रिपौ रुषम्।
न तेन राज्ञा सहसागराजिता
भवेन्मही किं सहसागरा जिता॥१८॥

———————————————————————————————————————————

रानानन्दयति। तथाविधं पदं राज्यलक्षणं यस्य। अतो वक्रवचसोऽपि गुरवः। तेन च अङ्ग तव भावं भावनां यान्ति॥त्वयि भावितात्मानो भवन्तीत्यर्थः॥अङ्केति कोमलामन्त्रणे। सरलतयाएकमार्गतया लघवो लघुवृत्ता अप्यन्तरङ्गाश्चेतोभिप्रेताः स्युः॥परं तेऽन्ते कौटिल्यमपि प्रकाशयन्ति॥अथ च पुण्यः श्रेयान् श्लोकः पद्यम्॥तदा वारि आनन्दीनि पदानि पादा यस्य ते प्रसिद्धा गुरवो वक्राकृतयोऽङ्गभावमवयवत्वं यान्ति। श्लोकस्येति शेषः। सरलतया ऋजुतया लघवो लेखाकृतयोऽन्तरङ्गा मध्यगताः स्युः। परमन्ते पादान्ते कुटिला अपि स्युः॥” वा पादान्ते त्वसौ ग्वक्र” इति वचनात्॥क॥

**तथेति॥**तातेति कोमलामन्त्रणे। तथा तेन प्रकारेण भव यथा तैस्तैरस्मादुपदिष्टैः प्रजात्राणादिभिर्विशेषैरुपलक्षितमात्मानं भुव्युषितः पृथ्वीस्थित एव त्रैलोक्यमेव योऽसौ दर्पणस्तत्र नित्यमविनश्वरं पश्यसि॥अन्योऽपि तैस्तैराकल्पविशेषैर्मण्डितमात्मानं दर्पण पश्यतीति।यशोऽर्थमेव प्रयतितव्यमिति भावः॥१७॥

**विभर्तीति॥**अर्जुनमेव वृणोत्याच्छादयति वारयति वेत्येवंशीलं निजप्रकर्षेण तच्चरित्रापह्ववकारि पौरुषं यो राजा धत्ते। अथवा नत्रे रिपौ शत्रावपि रुषं को नच नैवकरोति। धर्मविजयत्वात्॥तेन राज्ञा अगराजिता अष्टसंख्यकुलाचलालंकृता।तथासहसागरा ससमुद्रा सहसा बलेन किं मही न जिता भवेत्। जितैवेति भावः॥१८॥

———————————————————————————————————————————

अपिच

कि तेन जातु जातेन मातुयौवनहारिणा।
आरोहति न यः स्वस्य वंशस्याये⁶⁵⁷ ध्वजो यथा॥

एवमुक्त्वा विश्रान्तवाचि वाचस्पतिसमे मन्त्रिणि राजापिं प्रेमाद्रया⁶⁵⁸ दृशा नलमवलोक्य वक्तुमारभत॥क॥

तात, युक्तमुक्तोऽसि सालङ्कायनेन। कस्यान्यस्य निर्यान्ति वदनारविन्दादेवंविधाः पदे पदेऽर्थसमर्था मृद्भ्योमृष्टाः श्लिष्टाश्च वाचः॥ख॥

तद्दर्शितस्तवानेन निर्वापितदेहः स्नेहः। स्वीकृतस्त्वं⁶⁵⁹ मनसा समस्तसाम्राज्यभारोद्वहनधुर्यतां प्रति। तेनाय⁶⁶⁰मनुशास्ति॥ग॥

युज्यते चैतत्॥

तथाहि।

संग्रहं नाकुलीनस्य सर्पस्येव करोति यः।
स एव श्लाध्यते मन्त्री सम्यग्गारुडिको यथा॥२०॥

किं च।

न पश्यसि सांप्रत⁶⁶¹मिदमस्माकमतिभीरुभूपालमण्डलमिव व

———————————————————————————————————————————

**किं तेनेति॥**मातुर्जनन्यास्तारुण्यमुषा तेन जातेन किम्। किमपि नेत्यर्थः॥यो जातु कदाचिदपि स्वस्थान्वयस्यामं नारोहति। अगण्यतां न यातीत्यर्थः॥ध्वजपक्षे वंशो वेणुः॥१९॥

संग्रहमिति॥ननिषेधे। अकुलीनस्थानभिजातस्य। सर्पस्य तु नाकुर्वल्मीकस्तत्र लीनस्य॥कर्मणामारम्भोपायः पुरुषद्रव्यसंपत्। देशकालविभागो विनिपातप्रतीकारः; कार्यसिद्धिश्चेति पञ्चाङ्गो मन्त्रः गारुडादिविषयश्चेति योगान्मन्त्रिणावमात्याहितुण्डिकौ॥२०॥

** नेति॥**वलयस्त्वक्शैथिल्यानि। बलिनो बलवन्तश्च॥आवरणम् संख्यानम्।अ-

———————————————————————————————————————————

लिमिराक्रान्तम् अशेषमङ्गम् अति⁶⁶²जीर्णशीर्णकर्पटमिवावरीतुंन शक्यते।क्वाप्युपरिपतितभ्रूचक्राभीरुभटपेटीव नष्टा दृष्टिः॥क॥

ये हितवर्गोपदेशिनो मुख्यास्तेऽपि सालङ्कायनप्रभृतयोमन्त्रिण इव विरलीभूता दन्ताः। शब्दशास्त्रे हि राजादीनामदन्तता श्लाघ्यते। नान्यत्र॥ख॥

तदिदानीं मम वन्यश्वापदमिव विषयविमुखं मनो वनाय धावति। कृतं च यन्मनुष्यजन्मनि क्रियते॥ग॥

तथाहि।

एताः प्राप्य परोपकारविधिना नीताः श्रियः श्लाध्यता-
मापूर्वापरसिन्धुलीम्नि च नृपाः स्वाज्ञां चिरं ग्राहिताः।
भूभारक्षमदोर्युगेन भवता जाता वयं पुत्रिण-
स्तत्संप्रत्युचितं यदस्य वयसस्तत्कर्म कुर्मोवने⁶⁶³॥२१॥

इत्यभिधाय तत्कालमेव मौहूर्तिकानाहूयादिदेश –” कथ्यतां यौवराज्या⁶⁶⁴भिषेकोत्सवाय दिवसः " इति॥घ॥

———————————————————————————————————————————

पक्षे संवरणम्। निःसौष्ठवादशक्यम् \। उपरिपतितं शैथिल्यात्त्रस्तं भूचक्रं यस्याम्॥भीरुनाहलमण्डलीपक्षे तु प्रतिभटानामिति शेषः। भीरवो हि वैरिणि विलोकयति पलायन्ते॥पेटशब्दः संघाते त्रिलिङ्गः॥क॥

** य इति॥**हितवर्गं हितसमूहमुपदिशन्ति मुख्याश्च प्रधानभूताः सालङ्कायनप्रभृतयोऽमात्यायथा विरलीभूता विरला एव केचित्। न सर्वे तथाविधाः॥तथा ये दन्ताः हि स्फुटं तवर्गमुपदिशन्त्युच्चारयन्ति। तवर्गस्य दन्त्यत्वात्। तथा मुखे भवा मुख्याः।तेऽप्यविरला विरलाः संपन्ना विरलीभूताः। बलिप्रस्तानां हि मांसमुक्ता दन्ता विरलाः।मुख्याश्चतुःसंख्या " राजदन्ताः॥“ राजाह—” इति सूत्रोक्ता राजादयः॥छ॥

** तदिति॥**विषया इन्द्रियार्था देशाश्च॥ग॥

** एता इति॥**यथाक्रमं धर्मार्थकाममोक्षाणामुपन्यासः॥२१॥

———————————————————————————————————————————

अथ कथयामासुस्तेऽपि–“देव, श्रूयतामनवद्यमद्यतनमेवराज्याभिषेकयोग्यमहः। केन्द्रस्थानवर्तिनः सर्वेऽप्युच्चग्रहाः,पुण्योमासः, पूर्णा तिथिः,श्लाघ्यो योगः,प्रशस्तो वारः,शुभं नक्षत्रम्,कल्याणी वेला, विधीयतां यद्विधेयम् ” इत्यभिधाय स्थितेषु⁶⁶⁵ तेष्वनन्तरमेव " सुश्रोणि श्रूयतां यदस्माभिः श्रुतमाश्चर्यम्॥क॥

उचितमुचितमेतद्धैर्यधाम्नांनृपाणां
वयसि कटुनि कान्तालोचनानां तृतीये।
इति रभसमिवास्य प्रस्तुतं श्लाघमानो⁶⁶⁶
वियति पटुरकस्मादुत्थितस्तूर्यनादः॥२२॥

अपि च।

उपरि परिमलान्धैः सस्वनं संचरद्भि-
र्मधुकरनिकुरम्बैश्चुम्ब्यमाना भरेण⁶⁶⁷।
अविरलमधुधारासारसंसिक्तभूमिः
सदसि सुरविमुक्ता प्रापतत्पुष्पवृष्टिः॥२३॥

अवतेरुश्च तत्कालमेवाम्बरतलालसह्मकान्तिकलापपवित्रीकृताष्टदिग्भागभूमयः सकलसागरसरितीर्थाम्बुपूर्णकमण्डलुमृत्कुकुशकु⁶⁶⁸सुमौषधिरुद्धपाणयो दर्शनादेवापनीतसमस्तकलिकल्मषाः केऽपि कुतोऽपि ब्रह्मर्षयः॥ख॥

सहर्षेण सविनयेन सपरिवारेण च चलत्कर्णोत्पलगलद्बहलरजःपुञ्जपिञ्जरितकपोलपालिना पृथ्वीपालेन प्रणम्य⁶⁶⁹कृतातिथेयाः

———————————————————————————————————————————

अथेति॥ केन्द्रस्थानं शुभस्थानम्॥क॥

**उचितेति॥**कटुत्वमत्राप्रियत्वमेव॥२२॥

———————————————————————————————————————————

समुचितान्यलंचक्रुरासनानि॥कं॥

क्रुतकुशलप्रश्नालापाश्चप्रस्तुतकुमाराभिषेकस्य नरपतेःस्वस्वकमण्डलुवारीणि दर्शयामासुः॥ख॥

इदं मन्दाकिन्याः सलिलमवगाहागतमरु-
त्पुरंध्रीणोपीनस्तनशिखरभुग्नो⁶⁷⁰र्मिवलयम्।
इदं कालिन्द्याश्च प्रविकसिततीरद्रुमलता-
पतत्पुष्पैरन्तः सुरभिततरङ्गं नृप पयः॥२४॥

इदं गोदावर्यास्त्रिनयनजटाख⁶⁷¹ण्डगलितं
महाराष्ट्रीनेत्रैः कृतकुवलयं मज्जनविधौ।
इदं चापि प्रेङ्खन्मुनिजनविकीर्णार्धिकमलं
पयो⁶⁷² विन्ध्यस्कन्धस्थलविलुलितं नार्मदमपि॥२५॥(युग्मम्)

इतश्च

तदेतत्पुण्यानां परममवधिं प्राप्तमुदधेः
पयः प्रक्षाल्याङ्घ्री⁶⁷³शयनसमये शार्ङ्गधनुषः।
विहारायोन्मज्जद्वरुणवनितावृन्दवदनैः
क्षणं यत्रो⁶⁷⁴त्फुल्लन्नवकमलखण्डश्रियमधात्॥२६॥

राजा तु तत्कालमुन्मीलद्बहलपुलकाङ्कुरकोरकितदेहः⁶⁷⁵ किमप्यद्भूतरसेनावेशित इव विधूय शिरश्चिन्त⁶⁷⁶यांचकार॥ग॥

नूनम⁶⁷⁷यमस्मद्गृहे हरिहरब्रह्मणामन्य⁶⁷⁸तमः कोऽप्यवतीर्णो भवि-

————————————————————————————————————————————

** तदेतदिति॥**शयनसमये युगान्ते शार्ङ्गधनुषो विष्णोः संबन्धिनौ चरणौ प्रक्षाल्यपुण्यानांपरमसीमानं गतमुदधेः समुद्रस्य तदेतत्पयो वर्तते॥यत्र विहाराय क्रीडार्थमुन्मज्जन्ति यानि वरुणवधूवृन्दवक्राणि तैः कृत्वा विकसदम्भोजखण्डशोभां क्षण दधौ॥२६॥

———————————————————————————————————————————

ष्यति। यतः। क्वायंशिक्षाक्रमः⁶⁷⁹, क्वेयमस्माकमाकस्मिकी भूनो⁶⁸⁰ऽस्याभिषेकाय बुद्धिः, क्व⁶⁸¹चानुकूलकालसंपत्तिः,क्व चामी समस्ताभिषेकोपकरणपाणयो महामुनयः॥क॥

सर्वथा नमोऽस्तु घटितदुर्घटाय वेधसे। यस्यायमेवमद्भूतोव्यापारः” इत्यवधारयन्नुत्थाय गृहीत्वा तानि तीर्थोदकानि कृत्वा कनककुम्भेषु तात्कालिकास्फालित⁶⁸²मृदङ्गझल्लरीरवरभसोल्लास्यविलासिनीवृन्दैरानन्द्यमानो मङ्गलोद्गारमुखरपरिजनपरिवृतः सह सालङ्कायनेन” सहस्रंसमास्तात एवानुपालयतु राज्यम्” इत्यभिदधानमनिच्छन्तमपि नलं बलान्निवेश्याभिषेकपट्टे स्वयमेवाभिषेकमकरोत्॥ख॥

परिधाप्य च मङ्गलाभरणवाससी सिंहासनमारोप्य पुत्रप्रेम्णा पुरः स्थित्वा कनकदण्डपाणिः क्षणं प्रातिहार्यमन्वतिष्ठत्॥ग॥

सालङ्कायनोऽप्यतिस्नेहेनास्योपरि लम्बितमुक्ताकलापमास्त्रवत्सुधाधारमिन्दु⁶⁸³मण्डलमिव कनकदण्डमापाण्डुरमातपत्रमधारयत्॥

सामन्त⁶⁸⁴चक्रं च चलच्चामीकरचारुचामरकलापव्याष्टतकरपल्लवमस्याग्रेविनयमदर्शयत्॥घ॥

मुनयोऽप्युच्चारयांचक्रुश्चतुर्वेदप्रशस्तमन्त्रान्। उत्थाय च गृहीत्वाक्षताञ्शिरसि विकिरन्तोऽस्य पुनरिदमवोचन्॥ङ॥

“याः स्कन्दस्य जगाद तारकजये देवः स्वयंभूः स्वयं
स्वःसाम्राज्यमहोत्सवेऽपि च शचीकान्तस्य वाचस्पतिः।
ताभिस्तेऽद्य⁶⁸⁵ विरञ्चि⁶⁸⁶वक्रसरसीहंसीभिराशास्महे
वैदीभिर्वसुधाविवाहसमये मन्त्रोक्तिभिर्मङ्गलम्॥२७॥

—————————————————————————————————————————

**सर्वयेति॥**घटितं योजितं दुर्घटं शिक्षाप्रक्रमादिलक्षणं येन तस्मै वेधसे नमः॥क॥

—————————————————————————————————————————

अन्यदपि तत्र दिवसे सुस्रु⁶⁸⁷समाकर्ण्यतां वदद्भुतनभूत् ॥क॥

दिशःप्रसेदुः, सुरभिर्ववौमरु-
दिवो निपेतुः सुरपुष्पवृष्टयः।
कृताभिषेकस्य नलस्य⁶⁸⁸ निस्वना-
ननाहता दुन्दुभयोऽपि चक्रिरे॥२८॥

अन्तरिक्षे च कोऽप्यदृश्यमान एवाशीः श्लोकद्वयमपठत्॥

“अहीनां मालिकां बिभ्रत्तथापीताम्बरं वपुः।
हरो हरिश्च भूपेन्द्र⁶⁸⁹ करोतु तव मङ्गलम्॥२९॥

अपि च।

लीलया मण्डलीकृत्य भुजंगान्धारयन्हरः।
देयाद्देवो वराहश्च तुभ्यमभ्यधिकां श्रियम्॥३०॥

इत्याशास्य विश्रान्तायां वियद्वाचि स्थित्वा च किंचित्कृतोचितापचितिषु⁶⁹⁰ गतेषु क्षणादन्तर्धानं मुनिषु “समुच्छ्रीयन्तां वैजयन्त्यः, बध्यन्तां तोरणानि, सिच्यन्तां चन्दनाम्भोभिः पन्थानः,

___________________________________________________________________________________________
**अहीति॥**शिवोऽहीनां सर्पाणां स्रजं तथा तेन प्रकारेण इताम्बरं ताण्डवादिष्वतिविततमूर्त्तित्वाव्याप्ताकाशम्॥ अथ च पराचीनावस्थायां दिगम्बरत्वादिताम्बरं गतवस्त्रम्॥ यदिवा आ समन्तात्पीतं ग्रस्तमतिवितततथा छन्नमम्बरमाकाशं येन॥तथाविधं वपुर्नित्यं विभ्रत्॥ हरिश्च विष्णुर्वनमालीति ख्यातत्वात्।अहीनां पूर्णामेव मालिकाम्।तथा पीताम्बरं हारिद्रवसनं वपुर्विभ्रत्।राजेन्द्र तब मङ्गलं करोत्वित्यर्थः॥ न केवलं व्याप्तपृथ्वीकम्।इताम्बरमपीत्यपिशब्दार्थः॥अष्टमूर्तिर्हि भगवान्॥पदाह मङ्खणः” उर्वीसमीरयजमानजलानलार्कसोमाम्बरादिभिः” इति॥२९॥

लीलयेति॥ लीलयावज्ञया भुजंगान्सर्पान् मण्डलीकृत्य हरः।भुजं मण्डलीकृत्य मां वसुधां धारयन् वराहश्च तुभ्यं समधिकां श्रियं देयात्॥ अत्र वराह इति नरवराहमूर्तिनरसिंहद्भुजमण्डलीकरणानुरोधाज्ज्ञेयः॥३०॥
___________________________________________________________________________________________

मण्डयन्तां मसृणमुक्ताफलसोदरङ्गावलीभिः प्राङ्गणानि क्रियन्तांकुसुमप्रकरभाजि चत्वराणि, पूज्यन्तां विजन्मानो देवतान⁶⁹¹,दीयन्तां दानानि गीयन्तां मङ्गलानि, विसृज्यन्तां वैरिवन्द्यः, मुच्यन्तां पक्षिणोऽपि पञ्जरेभ्यः” इति श्रूयमाणेषुपरितः परिजनालाषेषु लास्योन्मादिनि मृदुमङ्गलोद्वारमुंखरे संचरति पुरपथेषु पौरनारीजने स दिवसः संप्राप्तस्वर्गसुखस्येव शुक्ताशेषभुवनस्येवास्वावितामृतरसस्येवानुभूत⁶⁹²परमानन्दस्येव राज्ञः कृतकृत्यतां मन्यमानस्यातिक्रान्तवान्॥क॥

एवमतिक्रामत्सु केषुचिद्दिवसेषु, जरठीभूते महोत्सवव्यतिकरे, गतवति यथा⁶⁹³यथमामन्त्रितायाते समस्तसामन्तलोके, यौवराज्यरञ्जिते च परितः परिजने जनेश्वरो रिपुपयोधिवडवानलं नलमाबभाषे⁶⁹⁴॥ख॥

“तात, किमपि ब्रूमो यदि न खिद्यसे। संप्रति⁶⁹⁵ प्रियं सरूपं श्रेयस्करमस्माकमैणम्,न स्त्रैणम्।आभरणाय योग्या जटाभाराः, न हाराः⁶⁹⁶। साहाय्याय साधवो बुधाः, न बान्धवाः। शमनायोचिता कुशपूलिका, न तूलिका। क्रीडायै⁶⁹⁷ वरा वेगवन्तो निर्झरप्रवाहाः, न वाहाः। प्रार्थनीयाश्च हरप्रसादाः, न प्रासादाः॥ग॥

तदायुष्मन्नेष दृष्टोऽस्याष्टष्टोऽस्याश्लिष्टोऽसि क्षमितोऽसि दुरुक्तर्मुक्तः⁶⁹⁸” इत्यभिधायोत्सङ्गमारोप्य च तत्कालगलद्वहलबाक्षाम्बुप्लवप्ला⁶⁹⁹विते वक्षसि निधाय परिष्वज्य च पुनः पुनः पुलककोरं-⁷⁰⁰
___________________________________________________________________________________________

**तातेति॥**स्त्रीणामिदं स्त्रैणम्॥” स्त्रीपुंसाभ्यां नाभौ " इति नञ्॥क॥

**तदेति॥**अन्तर्मध्ये मन्युमरेण दैन्यातिशयेन निरुध्यमानमुत्तरं यस्य॥व॥
___________________________________________________________________________________________

कितभुजलतभ्यामन्तर्मन्पुभरनिरुप्यमानोवरXXXमाXXश्रुक्लिन्नकपोलमाविर्भवन्मोहमूर्छान्धकारकुञ्चि⁷⁰¹तलोचनमिमत्रायमूर्ध्नि वनाय वनितासहायः प्रतस्थे॥क॥

प्रस्थिते च तस्मिन्परिहृतराज्ये राजनि, रजनीविपुज्यमानवलचक्रवाकीष्विवकृतकरुणाक्रन्दासुप्रजासु, प्रतिभवनमुञ्चलितेषु जरत्पौरजनेषु, “कल्याणिन्, एष पितृप्रणयप्रणामाञ्जलिरस्य क्रमागतकर्मकारिणः श्रुतशीलस्य कृतापराधस्यापि त्वया सहनीयाः कतिपयेऽप्यस्मयनुकम्पयाऽपराधाः।पश्य⁷⁰²।पयोराशेर्नोद्देगाय मृगाङ्कस्य मीलयन्तोऽपि कमलाकरान्कराः।किं न सहन्ते सुमनसोऽपि भ्रमरभरभञ्जनानि” इत्यभिधाय समर्प्य च स्वसुतमुञ्चलिते च प्रेम्णानुगतभूभुजि भुजाया⁷⁰³मनिर्जितसाले सालङ्कायने, बालमत्स्य इव शुष्यत्सरःसलिलसंतापवेपिताङ्गः, करिकलभ इव वियुज्यमानयूथपतिः⁷⁰⁴, पतद्व⁷⁰⁵हलबाष्पबिन्दुसंदोहैर्वक्षसि विधीयमानहारः “हा तात” इति ब्रुवन्नलो न लोचने तं दिवसं समुदमीलयत् ॥ख॥

केवलममन्दमन्यूहार⁷⁰⁶गद्गदया गिरा पुनः पुनरिमं⁷⁰⁷ श्लोकमपठत्॥ग॥

“तत्तातस्य कतादरस्य रभसा⁷⁰⁸वाह्वाननं दूरत-
स्तच्चाङ्के विनिवेश्य बाहुयुगलेनाश्लिष्य संभाषणम्।
ताम्बूलं च तदर्धचर्वितमतिप्रेम्णा मुखेनार्पितं
पाषाणोपम हा कृतघ्न हृदय स्मृत्वा न किं वीर्यसे ॥३१॥

एतच्चाकर्ण्य⁷⁰⁹ दमयन्ती चिन्तितवती— “अहो, स्नेहवानार्द्रहृदयः स्वत्वसौ महानुभावः।तत्सर्वथास्मत्प्रीतिपात्रं भवितुमर्हति इत्यवधारयन्ती पुनः पप्रच्छ⁷¹⁰॥घ॥
___________________________________________________________________________________________

“हुं हंस, ततस्ततः”॥क ॥

सोऽपिराजहंसः कथामु⁷¹¹पसंहर्तुमिच्छ्न्निमंश्लोकमुच्चारणंचकार॥ख॥

“सुन्दरोदरि, ततश्च⁷¹²

किमपि परिजनेन स्वेन तैस्तैर्विनोदैः
पितृविरहविषादं सोऽथ विस्मार्यमाणः।
गमयति परिवर्ते वासराणामिदानीं
हरचरणसरोजद्वन्द्वदत्तावधानः॥३२॥

इति श्रीत्रिविक्रमभट्टविरचितायां दमयन्तीकथायां
हरचरणसरोजाङ्कायां चतुर्थ उच्छासः समाप्तः॥

___________________________________________________________________________

हुंहंसेति॥हुमित्यव्ययं प्रश्ने॥क॥

इति विषमपदप्रकाशमेतं दमयन्त्यां तनुते स्म चण्डालः।
शिशुमतिलतिकाविकासचैत्रं चतुरमतिस्फुटभित्तिचारुचित्रम्॥

इति चण्डपालविरचिते दमयन्तीकथाविवरणे चतुर्थ
उच्छ्वासः समाप्तः॥

_________________________________________

अथ पञ्चम उच्छ्वासः।

≍≍≍≍≍≍≍≍≍≍

अथ विश्रान्तवाचि⁷¹³ वाचस्पताविवोश्चारितानष्ट्रविस्पष्टवर्णे वर्णितनिषधराजे राजहंसे " अहं सेवार्थी ” इत्यभि⁷¹⁴धायोपरुध्य-
___________________________________________________________________________________________

**अथेति॥**अनन्तरं।स्तुतनले हंसे।सेवितुकामोऽहमित्युक्तैव कृत उत्पादित उतरस्यां दिशि विषये आसङ्ग आसक्तिर्येन।नलाधारत्वादुत्तरस्याः॥तथा द्वाभ्यां (तस्मिन्स्मितमुखे यूनि यूपदीर्घभुजद्वये॥१५८श्लो.) ये मोदीच्याध्वगेनोकं तस्मादेकस्मात् द्वितीयासाज्जन्मोत्पत्तिर्यस्य स तथाभूतः।श्रुतादाकर्णनाद्योऽनुरागः
___________________________________________________________________________________________

माना कृतोत्तराङ्गेणद्विजन्मना⁷¹⁵ श्रुतानुरागेण।” वत्से, चिरान्मिखितासि इत्सुकत्वैवाश्लिष्टा⁷¹⁶ हृदये प्रवृद्धया चिन्तया।“पुत्रि, कथं⁷¹⁷कथमपि दृष्टासि” इति संभाष्येवालिङ्गितासर्वाङ्गेषूत्कम्पजनन्या रोमाञ्चावस्थया।“तरुणि, स्यज्यतामिदानीं शैशवव्यवहारः” इत्यभिधाये⁷¹⁸व स्पृष्टा प्रमुखेण मुखे वैवर्ण्येन।“मुग्धे, सुच्यतां स्वच्छन्दभावः " इत्यनुशास्येवं⁷¹⁹ ग्राहिता निजाज्ञां गुरुणा मकरध्वजेन दमयन्ती।तथापि क्षणमिव महानुभावतामवलम्ब्यानुपलक्षितावस्थमतवस्थे॥क॥

तां च तथा बलात्सरलीभवन्निश्वाससूचितान्तर्मन्मथव्यथावेगाम्⁷²⁰, अकाण्डकुण्ठितधैर्यासिधारां, हृत्पुण्डरीके मनोरथा⁷²¹नीतर्नला⁷²²बलोकनार्थमिवान्तर्मुखीभूतचक्षुर्व्यापाराम्, आकस्मिकस्मरापस्मारेण दास्यन्तीं दमयन्तीमवलोक्य तदिङ्गिताकारकुशला परिहासव्यसनिनी परिहासशीला नाम सखी “महानुभाव, नास्माकमद्यापि गुणश्रवणाय श्राम्यति श्रोत्रेन्द्रियम्⁷²³।न तृप्यति प्रश्नरसाय⁷²⁴ माय जिह्वा।न संतुष्यति विशेषज्ञानाय शेमुषी।नानुरागा⁷²⁵योपरमते मनः।तत्कथं⁷²⁶ कृतवानसि गीतस्येव विस्वरम्, वाद्यस्येव वितालम्, लास्यस्येवान्यथापदप्रचारम्, अत्यन्तरसविच्छेदकारिणं⁷²⁷
___________________________________________________________________________________________

प्रेमबन्धः।तेनोपरुध्यमाना व्याप्यमाना॥ कृतवैकक्षकेणाध्ययनानुरागेण विप्रेण दाक्षिण्यं मीयमानेत्यर्थान्तरम्॥ एवंभूता दमयन्ती प्रकर्षेण वृद्धिं गतया चिन्तया पुत्रि चिराम्मिलिता त्वमित्युक्तेव चित्तेऽवष्टब्धा॥ तथा उत्कम्पं जनयतीति उत्कम्पजनम्या॥प्रमुखेण प्रधानेन॥ गुरुणा दुर्बहभारेण॥ अर्थान्तरे तु प्रवृद्धया अरत्या॥उद्रकम्पया जनन्या मात्रा॥प्रकृष्टं मुखं यस्य तेन प्रमुखेन॥ गुरुणा आचार्येणः॥ क॥

तां चेति॥ दाम्यन्तीं गृह्यमाणां स्मरणपरवशामित्यर्थः तदिङ्गिताकारेत्यत्रेङ्गितं
___________________________________________________________________________________________

कथाप्रक्रमस्य विरामम्।एतत्परमपि पिपासया पयः पातुसुद्यतस्थेवाविरतायां⁷²⁸ तृषिवारिधारानिवारणम्।इयं सा भुञ्जानस्यार्थसुप्तिः।सोऽयमप्राप्त⁷²⁹रतस्य रिरंसाव्याघातः।तन्न युक्तमिवान्तरे⁷³⁰ विरन्तुम्।निष्कारणो⁷³¹पकारिन, प्रवर्त्यतां पुण्यरा⁷³²शेस्तस्य स्वरूपाख्यानासुतप्रपामण्डपो⁷³³,निर्वान्तु⁷³⁴ च चिरकालमनङ्गग्रीष्मोपतता एवंविधकन्यकाः प्रसारितश्रवणाञ्जलयः " इति दमयन्ती⁷³⁵मर्धेक्षणेन कटाक्षयन्ती तंराजहंस⁷³⁶मालापयांचकार॥क॥

सोऽपि “सुन्दरि, किमन्यत्तस्य समस्तस्त्रीहृदयप्रासादप्रतिष्ठापितप्रतिमस्याद्यापि प्रशस्यते⁷³⁷॥ख॥

यत्र श्रूयमाणेन मधुरो वेणुवीणाक्कणः⁷³⁸, दृष्टे नाभिरामः कामः, संभाषिते न सारा सरस्वती, परिचिते न श्लाघ्यममृतम्, अभ्यस्ते नानन्दीन्दुः ,प्रसादिते⁷³⁹ न प्रशंसास्पदं धनदः⁷⁴⁰॥ग॥

किं बहुना।

भवति यदि सहस्रंवाक्पटूनां मुखानां
निरुपममवधानं जीवितं चापि दीर्घम्।
कमलमुखि तथापि क्ष्मापतेस्तस्य कर्तुं
सकलगुणविचारः शक्यते वा न वेति॥१॥

___________________________________________________________________________________________

चेष्टितम्।भाकारो मुखरागादिः॥वारिधाराया विधारणं विच्छेदः॥“निवारणम्” इति वा पाठः॥रिरंसायां सत्यां व्याघातोऽन्तरायः।” रतिव्याघातः " इति पाठे तु स्पष्टमेव॥क॥

**यत्रेति॥**श्रूयमाणे नेत्यादौ सप्तम्यन्तानम्॥अभ्यस्ते परिशीलिते॥ग॥
___________________________________________________________________________________________

अपि च।

संसाराम्बुनिधौ तदेतदजनि स्त्रीपुंसरत्नद्वयं
नारीणां भवती नृणां पुनरसौ सौभाग्यसीमानलः।
सा त्वंतस्य कुरङ्गशावनयने योग्याऽसि पृथ्वीपते-
रेतत्तेकथितं किमन्यदधुना यामो वयंस्वस्ति ते॥२॥

अन्यच्च।

चन्द्रमुखि, महानाम्निसुसंधिकृ/ति सुसमासाख्याततद्धिते सत्कारके परिभाषाकुशले बलाबलविचारिणि विचार्यमाणे व्याकरणे प्रेष्यमाणे च दूते नापशब्दसंबन्धो⁷⁴¹ भवति।तत्प्रेष्यतां तथाविधस्तस्यान्तिकं कोऽपि दूतः॥क॥

नच बृहत्यासंपदान्विते जगत्या⁷⁴²ख्याते सत्कृत⁷⁴³गुरुगणे शार्दूलविक्रीडिताडम्बरिणि पुण्य⁷⁴⁴श्लोके पर्यालोच्यमाने⁷⁴⁵ छन्दसि प्रा-
___________________________________________________________________________________________

**संसारेति॥**स्वस्तियोगे त इति चतुर्थ्यन्तम्॥२॥

**चन्द्रेति॥**चन्द्रमुखीति संबोधनम्॥नाम प्रातिपदिकं तद्विषयं प्रकरणमपि नामेत्युपचारे सति महदिति विशेषणस्य सफलत्वम्।नाममात्रस्य महच्छब्देन व्यवछेद्याभावात्॥सुष्ठु संधिर्वर्णसंश्लेषः कृत्संज्ञकप्रत्ययश्च यत्र।समासस्तत्पुरुषादिः।भाख्यातं क्रिया।तद्धितोऽणादिः॥कारकमपादानादि॥परिभाषा न्यायसूत्राणि॥बलाबलं पूर्वापरविधीनां बाधस्थितिः।अपशब्दोऽसाधुशब्दः॥दूतपक्षे।नाम संज्ञा॥सुष्ठु संधि पणबन्धं करोतीति कौ सप्तमी।सुष्ठु समासेन संक्षेपेणाख्यातं कथितं तस्मै हितं येन तस्मिन्॥सत्कारके सक्रियाजनके॥परितो भाषा : संस्कृतप्राकृतायाः कर्णाटादिदेशभाषा वा तासु दक्षे।बलाबलं शक्तयशक्ती॥अपशब्दोऽपवादः॥क॥

ननु यद्यहं दूतं प्रेषयिष्यामि।तदा " स्वच्छन्दचारिणीयम् " इति किंवदन्ती भविष्यतीत्याशङ्कयाह— न वेति॥बृहतीजगतीशब्दौ छन्दोजातिवचनौतृतीयान्तौख्यातपदेन प्रसिद्धार्थेन योज्यौ।तथा संगतैः पदैरन्विते॥अथवा छन्दसि कथंभूते पदा-
___________________________________________________________________________________________

र्थ्यमाने च तस्मिन्निषधेश्वरे वृत्तभङ्गो⁷⁴⁶ भवति” इत्यभिधाय गन्तुमुदचलत्॥क॥

उच्चलितं च तं परिहासशीला⁷⁴⁷ पुनर्बभाषे॥ख॥

“महानुभाव, यथेयमनुरागकन्दलैरालापैस्त्वयोक्ता, तथा सोऽपि स्पृहणीयोक्तिभिरभिधातव्यः॥यतो नह्येक⁷⁴⁸हस्ततलेन तालिका वाद्यते,नचैकं तप्तमतप्तेनापरेण लोहं लोहेन संधीयते, नाप्येकं रक्तमरक्तेनान्येन⁷⁴⁹ वस्त्रमपि वाससा संयोजितं शोभां लभते॥केवलं वियुगलमेव⁷⁵⁰ भवति” इति॥ग॥

एवंवादिनीं दमयन्ती परिहासशीलाम⁷⁵¹लपत्॥घ॥

“सखि, किमस्य निष्कारणवत्सलस्यैवमभ्यर्थ्यते॥ङ॥

यस्या⁷⁵²स्मासु निरपेक्षः पक्षपातः, स्वभावजं सौजन्यम्⁷⁵³, अकृत्रिमः स्नेहभावः, अनुपचरितमुपकारित्वम्, अपरिचया प्रीतिः, अनभ्यासं⁷⁵⁴ सौहार्दम्, अदृष्टपूर्वा मैत्री॥च॥

तदेवंविधो निर्निमित्तबन्धुः किमभ्यर्थ्यते॥केन याच्यन्ते चन्द्रचन्दनसज्जनाः परोपकाराय⁷⁵⁵॥किंतु कतिपयमुहूर्त मैत्री⁷⁵⁶रञ्जितास्मन्मनसो दुस्त्यजस्याकाण्ड एवास्य गन्तुमुत्सहमानस्य किं ब्रूमः॥
___________________________________________________________________________________________

न्विते कथं यथा भवति बृहत्यासं बृहत्यां जातौ भसोऽवस्थानं यस्येति पदान्वयक्रियाविशेषणम्॥ पदिवा हत्या जात्या हेतुभूतया याऽसौ संप छोभा तयान्विते॥पक्षे बृहत्वा गुर्षा संपदा श्रियान्विते॥जगति लोके भाख्याते कीर्तिते॥गुरवो विपरीतलकारादयः॥आचार्याश्च॥शार्दूलविक्रीडितं छन्दोनाम, सिंहविलसितं च॥श्लोकः पद्यं यशश्च॥वृत्तं पद्यं शीलं च॥इह यद्यपि श्लोकोऽनुष्टुप्छन्दो लोके प्रसिद्धम्॥तथापि केचित्सर्वमपि श्लोकमाहुः॥क॥

यस्येति॥ पक्षो मित्राद्यवष्टम्भः पक्षती च॥ अभ्यासः सामीप्यम्॥च॥
___________________________________________________________________________________________

मा गाइत्यशकुनम्⁷⁵⁷ गच्छेति निष्ठुरता, यदिष्ठं तद्विध्रीयतामिस्यौदासीन्यम्,आदर्शनात्प्रियोऽसीति क्रियाशूम्यालापः, कस्त्वमेवंविधो दिव्यवाक्पक्षिरत्नमित्यप्र⁷⁵⁸स्तुतप्रश्नः केनार्थीत्यप्रकान्तम्, किं ते प्रियमाचरा⁷⁵⁹मीत्युपचा⁷⁶⁰रवचनम्, कृतोपकारोऽसीति प्रत्यक्षस्तुतिः॥क॥

तन्न जानीमः कल्याणबन्धो, किमुच्यते।वरमदर्शनमेव भवादृशाम्⁷⁶¹ नतु लूयमानाङ्गावयवदुःसहो दर्शनष्याघातः।वरमनास्वा दितमेवामृतम्, नतु सकल्पीत्वा पुनर्रलाभ⁷⁶²दुःखम्॥ख॥

अतः⁷⁶³ प्रार्थ्यसे भूयो दर्शनार्थम्,इयं⁷⁶⁴ भविष्यति भवत्प्रियस्य कस्याप्युपायनमात्रमस्मदनुस्मरणनाटकसूत्रधारी हारलता” इत्यभिधाय नलमुररीकृत्य " महानुभाव, द्वाभ्यां⁷⁶⁵ श्रुतोऽसि पान्थादस्मा⁷⁶⁶द्राजहंसाच्च, द्वाभ्यामुद्यसे वाचा हृदयेन च, द्विकालं⁷⁶⁷ स्मर्यसे दिवा नक्तं च द्वयी गतिरस्माकमिदानीं त्वं⁷⁶⁸ वा मृत्युर्वा " इति द्विसंख्य⁷⁶⁹संदेशार्थ⁷⁷⁰मिव द्विगुणीकृत्योन्मुच्य च स्वकण्ठकन्दलां⁷⁷¹कण्ठितामिव वां मूर्तिमतीं तस्य मुक्तावलीं गले व्यलम्बयत्॥ग॥

सोऽपि “सुन्दरि, सोऽयं स्कन्धीकृतो मया मुक्तावलीछलेन तस्य पुरो भवद्वर्णनाभारः” इत्यभिधाय सह तेन विहंगमगणेनोव्यपात॥घ॥

उत्पतिते च नभस्तलम् “आगच्छत, संपद्यन्तां⁷⁷² सफललोचनाः⁷⁷³, पश्यतापूर्व स्त्रीरत्नम् " इति चलत्पक्षपल्लवव्याजेन दूराद्दिक्पाला-
___________________________________________________________________________________________

** सोऽपीति॥** स्कन्धीकृतोऽङ्गीकृतः॥घ॥

**उत्पतिते च नभस्तलमिति॥**दिकपालानाद्दयतीत्यनेन भाविदिक्पालागमनं
__________________________________________________________________________________________

निवाज्ञयति, तीव्रव्रध्नमयूखसंतप्तां दिवमिवोपवीजयति, विकुखरनिरुद्धावकाशा आशा इवाश्वासयति, पक्षिमण्डले⁷⁷⁴ तस्मिन्विमोन्मुखीला भूपालपुत्री निर्निमेषं निक्षिप्य⁷⁷⁵ चक्षुचिरमूर्ध्वेवा⁷⁷⁶वतस्थे॥क॥

चिन्तितवती च॥

” तात तावन्ममाप्येवं न विधत्से प्रजापते।
पक्षौ पक्षिवदुड्डीय येन पश्यामि तन्मुखम्॥३॥

अपि च।

उड्डीय वाञ्छितं यान्तो वरमेते विहंगमाः।
न पुनः पक्षहीनत्वात्पप्रायं कुमानुषम् ”॥४॥

इति चिन्तयन्ती⁷⁷⁷ गतेष्वपि तेषून्मुखी तो दिशमनुविस्मय⁷⁷⁸विस्फारलो⁷⁷⁹चना निस्पन्दतया काष्ठकल्पामवस्थां दधाना चिरात्तखीभिः संबोध्य स्वगृहमनीयत⁷⁸⁰॥ख॥

ततः प्रभृति च तस्याः सरलीभवन्ति निश्वासा न हासाः, स्स्वलन्ति वाचो न शुचः, वर्धते तन्द्रा न निद्रा, द्रवति स्वेदाम्भो न स्तम्भः, मन्दायते स्वरो न स्मरः, वाञ्छा चन्दनाय न स्पन्दनाय, संतापशान्तये तद्गुणादानं न स्नानम् प्रीतये हारो नाहारः, सुखायाङ्गे⁷⁸¹ लगन्नुद्यानप्रभञ्जनो न जनः॥ग॥
___________________________________________________________________________________________

सूच्यते॥क॥

**उड्डीयेति॥**यद्यपि मनोरपत्यं स्त्री मानुषी पुमान्मानुष इति " स्त्रीपुंसयेोरपत्यान्ता द्विचतुः षट्पदोरगाः " इति लिङ्गिवचनान्मानुषशब्दस्य स्त्रीपुंसस्य वृप्तिता, तथावि नपुंसकत्वमपि।लिङ्गस्य लोकाश्रयत्वात्॥तथाच भवभूतिः” अद्वैतं सुख दुःखयोरनुगतं सर्वास्ववस्थासु यद्विश्रामो हृदयस्य यत्र जरसा यस्मिन्नहार्यो रसः।कालेनावरणात्ययात्परिणते यत्स्नेहसारस्थितं भद्रं तस्य सुमानुषस्य कथमध्येकं हि तदुर्लभम् ”॥४॥

**तत इति॥**प्रभञ्जनोवात एवाने लगन्सुखाय न परिजनः॥ग॥
___________________________________________________________________________________________

पठति चमुहुर्मुहुरिमं श्लोकम्॥क॥

विश्राम्यन्ति न कुत्रचिन्न⁷⁸²च पुनर्मुह्यन्ति मार्गेष्वपि
प्रोत्तुङ्गे विलगन्ति⁷⁸³ नान्तरतरुश्रेणीशिखापञ्जरे।
खिद्यन्ते न मनोरथाः कथममी तं देशमुत्कण्ठया
धावन्तः पथिन स्खलन्ति विषमेऽप्यास्ते स यस्मिन्प्रियः ॥५॥

तेऽपि राजहंसाः शशाङ्कधरेषु सप्रपञ्चपञ्चाननेषु, शिवरूपेबु, वनेषु, सुशोभां कौमुदीं दधत्सु शश्वदनुकृतसीमुद्रवृ⁷⁸⁴द्धिषु, चन्द्रमण्डलरूपेष्विव⁷⁸⁵ सरःसलिलेषु विहरन्त⁷⁸⁶स्तुहिना हि कुञ्जानिव सचिपथगान्नगनगरयामा ग्रहारपत्तन⁷⁸⁷प्रदेशानुलङ्गयन्तः कतिपयदिवसैससेदुरुद्यानं निषधायाः॥ख॥

क्रीडितुमारभन्त च स्वच्छन्दम्॥ग॥

अथ तेषा⁷⁸⁸मन्यतमामवलोक्य क्रीडातडागपङ्कजपञ्जरे राजहं-
___________________________________________________________________________________________

**विश्राम्यन्तीति॥**मनसि रथा इत्र मनोरथाः संकल्पाः।विश्रामादयो रथधर्माः॥५॥

**तेऽपीति॥**हंसा वनेषु सरोजलेषु च विहरन्तो नगादिप्रदेशान् व्यतिक्रामन्तो निषधोद्यानमापुः॥कीदृक्षु वनेषु।शशा अङ्के यस्यास्तथाभूता धरा भूमिर्येषु।तथा सच्छद्मानः पञ्चाननाः सिंहा येषु।शिवस्तु शशाङ्कं चन्द्रं धरति।तथा सह प्रपञ्चैः पृथक्मागगमोपदेशलक्षणैर्वर्तन्ते तथाभूतानि पञ्चसंख्यानि आननानि वक्त्राणि षस्थ॥सरोजलेषु कीदृक्षु कुमुदानामियं कौमुदी शोभा ताम्॥ चन्द्रमण्डले तु कौमुदीन्द्रिका ताम्।तद्विशेषणं सुशोभामिति।अनुकरणमनुहरणम्।चन्द्रपक्षे अनु पश्चा कृता सामुद्री बुद्धियैन।चन्द्रोदयो हि जलधिविवृद्धये।न विद्यन्ते नावो यत्र तदनु, अनु यथा भवति एवं कृतवृद्धिषु।पूरोत्पीडे हि न केऽपि नावं क्षिपन्तीति।नगनगरप्रदेशान् कीदृशः।सत्राणि ब्राह्मणादीनां भोजनानि यज्ञा वा विद्यन्ते येषु।ते च ते पन्थानञ्च सन्निपपास्तान्गच्छन्ति प्राप्नुवन्तीति सत्रिपथगास्तान्।हिमाद्रिनिकुञ्जास्तु सह त्रिपथगाया गङ्गया ( तस्य द्वित्वम् )॥ ख॥
___________________________________________________________________________________________

सीमागत्य त्वरया हंस⁷⁸⁹दर्शनोत्सुकं सरोरक्षिका राजानं व्यजिज्ञपत्॥क॥

‘देव, हंसवार्तामनुदिनं⁷⁹⁰ पृच्छति देवस्तदद्य काचित्॥ख॥

कुरुते नालकवलनं दूरं विक्षिपति गर्भजम्बालम्।
स्वदरिवधूरिव राजन्नुद्यानसरोगता हंसी॥६॥

अपि च।

अभिलषति नालमशनं स्वपिति नवाम्भोजपत्रशयनेऽपि।
नीरागमना नृपते⁷⁹¹ तव रिपुबनितायते हंसी॥७॥

राजापि तस्याः श्लिष्टार्थमिदमार्यायुगलमवधारय⁷⁹²न्स्तोकस्मितसुधाधवलिताधरपल्लवः “लवङ्गिके, यथा कथयति तथा तेऽप्यागता हंसाः⁷⁹³ कथमन्यथा तस्याः खल्वेकाकिन्याः संभवः” इति तद्वार्तया यावदास्ते॥ग॥

तावन्नीलोत्पलबलदीर्घलोचना चन्द्रमुखी बन्धूककुसुमकान्तदन्तच्छदा नीलांशुकपटींपरिदधाना पक्ककलमम- ञ्जरीगौराङ्गी प्रकाशहासा हंसैरनुगम्यमाना मूर्तिमती शरदिव वनपालिका प्र-
___________________________________________________________________________________________

कुरुत इति॥ राजन् नृप उद्यानतडागगता हंसी नालस्य बिसकाण्डस्य कवलनं ग्रासं कुरुते।तथा गर्भे मध्ये यो जम्बालः कर्दमस्तं च दूरं परिक्षिपति।वधूस्तु उयानेन पलायनेन सरोगता रोगवत्ता पस्याः।तथा भलकस्य वलनं न कुरुते।गर्भजातं बालं दूरे क्षिपति।भीत्या हि गर्भः पतति॥६॥

**अभिलषतीति॥**नालं कमलकाण्डमशनमाहारं वाऽछति।स्वपिस्यापि नूतनाब्जपत्रशय्यायाम्।मीरे भागमनं पस्याः।रिपुवनिता तु नीरागं वैराग्योपेतं मनो यस्याः।अतएवालमत्यर्थमशनं नाभिलषति।नापि कमलदलतरूपे शेते।वा भथवार्थे ७

**तावदिति॥**यावन्सद्वार्तयास्ते नृपस्तावत्।शरदुपमा वनपालिका प्रविश्य देवेत्यभिधाय तं राजहंस राशः पादयोर्निधाय प्रणामं चकार॥नीलोत्पलदलादीनि लोचना
___________________________________________________________________________________________

विश्य “देव, सोऽयं।कथमप्या⁷⁹⁴गतो रणरणककारणमपराभीविहंगः” इत्यभिधाय तं राजहंसमुभयकरकमलाञ्जलिगतमुत्फुलपाण्डुपङ्कजार्धमिव पुरः पादारविन्दयोर्निधाय राज्ञः प्रणाममकरोत्॥क॥

राजापि “सारसिके, साधु कृतम्।तत्क्रियतामशून्यः स्वाधिकारः। गम्यतामिदानी यथास्थानम्⁷⁹⁵” इत्यभिधाय तुष्टिप्रदान- परितोषित तांलवङ्गिकासहितां विसृज्य,विरलीकृत परिजनः प्रत्युज्जीवनौषधमिवप्राणरक्षाक्षरमिव स्वस्थीकरणमणिमिवाश्वास⁷⁹⁶नाभेषजमिवाह्रादनकन्दमिव तमग्रेस्थितमानन्दनिःस्पन्दपक्ष्मपालिना चिरं चक्षुषा⁷⁹⁷ऽवलोक्य बहु मानयन्मुग्धस्मितेन स्वागतमष्टच्छत्॥ख॥

सोऽपि “देव, दर्शना⁷⁹⁸मृतमनुभवतो ममाद्य स्वागतम् " इत्यभिधायोपश्लोकर्याांचकार॥ग॥

" देव,

प्रसृतकमलगन्धं नीरसंसक्तकण्ठं
घृतकुवलयमालं जातभङ्गोर्मिकं च।
त्वयिकृतरुषि भीतास्तावदास्तां तडागं
निजमपि च कलत्रं शत्रवो नाद्रियन्ते॥८॥

___________________________________________________________________________________________
**दीनामुपमानानि॥**दन्तच्छद भोष्ठः।नीलमंशुकं वासस्तस्य पटी उतरीयम्।परिपाके हि शालिगौरः स्यादतस्तन्मञ्जरीवगौरम यस्याः।प्रवृद्धाः काशाः काशपुष्पाण्येव हासो पस्याः॥क॥

**प्रसृतेति॥**प्रसृतः कमलानामबजानां गन्धो यत्र।तथा नीरेण संसक्तो बुक्तः कण्ठः पालिप्रान्तो यस्य।तथा धृता कुवलयानां नीलोत्पलानां माला येन।तथा जाता उत्पन्ना भङ्गास्तरङ्गा ऊर्मयः कल्लोला पत्र।एतचतुष्टयमपि तडागादरहेतुः।देव त्वयि रुष्टे यद्भीताःशत्रवस्तडागमेवंविधं नाद्रियन्ते।यावत्कलत्रमपि।तत्किविशिष्टम्।प्रसृतः के मूर्ध्नि मलगन्धो यस्य।स्नानाभावात्।तथा निर्गतो रसो वक्रामृतकला भृ-
___________________________________________________________________________________________

सुभाषितामृतरसास्वादाः, यैः संभाषितोऽसि।के प्राप्तप्राणितव्यफलाः, यैः सह⁷⁹⁹ गोष्ठीमनुष्ठितवानसि॥क॥

स्पृहणीयसंगम, गते त्वयि तर्कशास्त्रमिव प्रस्तुतपरमोहम्, व्याकरणमिव भूत⁸⁰⁰निष्ठमिदमस्माकमासीन्मनः॥ख॥

तदेह्येहि⁸⁰¹” इत्यभिधाय स्वयं करकमलतलेनोत्क्षिप्य सस्नेहं परामृशत्⁸⁰²॥ग॥

सोऽपि “एष महान्प्रसादो यदेवमनुकम्पतेऽस्मान्देवः इत्यभिधाय गमनादारभ्य दमयन्तीदर्शनालापव्यतिकरमशेषं हारलतार्पणपर्यन्तमाचचक्षे॥घ॥

आख्याय च चरणेनैकेन ग्रीवाग्रादाकृष्य तां तथास्थितामेव मुक्तावलीमिदम⁸⁰³वादीत्॥ङ॥

“उन्मादिनी मदनकार्मुकमण्डलज्या
सौभाग्यभाग्यपर⁸⁰⁴वैभववैजयन्ती।
मुक्तावली कुलधनं नरनाथ सैषा
कण्ठग्रहं तव करोतु भुजेव तस्याः॥१०॥

अपि च।

प्रेमप्रपञ्चनवनाटकसूत्रधारी
मूर्त्ता मनोभवनृपस्य नियन्त्रणाज्ञा।
तस्याः स्वयंवरपरिग्रहहेतु⁸⁰⁵रेषा
हारावली हृदि पदं भवतः करोतु॥११॥

___________________________________________________________________________________________
**स्पृहेति॥**प्रकृतोत्कृष्टमोहं मनः शाखं तु प्रस्तुतः परम ऊहो बितर्को यत्र॥संजाता निष्ठा क्लेशो यत्र मनसि, व्याकरणे तु भूतेऽतीतकाले निष्ठासंज्ञः प्रत्ययो यत्र॥ख॥
___________________________________________________________________________________________

राजा तु दामादाय निरूप्य च चिरं चिन्तयांचकार ॥क॥

“आनन्दिसुन्दरगुणामलकोपमान-
मुक्ताफलप्रचयद्भुत⁸⁰⁶मुद्दहन्ती⁸⁰⁷।
एषा च सा च नयनोत्सवकारिकान्ति-
श्वेतोहरा हृदि पदं न करोति कस्य “॥१२॥

इति चिन्तयन्द्विगुणामेकगुणीकृत्य पुनः सस्पृहमैक्षत॥ख॥

हंसस्तु विहस्य परिहासमकरोत्॥ग॥

“तया दत्ता मयानीता स्वयमाह्ला⁸⁰⁸दिनी त्वया।
इत्यनेकगुणाप्येषा कथमेकगुणीकृता “॥१३॥

राजापि परिहासेनान्तःसूत्रं दर्शयन् " पक्षिपुंगव, किं न पश्यस्येकर्गुणैवे⁸⁰⁹यम्॥घ॥

अथ वा।

कः करोति गुणवान्गुणसंख्यां
श्लाघ्यजन्ममहसः स्फुटमस्याः।
कुम्भिकुम्भपरिणाहिनि तस्याः
स्वैरमास्यत यया कुचयुग्मे “॥१४॥

___________________________________________________________________________________________
** आनन्दीति॥**गुणस्तन्तुः शौर्यादिश्च।आमलकोपमानानां मुक्ताफलानां मौक्तिकानां प्रचयं समवायम्।अद्भुतमाश्चर्यकारिणम्।वहन्ती।दमयन्ती तु मलात्पापान्मालिन्याद्वा, कोपात्कुधो, मानाद्गर्वात्साहश्याद्वा, मुक्ता भ्रष्टा।तथाद्भुतं चित्रं फं. लानां प्रचयं वहन्ती परिणेतुरिति शेषः।चेतोहरा मनोज्ञा।अन्यत्र चेतसि हरोऽस्याः।एवंभूतेयं मुक्तावली सा च कस्य हृदि वक्षसि चेतसि च, पदमवस्थानं न करोति, सर्वस्थापि करोत्येवेत्यर्थः॥१२॥

तथा दसति॥गुणाश्चारुतादयस्तन्तुसरिका च॥११॥

**कः करोतीति॥**परिणाहो विशालता॥१४॥
___________________________________________________________________________________________

इत्यभिधाय नीत्वा च निजकण्ठकन्दलम्,“इहास्ते सा तवपूर्वप्रणयिनी” इत्यन्तःस्थितां दमयन्तीं दर्शयितुमिव हन्मध्यवर्तिनीं तामकरोत्॥क॥

कृत्वा च किंचिदनुच्चस्मितं मधुमधुरया वाचा " विहंगपुंगव, पुनः कथ्यतां कीदृशी सा कीदृग्रुपा, किं च⁸¹⁰ वयः कीदृशी⁸¹¹ लावण्यसंपत्, को विनोदः कीदृशं वाग्वैदग्ध्यम्, किं प्रियम्, का गोष्ठी” इति श्रुताम⁸¹²प्यपूर्वाभिव तद्वार्तामादरेण पृच्छन्ना⁸¹³गच्छंश्चचटुलकरकृतशरसंधानस्यानवरतविरचिताद्भुतभ्रमणकर्मकार्मुकवलग्रस्य लक्ष्यतां मकर⁸¹⁴केतोर- विदितापक्रमानतिबहुन्वेलाल⁸¹⁵वानवतथे॥ख॥

स्थिते च विभुष्य मध्यमं⁸¹⁶ नभोभागं भगवति भासुरभाति⁸¹⁷ भास्वति,श्रवणपुटपथमवतरति च प्रहरावसानप्रहारभकारिभेरीरवे,वयस्य,विश्रम्य⁸¹⁸तामिदानीममन्दमन्दारतरुपरिकरितरोधसि मन्दिरोद्यानारविन्ददीर्घि-कायामेवं⁸¹⁹ प्रार्थ्यसे च न गन्तव्यमविसर्जितेन त्वया पूर्ववत्” इति नियम्य तं राजहंसं स्वयमप्याह्निका⁸²⁰योदतिष्ठत्॥ग॥

एवं च

शिथिलितसकलान्यव्याष्टतेस्तस्य राज्ञः
परिहृतनिजबन्धोर्यान्ति हंसेन सार्धम्।

_____________________________________________________________________________________
**शिथिलितेति॥**दिनमनु दिनं लक्षीकृत्य। एतेन रात्रिनिषेधः। पक्षिणो हि निशि नीडे निलीयन्ते।तापहेतवोऽपि दिवसा इंसवार्तया अविदितपरिवर्तः। शरदि भवं
_____________________________________________________________________________________

दिनमसु दमयन्तीकृतवार्ताविनोदै-
रविदितपरिवर्ता वातराः शारदीनाः॥१५॥

एकदा⁸²¹ प्रस्फुरत्प्रभातारम्भप्रभया प्रभिद्यमाने नवनीलाञ्जनिकाकुसुम⁸²²कान्तिनि तमसि विलीनलाक्षाम्भोभिरिवसिच्यमानायां शनैः⁸²³ शचीदयितदिशि, मन्दमु⁸²⁴न्मिषत्कमलमुकुलोच्छलच्चटुलालिचक्रवालकलकलेनोन्निद्रितेन तन्द्रामुद्रितोन्मिषचक्षुषा चलच्चकोटिकण्डूयनविरामधुतपक्षरोमराजिना राजहंसकदम्ब⁸²⁵केनानुगम्यमानो विहाय विहंगमः सरस्तीरम, उपसृत्य⁸²⁶ किंनरमधुर⁸²⁷गीतध्वनिविनिद्रितमावश्यकावसाने⁸²⁸ राजानम्, इदमवादीत्॥क॥

“देव, विज्ञापयामो देवस्य दर्शनम्,अनालेप्यं चन्दनम्, अस्पर्शं कर्पूरपांपटलोदूलनम्, अपातष्यममृतम्, अनास्वायं रसायनम्, अलेह्यं⁸²⁹ मधु।कुतः किलैतवनुभवतामस्माकमपि वर्षसहस्त्रेणापि परितोषः⁸³⁰।किं तु तिरयति स्वातन्त्र्यं प्राणिनां परपरिग्रहो दुस्त्यजाश्च जलजन्मनोऽपि⁸³¹ जन्मभूमयो⁸³² भवन्ति।अबगमिष्यति च विश्रब्धमेतत्सर्वमपि देवो यादृशा येन⁸³³ च जन्मान्तराराधनोपरोधे⁸³⁴न प्रेषिता वयम्। अनवसरः खल्वयमस्य कथाप्रक्रमस्य।तदाविशतु देवोऽस्मान्गमनाय।न च प्रस्तुतानुचरालापेषु वयं विस्मरणीयाः।किमन्यजन्म च जीवितं च तदेव, श्लाघ्यं⁸³⁵-
_____________________________________________________________________________________

शारदं रूपमुष्णत्वातिशयादि तद्विद्यते यस्यासौ शारदी। शारदी इनो पेषु ते शारदीनाः॥१५॥

**एकदेति॥**नीलाञ्जनका तापिच्छः॥क॥

**देवेति॥**भास्तां मनुष्याणाम् अस्माकमपि पक्षिजातीयानामपीत्यपिशब्दार्थः॥
_____________________________________________________________________________________

मन्यामहे यत्र⁸³⁶ प्रसङ्गेन भवादृशा अनुस्मृतिं कुर्वन्ति। सदेष प्रस्थानप्रार्थनाप्रणामः” इत्युक्तवन्तमिममवनिपालः कथमपि⁸³⁷ विसर्जयामास⁸³⁸॥क॥

गते च तस्मिन्नविस्मरणीयो⁸³⁹पकारे कादम्बकदम्बकेश्वरे,श्रवणप्रणालिकया प्रविश्य मानसं⁸⁴⁰ सरस्तरलयन्त्यां विदर्भराजहंससुतायां,प्रहरति प्रत्यङ्गमनङ्गधानुष्के,समीपवनविकासिकुन्दमकरन्दास्वादमदमेदुरगिरां गच्छति श्रवणपथमतिमधुरे मधुलिहां झंकारे,आकर्णपूरीकृतकार्मुकगुणे रणरणकारम्भिणि तत्रावसरे॥ख॥

आविर्भूतविषादकन्दमसमव्यामोहमीलन्मन-
भिन्तोत्तानितनिर्निमेषनयनं निःश्वासदग्धाधरम्।
जातं स्थानकमुत्सुकस्य नृपतेस्तत्तस्य यस्मिन्नभू-
त्प्रेयान्पञ्चमराग एव रिपवः शेषास्तु सर्वे रसाः॥१६॥

ततश्च वृश्चिकदंशदुःसहव्यथामवस्थामनुभवन्निव,कण्टकै⁸⁴¹श्चरणमर्मणि विध्यमान इव, मुहुर्मुहुर्मुर्मुरपुञ्जरा⁸⁴²जीवाङ्गानि धार-
_____________________________________________________________________________________

तिरयति तिरस्करोति॥क॥

**गते चेति॥**तस्मिन्हंसवृन्दनेतरि।श्रवणमाकर्णनमेव प्रणाली जलमार्गस्तया।कृत्वा मानसं चेत एव सरस्तडागम्।अथ च मानसाख्यं देवतडागं कर्मतापन्नम्।विदर्भराज एव हंसस्तस्य पुत्र्यां तरलयन्त्यां सत्याम्।तथा प्रवणीकृतधनुर्गुणे अनङ्गधनुर्धरे।तथा मधुलिहां मधुरगिरां झंकारे कर्णे गच्छति औत्सुक्यकारिणि वावसरे सति।” हंसो विहंगभेदे स्यान्निर्लोभनृपतावपि “॥ख॥

**आविरिति॥**उत्कण्ठितस्य नृपतेस्तत्स्थानकमवस्थान्तरं जातम्।यत्र (स्थानके) पञ्चमाख्ये रागविशेषे रागो रसवत्ता स एव प्रियः।शेषास्तु रसा विषयानुरागा रिपवः॥१६॥

**ततश्चेतिति॥**तापातिरेकात्प्रतिक्षणं क्षणमात्रंशुष्कत्वाम्मुर्मुरः पुञ्जोयेषां तानि मु-
_____________________________________________________________________________________

यन्नुप्रग्रीष्मानिलोल्लोलैरिवालिङ्गयमानो, मनागपि⁸⁴³ न क्वापि शर्म लेभे॥क॥

तथाहि।

श्रोतच्च⁸⁴⁴न्द्रमणिप्रणाल⁸⁴⁵शिशिराः सौगन्ध्यरुद्धाम्बरे-
निर्गच्छन्नवधूपधूमपटलैः संभिन्नवातायनाः।
सौधोत्सङ्गभुवो विकीर्णकुसुमाः पूर्णेन्दुरश्मिश्रिया⁸⁴⁶
रम्यायां निशि नो हरन्ति हृदयं हृद्यं किमुद्वेगिनाम् ॥१७॥

अपि च।

हृद्योद्यानसरस्तरङ्गशिखरप्रेङ्खोलनायासिताः
संभोगश्रमखिन्नकिंनरवधूस्वेदोदबिन्दुच्छिदः।
सायं सान्द्रविनिद्रकैरववनान्यान्दोलयन्तः शनै-
रङ्गेऽङ्गारसमाः पतन्ति पवनाः प्रालेयशीता अपि॥१८॥

तदाप्रभृति चास्य प्रायः प्रीतिरभूदाक्षिणात्यजनेष्वेव, पुलकमकरोन्नामापि विदर्भदेशस्य, श्रुतापि श्रवणयोः सुखमजीजनदक्षिणा दिक्॥ख॥
________________________________________________________________________

र्मुरपुञ्जानि, तथाभूतानि राजीवानि येष्वङ्गेषु तानि॥मुर्मुरस्तुषवह्निः॥यद्विश्वप्रकाशः।“ मुर्मुरस्तुषवन्द्वौ स्यान्मन्मथे रविवाजिनि “॥क॥

** श्रोतदिति॥**क्षरचन्द्रकान्तप्रणालशीताः।सुगन्धितनभोभिर्धूपधूमैर्मिश्वगवाक्षाकीर्णपुष्पाः।प्रासादभूमयः परिपूर्णचन्द्रेण रमणीयायामपि रात्रौ चेतो हरन्ति।उद्वेगायेत्यर्थः।राज्ञ इति शेषः।युक्तं चैतत्।दुःखितानां किं हृदयं न किमपीति भावः॥१७॥

**योद्यानेति॥**रम्यतडागोर्मितरलनेन खेदिताः।तथा किंनरीस्वेदजलबिन्दुमुषः।वनानि कम्पयन्तः।शनैरङ्गे लगन्तो हिमसमा अपि वायवोऽङ्गारा इव पतन्ति॥१८॥
________________________________________________________________________

किंबहुना।

लिप्तेवामृतपङ्केन स्ष्टष्टे⁸⁴⁷वानन्दकन्दलैः।
आसीदिग्दक्षिणा तस्य कर्णयोर्मनसो दृशोः॥१९॥

दमयन्त्यपि हंसदर्शनदिवसादा⁸⁴⁸रभ्य भ्रमङ्गकुलकलकलोनादितपर्यन्तेषु प्रत्यग्रोल्लूनपुष्पपल्लवास्तरणेषु, विचलद्विनोदविहंगेषु विहरति नासन्नोद्यानलतामण्डपेषु, न च विकचकुवलयकहारकुशेशयं⁸⁴⁹सारवारिणि रणञ्चटुलचञ्चरीकचक्रवाकचक्रे क्रीडति क्रीडासरसि,न च स्पृशति⁸⁵⁰ पाणिनापि माणिक्यमालामण्डनानि, न च रचयति रुचिरा⁸⁵¹लकवल्लरीर्भङ्गा⁸⁵²न्तरालेषून्मिषत्कुसुमविन्यासान्,न च क्वचिदुच्चाहंसंतूलि⁸⁵³कातल्पेऽपि कोमलकपोलावाष्टम्भभाजि निद्रासुखमनुभवति, केवलमधिपाण्डु⁸⁵⁴र्गण्डस्थल⁸⁵⁵स्थापितपाणिपल्लवा प्रेषयन्ती प्रतिक्षणमुत्तरस्यां दिशि दृशं तद्देशागतान्गगने पक्षिणोऽपि सस्टहं पश्यन्ती,तत्रत्यानध्वगानपि बन्धुबुद्धघालापयन्ती, तन्मण्डलागताय मरुतेऽप्यपनीतोत्तरीयशुका हृदय⁸⁵⁶मर्पयन्ती दिनं दिनमनङ्गेनाभ्यश्रूयत॥क॥

तथाहि।

लास्यंपांसुकणायते नयनयोः, शल्यं श्रुतेर्वल्लकी,
नाराचाः कुचयोः सचन्दनरसाः कर्पूरवारिच्छटाः।
तस्याः काप्यरविन्दसुन्दरदृशः सा नाम जज्ञे दशा
प्राणत्राणनिबन्धनं प्रियकथा यस्यामभूत्केवलम् ॥२०॥

____________________________________________________________________________________________

एवमनयोरन्योन्यप्रेषितप्रच्छन्नदूतोक्तिवर्धितानुरागयोः चल⁸⁵⁷न्त्यङ्गानि न मनोरथाः, परिवर्तते चक्षुर्न हृदयम्, कशतामेत्यङ्गयष्टिर्नोत्कण्ठा, मन्दतां यारयुत्साहो नाभिलाषः, स्फारीभवति निःसहता न निद्रा, वर्धते चिन्ता न रतिः, शुष्यत्यधरपल्लवो नाग्रहरसः॥क॥

किं बहुना

कर्पूराम्बुनिषेकभाजि सरसैरम्भोजिनीनां दलै-
रास्ती⁸⁵⁸र्णेऽपि विवर्तमानवपुषोः स्रस्तत्रजि संस्तरे⁸⁵⁹।
मन्दोन्मेषदृशोः किमन्यदभवत्सा काप्यवस्था तयो⁸⁶⁰-
र्यस्यां चन्दनचन्द्रचम्पकदल⁸⁶¹श्रेण्यादि वह्रीयते॥२१॥

आसीच्च तयोः कृतान्योन्यगुणप्रश्नालापजपयोः पुनरुक्तावर्तितनामधेयस्वाध्याययोः संकल्पसमागमा⁸⁶²बद्धध्यानयोः स्मरानले स्वं⁸⁶³ हृदयं जुह्वतोस्तप्यमानयोरङ्गीकृतमौनव्रतयोरपि वियोग एव,न⁸⁶⁴योगः॥ख॥

कदाचित्तु तरुणजननयनकुरङ्गवागुरामनङ्गगजेन्द्रमदप्रवाहढक्काम⁸⁶⁵पहसितसुरासुरसुन्दरीरूपश्रियं शृङ्गाररसरा⁸⁶⁶जधानीमवलो-

__________________________________________________________________________

**एवमिति॥**तां दिशं प्रति चलन्त्यभिमुखीभूय निवर्तन्ते।एवं चक्षुरपि॥क॥

**आसीच्चेति॥**कृतोऽन्योन्यगुणप्रभालाप एव अपो जायं यकाभ्याम्॥पुनराबतिं नामै स्वाध्यायो ययोः॥संकल्पे चित्तकर्मणि यः समागमस्तत्राबद्धं ध्यानं यकाभ्याम्।कामाग्नौ स्वचेतो होमयतेोः।तप्यमानयोः।मौनिनोरप्यनयोर्वियोगो विरह एवासीत्॥न योगः।योगः संबन्धोऽध्यात्मविषयश्च।अन्यस्थ जपं स्वाध्यायं ध्यानं होमं तपो मौनं व्रतं च कुर्वतो योगलाभः स्यात्।तप्यमानेति संतापपक्षे कर्मकर्तरि, तपःपक्षे तु कर्तरि, तपेः कर्मविषयत्वात्॥ख॥
_________________________________________________________________________

क्य यौवनावस्थां दमयन्त्याः " कोऽस्याः किलानुरूपः पतिर्भवेत्” इति, चिरं चिन्ताकुलो विदर्भेश्वरः स्वयं स्वयं⁸⁶⁷वरधर्मप्रारम्भाय समं मन्त्रिभिर्मन्त्रनिश्चयं चकार॥क॥

न चिराच्च प्राच्य⁸⁶⁸प्रतीच्योदीच्यदाक्षिणात्यनरपतिनिमन्त्रणे⁸⁶⁹ सप्राभृतान्प्रगल्भप्राया⁸⁷⁰न्प्रधानप्रेष्यान्प्रेषयामास॥ख॥

प्रस्थितं च कंचिदुदीच्यनरपतिनिमन्त्रणाय प्रबुद्धवृद्ध ब्राह्मण’माप्त सखीमुखेन दमयन्ती श्लिष्टार्थमिदमवादीत्॥ग॥

“भूपालामन्त्रणे तात तथा संचार्य⁸⁷¹तां यथा।
नलोप्यागमबुद्धिः स्यात्प्रार्थ्य से किमतः परम् “॥२२॥

सोऽप्यवगतश्लोकार्थस्तथाविधमेव प्रत्युत्त⁸⁷²रमदात्॥घ॥

केनापि व्यवहारेण कयापि प्रौढलीलया।
करिष्याम्यागमस्यार्थे रभसेन नलङ्गनम्॥२३॥

तदायुष्मति सुखमास्ताम् " इत्यभिधाय गतवान्॥ङ॥

अथ नातिचिरेणागतस्तया रहः समाहूय स ब्राह्मणः सोमशर्मा नर्मालापलीलया दमयन्त्या बभाषे॥च॥

आहूतोदीच्यभूपेन ताता⁸⁷³देशविधायिना।
नालीकापि त्वया वार्ता विन्नावेदिता मम॥२४॥

_________________________________________________________________________
**भूपेति॥**तातेति संबोधने।नृपनिमन्त्रणे तथा संचार्यतां यथा भागभावगतिः शास्त्रप्रतीतिर्लोप्या न स्यादिति बाह्यार्थः।इष्टार्थस्तु नलनामापि नृपो यथागमनश्रुद्धिर्भवेदिति॥२२॥

**केनेति॥**आगमस्य शास्त्रस्य।अर्थे लङ्घनं न करिष्यामीति बाह्यार्थः॥इष्टार्थस्तु आगमनस्यार्थे रभसेनोत्सुक्येन घनं निबिड नलाख्यं नृपं करिष्यामि अनेष्याम्ये वेत्यर्थः॥२३॥

**आहूति॥**आकारितो सरनृपेण त्वया विद्वन्नलीकापि वार्ता न कथितेति बा लोऽर्थः।आन्तरस्तु नलस्येय नाली वार्ता सा कापि त्वया नाभ्यधायि॥२४॥
_________________________________________________________________________

सोऽपि “एषकथयामि श्लेषोक्तिकुशले, श्रूयताम्” इत्यभिधाय विहसन्नाख्यातुमारब्धवान्॥क॥

इतो निर्गत्य मया मण्डलेश्वरामन्तणक्रमेण परिभ्रम⁸⁷⁴ताऽभ्रंकषानेककूटकोटिस्थपुटितकटकस्य निषधनाम्रो महीध्रस्य दक्षिणारण्यस्थलीषु मृगयासक्तः॥ख॥

माद्यन्मांसलतुङ्गपुंगवककुत्कूटोन्नतांसस्थलः
कालिन्दीजलकान्ति⁸⁷⁵कुन्तलशिराः पूर्णेन्दुबिम्बाननः।
एकः कोऽपि मनोहरः पथि युवा दृष्टः स यस्मिन्सकृ-
दृष्टे नष्टनिमेषया मम दृशा लब्धं फलं जन्मनः॥२५॥

तेनापि ‘दाक्षिणात्योऽयम्’ इति निश्वित्य साभिलाषमाभाषितोऽस्मि॥ग॥

मयापि⁸⁷⁶ कृतोचि⁸⁷⁷ताला्पेनोक्तम्॥घ॥

‘यथेयमाकतिर्लोकलोचनानन्ददायिनी।
तव भद्र तथा सत्यं सत्त्यागोऽसि नलोभवान् ‘॥२६॥

एवमुक्तः सोऽपि मनाङ्गग्धस्मितमेवोत्तरं कल्पितवान्॥ङः॥

अथ प्रथमव⁸⁷⁸योविभूषिताङ्गस्तुङ्गतुरं⁸⁷⁹गमारूढो गाढग्रथित⁸⁸⁰परिकरः करेण कोदण्डमाकलयंस्तद्वितीयो युवा तमेव⁸⁸¹ देशमागतवान्⁸⁸²॥च॥

आगत्य च बालनीलनलशा⁸⁸³लिनि शिलोच्चयस्थलीप्रदेशे कां-
_________________________________________________________________________
**यथेयमिति॥**सञ्शोभनस्त्यागो यस्य।तथा न त्वं लोभवान्।असीत्यव्ययं युष्मदर्थे।पक्षे सत्यागस्त्वम्।तथा नलाख्यो भवान् इति पृथग्वाक्यद्वयम्।एकवाक्यताषां तु भवानसीति मध्यमपुरुषो दुर्लभः॥२६॥
_________________________________________________________________________

चिढ्काञ्चनकुम्भकान्ति⁸⁸⁴कुच⁸⁸⁵कण्ठलुठित⁸⁸⁶कुसुममालिकामवलोकयन्निदमवादीत्॥क॥

युवराज, पश्य।

नद्यास्तीरे विदर्भायाः कापि गोपालबालिका।
गाः समुच्चारयत्येषा क्षेत्रीकृत्य नलं वरम्’॥२७॥

एतदाकर्ण्य मयाप्युक्तम् —‘महानुभाव, न केवलमियमन्या⁸⁸⁷पिक्वापि⁸⁸⁸‘कापि इति॥ख॥

इत्युक्तवन्तं मामवलोक्य भावितार्थः स पुनः⁸⁸⁹ सस्मितमवोचत्॥ग॥

‘इयं च सा च

अनुभवतु चिराय चञ्चलाक्षी-
रसपरिणामफलानि गोपपुत्री।
अपसरति महोद्यमेन यस्याः
कथमपि संप्रति नैषधेनुरागः’॥२८॥

__________________________________________________________________________
**नद्या इति॥**विशिष्टदर्भाया नद्यास्तीरे।काप्यनिर्दिष्टनामा।गोपी।वरं श्रेष्ठं।नलं (डं) तृणविशेषं।केदारीकृत्य।गा धेनूः।समुत् सहर्षा।चारयति॥श्लेषवकोत्तया तु विदर्भाभिधानाया नद्यास्तीरे, कापि महनीयमहिमा, गोपालस्य भूपस्य, बालिका सुता, नलं राजानं,वरं वरयितारं,क्षेत्रीकृत्याश्रयीकृत्य, गिरः समुच्चारयति॥वर ईप्सायाम् वर्यत इति वरः।क्षेत्रं सद्भूमिः ॥२७॥

**अनुभवत्विति॥**गोपालिका क्षीरस्य सपरिणामानि परिणतानि यानि फलानि क्षैरेयीदधिघृतप्रभृतीनि तान्यनुभवतु चिराय।चञ्चला लोला गोचारणवशात्।यस्याः संप्रत्येष धेनुरागो।महोद्यमेन हेतुना।कथमपि केनापि प्रकारेण।न निवर्तते॥
__________________________________________________________________________

आस्तां⁸⁹⁰ तावदन्यत्।अध्यन्य, कथय कुतः प्रष्टष्णोऽलि, किंच कियद्वाद्यापि⁸⁹¹ वर्त्मातिक्रमितव्यम्, इति॥क॥

अथं कथितस्ववृत्तान्तेन मयापि ‘कोऽयमशेषमनुष्यमस्तकमणिः, कश्च भवानपि स्वप्रज्ञाप्राग्भारपराङ्मुखीकृत-पुरंवरगुरुः’ इति पर्यनुयुक्तः स पुनरुक्तवान्॥ख॥

‘अयमसौ सौम्य⁸⁹², समस्तशस्त्र⁸⁹³शास्त्रकोविदो विदारितवैरी वैरसेनिर्नलः⁸⁹⁴।किमन्यदहमपि श्रुतशीलो⁸⁹⁵ नामास्यैवाज्ञाकारी ’ इत्यभिधाय विश्रान्तवान्॥ग॥

नलोऽपि कृत्वा त्वदाश्रयास्तास्ताः प्रकटितप्रेमकन्दलाः कथाः, समर्थ्य च⁸⁹⁶स्वयंवरामन्त्रणमुत्सुकतया तत्कालमेवोड्डीय⁸⁹⁷ गन्तुमीहमानः संभाषितेन स्मिते⁸⁹⁸नालोकितेन⁸⁹⁹ च माममृतवर्षेणेवाह्रादयन्ननिच्छन्तमपि प्रतिग्राह्य च बलादनर्घ्याणि स्वाङ्गाभरपानि चिरादेव⁹⁰⁰ व्यसर्जयत्॥घ॥

स्वयं च मृगयाव्यसनितया मृगयालुभिः सह॥ङ॥

धीरं रङ्गन्तमारुह्य सारं रंहसि वाजिनम्।
हारं रम्यं गले बिभ्रत्स्वैरं रन्तुमात्पुनः॥२९॥

_________________________________________________________________________

तु गोपपुत्री भूपपुत्री दमयन्तीलक्षणा।चश्वलाक्षी लोलनेत्रा शृङ्गारादिरसपरिपाकफलान्युपभुङ्काम्॥यस्थाः संप्रति नैषधे नले महोद्यमेऽनुरागः प्रेमबन्धः।कथमपि नापसरति॥२८॥

**धीरमिति॥**धीरमत्रासं रङ्गन्तं वल्गन्तं रहसि वेगे सारमुत्कृष्टं वाजिनमश्वमारुह्य कण्ठे हारं गुणं विभ्राणः स्वच्छन्दं क्रीडितुं पुनरप्यगात्॥२९॥
_________________________________________________________________________

तदायुष्मति,स्वामिसुते यथा मया तत्कथा⁹⁰¹प्रश्नानुराम उपलक्षितस्तथा निश्चितमचिराद⁹⁰²यमेष्यति” इत्यभिधाय स ब्राह्मणः स्वगृहमगात्⁹⁰³॥क॥

गते च तस्मिन्दमयन्ती “श्लाध्यः स कः कालः,धन्यः स कतमो⁹⁰⁴ वासरः, सलक्षणा⁹⁰⁵ सा का नाम वेला, यस्यामिदमिन्दुदर्शनेनेव कुमुदमस्मच्चक्षुस्तदालोकनेन कमप्या⁹⁰⁶नन्दमनुभविष्यति” इति चिन्तयन्ती कान्यपि दिनानि कयाप्यवस्थया व्यनैषीत्॥ख॥

अथ नलोऽप्यामन्त्रितस्तेन ब्राह्मणेन रणरणकेन च, प्रेरितो मन्त्रिणा मदनेन च, परिवृतः सेनयोत्कण्ठया च, तत्कालमेव विदर्भमण्डलाभिमुखमुदचलत्॥ग॥

चलिते च चतुर⁹⁰⁷ङ्गबलचलन⁹⁰⁸चूर्णितशिलोच्चयचक्रवाले चक्रिचक्रचङ्क्रमणचीत्कारबधिरितककुभि विषमवैरिवृन्दवनवैद्युतानले नले,चलन्तश्वटुलतरचरणप्रहाररणितधरणिमण्डलाः कान्तकाञ्च⁹⁰⁹नरचनारोचिष्णव-श्वकासांचकुश्चचक्रवर्तिवाहनोचिताः साश्चर्यमपर्यन्तपर्यायाः पर्याणितास्तुरङ्गाः,शृङ्गारिताश्च चलच्चारुचामराबधू⁹¹⁰लनालंकृतकपोलभितिभागसंगितभृ⁹¹¹ङ्गसंगीतमुखरितमुखमण्डलाः,कथमप्याधोरणनिरुध्यमानशौर्यविकारस्फुरणाः⁹¹² स्फुरत्कुम्भभित्तिसिन्दूरा दूरापसारितस्यन्दनाः स्यन्दमानामन्दमदकर्दमितमेदिनीकाः कम्पयविभूर्भुवं भूरिभारभुप्राङ्गपन्नगशिरः⁹¹³शिथिलावष्टम्भामिभेन्द्राः॥घ॥
____________________________________________________________________________________________

किंबहुना।

तत्रावसरे

पूर्वापरपयोराशिसीमासंक्रान्तसैनिके।
तस्मिन्सस्मार भूर्भाराद्वराहवपुषो हरेः॥३०॥

अपि च।

आसीत्पिण्डितपाण्डुपङ्कजवनं श्वेतातपत्रैः क्वचि-
न्मायूरातपवारणैः कचिदभृदुन्नालनीलोत्पलम्।
उन्मेषं क्वचिदूर्ध्वधूलिपटलैस्तस्य प्रयाणेऽभव-
त्प्रोद्वीचि क्वचिदम्बरं सर इव प्रेङ्खत्पताकापठैः॥३१॥

जाताश्च जङ्घाजघनस्पृशो, वक्षःस्थलीलोलनलम्पटा, ग्रीवाग्रहणाग्रहिण्यः, प्रसभं लगन्त्यो वस्त्रेषु, निस्त्रपा स्त्रिय इव, नखपदाभिघातोद्यताः, चुम्बन्त्यश्विबुककपोलाधरचक्षूंषि सैनिकानाम्, अतिप्रसरेण शिरोऽवलग्नाः, प्रबला धूलयो, वियदावरणाश्च चक्रुरुचैरतिप्रसङ्गमासन्नवन निकुञ्जेषु॥क॥
___________________________________________________________________________
**पूर्वेति॥**पूर्वापरसागरावधिसंक्रान्तचमूचरे तस्मिनले भूर्मेदिनी भाराद्धेतोर्हरेः सस्मार॥” अधीगर्थ- " इति सूत्रेण कर्मणि षष्ठी॥३०॥

**आसीदिति॥**सितच्छत्रैः पिण्डितपुण्डरीकवनं, श्रीकरीभिः सनीलोत्पलं, रेणुपटलैरुन्नतमेधं, क्वचिचलदूजाञ्चलैः प्रवृद्धोर्ध्वरं, तडागमिवाम्बरमाकाशं तत्प्रयाणेऽभूत्॥प्राच्यदेशे महासरःसु मेघा अम्भो प्रहीतुमुन्नमन्त इति प्रसिद्धयोन्मेघत्वमुक्तम्॥३१॥

**जाताश्चेति॥**धूलयो निर्लज्जा स्त्रिय इव।अङ्घेत्यादीन्युभयत्र समानानि।नखा अश्वादीनां खुराः पदं पादविन्यासस्तेषामभिघातादुत्थिताः।पक्षे नखक्षतपदयोश्चाभिघाते उद्यताः सोद्यमाः॥बलात्सैन्यात्प्रवृद्धाः, पक्षे प्रवृद्धवीर्याः।वियदावरणा नभछादिन्यो विगच्छखाश्च।वियन्नभः।विपूर्वस्येणः शतरि च वियदिति।अतिप्रसङ्गमतिव्याप्तिं, पक्षे रतिप्रसङ्गं सुरतप्रबन्धम्॥क ॥
___________________________________________________________________________

कूजन्तश्चकोटिशः कोदण्डमण्डलाग्रव्यग्रपाणयः,पणिनीया इवाधिकरणकर्मकुशलाः समुल्लसन्तो विचेल्लुर्वल्गनपटवो लाम्पटघोलुण्ठितरिपुपुरः⁹¹⁴ पुरः पदातयः॥क॥

तत्र च व्यंतिकरे

मन्दं मन्दरमन्दिरेषु शयितानुन्निद्रयन्किंनरा-
न्मेरोर्मस्तककंदरे⁹¹⁵ प्रतिरवानुत्थापयन्नुत्वणः।
आध्वं धावत यात मुञ्चत पुरः पन्थानमेवंविध-
स्त्रैलोक्यं बधिरीचकार बहलः⁹¹⁶ सैन्यस्य कोलाहलः॥३२॥

एवमसौ क्रीडितानेकपामरान्गिरी⁹¹⁷न्यामांश्च बहुतरङ्गोपशोभिताः सरितः सीम्नश्च⁹¹⁸व्यूढपत्ररथान्पथः पादपांश्च लङ्गयन्, सालसहिताः भुरीर्नारीश्व सेवमानः, पच्यमानगोधूमश्यामलाः क्षेत्रभुवो भिल्लपल्लीश्व परिहरन्, विधवाः शत्रुसीमन्तिनीरटवीश्वातिक्रामन् परिवारीणि बन्धुकुलानि सरांसि च बहु। मानयन्, नातिचिरेण रविरधतुरंगपरिहृतविषमशिरःशिखरसहस्रमजस्रममरगणगन्धर्वसिद्धरुद्धस्कन्धमध्यं विन्ध्याचलमनुससार॥ख॥
_________________________________________________________________________
**कूजन्तश्चेति॥**पदातयो विचेलुः।किं कुर्वन्तः।कोटिशोऽनेकधा कूजन्तः शब्दायमानाः।तथा कोदण्डेन धनुषा मण्डलाग्रेण चासिना व्याकुलाः पाणयो येषां ते।तथाधिकं रणकर्मणि कुशलाः।पाणिनीयपक्षेऽधिकरणकर्मणी कारके।लाम्पलुण्ठिता अरिपुरोऽरिनगर्यो यैः।पुरोऽग्रतः॥क॥

**एवमिति॥**अमुना प्रकारेणासौ नल इदमिदं कुर्वन्तरणिरथाश्वत्यक्ताधित्यकामध्यं विन्ध्याद्रिमनु।लक्षीकृत्य ससार।किं कुर्वन्।लंङ्घयन्।कान्।गिरीन्द्रान्प्रामांश्च।संप्रत्युभयानपि विशिनष्टि।क्रीडिता अनेकपा गजा भमराञ्च देवा येषु।पक्षे पामरा प्राम्याः॥सरितो बहुभिस्तरङ्गैरलंकृताः।सीमानश्च बहुतरं यथाभवत्येवं गोपैर्गोपालः शोभिताः॥विशेषेणोढानि पत्राणि वाहनानि रथाश्च यैः।पक्षे पत्ररथः
_________________________________________________________________________

ततश्च।

दिशि दिशि किमिमानि प्रच्यवन्तेऽन्तरिक्षा-
दविरतमुत देवी भूतधात्री प्रसूते।
इति शबरवधूभिस्तर्क्यमाणान्यवापुः
सपदि विपुलविन्ध्यस्कन्धमध्यं बलानि॥३३॥

श्रुतशीलस्तु तुङ्गशृङ्गरङ्गत्सारङ्गाङ्गनासु नक्षत्रासन्नाकाशावकाशविशद्वं⁹¹⁹शजालजटिलासु चलच्चित्रचित्रककरिकलभकदम्बकसंचारशबलासु हारिहरिताङ्कुररमणीयासु वनस्थलीषु निक्षिप्तचक्षुषमवलोक्य राजानमिदमवादीत्॥क॥

“देव,

माद्यद्दन्तिकपोलपालिविगलद्दानाम्बुसिक्तद्रुमाः
क्रीडकोडकुलार्धचर्वितपतन्मुस्तारसामोदिताः।
अन्तःसुस्थितपान्थमन्थरमरुल्लोलल्लतामण्डपाः
कस्यैता न हरन्ति हन्त हृदयं विन्ध्यस्थलीभूमयः॥३४॥

_________________________________________________________________________

पक्षी॥सालेन प्राकारेण सहिताः।नार्यःसालसा हिताश्च॥ अलसशब्दो भावप्रधानो लक्षणादिवत्॥पचेलिमैर्गोधूमैः सस्यविशेषैः श्यामलाः।पल्ली तु गोर्भूमेर्धूमो गोधूमः।ततः पच्यमानः परिपाकं गच्छन् बहुलीभवन्योऽसौ गोधूमस्तेन श्यामलाः।न तु पच्यमाना चासौ गौश्चेति।टच्प्रसङ्गात्॥कृष्यावनी हि दग्धा समधिकं फलतीति॥तथा च (रघुवंशे नवमे सर्गे) “ कृष्यां दहनपि खलु क्षितिमिन्धनेद्धोबीजप्ररोहजननीं ज्वलनः करोति “॥ गोशब्दो भूम्यर्थे न धेन्वर्थोऽनौचित्यात्॥निर्विशेविगमे च।धवो भर्ता तरुविशेषश्च॥परिवृण्वन्ति परिवारीभवन्ति परिवारीणि।अन्यत्र परि समन्ताद्वारि जलं येषु॥क॥

**माद्यदिति॥**मुस्तायाः कन्दविशेषस्य रसेन निर्यासेनामोदिताः।अन्तर्मध्येसुस्थिताः पान्था यासु।तथा मन्थरमरुता मन्दानिलेन लोलन्तश्चलन्तो लतामण्डपा यासु।पश्चात्कर्मधारयः॥३४॥

_________________________________________________________________________

इतश्चपश्यतु देवः।

एषा सा विन्ध्य⁹²⁰मध्यस्थलविपुलशिलोत्सङ्गरङ्गतरङ्गा
संभोगश्रान्ततीराश्रयशबरवधूशर्मदा नर्मदा च।
यस्याः सान्द्रद्रुमालीललिततलमिलरसुन्दरीसंनिरुद्धैः
सिद्धैः सेव्यन्त एते मृगमृदितदलत्कन्दलाः कूलकच्छाः ॥३५॥

अपि च।

अन्तरे⁹²¹ऽप्यस्याः

मज्जरकुञ्जरकुम्भ⁹²²मण्डलगलद्दानाम्बुनः सौरभा-
ब्राम्यनृङ्गकुलावलीः कुवलयश्रेणीः समाबिभ्रतः।
कल्लोलाः कलिकालकल्मषमुषः प्रोल्लीललीलाकृतः⁹²³
स्वःसोपानपरंपरा इव वियद्वीथीमलंकुर्वते॥३६॥

इतश्चास्यास्तीरे⁹²⁴

अंसस्त्रसिजलार्द्रजर्जरजटाजूटैर्मनाङ्मन्धरा-
स्तिम्यत्ताश्वतन्तुनिर्मितकुथरकौपीनमात्रच्छदाः।
शीतोत्कण्टकितास्थिशेषतनवः स्नात्वोत्तरन्तः शनै-
रेते पश्य पतन्ति पिच्छिलशिलाजाले जरत्तापसाः॥३७॥

इतोऽपि

” पश्यैताः करिकुम्भसंनिभकुचद्दन्द्रोल्लसद्वीचयः
क्रीडन्त्यब्जविकास⁹²⁵भासि पयसि स्वैरं पुलिन्दस्त्रियः।

__________________________________________________________________________
**मज्जदिति॥**भृङ्गकुलानां कुवलयान्युपमानम्।बिभ्रत इति कल्लोलविशेषणं जसन्तम्।“ नाभ्यस्ताद्—” इति नुमभावः॥३६॥

**अंसेति॥**तरुषु जातास्तारवाः।ते च ते तन्तवश्च।पिच्छिलं मसृणं कर्दमिलम्॥३७॥
__________________________________________________________________________

उन्मीलन्नवनीलनीरजधिया पक्ष्मान्तरे नेत्रयोर्यासां
हस्तलताहता⁹²⁶ अपि परिभ्राम्यन्ति शृङ्गाङ्गनाः॥३८॥

इतोऽप्यवलोकयतु देवः।

बालोन्मीलत्कुवलयवनं विस्तरगन्धरुद्ध-
भ्राम्यद्भृङ्गैरनुकृतपयःपूर्णमेघान्धकारम्।
हर्षात्पश्यत्ययमतितरां तीरचारी मयूरो
मुग्धः पार्श्वे भ्रमति च⁹²⁷भयाञ्चक्रवच्चक्रवाकः॥३९॥

इदं च

कुररभरसहं सहंसमालं
मुदितमयूरचकोरचक्रवाकम्।
क इह सुरुचिरं चिरं विलोक्य
प्रवरमते रमते नरो न रोधः॥४०॥

इतश्च।

बककृतनिनदं नदंन दम्भा-
त्कृतसवनं सवनं भजन्त एते।
निरुपमविभवं भवं स्मरन्तः
प्रशमधना मुनयो नयोपपन्नाः॥४१॥

____________________________________________________________________________________________

**बालेति॥**विस्तरता प्रसरता गन्धेन रुद्धाः।अतएव भ्राम्यन्तो भृङ्गास्तैरनुकृतः पयः पूर्णमेघोऽन्धकारश्च येनेति वनविशेषणम्।मेघाद्धि मयूरस्य हर्षः। अन्धकाराश्चरात्रिशङ्कया चक्रवाकस्यभयम्॥३९॥

**कुररेति॥**प्रवरा मतिर्यस्य तत्संबोधनम्। इह रोधस्तटं विलोक्य को नरो न रमते क्रीडत्येव सर्वः। कथंभूतम्। कुरराणां भरमतिशयं सहते। तथा सह हंसमालया तथा मुदिता मयूराश्वकोश्चक्रवाकाश्च यत्र। यतः सुष्ठु रुचिरम्॥४०॥

**बकेति॥**प्रशम एव धनं येषां ते मुनयो नययुक्ताः। अनुपमसामर्थ्यं भवमीश्वरं स्म रन्तो वकैः : कृतशब्दम्। तथा न दम्भात्कपादपि तु धर्मवासनया कृतं सवनं स्नानं
____________________________________________________________________________________________

विधूतपाप्मानः खल्वमी महानुभावाः॥क॥

तथाहि।

मुहुरधिवसतां सतां मुनीना
मपविषदां विपदाङ्कपङ्कभाञ्जि।
तटनिकटवनानि नर्मदायाः
कथमिभवन्ति भवन्ति कल्मषाणि॥४२॥

इतश्च।

क्वचित्प्रवरगैरिकासमसर्मुल्लसत्पल्लवं
लवङ्गलवलीलतातलचलच्चकोरं क्वचित्।
क्वचिद्गिरिसरित्तटीतरुणविस्फुरत्कन्दलं
दलन्निचुलमञ्जरीमधुनिरुद्धभृङ्गं क्वचित्॥४३॥
क्वचिच्चद्रुलकोकिलाकुलितनूतचूताङ्कुरं
कुरङ्गकुलंसेवितप्रबलसालमूलं क्वचित्।
क्वचित्प्रवरसंचरत्सुरवधूपदैः पावनं व
वनं नयति विक्रियामिह मनो मुनीनामपि॥४४॥युग्मम्॥

_________________________________________________________________________
यत्र तम्।तथा सह वनैः सवनं वनयुक्तम्।नदं जलाधारविशेषम्।एते भजन्ते ॥४१॥

**मुहुरिति॥**इभवन्ति गजवन्ति।तथा वीनां पक्षिणां पदमङ्को यत्र तथोक्तं प भजन्ते तानि नर्मदायास्तटसमीपवनानि कर्मभूतानि अधिवसतां सतां विदुषाम्।अपगता विपद्येभ्यस्तादृशां मुनीनां कथं कल्मषाणि पापानि भवन्ति।न

**क्वचिदिति॥**प्रवरं गैरिकं यत्र।तथा असममप्रतिमम्।सर्वोत्कृष्टमिति यावत्।तथा समुल्लसन्तः पल्लवा यत्र।पश्चाद्यथायुक्ति कर्मधारयः।गैरिकशब्दो नपुंसकः।” प्रवरगैरिकोपम " इति वा पाठः॥४३॥४४ ॥
_________________________________________________________________________

तदिदमद्य⁹²⁸तनं दिवसमस्य सैन्यस्याध्वश्रमापन्नखेदापनुत्तिनिमित्तमधिवसतु देवः॥क॥

यत्र

वायुस्कन्धमवष्टभ्य स्फारितैः पुष्पलोचनैः।
वियद्विस्तारमेते हि वीक्षन्त इव पादपाः॥४५॥

अपि च येषाम्

स्कन्धशाखान्तरालेषु पश्य जीमूतपङ्कयः।
लम्बमाना विलोक्यन्ते चलद्व⁹²⁹ल्गुलिका इव॥४६॥

येषां च

उच्चैः शाखायसंलग्ना मन्ये नूनं वनौ⁹³⁰कसाम्।
कुर्वन्ति पुष्पसंदेहं निशि नक्षत्रपङ्कयः॥४७॥

इतश्च।

एतेषु प्रचण्डपवनाहतत⁹³¹रुतलगलितसुगन्धिविविधविकचकुसुमप्रकरमकरन्दमा⁹³²पीय पुनः शिखरशाखाभिमुखमुत्पतन्त्यो विभान्ति दुरारोहतया कृताः केनापि निश्रेणय इव श्रेणयो मधुलिहाम् ॥ख॥

इतश्च।

निश्चलानां सैन्यभयेन तुङ्ग⁹³³तरुशिखरपञ्जरपुञ्जितगोलाङ्गु-
____________________________________________________________________________________________
**तदिति॥**खेदापमुत्तिः खेदापनोदः॥क॥

**वायुस्कन्धमिति॥**स्कन्धः संहत्यर्थोऽसार्थश्च।कुतोऽत्रावासः।हि यस्मात् तुङ्गाः पुष्पिताश्चात्र पादपाः सन्ति॥४५॥

**इतश्चेति॥**गोलाङ्गलानां कृष्णमुखमर्कटानां।लाङ्गूललतिकाः पुच्छवल्लयः।अतिलोमशत्वाभिर्यन्नवप्ररोहाङ्कुर आकारो यासाम्॥ख॥
___________________________________________________________________________________________

लमण्डलानां निर्यन्नवप्ररोहाङ्कराकाराः कुर्वन्ति वनदेवतानां क्रीडान्दोलनदोलारज्जुशङ्कामधोविलम्बि⁹³⁴लाङ्गूललतिकाः॥क॥

इतश्च।

चकासत्युड्डीयमानास्तरुशिरःशिखरशाखाग्रस्खलनविलनग्रहगणविमानपङ्किपताका इव विहगा⁹³⁵वलयो निश्वलम्॥ख॥

इतश्च।

विजृम्भमा⁹³⁶णमञ्जरीजालेषु सर्वर्तुविकासिसहकारवनेषु वनदेवताभिरुद्दामदवदहनप्रतीकारार्थमनागतमेव संगृहीतवारि⁹³⁷गर्भाम्भोदपटलमिवालोक्यते⁹³⁸ कोकिलाकुलकदम्बकम्॥ग॥

इतश्च।

विकसितसितपुष्पपिण्डपाण्डुरशिखराः⁹³⁹ सुधाधवलितोर्ध्वभूमयो विलासप्रासादा इव कुसुमसायकस्य जराघवलमौलयः कञ्चुकिन इव वनदेवतानाम्, उन्मादयन्ति मनोऽमन्दमुचुकुन्दपादपाः॥घ॥

तदेवंविधेषून्मिषन्मुकुलविगलितबहलमकरन्दसीकरासारसुरमितभूतलेषु मुग्धमृगपरिहृतदावानल-ज्वालायमानोन्मदशबरसीमन्तिनीचरणप्रहारविकसिताशोककाननेषु नवजलधरनिकुरम्बकान्तितमालतरु⁹⁴⁰शिरः-स्थितशब्दानुमेयमाद्यन्मयूरमण्डलेषु मदनालसपुलिन्दराजसुन्दरीशिक्ष्यमाणवनकपोतकुक्कुटकुक्कुहकुलकुहरितेषु कूजत्कुररपरिवारितसरः परिसरेषु चलच्च⁹⁴¹कोरसारसरवरमणीयेषु विहरतु देवः सह सैन्येन नर्मदोर्मिमन्दानिलान्दोलितलतापल्लवेषु वनेषु॥ङ॥
_______________________________________________________________________

**तवमिति॥**मुग्धमृगेत्यादि वनविशेषणम्।लौहित्याम्मुग्धमृगैर्दावानलभ्रान्त्या कुसुमिताशोककाननानि परिहृतानीति भावः॥ङ॥
__________________________________________________________________________

राजापि श्रुतशीलेन दर्शितांस्तांस्तान्देशा⁹⁴²नवलोक्य चिन्तितवान्॥क॥

“कृतक्रीडाः क्रोडैर्मदकलकुरङ्गीहृत⁹⁴³मृगाः
परिभ्राम्यद्भृङ्गाः परभृतकुलाक्रान्ततरवः।
वनोद्देशाः पौष्पैः सुरभितदिगन्ताः परिमलै-
र्न चेतः कस्यैते विलसितविकारं विदधति॥४८॥

इतश्च।

वीचीनां निचयाः स्पृशन्ति जलदानुगन्धिसौगन्धिका
नृत्यत्केकिकदम्बकानि विकसद्वीरुन्धि रोधांसि च।
धत्ते सैकतमुन्नद⁹⁴⁴न्मदकलक्रौञ्चा⁹⁴⁵वलीसारसा-
नस्याः पद्मपरागपिङ्गपयसः सेव्यं च³⁶सिन्धोर्न किम्⁹⁴⁶॥४९॥

तदुचितमिहाद्य दिवस⁹⁴⁷मावासं कर्तुम्” इति विचिन्त्य भ्रूकोणसंज्ञाज्ञापितसेनासंनिवेशस्तत्कालमेव “विरचयत तुरङ्गममन्दुराः सरसदीर्घदूर्वानल⁹⁴⁸नीलनिम्नस्थलीषु, कुरुत कायमानानि सरित्सेव्य सैकतेषु, उन्नमयत पटकुटीः कूलकाननेषु, आलानयतमदम⁹⁴⁹त्तमतङ्गजान्मदकण्डूक⁹⁵⁰पोलकापसहेषु सरलसालसल्लकीसजर्जुनस्कन्धेषु, दूरमुत्सारयत शैवलशिलाजालकाष्ठकूटकण्टकपटलानि, समीकुरुत विषमभूभागान्, ” इति सेनापतिप्रमुख
_________________________________________________________________________
**वीचीनामिति॥**उद्गन्धिसौगन्धिका वीचिनिचया जलदान्स्पृशन्ति।रोधांसि च स्पृशन्ति॥तदेवं यस्याः सिन्धोः, किं वा न सेव्यम्।चकारो वार्थे॥४९॥

**तदुचितमिति॥**मन्दुरा वाजिशाला।कायो मात्यत्रेति कामानं लोकप्रसिद्ध्या रोहिषादितृणमयावासविशेषः।मदमत्तमतङ्गजानिति।मदेन वीर्यविपाकेन मत्ता नत्वो
_________________________________________________________________________

मुखरलोककलकलमुत्ता⁹⁵¹लमुत्थितमसहमानस्तद्विरामावसरं प्रतिपालयन्नेकान्तेऽन्यतमप्रदेशे तस्याः सरितः सूक्ष्ममुक्ताफलक्षोदधवलवालुकापुलिनष्पृष्ठ एवास्थानगोष्ठीं बबन्ध॥क॥

अथ नातिदूरे पुरोऽस्य शीतशैवलचक्रवाले चरतश्चक्रवाककदम्बकस्य मध्ये कोऽप्युत्क्षिप्य पक्षपुटम्, उन्नमय्य ग्रीवाग्रम्, अनङ्गपरवशो दूरादुपसर्पन्ननुरागिणीं कांचिञ्चक्रवाकीं, दर्शितचाटुचातुर्यश्चक्रवाकयुवा दृष्टिपथमवातरत्॥ख॥

अपरे च चत्वारो राजहंसास्तामेव चक्रवाकीं कामयमानास्तमापतन्तमन्त⁹⁵²रान्तरा निपत्य स्खलयांबभूवुः॥ग॥

ताश्चा⁹⁵³वलोक्य राजा विहसन्नासन्नवर्तिनं श्रुतशीलमाबभाषे॥

वयस्य, विलोक्यतामिदमसमञ्जसम्॥घ॥

अमी राजहंसाः सतीष्वपि स्वजात्युचितानुचरीषु कथमन्यासक्तामपीमां चक्रवाककामिनीं कामयन्ते॥ङ॥

न खल्वेषामियम⁹⁵⁴नङ्गभूमिः⁹⁵⁵॥च॥

अथवा

किमु कुवलयनेत्राः सन्ति नो नाकनार्य-
स्त्रिदि⁹⁵⁶वपतिरहल्यां तापसीं यत्सिषेवे।
हृदयतृणकुटीरे दीप्यमाने स्मराग्ना-
बुचितमनुचितं वा वेत्ति कः पण्डितोऽपि॥५०॥

________________________________________________________________________
षधादिप्रयोगात्।जालानि मर्कडिकाव्यकृमिकृतगृहाणि।कूटं वप्रम्॥क॥

**न खल्विति॥**यथा चक्रवाकी चक्रवाकस्य सजातीया, एवं मनुष्यजातेर्नलस्य मानुषी दमयन्त्युचिता।यथा हंसानां सानुचिता, एवं लोकपालानामपि दमयन्तीति॥च॥

**किमु इति॥**ह्रस्वा कुटी कुटीरः॥” ह्रस्वे” इत्यधिकारे “कुटीशमी -” इतिसूत्रेण रप्रत्ययः॥५०॥
________________________________________________________________________

एवंवादिनि राजनि, अकस्मात्कोमलकण्ठकुहरप्रेङ्गोलनालंकारतुवरोऽमन्दमूर्छनावच्छिन्नसरसस्वरस्वरूपः प्रसन्नप्रयुज्यमानतानविशेषा⁹⁵⁷भिव्यक्तिस्पष्टश्रुतिसुभगो गगने गान्धारग्रामगामी गीतध्वनिरुदचरत्॥क॥

अवाहीच्च⁹⁵⁸ चलदलिपटलपीयमानापूर्वपरिमलोद्वारिपारिजातमञ्जरीमकरन्दबिन्दुवर्षवाही वायुः॥ख॥

अथ कौतुकोत्तानिताननेन नरपतिनाप्यदृश्यत,शातकुम्भभङ्ग⁹⁵⁹पिशङ्गप्रभामण्डलमध्यवर्तिनः प्रधानपुरुषस्याये गृहीतजात्यजाम्बूनददीर्घदण्डः कुण्डलालंकारवानुन्मिषन्मन्दारमुकुलमालामण्डितमौलिरवतरन्नम्बरान्निर्मिमेषः सुवेषः पुरुषः॥ग॥

अवतीर्य च सोऽतिविस्मयविस्फारितर्विलोचनम⁹⁶⁰वनिपालमवादीत्॥घ॥

‘निषधेश्वर, त्वरितमुत्तिष्ठ।अर्घाय सज्जो भव॥ङ॥

किं न पश्यसि।

अवतरति घृताचीस्कन्धविन्यस्तहस्तः
श्रुतिसुखकृतगीते किंनरे दत्तकर्णः।
किमपि सपरिरम्भं रम्भयारभ्यमाण-
व्यजनविधिरधीशः स्वर्गिणामेष देवः॥५१॥

अपि च।

विरचितपरिवेषाः स्वाभिरङ्गप्रभाभि-
र्भुवनवहन⁹⁶¹भारोद्धारधुर्यासपीठाः।
उरसिपरिविलोलद्दीर्घदामान एते
यमवरुणकुबेराः स्वामिनो लोकपालाः॥५२॥

__________________________________________________________________________

राजा तु तदाकर्ण्य ससंभ्रमोत्थानवशवल्गितोत्तरीयाञ्चलस्खलत्कनककंकणरणत्कारमुखरितमाधाय मूर्ध्नि संपुटि⁹⁶²तपाणिपलवयुगलमाश्वर्यरसरभ⁹⁶³सवासमुच्छ्रास्यमानसर्वाङ्गपुलकः कतिपयपदान्यभिमुखं सह परिजनेनोच्चलितवान्॥क॥

अथ सकलंसुरशिरःशेखरा⁹⁶⁴यमाणचरणरेणुरनेकनाककामिनीकुचकुम्भकुङ्कममञ्जरीमुद्राङ्गितविपुलवक्षः-स्थलीदृश्यमानमहानीलमणिमण्डननिर्भभ⁹⁶⁵ष्यवृत्रशस्त्रत्रणः, श्रवणशिखरारोपितप्रत्यग्रपारिजातमञ्जरींगलद्वहल-किंजल्ककणानुपान्ते गायतस्तुम्बुरोः साक्षादमृतायमानगीतरसतुषारानिव परिपूर्णकर्णोद्वीर्णान्कपोल-पालिलग्नानुद्दहन्,अनवरतशचीचुम्बनसंक्रान्त ताम्बूललाञ्छना⁹⁶⁶यमानाच्छाच्छहरिचन्दननिरुद्धबन्धुरस्कन्धसंधिः, अन्धक इव हारयष्ट्यास्फालितवक्षःस्थलः, विन्ध्यगिरिरिव सहस्राक्षः, पन्नगेन्द्र इव कुण्डली पातालमुद्रासमानश्च कलिकालशापावतीर्णसरस्वतीगीतप्रवाह इव मत्तमातङ्गगामी, दिशि दिशि विकीर्णकनककपिशशुरंशुमानिवाविकृत पद्मरागारुणप्रभामण्डलमण्डनः, सह लोकपालैर्भगवान्पुरंदरः पूर्वदिग्भागाम्बराद्वातरत्॥ख॥
_________________________________________________________________________
**अथ सकलेति॥**अथानन्तरं पूर्वदिग्भागव्योम्नः पुरंदरोऽवातरत्॥हारयष्टिर्मु क्तालता।अन्यत्र हरस्येयं हारी यष्टिः शूललक्षणा।अन्धको दैत्यविशेषः॥सह स्रमक्षीणि यस्य।” बहुव्रीहौ -” इति समासान्तः षच्।विन्ध्यपक्षे सहस्रशब्दः प्राचुर्यवचनः।अक्षा विभीतकाः॥कुण्डलं कर्णालंकराः।तद्वान्।तथा पाता रक्षिता।अलमत्यर्थं रोचमानश्च॥पन्नगेन्द्रस्तु कुण्डलाकारः।तथा पाताले मुत्पातालमुसया भासमानः॥मत्तमात औचित्यादैरावणः क्षीणचाण्डाला॥पद्मरागस्य भणेर्यदरुणं लोहितं प्रभामण्डलं तन्मण्डनमस्य।अंशुमांस्तु अविकृतः पद्मानां रागोऽरुणस्स प्रभा मण्डलं बिम्बम्।एतानि मण्डनं पस्य॥ख॥

_(^(*))पुराणादौ किल श्रूयते— पुरा सरस्वतीदधीच्योर्देवत्वविषये संवादे जायमाने क्रुद्धेन दधीचिना शप्ता सती सरस्वती कलिकाले चाण्डालकुलेऽवततार।अतएव कलिकाले चाण्डाला एव मधुरं गायन्तीति विवृतिनामकटीका॥
_________________________________________________________________________

अवतीर्य चक्षुषां सहस्रेणोन्मीलनीरजवनानुकारिणाः निरूप्य पादयोः पुरः पतितमष्टाङ्गाश्चिष्टभूतलमिमम् ऐरावतकुम्भकूटास्फालनकर्कशाङ्गुलिना, दुर्दान्तवैत्यदानववधूवैधव्यदानशालाचूलस्तम्भेन, शचीकुचकलश- संस्पर्शसंक्रान्तकुङ्कुमपत्रवलीकेन, दक्षिणपाणिना सहेलमुन्नमय्य मूर्ध्नि पस्पर्श॥क॥

कृत्वा च कुशलप्रश्नालापव्यवहारानुच्चैः काञ्चनासनं समुलसन्मणिमयूखमञ्जरीजालजटिलमवनिभुजा स्वभुजो⁹⁶⁷पनीतमध्यतिष्ठत्॥ख॥

उपविष्टेषु यथोचितासन्न⁹⁶⁸मासनेषु यमवरुणकुबेरप्रमुखेषु देवेषु क्रमेण कृतोचिताचारः पुरः पृथ्वीष्टष्ठ एव विनया⁹⁶⁹न्निषद्य निपधेश्वरः पुरंदरमवादीत्॥ग॥

दिष्ट्वयादिवौकसां नाथ जातो युष्मत्समागमात्।
आकल्पं कीर्तनीयानां श्रेयसामस्मि भाजनम्॥५३॥

अपि च।

इष्ट्वा क्रतून्युगशतानि तपश्चरित्वा
वाञ्छन्ति संगमसुखं मुनयोऽपि येषाम्।
तेषामनुग्रहकृतां स्वयमेत्य⁹⁷⁰ मेऽद्य
युष्माकमादिशत किं प्रियमाचरामि॥५४॥

इतिप्रकाशि⁹⁷¹तप्रश्रयालापे पार्थिवपुंगवे पुरंदरो वरदलितकुन्वकलिकाकान्तवन्तद्युतिद्योतिताधरवलमीषद्विहस्य लीलावलितकंधरः कुबेरमुखमवलोकयांचकार॥घ॥

सोऽपि " निषधेश्वर, श्रूयतामस्मदागमनकारणम्॥ङ॥
___________________________________________________________________________
**इति प्रकाशितेति॥**दरदलितेत्यत्र दरेत्यव्ययमीषदर्थे॥६॥
___________________________________________________________________________

“अस्ति विदर्भाधिपतेर्भीमभूमिपालस्य सुता सुतारनयननिर्जितेम्दीवरा वरार्थिनी निजकान्तितिरस्कृ⁹⁷²तत्रिदिवमारीरूपसंपत्तिः कुन्ददन्ती दमयन्ती नाम॥क॥

तस्याश्च चम्पकदलावदातवेहायाः किल स्वयंवरमहोत्सवः सांप्रत प्रस्तुतः’ इति नारदादधिगम्य वयमपि विदर्भाधिपतिपुरं⁹⁷³ प्रस्थिताः॥ख॥

किंतु लघयति पुरुषं स्वमुखेनार्थिभावो यतः तत्र गत्वापि दमयन्तीं किं ब्रूमो वयमिन्द्रादयो लोकपालास्त्वामर्थयामह इत्यसदृशं महिनोऽस्मद्विधेषु,⁹⁷⁴ स्पृहणीयरूपासि कं नोत्सुकयसीत्यनुचितमपरिचितेषु चाटुचातुर्यम्, अजरसः खल्वमरा वयमिति ग्राम्यः स्वप्रशंसोपक्रमः, प्राप्नुहि त्रयाणामपि लोकानामाधिपत्यमस्मत्संगमादिति महत्प्रागल्भ्य प्रलोभनम्⁹⁷⁵, अल्पायुषो मनुष्या⁹⁷⁶स्तदस्माकं देवानां मध्ये कंचिद्वृणीष्वेति पापीयः परदोषोदाहरणद्वारेणाभ्यर्थनम्॥ग॥

अतो⁹⁷⁷ देशकालका क्तिकुशलस्त्वमुच्यसे। गच्छाये, भव दूतो देवानामशेषवैदग्ध्यविशेष⁹⁷⁸क्तिकोविद, किमन्यदिह शिक्ष्यसे, तैस्तैरुपायैः, ताभिस्ताभिः कलाभिः,तैस्तैः प्रलोभन प्रकारैः,क्रियतां देवकार्यम्,आर्याणां प्रायः परोपकारकरणार्थमेव जन्म च जीवितं च न च भवन्तमस्मदनुभावादन्यः कोऽपि कन्यान्तःपुरे रहस्यपि वर्तमानां विदर्भेश्वरसुतामुपसर्पन्तमुपलक्षिष्यते⁹⁷⁹ " इत्यभिधाय व्यरंसीत्॥घ॥
_________________________________________________________________________________________
**अस्तीति॥**कुन्ददन्तीत्यत्र “नासिकोदरौ-” इति सूत्रेण ङीष्॥क॥
_________________________________________________________________________________________

नलोऽप्येतदाकर्ण्य तदिदं संकटम् " इतो व्याघ्र इतस्तटी, इतो दवाग्नि⁹⁸⁰रितो दस्यवः, इतो दृष्टवन्वक इतोऽप्यन्धकूपः” इति न्यायात्।इतः कर्णान्त⁹⁸¹कष्टशरासनो मर्मप्रहारी प्रहरति मकरध्वज इतश्वापमेतेषामलङ्कनीय⁹⁸²आदेशः।तन्न जानीमः किमत्रोत्तरम्।एकत्रार्थेऽस्माकं भवतां च प्रवृत्तिरिति प्रणपत्रार्थनाभङ्गकारिणी वितविनया प्रतिकूलोक्तिः, अनभिज्ञोऽस्मि दूतोक्तीनामिति शाठयम्, असमर्थोऽस्मि संदिग्धक्रियाकारितायामित्याज्ञालङ्गनम्, आज्ञालङ्कनं⁹⁸³ च सेतुबन्धनमिव स्वलयति श्रेयःस्रोतः,⁹⁸⁴ षण्ढ⁹⁸⁴मुखदर्शनमिव वर्धयत्यलक्ष्मीम्, रजस्वलाभिगमनमिव हरत्यायुः इत्यनेकविधमवधार्य " न नाम दुरधिगमाः केऽपि पदार्थास्तत्र भवतामशेषजगदीश्वराणाम्, न च न जानीथ ममापि प्रसिद्धमध्यवसायम्, एवं स्थितेऽप्येष वः करोम्यादेशम्, आदिष्टपरामर्शो न श्रेयानादेशकारिणः, किं तु बलीयान्परतो विधिः प्रमाणम्” इत्यभिधाय भक्त्या भयेन च देवानां दौत्यादेशं समर्थितवान्॥क॥

स्थित्वा च कंचित्क्षण⁹⁸⁵मुचितालापलीलया कृत्वा च कांश्विदन्योन्यप्रस्तुतप्रियव्यवहारान, आष्टच्छ्य, यथागतं गतेष्वथ तेषु⁹⁸⁶ देवेषु निषधेश्वरश्विन्तयांचकार॥ख॥

तदिदम्, अनुच्छ्रासविरामं मरणम्, अमोहं मूर्छनम्, अरोगमङ्गव्यथनम्, अशल्यप्रवेशमन्तःशूलम्, अदारिद्र्यो निद्राविघातः॥ग॥

किमन्यत्।

तस्यामाकर्णितानुरागायां यन्ममाद्य दीर्घदौर्जन्य⁹⁸⁷दोहविना दै-
____________________________________________________________________________________________
**नलोऽपीति॥**न नाम दुरधिगमा इत्यत्र " नाम " इत्यभ्युपगमे॥क॥
____________________________________________________________________________________________

वैनाकस्मिकमौत्सुक्यानुरागव्यवसायं वन्ध्यमध्यवसितं कर्तुम्॥क॥

इदानीं किमत्रश्रेयो यस्माद्,अनुपयोगं गमनम्,श्लायं निवर्तनम्, अपार्थकमासनम्, असाधीयानध्यवसायः॥ख॥

इति चिन्ताकुले नले भयान्मूकीभूतेष्वासन्नवर्तिषु परिजनेषु प्रणयात्प्रावरणप्रान्त⁹⁸⁸प्रच्छादितवदनभागं किमप्यासन्ननुपसृत्यः शनैस्तत्कालयोग्यालापैरनुशीलयशीलज्ञः श्रुतशीलो नलमाबभाषे॥ग॥

“देव, जानामि देवस्य देहं दहति देहन⁹⁸⁹ इव दारु दारुणो दौत्यचि⁹⁹⁰न्ताभारः।को नाम सामान्योऽपि स्वयमभिलषितेऽर्थे दूतत्वदासभावमङ्गीकुर्यात्।विशेषतोऽनुरागिण्यङ्गनाजने।तथापि⁹⁹¹ किं न जानाति देवो, यथा याचको ब्राह्मण इव निर्वेदः कस्य संतोषाय, विषवैद्य इव विषादः संदेहकारी शरीरस्य, भीमाभिमन्पुनिरुद्धं कुरुबलमिव मनो महान्तं संतापमनुभवति॥घ॥

तदलमनेन वातूलीभ्रमेणेव मीलयता चक्षुरुद्वेगेन॥ङः॥

किं देवेन न श्रुतम् अमृतमथनावसरे सुरासुरकरपरिवर्त्यमानमन्वरमन्धाननिर्घोषबधिरितसमस्तरोदःकंदराद्दिवापि दूरोच्छलितदुग्धतुषारासारतारकितनभसः,समुत्पन्नानेककौस्तुभाविवस्तुविस्तारादुद्रच्छदप्तरोमुखमण्डलैः क्षणमिव विहितविकचनलिन⁹⁹²खण्डशोभाद्, अनेकाश्चर्यकुक्षेः क्षीरसागरादजनि जनितजगद्वि-
____________________________________________________________________________________________
**देवेति॥**निर्वेदः खेदो वेदरहितश्च॥विषादोऽतीव शोचनम्, पश्च विषं कालकूटमादयति॥भीमो रौद्रोऽमितो मन्युर्वैन्यं तेन निरुद्धम्।कुरुबलं तु भीमेन मध्यमपाण्डवेनाभिमन्युना चार्जुनस्तेन निरुद्धम्॥घ॥

**तदलमिति॥**उद्वेगो दुःखम्।वातूलीभ्रमस्तु उदूर्ध्व वेगः॥८॥
____________________________________________________________________________________________

स्मया स्मरजननी हस्तस्थिततरुणारविन्दा देवी देवीप्यमान पुण्यलक्ष्मा लक्ष्मीः॥क॥

यस्याः सर्वाङ्गलावण्यमधु विकचलोचनचपकैरापीय पीयूषजुषो मदनमद⁹⁹³परवशाः परस्परमेवेर्ण्यन्तश्चक्रुश्चक्रपाणिना समं संगरम्॥ख॥

अथ⁹⁹⁴ सा सर्वानप्यन्तरान्तरापततस्तानुलङ्गङ्घ मन्दरगिरिशिखरशातकुम्भनिकषोपलायितबाहोर्भगवत⁹⁹⁵श्चिक्षेप क्षेपीयः कण्ठे वैकुण्ठस्य स्वयंवरकुसुममालाम्॥ग॥

एवं साऽपि कदाचिच्चम्पककलिकाकलापगौराङ्गी रागिणी त्वयि वञ्चयिष्यति देवान्॥वञ्चितो यतः पूर्वमात्मसुखमण्डलश्रिया शशी, तिरस्कृतो मदनः सौभाग्येन।संकृत्प्र⁹⁹⁶नृत्तायाश्च किमदगुण्ठनेन।विधेरिव वामभुवामचिन्त्यानि चरितानि भवन्ति॥घ॥

किमु न स्मरति देवो दिवि⁹⁹⁷विश्रुतमर्थसारं स्वर्लोकादवतीर्य पुरा गीतं गन्धर्व⁹⁹⁸गायनैर्गीतगोष्ठीस्थितस्याग्रे युगलमिदमार्ययोर्देवस्य॥ङ॥

क्वचिदपिकार्यारम्भेऽकल्पः कल्याणभाजनं भवति।
न तु पुनरधिकविषादान्मन्दीकृतपौरुषः पुरुषः॥५५॥
अपहस्तितान्तरायानर्थानुररीकृतान्प्रसाधयतः।
विधिरपि बिभेति तस्मान्निरतिशयं साहसं यस्य॥५६॥

____________________________________________________________________________________________
**अथ सेति॥**अतिशयेन क्षिप्रं क्षेपीयः॥” स्थूलदूर-” इत्यादिना सिद्धम्॥ग॥

**एवं सापीति॥**सकृत्प्रनृत्तायाः।स्तोकमपि नर्तितुमारब्धवत्याः किं नीरङ्गयाः॥घ॥

**क्वचिदिति॥**कल्पोऽनिर्विण्णः।तु पुनरिति शब्दो संभूयवाचकत्वात्पुनरर्थमेव द्योतयतः, पचाऽपि चेति समुचयः॥५५॥
____________________________________________________________________________________________

एवमनेकधा प्रस्तुतपुराणपुरुषाख्यानप्रपञ्चप्रक्रमेणातिकान्ते भूम्निदिवसे मङ्गलोद्गार इव वाञ्छितार्थसिद्धेः, सर्जनहुंकारं इवान्तरायाणाम्, ओंकार इवोत्साहस्मृतेः, पुण्याहध्वनि⁹⁹⁹रिव हृवयप्रसादप्रासादस्य, पुनर्नवीकृतानुरागस्तम्भोत्तम्भनस्य तस्य¹⁰⁰⁰ नरपतेः शिश्राय¹⁰⁰¹ श्रुतिं श्रुतशीलेन श्रावितमिममेवार्थे समर्थयन्निव मव्याहृशङ्कर्ध्वनिः¹⁰⁰²॥क॥

राजा तु तमाकर्ण्य विसर्जितपरिजनस्तत्रैव पुलिनमध्ये मध्याह्नसमयसमुचितव्यापारमकरोत्॥ख॥

अनन्तरमतिक्रान्तेषु केषुचिन्मुहूर्तेषु गगनमध्यतलाद्दिलम्बमाने मनाङ्मार्तण्डमण्डले चण्डवात्याहतशुष्कपत्रमिव दण्डप्रान्तप्रचलितकुलालचक्रमिव तेन पुरंदरादेशभ्रमेण भ्रान्तमात्मनो मनः काप्येकान्तकमनीयनर्मदाप्रदेशदर्शनविनोदेन स्वस्थीकर्तुमिच्छन्निच्छानुकूलकतिपयाप्तपरिजनपरिवृतः श्रुतशीलस्कन्धावष्टम्भविहारी विहाय दूरमिव शिबिरसंनिवेशम्, इतस्ततस्तरुणतमालमण्डपमण्डलितमयूरहारिणा चलञ्चकोरचक्रवाकचक्रवालवलयितेन स्नानागततापसपदपङ्किखर्वितदूर्वाङ्करेणापसरत्पयः पूरतरङ्गितवालुकेन¹⁰⁰³ पुलिनप्रान्तेन प्राचीं दिशमयासीत्॥ग॥

तत्र च चटुलचञ्चरीककुलाकुलितविविधवीरुधां तलेषु विचरतोऽस्य।रसातलविनिर्गताः पन्नागाङ्गना इव नागमवहारिण्य-
___________________________________________________________________________
**तत्रचेति॥**चंदुलालिकुलाकुलितवीरुन्मूलेषु विचरतो नृपतेर्दृष्टिपथमवतीर्णाः किरातकामिन्यश्विरं चिक्रीडुरिति संबन्धः। कथंभूताः। नागमदेन गजमदजलेन हारिण्यस्तेमालंकृतत्वात्। पद्मगाङ्गनांस्तु नागानां वासुकिप्रभृतीनां मदं गर्व हरन्ति मुष्णन्ति॥
___________________________________________________________________________

स्तमालकन्दलीकोमलाङ्गषष्टयः श्रोणीभारालसगमंमग्नीXXXतरङ्गितरङ्गिततनुमध्यलतिकाः,काचित्कण्ठकन्दलावल-म्बितमातङ्गमौक्तिकलताः स्फुरनक्षत्रवलयाः कृष्णपक्षरात्रवइव कृतक्रीडाझरीरपरिग्रहाः, काम्बिदुभयश्रवणावसक्तदन्तिदन्तपत्रप्रभावलितमुखमण्डलाः सुरसरित्सलिलसंवलि¹⁰⁰⁴तकालिन्दीजलदेवता इव नर्मदया¹⁰⁰⁵मन्त्रिताः, काश्वित्परिधानीकृतरक्तपल्लवास्तडिल्ल¹⁰⁰⁶तालेखामेखलाःश्चलदम्बुवाहपङ्कय इव विन्ध्यस्कन्धानुबन्धिन्यः,काश्चिमातङ्गमदमण्डलमिलन्मधुकरकरालिताः सकलनीलोत्पलवनलक्ष्म्य इवान्यजलाशयेभ्यो महानदीमवतरन्त्यः,काश्चिल्लोहिताशोककु¹⁰⁰⁷ष्ठमस्तबकक तकर्णावतंसोत्तंसास्त्रिपुरपुरंध्रय इव हरशरानलग्वालाकुलितशिरसो धूमध्यामलाः¹⁰⁰⁸ सलिलमनुसरन्त्यः, काश्चिल्ललितलीलामृणैरनुगम्यमानाः शरीरवत्योऽअनशैलस्थलाधिदेवता इव तीथविगाहनानुरागिण्यः, काश्चिजराजर्जराबरकञ्चुकिकरावलम्बलालागामिन्यः स्फुरदिन्द्रनीलशिला पुत्रिका इवेन्द्रजालिकैः संचार्यमाणाः कृष्णा अनिका कुसुमकान्तयः काश्चि¹⁰⁰⁹ञ्चिपिटमासाः कुन्दकान्तदन्तपङ्कयो मायूर¹⁰¹⁰पिच्छगुच्छावनद्धकर्बुरकबरीकलापाश्वलद्वलयमुखरकरतलोचालतालिका-रम्भरमणीयरसिकरासकक्रीडानिर्भराः कदम्ब¹⁰¹¹मधुपानघूर्णितदृशो दृष्टिपथमवतेरुरपराह्नमजनागतास्तरुणकिरातकामिन्यः॥क॥
___________________________________________________________________________
कृतक्रीडाशरीरपरिग्रहा मूर्तारात्रयः सनक्षत्रा इव। मुक्तानां नक्षत्राणि स्त्रीणां रात्रय उपमानम्॥दन्तपत्रप्रभाणां सुरसरित् स्त्रीणां कालिन्द्युपमानम्॥रक्तपलवान तडिल्लता बीणामम्बुवाहपक्षिरुपमा॥लोहिताशोककुसुमानांहरशरासनज्वाल स्त्रीणां च श्यामत्वेन धूम उपमा।कृष्णाअनिका तापिच्छलता॥क॥
____________________________________________________________________________

ततश्चताः सूक्ष्ममुक्ताफलधवलवालुकापुलिनपृष्टेलब्धपरभागाः स्वैरं स्वैरमनुश्चचरणचलनक्रमासारितपुरवकृष्ट¹⁰¹²कलहंसकुलमनाकुलकलगीततरङ्गसन्नरङ्गितकुरङ्गमनङ्गभावभूयिष्ठमनुभूय तीरविहारसुखम्,अनन्तरमक्रूरजलचरमवेगवहत्सलिलमुत्फुल्लविविधविकसिताम्बुजजातिजीवितजीवजीवकमुत्कूजितकुररमारसितसारसमुन्महासिहंसावतंसमुरःप्रमाणाच्छोदकमतिरमणीयं हृदमवातरन् ॥क॥

अवतीर्य च ताः काश्चित्पन्नग¹⁰¹³पतिपुरंध्रय इवोद्गीर्णविषगण्डूषाः, काश्चिद्राक्षसप्रमदा इव रक्तोत्पलाकृष्टिव्यसनित्यः, काश्चिद्गोपाला¹⁰¹⁴ङ्गना इव गृहीतपुण्डरीकाक्षाः, काश्चित्कार्तिकेयशरपङ्क्तय इव विश्लेषितक्रौञ्चाः,काश्चित्कुरुसेना इव धार्तराष्ट्र¹⁰¹⁵शकुनिमार्गेणानुधावमानाः, काश्चिद्रात्रय इव विघटितचक्रवाकमिथुनाः,काश्चिचकोराङ्गना इव चञ्चूकतदीर्घकमलनालैः शशधरकरनिर्मलजलमास्वादयन्त्यः,काश्चित्करिण्य इव सरसबिसायाणि ग्रसमानाः, काश्चिज्जलयन्त्रपुत्रिका¹⁰¹⁶ इव संपुटितमुखपाणिपल्लव युगलाग्ररन्धोन्मुक्तसूक्ष्मवारिधाराः,काश्चिद्भीरुनार्य इव प्रिय-
___________________________________________________________________________
**ततश्चेति॥**अम्बुजजातिभिर्जीविता जीवजीवाः पक्षिविशेषा यत्र॥“ शेषाद्वि भाषा " इति कपू॥अम्बुजजातिरेव जीवितं येषामिति वा।अतिप्रियत्वात्॥उरः प्रमाणं वक्षोदनमुदकं यत्र।अगाधे हि पयसि न जलक्रीडा॥क॥

**अवतीर्येति॥**विषं जलं, गरव॥रक्तोत्पलं रक्ताब्ज, रक्तेनोत्कृष्टं पलं मांस् च॥गृहीतपुण्डरीके अवलोकितसिताम्बुजे अक्षिणी यासाम्,चक्षुषो हि प्रहणमव लोकनमेव।यथा श्रोत्रपानमाकर्णनम्।अथवा शैत्याने न्यस्ताजाः।अन्यत्र पुण्डरीकाक्षः कृष्णः॥क्रौञ्चः पक्षी गिरिश्च॥धृतराष्ट्रो दुर्योधनस्य पिता, शकुनिर्मा तुल पक्षे धृतराष्ट्रो हंसः॥यद्विश्वः -“ धृतराष्ट्रः सुराज्ञि स्यात्पक्षिक्षत्रियमेदयोः ”। शकुनिः पक्षी॥अवभूनि चनि कृतानि अञ्चूकृतानि॥अन्यत्र च कृतानि
___________________________________________________________________________
* यहा गृहीत आत्तः पुण्डरीकाणामक्षो बीजकोशोयाभिस्ता इति बृहट्टीका॥
___________________________________________________________________________

वारितरणाः, स्तनगण्डशैलशिखरास्फालनोल्लसत्तरङ्गान्तरतरुणतामरसरससुरभितलिलमवाहसाताश्चिरं चिक्रीडुः॥क॥

अवनिपतिरपि विस्मयविस्मृतनिमेषोन्मेषनयनस्ताश्चिरमवलोक्य¹⁰¹⁷ चिन्तयांचकार॥ख॥

जातिर्यत्र न तत्र रूपरचना नेत्रोत्सवारम्भिणी
रूपश्रीरपि यत्र तत्र सुलभः श्लाघ्यो न जन्मोदयः।
इत्येकस्थसमस्तसुन्दरगुणप्रद्वेषमभ्यस्यतो
धातस्तात वृथाश्रमस्य भवतः सृष्टिक्रमो दह्यताम्॥५७॥

तथाहि।

ग्रीवालम्बितपद्मनाललतिकाः कर्णावतंसीकृत-
प्रत्यग्रोन्मिषितासितोत्पलदलैः संदिग्धनेत्रद्वयाः।
कस्यैता जलदेवता इव कुचप्राग्भारभुग्नो¹⁰¹⁸र्मयः
स्नानासक्त पुलिन्दराजवनिताः कुर्वन्ति नोटकं मनः॥५८॥

अपि च।

एतस्याः करिकुम्भसंनिभकुचप्राग्भारष्टष्ठे लुठ-
द्रुञ्जागर्भगजेन्द्रमौक्तिकसरश्रेणीमनोहारिणि।
दूरादेत्य तरङ्ग एष पतितो वेगाद्विलीनः कथं
को वान्योऽपि विलीयते न सरसः सीमन्तिनीसंगमे॥५९॥

_________________________________________________________________________
धृतानि यानि दीर्घकमलनालानि तैः शशधरकरनिकरवन्निर्मलं जलम्।अन्यत्र किरनिकर एव निर्मलजलम्।चकोर्यो हि चन्द्रकरान्पिवन्ति॥प्रियं वारिणो जलस्य तरणं यासाम्।अन्यत्र वारितो निषिद्धो रणो यकाभिः।ता वारितरणा, प्रियाणां वारितरणाः प्रियवारितरणाः॥क॥

**एतस्या इति॥**मौक्तिकसरोमुक्तादाम॥५९॥
__________________________________________________________________________

इयं तु

निजप्रियमुखभ्रान्त्या हर्षेणाचुम्बदम्बुजम्।
दुष्टाधरा तु भृङ्गेण सीत्कारमकरोन्मृदु॥६०॥

अनयापि

अविरतमिदमम्भः स्वेच्छयोच्छालयन्त्या
विकचकमलकान्तोत्तानहस्तद्वयेन।
परिकलित इवार्धः कामबाणातिथिभ्यः
सलिलमिव वितीर्ण बाल्य¹⁰¹⁹लीलासुखाय॥६१॥

अस्याश्च

कर्णमूलविषये मृदु गुञ्जन्पाणिपल्लवहतोऽपि हटेन।
एष षट्पदयुवा हरिणाक्ष्याश्चुम्बति प्रिय इवास्यसरोजम्॥६२॥

इतोऽप्येषा

भ्रमकरं मकरं मकरन्दिनीं
कमलिनीमलिनीमलिनीकृताम्।
तरलयन्तमवेक्ष्य महाभया-
दुदतरत्सरितस्त्वरितैः पदैः॥६३॥

एताश्च

मन्दायते विनमिदं मदनोऽपि सज्ज-
स्तत्किं न गच्छत गृहानिति पद्मिनीभिः।
मीलसरोजगतभृङ्गरुतैरिवोक्ताः
स्नात्वा शनैरनुसरन्ति तटं तरुण्यः॥६४॥

___________________________________________________________________________
**भ्रमरमिति॥**मकरन्दोऽस्त्यस्यां मकरन्दिनीम्।तथा अलिनीभिर्भृङ्गीभिर्मलिनीकृतां कमलिनीं तरलयन्तं क्षिपन्तं भ्रमकरमावर्तकरं मकरं यादोविशेषं विलोक्य यदुत्पन्नं महाभयं तस्मात्वरितैरुत्तालैः पादक्रमैरसौ शबरसुन्दरी सरित उत्तीर्णा॥६३॥
___________________________________________________________________________

एवमनेकविधविलासासक्तशबरसुन्दरीवशेनाल्हादपुलकिते विविधवितर्ककारिणि पङ्कनिमग्नजरत्करेणुकाय-माननिःस्पन्ददृशितत्कालमुत्पन्नया मनान्मथव्यथया धीरतया च स्पृष्टया च विचिकित्सया च जिघृक्षया चजिहासया च समकालमाकुलितहृदये संकीर्णभावभाजि राजनि, राजीववनविराजिते तस्मिन्नर्मदाहदे सलिलक्रीडासुखमतिचिरमनुभूय¹⁰²⁰ तीरभुवि सेव्यसितसैकतस्थलीमलंकुर्वाणासु च तासु शबरराजसुन्दरीषु श्रुतशीलश्विन्तितवान्॥क॥

“उन्मादि यौवनमिदं शबराङ्गनानां
देवोऽप्ययं नववयाः कमनीयकान्तिः।
रेवातटं चलचकोरमयूरहारि
किं स्यान्न वेद्मि जयिनी च मनोभवाज्ञा॥६५॥

तथाहि।

विकलयति कलाकुशलं, हसति शुचिं, पण्डितं विडम्बयति।
अधरयति धीरपुरुषं, क्षणेन मकरध्वजो देवः॥६६॥

अपि च।

मध्ये¹⁰²¹ त्रिवलीत्रिपथे पीवरकुचचत्वरे च चपलदृशाम्।
छलयति मदनपिशाचः पुरुषं हि मनागपि स्खलितम् ॥६७॥

तदस्तु प्रस्तुतरसानुनयेनैव प्रभूणां मतयो निवर्त्यन्ते निषिद्धनिषेवणात्,न प्रतिकूलतया” इत्यवधारयन्नवनिपति¹⁰²²मवादीत्॥ख
__________________________________________________________________________
** विकलयतीति॥**अधरयति विधुरयतीत्यर्थः॥६६॥

** तदस्त्विति॥**निषिद्धस्य निषेवणं सेवनमामहस्तस्मात्सकाशात् प्रभूणां मतयः प्रकृतरसानुमत्यैव व्यावर्त्यन्ते, न प्रतिकूलतया हठात् निषिद्धस्यानभिजात संगमादेरा
___________________________________________________________________________

“देव, रमणीयः खल्वर्य प्रदेशः॥क॥

तथाह्यत्र

आल्हादयन्ति मृदुवो मृदितारविन्द-
निश्यन्दिमन्दमकरन्दकणान्किरन्तः।
एते किरातवनितास्तनशैल¹⁰²³गण्ड-
संघट्टजर्जररुचः¹⁰²⁴ सरितः समीराः॥६८॥

एताश्च्

उपनदि पुलिने पुलिन्दवध्वः
स्तनपरिणाहविनिर्जितेभकुम्भाः।
शिथिलितसलिलार्द्रकेशबन्धाः
किमपि मनोभववैभवं वहन्ति॥६९॥

इतश्चावलोकयतु देवः।

सरसिजमकरन्दामोदमत्तालिगीत-
श्रवणसुखनिमीलच्चक्षुषः किंचिदेते।
अपि दिवसमशेषं निश्वलाङ्गाः कुरङ्गाः
पुलिनभुवि विहाराहारवन्ध्या वसन्ति॥७०॥

इतोऽपि

पद्मान्यातपवारणानि नलिनीपत्राणि पर्यङ्कका
दोलान्दोलनदोहदोऽपिं¹⁰²⁵ च चलद्वीचीचयैः पूर्यते।
आहारो बिसपल्लवं¹⁰²⁶, पुलिनमूर्लीलाविहारास्पदं-
रेवावारिणि राजहंसशिशवस्तिष्ठन्ति धन्याः सुखम् ॥७१॥

________________________________________________________________________
ग्रहं कुर्वाणः प्रभुः सहायसंपदानुजीविना निवार्यः॥परं तदभिमतं प्राकूंं पुरस्कृत दोषं च दर्शयित्वा।सहसा निवार्यमाणो हि पराभवमिव मन्येत॥ख॥

** सरसिजेति॥**अपिर्भिन्नक्रमे ततोऽशेषमपि दिवसमित्यर्थः॥७०॥

** पद्मानीति॥**अत्रातपत्रप्रभृतयो राजधर्मा राजहंसशिशुषूद्भावनीयाः॥७१॥
________________________________________________________________________

इहापि

चिरविरचितचाटुश्चन्द्ररेखायमाणः
प्रथमरसबिसाग्रग्रासलीलार्पणेन।
इह रमयति हंसीं राजहंसो रिरंसुः
पुलकयति च चञ्चूकोटिकण्डूयनेन॥७२॥

अपि च।

इह चरति चकोरः कोरकं पङ्कजाना-
मिह चलदलिचक्राञ्चक्रवाको बिभेति।
इह रमयति जीवजीवको जीवितेशा-
मिह वहति विकारं हारि हारीतकोऽपि॥७३॥

एवमसौ निषधेश्वरः श्रुतशीलेन प्रज्ञापूर्वमपररमणीयप्रदेशान्तरदर्शनव्याजेनान्तरितशबरसुन्दरीदिदृक्षाग्रहो गृहान्प्रति
प्रत्यावृत्तः॥क॥

चिन्तितवांश्व

“कथं¹⁰²⁷ नु सा दमयन्ती पुरंदरप्रमुखेषु लोकपालेष्वर्थिषु मया मनुष्यजन्मना लब्धव्येति। निवारयिष्यन्ति च तां खलु दिव्य

___________________________________________________________________________

इह चरतीति॥ प्रतिष्ठमानभृङ्गवृन्दाचक्रवाको विभेतीति तपस्विनीभ्रान्त्येति शेषः॥ जीवजीवकः पक्षी जीवितेशां प्रियां रमयतीति संबन्धः॥७३॥

कथं नु सेति॥ इन्द्रादिवरेषु सत्सु मयि विषये कीदृगनुरागः, बन्धवोऽप्येमां दिव्यसंबन्धार्थित्वात्तेष्वेव प्रोत्साहयिष्यन्ति, इति चिन्तयति राज्ञि शनैः क्रमेणाम्बरादवतीर्य भगवान्भानुः पश्चिमामगात्॥ किं कुर्वन्। इमं नृपमित्यमुना प्रकारेणाश्वासयनिव। तमेव प्रकारमाह–अहो राजंस्त्वया चेतसि नैतञ्चिन्तनीयम्। यद्दिव्यसंबन्धार्थिनो बन्धुव एतां निवारयिष्यन्तीति तदेषास्मत्तो विरहुतीतिं। यतो रामाजनो वारितो निषिद्धेऽसिव प्रवर्तते। तथाऽस्य बिजनस्य दीर्घमनुरक्तस्य बहुकालं सानुरागस्य सतोऽलमत्यर्थ न रागापायः स्यात्। तथास्यालीकोऽप्यभिनिवेशो न हीयते॥

___________________________________________________________________________

संबन्धार्थिनो बान्धवाः। तत्किमिह शरणम्” इति विमुक्तदीर्घनिःसहनिःश्वासमसकश्चिन्तयति राजनि “राजन्, रामाजनः पद्यइव वारितः सुतरां प्रवर्तते। नालमस्य दीर्घमनुरक्तस्य जायतेपरांगो नाप्यलीकाभिनिवेशोऽस्य हीयते। किंचान्यदन्यपरिग्रहवर्तिनीनामपि स्त्रीणामन्यत्रापि रागाग्रहो भवति¹⁰²⁸। यतः पश्य वरुणप्रतिग्रहेऽपि¹⁰²⁹ प्रतीचीयं मयि रागिणी¹⁰³⁰ भविष्यति “इत्येवमिममाश्वासयन्निव भगवान्भानुरुत्तुङ्गतरुशिखराणि करैः पतनभयादिवाबलम्यमानः शनैर्गगनतलादवतीर्य प्रतीचीं दिशमयासीत्॥क॥

अम्बरान्तःप्रसारितकरे रागिणि रक्तया परियुक्ते तु पश्चिमककुभाऽम्भोजिनीजीवितेश्वरे॥ख॥

पूर्वाहं विहितोदयाहमसकृत्तन्मां¹⁰³¹ विहायाधुना
यस्यामस्तमुपैति तां कथमयं रागी जघन्यामगात्।
इत्येवं श्लथितांशुके दिनपतौ याते दिशं पश्चिमा-
मीर्ष्यारोपविषादिनीव तमसा प्राची ककुब्लक्ष्यते¹⁰³²॥७४॥

____________________________________________________________________________________________

किं पुनर्यादृक्त्वय्यभिनिवेशः। यथा पद्मोऽब्जं वारितो जलात्प्रवर्तते। तथास्य रक्तस्यसतो नालं काण्डं दीर्घमनु सह परागो मकरन्दः स्यात्। तथाली भृङ्गी के जलं तयोरभिनिवेशः प्रवेशः सोऽप्यस्य न हीयते न हीनः स्यात्॥ किं चान्यदुच्यते। स्वीकृतानामपि स्त्रीणां पुरुषान्तरे रागानुबन्धः। यस्मात्संप्रत्यपि पश्य त्वं ’ वरुणस्वीकृतापिपश्चिमाशा ममापि विषये रागिणी भविष्यतीति॥ पद्मशब्द उभयलिङ्गः॥क॥

अम्बरान्तरिति॥ नभोन्तःप्रसारितांशौ रक्ततान्विते रक्तया पश्चिमया दिशायुक्ते सत्यम्भोजिनीजीवितेश्वरे रवौ प्राच्या चिन्तितम्॥घ॥

तदाह— पूर्वेति॥ आद्याहम्। तथासकृद्विहितोदयाहं तस्माद्यस्यामस्तमेति जधन्या च निकृष्टा तामिमां रागी आरक्तः सन् रविर्मा विहाय कथमगातः॥ पश्चिमां

__________________________________________________________________________

विश्वेषाकुलचक्रवाकमिथुनैरुत्पीडमा¹⁰³³क्रन्दिते
कारुण्यादिव मीलितासु नलिनीष्वस्तं च मित्रे गते।
शोकेनेव दिगङ्गनाभिरभितः श्यामायमानैर्मुखे-
निःश्वासानलधूमवर्तय इवोद्गीर्णास्तमोराजयः॥७५॥

तथाविधे च वेलाव्यतिकरे राज्ञः संध्याबसरमावेदयितुमस्यासन्नविहारि हारि¹⁰³⁴ लीलाकिंनरमिथुनमिदमगायत्–

“रक्तेनाकं विनिहितमधोवक्रमेतत्कपालं
तारामुद्राः किमु कलयता कालकापालिकेन।
संध्यावध्वाः किमु विलुठिता कौङ्कमी शुक्तिरेवं
शङ्कां कुर्वज्जयति जलधावर्धमग्रार्कबिम्बम् ”॥७६॥

अथ क्रमेण गगनमन्दाकिनीतीरतापसैर्विकीर्यमाणेषु¹⁰³⁵ संध्यार्घाञ्जलिजलबिन्दुबुद्बुदेष्विव किंचिदुन्मीलत्सु विरलतर¹⁰³⁶तारास्तबकेषु वासरविरामवादितवाद्येष्वमरसदनेषु, दह्यमानबहलधूपधूममञ्जरीष्विव वियति विहरन्तीषु तनुतिमिरवल्लरीषु, स्वपत्पतत्रि¹⁰³⁷

____________________________________________________________________________________________

दिशं गते शिथिलांशावंशुमतिविषये य ईर्ष्याशेषोऽसूयाकोपस्तस्माद्विषादिनी च सती पूर्वा दिक् तमसान्धकारेण लक्ष्यते॥ अन्यामपि प्रथमां कृतोदयां विहाय अस्तंकारिणीं निकृष्टां च यदा रागी विलासी याति तदा तस्मिन्शिथिलितवाससि पूर्वा स्त्रीर्ष्याविपादिनी तमसा तमोभावेन प्राप्यते॥७४॥

विश्लेषेति॥ उत्कृष्टा पीडा यत्रेत्युत्पीडमित्याक्रन्दक्रियाविशेषणम्॥७५॥

**रक्तेनेति॥**अधस्ताद्वकं यस्य तदधोवकमधोमुखम्। तथा रक्तेन रुधिरेणाक्तलिप्तम्। तत्तथाभूतं कपालं काल एव कापालिकस्तेन तारा नक्षत्राण्येव मुद्रा रुचकाख्यानि हस्तपादादीनामस्थ्याभरणानि कलयता युञ्जनेन किमु न्यस्तम्॥ किम्बिति वितर्के। किंवा संध्यैव या वधूस्तस्याः संबन्धिनी कौङ्कुमी शुक्तिर्विपरीतमधोमुखी लुठिता। एवमित्थं शङ्कामुत्पादयत्समुद्रे ऽर्धमन्नार्कबिम्बं जयत्यधुना॥७६॥

अथेति॥ कोशः कणिका शपथविशेषश्च। वयमन्यत्र न यास्याम इत्यर्थे पद्मिनीनां समीपे कीशयानं कुर्वत्सु भृङ्गविलासिषु॥ क्षामोदरीप्रकृष्टपाणिज्वलिततैलसिक्तव

___________________________________________________________________________

कुलकोलाहलेन वासार्थिश्रान्तागताध्वगस्वागतालापमिव कुर्वाणासु वनराजिषु, अन्यत्र परिभ्रमणपरिहारार्थमिव पद्मिनीनां कोशपानमाचरत्सु चञ्चलचञ्चरीकेषु रत्युत्सवोत्साहावेशमहामन्त्राक्षरेष्विव श्रूयमाणेषु महासरि¹⁰³⁸त्कूलकुलायनिलीनजलकुकुहकुहरितेषु, रामायणव्यतिकरेष्विव मन्दोदरीप्रहस्तप्रबोधितोत्सिक्तदशाननेषु संध्याप्रवीपेषु, जाते जरत्कुम्भकारकुकुटकुटुम्ब¹⁰³⁹पक्षपि¹⁰³⁹च्छविच्छाये¹⁰³⁹ मनाक्तमोनुविद्धे संध्यारागे राजा विषादविस्मृतसंध्याह्निकः परिजनानुबन्धात्संध्यां ववन्दे॥क॥

ततश्च क्रमेण

रजनिमवनिनाथः सांध्यकर्मावसाने
हरचरणसरोजद्वन्द्वसेवां विधाय।
मृदु कलितविपञ्चीपञ्चमप्रायगीत-
श्रवणसुखविनोदेस्तां स तस्मिन्ननैषीत्॥७७॥

इति श्रीत्रिविक्रमभट्टविरचितायां दमयन्तीकथायां हर-
चरणसरोजाङ्कायां पञ्चम उच्च्छ्वासः समाप्तः॥

____________________________________________________________________________________________

सिंमुखेषु दीपेषु। रामायणसंपर्केषु तु मन्दोदरीनामन्या पत्न्या प्रहस्तेन सेनान्या प्रकपॅण बोधित उत्सिक्तः उद्रिक्त सन्दशाननो रावणो येषु तथाभूतेषु । कुम्भकारः कुकुटः पक्षिविशेषः॥क॥

इति विषमपदप्रकाशमेतं दमयन्त्यास्तनुते स्म चण्डपालः।
शिशुमतिलतिकाविकासचैत्रं चतुरमतिस्फुट भित्तिचारुचित्रम्॥

इति चण्डपालविरचिते दमयन्तीकथाविवरणे पञ्चम उच्छ्वासः समाप्तः।

___________________________________________________________________________

षष्ठ उच्छ्वासः।
≍≍≍≍≍≍≍

अथ द्विजजननिकापकीर्णसंध्याञ्जलिजलैरिव क्षाल्यमाने मनाग्विमलतां व्रजति तिमिरमलिनेऽम्बरे, मालाकारेणेव प्रभातप्रभोद्भेदेनावचीयमानेषु गगनपुष्पवाटिकाकुसुमेष्विव नक्षत्रेषु,निद्रापहारहुङ्कार इवोत्थिते प्रभातभेरीध्वनौ¹⁰⁴⁰, नरपतेः प्रबोधनार्थमदूरे वैतालिकः पपाठ॥क॥

उदयगिरिगतायां प्राक्प्रभापाण्डुताया-
मनुसरति निशीथे¹⁰⁴¹ शृङ्गमस्ताचलस्य।
जयति किमपि तेजः सांप्रतं व्योममध्ये
सलिलमिव विभिन्नं¹⁰⁴² जाह्नवं यामुनं च॥१॥

अपि च।

यात्यस्ताचलमन्धकारपटले जातेऽरुणस्योदये
तापिच्छच्छदपद्मरागमहसोर्मध्यं ककुब्भागयोः।

____________________________________________________________________________________________

अथ द्विजेति॥ अथ निशातिवाहनानन्तरम्।अम्बरं व्योम वर्ष ‘चं। व्योम्नः स्वभावस्वच्छस्यापि मालिन्यक्षालने भाक्ते। वस्त्रपक्षे तिमिरवन्मलिनम्॥क॥

उदयेति॥ उदयाद्रिगतप्रथमप्रभापाण्डिम्नि निशीथे चान्धकारेऽस्ताचलशृङ्ग गन्तुंप्रवृत्ते किमपि सर्वोत्कृष्टं तेजो जयति। तत्र कविरुत्प्रेक्षते– सांप्रतमिदानी नभोमध्ये जाह्नवं गाङ्गं, यामुनं च कालिन्दीय, सलिलं विभिन्नं संगतमित्यर्थः। व्योम्नि जाहव्येवासीत्। यमुनायाः संभेदः सांप्रतमेव। अत एवास्मिन्वृत्ते " यमुनात्रिविक्रमः” इतिनाम कविरवापत्। तथा च– “प्राच्याद्विष्णुपदीहेतोरपूर्वोऽयं त्रिविक्रमः। निर्ममे विमलं व्योम्नि यत्पदं यमुनामपि “। प्रभया पाण्डुता प्रभाकृत उद्योतः प्रकाश इतियावत्।बतु प्रभायाः पाण्डुतेति समासः। उदये प्रभाया भारतत्वात्। प्रकाशस्तु इन्द्रनीलादीनामपि पाण्डुरेव। जाह्नवी देवताधिष्ठात्री पस्येति देवतार्थेऽण्। अन्यथा शैषिकछःस्यात्॥१॥

यातीति॥ अस्तगिरिं गच्छति तमःसमूहे पश्चिमायाः कृष्णायाः, संपन्नारुणोदयायाः॥
___________________________________________________________________________________________

अन्तर्विष्णुविरञ्चयोरिव मनाग्लिङ्गोद्भवभ्रान्तिक-
तेजः पाण्डुरपिञ्जरं च किमपि श्यामं च तद्दोऽवतात्॥२॥

अनन्तरमुत्तिष्ठतोत्तिष्ठतानयत गजवाजिवेगसरीः¹⁰⁴³, संयोजयत शकटानि, वेष्टयत पटकुटीः, मुकुलयत मण्डपिकाः, संवृणुत काण्डपटान, उन्मूलयत कीलकान्, उद्वहत वेगाद्वहनीयभाण्डम्¹⁰⁴⁴, भारयत करभकलभान्, उत्क्षिपत क्षीणोक्षकान, उत्तरत सरितम्, अपसरत पुरतः कुरुत संचारसहं मार्गम्, इत्यनेकविधप्रयाणाकुललोककोलाहले समुच्छलति, नदत्सु प्रस्थानवादित्रेषु, समुत्थाय नरपतिरावश्यकशौचावसाने¹⁰⁴⁵ नर्मदाम्भोभिषेकप्रततनुरनुबन्ध्य¹⁰⁴⁶ सांध्यविधिम् अधिकृत्य भगवन्तमुदयगिरिशिरः शिखरभाजं भास्करम्, इमं श्लोकमपठत्॥क॥

____________________________________________________________________________________________

पूर्वस्याश्च लोहिताया दिशोर्मध्ये पाण्डुपिञ्जरं श्यामं वा किमपि दुर्लक्षं मनाक् स्तोकोदयं तेजोऽर्थात्प्रकाशात्मकं वो युष्मान्पातु॥प्रकाशारुणोदयतमःशेषसमुदायरूपत्वात्पाण्डु पिञ्जरं श्यामं चेत्युक्तम्। तदित्यनेन क्षिप्तं यच्छब्दवाच्यमुपमानमाह– अन्तरित्यादि। दिग्भागयोर्विष्णुविरञ्चौ, प्रकाशात्मनश्च तेजसो लिङ्गोद्भव उपमानम्। अथवा सत्वं पाण्डु तदेव विष्णुः, रजः पिञ्जरं तदेव स्रष्टा, तमः श्यामं तदेव च हरः,एतत्रयीमयश्च रविरित्यागमिकसमयः॥ तदुक्तम्– " सस्वं शुभ्रं स हरिर्लोहितपीतं रजः स जगत्कर्ता। कृष्णं तु तमः स भवो भानुश्चैतत्रयीमूर्ति “॥अभिधानकारोऽप्याह– " द्वादशात्मा त्रयीतनुः “॥ एतेन पाण्डु तेज इत्युक्ते सत्त्वस्य, पिञ्जरमित्युक्ते रजसः, श्याममित्युक्ते तमसः प्रतीतिरिति। ततश्च तमोन्विताया अपाच्या भरुणान्वितायाश्च प्राच्या मध्ये मनागीषल्लक्ष्यं किमप्यद्भुतवैभवं तदुत्कृष्टं पाण्डु पिञ्जरं श्यामं च तेजोऽर्थात् सत्वरजस्तमस्त्रयीमयं श्रयीतनुलक्षणं वो युष्मानवतु। अमुमेवार्थ सत्वरजस्तमसां संज्ञान्तरेण विष्णुविरश्चलिङ्गोलवलक्षणेन द्रढयन्नाहअन्तरित्यादि॥” पुरा स्वमाहात्म्यार्थ विवदमानयोर्दुहिणनारायणयोः शिवेन स्वस्य लिङ्गोद्भवस्वोर्ध्वाघोमानविज्ञानं महत्वहेतुः पण उक्तः " इत्यागमः॥२॥

अनन्तरमिति॥ वेगसरी वेसरी। काण्डपटो गुणलवनी॥क॥
___________________________________________________________________________

“जयस्यम्भोजिनीबन्धुर्बन्धूकारुणरश्मिकः।
बैद्रुमो वासरारम्भकुम्भः पल्लववानिव”॥३॥

अभ्यर्च्य च पञ्चोपचारैः सुरासुरगुरुं गौरीपतिं तत्प्रियस्यभगवतो नारायणस्यापि वाञ्छितार्थसिद्धये¹⁰⁴⁷ स्तुतिमकरोत्॥क॥

“जयत्युदधिनिर्गतस्मरविलोललक्ष्मीलेस¹⁰⁴⁸-
द्विलासरसमन्थरस्फुटकटाक्षलक्षीकृतः।
अमन्दरयमन्दरभ्रमणघृष्ट¹⁰⁴⁹हेमाङ्गवः
सुरारिवधनाटकप्रथमसूत्रधारो हरिः॥४॥

जयत्यमलकौस्तुभद्युतिविराजितोरःस्थलः
सहेलहतदानवो नवतमालनीलद्युतिः।
विनम्रसुरमस्तकच्युतविकासिपुष्पावली-
विकीर्णमधुसीकरस्त्रपितपादपीठो हरिः॥५॥

जयत्युदरनिःसरदरसरोजपीठीपठ-
च्चतुर्मुखमुखावलीविहितरम्यसामस्तुतिः।
अलब्धमहिमावधिर्मधु¹⁰⁵⁰वधूविलासान्तकृ-
ज्जगत्रितयसंभवो भवभयापहारी हरिः॥६॥

जयत्यसुरसुन्दरीनयनवारिसंवर्धित-
प्रतापतरुरुल्लसत्तरुणकेकिकण्ठच्छविः।
दलस्कनककेतकीकुसुमपत्रपीताम्बरः
सुराधिपनमस्कृतः सकललोकनाथो हरिः॥७॥

____________________________________________________________________________________________

जयत्युदेति॥ सुरारिवधनाटकस्य प्रथमे प्रस्तावनायां सूत्रधारः॥४॥
____________________________________________________________________________________________

जयत्यखिललोकजिन्नरककालकेतूद्रमो
मदान्धदशकन्धरद्विरददुष्टपञ्चाननः।
हिरण्यकशिपुप्रियामुखसरोजचन्द्रोदयः
सुरेन्द्ररिपुसिंहिकासुतशिरःकुठारो हरिः॥८॥

जयत्यमंरसारथिर्मदनतप्तलक्ष्मीलस-
त्पयोधरयुगस्थलीसरसचन्दनस्थांसकः।
अचिन्त्यगुणविस्तरः सकलकेशि¹⁰⁵¹कंसाङ्गना-
कपोलफलकोल्लसतिलकभङ्गहारी हरिः॥९॥

जयत्यसमसाहसः सकललोकशोकान्तकृ-
त्सहस्त्रकरभासुरस्फुरितचारुचक्रायुधः¹⁰⁵²।
विहङ्गपतिवाहनः कलुषकन्दनिर्मूलनः
समस्तभुवनावलीभवनशिल्पधारी¹⁰⁵³ हरिः॥१०॥

जयत्यमलभावनावनतलोककल्पद्रुमः
पुरंदरपुरःसरत्रिदशवृन्दचूडामणिः¹⁰⁵⁴।
अरातिकुलकन्दलीवनविनाशदावानलः
समस्तमुनि¹⁰⁵⁵मानसप्रवरराजहंसो हरिः “॥११॥

एवमभिवन्द्य¹⁰⁵⁶ देवदेवम्¹⁰⁵⁷, समारुह्य विजयिवारणेन्द्रस्कन्धम्, अग्रतः प्रधावितानेककरितुरगपरिजनः, पुरः पुरोधसा¹⁰⁵⁸ निवर्तिते महानदीयागे, युगसहस्रपरिवर्तवृत्तान्तसाक्षिणीम्, अनवरततपस्यद्व

____________________________________________________________________________________________
जयतीति॥ नरको भौमासुरः॥८॥

**जयतीति॥**अमराणां सारथिर्नेता अमणीरिति यावत्॥९॥

**एवमिति॥**समुत्तीर्य भगवतीं मेकलकन्यामुत्फुल्लेत्यादौ लंकारानुप्रासाद्धेतोः केचित् " अङ्कोल्ल” इति पठन्ति, तत्र प्राकृते। संस्कृते त्वङ्कठ इति॥ तथा वल्लद्वय दक्षिणभागस्थितं मतङ्गजानां गजानामभिमतं नर्मदातीरं पुण्यारण्यम्, अग्रतो

____________________________________________________________________________________________

ह्मर्षिप्रतिष्ठितशिवलिङ्गरुद्वरोधसम्, अनेकसुरसुन्दरी¹⁰⁵⁹सेविततीरसंकेतलतामण्डपाम्, अनवरतमज्जद्वनगजम-दामोदसुरभिततरङ्गाम्, अपरगङ्गाम्, अपरसागरराजमहिषीम्, अपरमार्कण्डेयतपःसिद्धिलखीम्, सम्मुचीर्य भगवतीं मेकलकन्याम्,उत्फुल्लपल्लविताद्बोल्लसल्लकीसरलसालसर्जा¹⁰⁶⁰र्जुननिम्बकदम्बजम्बूस्तम्बोदुम्बरखविरकरञ्जाञ्जानाशोकैसौभा¹⁰⁶¹ञ्जनकप्रायैस्तरुभिराकीर्णम्, अभिमतं मतङ्गजानाम्, अनुभूतसारं सारङ्गैः,शिशिरतरं तरङ्गानिलैः, स्वर्गवनसमं समञ्जरीकैर्लतानालकैरुलङ्घष दक्षिणं नर्मदातीरपुण्यारण्यम्¹⁰⁶², अग्रतो, गगनवीथीमिव सिंहराशिराजिता-मुत्पतङ्गामुत्थितवृश्विकामाविर्भूतसार्द्ररोहिणीमूलां च, छन्दोजातिमिव शार्दूलविक्रीडितमनोहरां हारिहरिणीमन्दाक्रान्तामनवरतवसन्ततिलको¹⁰⁶³द्भासितामतिविचित्रचम्पकमालां च, सीतामिव बहुकोटरावणर्वृतामुत्पन्न¹⁰⁶⁴कुशल

___________________________________________________________________________

विविधविन्ध्याटवीमवगाहमान इति संबन्धः॥ कथंभूतां विन्ध्याटवीम्। सिंहराशिभृंगेन्द्रवृन्दं ज्यौतिषोक्तः पञ्चमो राशिश्च। तेन राजिताम्। तथा पतङ्गः शलभः सूर्यश्व। वृश्चिकोऽली अष्टमराशिश्च। पुनः किंभूताम्।आविर्भूता सह आर्द्रेण शृङ्गवेरेण, रोहिणी ओषधिविशेषो, मूलो मूलकश्च यस्याम्। पक्षे आर्द्रा–रोहिणी–मूलानि ताराः॥ शार्दूलविक्रीडितेन सिंहविलसितेन मनोहरा। तथा हारिणीभिश्चारुभिईरिणीभिर्मन्दमाक्रान्ताम्। सर्वदा वसन्तैस्तिलकैश्व तरुविशेषैर्भूषिताम्। तथा अतिविश्विश्रामम्पकानां माला श्रेणी पस्याम्। पक्षे शार्दूलविक्रीडितं हरिणी मन्दाक्रान्ता वसन्ततिलका चम्पकमाला च छन्दांसि\।\। तथा बहुभिः कोटरावणैर्वृतां छत्राम्। कोटराणां वनमिति कृत्मा " वनगिर्योः संज्ञायाम्– " इति सूत्रेण पूर्वपदस्य दीर्घः। " वनं पुरगा– " इति सूत्रेण णत्वम्। कुशो दर्भः। लवो लेशः। सीतां तु बहुकोटेन प्राज्यकौटिल्येन रावणेन रक्षसा प्रार्थिताम्॥ तथा उत्पन्नौ कुशलवौ. स्वसुतो यस्याः॥ तथा

____________________________________________________________________________________________

वां च, लङ्कामिव संचरद्विगुणपश्चाननविभीषणां चारुपुष्पकामकाण्डाडम्बरितमेघनादां च गीतविद्यामिव ततावनद्धघनसुषिरवंशस्वनमनोहरामनेकतालभेदां निषादऋषंभमध्यम¹⁰⁶⁵ग्रामयुक्तां च, चित्रविद्यामिवानेककण्टकपत्रलतास्थानकविषमामुज्वागततापसां¹⁰⁶⁶ च, कलियुगशिवशासनस्थितिमिव महाब्रतिकान्तःपातिभिः कालमुखैर्वानरैः संकुलामनेकधाभित्रस्रोतसं च, कापालिकखद्वाङ्गय

___________________________________________________________________________

संचरद्भिर्विगुणैर्विरज्जुभिः पञ्चाननैः सिंहौर्विशेषेण भीषणाम्। तथा चारुपुष्पमर्थात् मनोहरसरोजं कं जलं पस्याम्।अतएवानवसरेऽपि आडम्बरितो विस्तृतो मेघनादस्तण्डुलीयको पस्याम्। लङ्का तु द्वौ गुणौ येषां पञ्चानां, ते द्विगुणा दशेत्यर्थः। तत्संख्यान्याननानि पस्व स दशमुखो, विभीषणश्च तश्द्राता संचरन्यस्याम्। पुष्पकं विमानम्। मेघनादो रावणात्मजः॥ गीतविद्यामिवेति॥ तता विस्तीर्णा अवनद्धाः सुश्लिष्टा घनसुषिरा बहुविवरा वंशा वेणवस्तेषां स्वनेन रम्याम्। तालास्तरुविशेषाः। निषादाः शबराः। मध्ये भवो मध्यमः। प्रामः खेटकम्।पक्षे ततेन तन्त्रीगतेन अवनद्धेन पौष्करेण च घनेन कांस्यकृतेन सुषिरसंज्ञकवंशस्वनेन च मनोज्ञाम्। यद्यपि " ततं तन्त्रीगतं ज्ञेयमवनद्धं तु पौष्करम्।घनं कांस्यकृतं प्रोक्तं सुषिरं वांश्यमेव च” इति भरतः। तथाप्यत्रानेकविषयत्वाद्वंशस्वनोपादानमसंदेहार्थमुचितमेव। अनेकतालभेदाश्च चत्पुटादयो यस्याम्। तथा निषादेन स्वरेण मध्यमसंज्ञकप्रामेण युक्तम्\।\। चित्रविद्यामिवेति। कण्टकैः सूत्रैः पत्रैः पर्णैः, लताभिर्वल्लीभिः शाखाभिर्वा स्थानकैश्चालवालैर्विषमाम्। तथा ऋजवोऽकुटिला आगताः स्वापार्थे प्राप्तास्तापसा मुनयो यस्याम्। चित्रविद्यापक्षे कलिका-कण्टक-शाखा त्रिभङ्गि-संज्ञाभिश्वत्वारः पत्रावयवाः। एतैर्मिलित्वा शिशु-सकल-स्वस्तिक-वर्धमान-सर्वतोभद्राख्याणि पञ्च पत्राणि निष्पद्यन्ते।तदत्र शाखापर्यायो लताशब्दः। तथा स्थानकानि पाश्र्वागद-ऋजुऋज्वागत-व्यर्धाक्ष-अर्धऋजु-गमनालीढ-त्वरित-त्रिभङ्गि-संज्ञानि।तैर्विषमाम्। स्थानकशब्देनैव ऋज्वागतं गतार्थमपि व्यापकत्वात्पृथगुक्तम्। प्रायो हि चित्रे ऋज्वागतमेव लिरूपते। तपसि भवानि तापसानि। मयूरासनोष्ट्रासनादीनि करणानि तापसाख्वानि। तत भज्वागते तापसानि यस्याम्। यद्वा ऋज्वागतेन तापं स्वतीति केचित्। ऋज्वागतेन दुःखापहारिणीमित्यर्थः॥ कलियुगेति॥ अप्सु रतिरब्रतिः। महती भवतिर्येषां

_____________________________________________________________________________________

ष्टिमिव समुद्रोपकण्ठलग्राम्, मायामिव शम्बराधिष्ठिताम्, मरुश्वमिमिव करीरौः केसरिप्रसवैरसंचाराम्, अतिचारुचन्दनैः कृतगोरीचनाविशेषकैरक्षतदूर्वावाहिभिरारब्धमङ्गलाचारैरिवतृणस्पलैरलेकृताम्, विविधव्याध विन्ध्याटवीमवगाहमानो मेषवृषमिथुनयु-

____________________________________________________________________________________________

ते महाव्रतिका वृक्षास्तेषामन्तर्मध्ये पतन्त्यभीक्ष्णं तैः कृष्णमुखैर्मर्कटैश्छनाम्। तथा स्फुटितप्रस्रवणाम्। पक्षे महात्रतिकाः कापालिकाः। तदन्तःपातिभिस्तदन्तर्भूतैः कालमुखैर्वा शैवदर्शनविशिष्टैर्नरैराचिताम्। बहुधा भिन्नप्रवाहाम्। स्रोतोऽत्र लक्षणया प्रवाहः। आम्नाय इति यावत्। कृतयुगे ह्येकमेव शिवशासनमभूत्, कलौ तु महाम्नायमिति भावः॥ श्लेषचित्रादिषु बवयोरैक्यम्। तथाहि “ मालामुत्पलकन्दलैः प्रविकचैरायोजितां बिभ्रती वक्रेणासमदृष्टिपातसुभगेनोद्दीपयन्ती स्मरम्। काञ्चीदाम नितम्बसङ्गि दधती व्यालम्बिना वाससा मूर्तिः कामरिपोः सितांशुकधरा पायादुमाया जगत् “॥ अस्यार्थः– “ कामरिपोः शिवस्य मूर्तिः पायात्। कीदृशी। विगतकेशैरत्क्रान्तपलशिरोदलैरायोजितां मालां बिभ्रती। तथा विषमदृष्टिपातसुभगेन वक्रेण स्मरं दहन्ती। तथा नितम्बसङ्गि काञ्चीदामप्रायं व्यालं सर्प दधती। तथा वाससा वज्रेण विना व्यतिरिक्ता। तथा सितांशुकं चन्द्रं धरतीति॥ पलं मांसम्। कमित्यव्ययं शिरोऽर्थम्॥ उमापक्षे व्यालम्बिना लम्बमानेन। शेषं सुगमम् “॥समुद्रस्याम्भोधेरुपकण्ठेकूले लग्नाम्। यष्टिस्तु समुद्रं मुद्रान्वितं यदुपकण्ठं गलसमीपं तत्र लग्ना। मुद्रा भूषणास्थिग्नन्थिः॥ शम्बरः श्वापदविशेषो दानवविशेषश्च। शम्बरेण हि विनिर्मिता माया। अतएव शाम्बरीत्युच्यते॥ मरुभूमिमिति। न संचारो गतिर्यस्याम्। केसरिणां सिंहानां प्रसवैः पोतैः। कीदृग्भिः। करिणमीरयन्ति तैः। पक्षे करीरैस्तरुविशेषैः। तथा केसरिणः किञ्जल्कोपेताः प्रसवाः पुष्पाणि यत्र तथाविधैः॥ अतिचेति॥ चन्दनस्तरुस्तद्रसश्च। कृतो गवां रोचनाविशेषोऽभिलाषातिशयो यैः। पक्षे गोरोचना गन्धद्र व्यविशेषः। सा चातीव मङ्गल्या तस्या विशेषस्तिलकम्॥अक्षतामलूनां दूर्वा वहन्त्य भीक्ष्णम्। पक्षेऽक्षतस्तन्दुलादिः। दूर्वेति समानम्॥ तथा एकस्मिन्स्थाने समूहीकृतनानानगप्राकृतजनानवलोकयन्॥ कीदृशान्। मेषाणां वृषाणां मिथुनानि युञ्जन्ति

__________________________________________________________________________

जः सधनुषः सकुम्भकन्यानेकाराशीश्वतान्गिरियामपामरलोकानालोकयन्, “इयं गगनवीथीव चित्रशिखण्डिमण्डिता सरितीरभूमिः, इयं सरिदिवं बहुतरङ्गोपशोभिता गोष्ठवसतिः, इयं च नक्षत्रमध्यगतापि न विशाखा तरुपङ्क्तिः, इयं पुष्पवत्यपि न दूषितस्पर्शा वीरुतं, इयं संनिहितमधुदानवापि हरिप्रिया वंशजालिः, इयं कृतमातङ्गसङ्गापि न परिहृता द्विजैः सल्लकीसंततिः, इमे च केचित्सशिखण्डिनो महादुपदाः; केऽपि विच्छिन्नकीचकवंशा वृकोदराः केचित्सपुण्डरीकाक्षाः पाण्डुसंतानकाः, केऽप्युद्धृतभुवो
___________________________________________________________________________________________

धारयन्ति। तथा सह धनुषा कोदण्डेन सधनुषः। तथा सकुम्भा मङ्गलार्थ मस्तकन्यस्तकलशाः कुमायों येषु। राशिसमूहो ज्योतिषोक्तो मेषादिश्च मेषवृषमिथुनकुम्भकन्याराशिविशेषतज्ञाः॥ मन्त्रिसूनुना श्रुतशीलेन सह " इयं च गगनवीध्यादि " " इमे च केचित्सशिखण्डिनः” इत्यादि च विहितविदग्धालापः प्रयाणविच्छेदमकरोत्॥ यदुक्तं तव्याख्यायते। तद्यथा॥चित्राश्चित्रवर्णाः शिखण्डिनो मयूराः। पक्षे चित्रशिखण्डिनः सप्रर्षयः॥ बहुतरमिति क्रियाविशेषणम्। गौपैर्बल्लवैः शोभिता। सरितु बहुभिस्तरङ्गैरुपशोभिता। गोष्ठं गोकुलम्॥ नक्षत्रमध्यं गता। न विगतशाखा च। एतेन तरूणामुञ्चता साभोतगा चोक्ता॥विशाखा हि नक्षत्रमध्यं न गतेति विरोधसूचकोऽपिशब्दः॥ पुष्पवती कुसुमिता रजस्वला च। न दूषितस्पर्शा मृदुत्वात्। रजस्वला त्वस्पृश्येति विरोधः॥संनिहितेभ्यो मधुदा क्षौद्रप्रदा। नवा अविच्छाया। हरिः सिंहः। या च हरेर्विष्णोः प्रिया वल्लभा सा कथमासन्नमधुसंज्ञकदैत्येति विरोधः॥ मातङ्गा गजाः श्वपचाश्च। द्विजाः पक्षिणो विप्राश्च॥ इमे चेति॥महद् द्रुपदं वृक्षस्थानं येषु तथोक्ताः। तथा सह शिखण्डिभिर्मयूरैः। अथ च महानुपदाः क्षत्रविशेषाः। द्रुपदतनयश्च शिखण्डी। चित्रशिखण्डिमण्डितेत्यनेन पूर्वमटव्यां मयूरसद्भाव उक्तः। इदानीं विन्ध्यस्कन्धेष्विति न पौनरुक्त्यम्। विच्छिन्नाः पृथग्भूताः कीचकाः सच्छिद्रा वंशाश्च निश्छिद्रा पेषु। चुका भरण्यश्वान उदरे मध्ये येषु। वृकोदरो भीमोऽपि। स च विशेषेण छित्रकीचकारूवराजान्वपः॥पाण्डुः संतानकस्तदविशेषो येषु। तथा पुण्डरीके सिता

__________________________________________________________________________

महावराहाः, केऽप्युत्कष्टसुरभिश्रीद्रुमाबलिहारिकराकृष्टपक्षनेत्राः स्फुरन्मणिभिचयोऽमन्दरागाः केऽपि संस्थाणवो दुर्गाश्रयाः भ्रूयमाणगजवदनचीत्काराः सगुहाः कैलासं कूटायमानाः सेव्याः स्वलक्ष्मीविन्ध्धास्कन्धसंधिसानवः” इति मन्त्रिसूनुना श्रुतंशीलेन सह विहितविदग्धालापः, कयापि वेलया कमप्यध्वानमतिक्रम्य काप्यपरिमितपतन्निर्झरजलतुषारस्पर्शमञ्जरितपादपपुष्पपरिमलमिउन्मधुकरझङ्कार¹⁰⁶⁷हारिणि रममाणशबरमिथुन-संमर्दमृदितामन्दमृदुशादले जलस्थलीप्रदेशे श्रान्तसैनिकानुकम्पया प्रयाणविच्छेदमकरोत्॥क॥

तैस्तैश्विरन्तनवासरव्यापारैरहःशेषसहितामतिवाह्य तामपि¹⁰⁶⁸ निशामनन्तरमुन्मिषत्पक्ष्मपक्षिपक्षावधूनित¹⁰⁶⁹पवनैरिवापनीयमानेषु गगनचत्वरचर्चाप्रकरपाण्डुपुष्पपुञ्जकेषु¹⁰⁷⁰ नक्षत्रेषु, स्वविरहोत्पत्रतमःकलङ्ककलुषितानि मनाकुङ्कुमपङ्कपिञ्जरैःकरैः¹⁰⁷¹ परासृश्य प्रसादयति दिननाथे दिङ्मुखानि, पुनः पूर्वक्रमेण प्रस्थानमकरोत्॥ ख

__________________________________________________________________________

म्भोजरक्षेश्च विभीतकैः सह॥ पाण्डोः संताना एव संतानकाः सुताः पाण्डवास्ते तु पुण्डरीकाक्षेण विष्णुना सह महान्तो वराहा येषु। तथा उत्कर्षेण हता विस्तारेण रुद्रा भूर्वैः। महावराहो विष्णुः। स चोत्क्षिप्तपृथ्वीकः॥ अमन्दो रागो येभ्यस्तेऽमन्दरागाः। तथा उत्कृष्टा मनोज्ञाः सुरमयश्चम्पकाः श्रीदुमाश्च पिप्पलास्तेषामावलिस्तत्र इरयः कपयस्तैराकृष्टानि पद्मगनेत्राणि सर्पाक्षीणि येषु। इत्यमन्दरागत्वे हेतुः। पक्षे मन्दराख्योऽगोऽद्रिः। तदा उत्कृष्टोद्धृता सुरभिः श्रीर्लक्ष्मीर्दुमः पारिजातश्च यैः। मन्दरेण हि सुरभिप्रभृतीन्यम्भोधेरुद्धृतानि। सुरभिर्धेनुः। इह तु प्रस्तावात्कामधेनुः॥ पद्विश्वप्रकाश :– “सुरभिश्चम्पके स्वर्णजातीफलवसन्तयोः। संधौ पले सौरभेय्याम्” इति। तथा बलैर्देत्यस्य हरेर्विष्णोश्च करैराकृष्टं भ्रामितं पन्नगो वासुकिलक्षणं नेत्रं मन्थानमाकर्षणरज्जुर्यत्र॥कैलासकूटा इवाचरन्तः। स्थाणुः स्थिरपदार्थः शिवश्व। दुर्गा विन्ध्यवासिनी देवी गौरी च। दुर्ग आश्रयो येषामिति वा। तथा आकर्ण्यमानो गजानां वदनचीत्कारा बृंहितानि येषु। कैलासे च। गजवदनो हेरम्बः। गुहा पाषाणसंधिः। गुहः कार्तिकेयः॥क॥

___________________________________________________________________________

एवमपसरन्मार्गान्मार्गान्नीवारीणि वारीणि सहंसनिनदान्नदान सकरेणु रेणुस्थलमाच्छादितर्दिशि¹⁰⁷² खराणि शिखराणि लङ्घयन् सुनीरागान् गिरिगहनग्रामाँस्तपस्विनश्च मानयन्नेकदा नातिदूर इवोत्ककादम्बकदम्बचुम्ब्यमानाम्बुजराजिरजोरञ्जिताम्भसि से¹⁰⁷³रित्तीरे¹⁰⁷³ तरुतलोपविष्टमेकमध्वश्रान्तमध्वनीनमिदं¹⁰⁷⁴ चारुश्लोकयुगउमतिमधुरगीततरङ्गरङ्गिताक्षरं¹⁰⁷⁵ गायन्तमद्राक्षीत्॥क॥

तव सुहृदुपभुक्तश्रीफलः¹⁰⁷⁶ कामकेलिं
जनयति वनितानां कुङ्कुमालोहितानाम्।
श्रयति स च समूहो मेखलाभूषितः स-
ञ्जनयति वनितानां कुं कुमालोऽहितानाम्॥१२॥

_________________________________________________________________________

**एवमिति॥**मार्गादीनां लङ्घनादिकं कुर्वन्। अध्वानमलंगामी इत्यध्वनीनस्तं चाटु श्लोकयुगं गायन्तमद्राक्षीत्॥ अपसरत्सैन्यभपान्निवर्तमानं मार्गंमृगसमूहो पेभ्यस्तांस्तथोक्तान्। नीवारोऽस्त्येष्विति। सह हंसनिनदैः। नदो जलाधारः। सह करेणुभिर्गजैः। आच्छादिता दिशो यैस्तान्याच्छादितदिशि। खराणि तीक्ष्णानि। सुष्ठु नीरं जलमगाश्च तरवो येष्विति। पक्षे सुष्ठु निर्गतरागान्। मानयन्निति मानिरुपभोगार्थः पूजार्थश्च। उपभोगे यथा “ मानविष्यन्ति सिद्धाः सोत्कण्ठानि प्रियसहचरीसंभ्रमालिङ्गितानि “॥क॥

तवेति॥ तव संबन्धी सुहृन्मित्रजनो भुक्तलक्ष्मीफलः कुङ्कुमेन आ ईषल्लेहितानां वनितानां जनितात्यर्थरागाणां योषितां मन्मथलीलां जनयति। " वनिता जनितात्यर्थरागयोषिति” इति विश्वप्रकाशः॥ तथा अहितानां समूहो मेखलायां गिरिमध्यभुवि उषितः कुमालः कुत्सितस्रक् सन् वैरत्यागात्सज्जनतायाः ब्रह्मचर्यादियोगाद्यतिताया वहिपञ्चवसनादिसंबन्धाद्वनितायाः शबरत्वस्य कुं भूमिकां श्रयति। स चेति चंकारात् सुहृदहितसमूहपोरन्यान्यमयमकितपादस्थितविशेषणाभ्यां शब्दश्लेषद्वारेण संबन्धः। तद्यथा, मेखलया कटिपट्टिकथा भूषितः सुहृत् अहितसमूहोऽपि अनुभुक्तबिल्वः। अत्र प्रथमतृतीयपादौ विशेषणगत श्लेषेणालंकृतौ द्वितीयचतुर्थौ तु संपूर्णयमकेन॥१२॥

___________________________________________________________________________

अपि च।

त्वत्तो भयेन नृप पश्य जनो वनेषु
कान्त्या जितस्मर तिरोहितवानरीणाम्।
शाखामृगश्चपल एष गिरेरुपत्य¹⁰⁷⁷-
कां त्याजितः स्मरति रोहितवानरीणाम्॥१३॥

“अहो नु खल्वयमनल्पशास्त्रीयसंस्कारामृतसंपर्कपल्लवितप्रज्ञाङ्कुरः कोऽपि कुशलः काव्यवक्रोक्तिषु पथिकयुवा योग्यः संभाषणस्य” इत्यवधारयति राजनि ससंभ्रममुत्थाय स्थित्वा च पुरः स पान्थः सप्रणाममिमं श्लोकमपाठीत्॥क॥

“वेधा वेदनयाश्लिष्टो गोविन्दश्च गदाधरः¹⁰⁷⁸।
शंभुः शूली विषादी च देव केनोपमीयसे”॥१४॥

राजा तु तदाकर्ण्य क्षणमाग्रहोपरोधविस्मयहर्षरसैःसमकालमाप्लावितमनाः, प्रथममुत्फुल्लया दृशा, ततो मुग्धस्मितार्येण, तदनु सर्वाङ्गीणभूषणप्रदानेन, तमभ्यर्च्य " पान्थ, कथय केयमु

_________________________________________________________________________

त्वत्त इति॥ नृपेति संबोधनम्। कान्त्या सौन्दर्येण जितस्मरेति तद्विशेषणम्। पश्येत्याभिमुख्यकरणे\। भरीणां जनस्त्वद्भयेन वनेषु तिरोहितवान्। जितस्मरेत्यनेन " स्मरोऽपि किल त्वया जित इति तिरोहितोऽभूत्” इति प्रतीयते स्मृतिगोचर एवं नतु दृश्यते इत्यन्वर्धात्। तथा एष प्रत्यक्षवर्ती शाखामृगो वानरश्चपलो लोलः। अमेनैव बनवासिना रिपुजनेन गिरेरुपत्यका मधोभूमिकां त्याजितो रोहितवामरीणां मर्कटीनांस्मरति। वानरीणामिति “ अधीगर्थ –” इति सूत्रेण कर्मणि षष्ठी॥१५॥

वेधां इति॥ वेदनया पीडया आश्लिष्टः संबद्धः। गदेन रोगेण अधरो विधुरः। शूलं रुग्विशेषोऽस्य। अतएव विषादान्वितः। तस्मादेव केनोपमीयसे त्वमिति बायोऽर्थः॥ तस्वतस्तु वेदानां नयेन मतेनाश्लिष्टः। गदा कौमोदकी। अथवा गदो भ्राता सोऽधरोऽनुजो पस्य। शूलमायुधम्। विषमतीति विषादी नीलकण्ठत्वात्॥१४॥

राजा त्विति॥ मृणालवल यानामक्षसूत्रम्, उत्कूजनस्य ब्रह्मयज्ञोद्गारः; राजहं

________________________________________________________________________

तुङ्गकल्लोलदोलाधिरूढानुञ्जचञ्चूत्क्षिप्तमृदुमृणालवलबान्कूजतः¹⁰⁷⁹ कलहंसानक्षसूत्रिणः प्रवर्तितब्रह्मयज्ञोद्वार-मुखरमुखांस्तीरतापसानिव दिवमारोपयितुमुद्वहन्ती सरित् तरुणतरुतलमलंकुर्वाणः प्रसन्नसरस्वतीकः कश्च भवान्” इति सप्रणयमष्टच्छत्॥ क॥

सोऽपि " सभ्रमरया कूलकीचकवेणुलतया सदृशी नावातरणयोग्या किमियमप्रसिद्धा महानदी देवस्य” इत्यभिधाय कथथितुमारब्धवान्॥ख॥

भानोः सुता संवरणस्य भार्या तापी सरित्सेयमघस्य हन्त्री।
यस्याः कुरुः सूनुरभूत्स यस्य नाम्ना कुरुक्षेत्रमुदाहरन्ति॥१५॥

एतस्याः सलिलावगाहसमये कुर्वन्ति नित्यं नृणां
नीरन्ध्रोन्नतकर्कशस्तनतटीसंघट्टपिष्टोर्मयः।
भ्राम्यद्भृङ्गनिभालकैः क्षणमिव व्यालोलनेत्रैर्मुखै-
रुत्फुल्लोत्पलगर्भपङ्कजवनभ्रान्तिं महाराष्ट्रिकाः॥१६॥

अपि च।

यद्येतस्याः सकृदपि मरुन्नर्तिताम्भोजराजि-
प्रेङ्खत्पत्रव्यजनविधुतं वारि नीहारहारि ।

____________________________________________________________________________________________

सानां तापसा उपमानम्\। ब्रह्मयज्ञो वेदाध्ययनम्॥क॥

सोऽपीति॥ किमियं सरिद् देवस्य न विदिता, यासौ नावा वेडया तरणयोग्या। शब्दायमानकीञ्चकवंशवल्ल्या\। सभ्रमरंया सभृङ्गया। सदृशी। वंशवल्ल्यपि भवाते पाताभावे रणस्य शब्दस्य योग्या न भवति। सरिदपि सभ्रमः सावर्ती रयो अबो पस्मा इति सभ्रमरया॥ख॥

भानोरिति॥ संवरणः क्षत्रियविशेषः॥१५॥

एतस्या इति॥ उत्फुल्लोत्पलानि गर्भे मध्ये यस्य पङ्कजवनस्य। महाराष्ट्रिकाः श्रियः॥१६॥

__________________________________________________________________________

रोषोभाजां पिबति कुसुमैर्वासितं पादपानां
पीयूषाय स्पृहयति ततः किं कचिन्नाकिलोकः॥१७॥

मामपि पुष्कराक्षनामानं वार्तिकमवगच्छतु देवः॥क॥

तथाहि।

स्थित्वा त्वदागमनमार्गमुखे गवाक्षे
वार्ताविशेषमधिगन्तुमिहायताक्ष्या।
संप्रेषितो निषधनाथ तयास्मि यस्याः
कौडागिरिस्त्वमसि मुग्धमनोमृगस्य॥१८॥

एष्यति च श्वस्तनेऽहनि मार्गश्रमक्कान्तमितो नातिदूर इवोतुङ्गसरलसालसर्जार्जुननिचुलनिचयान्तरचलञ्चटुल-चकोरमयूरहारीतहंसकुलकोलाहलनि पयोष्णीपुलिनपरिसरे स्थितं तया प्रहितमाप्तं क्रीडाकिंनरमिथुनम्॥ख॥

“इयं च वाच्यतां तया स्वहस्तकिसलयलिखिताक्षरगर्भा शूर्जपत्रिका” इत्यभिधाय पुरोऽस्य लेखपत्रिकां व्यसृजत्॥ग॥

राजापि पार्श्वपरिजनेनोत्क्षिप्यार्पितां तामतिबहल पुलकाङ्करकण्टकितप्रकोष्टकाण्डेन पाणिना स्वयमुन्मुच्य सादरमवाचयत्॥घ॥

“नलोऽपि मां प्रत्यनलोऽसि यत्त-
द्भवादृशां नैषध नैष धर्मः।

__________________________________________________________________________

**मामिति॥**वार्तायां नियुक्तो वार्तिकः॥क॥

**स्थित्वेति॥**गवाक्षे स्थित्वा तथा आयताक्ष्या दीर्घदृशा वार्तान्तरं ज्ञातुमिह प्रेपितोऽहम्। यस्या मुग्धमनोमृगस्य त्वं क्रीडागिरिः मृगो हि गिरौ मनस्त्वयि भते॥१८॥

नल इति॥ नैषध इत्यभिजनान्तामन्त्रणेन कुलीनत्वाल्लिङ्गनम्। मानसमुद्रेत्यनेन च सबलानामेव पराजयो नाबलानाम्। मां प्रति त्वं नलाख्योऽपि सन्ननलो वहिरु
____________________________________________________________________________________________

तथाबलानां बलवद्रृहीतुं
न मानसं मानसमुद्रपुक्तम्॥१९॥

अपि च।

निपतति किल दुर्बलेषु दैवं
तदवितथं ननु येन कारणेन।
बलवति न यथा तथाबलानां
प्रभवति कृष्टशरासनो मनोभूः॥२०॥

अपि च।

कदा किल भविष्यन्ति कुण्डिनोद्यानभूमयः।
उत्फुल्लस्थलपद्माभभवच्चरणभूषिताः॥२१॥

इति लेखलिखितप्रणयसुभाषितामृतरसप्लवेमाप्लावितहृदयः, “विधे, विधेहि मे पक्षिण इव पक्षयुगलमुडीय येन तां पश्यामि” इति चिन्तयन्नर्रपतिः¹⁰⁸⁰ पुरतः स्थितं तं प्रियावार्तिकमाश्लिष्यन्निवोच्चरोमाञ्चनिचयेन, पिबन्निवाभिलाषतृषितया दृशा, स्नपयत्रिव मधुरस्मितामृतरसेन, पुनः पुनः सादरमभाषत॥क॥

“पुष्कराक्ष, सा सर्वथा विजयते राजपुत्री। यस्याः प्रसन्नसुंदारसत्कान्ति¹⁰⁸¹श्लिष्टं सुकुमारमनेकालंकारभाजनं वयो वचनं च, सप्रश्रयः प्रगल्भो विवेकवान्विदग्धबुद्धिर्भवद्विधः परिजनश्च॥ख॥

तत्कथय " कथनीयकीर्तिः क्कास्ते कथमास्ते कं विनोदमनुति-

_________________________________________________________________________

त्कण्ठाजनकत्वेन संतापक इत्यर्थः। न नलोऽनल इति विरोधः। परिहारस्तु प्रागेव व्यारूपातः। न चैष भवादृशां धर्मो यस्मादहमबला तस्मात्तवाबलानां दुर्बलानां मानसं चेतोग्रहीतुं न युक्तम्। बलवदिति क्रियाविशेषणं हठादित्यर्थेऽव्ययम्॥१९॥

**निपतेति॥**अंबलाः स्त्रियोक्ताश्च॥२०॥

पुष्करेति॥ प्रसन्नं निर्मलम्। उदारं रम्यम्। सत्कान्ति तेजस्वि। लिष्टं सुघटि-

__________________________________________________________________________

ष्टसि केन व्यापारेण परिणामयति वासरं वाऽसौ भवत्स्वामिसु¹⁰⁸²ता¹⁰⁸²” इत्येवमुक्तः स पुनः पल्लवयन्ननुरागकन्दलं नलमलपत्॥क॥

त्वद्देशागतवायसाय ददती दध्योदनं पिण्डितं
त्वन्नान्नः सदृशे दृशं निदधती वन्येऽपि मुग्धा नले।
त्वत्संदेशकथार्थिनी मृगयते तान्राजहंसान्पुनः
क्रीडोद्यानतरङ्गिणीतरुतलच्छायासु वापीषु च॥२२॥

अपिच। सांप्रतं तया

त्वद्देशागतमारुतेन मृदुना संजातरोमाञ्श्चया
त्वद्रूपाञ्चितचारुचित्रफलके निर्वापयन्त्या दृशम्।
त्वन्नामामृतसिक्तकर्णपुटया त्वन्मार्गवातायने
नीचैः पञ्चमगीतिगर्भितगिरा नक्तंदिनं स्थीयते॥२३॥

एवमेनु¹⁰⁸³गुणमनुरागस्य, सदृशं शृङ्गारस्य, सहोदरमादरस्य,प्रियं प्रेमप्रपञ्चस्य, प्रोत्साहनमनङ्गस्य, अनुकूलमुत्कण्ठायाः,समुचितमभिनिवेशस्य, कौतुकजननं जल्पति पुष्कराक्षे, श्रवणकुं¹⁰⁸⁴तूहलिनि¹⁰⁸⁴ विस्मृतान्यव्यापारे तन्मयतामिवानुभवति श्रूभुजि,जरठीभवत्सु पूर्वाह्नवेलालवेषु, गगनमध्यासन्नवर्तिनि व्रजतितीव्रतां ब्रध्रमण्डले, स्वलयति पथि पथिकानसह्योर्मिणि¹⁰⁸⁵ धर्मजा¹⁰⁸⁶

_______________________________________________________________________

तसर्वावयवम्।कुमारं मृदु। अनेकालंकारभाजनं बहुभूषणपात्रम्। वयः शब्देन तदाधारभूतं शरीरमुच्यते। पक्षे प्रसभ्रं झटित्यर्थप्रतीतिकृत्। महार्थमुदारम्। भौज्ज्वस्थंकान्तिः। मसृणत्वं श्लेषः। भजरठं सुकुमारम्। अनुप्रासोपमादयोऽलंकाराः॥क॥

स्वद्देशेति॥ तव नामापि दुर्लभं ततोऽस्य सदृशे समुचिते। “नाम्ना त्वत्सदृशे “इत्याद्यः पाठः। सतु स्पष्ट एव\।\।२२\।\।

स्वदेशागतेति॥ नीचैरिति निभृतम्। प्रच्छन्नरागत्वात्॥२३॥

**एवमिति॥**एवं व्रध्रमण्डलादिष्वीदृशेषु सत्सु प्रस्तावपाठकः पपाठ। पिपा-

____________________________________________________________________________________________

ले, जलाशयाननुतरस्तु पिपासाकूततरखितंतारकेषु श्वातिषुश्वापदेषु¹⁰⁸⁷, पङ्किलकूल¹⁰⁸⁸कर्दम¹⁰⁸⁸विमर्दोद्यतेषु सरित्वरिसरवनविहारिकरिवराहमहिषमण्डलेषु, विटपिकोटरक्कुटीरनीडनिलयनिलीयमानेषुसंपुटितपक्षेषु पक्षिषु, कूलकुलाकोणकूणितकोकूयमानकुकुहेषुगिरिसरित्सुंरङ्गाङ्गणेषु¹⁰⁸⁹, रङ्गत्कुरङ्ग- चर्वितखर्वदूर्वा¹⁰⁹⁰नलनीलनिम्नशाद्वलस्थलस्थितये हिण्डमानासु कारण्डवशिखण्डिमण्डलीषु, शिशिरनिवासवाञ्छया कूजत्सु करञ्जनिकुञ्जपुञ्जितकपिञ्जलकपोतपोतकेषु, वहति मनाङ्म्लानकोमलकुसुमकोशकोष्णामन्दमकरन्द¹⁰⁹¹बिन्दूद्वारिणि तापीतीरतरङ्गस्पर्शसेव्ये मध्याह्नमरुति, श्रमवशविलोलमीलन्नयननीलोत्पलासु बहलतरुतलच्छायामाश्रयन्तीषु सीदत्सैनिकनितम्बिनीषु प्रस्तावपाठकः पपाठ॥क॥

“विचित्राः पत्रालौर्दलयति गलत्स्वेदसलिलै-
रमन्दं मृद्वाति प्रमदकरिकुम्भस्तनतटीः।
प्रबन्धे¹⁰⁹²नाक्रामञ्जनजघनजङ्घोरुयुगलं
श्रमः सेनाङ्गेषु प्रसरति शनैः कामुक इव॥२४॥

____________________________________________________________________________________________

साया आकूतेनाभिप्रायेण तरलिता तारा कनीनिका थैः। श्वासान्वितश्वापदैः। गिरिसरितां सुरङ्गाः संधयस्तदङ्गणेषु॥क॥

**विचित्रा इति॥**अनेकविधाः पत्रालीर्वाहन श्रेणीर्विलेपनपत्रवलीश्च इलयति। तथा मस्तकरिकुम्भानेव स्तनतटीरमन्दं खेदयति। प्रबन्धेन सासत्येन प्रकृष्टबन्धनेन च। करणविशेषेण। प्रयाणा रूढत्वात्कंदर्पभावाच। जघनं च अङ्गे चोरुयुगलं च प्राण्यङ्गत्वात्समाहारः। ततः कर्मधारयः। तदाक्रामन्कामीय श्रमः सेनायाः अङ्गेषु हस्त्यश्वादिषु प्रसरति॥२४॥___________________________________________________________________________

अपिच।

कूजत्क्रौञ्चं चटुलकुररद्वन्द्वमुन्नादिहंसं
**कीडत्क्रोडं निपतितलतापुष्पाकिंजल्कहारि। **
**अस्याः सान्द्रद्रुमवनतलश्रान्तसुप्ताध्वनीनं **
रोधः सिन्धोः स्थगयति¹⁰⁹³ भवत्सैनिकानां प्रयाणम्॥२५॥

राजा तु तदाकर्ण्य “बाहुक, बहूनां बहुमतो बाहुल्यादिहैव वासंसः, तद्वद सैनिकान्, अवतरत तापीतीरतरुतलाश्रयान्¹⁰⁹⁴, आश्रपत श्रमच्छे¹⁰⁹⁵दश्छायाः, कुरुत पटकुटीः, कारयत कायमानानि, सुञ्चतामन्दमृदुशाई¹⁰⁹⁶लेष्वबलान्बलीवर्दकान्¹⁰⁹⁷, कूर्दयत कर्दमे महिष¹⁰⁹⁸ान्, खादयत वेस¹⁰⁹⁹रीभिर्वशकरारीकुरा¹¹⁰⁰न्, प्रचारयत क्रमेण क्रमेलकान् अवगाहावसाने पृष्ठावकीर्ण पुलिनपुङ्गपसवो विहरन्तु स्ववशं वंशस्तम्बेषु स्तम्बेरमाः, तरुबुध्रेषु बधीत तीव्रवेगान्वेगसरान¹¹⁰¹, अबतरन्तु तापीतीरंतरङ्गेषु¹¹⁰² तुरंगाः, शिशिरतरङ्गानिलान्दोलितविविधविकचमञ्जरीजा¹¹⁰³लजेटिलेषूत्फुल्ललताखण्डमण्डपेषु मध्याह्नसमयमतिवाहयन्तु¹¹⁰⁴ किंनरमिथुनानीति सेनापतिमादिदेश॥क॥

स्वयमपि पुष्कराक्षसूचितार्धपथश्रमखिन्नकिंनरमिथुनविदृक्षया कृतमृगयाविनोदव्यपदेशी¹¹⁰⁵ दिशि दक्षिणस्यामाप्तस्तोक¹¹⁰⁶ंपरिवारपरिवृतो र्झर¹¹⁰⁷न्निर्झरझात्कारिवारिरमणायासु विहितविहारहारिहरि-

___________________________________________________________________________

**कूजदिति॥**क्रौञ्चकूजनादीनि विशेषणानि रोधसो रम्यता हेतुत्वात्सैन्यप्रयाणस्खलनसाधनानि॥२५॥

**राजा स्थिति॥**कायमानानि तृणमयगृहाणि। वंशानां करीराणामङ्कुराः॥क॥

____________________________________________________________________________________________

णीनेग्रोत्पलस्तबकितासु रममाणपुलिन्दनितम्बिनीवपनविग्पचन्द्रितासुसान्द्रद्रुमद्रोणीषु विश्चरितुमारभत॥क॥

पुरःस्थितवास्य वर्त्म दर्शयन् ना¹¹⁰⁸त्यतरतुरंगमारोपितः पुष्कराक्षोऽप्यभाषत॥ख॥

“देव, मार्कण्डेयप्रमुखमहामुनिनिवासपवित्रिताः पुण्याः खविमाः पयोष्णीपरिसरवनभूमयः॥ग॥

तथाहि।

श्रूयते किलास्मादुद्देशात्पूर्वदिग्भागे भगवतः पुराणपुरुषावतारस्य परशुरामस्य जनयितुर्जमदग्नेराश्रमः। ततोऽपि नातिदू¹¹⁰⁸रेण सुरासुरमौलिमालामुकुलमुक्तमकरन्दबिन्दुस्नपितपादारविन्दस्य भगवतः स्वस्वेदप्रसरप्रवर्तित पयोष्णीप्रवाहस्य महावराहस्थायतनम्॥घ॥

इतोऽप्यवलोकयतु देवः।

**सैषा चलश्चन्द्रकिचक्रवाक- **
**चञ्चचकोराकुलकूलकच्छा। **
स्वःसीमसोपानसदृक्तरङ्गा
गङ्गाप्रतिस्पर्धिषयाः पयोष्णी॥२६॥

यस्याः पश्यैते

**मुक्तास्त्रैः श्रूयमाणं सिकतिलपुलिनप्रान्तविश्रान्तपात्यै **
रुन्धानं मञ्जुगीतप्रियहरिणकुलान्यम्बुपानागतानि।

____________________________________________________________________________________
**सैवेति॥**चन्द्रकी मयूरः। कच्छाः काशादिक्षेत्र प्रदेशाः। स्वःसीमेत्पत्र स्वरिस्वव्य स्वर्गार्थम्॥२६॥

**मुक्तेति॥**सिकतास्थास्तीत्यर्थे इलच्। मधुकर ध्यानस्वोत्कण्ठार्जनकस्वात्पा-
____________________________________________________________________________________

         **संध्यानावसाने क्षणमिव मुनयः संनिधौ पङ्कजामा-**  

** मोंकारोच्चारस्म्यं मधुकरमधुरध्वानमाकर्णयन्ति ॥२७॥**

राजा तु " नमस्याः खत्वमी महानुभावाः॥क ॥

तथाहि ।

मृगेषु मैत्री मुदितारमदृष्टौ
कृपा मुहुः प्राणिषु दुःखितेषु ।
येषां न ते कस्य भवन्ति वन्द्याः
कौशेयकौपीनभृतो मुनीन्द्राः “॥२८॥

इत्यवधारयँस्तान्ववन्दे॥

मुनयोऽपि “सोऽयं सोमपीथी निषेधनाथः¹¹⁰⁹” इत्यनुध्यानादवगम्य प्रयुक्तब्रह्मोक्ताशिषः, अनुगृहन्त इवांद्राद्वैर्दृष्टिपातैः¹¹¹⁰, आश्वासयन्त इव प्रियस्वागतप्रश्नालापेन, स्नपयन्त इव दरहसितदन्तज्योत्स्नामृतप्लवेन, आह्लादयन्त इवादरेण दत्वार्घ्यमनन्तरमिदै¹¹¹¹मवोचन्॥ख॥

“आयुष्मन्, अस्मदीयमिह धर्मोपदेशप्रदानमेव प्रथममाति-

______________________________________________________________________________________

न्यानां मुक्तात्वम्। गीतप्रियत्वाद्धरिणाम रोधः। मुनीनां च देवत्रपीवेदत्रयीवाचि । न्योंकारे लीनत्वात्। तत्प्रतिनिधी मधुकरध्वाने बहुमानः॥तथा च " अर्थी तिस्रो वृत्ती भुवनमयो त्रीनपि सुरानकाराथैर्वर्णैस्त्रिभिरभिदधतीर्णविकृति। तुरीयं ते धा म ध्वनिभिरवरुन्धानमणुभिः समस्तं व्यस्तं त्वां शरणद गृणात्योमिति पदम् “॥२७॥त्यपथमपद॥वा॥

**मृगेष्विति॥**मैत्री मुदिता करुणा इति तिस्रोऽपि चेतःप्रसादिम्यो भावनाः। कौसेयकौपीनभूतइति निःसङ्गत्वोत्त्या पापकारिषूपेक्षाप्यभिहिता॥२८ ॥

**सुनयोऽपीति॥**दर अर्ध पद्धसितं तेन दन्तज्योत्स्ना सेवामृतवस्तेन। दरेत्यपथमपद॥वा॥

____________________________________________________________________________________________

थेयमतिथिजनेष्वतोऽभिधीयसे। पुण्यं पयोऽस्याः सरितः तदेतदवगाह्य कुरु पुण्यमयमात्मानम॥क॥

तथाहि ।

पर्वतभेदिपवित्रं जैत्रं नरकस्य बहुमतङ्गहनम् ।
हरिमिव हरिमिव हरिमिव वहति पयः पश्यत पयोष्णी “॥२९॥

राजापि “एवमेतत्।

महावराहाङ्गविर्निर्गतायाः¹¹¹²
किमन्यदस्याः परतः¹¹¹³ पवित्रम्॥
**यदीयमालोकनमप्यघानि **
निहन्ति पुंसां चिरसंचितानि॥३०॥

तदेष करोमि भवतामादेशम्” इत्यभिधाय¹¹¹⁴यथाविधि स्नानाथ सरिन्मध्यमवातरत्॥ख॥

अवतीर्य च मन्त्रमार्जनप्राणसंयम¹¹¹⁵संध्यासूक्तजपपितृतर्पणादिसमुचिताह्निकावसाने रक्तकमलगर्भमध्ये¹¹¹⁶अलिमुत्क्षिप्य भगव-

___________________________________________________________________________

**पर्वतेति॥**राजम्। पश्यत यूयमवलोकयत। पर्वतविदारकं पावनं नरकस्प दुर्गर्जेत्रं पराभविष्णु। अत एव बहुमतं बहुमाननीयम्। गहनमगाधम्। पथः पाथः। कर्मभूतम्। पयोष्णी वहति धारयति। उपमाने हरिशब्दत्रयमिन्द्रविष्णुसिंहार्थम्। तत्क्रमेण विशिष्यते। तद्यथा पर्वतभेदी गिरिविदारको यः पविर्वजं तंत्रायते धारयति वज्रधरम्। नरकस्य भौमासुरस्य जैत्रमभिभावुकं विष्णुम्। मतङ्गान्मुनिविशेषादीषदूना बहुमतङ्गा गजा मतङ्गादुत्पन्नत्वात्। तान् हन्तीत्यच्। किम्वा। अथवा बहून्मतान्हन्तीति सिंहम्॥२९॥

**महावेति॥**भादिवराहाद्विनिःसृताया अमुष्याः परतः परमन्यदपरं किं पवित्र न किमपीत्यर्थः॥३०॥

**अवतीर्येति॥**मन्त्रमार्जनं मन्त्रस्नानम्। प्राणसंयमः श्वासप्रश्वासरोधने कर-

____________________________________________________________________________________________

तो भास्करस्यः स्तुतिमकरोत्॥कः॥

जयति जगदेकचक्षुर्विश्वात्मा वेदमन्त्रमयमूर्तिः¹¹¹⁷
तरणिस्तरणतरण्डकमघपटलपयोनिधौ पुंसाम्॥३१ ॥

तदनु च चटुलचञ्चरीककुलाकुलितकमल¹¹¹⁷कुडूलगलडहलमकरन्दसुरभिततरङ्गमुत्पतत्कपिञ्जलं जलमवगाह्य चिरमुत्तीर्यतीरमाष्टच्छ्य मुनिजनमभिवाद्य च पुनः पुलिनपालिपर्यटनाय प्रस्थितः प्रणयादनुव्रजतो मुनीन्निवर्तयन्निदमवादीत्॥ख॥

“चक्रधरं विषमाक्षं कृतमदकलराजहंस¹¹¹⁸संचारम्।
हरिहरविरञ्चिसदृशं भजत पयोष्णीतटं मुनयः “॥३२॥

एवमुक्तास्तेऽप्याहदेयाः¹¹¹⁹ स्वल्पपरिचयेनाप्युपचितोचितप्र¹¹²⁰णयाः प्रियंवदतया प्रियमाशशंसुः॥ग॥

**“सुगमस्तवास्तु पन्थाः क्षेमा दिग्देवताः शिवाः शकुनाः। **
अभिलषितमर्थमचिरात्साधयतु भवानविघ्नेन ”॥३३॥

इत्यभिधाय व्यावृत्तेषु मुनिषु कौतुकादितस्ततः संचरचटुलपट्चरणचक्रचुम्बनाकूततरलितपुष्पपरागपटलपांसुलित- तरुतलेषु वहत्सुरभिशिशिरकोमलपवनेषु वनेषु वनेचरमिथुनमन्मथक्रीडानुकूलेषु कूलेषु, पुलिन्दडिम्भकाध्यासित- फलितबदरीषु वरीषु,

___________________________________________________________________________

न्यासोऽङ्गन्यासश्च विद्यते यत्र तत् संध्यासूक्तम्॥क॥

**चक्रेति॥**चक्रवाकधरम्। विषमविभीतकम्। तथा कृतो मदकलराजहंसानां संचारो येन तथाविधम्। पयोष्णीतटं यूयं भजत। मुनय इति संबोधनम्। हरिहरविरचिसादृश्यं विशेषणत्रयेण। तदा चक्रं सुदर्शनं धारयति विष्णुः। विषमाण्यक्षीण्य. स्व त्रिनेत्रत्वाद्धरः। कृतो मदकलराजहंसेन कृत्वा संचारो येन स ब्रह्मा, हंसवाहनत्वात् ॥३२॥

**इत्यभिधायेति॥**पुलिन्दडिम्भैरध्यासितासु कासु फलवद्वदरीषु न केवलं

____________________________________________________________________________________________

पुजितकुञ्जरेषु निकुञ्जेषुदुर्दर्शमानुषु सानुषु सानुचरमरस्त्रेकस्मिन्नतिनिबिडसंधिसंनिवेशे शिलान्तरालप्रदेशे, प्रियतममुद्दिश्यपठन्त्याः किंनर्याः साश्वर्यमार्यागीतिमिमामश्शृणोत्॥क॥

विपिनोद्देशं सरसं केतकमकरन्दवासितवियत्ककुभम्।
ग्राममिमं वा सर संकेतकमकरं दवासितवियत्ककुभम्”॥३४॥

तदनु पुनस्तत्प्रतिवादिना किंनरेण च पठ्यमानामिमामार्यामश्रौषीत्॥ख॥

“अजनि रजनिः किमन्यत्तरणिस्तरतीव पश्चिमपयोधौ।
घनतरुणि तरुणि विपिने क्वचिदस्मिन्नेव निवसामः”॥३५॥

एवमन्योन्यालापमाकर्ण्य किंनरमिथुनस्य विस्मितो नरपतिः"अहोमाननीयमहिमोद्दामा दमयन्ती यस्याः परिचारिणः पक्षि-

____________________________________________________________________________________________
फलवद्वदरीषु तथा दरीषु। चकारादिमन्तरेणापि समुचयः स्यादेव। तथथा (माघे दशमसर्गे,।“सावशेषपदमुक्तमुपेक्षा स्वस्तमाल्यवसनाभरणेषु गन्तुमुत्थितमकारणतःहम द्योतयन्ति मदविभ्रममासाम् “॥अध्यासितास्विति व्यस्तमेव॥न च फलन्त्योबदर्यो याविति दविशेषणम्। “नघृतश्च” इति कप्प्रत्ययस्य दुर्निवारत्वात्॥बाहुलकाश्रयणात्कप्रत्ययाभाव इति तु न युक्तम्॥क॥।

**विपिनेति॥**सरसं सजलम्। तथा केतकमकरन्देन वासितं वियन्नभः ककुमश्च दिशो येन तथाभूतम्। विपिनप्रदेशम्। अथवा इमं पुरोवर्तिनं प्रामं सरब्रज। कीदृशं प्रामम्। संकेतयति निवासयति अनुकूलत्वाभिवासहेतुर्भवतीति संके सकम्। तदेवानुकूल्यमाह– अकरमिति। न विद्यते करो राजप्राद्योंऽशो पत्र। पार्वतीयत्वादकरम्॥भासनमासितं सद्भावः। दवस्यासिताद्वियन्तो विलिष्यन्तः ककुभास्तरको पत्र। यदि वा “बिग् बन्धने” भाङ्पूर्वस्य आसयन मासितम्। आबन्ध इत्यर्थः। चंद्रा सिताः संबद्धाः। दवेन असिता असंबद्धा वयः पक्षिणो यत्र। तथा पद् महंत कं पयो यस्यां सा चासौ कुश्च तथा भातीति। इणः शतरि यंद्वहदित्यर्थः॥१४॥

**तदिति॥**किंचिभराः किंचित्पश्यश्वादिरूपमिश्राः किंनराः॥ख॥

**अजनीति॥**घनास्तरवो यस्मिन् तस्मिन्विपिने। तरुणीति संबोधनम्॥३५॥

_____________________________________________________________________________________

णोऽपि श्रवणरष्ठहणीद्यामेवंविधसुभाषितामृतमुवंवाचवारमन्तिः॥क॥

प्रथममिह तावदाभिजात्यवित्तविद्या¹¹²¹विवेकविभवैरनाकुले फुले जन्म ततोऽप्यनुरूपरूपसंपत्तिस्तदनु श्लाध्यानु¹¹²²गुणगुणलाभस्ततोऽपिच शुचिविदग्धस्निग्धपरिजनावाप्तिरिति महती भाग्यपरम्परेति चिन्तयन्नातिदूरवर्तिनः पुष्कराक्षस्य मुखमवलोकयचिकार॥खं॥

पुष्कराक्षोऽपि पुरःसृत्य तं किंनरमभाषत॥ग॥

“सुन्दरक, कान्तामुखावलोकनासक्तः समीपमागंतानप्यस्मान पश्यसि॥घ॥

तदितो दत्तदृष्टिर्भव॥ङ॥

स एष निषधेश्वरः कुसुमचापचक्रं विना
प्रसादितमहेश्वरः स्मर इवागतो मूर्तिमान्।
विलोकय विलोचनामृतसमुद्रमेनं नृपं
विधेहि नयनोत्सवं कुरु कृतार्थतामात्मनः॥३६॥

त्वमपि विहंगवागुरे, परमरहस्यसखी देव्याः सा हि त्वचक्षुषा पश्यति, त्वत्कर्णाभ्यामाकर्णयति, त्वन्मनसा मनुते॥च॥

__________________________________________________________________________
**प्रथममिति॥**आभिजात्यादीनि अहंकारकृतवैक्लव्यस्य कारणानि। कुले स्वेभिरनाकुले ।अनुगुणोऽनुरूपः॥ख॥

**सहषेति॥**एष निषधेश्वरो नलः कुसुमचापचक्रं विनाभूतो मूर्तिमान् प्रसादितमहेश्वरः स्मरः। एतावता पूर्वस्मराद्वयतिरेकोक्तिः। यतः पूर्वः कुसुमचापचक्रं धन्ते। न च मूर्तिमान् दग्धाङ्गत्वात्। तथा प्रकोपितमहेश्वरः॥यदा तु प्रसाधितेति पाठः, तदा प्रसाधिता अलंकृता महान्त ईश्वरात्राणादिना येन तादृग् निषधेश्वरः। स्मरस्तु साधयितुं वशीकर्तुं प्रारब्धो महेश्वरः शिवो येन। कुसुमान्येव चापचक्रं धनुर्मण्डलम्॥३३॥

__________________________________________________________________________________

तरिह¹¹²³ दमयन्तीमनोरथपान्यपिपासाच्छिदि लावण्यपुण्यहूदे’ऽस्मिन्राजनि निर्वापय चक्षुः” इति किंनरमिथुनमभिमुखीकृत्य न रपतिमवादीत्॥क॥

“देव, तदेतल्किंनरमिथुनम्, इदं हि द्वितीयमिव हृदयं देव्याः,प्रियं प्राणेभ्योऽपि प्रेम्णा प्राभृतमेतत्प्रहितं तुहिनाचलचक्रवर्तिना देवस्य, देवेन देव्यै दत्तम्।तया¹¹²⁴ च दमयन्त्याः समर्पितं परं पात्रंमन्त्रगीतेः॥ख॥

तथाहि।जातख्याति जातिषु, गीतयशो गीतकेषु, वर्धितमानंवर्धमानेषु, सारमासारितकेषु, निपुणं पाणिकासु, धाम सानाम्,आचार्यकमृचाम्, आलयः कलादिभेदानाम्, रेसगीत्यामपि¹¹²⁵ सुखरं स्वरालापेषु, अवग्राम्यं ग्रामरागेषु, विचित्रभाषं भाषासु, प्रवर्तकंनर्तनानाम्, कारणं करणमार्गस्य, वाद्येष्वपि प्रवीणं वीणावेणुष्णु,लब्धपाटवं पटहेषु, अप्रतिमल्लं झल्लरीषु॥ग॥

किंबहुना ।

कालमिव कलाबहुलं सर्वरसानुप्रवेशि लवणमिव ।
तव नृप सेवां कर्तुं किंनरयुगलं तया प्रहितम्॥३७॥

____________________________________________________________________________________________
**देवेति॥**तुहिनाचलस्य हिमाचलस्य चक्रवर्तिना नृपेण प्राभृतं प्रहितमेतत्।भीमायेति शेषः।मन्त्रा गीयन्तेऽस्यामिति मन्त्रगीतिः॥ख॥

जातेति॥ जातयो नन्दयन्तीप्रभृतयः।वर्धमानान्यासारितकानि पाणिकाः सामानि ऋचः कलादिभेदा गीतविषया भरतशास्त्राद्गम्याः।मध्यमादयः सप्तस्वराः ।षडुमध्यमगान्धारास्त्रयो प्रामाः।भाषाः षट्त्रिंशत्।कला गीतवाद्याद्या मुहूर्तभेदाश्च ।करणानि तलपुष्पपुटादीन्यष्टोत्तरशतसंख्यानि॥ग॥

**कालमिति॥**कला गीतवाद्याद्या मुहूर्तभेदाश्च विदन्त्यधीयते वा कालाः कलाविदः।तेषां समूहः कालम्।तद्यथा।कलाशास्त्रविषये बहुलं तन्निष्ठं भवति।तथेदमपि

____________________________________________________________________________________________

तदेतदात्मपरिग्रहेणानुगृह्यताम् ”इत्यभिधाय विश्रान्तवाचि तस्मिन्स किंनरयुवा किमप्युपसृत्य मृगमदमिलन्मलयजरसोलासिलेखालाञ्छितललाटपट्टार्पितकरकमलमुकुलं प्रणतिप्रेङ्कितमणिकर्णावतंसया सह प्रियया प्रणाममकरोत्॥क॥

उक्तवाँश्च।

“लब्धार्धचन्द्र ईशः कृतकंसभयं च पौरुषं विष्णोः।
ब्रह्मापि नाभिजातः केनोपमिमीमहे नृप भवन्तम्॥३८॥

इदं च।

अरुणमणिकिरणरञ्जितलिखिताक्षरमङ्गुलीयकाभरणम्।
तस्याः करकिसलयमिव तव करकमले चिरं लगतु॥३९॥

अनया च।

तव सुभग रम्यदशया तयेव रक्तान्तनेत्रमण्डनया॥
चीनांशुकयुगलिकया क्रियतामङ्गे परिष्वङ्गः॥४०॥

________________________________________________________________________
समग्रकलाप्रवीणम्। रसाः शृङ्गाराद्यास्तिक्ताद्याश्च। समयार्थे तु कालशब्दे पुंस्त्वं स्यात्। यदा तु “काल इव कलाबहुलम्” इति पाठः। तदा कालः कलाभिर्निमेषोन्मेषार्थशरूपाभिर्बहुलो व्याप्तः। इदं तु कलाभिर्गीतनृत्यादिभिर्व्याप्तम्। कालोऽवसरः आत्मसमर्पणायावसर इव प्रेषित इति भावः॥३७॥

**लब्धेति॥**अर्धे चन्द्रस्य अर्धचन्द्रः शशिकला गलापहस्तनं च। तत्तु निन्दाभासे। तद्युक्त ईश्वरः॥कृतं कंसस्य भयं येन तत्पौरुषं विष्णोः। निन्दामासे तु कृतकं कृत्रिमम् \। सभयं भयान्वितम्॥वैष्णवतो नाभेर्जातो ब्रह्मा। निन्दाभासे तु अभिजातः कुलीनः पश्चानयोगः॥३८॥

**अरुणेति॥**अनयाशिषा पाणिग्रहणं सूचितम्। भरुणमणिः पद्मरागादिः। लिखितान्यक्षराणि यस्मिन्।कऱकिसलयं त्वरुणम्। तथा मणिकिरणैरामरणरत्नकान्तिभिः कुलितम्। तथा लिखितान्यक्षराणि येन॥३९॥

**तवेति॥**दशां वस्त्रान्तसूत्रमवस्था च। नेत्रं चित्रवस्त्रविशेषोऽक्षि च॥४०॥
________________________________________________________________________

अयं च ।

उज्ज्वलसुवर्णपदकस्तस्याः संदेशकथनदूत इव ।
रुचिरमणिकर्णपूरः श्रयतु श्रवणान्तिकं भवतः॥४१॥

किंचान्यत् ।

आनन्ददायिनस्ते कुण्डिननगरे कदा भविष्यन्ति ।
त्वन्मुखंकमलविलोलन्नागरिकानयनषट्पदा दिवसाः॥४२॥

एवमाविर्भावितप्रश्रयमुज्ज्वलितानुरागमुदी¹¹²⁶रितादरमाप्यायित¹¹²⁷प्रणयमभिधाय स्थितवति किंनरे, नरेश्वरो दमयन्तीप्रहितप्राभृतानि स्वयमादरेण गृहीत्वा, “सुन्दरक, तस्याः संदेश एवास्माकं कर्णपूरः, परिकरोऽयं मणिकर्णावतंसः। तस्याः सुगृहीतेन नानैव वये मुद्रिताः प्रपञ्चोऽयमङ्गुलिमुद्रालंकारः।तदनुरागेणैव वयमाच्छादिताः पुनरुक्तमाच्छादनयुगलमपरं च युवां प्रेषयन्त्या तया किं नप्रहितमस्माकम्। किमन्यत्त्वत्तोऽपि प्रियं प्राभृतं भविष्यतीति ।तदेहि शिबिरमनुसरामः”इत्यभिधाय बहुमान¹¹²⁸यन्किनरमिथुनमतिचपलकपिकुला¹¹²⁹न्दोलिततरुशिखराग्र-गलितशि¹¹³⁰लास्फालन स्फुटरफलरस सुगन्धिना स्त्रवत्कुसुममकरन्दद्रवार्दित पांसुपटलेन वर्त्मना. निजावासमुद्चलत्॥क॥

उच्चलिते च पश्चिमाम्भोनिधिसलिलक्षालितपादपल्लवे वासायिनोवास्तगिरिगह्वरं विशति वियद्वीथीपान्थे विवस्वति, क्रमेणतस्यां दिशि दिनकररथचक्रचङ्मणचूर्णनोञ्चलन्मन्दरगिरिगैरिका-

____________________________________________________________________________________________

**उज्ज्वलेति॥**उज्ज्वलं सुवर्णं पदं यस्य। पक्षे उज्ज्वलान्यमाम्याणि शोभनवर्णानि पदानि वचनानि यत्र॥४१॥

**एवमिति॥**कर्णपूरोऽवतंसः कर्णयोः पूरणं च। मुद्रिता अपरबीनानो दुष्कर-प्रवेशा कृता॥क॥
**उच्चलित इति॥**पान्थो हि सलिलेन चरणौ प्रक्षाल्य बासागारं प्रविशति॥ख॥
____________________________________________________________________________________________

धूलिपटलोल्लोल इवोल्ललास संध्यारागः॥ख॥

तेन च संवलितानि विजृम्भितुमारभन्त जम्भनिसुम्भनककुभि विपिन¹¹³¹जरत्कृकवाकुकंधरारोमरोचींषि तमांसि॥क॥

ततश्च नष्टचर्याक्रीडयेवादर्शनमायान्तीषु दिक्कन्यकासु, बनसुनिहोमधूमगन्धेन संतर्प्यमाणासु वनदेवतासु, निद्रान्धसिन्धुरयूथेष्विवोन्नतवप्रस्यलोषु परिणमत्सु शनैस्तिमिरेषु, जाते मनाग्भिन्नाञ्जनपचस्तबकिते निशामुखे, नरपतिस्तेन किंनरर्रामथुनेन सार्धमर्धपथायातप्रज्वलितदीपिकापाणिपरिजनपरिकरितः शरणागतकपोतमुत्पतितोलूककतशब्दं शिबिमिव शिबिरसंनिवेशमविशत्॥ख॥

तत्र च क्रमेण कृतकरणीयस्त्वरमाणपाचे¹¹³²कवृन्दोपनीतमुल्पतत्याकपरिमलस्ष्टहणीयमत्युष्णमे- दुरमांसोपदंशमाज्यप्राज्यमुपभुज्यपुष्कराक्षकिंनरमिथुनातेजनैः¹¹³³ सह मधुररससारमाहारम¹¹³⁴, अनन्तरमाचान्तः शुचिचन्दनोद्वर्तितकरः कर्पूरपारीपरिकरितताम्बूलोज्ज्वलवदनारविन्दः " सुन्दरक, कमपि प्रस्तारय विद्याविनोदं त्वयापि विहंगवागुरिके, गीयतां किमपि मधुरम्” इति मृदुमणिपर्यङ्किका सुखासीनः किंनरमिथुनमादिदेश॥ग॥
___________________________________________________________________________________________

**तने चेति॥**जम्भनिशुम्भन इन्द्रः॥क॥

**ततश्चेति॥**नष्टचर्या शिशुक्रीडाविशेषः।निद्रान्धेत्यादौ परिणामः परिपाकस्तिर्यक् प्रहारदानं वा।निशासु हि कपोताः पारावताः शरणं मीडमागच्छन्ति, उलूकाश्व घूका उड्डीयन्ते। उपमाने तु " नारदकृतां शिविप्रशंसामसूयन्तौ कपोतोलूकरूपधारिणौ सुरौ सत्वं जिज्ञासमानो शिविनृपमागतौ " इत्यागमः॥खः॥

**तत्र चेति॥**कर्पूरस्य पारी शकलम्॥ग॥
___________________________________________________________________________________________

दर्शिते च वांशिकेन वंशमुखोद्गीर्णगान्धारपञ्चमरागस्थानकेस्थिरीकृतमध्यमश्रुतिप्रसन्नप्रेङ्खोलनाप्रयोगमुचित- स्थानकृतकांस्यतालमकठोरतारस्वरम्,आकर्षदिव हृदयम्, अभिषिञ्चदिवामृतेन श्रवणेन्द्रियम्, अस्तं नयदिवान्यविषयसंधानम्¹¹³⁵, अनुच्चप्रपञ्चितपञ्चमं विपञ्चीस्वरसंदर्भितमभूत्तत्किमपिं गीतम्॥क॥
यत्र

प्रसरति रणरणकरसः कुण्ठयति हठेन चित्तमुत्कण्ठा।
स्मरति स्मरोऽपि धनुषः प्रगुणीकृतनिशितबाणस्य॥४३॥
एवंविधे च व्यतिकरे वैतालिकः पपाठ॥
सकलविषयवृत्तीर्मुद्रयन्निन्द्रियाणां
हृदि विदधदवस्थां कांचिदुन्मादिनीं च।
ध्वनिरनुगतवीणानिक्कणः कोमलोऽयं
जयति मदनबाणः पञ्चमः पञ्चमस्य॥४४॥

अपिच।

प्रियविरहविषादस्यौषधं प्रोषितानां
विविधविधुरचिन्ताभ्रान्ति¹¹³⁶विश्रान्तिहेतुः।
अयममृततरङ्गः कर्णयोः केन सृष्टो
मधुररसनिधानं निःस्वनः पञ्चमस्य॥४५॥

अपिच।

**अयं हि प्रथमो रागः समस्तजनरञ्जने। **

________________________________________________________________________________
**सकलेति॥**पञ्चमस्य रागस्य ध्वनिर्जयति॥कथंभूतः। पञ्चमः पञ्चानां पूरणो मदनबाणः॥४४॥

**प्रियेति॥**भत्र पञ्चमस्येत्याख्या। न तु पञ्चानां पूरणस्येति व्युत्पत्त्यर्थः॥४५॥

**अयमिति॥**प्रथमः प्रधानभूत भयञ्च। द्वितीयः समानो द्वयोः पूरणश्च। स

________________________________________________________________________________

यस्य नास्ति द्वितीयोऽपि स कथं पञ्चमोऽभवत्”॥४६॥
इति विविधमुदञ्चत्पञ्चमोद्वारगर्भे
पठति मधुरकण्ठे धाम्निवैतालिकेऽस्मिन्¹¹³⁷ ।
अपहरति च चित्तं किंनरद्वन्द्वगीते
सुखमय इव निद्रानिःस्पृहो लोक आसीत्॥ ४७॥

एवमनवरतमारोहावरोहमूर्छनाभङ्गितरङ्गिते गीतामृतस्त्रोतसिनिमनमनसि कठोरतोत्कण्ठे रणरणकारम्भभाजि राजनि “रजनि किं न विरमसि। दिवस, किं नाविर्भवसि। अध्वन्¹¹³⁸, किं न स्तो कतां व्रजेति¹¹³⁹। कुण्डिननगर, किं न नेदीयो भवति¹¹⁴⁰। श्रम, किमन्तरायोऽसि। विधे, किमुत्क्षिप्य न मां तत्र नयसि” इत्यनेकधा चिन्तयति स किंनरयुवा प्रक्रमोचित श्लेषमिदमवादीत्॥

“वर्धमानोल्लसद्रागा सुजातिमृदुपाणिका।
दमयन्ती च गीतिश्व कस्य नो हृदयंगमा॥४८॥

____________________________________________________________________________________________
कथं पञ्चानां च पूरणोऽथ च पञ्चम इति संज्ञा॥ ४६॥

**इतीति॥**परब्रह्मालोकनसमयसमुल्लासितसान्द्रानन्दमय इव। रसस्य हि तत्त्वं परब्रह्मास्वादसोदरत्वं पूर्वाचार्यैर्व्यचार्यत।सुखमय इव निद्रानिमीलित इवेत्युभयत्रापीवशब्दो योज्यः। अथवा सुखमयः सन्निद्रानिमीलित इवेतीवशब्दो भिन्नक्रमे॥ ४७॥

**वर्धमानेति॥**वर्धमानो वर्धिष्णुः। न तु हीयमानः। उल्लसम् रागोऽनुरागो चस्याम्। सुष्ठु शोभना क्षत्रियाख्या यस्याः। पाणिः करः॥ पक्षे वर्धमाने तालविशेषे उल्लसन् रागः श्रीरागादिर्यत्र। जाहयो नन्दयन्तीप्रभृतयः। पाणयः समपाण्यादयः॥ ४८॥

___________________________________________________________________________________________

अपिच।

साप्यनेककलोपेता साप्यलंकारधारिणी।
सापि हृद्यस्वरालापा किंत्वसाधारणा तव॥४९॥

अपिच।

संगीतका त्वदौत्सुक्यत्त्वां स्मरन्ती समूर्छना
किं तु तस्यास्त्वयि स्वामिल्ल्ँयभङ्गो न दृश्यते”॥५०॥

एवमुक्तवति किंनरेश्वरे किमप्यलीककोपकुटिललोलन्दूवलया वलितकंधरमवलोक्य किंनरी वक्तुमारभत॥क॥
“सुन्दरक, मा मैवं वादीः॥ख॥

शुष्काङ्गी घनचार्वङ्गेैयाः सुवाचः काकलीस्वरा।
दमयन्त्याः कथं गीतिः सादृश्यमवगाहते॥५१॥

__________________________________________________________________________________________

**सापीति॥**कला विज्ञानकौशलम्। अलंकार आभरणम्। स्वरः शब्दः।आलापो मिथेभाषणम्। गीतिपक्षे “पताकेनावकृष्टिश्च विरलाङ्गुलिना च या। आवाप इति विज्ञेया कलाविद्भिस्तु सा कला " इत्यावापादयः सप्त कलाः। अलंकारा उपमारूपकादयः। स्वराः षड्जादयः सप्त। भालाप आलप्तिः। परं किं नु दमयन्ती असाधारणा अनन्यविषयत्वादेकाश्रया। गीतिस्तु साधारणा स्वरसाधारणा जातिसाधारणा चेति॥४९॥

**संगीतेति॥**त्वय्यौत्सुक्यं त्वदौत्सुक्यं तस्माद्धेतोः। सम्यग् गीतं प्रख्यातिरयाः। इति सर्वत्र त्वदुत्का गीयत इति भावः। तथा त्वां स्मरन्ती सहमूर्छनया वर्तते इति समोड़ा॥गीतिस्तु संगतं गीतं स्वरगुणदूषणप्रामश्रुतियतिमूर्च्छनालक्षणं यस्याम्। तथा “स्वरः संतजितो यत्र रागत्वं प्रतिपद्यते। मूर्छनामिति तां प्राहुर्मुनयो ग्रामसंभवाम् \।\। सा चैकविंशतिविधा॥यदुक्तम् “सप्त स्वरास्त्रयो प्रामा मूर्छनास्त्वेकविंशतिः” इति॥तथोक्तया सह समूर्च्छना। इत्येतावता दमयन्तीगीत्योः साम्यमुक्तम्। अधुना तु भेदं निरूपयतिकिंत्विति॥लयस्तत्परता। द्रुतमध्यविलम्बितलक्षणश्च॥५०॥

**शुष्केति॥**शुष्कमवकृष्टमङ्गमंवयवो यस्याः। कु ईषत् कलोऽस्यामिति ( गौरादित्वन्डोषि) काकली निषादसंज्ञः स्वरो यस्याः॥वैसादृश्यपक्षे शुष्कमनाम्। काकली श्लेष्मवैगुण्याद्विधाभूतः स्वरः॥५१॥

____________________________________________________________________________________________

अपिच।

गीतेग्रामाः किलद्विप्राःसा तु ग्रामसहसभाक्।
कूटतानपना गीतिः कथं तस्याः समा भवेत्॥५२॥

किं⁶¹² चान्यत् ।
ज्वरितेव बहुलङ्घनप्रयोगप्रकाशितमूर्छना बहुलकम्पा च। उन्मत्तेव बहुभाषा बहुताला च। वेश्येव बहुगा बहुदृष्टरागा ज।अटवीव बहुककुभभेदा बहुलनिषादस्थानका च। गीतिरियम्॥क॥
तद्दरमिदमुच्यताम् ।

वेदविद्योपमा देवी मनोहरपदक्रमा ।
उद्दघोतिता पुराणाङ्गमन्त्रब्राह्मणशिक्षया॥५३॥

__________________________________________________________________________________________
**गीतेरिति॥**षडुमध्यमगान्धारास्त्रयो ग्रामाः। गान्धारस्य स्वर्गविषयत्वाद्वावेवेति द्वित्राः। ग्रामः खेटकं च। कूटतानाः पञ्चत्रिंशत्। तैर्घना॥दमयन्ती तु न क पटविस्तारबहुला॥५२॥

**ज्वरित इत्यादि॥**लङ्घनमुद्राहितादधिकोञ्चारणम्। पक्षे लङ्घनं शोषणम्। अनशनमिति यावत्। प्रयोगे उच्चारणे प्रकाशिता मूर्छना उत्तरमन्द्रादिका यस्याम्। पक्षे प्रकृष्टा योगाः काथादयः। मूर्छना मोहः। कम्पोऽङ्गकृतं स्वरकृतं न चलनस्॥न्मसेति॥भैरवीप्रभृतयः षट्त्रिंशद्भाषाः। तालश्चश्चत्पुटादि॥उन्मत्ता तु बहु मापते तालिकाच दन्ते॥बेइयेवेति॥रागः श्रीरागादिः। तथा बहुलष्ठकनामा रागो यस्याम्। वेश्या तु बहुषु रागोऽस्या इति बह्रासक्तिः। प्रभूतठकरागामिनी च॥ठक्शदोपलक्षिता क्रीडया कराहतिः ठकरा। गमेः प्रात्यर्थाः॥अटवीति॥ककुभो ध्वनिविशेषः। निषादः स्वरविशेषः। स्थानकं मन्द्रमध्यमतारलक्षणम्अ टवीपक्षे ककुभोऽर्जुनवृक्षः। निषादाः शबराः। स्थानकान्यालवालाः शिबिर संनिवेशयं॥एवं ज्वरिताद्युपमानप्रतिपादितदोषा गीतिः कथंकारमिव दमयन्तीसमा॥क॥

**वेदेति॥**पदक्रमः पदन्यासः। पुराणं जीर्णे वपुर्येषाम्। तथा मन्त्रप्रधानत्राह्म’णानां पुरोधः प्रभृतीनां च शिक्षयोपदेशेनोदयोतिता॥वेदविद्या’ तु पदक्रमाभ्यामभिधीयते। पुराणानां मार्कण्डेयादीनाम्। अङ्गानां शिक्षाकल्पादीनाम्। मन्त्रब्राह्मणस्य ग्रन्थविशेषस्य शिक्षयाभ्यासेन भूष्यते॥अन्तःपुरे हि वृद्धा’ एवाधिक्रियन्ते। यदु-

____________________________________________________________________________________________

किं त्वियमेकपथा, सा तु दृष्टशतपथा” इत्येवमनेकXXXXक्तिविशेषैरXXXXXXXद्रुते XXXXX विभावर्याम्; सुदतुङ्ग; इवादयXXXXXगिशीये XXXXX भृङ्गभासि तमसिभुवनम्, अनन्तरमवसरपाठकः पपाठ॥क॥

द्दपालरमणीयार्दिकमवरद्वन्द्वगीता-
दभिभवति निशीषो¹¹⁴¹ नाथ नेत्राणि पश्य।
भवनवशविलोल्लोचनाम्भोरुहाणां
मिलतु कुलवधूनां सेवकों लोक एषः॥५४॥

अपिच।

शतगुणपरिपाव्या पर्यटनन्तराले
कमलकुवलयानामर्धरात्रेऽपिं¹¹⁴¹ खिन्नः।
उपनदि दयितायाः कापि¹¹⁴² शब्दं निशम्य
भ्रमति पुलिनष्पृष्ठे चक्रवञ्चक्रवाकः॥५५॥

अथ यथाप्रियं प्रेषितपरिजनो¹¹⁴³ राजा रजनिशेषमतिवाहयितु- मनुरूपं निरूप्य किंनरमिथुनस्य शयनमासन्नैनिद्रागृहे¹¹⁴⁴ हंसपिच्छच्छाबाच्छप्रच्छदपटा¹¹⁴⁵च्छावितहंसतूलतल्पमभजत्¹¹⁴⁵ ॥ख॥

‘तत्र च दमयन्त्यनुरक्तोऽयमितिीर्च्चयेवानायान्त्यां निद्राय द्रो

__________________________________________________________________________

क्तम् “आशीतिकाञ्च पुरुषाः पञ्चाशत्काश्च योषितः। बुध्येरनवरोधानां शौचनागारिकाश्च ये “॥५३॥

**किंत्वियमिति॥**इयं दमयन्ती एकमार्ग।वेदविद्या तु दृष्टशतपथारुपग्रन्था।भूविष्ठा भूता अतिक्रान्ता, भूतभूयिष्ठा।आहितान्यादित्वात्। निशीथे तमोऽतिश याम्यदर्शनम्।सुराणां समूहे च स्वभावात्॥क॥

**तत्रेति॥**द्रोण्यां दुमास्तेषामन्तरालं द्रोणीदुमान्तरालम् मध्ये।निम्नःशास्ततो-

__________________________________________________________________________

णिXXXXXXXXXXXXXXपतविविधविहंगविरुत्वानि विनिद्रवनदेवतापठ्यXXXXXXXXXXXXXकर्णXX XXXXXXXXX पर्यायेण पर्यस्तेऽस्तेमिरिमस्तके मुक्तास्तवकितनीलवितानरुढ इह ताराक्षिXXXXX, पाष्टांशुकवैजयन्तीष्विव भविष्यति दिनकोयोस्लावे ममरतलमकुर्वतीषु पूर्वस्यां दिशि प्रभातप्रभावहरी वXXXXभवति श्रवणपथमीषदुन्मिपरकमलमुकुलमुखमुक्तमधुकरमन्द्रध्व¹¹⁴⁶नौ,ध्वस्तमित्रेण प्रभात्तोचित¹¹⁴⁷षड्जानुविद्धशुद्ध-भाषामालपतानेन¹¹⁴⁸किंनरमिथुनेम गीयमानमिमं श्लोकमशृणोत्॥क॥

घुतरजनिविरामोन्मीलदम्भोजराजि-
स्तनुतुहिनतुषारानुद्गिरन्गन्धवाहः।
कलितकलभकुम्भभान्तिषूद्घाटित्तेषु
स्खलति निधुवनान्तश्रान्तकान्ताकुचेषु॥५६॥

तदनु पुनः प्रभातप्रहतप्रयाणभेरीरबविनिद्रितस्यापूरयतः स-_______________________________________________________________________
श्चोन्नतस्तरुराजिविराजितो नौसदृशः पर्वतादिभूभागो द्रोणी।यदाह मुकुटताडितकनाटके बाणः-“ आशाः प्रोषितदिग्गजा इवं गुहाः प्रध्वतातिहा हवं वण्यिः कृतं. महानुमा इव ध्रुवः प्रोत्खात शैला इव।विभ्राणाः क्षयकालरिक्त सफलत्रैलोक्यकष्टां दशां जाताः क्षीणमहारथाः कुरुपतेर्देवस्य शून्याः सभाः “॥यया प्रणालिकथाकाल इयानिति ज्ञायते सा कालप्रणालिका तानुमयघटिका।अथवा प्रकृष्टा नाडिकैच चलवरिये प्रणालिका।नाडिका कालविशेषः॥तथा च " अहोरात्र विद्वद्भिः कथ्यतेषष्टिनाडिकम् “॥यथा च " स्नात्वा तिष्ठति कुन्तलेश्वरसुता बारीऽङ्गराजस्य रात्रिरियं जिता कमलया देवी प्रसाद्याय च।इत्यत्तः पुरन्द्ररीतिमा विज्ञाय विज्ञानित देवेनाप्रतिपत्तिमूढमनसा द्विवाः स्थितं नाडिकाः॥” अन्यऽपि। xxxxxx जलत्या परिक्षिप्यते॥ताराणां मुक्ताः, तिमिरपटलस्य नीलxxxx सुपष्टः॥क॥
_______________________________________________________________________

मविषमवनविXXXXXXXXXXXXXXXX XXX सैश्वXXस्य कलXXXXXXXX कृतोचितावारमारु-वर्धितचन्द्रन्दुरचरणश्चटुलखुरचारीप्रचारेणाडम्बरिसताण्डवस्य खण्डपरशोः पदलीलामिवाभ्यस्यता स्फुरदुरघुरायमाणघोणाग्र्यस्खलत्खलीनवशविगलितबहललालाजलप्लवेन¹¹⁴⁹ वनभुवि फेनिलजलनिधिमि-वाकारग्रताजात्यतरतुरगसैन्येन परिवृतः पूर्वप्रस्थानस्थित्या प्रतस्थे ॥क॥

स्थपुटस्थलीस्थितं स्थूलमेकमव्यग्रमग्रेराजा¹¹⁵⁰ गजयामण्यमवलोक्य पुष्कराक्षमभाषत॥ख॥

“भद्र

सालानकमनालानमत्युन्नतमनुन्नतम्।
दन्तवन्तमदन्तं च पश्यैनमगजं गजम्॥५७॥

अयं हि मन्मथविलासेषु परं वैदग्ध्यमवलम्बते।

तथाहि।

मृदुकरपरिरम्भारम्भरोमाञ्चितायाः
सरसकिसलयाग्रग्रासशेषार्पणेन।
मदमुकुलितचक्षुश्वाटुकारी करीन्द्रः
शिथिलयति रिरंसुः केलिकोपं प्रियायाः॥५८॥

___________________________________________________________________________
सालेति॥अलीनां समूह औँलं तदेव प्रत्यायकत्वात्पटहस्तेन सह।सदविधुरगजे भृङ्गाः समीपीभवन्ति।तेन च मत्तो ज्ञायत इति भावः।तथा भनालानं हत्वानिरर्गलस्तम्भम्।तथातीवोन्नतम्बम्।तथा नास्ति उन्नता प्रेरणास्येति स्वच्छदेवरमित्यर्थः।पह्ना अनुन्नेत्थामन्त्रणम्।तमिति गजविशेषणम्।दन्तयन्तं दन्तुरम्। अदन्तंतृणादिकमन्तम्।अगजं गिरिजं गजं पश्येति संबन्धः॥सालस्किनदन्तम्।तथा अकमकुत्सितम्।सर्वलक्षणपरिपूर्णम्। तथा xxx कुम्भः—” इत्यादिना वक्ष्यति।अत्र “किम् " क्षेपे।पूर्ववदः॥५॥
___________________________________________________________________________

अपिच

उपनयति करेकरेणुकायाःकिमलयभुङ्गमनङ्गसंगताङ्ग।
स्पृशति च चलदृक्षिपक्ष्मलेखंमुखमखरेणकरेणरेणुदिग्धम्॥५९॥

अथवा विवेकपूर्वव्यवहारविचारेष्वमी मानुषेभ्यः¹¹⁵¹ स्तोकसेवावहीयन्ते॥क॥

तथाहि।

श्रूयते पुरा किल नारायणनाभ्यम्भारुहकुहरकुटी¹¹⁵²मधिशयानस्यवेदविद्यां निगदतो भगवतः पितामहस्य बृहद्रथन्तरविकीर्णभासनामानि सामानि गायतः सामस्तोभरसनिष्यन्दादुदपद्यन्तैरावतसुप्रतीककुमुदवामना- ञ्जनप्रभृतयोऽष्टौ दिग्गजेन्द्राः॥ख॥

तेभ्योऽभवन्भद्रमन्द्रमृगसंकीर्णजातयो गिरिचरनदीचरोभयचारिणः करिणः॥ग॥

प्रसिद्धं चैतत्।” सामजा गजाः” इति॥घ॥

केचित्पुनरन्यथा कथयन्ति

किल सकलसुरासुरकरपरिवर्त्यमानमन्दरमन्थानमधितदुग्धाम्भोनिघेरजनि जनितजगद्विस्मयो लक्ष्मी¹¹⁵³मृगासुरभिसुरद्रुमधन्यन्तरिकौस्तुभोच्चैःश्रवसांसहभूः शशधरकरकान्तिरैरावतः।तत्प्रसुतिरियम शेषवनान्यलंकरोतीति॥¹¹⁵⁴ङ॥

तदेष भद्रजातिर्भविष्यति।

तथाहि॥

उचैः कुम्भः कपिशदशनो बन्धुरस्कन्धसंधिः।
___________________________________________________________________________
**श्रूयते इति॥**सामस्तोमरसनिष्यन्दादिति।सामनि स्तोमभावतिस्तस्माद्रसस्यस्वेदस्य xxx जावस्तत इत्यर्थः।स्तोकरसपाठे तु रस आसक्तिः।निष्यन्दः स्वेदः॥ख॥
___________________________________________________________________________

स्विरघाताXXXXXXXXXXXXXXX।
शुरः XXच्छदपरिमलस्पर्षिदातोदकोऽयं
भद्रः सान्द्रद्रुमनिरितरिवीरचारी करीद्रः॥

तन्मोद¹¹⁵⁵तामयम्,अनुरागिणोदम्पत्योः क्रीडारतविधातः कृतो न श्रेयान्” इत्यभिधाय,हृत¹¹⁵⁶हृदयः, स्वैरं रममाणम¹¹⁵⁷ृगमिथुनविलासैरुल्लासित¹¹⁵⁸पुलकः कुसुमितकाननानिलैः, रुत्कम्यमान झरन्निर्झरोपान्तपादपतलचलत्के¹¹⁵⁹ लिकिलकेकिकेकारवैर्विनोद्यमानः समीपचरसेवक¹¹⁶⁰सुभाषितैश्च,सममतमं च निम्नगात्रमनिम्नगात्रं च, ग्रावविषम¹¹⁶¹मप्राबविषमं च सभ्वापदमश्वापदं च सपापमपापं च विन्ध्यश्कन्धमुलय,“देव, विलोक्यतामिह विषमविषाणि पन्नगकुलानि द्रोणीगहनं च, इह शरासनकरम्बा-
___________________________________________________________________________
**तदिति॥**उच्चैःकुम्भ इस्पायभिधाय तेनैव करिणा हृतहृदयो मृगमिथुनविलासादिभिः पुलकायुपेत ईदृशं विन्ध्यमतिक्रम्य “देव, वीक्ष्यताम् इह विन्ध्यस्कन्धे इदमिदमिति वनप्रदेशान्दर्शयतः पुष्कराक्षस्य वक्रोक्तीर्भावयनतिक्रान्त शिखर परम्परः समपतिः॥केलये कितीति केलिकिलः (“इगुपधं” इति कः) क्रीडापात्रम्।केलिक्षिद्रयंकेकानुकारप्रवृत्तानां केकिनांच केकारवैर्विनोद्यमानः॥सह मया किया समं सश्रीकम्।असमं विषमम्।न समोऽस्येति कृत्वाउत्कृष्टं वा।निः, नदी स्नायत इति कः।तथा अनिन्नमुञ्चंगात्रं मूर्तिर्यस्य।प्रावभिषद्भिर्विषमम्।क्षत्रे अवविषमं समम्।अवेति नञर्थे।श्वापदं हिंस्रपशुः।अश्वानामपदमभूमिम्।समर्निर्जलो हि देशोऽश्वीपः।अयं च ग्रावविषमो निम्नगाधारश्च।सह पादपैर्वृक्षैः।पादान् गूढपदः पातीस्वपादयम्। यस्वे हि सर्वात्संचरत पादान न पातीत्यपादपम्॥इहविषेति॥विषमं विषं येषु पन्नगकलेषु।द्रोणीग्रहलघु तु विषमा विषाणिनी दन्तिनः शृङ्गिणो वा झम्बसरयो पत्र।इहशोति॥चरेव
___________________________________________________________________________

णिXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX रत्नाकरस्थलं च इह सुमधुराणि फलानि कीXXXXX, इहामोदितविश्वककुस्मिकुसुमानि XXXX च, इह XXXXXXXXनि XXXXXXXXXX मुनिमण्डलं च इति विविधवनप्रदेशान्यदर्शयतः पुष्कराक्षस्य विचित्रXXXXतीXXXXXXX क्रमेणविकेरम्यशिखरापरंपरा¹¹⁶²परैरसह्यः सह्याचलमवतार ॥क॥

रमणीयतयास्निग्धतयाचपुनः¹¹⁶³परिवर्तितमुखोःविलोक्य विनयदक्षिणमेलाशिखरश्रेणीपादपा¹¹⁶⁴न्पुष्कराक्षमभाषत ॥ख॥

‘भद्र, दुस्त्यजाः खम्बमी विन्ध्यतटीतरवः ॥ग॥

तथाहि।

**आवासाः कुसुमायुधस्य शबरीसङ्केतलीला गृहाः **
पुष्पामोदमिलन्मधुव्रतवधूझङ्काररुद्धाध्वगाः¹¹⁶⁵।
सुस्निग्धाः¹¹⁶⁶ प्रियबान्धवा इव दृशो दूरीभवन्तश्चिरा-

_______________________________________________________________________

मुञ्जेन असनेन बीजकवृक्षेण च करम्याणि शबलानि।पुलिन्दवृन्दं तु शरासमं धनुः करे यस्। तथा बाणाः सत्स्यस्येति बाणि सशरम्॥इह बेति॥बहु सुखं येषां तानि बहुसुखानि।स्थलं तु बहु विपुलम्।तथा सुष्ठु खानिराकरो पत्र।बहुशब्दो वैपुल्येऽपि॥इह सुमेति॥सुष्ठु मधुराणि।वनं तु सुष्ठु मधु यत्र तत्सुमधु।तथा रणन्त्यवश्यं राणि।सच्छिद्रा हि वंशा वायुवशाद्रणन्तीति।इहामविति॥आमोदिताः सुमिता विश्वाः सर्वाः ककुभो दिशो यैः।तीरं तु भमोदिता हर्षिता वयःपक्षिणः श्वकाः शुभः प्रतिकृतयो वृकाः कुम्भिनश्च गजा यत्र।आमोदो हर्षेऽपि य० द्विश्वप्रकाश आमोदो गन्धहर्षयोः”।यदा तु विश्वा शुण्ठी कुम्भीच वक्तीविशेषः।तदा बहुव्रीहौ " शेषात् " इति कन्दुर्वारः।सादृश्यवृत्तेः शुनः।संप्रतिकल्पो): कम्॥इह सेति।सती शोभना प्रभाकान्तिस्तया वन्ध्यानि रहितान्परण्यानिः मुनिमण्डल’ सत्प्रभावम्॥तथाध्यानमस्यास्तीति ध्यानि॥क॥
_______________________________________________________________________

स्कश्यैतेन वहन्ति हन्त हृदयं विन्ध्यXXXXXXXXXXXXX॥६१॥

अपिच

भ्राम्यद्धृङ्गमरावनम्रकुसुमभ्योतन्मधूद्गन्धिषु
यावत्सु¹¹⁶⁷ तलेषु पान्यनिचया विश्रम्य गेहेष्विव॥

निर्वन्निर्झरवारिवारिततृषस्तृप्यन्ति येषां फलै-
स्ते नन्दन्तु फलन्तु यान्तु च परामभ्युन्नतिं पादपाः॥६२॥

अपिच।

**यत्र न फलितास्तरवो विकसितसरसीरुहाः¹¹⁶⁸ सरस्यो वा। **
न च सज्जनाः सदेशो गच्छतु निधनं श्मशानसमः॥६३॥

तत्कथय कदा पुनरिमां विन्ध्यवनवीथीं विचित्रपत्रलकुचांदम¹¹⁶⁹यन्तीमिव निर्विघ्नमवलोकयिष्यामः ॥क॥

तथाहि।

पीनोन्नमदनपयोधरभारभुग्-
**मध्यप्रदेशरुचिमल्लवलीलतायाः। **
उत्कण्ठितोऽस्मि चलदेणदृशः प्रियाया
स्तस्याश्च पर्वतभुवो वनवीथिकायाः॥६४॥

_______________________________________________________________________________

यत्र नेति॥ देशश्मशानयोः समतायामरतिजनकत्वं हेतुः॥६३॥

तत्कथेति॥ विचिपन्ना लकुचास्तरवो पस्याम्। दमयन्ती तु विविधपुत्रवलीयुक्तस्तनी।पत्रं लात इति के पाXXलौ॥क॥

पीनोन्नेति॥ कठिनस्तनभरेण भुग्नेनम्रे उदरे रुचि मन्ते धारयन्तीति इत्यणि तपोक्ता बल्य एव लता यस्याः। वली उदररेखा। तथा चलतामेणानामिव दृशौ पस्याः। धनवीथीपक्षे पयोधरो मेघः। रुचिमती तेजस्विनी लवली माम्नी लता। तथा चलदेणानां दृक् दर्शनं यस्याम्॥६४॥

__________________________________________________________________________

अपिच।

सानूनां सानूनां विलोक्य रमणीयतां चे¹¹⁷⁰ सानूनाम्।
सालवने सालवने विहरिष्यति सह मयाऽत्र कदा॥६४॥

सखे सखेदा इव वयम्,तत्कथय कियद्दूरेऽद्यापि सं विदेर्भविष¹¹⁷¹ यः, यत्र ब्रह्माण्डशुक्तिसंपुटमध्यमुक्ताफलगुलिकया तयालंकर्त तत्कुण्डिनं नगरम् ” इत्यभिदधाने निषधनाथे तैस्तैरालापैरनुवतितोक्तिः पुष्कराक्षोऽप्यभाषत॥क॥

देव, प्राप्ता ननु वयम्॥ख॥

इदं हि।

वीरपुरुषं तदेतद्वरदातटनामकं महाराष्ट्रम्।
दक्षिणसरस्वती सा वहति विदर्भा नदी यत्र॥६६॥

इहाकरभया सिंहलद्वीपभुवा सदृशी,बहुदया त्यागिजनतया तुल्या,समृद्धनया भूनिखातकुपणजननिक्षेपकुम्भिकयासमाना¹¹⁷²,प्रजा॥ग॥

___________________________________________________________________________

**सानूनामिति॥**सानूनां तटानां संबन्धिनो ये सानवो मार्गास्तेषां रमणीयतामनू नां परिपूर्ण विलोक्य अलवनेन सह पत् सालानां सर्जतरूणां वनं तस्मिन्मया समं कदा सा विहरिष्यति।अत्र प्राच्यः सानुशब्दस्तटार्थोऽन्यञ्चाध्वार्थः॥यद्विश्वः " सानुः शृङ्गे बुधे मार्गे पद्यायां पल्लवे वने”॥यदि वा “ णू स्तवने " आनवनमानुः “णू प्रशंसा तुषा सह वर्तन्त इति सानूनि तेषां स्तुत्यानामित्यर्थः॥६५॥

**सखे इति॥**ब्रह्माण्डमेवशुक्तिसंपुटः।सा च तन्मध्ये मुक्ताफलगुलिका साधुमुक्ताफलम् गुलिकाकारत्वात्। एतावता स्थूलवृत्तत्वम्॥क॥

**इहेति॥**न कराद्राजदेवांशाद्भयं यस्यां साऽकरभया। भुवा तु न करभा यस्यामिति करमरहितया॥तथा बही दया यस्यां सा बहुदया। त्यागिनां जनतया तु बहु ददातीति बहुदा तथा बहुदया।जनानां समूहो जनता। " ग्रामजन –” इति "

________________________________________________________________________________

इह समकरन्दानि कमलवनानि राजराजन्यचक्रं¹¹⁷³ च, इह बहुधामानि नगराणि लोकहृदयं च, इह सारम्भाणि कृषाणकुलानि दशरूपकप्रेक्षणं च, इह बहुरूपाणि जनमनांसि प्रजापालबलं. च, इह महाविप्राणि ग्रामपुरपत्तनानि मेषगोष्ठं च॥क॥

इयं च गगनवीथीव पूर्वोत्तराफल्गुनीराशिवायूपयुक्ता ब्राह्मणा ग्रहारभूमिः॥ख॥

इतश्च

आरुह्यैताः शिखरिसदृशान्याममध्योश्चकूटा-
नन्योन्यांसप्रणिहितभुजाः संगताः कौतुकेन।
प्रेक्षावेशादविचलदृशो¹¹⁷⁴ योषितः पामराणां
पश्यन्त्यस्त्वां निभृततनवो लेख्पलीलां वहन्ति॥६७॥

__________________________________________________________________________________________

**समूहे तल्॥**समृद्धो नयो यस्यां सा समृद्धनया। कुम्भिकया तु समृत् मृत्तिकोपेतं धनं यस्यां तथा समृद्धनया॥ग॥

**इहेति॥**सह मकरन्देन वनानि। राजन्यचक्रं तु समः करो राजांशो यस्य। तथा दानमस्यास्तीति दानि॥इह बेति॥बहूनि धामानि गृहाणि येषु। हृदयं च बहुधा अनेकधा मानोऽस्यास्तीति मानि॥इह सेति॥सह आरम्भैरुपक्रमैः कुलानि। प्रेक्षणकं तु सारमुत्कृष्टम्। तथा भाणो रूपकविशेषः सोऽस्यास्तीति भाणि॥यदाह धनिकः– “ भागस्तु धूर्तचरितं कृतं स्वेन परेण वा। चत्रोपवर्णयेदेको निपुणः पण्डितो विटः “॥ इह बेति॥बही कृपां येषु तानि। बलं च बहु। तथा कृपाणः खड्गोऽस्यास्तीति॥इह मेति॥महान्तो विप्रा पेषु। गोष्ठं तु महान्तोऽवयो मेण्ढास्ते तु एव प्राणिनो बलवन्तो यत्र॥क ॥

**इयं चेति॥**पूर्वस्यामुत्तरस्यां चाफल्गु सारमुत्कृष्टं यस्यांम्। तथा शिवा कल्याणी। तथा यूपैर्यज्ञकीलैर्युक्ता। गगनवीथी तु पूर्वा उत्तराः फल्गुन्यो राज्ञयो मे षाद्या वायुः पवनस्तैरुपयुक्तोपयोगीकृता॥ ख॥

**आरुह्येति॥**शिखरी गिरिः। कूटा अवकरोत्कराः। प्रेक्षायामवलोकने भवेश आग्रहः। पामराः प्राकृतजनाः॥६७ ॥

________________________________________________________________________________

किं चान्यत्।

नृप चलसि यथा यथा त्वमस्मि-
न्नपि वदनानि तथा तथा चलन्ति¹¹⁷⁵।
तरलितनयनानि पामरीणां
पवनविनर्तित¹¹⁷⁶पङ्कजोपमानि॥६८॥

अपिच।

**उस्कैम्पाद्गलितांशुकेषु रभसादत्यन्तमुच्छ्रातिषु **
प्रोतुङ्गस्तनमण्डलेषु विलुठनुञ्जावलीदामसु।
आसां स्वेदिषु दृश्यते मृगदृशां संक्रान्तबिम्बो भवा-
नाश्लिष्यन्निव गोपिकाः कृतबहुप्राकाम्यरूपो हरिः॥६९॥

अहो नु खल्वाश्चर्यमिदमेतासां¹¹⁷⁷ तथाविधनेपथ्यनिरपेक्षाप्युन्मादयति यू¹¹⁷⁸नां मनो युवतीनों¹¹⁷⁹ यौवनश्रीः॥क॥

तथा हि।

माल्यं मूर्धनि कर्णिकारकलिकाः¹¹⁸⁰ पिष्टातकं चन्दनं
मुक्तादाम गले¹¹⁸¹ च काचमणयो लाक्षामयाः कंकणाः॥
रागोऽङ्गेषु हरिद्रया नयनयोरत्युल्बणं कज्जलं
वेषोऽयं विरसस्तथापि हृदयं ग्राम्या हरन्ति स्त्रियः॥७०

_______________________________________________________________________

**उत्कम्पेति॥**भ्रष्टांशुकत्वं स्वेदित्वं च स्तनमण्डलस्य निरावरणत्वेन नृपप्रतिबिम्बस्य संक्रान्तौ हेतुः।प्राकाम्यं महासिद्धिविशेषः।प्राकाम्येण रूपाणि प्राकाम्य रूपाणिकृतानिबहूनिप्राकाम्यरूपाणि येन॥६९॥

**अहो न्विति॥**तथाविधमुदारं हारकुण्डलादिरूपं नेपथ्यम्॥क॥

**माल्यमिति॥**हरिद्रातण्डुलचूर्णम्।पिष्टातकं विलेपनम्॥७०॥_________________________________________________________________________________

इतश्च ।

कन्दलितकन्दविशेषाः कर्कशकर्केटिका विशालकालिङ्गाः कूष्माण्डमण्डितमण्डपाः सुवृत्तवृन्ताकाः सुहस्तितहस्तिकर्णपुननवाः स्थूलमूलकाः पिण्डितपण्डालवो वास्तूकवास्तुभूतभूतलाः संजीवितजीवन्तिकाः सर्षपराजिकाराजिराजिताः सरित्सारिणीसारिवारिसेचनसुकुमारपल्लवितविविधशाकाः शाकवाटिकाः॥क॥

इतश्च ।

विकसन्मुचुकुन्दानन्दिनो मकरन्दस्यन्दिसुन्दरसिन्दुवाराः पामरीसंकेतनिकेतकेतकीवनाः कम्राघातकाःकुलित-कङ्कोलफलाःकोरकित¹¹⁸²कुरण्टकाः पल्लवितवल्लीकाः फुल्लन्मल्लिकोल्लासिनःसुजातजातयोविचित्रश¹¹⁸³तपत्रिका-स्ताण्डवितपाण्डुपिण्डिता¹¹⁸⁴गुरुकरवीरवीरुधो दृश्यमानसर्वर्तुपुष्पाःपुष्पायुधावासा¹¹⁸⁵ आरामाः॥ख॥

इतश्च\।

नातिदूरे दक्षिणदिशि दृशं निवेशयतु देवः॥ग॥

एतास्ताः परिपक्वशालिकलमाः सुस्वादुदीर्घक्षवो
वप्रप्रान्तहरितृणस्थलचलत्पीनाङ्गगोमण्डलाः।
दृश्यन्ते पुरतः सरोरुहवनभ्राजिष्णुनीराशयाः¹¹⁸⁶
प्रान्तोन्नादिविचित्रपत्रिनिचयाः सस्यस्थलीभूमयः॥७१॥

__________________________________________________________________________ **कन्दलितेति॥**शाकवाटिकाः।सुहस्तितेति।हस्तः कन्दलोद्भेदः संजातोस्थेऽति॥तारकादित्वादितच्॥ हस्तिकर्णः पुनर्नवा च वल्लीभेदौ।वास्तूकेन शाकविशेबेण वस्तुभूतं गणना है भूतलं यासु।राजिकानां राजसर्षपाणां राज्या राजिता॥ क॥

**एता इति॥**विचित्रपत्रिणी विविधपक्षिणः॥७१॥
___________________________________________________________________________

अपिच।¹¹⁸⁷

स्वः सौन्दर्यविडम्बि कुण्डिनमिदं सैषा विदर्भा नदी
सा चेयं वरदा स वायमनयोः पुण्याम्भलोः संगमः।
अस्यैवोन्मदहंसहारिणि तटे सेनास्थितिः कल्प्यतां¹¹⁸⁸
यस्मिन्मत्तकरीन्द्रकुम्भकषणक्रीडासहाः पादपाः॥७२॥

एवमनेकधादर्शनीयप्रदेशप्रकाशनव्याजेन विनोदलीलां पल्लवयतिपुष्कराक्षे,प्राप्ताःकुण्डिनपुरम्’इस्पुच्छसितहृदयो¹¹⁸⁹ निषधेश्वरः परमपरितोषात्पारितोषिक प्रदानपूर्वमिदमवादीत्॥क॥

“भद्र,भवतःसौकुमार्यमाधुर्यमधुविश्रम्भभसंदर्भितभङ्गश्लेषणभाभिगौ¹¹⁹⁰भिराक्षिप्तमनसामस्माकमविदितखेदे¹¹⁹¹इव,अदृष्टमविषमविभाग इव, अनुत्पादितश्वेदलव इव, अर्धगव्यूतिमात्र¹¹⁹²शेषोऽतिक्रान्तः क्रीडाविहारभूमिसमो महानपि मार्गः। समुचितश्चायंसेनानिवेशस्य सरित्संगमोपकण्ठवनविभागः॥ख॥

तथा हि।

इह भवतु निवासः सैनिकानामिहापि
श्रमतरलतुरंगमासयोग्या तृणाली।
इह हि कवलयन्तः पल्लवान्वारणेन्द्रा
विदधतु तरुखण्डे गण्डकण्डूयनानि॥७३॥

इतश्चात्यन्तमनोहरतयास्माकमासनयोग्या सरित्संगमोल्सङ्गभूमयः॥ग॥

तथा हि।

अपसृताम्बुतरङ्गितसैकता निचुलमण्डपनृत्तशिखण्डिकाः।
कुररसारसहंसनिषेविताः पुलकयन्ति न कं पुलिनश्रियः ॥७४॥

_____________________________________________________________________________________

इत्यभिधाय “भद्र, यथाक्रममकृतान्योन्यसंबाधकलहम्, अनुपद्रुततीर्थायतनम्, अलुण्ठितासन्नोद्यानम्¹¹⁹³, अच्छिन्न- चैत्यद्रुमम्, अविच्छिन्नकमलवनं¹¹⁹⁴ निवेशय सेनाम्” इति सेनापतिमादिदेश॥क॥

सोऽपि यथादिष्टमनुतिष्ठन्निदमवादीत्॥ख॥

भजत बलसमूहाः खर्वदूर्वास्थलानि
स्थविरशुकविशी¹¹⁹⁵र्यत्पक्षपिच्छच्छवीनि।
उपनदि मृदुवीचीवायुनाऽन्दोलितानां
कुसुमितलतिकानामन्तरालेष्वमूनि॥७५॥

अपिच।

स्मरविहरणवेदीं षट्पदापानशालां
तटमनु वनमालां सस्मया मास्म भाङ्क्षुः॥
कमलवनविहारानन्तरं यत्र तैस्तै-
मदनमदविनोदेशसते राजहंसाः॥७६॥

अपिच।

सुरसदननिवासं सैनिका मास्म कुर्व-
न्सरिति मुनिकुटीनां भङ्गमुलुण्ठनं वा ।
इह¹¹⁹⁶निषधनृपाज्ञा तस्य यः कापि कोऽपि
क्रममुषि तरुखण्डे खण्डनं वा करोति॥७७॥

_________________________________________________________________________________________

अच्छिन्नचैत्यद्रुमेति॥ चैत्था ग्रामप्रदेशप्रसिद्धवृक्षाः॥क॥

भजतेति॥ यद्यपि पक्षपिच्छयोरभिधानकृतानभेदःप्रत्यपादि। तथापि महदेवान्तरम्। यतः पक्षशब्देन पक्षती एव। पिच्छशब्देन तदंशोऽभिधीयते॥७५॥

स्मरेति॥ तटमन्विति। तटं लक्ष्यीकृत्य। सस्मयाः सगर्वाः सन्तो भवन्तोवनमालां मा स्म भाङ्गुः। अन्यत्सकलं भङ्गनिषेधकारणम्। आसते इति बहुवचनान्तम्॥७६॥

___________________________________________________________________________

एवमनुशासति बलानि बहूनि बहुधा बाहुके,तत्क्षणादुसम्भितैः प्रेङ्खत्पताकापटपल्लवविराजितैः प्रयाणयोग्ययन्त्र-चित्रशालागृहैः संचारिणि गन्धर्वनगर इव रमणीये,हरिततोरणैरुड्डीनशुकावलीमय इव,गैरिकारक्तोन्नमित-पटकुटीभिरुत्फुल्लकिंशुकमय इव, श्वेतांशुकमण्डपैश्च ताण्डवितबृहत्पुण्डरीकखण्डम¹¹⁹⁷य इव, जाते सरित्संगमोत्सङ्गसङ्गिनि शिबिरसंनिवेशे, क्रमेणाकान्तसकलदिङ्मुखेषु निषधेश्वरागमनवार्तानि¹¹⁹⁸वेदनदूतेष्विव विदर्भराजधानीधामनिर्गतेषु बहलसैन्यधूलिपटलेषु,र¹¹⁹⁹सति विपक्षक्षितिपालकर्णपुटीकटुनि नवजलधरध्वनितगम्भीरे तत्कालप्रहतशङ्स¹²⁰⁰खप्रयाणझल्लरीझांकृते,स्वयंवरायातसमस्तराजन्यचक्रकर्णकर्तरीषु पठपमानासु सानन्दवन्दारुबन्दिवृन्दारकवृन्देनोच्चैर्नलनाममालासु क्षणादेवोत्तम्भितशातकुम्भस्तम्भ¹²⁰¹भवने मृदुमसृणास्तरणभाजि जात्यवैदूर्यपर्यन्तपर्यङ्ककायां सुखनिषण्णे राजनि,सुस्थिते च परिजने,नातिदूरवर्तिनि कुण्डिने दण्ड¹²⁰²पासिकस्योच्चैर्वागुदतिष्ठत्॥क॥

“सिच्यन्तां राजमार्गाः कलशमुखगलच्चन्वनाम्बुच्छटाभिः
स्म्भाः प्रेत्पताकाः कुसुमपरिकरास्तोरणाङ्काः क्रियन्ताम्।
स्थाप्यन्तां पूर्णकुम्भाः प्रतिनगरगृहं प्राङ्गणे धान्यमिश्रैः
सिद्धार्थैः स्वस्तिकालीर्लिखत नरपतिनैषधः¹²⁰³ प्राप्त एषः॥७८॥

अपिच।

सत्काञ्च्यश्चन्दनार्द्रस्तनकलशयुगामुक्तमुक्तावलीकाः
पात्राण्यादाय दूर्वादलदधिकुसुमोन्मिश्रसिद्धार्थभाञ्जि।

___________________________________________________________________________

** एवमिति॥** बन्दावित्यत्र वदिः स्तुत्यर्थः॥

___________________________________________________________________________

.
सोत्रंसा हंसपिच्छच्छविवसनभृतो वर्तिताश्चर्यचर्या
नार्यो निर्यान्तु सूर्यध्वनिलयललितं गीतमुच्चारयन्त्यः॥७९॥

अपिच ।

अपि भवत कृतार्थाः पौरनार्यश्चिरेण
व्रजतु निषधनाथश्चक्षुषां गोचरं¹²⁰⁴ वः।
ध्रुवमयमवतीर्णः स्वर्गलोकादनङ्गो
हरचरणसरोजद्वन्द्वलब्धप्रसादः॥८०॥

॥ इति श्रीत्रिविक्रमभट्टविरचितायां दमयन्तीकथायां¹²⁰⁵
हरचरणसरोजाङ्कायां षष्ठ उच्छ्वासः॥६॥

_____________________________________________________________________

सत्कान्त्येति॥ भामुक्तं योजितम्॥७९॥

इति विषमपदप्रकाशमेतं दमयन्त्यास्तनुते स्म चण्डपालः।
शिशुमतिलतिकाविकासचैत्रं चतुरमतिस्फुटभित्तिचारुचित्रम्॥

इति श्रीचण्डपालविरचिते दमयन्तीविवरणे षष्ठ
उच्छ्वासःसमाप्तः॥

______________________________________________________________________

सप्तम उच्छ्वासः।
≍≍≍≍≍

एवमविश्रान्तमतितारखरेण पुरः पौरपुरंधिमण्डलान्युद्दण्डयतो दण्डपासिकस्य¹²⁰⁶ कलकलमाकर्णयत्यास्थानस्थिते राजनि, प्रविश्य प्रणामप्रेङ्कोलितगलकन्दलावलम्बितजाम्बूनदस्थूलशृङ्लास्फालितवक्षःस्थलः स्थविरवयाः सुवेषः¹²⁰⁷ प्रतीहारः सविनयमुक्तवान् ॥क॥

_____________________________________________________________________

एवमिति॥ उद्दण्डयन्तो गाढमुत्साहयन्तः।दण्डपाशिकस्तलारः । दण्ड-

_______________________________________________________________________________

“देव, धृतमाङ्गल्यकल्पवेषाः¹²⁰⁸ पुष्पफलाक्षतपूर्णस्वर्ण¹²⁰⁹पात्रपाणयःपुरः¹²¹⁰ स्थिता अधीयाना ब्राह्मणाः कुण्डिनपुरपौराः पुरंध्रयम्य देवदर्शनार्थितया द्वारि सेवावसरमनुपालयन्ति॥क॥

कथयन्ति चैवमदूरे विदर्भेश्वरोऽपि देवं द्रष्टुमायांति॥ख॥

लग्न इव¹²¹¹ श्रूयते च शङ्खस्वनविदर्भितो विवर्भोपकण्ठे पठन्दिवृन्दकोलाहलः॥ग ॥

तदादिशतु देवो यथाकर्तव्यम्” इत्यभिधाय स्थिते तस्मिन् “भद्रते, त्वरितं प्रवेशय विदर्भाधिपस्य परिजनं स्वयमपि तदर्धपथमनुसर " इति नलो दौवारिकमादिदेश॥घ॥

सोऽपि " यथाज्ञापयति देवः” इत्यभिधाय यथादिष्टमकरोत्॥ङ॥

अनन्तरमनतिचिरादितस्ततो दोधूयमानचारुचामरकलापपवन¹²¹²नर्तितकर्णकुवलयः, वल्गुवल्गनोललनलङ्गनलास्य लीलापदैः पथि लवमानमिव तरल¹²¹³तुरंगमधिरूढः,कनककलशशिखरैरेकदेशस्फुरितविद्यु- त्स्त¹²¹⁴बकै¹²¹⁵रकाण्डाडम्बरितमेघमण्डलैरिव मायूरातपत्रखण्डैराच्छादित गगनान्तरालः,शस्त्रोद्वहनकिणाङ्कितकठोरकण्ठोपकण्ठैः कठिनप्रकोष्ठलुठल्लोहवलयैरूर्ध्व¹²¹⁵बद्धोद्भटजूटकैरलंक¹²¹⁶-
_________________________________________________________________________________________

पाशोऽस्त्यस्येति। “ अत इनिठनौ ” इति ठन्। जाम्बूनदस्य कमकस्य स्थूला शृङ्खला “। आमरणविशेषः॥क॥

**देवेति॥**धृतो माङ्गल्ये कल्पो दक्षो वेषो मण्डनं यैः॥क॥

**तदिति॥**भद्रभूतिरिति द्वाःस्थस्य नाम। तस्य चामन्त्रणम्॥ख॥

**अनन्तरमिति॥**वल्गु यद्वल्गनं विक्रममाणता। उल्ललन मुचैर्विलसनम्। नं फाला। लास्यं नृत्यभूमिः। तेषु लीलापदेः प्लवमानं तरन्तमिव।आसनस्थैर्येणानुद्वातसुखत्वात्। मायूरातपत्रसमूहानां मेघमण्डलानि, सौवर्णकलशानां च विद्युत्ततय उपमानम्॥कठिनेति॥राजपुत्रा हि प्रकोष्ठे मणिकूर्परान्तरे दार्व्याय लोहवलयानि
_________________________________________________________________________________________

करालमौलिभिरर्धोरुकपरिधानैर्निशात¹²¹⁷कुन्तपाणिभिरभितस्त्वरितपातिभिः पत्तिभिरनुगम्यमानः, मनामृदुमृदङ्गध्वनिकरम्बिते कोमलकांस्यतालशालिनि वांशिकवाद्यमानवंशनिस्वने दत्तकर्णः, कर्णिकारगौराङ्गोऽङ्गणस्य नातिदूरेऽप्यदृश्यत भीमभूमिपालः ॥क॥

ततश्च चामरग्राहिणीहस्तपल्लवमवलम्बमानः सहेलमुत्थाय प्रथममुत्थितेन संभ्रमवशवल्गितवक्षःस्थलावे¹²¹⁸ लम्बित कुसुमदाकुसुमदाम्रा विसर्पिकर्पूरकुङ्कुममिलन्मृगमदामोदेन¹²¹⁹ त्वरितसंपातपतत्पटवासपांसुना सामन्तचक्रेण परिकरितः कतिपयपदानि निषधेश्वरस्तदभिमुखमगात् ॥ख॥

सोऽपि सत्वरोपसृतस्य ताम्बूलप्र¹²²⁰सेविकावाहिनः पुरुषस्य स्कन्धमवष्टभ्य दूरादेव तुरंगैष्टष्ठादवातरत्¹²²¹ ॥ग॥

एवमन्योन्यनयनसंपातस्मिताननौ समकालमीषन्नमितमौलिमण्डलौ समसमयप्रसारितभुजौसरभसमा-श्लेषवशविशीर्यमाणहारावलीगलन्मुक्ताफल¹²²²च्छलेनाङ्गेष्वमान्तमिव प्रथमप्रेमामृतनिष्यन्दिबिन्दु-बिसर¹²²³मुद्भिरन्तावन्योन्यमाशिश्लिषतुः ॥घ॥

तथाविधे च व्यतिकरे,पप्रथे¹²²⁴ प्रेक्षकाणां दक्षिणोत्तरदिकपालयोर्धर्मराजधनदयोरिव समागमे महान्नयनोत्सवो हर्षोत्कर्षकलकलख ॥ङ॥
_________________________________________________________________________________________
धारयन्ति। जूटकः केशबन्धविशेषः।अलकाः कुटिलाः करालाः सटालत्वाद्रौद्रा मौलयः संयतकेशा येषाम्। अर्धे ऊरू प्रमाणमस्य तदर्धोरुकम्। येन वाससा कटीभृति अर्धोरुपर्यन्तमाच्छाद्यते ॥क॥

**ततश्चेति॥**पटवासो वासः सुरभीकरणद्रव्यम्।परिकरितः परिवारितः ॥ख॥

**सोऽपीति॥**चर्मनिर्मितं पर्णपूगाद्यास्पदं प्रसेविका स्थगितेति ख्यातिः ॥ग॥
_________________________________________________________________________________________

तवक्षु पुनः प्रधावितप्रतीहारोपनीतम्, अतिविचित्रत्रिभङ्गिमङ्गोत्कीर्णकर्णाटिकारूपरमणीयस्तम्भिकावष्टम्भम्, उज्जृम्भमाणमाणिक्यमकरमुखमुक्तमौक्तिक¹²²⁵सरविराजितम्, अपूर्वकर्मनिर्मितभव्यष्यालाबलीकीर्णमुखालंकृतम्, उच्चकाञ्चनसिंहासनद्वितय¹²²⁶मुभौ भेजतुः॥क॥

अन्योन्यकुशलप्रश्नसुखाला¹²²⁷पव्यतिकरविरामे च विदर्भेश्वरो निषधनाथमवादीत्॥ख॥

“अद्यास्मरकुलसंततिः सुकृतिनी धन्याय दिग्दक्षिणा
**पुण्यप्राप्यसमागमातिथिजना जाताः कृतार्थाः श्रियः। **
**श्लाघ्यं जन्म च जीवितं च निजमप्यद्यैव मन्यामहे **
यत्रास्त्सुकृतोदयेन बहुना यूयंगृहानागताः॥१॥

इतः प्रभृति च।

**आ ब्रह्मावधिविस्तरत्कविगिरो गीर्वाणकर्णातिथेः **
**कीर्तेः पूर्णकलेन्दुसुन्दररुचो यास्याम्यहं पात्रताम्। **
**किं चान्यजनितक्रमोऽप्ययमभूदाकण्ठतृप्तस्य मे **
युष्मत्सङ्गसुखामृतेन सफलः संसारचक्रभ्रमः”॥२॥

इत्यभिधाय प्रवणं प्रणयस्य, प्रगुणं गुणानाम्, अनुकूलं कुलकमस्य, योग्यं भाग्योदयस्य, सदृशं देशकालस्य, समानं मानोस्त-¹²²⁸
_________________________________________________________________________________________

**तदन्विति॥**सिंहासनादौ शुत्तम्भनस्तम्भिकासु पश्चिमभागे त्रिभङ्गिमङ्गेन स्थानकविशेषवैचित्र्येण स्त्रीरूपमुत्कीर्यते। मौक्तिकसरो मुक्ताहारः। व्यालः सिंहादिहिंI स्रसत्वम्। तदावली काष्ठदन्तादिनिर्मिता शोभार्थ क्रियते॥क॥

अद्येति॥ पुण्यैः प्राप्यः समागमो येषां तथोक्ता अतिथिजना यासु। श्रियांवारणतदेव फलम्।यदतिथयः सत्क्रियन्ते॥१॥

** आब्रह्मेति॥**कविवर्ण्ययाः स्वर्गताया इन्दुशुभ्रायाः कीर्तेः पात्रमहम्॥२॥

इत्यभिधायेति॥(अतिथेः) तस्य राज्ञोऽगर्वः समातिथेयं कुर्वन् भीमभूपो वारणा-
_________________________________________________________________________________________

वसंततेः, सरूपं रूपसंपदाम्¹²²⁹, उचितमाचारस्याति¹²³⁰थेराथिथेय’मगर्वः कुर्वन्, दुर्वारवैरिवारणान्वारणान्, वायुवेगातुरगांस्तुरगान¹²³¹्, समुल्लसितांशुमअरीजालजनितेन्द्रचापचक्रभ्रममप्रमाणं¹²³² माणिक्यम्¹²³³, एकत्रयथितताराप्रकरानुकारान्हारान्, उज्ज्वलभांति¹²³⁴ वा सांति, सलावण्याः पण्यनारीश्च स्वय¹²³⁵मुपढौकयांचकार॥क॥

प्रथमसमागमेऽप्यप्रमेयप्रेमारम्भरभसोल्लासितहृदयः पुनः सोस्कर्ष हर्षोद्भेदगद्रदाक्षरमिदमवादीत्॥ख॥

आसेतोः कपिकीर्तनाङ्कशिखरादाराच्च विन्ध्यावधे-
रापूर्वापरसिन्धुसीमविषयस्त्वन्मुद्रया मुद्यताम्¹²³⁶।
**अद्यात्मगृहमागतस्य भवतो जाता विधेया वयं **
स्वीकारःक्रियतां किमन्यदपरं प्राणेषु चार्थेषु च॥३॥”

एवमुपबृंहयति प्रेम, प्रकाशयति प्रियंवदताम्, उद्योतयत्युदारताम्र, दर्शयत्यादरम्, आविर्भावयति सर्वभाव, भीमभूभुजि नलोऽपि“सरलस्वभावः स्वच्छार्द्रहृदयोऽयं महानुभावः” इति चिन्तयन् “अलमलमखिलात्मसर्वस्वोपनयनेन, भवद्दर्शनमेवास्माकमिह सार्णवसुवर्ण पूर्णवसुमतीलाभादपि परमो लाभः। नहि प्रियतमदर्शन¹²³⁷सुखाद्दितलाभसुखमतिरिच्यते। न च¹¹⁷⁰ भवद्विभवेऽप्यस्माकं¹²³⁸ परस्वबुद्धिर्नापि भवच्छरीरेऽप्येनात्मभावः¹²³⁹। किंचान्यदेवंविधसूक्तसूनृतामृतगर्भगीर्भिरानन्दयतास्मन्मनो महानुभावेन किं न कृतमंभिहितं वा प्रणयोचितम्,” इति ब्रुवाणस्तं बहु मानयामास॥ग॥
_________________________________________________________________________________________
दिकमुपढौक पांचकार। वारणा निषेधका गजाश्च॥क॥

**आसेतोरिति॥**कपिकीर्तनाङ्कानि शिखराणि यस्येति सेतुविशेषणम्। सेतोः कपिभिः कृतत्वात्॥३॥
_________________________________________________________________________________________

एवंविधे च व्यतिकरे वैतालिकः प्रस्तुतमपाठीत्॥कः॥

**आ पूर्वापरदक्षिणोचरककुप्पर्यन्तवेलावना-
दाज्ञांमौलिषु मालिकामिव नृपाः कुर्वन्तु दीर्घायुषोः। **
ब्रह्मस्तम्बविलम्बिकीर्तिलतयोर्विस्तारिलक्ष्मीकयो-
रन्योन्यस्यदिनानि यान्तु युवयोः स्नेहेन सौख्येन च॥४॥

एवमुपक्रमाविरुद्धविद्वेदालापलीलया¹²⁴⁰ परस्परमाश्यानतुहिनशिलाशकलाकारकर्पूरपारीपरिकरितताम्बूलार्पणप्रणयेन च परितुष्टपरिजन परिहासगोष्ठ्या¹²⁴¹ च किमप्यभिनवम्, किमपि पुरातनम्,किमप्युत्पाद्यम्¹²⁴², किमपि यथावस्थित जल्पाकजन जल्पितं भावयन्तौ¹²⁴³ तस्यतुः स्थवीयसीं वेलाम्॥ख॥

अनन्तरमनुसरति मध्यभागमम्बरस्यांमालिनि नलः “स्वगृहानलंकुर्वन्तु भवन्तः” इति प्रश्रयेण विदर्भेश्वरं विससर्ज॥ग॥

गते च तस्मिन् “अहो वात्सल्यम्, अहो परमौदार्यम्, अहो लोकवृत्तकौशलम्, अहो वाग्विभववैदग्ध्यम्, अहो प्रश्रयोऽस्य विदर्भराजस्य " इति तद्गुणप्रवणाः कथाः कुर्वन्नाप्तजनपरिजनेन सह मुहूर्तमिवासांचक्रे॥घ॥

चिन्तितवांश्च।

**अनुगुणघटनेनयद्यपीयं भवति हि हस्तगतेव कार्यसिद्धिः। **
भयतरलभुजंगवक्रवृत्तेस्तदपि न विश्वसिमो वयं विधातुः॥५॥

_____________________________________________________________________________________
**आपूर्वेति॥**ब्रह्मस्तम्बो ब्रह्माण्डम्॥४॥

**एवमिति॥**आश्यानमविलीनं यत्तुहिनं हिमं तस्य शिलाशकलं तदाकारस्य कर्पूरस्थ पारी शकलं तथा परिकरितस्य संबद्धस्य ताम्बूलस्यार्पणप्रणयेन। अतिशयेन स्थूला स्थवीयसी। " स्थूलदूर " इत्यादिना सिद्धम्॥ख॥

**अन्विति॥**अनुगुणानामनुकूलानां घटमेन संयोजनेन हि स्फुटं सिद्धिर्हस्तगतैव
_____________________________________________________________________________________

तथाहि।

अङ्गाः¹²⁴⁴ कङ्गकलिङ्गवङ्गमगधाः सर्वेऽप्यमी पार्थिवा
दिक्पालाश्च महत्पतिप्रभृतयः कन्यार्थिनः संगताः।
नो विद्मः कथमेष्यतीह घटनां कार्यं यतस्तत्क्षणा-
न्नानाभद्ङ्गिभिरिन्द्रजालसदृशं दैवं हि चित्रीयते॥६॥

अथवा।

का नाम तत्र चिन्ता प्रभवति पुरुषस्य पौरुषं यत्र।
वाङ्मनसयोरविषये विधौ च चिन्तान्तरं¹²⁴⁵ किमिह॥७॥

एवमनेक¹²⁴⁶वितर्कभङ्गभाजि¹²⁴⁷ भूभुजि, भुजबलशालिषु विसर्जितेषु सेवकसामन्तेषु, विरलीकृते परितः परिजने, परिहासपेशलालापासजनगोष्ठीप्रक्रमेणातिक्रान्ते स्तोकसमये, भूरिभव्याभरणावरणरमणीयरूपाः, काश्चिदार्द्रक्रमुकफलैहस्ताः¹²⁴⁸, काश्चित्कक्षावलम्बितताम्बूलीपचपिण्डकरण्डकाः, काश्चित्पिहितपट्टांशुकपटलिकापा-णयः,काश्चित्काश्मीरकरम्बितकस्तूरिकामोदामन्दचन्दनभाञ्जिभाजनानि,भजमानाः,काश्चिदे¹²⁴⁹वाननालिकेरजम्बीरबीजपूरकपूरितपात्रीपाणयः काश्चिदसंख्यखण्डखाद्य विशेषान मूल्यमाङ्गल्यमाल्या¹²⁵⁰भरणानि च सकौतुकमादाय दमयन्त्या प्रहिताः प्रथमप्रबोधितप्र¹²⁵¹तीहार सूचिताः प्रविविशुरन्युब्जाः कुब्जिका वामनिकाश्च॥क॥

_____________________________________________________________________________________
भवति।भयेन तरलो लोलः। तरलत्वं चात्र वक्रतातिशयहेतुः॥५॥

**का नामेति॥**यत्र कार्ये पुरुषस्य पौरुषं भवति तत्र का चिन्ता, नैवेतार्थः। विधो दैवे पुनर्वायनसयोरगोचरे किं चिन्तान्तरम्, तदेव प्रमाणमित्यर्थः। अन्तरशब्दो विशेषार्थः। उभयथापि चिन्ता न कार्येति भावः॥वाक् च मनश्च वामङ्मनसे। “ अचतुर - " इति सूत्रेण सिद्धम्॥७॥

**एवमिति॥**अवानानि सार्द्राणि नालिकेरजम्बीरबीजपूराणि तैः पूरिता या पात्री

_____________________________________________________________________________________

प्रविश्य च सविस्मयाः स्मररूपातिशायिनं नरपतिमवलोक्य “साधु भोः स्वामिनि, साधु। स्थानेऽभिनिविष्टाति, योग्ये जाताग्रहासि¹²⁵², पात्रे जातेस्पृहासि, लप्स्यसे जन्मफलम्, अवाप्स्यति स्त्रीस्वभा¹²⁵³वभाग्यम्, अनुभविष्यति यौवनसुखानि, मानयिष्यति संसार¹²⁵⁴फलमहोत्सवम्।अहो वन्दनीया सा कापि पुरुषरत्नाकरकुक्षिर्जननी, यैस्यां¹²⁵⁵ सकलसंसारनरहारावलीमध्यमहानायकोऽयमुत्पन्नः” इत्यवधारयन्त्यो मनाङ्गमितमौलिदोलितसीमन्तमुक्ताफलाः “स्वामिन्नयमस्मदीयः प्रणामः, अन्यापि कापि काचित्प्रणमति” इत्यभिधाय स्मयमानवदनकमलाः सलीलमवनिपालं प्रणेमुः॥क॥

अन्योन्यकृतसंबोधनाश्व सहर्षमिदमवोचन्॥ख॥

“हंहो हंसि चकोरि चन्द्रवदने चन्द्रप्रभे चन्दने
**चम्पे चङ्गि लवङ्गि गौरि कलिके कक्कोलिके मालति। **
एत¹²⁵⁶ प्राप्नुतजन्मजीवितफलं लावण्यलक्ष्मीनिधौ
सौभाग्यामृतनिर्जरे नरपतौ निर्वान्तु नेत्राणि वः॥८॥

अपिच।

**कुन्दे सुन्दरि चन्द्र नन्दनि हले विध्याद्या वर्षामहे **
**देव्याः सोऽयमनङ्गसुन्दरवपुः प्राणेश्वरः प्राप्तवान्। **
तस्याः संप्रति यत्कृते कशतनोः क्रीडावने शाखिनां
दीर्घश्वासमरुद्भिरग्निपरुषैम्लयन्ति ते पल्लवाः॥९॥

___________________________________________________________________________
सा पाणौ पासाम्। वानंशुष्कं फलम्॥न्युब्जा अधोमुख्यः पश्चान्नयोगः। दिदृक्षारसोर्ध्ववदना इति भावः। एतच्चकुब्जिकादीनां विशेषणम्॥क॥

**हंहो इति॥**हो इति संबोधने। एत आगच्छत॥८॥

**कुन्द्र इति॥**चन्देरगन्तादाहादार्थागौरादित्वान्ङीष्। वर्षामंह इति हर्षातिशयोक्तिः॥९॥
___________________________________________________________________________

अपिच।

यंश्रुत्वैव मनोभवालसदृशा देव्या घृतोन्मादया
**नीयन्ते गृहदीर्घिकातटतरुच्छायाश्रये वासराः। **
**प्राप्तः शोणसरोजपत्रनयनो निःशेषसीमन्तिनी- **
भ्राम्यन्नेत्रपतत्रिविश्रमतरुः सोऽयं नलो नैषधः”॥१०॥

एवमन्योन्यमभिधाय समीपमुपसृतास्ताः क्षितिप¹²⁵⁷तिस्त्वनुरागतरङ्गतरतारकेण सादरं दूरोत्क्षिप्तपक्ष्मणा चक्षुषा संतोषपुञ्जमसूबिका इव, आनन्दकन्दलीवि, अमृतपङ्कपुत्रिका इव, मधुमासविकसितलहकारमञ्जरीरिव दमयन्तीप्रेषिताः सस्ष्टहमवलोकयन् “इत¹²⁵⁸एत कुशलं तत्रभवतीनाम्, उपविशत, गृह्णीत ताम्बूलम्, आवेदयत भव¹²⁵⁹त्स्वामिनी संदेशम्,” इति ससंभ्रमं संभाषयामास॥क॥

ताश्च” महानयं प्रसादः” इति ब्रुवाणाः समुपविश्य “राजाधिराज¹²⁶⁰, राजीवदलदीर्घाक्षी क्षेमवार्ता पृच्छति ‘न नाम देवस्थापघने धर्माशुधर्मोर्मिनिर्मितः कोऽपि खेदैः¹²⁶¹ समपद्यत न वा समविषममार्गलङ्घनश्रमेण कापि परिमाथिनी परिजनस्य ग्लानिरभूत्, बहूनि दिनानि देवेनाध्वनि विलम्बितम् ’ इदं च तया प्राणेश्वरस्य प्रियं प्राभृतं प्रहितम्, इदमुक्तम्, इदमेकान्तसंविष्टम्, इदं प्रकाशप्रश्रयापलीलायितम्” इति राजानमञ्जसा जजल्पुः॥ख॥

_________________________________________________________________________________________
**यं श्रुत्वेति॥**नेत्राण्येव पतत्रिणः पक्षिणस्तेषां विश्रामतरुः॥१०॥

**एवमिति॥**एवं परस्परमभिधाय समीपं गतास्ताः प्रेमोर्मिचञ्चत्कनीनिकेन सादरं दुरोत्क्षिप्तपक्ष्मणा चक्षुषा सस्पृहमवलोकयन् क्षितिपतिः ससंभ्रमम् " इत एत - " इत्याद्यालंपत्॥संतोषपुब्जमज्जूषिका इत्यादि तासां विशेषणानि॥क॥

**ताश्चेति॥**नमामेति। देवस्य, अपघने शरीरे न नामेत्यभ्युपगमगर्भायां पृच्छा-
_________________________________________________________________________________________

सोऽपि स्मरव्यापारकोरकिताभिः शृङ्गाररससेकपल्लविताभिर्मुग्धस्मितांशुमञ्जरिताभिरमृतच्छटाभिरिव वाग्भिः किमपि सरलाभिः, किमपि नर्मोक्तिकुटिलाभिः, किमपि कथयन्, किमपि पृच्छन्, किमपि संदिशन्, अनु जल्पमनुजल्पितम् अनु हातमनुहसितम्,अनुसुभाषित¹²⁶²मनुसुभाषितम्,अनु¹²⁶³प्रियमनुप्रीतम्,प्रसादप्रदानोद्दीपितोदामानुरागास्ताःकुर्वन्नतिचिरमिव गोष्ठीलीलयाऽवतस्थे॥क॥

“अहो नु¹²⁶⁴ खल्वस्य नरपतेः, अनश्लीलं शीलम्, अनाहार्यमौदार्यम्, अवञ्चनं वचनम्, अदैन्यं दानम्, अस्मयं स्मितम्, अविचारगोचरं गाम्भीर्यम्” इति भावयन्त्यस्ताश्च कचिदुचितविनोदै¹²⁶⁵रतिवाह्य वेलाम्, अनुभूय किमपि गोष्ठी सुखम्, आख्याय च किंचिदिव दमयन्तीविनोदविलासव्यतिकरम् “ आज्ञापयतु देवोऽस्मान्गमनाय भवद्वार्तामृतपानार्थिनी देवी त्वरिता¹²⁶⁶ऽस्मत्प्रत्यावृत्तिमवेक्षमाणा तिष्ठति” इत्यभिधायानुमंता¹²⁶⁷ यथागतमगच्छन्॥ख॥

गतासु च तासु, प्रगल्भं प्रज्ञायाम्, अंचरमं वाचि, कुशलं कलासु, निपुणं नीतौ, सप्रतिभं सभायाम्¹²⁶⁸, आश्चर्यभूतमाहूय पर्वत
_________________________________________________________________________________________
याम्। नवेति पक्षान्तरगर्भायाम्॥ख॥

**सोऽपीति॥**नल एवमेवं कुर्वन् गोष्ठीविलासेनास्थात्॥जल्पितमनु लक्ष्यीकृत्य जल्पितं कुर्वन्। ता उद्दीपितानुरागाः कुर्वन् इत्येवं कुर्वन्शब्द उभयत्रापि संबध्यते। " भनु जल्पमनुजल्पितम् ” इति यदा कचित्पाठः। तदा अनुजस्पितमिति क्रियाविशेषणम्।अनुगतं जल्पितं यत्रेति। अनु जल्पमित्यादिषु तु अनुयोगे द्वितीया॥क॥
________________________________________________________________________________________

समस्तं XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX वलीमुरुयभव्यभूषणांशुकादिसंसादाना-दरवरितोषितेन तेनपुष्कराक्षपुरः सरंकिंजरमिथुनेन सह दमयन्तीं प्रति प्रेषयामास॥क॥

स्वयं च शांमुखमरुत्पूर्वमाणस्वनविभिन्नभांकारिमध्या¹²⁶⁹हमेरीरवेण निर्यवेलाविलासिनीचरञ्चरणाभरणरणन्मणि-नूपुरशंकारेण च निवेद्यमाने¹²⁷⁰ मध्याह्नसमये माध्याह्निककरणायोवतिष्ठत्॥ख॥

क्रमेण च निःसृते समस्तसेवकजने, विश्रान्ततूर्यतालगीतासु निर्यात नर्तकीविरहखेवादिव मूकीभूतासु नृत्यशालासु निःशब्दतथा सुप्तास्विवार्थाधिकारैककुटीषु¹²⁷¹, शून्यत्तया मध्याह्नतन्द्रीमूर्छितेष्विव समस्तमण्डपेषु, संक्रान्तसेवाविलासिनीचरणकुङ्कुमपदपङ्कितया विकीर्णविकसितस्तारविन्दं¹²⁷² इव प्रकाशमाने राजभवनाङ्गणे, घनं ध्वनन्तीषु¹²⁷³ भोजनावसरशङ्ककार्हलासु¹²⁷⁴, प्रधावमानेषु¹²⁷⁵ प्रत्यास्वावकजनेषु, परिमृज्यमानास्वतिथिसत्रशालासु, सज्जीक्रियमाणेष्वप्राशनब्राह्मणेषु¹²⁷⁶ प्रवेश्यमानासु मोग्रासयोग्यासु कपि¹²⁷⁷लासु पुण्यगवीषु, प्रक्षाल्यमानेषु वायसबलिस्तम्भशिखरफलकेसु, बहिर्दीयमानेषु दीनानाथभिक्षु¹²⁷⁸कभैक्ष्यपिण्डेषु, समुपलिप्यमानासु भोजनस्थानवेदीषु संचार्यमाणेषु चैकोरपअरेषु¹²⁷⁹, निवेद्यमाननैवेद्यासु पूज्यराज्याधिदेवतासु, वैश्वदेवाहुतिगन्धवाहिनि वहति विविधान्नपाकपरिमलमनोहरे महानसमरुति, निर्वर्तितमजनादिक्रियाकलापे भजति भोजनभुवं भूभुजि, बहिः सूपकारंकलकलः समुल्ललास ॥ग॥
_________________________________________________________________________

**क्रमेणेति॥**महानसं पाकस्थानम्॥ग॥
_________________________________________________________________________

XXप्राXXमिन्नकुन्दकलिकाकल्पश्व शाल्योदनी
धूपा¹²⁸⁰मोदमनोहरा शिखरिणी स्वादूनि शाकानि च।
पेवास्वाचकवल्यलेह्यबहुलं नानाविधं भुज्यतां
भोज्यं भीममहानृपस्य सुतया संप्रेषितं सैनिकाः॥११॥

अहो तु खल्वमी मत्स्यैमांसैर्विरहितमुदीच्यप्रतीच्यंप्रा¹²⁸¹च्यननाः¹²⁸² प्रियक्तवो भोक्तुमेव न जानन्ति॥क॥

विरलः खलु दाक्षिणात्येषु मांसाशमव्यवहारः॥खं॥

तदाकर्ण्यतां भो नैषधाः॥ग॥

आज्यप्राज्यपरान्न¹²⁸³कूरकवलैर्मन्दां []¹²⁸³ विधाय¹²⁸⁴ क्षुधां
**चातुर्जातकसंस्कृतो नु शनकैरिक्षो रसः पीयताम्। **
**संभार¹²⁸⁵स्पृहणीयतेमनरसानास्वाद्य किंचित्ततः **
स्निग्धस्तब्धदधिद्रवेण सरसः¹²⁸⁶ शाल्योदनो¹²⁸⁷ भुज्यताम्॥१२॥

राजा तु “प्रतीहार, विनिश्वीयतां किमयं बहिः कलकलव्यतिकरः” इत्यभिधाय तत्कालयोग्यपरिजनपरिवृतो भोक्तुमुपाविशत्॥घ॥

त्वरितं च गत्वागतच्श्र¹²⁸⁸ स प्रतीहारो विज्ञापयबभूव॥ङ॥

देव, दमयन्त्या प्रहिताः सूपकाराः सैन्यजनम्, आ ब्राह्म-
________________________________________________________________________
**आज्यमिति॥**अभिन्नकुन्दकलिकाया कल्यते मीयते उपमीयते इति यावत्।कलेरदन्तात् “ अचो यत् " इति सूत्रेण यत्। केचित्तु पवर्गोपधं पठन्ति॥११॥

आज्यप्राज्यमिनि॥“त्वगेलापत्रकं चैव त्रिगन्धं च त्रिजातकम्।तदेव मरिचैर्युक्तं चातुर्जातकमुच्यते " तेन संस्कृतः कृतगुणान्तरचातुर्जातकसंस्कृतः॥सरलः सुनिष्पप्रदीर्घतण्डुलपाकजः। अतिक्लिन्नतादिदोषरहितश्च॥दधिद्रवी वरूंगालिसं दधि॥१२॥
________________________________________________________________________

णान्त्यजगोपालबालकम्, आ करितुरगवाहनम्, आ सामन्तनियुक्तकम्, आस्वाद्यैस्तैस्तैरन्नविशेषैर्भोजयन्ति॥क॥

लग्नाः सर्वतो दृश्यन्ते पर्वताः पक्कान्नस्य, राशयः शाल्योदनस्य, स्तूपाः सूपस्य, निर्झराः सर्पिषः, सिन्धवो मधुनः, निकराः शर्करायाः, स्त्रोतांसि दधिदुग्धयोः, शैलाः शाकानाम्, निपानानि पानकानाम्, कुल्याः फलरसानाम्, कूटाः कषायाम्ललवणतिक्तमधुरोपदंशानाम्॥ख॥

एवमकार्पण्यमिच्छया भोजितं सैन्यम्॥ग॥

अपिच।

भुक्तान्ते घृतदिग्धहस्ततलयोरुद्वर्तनं चन्दनं
**पश्चान्नागरखण्डपाण्डुरदलैस्ताम्बूलदानक्रमः। **
**एकैकस्य मृणालतन्तुमृदुनी दत्ते ततो वाससी **
देव्या किंचिदचिन्त्यमेव भवतः सैन्यातिथेयं कृतम्॥१३॥

इयं च रसवती देवस्य तया स्वहस्तपल्लवपरिमलनसंस्कृतैः पाकविशेषै¹²⁸⁹रलंकृत्य स्वमुद्रया मुद्रिता प्रहिता” इत्यभिधाय व्यरंसीत्॥घ॥

राजा तु मनाक्तरलितशिराः “सस्मितमहो निरतिशयमुदारगम्भीरमुचितव्यवहारहारि लीलायितं तस्याः, स्पृहणीयपरिमलश्वायमपूर्व इव कोऽपि पाकक्रमः॥ङ॥
____________________________________________________________________________________

**भुक्तान्त इति॥**वनवासदेशोद्भवानि नागवल्लीदलानि नागरैर्विदग्धैश्वर्यन्ते खण्ड्यन्ते इति नागरखण्डसंज्ञानि॥१३॥

**इयं वेति॥**स्वहस्ताभ्यां परिमलनं यथोचितगन्धद्रव्यक्षेपेण सुरभीकरणम्॥घ॥

____________________________________________________________________________________

तथाहि।

इदमम्लमप्यनम्लास्वादम्, इदमीषत्कषायमपि मधुरतां भीतम्,¹²⁹⁰ इदमेकरसमप्यनेकरसीकृतम्, इदमतिमृष्टत¹²⁹¹याऽमृतमप्यतिशेते ,रसवत्यामपि¹²⁹² रसवती विदर्भराजात्मजा” इति विभावयंस्तांस्तया¹²⁹³ प्रहितान्पाकविशेषानादरेणास्वादयामास॥क॥

चिन्तितवांश्व

“ षड्रसाः किल वैद्येषु भरतेऽष्टौ नवापि वा।
तया तु पद्मपत्राक्ष्या सर्वमेकरसीकृतम्॥१४॥

तथाहि।

**अग्रस्थामिव चेतसः पुर इव व्यालम्बमानां दृशो- **
**र्जल्पन्तीमिव रुन्धतीमिव मनाङ्मुग्धं हसन्तीमिव। **
**निद्रामुद्रितलोचना अपि वयं तां विश्वरूपायितां **
पश्यामो बहिरन्तरे निशि दिवा मार्गेषु गेहेषु च॥१५॥”

एवमवधारयन् अतृप्त इव तया प्रहितेषु स्वहस्तपक्वपाकरस¹²⁹⁴विशेषेषु, असंतुष्टस्तत्कथायाम्, आचम्य, चन्दनागुरुपरिर्मलेन¹²⁹⁵

____________________________________________________________________________________

**इदमिति॥**रसवत्यामपि रसवती रसिका रागिणीति यावत्। तात्पर्यवतीति च॥क॥

**षडिति॥**एकरसीकृतमुत्कृष्टास्वादीकृतम्। चमत्कृतत्वात्। आत्मविषये एकानुरागीकृतं वा। यदनेकरसं तत्कथमेकरसीभवेदिति विरोधं पुनरर्थस्तुशब्द उद्भावयति॥१४॥

**तथाहि॥**इत्यनेनात्मानुभवसंभावनाद्वारेणैकरसत्वमेव व्यनक्ति॥

**अग्रस्थामिति॥**विश्वं रूपमस्येति विश्वरूपो हरिः॥१५॥

**एवमिति॥**उत्तम्भितस्य तत्कालारोपितस्य जङ्गमस्य चित्रकूटाख्यस्याभ्रंलिह
____________________________________________________________________________________

पाण्डुरितपाणिपल्लवः, लवङ्गकक्कोलकरम्बितताम्बूलमुत्तार्षिकर्पूरपरिमलमादाय, विकीर्णविविधकुसुमप्रकरहारिणि¹²⁹⁶ पक्षकर्दमाच्छच्छटोच्छोडित¹²⁹⁷पर्यम्तभित्तिभागे लम्बितप्रलम्बजाम्बूनदपद्मदात्रिधूपधूमामोदिनि चूर्णितकर्पूररङ्गरेखाभाजि भोजनानन्तरमपरेऽपविनोदमण्डपे मनाग्विश्रम्य रणरणकाक्रान्तहृदयो दूरदिगन्तालोकन कुतूहलितः सरितीरोत्त¹²⁹⁸म्भिताभ्रंलिहसौधस्कन्धभूमिमारुह्य¹²⁹⁹ च तस्यामूर्ध्व एव प्रिय¹³⁰⁰माणमायूरातपत्रयुगलः¹³⁰¹, सलीलालसपदैरितस्ततः परिक्रामन्, नेदीयसि सरित्संगमाम्भ¹³⁰²सि मध्याह्नमखिलमवगाहनसुखमनुभूय तीरमुत्तीर्णासु तिमिरशङ्कया कृतदूरचडूमणैश्चक्रवाकचक्रवालैराकुलमवलोक्यमानासु, पुलिनपांसुविहरणविरामे विकसितविविधवीरुन्धि रोधांसि रदन्तीषु दन्तिपलिषु दनदृष्टिः, विरलनलि¹³⁰³नीपत्रान्तरालसुप्तोत्थितस्य, किंचिदे¹³⁰⁴वाञ्चितचदुलचञ्चः,चरतः, चटुलचञ्चरीकिणि विकचकमलवने, राजहंसकुलकलापस्य करिकलभवन्तदण्डपाण्डुबिसकाण्डभङ्गटंकारानाकर्णयन्, अपराह्नमज्जनागताभिः.कुण्डिनपुरपुरंधिभिराश्वर्यरसोर्मिमुषितनिमेषैर्निष्कम्पनीलोत्पलपलाशलीलायमानैनैत्रपुटैरापीयमानमुखेन्दुद्युतिः, दर्शिततरङ्गभ्रूभङ्गया, दूरोच्छलद्दालश,
___________________________________________________________________________________
सौधस्य स्कन्धभूमिमारुह्य तस्यामितस्ततः परिक्रामन्, निकटतरे नदीसंभेदोदके कृतजलक्रीडासु, तमोभ्रान्त्या चकैराकुलमालोक्यमानासु कृतधूलीस्नानासु, तढ़ीः पाटयन्तीषु दन्तिपक्षुि न्यस्तदृष्टिः, वने चरतो हंसवृन्दस्य बिसभङ्गवाञ्शृण्वन्, कुण्डिनखीभिर्दृश्यमानमुखेन्दुश्रीः, उच्छलच्छफरीछलविलोकितया जलदेवतायां वीक्ष्यमाणरूपसंपदिव,क्षणमेकं सरसीषु क्षणं चूतालीषु क्षणं गृहालीषु क्षणमवरोधभवनपतिषु क्षणं पुरपद्धतिषु विश्रान्तनेत्री नलञ्चिरमस्थात्॥सादरेक्षण नेत्रपानम्।तच्च
__________________________________________________________________________________

फरीछलेन विस्फारितविलोचनया, सरित्संगमसलिराधिदेवतयापि विलोक्यमानरूपसंपत्तिरिव, क्षणमविरलचलचश्वरीकचक्रचुम्बिताम्बुरुहासु क्रीडाकमलसरसीषु, क्षणमुपान्तषङ्गीभूतमअरितसहकारराजिषु स्मरवाजिवाह्यालीपु¹³⁰⁵, क्षणमुत्मित्कुतुममनोहारितरुलतारमणीयासु¹³⁰⁶ भवनोद्यानमालासु, क्षणमुत्पतत्पताकाफ्टपल्लवराजिविराजितासु भीमभूपालान्तःपुरप्रासादपक्लिषु¹³⁰⁷, क्षणमवकीर्णकुसुमरङ्गावलीरम्यासु नगरवीथीषु विश्रान्तविलोचनश्विरमवतस्थे॥क॥

चिन्तितवांश्व।

नोद्याने न तरङ्गिणीपरिसरे नो रम्यहम्र्ये¹³⁰⁸ न वा
पुष्प्यत्पुष्करगर्भगुञ्जदलिषु क्रीडातडागेष्वपि।
वात्याघूर्णितशीर्णपर्णतरला दृष्टिर्मदीयाधुना
लुभ्यलुब्धकभीषितेव¹³⁰⁹ हरिणी श्रान्तापि विश्राम्यति॥१६॥

अपिच।

**न गम्यो मन्त्राणां न च भवति भैषज्यविषयो **
**न चापि प्रध्वंसं व्रजति विहितैः शान्तिकशतैः। **
**भ्रमावेशादङ्गेकमपि विदधद्भङ्गमसमं **
स्मरापस्मारोऽयं भ्रमयति दृशं घूर्णयति च॥१७॥

____________________________________________________________________________________________
पत्रपुटैर्युक्तमिति नेत्रपुटैरापीयमानेत्युक्तम्। कण्टकादिदोषरहितासु तरुराजिराजितासु च भूमिषु वाहवाहना॥तथा च– “रम्या समतला लोष्टकीलकण्टकवर्जिता। वाह्याली भूमिरभ्यर्णतरुराजिविराजिता” इति। एतदेव पङ्कीभूतेत्यादिनोक्तम्॥हिङ्गुलुहरितालादिविचित्रवर्णकवश्चित्रहेतुत्वात्कुसुमान्येव रङ्गावली विचित्रवर्णकुसुमभक्तिः॥क

नोद्यानेति॥विश्राम्यतीति प्रत्येकं योज्यम्॥१६॥

** न गम्य इति॥**भ्रमः संदेहः। स चात्र दमयन्तीलोभ विषयः॥१७॥
___________________________________________________________________________________________

किंचान्यदद्भुतम्।

पौष्पाः पञ्चशराः शरासनमपि ज्याशून्यमिक्षोर्लता
जेतव्यं जगतां त्रयं प्रतिदिनं जेताप्यनङ्गः किल।
इत्याश्वर्यपरंपराघटनया चेतश्चमत्कारय-
न्व्यापारः सुतरां विचारपदवीवन्ध्यो¹³¹⁰ विधेर्वन्द्यताम्॥१८॥

एवमनेकविधवितर्कतरलितहृदये कुण्डिननगरवीथीविश्रान्तदृशि शनैरुद्वेल्लित¹³¹¹मल्लिकाक्षपल्लवस्य¹³¹² मृदुतरतरङ्गितसरितः कमलवनवायोः समर्पितवपुषि निषधभूभुजि, भुजंगनिर्मोकधवले वसानो वाससी, रणन्मणिकंकणैराकूर्परं पूरितप्रकोष्ठः श्रीखण्डपिण्डपाण्डुरिततनुरपूर्व इव पर्वतकः प्रतीहारसूचितः प्रविवेश॥ क॥

प्रविश्य च प्रकटितप्रणयप्रणामः प्रभुणा सविस्मयस्मितहुंकारेणाभिभाषितः¹³¹³ स्तोकान्नमितभ्रूसंज्ञया¹³¹⁴ विज्ञपयितुमारेभे॥ख॥

“देव, श्रूयताम्। इतो गतवानहम्। अनन्तरमतिशयितवर्गान्मागनिनेकविधचर्चा चारूणि चत्वराणि विलङ्कय, विहितमनः प्रसादान्प्रासादानवलोकयन, इतस्ततः सस्मितस्मरालसचलद्वेलाविला सिनीविकारकूणितकोणेक्षणाक्षिप्तहृदयः, सेवाविरामनिःसरत्सामन्तसंकुलम्, अविरलगलन्मघुमञ्जरी पुञ्जपिञ्जरितसरससहकारव-
___________________________________________________________________________________________

पौष्पा इति॥ अत्र प्रथमोऽपिशब्दः शरासनस्य ज्याशून्यस्य शरापेक्षया द्वितीयश्च जेतुरनङ्गस्य प्रतिदिन जेतव्यजगत्रयापेक्षया वैषम्यव्यञ्जकः॥१८॥

** एवमिति॥** मल्लिकाक्षो इंसविशेषः॥चिरदृष्टस्यापि पर्वतकनान्नो वामनस्यापूपूर्वमभूषितस्य संप्रति पारितोषकभूषणभूषितत्वादयितोदन्तप्रभतात्पर्याद्वा॥क॥

देव श्रूयतामिति॥ मार्गश्चत्वराणि च विलङ्घय, प्रासादान्पश्यन्, ईदृग्राज़भवनमविशमिति संबन्धः। चर्चा गन्धोदक से चनपुष्पप्रकारादिवासीवशात्प्रस्तावानलप्रव

——————————————————————————————————————————————

ननिकुञ्जपुजितपुंस्कोकिलकुलकलरवरमणीयोद्यानमालावछतम्उपान्तकृतमणिमन्दुरामन्दिरनिषद्धस्निग्धपोषणोत्कर्ष-हर्षहेषितराजवल्लभतुरंगम्¹³¹⁵, उत्तुङ्गभ्टङ्गसंगतमङ्गलध्वजम्¹³¹⁶ अङ्गणोत्सङ्गरङ्गक्रीडाकुरङ्गविहंगम्, अभङ्गाङ्गरक्षिरक्षितकक्षान्तररममाणराजकुमारकम्, अतिसूक्ष्ममुक्ताफलरचिततरङ्गरम्यरङ्गरेखाराजिराजिताजिरं राजभवनमविशम्॥क॥

अतिमनोहारिणि यत्र सुपुष्करमालानि क्रीडावापीपयरि नागयूथं च, सारवाणि लीलोद्यानसारसमिथुनानि सेवककविवृन्दं च, विलम्बितानि काञ्चनकुङ्कुमदामानि गीतं च, अनलसङ्गानि लक्षप्रदीपवर्तिमुखानि प्रेक्षणकं च॥ख॥

किं बहुना।

सुस्थिततेजोराशेर्लक्ष्मीजनकस्य रत्ननिलयस्य।
तस्योपरि प्लवन्ते वाधैरिव वर्णकाः सर्वे॥१९॥

__________________________________________________________________________________________
शादिलक्षणा चामुण्डापि॥ मणिमन्दुरेत्यत्र षष्ठीसमासः॥क॥

अतीति॥ पत्र राजभवने। सुपद्मश्रेणीनि पयांसि। यूथं च सुष्ठु पुष्करं शुण्डाग्रंयस्य तथोक्तम्। आलानमर्गलनस्तम्भोऽस्यास्तीति॥ तथा सह भारवैः सारवाणि। वृन्दं च सारोत्कृष्टा वाणिर्यस्य तथाविधम्॥ विशेषेण लम्बितानि लम्बायमानीकृतानि। गीतं च स्वरकृतविलम्बोपेतं तानोपेतं च॥अनलेन ज्वालालक्षणेन सङ्गो येषाम्। प्रेक्षणकं च नालसमनलसमोजस्वि। उच्चैः स्थाने गीयमानत्वात्। तथा गानमस्यास्तीति। इनिः। लक्षसंख्यद्रव्यपतीनां हि वेश्मसु पावल्लक्षं दीपा ज्वात्यन्ते इति ख्यातिः॥ख॥

सुस्थितेति॥ तेजोराशिर्वडवानलः प्रतापचयश्च। लक्ष्मीविष्णुपत्नी शोभा च। तथाभूतस्य तस्य सागरोपमस्योपरि वर्णकाः स्तोतारः प्लवन्ते तरन्ति। अपरिच्छिन्नगुणत्वादलुब्धमध्या बाह्यमेव वर्णयन्तीति भावः। वारो जलानि धीयन्तेऽस्मिन्निति वार्धिः॥१९॥
__________________________________________________________________________________________

तत्र च चलत्कञ्चुकिसंकुलं पातालमिवन्तः¹³¹⁷पुरंमगन्ताल¹³¹⁷ भविश्य विविधकुसुमसंपत्संपन्न- पुण्यपादपपरिकरिताङ्गणवापीपरिसरचलञ्चक्रवाके¹³¹⁸ चन्द्रशालाशालिनि, शैलूष इवानेकभूमिकाभाजि, धनंजय इव सुभद्रान्विते, कुरुवंशाख्यान इव चारुचित्रविचित्रभिविभाजि, तुहिनाचलोचकूटायमाने सुधाधवलस्कन्धे धात्रि ध्वजावलीविलसत्सप्त¹³¹⁹सप्तसप्तौ सप्तमभूमिकायाम्¹³²⁰, इतोमुखंवातायने निविष्टाम, इतो गतास्ताः¹³²¹ कुब्जवामनकन्यकास्त्वद्वार्ताव्यतिकर¹³²²विनोदारम्भणीः संभाषयन्तीम्, अनवरततरललोचनालोकनैर्नीलोस्पलोपहारमिव त्वदधिष्ठितायै दिशे दिशन्तीम्, उत्तरीयांशुकस्याच्छतया दृश्यमानमदनबाणव्रणकिणानुकारिकस्तूरिकापङ्कपत्रलताङ्कितकुचकलशश्रियम्, अष्टमीशशाङ्कशकलश्रीशोभाभाजि ललाटपट्टे स्मरपरवरात्रिपुरुषैरिव¹³²³ ‘ममेयं¹³²⁴ ममेयं ममेयम्’ इति संहर्षास्कृतं स्ववर्णानुकारिस्वीकारचिह्नमिव कुङ्कुममृगमदमलयजरसरचितत्रिपुण्ड्रकरेखात्रितयमुद्दहन्तीम्, आलोहितेन च¹³²⁵ त्वद्वार्तामृतपानबालप्रवालप्रणालकेनेव कर्णप्रणयिना बालपल्लवेन विराजितवदनाम्, आसन्नमणिभित्तिदर्पणसंक्रान्तप्रतिबिम्बतया त्वत्संगमवा
__________________________________________________________________________________________
तत्र चेति॥ कञ्चुकिनो महल्लका उरगाव।( बहुनिलयं शेषनिलयं च। ) प्रविश्य ईदृग्विधे धात्रि गृहे, सप्तमभूमिका सप्तमक्षणः, तत्र स्थिते इतोमुखे एवं हस्तादिसङ्केतकथिते एव, वातायने गवाक्षे, निविष्टामांसीनां दमयन्तीमद्राक्षमिति संषन्धः॥ चन्द्रशाला शिरोगृहम्॥शैलूषो नटः। भूमिका गृहक्षणा वेषधारणं च॥ शोभनानि भद्राणि गृहावयवविशेषास्तैरन्विते। पक्षे सुभद्रार्जुनपत्नी॥ चारुश्रित्रेण विचित्रा भित्तीर्भजते। भन्यत्र चित्रविचित्रौ शान्तनुसुतौ। तौ च कुरुवंश्यानां भितिभूतै। तत्कलत्राभ्यामम्बिकाम्बालाभ्यां पाण्डुधृतराष्ट्रयोरुत्पन्नत्वात्॥ तथा लग्नाः
___________________________________________________________________________________________

ञ्छाकृतसंतापसंविभागार्थमिवबहून्यात्मरूपाणि सृजन्तीम्, आसन्नवर्तिनीभिर्वाणादिविनोदविदुषीभिः समानवयोवेपाभिः सखीभिः सरस्वतीमिव सकलविद्याधिदेवताभिरुपास्यमानाम्, उन्मिषटकुसुमाभरणरमणीयाभि-श्चामरग्राहिणीभिर्वनदेवताभिरिव शरीरिणीं¹³²⁶ वसन्तमासश्रियमुपसेव्यमानाम्, अनुलेपनपुष्पपाणिभिः प्रसाधिकाभिर्भवानीमिवानेकनाकनायक¹³²⁷नारीभिराराध्यमानाम्, इतस्ततो निपतन्मण्डनमणिमयूख-मञ्जरीजालच्छलेनामान्तमिव¹³²⁸ कान्तिरसबिसरमुत्सृजन्तीम्, अशेषाङ्गावयवेषु¹³²⁹ प्रतिबिम्बितैरासन्नचित्रभित्तिरूपकैर्मायाविभिः सुरासुरैरिव विधीयमानाश्लेषाम्, अग्रस्थिते¹³³⁰ पद्मरागमणिदर्पणे कन्दर्पातुरे रागिणी शशिनीव करुणयार्पितच्छायाम्, अशेषजगद्विजयास्त्रशालामिव मन्मथस्य, सङ्केतवसतिमिव समस्तसौन्दर्यगुणानाम्, अधिदेवतामिव सौभाग्यस्य, विपणिमिव लावण्यस्य, शिल्पसर्वस्वपरिणामरेखामिव विधातुः, अनन्त¹³³¹संसाररोहणैकरलकन्दलीं दमयन्तीमद्राक्षम्¹³³²॥क॥

ईक्षणामृतशलाकामवलोक्य¹³³³ च तामतिहर्षविस्मयकौतुकोत्तानितचक्षुश्चिन्तितवानहम्॥ख॥
__________________________________________________________________________________________

सप्तसप्तेरादित्यस्य सप्तयोऽश्वा पत्र तस्मिन्॥ अष्टमी शशाङ्कशकलेति॥ खण्डशशिनो हि श्रियं ललाटं श्रयति। त्रयाणां सत्वरजस्तमसां पुरुषात्रिपुरुषाः॥ यथा– " न बांधतेऽस्य त्रिगणः परस्परम् " इत्यत्र त्रयाणां धर्मादीनां गणः॥ यथा च चण्डसिंहकृते चण्डिकाचरिते– " प्रियत्रिवर्गश्चकमे सकामम् " इति॥कर्मधारयस्तु संज्ञाषामेव॥ मणिदर्पणलक्षणे शशिमि कारुण्यादर्पितप्रतिकृतिमित्यर्थः। अवज्ञातो हि रागी त्रियते॥ संसारो रोहणगिरिः, दमयन्ती च रत्नप्ररोहशलाका॥क॥
__________________________________________________________________________________________

“इयं हि

स्मरराजराजधानी मङ्गलवलभी¹³³⁴ विलासविहगानाम्।
शृङ्गाररङ्गशाला हरति न बाला मनः कस्य॥२०॥

अपि च।

दग्धो विधिर्विधत्ते न सर्वगुणसुन्दरं जनं कमपि।
इत्यपवादभयादिव हरिणाक्षी वेधसा विहिता॥२१॥

किं चान्यत्¹³³⁵।

लावण्यपुण्यपरमाणुदलं तदन्य-
दन्यः स चापि निपुणः खलु कोऽपि वेधाः।
येनाद्भुता कृतिरियं विहिता विशिष्ट-
कार्येण कारणविशेषगुणोऽनुमेयः॥२२॥”

एवं वितर्कयन्तं¹³³⁶ सापि मां पुष्कराक्षसूचितमुचितसंभ्रमेण मनाग्वलितकंधराकन्दलीकम्पितकर्णोत्पलमवलोक्य¹³³⁷ स्वागतप्रश्नानन्तरम् “ अहो बहोः कालादभूत्सुप्रभातमद्योद्दयेतितमिव तम-
__________________________________________________________________________________________
दग्ध इति॥ दग्धशब्दो निन्दार्थे। दग्धो निन्द्यो विधिः ( यतः ) सर्वगुणपरिपूर्ण कमपि जनं न विधते इति योऽसावपवादः। तद्भयादिव " तेनासौ सुन्दरी विहिता " तेन विधिना अपवादोद्विग्रेन।असाविति। साक्षाद्दृष्टा। सुन्दरीति। समग्रगुणसौन्दर्योपेता। अतस्तस्यां सृष्टायां त्रष्टुरपवादो न भविष्यतीति॥“हरिणाक्षी ’ इति पाठस्तु अक्षिमात्रसौन्दर्यार्थो न समग्रगुणसुन्दरतां वक्तीत्युपलक्षणपरतथा निर्वह्यः॥२१॥

**लावण्येति॥**येन निरुपमलावण्यदलपाटवेन वेधा दमयन्तीं सृष्टवान्। तद्दलपाटवमन्यत्। वेधाश्च। दलपाटवं वेधाश्च जगन्निर्माणविलक्षणावित्यर्थः। तहूयमपि विशेषयन्नाह– येनेत्यादि॥ येन दलपाटवेन वेधसा चेति शेषम्॥ तत्रार्थे हेतुमाह– विशिष्टेत्यादि॥२२॥

ऐवमिति॥ " स्मरराज– " इत्यादिपद्यत्रयेणैवमूहमानं पुष्कराक्षेण निवेदितं
__________________________________________________________________________________________

स्काण्डपिण्डीकृतं कुण्डिनं, अकाण्डाडम्बरितवसन्तविकासोत्सवइवाभवत्सरित्संगमोपकण्ठवनविभागः, चिरात्संपना सलक्षणा दक्षिणा दिगियम्, उन्निद्रित इव सह्याद्रिः, अमृतद्रवार्दित इवोज्जीवितोऽयं जनः ” इत्यभिधाय " पर्वतक, कञ्चित्कुशली परबलदलदावानलो नलः” इति स्मितमुग्धमधुरया गिरा समभाषत॥क॥

अहमपि प्रणम्य यथोचितमनन्तरमतित्वरितसखीजनोपनीतमासनमध्यास्य देवेन प्रहितानि तान्याभरणोपायनान्युपानैषम्॥ख॥

आदरेण तया गृहीतेषु तेषु, बहुमते मयि, प्रक्रान्ते स्वगुणयहण गोष्ठीव्यतिकरे, नर्मसुखालापलीलयातिक्रामति स्तोककालकलापे, पुष्कराक्षोऽप्यभाषत॥ग॥

देवि, विज्ञापयामि यद्यभयम्॥घ॥

एवमनुश्रुतमस्माभिः “किल सकलनाकिनायकपुरंदरपुरःसराः सर्वेऽपि लोकपालास्त्वामभिलषन्तोऽन्तःकरणारण्यलग्रमदनदावानला नलमायान्तमभ्यर्थितवन्तः यथा महानुभावा भवन्ति हि भवादृपरोपकारव्रतधर्माणः, तदेष प्रार्थ्यसे स्वप्रयोजननिरपेक्षेण त्वयास्मदर्थे दमयन्ती वरणीया, इति ”॥ङ॥

तद्देवि, देवदूतकार्येणागतो निषधेश्वरः॥च॥
__________________________________________________________________________________________

मां “हे पर्वतक कश्चित्कुशली परसैन्यदावानलो मलः” इति वचनेन दमयन्ती सं भाषितवती॥दावानलोपमानेन आत्मनोऽपि विरहसंतापहेतुत्वं मलस्य व्यनक्ति॥मनाग्वलितेत्याद्यवलोकन क्रियाविशेषणम्॥क॥
__________________________________________________________________________________________

पृच्छतु वा देवी पर्वतकम् “॥क॥

इति श्रुत्वा पुष्कराक्षभाषितम्, ईषद्विषादविलक्षस्मितस्मेरां दृशं मयि साचि संचारितवती॥ख॥

मयापि संवदिते पुष्कराक्षवचने तस्मिन्, आकस्मिककटोरकाष्ठप्रहारव्यभामिवानुभवन्ती,विन्दतु वीणाक्कणो माधुर्यमितीव प्रतिपन्नमौनव्रता, लभेतां कर्णोत्पले परभागमितीव मुकुलितनयना, प्राप्नोतु शोभां मुक्तावलीदीप्तिजालमितीव मुक्तस्मिता, गच्छतु च्छायां कण्ठावलम्बिनी चम्पकमालेयमितीवाङ्गीकृतवैवर्ण्या, लभतां लीलाकमलमिदं सौभाग्यमितीवोच्छ्वसितववना, सा क्षणमभूत्॥ग॥

तत्र च व्यतिकरे

विगलितविलासमपरसमाकस्मिकजातभङ्गशृङ्गारम्।
मूकितमिव मूर्छितमिव मुद्रितमिव भवनमिदमासीत्॥२३॥

राजा तु " पर्वतक, ततस्ततः”॥घ॥

पर्वतकोऽपि “देव, श्रूयताम्॥ङ॥

अतः परम्

ईषन्निःसृतकुन्दकुङ्गलसदृग्दन्तप्रभामञ्जरी
रोचिष्णुस्मितमन्थरां मयि दृशं संचारयन्ती मनाक्।
अस्यन्ती करपद्मभृङ्गमधरे बन्धूकबुद्ध्यागतं
वारंवारमकम्पयत्तरलितस्तोकावतंसं शिरः॥२४॥

ततः परम्। वारितवारविलासिनीचादुवचनक्रमम्, आकस्मिकविस्मयविस्मृतस्मितविलासम्, अतनुतुहिनाहतनवनलिनदलदीनदीर्घेक्षणम्, उष्णसरलश्वासारम्भिविषमविषादविच्छायि ततः
__________________________________________________________________________________________

**ततः परमिति॥**तस्याः स्थानक मवस्था। लज्जितेव पिहितश्रवणा। श्रवणं
__________________________________________________________________________________________

ताननेन्दुद्युति, तस्याः स्थानकमवलोक्य सखेदं सत्वीजनेनप “देवि, भवन्निःश्वासपवनपरंपरया पर्यस्त इवास्ताचलहस्तावलम्बनमयमाश्रयति भगवान्भानुः, इयं च सौभाग्यशालिनि नले निलीनचित्तायास्तव लोकपालपार्थिव¹³³⁸प्रार्थनाव्यतिकरूमममाकर्ण्य लज्जितेव पिहितश्रवणा दूरे भवति वासरश्रीः, इमानि¹³³⁹ निश्चलनि लीनमधुपनिपीयमानगर्भमधूनि संकोचयन्ति लोचनानीव कमलानि, संविभागीकृतविषादा इव विलासवयस्याः सरसीसरोरुहि¹³⁴⁰ ण्यः, इमाश्च “कथमस्मत्पतयो मनुष्यकन्यकां कामयन्ते " इतीर्ष्याशोकवशादिव दिशः श्यामायन्ते; तत्प्रेष्यतामयं पर्वतकः” इत्यभिधीयमाना कथंकथमपि चिन्तान्तरायतिरस्कृतालापमीषदन्नमय्य¹³⁴¹ मुखं समुल्लसदशोकपल्लवानुकारि करतलमुत्तानीकृत्य माविस्मरणीयसंमानदानावसाने¹³⁴²’ व्यसर्जयत्॥क॥

विसर्जितश्चतया तत्कालमाविर्भवद्विषादवशसंपन्नमौनया न पुनः संभाषितोऽस्मि, न वीक्षितोऽस्मि, न स्पष्टम्, न संदिष्टं किमपि, केवलं चलन्नेत्रविभागप्रान्ततरत्तारया दृष्ट्याँ¹³⁴³ समवलोक्य समुत्तानितकरकमलसंज्ञयैव कथमपि संप्रेषितः ‘कष्टम् ’ इति चिन्तयन्नलसालसैरसमञ्जसपातिभिः¹³⁴⁴ पश्चिममुखैरिव पादैरिहया¹³⁴⁵तवान्॥ख॥

तद्देव दमयन्ती देवदूतकार्याङ्गीकरणव्यतिकरमिममाकर्ण्य परं विषादमापद्यत॥ग॥
__________________________________________________________________________________________

नक्षत्रं श्रोत्रं च॥क॥
__________________________________________________________________________________________

अन्यच्च। मन्ये च।

**परिम्लानच्छायाविरहितसनिद्रद्रुमवनं
पतत्पङ्कीभूतध्वनितशकुनोन्नादितनभः। **
**वियोगब्याकूतादुपन¹³⁴⁶दिरुदच्चक्रमिथुनं **
विषीदन्त्यां देव्यामिदमपि विषण्णं जगदभूत्॥२५॥

इत्यभिधाय स्थिते पर्वतके तत्कालोचितमिममेवार्थे समर्थयन्नवसरपाठकः पपाठ॥क॥

कन्यामन्यानुरक्तां कथममृतभुजो मानुषीं कामयन्ते
**तन्वङ्गीः सस्मितास्याः स्मरविवशदृशो नाकनारीर्विहाय। **
**वक्तुं खेदादिवैतद्दिनपतिरधिकं व्रीडयैवावनम्रः **
**कोपेनेवारुणांशुः¹³⁴⁷ प्रविशति वरुणस्यालयं पश्चिमाब्धिम्॥२६॥ **

राजा तु तदाकर्णयन्,अवतीर्य सौधशिखरतलाल्लीलापदप्रचारेण संध्यावन्दनविधि¹³⁴⁸विरामोपविष्ट-जेपद्विज¹³⁴⁹जनसनाथसैकते सरित्संगमे संध्याह्निकमकरोत्॥ख॥

अनन्तरं च चन्द्रमसा गर्भिणी पौरंदरी दिक्केतकीपुष्पपत्रपाण्डिमानमगमत्¹³⁵⁰॥घ॥
____________________________________________________________________________________

कन्यांमन्येति॥” वक्तुं खेदाद् " इत्यस्योपयोग " वरुणस्यालयम् " इति। वाचो हि श्रोतारमपेक्षन्ते॥२६॥

**अनन्तरमिति॥**गर्भिणी हि केतकपत्रवत्पाण्डुतां धत्ते॥घ॥
____________________________________________________________________________________

उल्ललास च¹³⁵¹चण्डतरमारुतान्दोलितोदयात्रिद्रुमकुसुमकिंजल्करेणुराजिरिव कपिशा शशाङ्कद्युतिः॥क॥

अथ क्रमेण पूर्वपयोधिपुलिनाद्राजहंस इव गगनमन्दाकिनीमुञ्चलितः,केसरिकिशोर इवोदयगिरिगुहागह्वरात्तिमिरकरियूथं¹³⁵²पपृष्टलग्नः स्फटिकमयः पूर्णकुम्भ इव जगद्विजयप्रस्थानस्थितस्य मङ्गलाय मकरकेतोः केनापि सजीकृतः, श्रीखण्डपिण्ड इव मण्डनाय महेन्द्रदिशा¹³⁵³ हस्त श्लेषोपलालितः, शङ्किकापुष्पस्तबक¹³⁵⁴ इव गगनश्रिया श्रवणे संयोजितः, कुम्भ इवैकः प्राचीवनविहारिसुरकरीन्द्रस्य प्रकटतां गतैः¹³⁵⁵, वासरविरामवल्लीमुल्कूय कन्द इवोद्धृतो निशाशबरिकया,पाण्डुपुष्पाक्षतगुञ्जपुञ्ज इव सिद्धवधूभिरुदयाचर्लचतुष्पथे¹³⁵⁶ विरचितः, गण्डशैल इव कैलासशिखरालुठित्वागतः, सीमन्तमौक्तिकमिव पूर्वदिज्युखस्य, सितातपत्रमिव पू र्वाशाधिपतेः पुरंदरस्य, क्रीडामौक्तिककन्दुक इव कालकुमारस्य क्षीरडिण्डीरपिण्डसदृशो दृष्टिपथमवततार तारापतिः॥ख॥

तदनु च

मदनमिति युवानं यौवराज्येऽभिषिञ्च-
न्कृतकुमुदविकासो भासयन्दिङ्मुखानि¹³⁵⁷।
**इमममृततरङ्गैः प्लावयञ्जीवलोकं **
गगनमवजगाहे मन्दमन्दं मृगाङ्कः॥२७॥

_______________________________________________________________________________________
**अथेति॥**वनगहने हि विचरतः करिणः प्रायेणैक एव कुम्भस्थलविभागो लक्ष्यते।पाण्डुगुआ हि मङ्गलाय स्युः।उदयाचलशब्दश्रुतेः सोमागमनसूचा॥क्रीडार्थ मौक्तिकन्दुकः॥ख॥

**मदनेति॥**यौवराज्याभिषेकाथनेककार्यव्यप्रतया मन्दमन्दावगाहः॥२७॥
________________________________________________________________________________________

तदनन्तरम्, आप्लावितमिव मुक्तमर्यादेन दुग्धवार्धिना, सिक्त¹³⁵⁸भूभागाङ्गणमिवामन्दचन्दनाम्बुच्छटाभिः, विलिप्तदिग्भित्तिकमिव सान्द्र¹³⁵⁹सुधापङ्कपिण्डितैः पूरितमिवोत्सर्पिकर्पूरपांसुकृष्ट्या, प्रविष्टमिव स्फाटिक³⁶³मणिमहामन्दिरेदरदरीम¹³⁶⁰, उत्प्लवमानमिव द्रवीभूततुहिनाचलमहाप्लवेन¹³⁶¹, भुवनमासीत्॥क॥

ततश्च।

**कैलासायितमद्रिभिर्विटपिभिः श्वेतातपत्रायितं **
**मृत्पङ्केन¹³⁶² दधीयितं जलनिधौ दुग्धायितं वारिभिः। **
**मुक्ताहारलतायितं व्रततिभिः शङ्खायितं श्रीफलैः **
श्वेतद्वीपजनायितं जनपदैर्जाते शशाङ्कोदये॥२८॥

अपिच।

सर्वेऽपि पक्षिणो हंसाः सर्वेऽप्यैरावता गजाः।
जाताश्चन्द्रांशुभिः सर्वे रौप्यपुञ्जाः शिलोच्चयाः॥२९॥

अपिच।

सुधापङ्कोपलिप्तेव बद्धेव स्फटिकोपलैः।
विलीनहिमदिग्धेव मेदिनी ज्योत्स्त्रया कृता॥३०॥

अपिच।

**सौधस्कन्धतलानि दीपपटलैः कम्पेन पाण्डुध्वजा **
**हंसाः पक्षविधूननेन¹³⁶³ मृदुना निद्रान्तनादेन च। **
**लक्ष्यन्ते कुमुदानि षट्दरुतैरुत्सर्पिगन्धेन च **
क्षुभ्यरक्षीर¹³⁶⁴पयोधिपूरसदृशे जाते शशाङ्कोदये॥३१॥

तथाविधे च चन्द्रोदयप्रपञ्चे हठादुत्कण्ठयाभिश्रूयमानो निबधनाथश्विन्तयांचकार॥ख॥

______________________________________________________________________

**“इतश्चन्द्रः सान्द्रान्किरति किरणानग्निपरुषा- **
**नितोऽपि प्रोन्मीलकुमुदवनवायुर्विलसति। **
**इतः कादम्बानां ध्वनितमपि निद्रालसदृशा- **
मसह्यः सर्वोऽयं मनसिजमहिम्नःपरिकरः॥३२॥

अपि च।

**इतो मकरकेतनः किरति दुर्निवारः शरा- **
नितोऽपि वयमाकुलाः कुलिशपाणिदत्ताज्ञया।
**तदेतदतिसंकटं यदिह कैश्चिदुक्तं जनै- **
**रितो¹³⁶⁵ विषमदुस्तटी भयमितो महाव्याघ्रतः॥३३॥ **

तदिदानीं किमिह कर्तव्यम्, कथं वा हास्येनाप्यवन्ध्यवचसामलङ्कनीयः खल्वादेशो लोकपालानाम्” इति चिन्तयन्नेकाकी पद्भ्यामेव विनिर्गत्य निजनिकेतनात्समन्तादापतद्भिःशशाङ्ककिरणजालैः¹³⁶⁶ परिजनैरिव¹¹⁷⁹ परिदर्शितवर्मा कैश्चित्काललवैः कैलासकूटायमानाद्दालकाभोगभव्यं भीमभूपालभवनमवाप्य कन्यान्तःपुरंपुरंदरवरप्रदाना¹³⁶⁷ददृश्यमानरूपः प्रासादपालकैः प्रविवेश॥क॥

प्रविश्य च दूरादभिमुखागतेनानवरतदह्यमानकृष्णागुरुधूपधूमवर्तिनर्तकेन बहलयक्षकर्दमाम्बुसिक्त- सौधस्कन्धसंधिसंचारिणा गन्धवाहेन कृताभ्युत्थान इव, परिक्रम्य स्तोकमन्तरम् " इत इतो देवी वर्तते " इति गीतगोष्ठीस्थितसखीगीतझंकारेणाहूयमान इव, यत्रास्ते दमयन्ती तत्सौधष्टष्ठमारूढवान्॥ख॥

_____________________________________________________________________

प्रविश्य चेति॥ कर्पूरकस्तूरिकादीनां क्षोदो पक्षकर्दमः॥ख॥

______________________________________________________________________

आरुह्य च मनाग्व्यवहितोऽनुपलक्ष्यमाण इव, वेणुवीणाकणानुसारिणा कोमलकाकलीप्रायेण किंनरीप्रमुखसखीनां गीतेनविनोद्यमानाम्, अलकवल्लरीमध्यनिवेशिततारानुकारिमौक्तिकेन¹³⁶⁸ कज्जलकलङ्कितनयनोत्पलपक्ष्मपालिना मुखेन सचन्द्रगगनस्पर्द्धया भूतलमपि पूर्णोदितेन्दुमण्डलमिवापादयन्तीम्, उच्चकुचमण्डलविलोलया सस्मरसप्तर्षिग्रहगणपङ्क्त्त्येव हारलतया कृतकण्ठकन्दलाश्लेषाम्, ईषत्कपोलपालिं परामृशता चाटुकारेण वसन्तसमयप्रहितदूतेनेव कर्णलग्नेन कुसुममञ्जरीद्वितीयेन बालपल्लवेन विराजितवदनाम्, अच्छाच्छैः कस्तूरिकापङ्कपत्रभङ्गैर्भुजगैरिव लावण्याम्रुतरक्षागतैरलंकृतभव्यभुजशिखराम्, आसन्नभुवि विकीर्णै पाण्डुपुष्पप्रकरैर्गगनादवतीर्य रूपालोकनकुतूहलिभिर्नक्षत्रैरिव परिवृताम् ऊरुनित¹³⁶⁹म्बमण्डलस्पर्शसुखलम्पटतया नीवीप्रान्तपुज्जिततरङ्गं क्षीरोदमिव वस्त्रतां गतमच्छपाण्डु नेत्रपट्ट पविदधानाम्, ‘अहमेव त्वया स्वयंवरे वरणीयः’ इत्यर्थितया पादलग्नेन शेषोरगेणेव रौप्यनूपुरवलयेन विराजितवामचरणपल्लवाम्, विविधविलासवर्तिकाभिरिवाकारिताम्, अमृतद्रववर्णकैरिव चित्रितावयवाम्, आनन्दकन्दलैरिव घटिताम्, मोहनमणिशिलायामिबोरकीर्णाम्, शृङ्गारदारुणीवोत्कुट्टिताम्¹³⁷⁰, वशीकरणपरमाणुभिरिव विनिर्मिताम्, मदनमृत्पिण्डेनेव¹³⁷¹ निष्पादिताम् वज्जलेपपुत्रिकामिव दृशोः, आकर्षणमणिशलाकामिव हृदयस्य, जीवनौषधिमिवानुरागस्य, जयपताकामिव मदनस्य¹³⁷², बहलचन्दनाम्बुच्छ-

____________________________________________________________________________________________

आरुह्य चेति॥ ईषत्कलोऽस्यास्तीति काकली। “ निषादः काकलीसंज्ञो द्विश्रु

________________________________________________________________________

टार्द्रितभुवि विकीर्णसुरभिपरिमलमिलन्मधुकररवानुमेवपाण्डुरपुष्पप्रकरे मसृणसितसुधाबन्धपिच्छले सौधस्कन्धे ज्योत्स्नामृतस्पर्शसुखमनुभवन्तीम्, अच्छांशुस्फटिकमणिपर्यङ्किकाङ्गभाजं दमयन्तीमलब्धनिद्रामद्राक्षीत्॥क॥

तां चावलोक्य विचिन्तितवान्¹³⁷³॥ख॥

“अहो स्थानेऽभिनिवेशो लोकपालानाम्। अशेषसुखनिधानाय को न स्पृहयति¹³⁷⁴॥ग॥

मन्ये च।

विस्फारिततारेक्षणैरिमामेव पश्यत्रयमाकाशः सग्रहोऽभूत्॥घ॥

अयं च चन्द्रश्चन्दनपाण्डुभिः करैरिमामेव परामृशन्मदनानलदाहमयीं व्रणलेखां कलङ्कच्छलेन हृदयेनोद्वहति॥ङ॥

अयमपि¹³⁷⁵ समीपोद्यानमारुतोऽस्याः समर्पितकुसुमगन्धः शनैरुत्तरीयांशुकमाक्षिपन्मदनातुरस्तिर्यक् पतति॥च॥

सर्वथा जितं¹³⁷⁶ मनुष्यलोकेन, यत्रैवंविधमचिन्त्यम्, अनालोच

___________________________________________________________________________

त्युत्कर्षणाद्भवेत्”॥ कज्जलेन कलङ्किता कलङ्क इवाचरितवती नयनोत्पलपक्ष्मपालिर्यत्र। कलङ्क इवाचरति स्मेत्याचारे किम्निष्ठे॥अच्छेति॥ अमृतं हि भुजंगै रक्ष्यते॥ विविधविलासवर्तिकाश्चित्रकूचिकास्ताभिराकारितामालिखिताम्। आकारशब्दा-दाचारकिबन्तान्निष्ठायां सिद्धम्॥ क॥

विस्फारीति॥ तारा नक्षत्राणि कनीनिका च। ग्रहाः सूर्यादयो भूताद्यभिनिवेशाश्च॥घ॥

अयमपीति॥ अन्योऽपि स्मरातुरः कुसुमगन्धं कस्तूरिकादि चार्पयन्संव्यानाकर्षणपरस्तिर्यक्पतति॥च॥

_____________________________________________________________________________________

नगोचरम्, अप्रतिमरूपम्, अद्भुतम्, अमूल्यमुदपद्यत स्वीरलमू॥क॥

आः। प्रजापते, परिणतशिल्पोऽसि। संसार, सनाथोऽसि।मदन,महोत्सववानसि।चक्षुः कृतार्थमसि। हृदय, पूर्णमनोरथमसि। दूरागमनश्रम, सफलोऽसि॥ख॥

सकलयुवजनमनोमधुकराकृष्टिकुसुमितलतिके निजनयननिर्जितराजीवे जीव चिरम्॥ग॥

तथाहि।

लक्ष्मीं बिभ्राणयोः कांचिच्च¹³⁷⁷ञ्चद्भूभङ्गभागयोः।
बलिं यामो वयं तन्वि तवाब्जसदृशोर्हशोः॥३४॥

अपि च।

किंनरवदनविनिर्गतपञ्चमगीतामृते श्रुतिं श्रयति।
हरति हरिणीदृशो दृक् सालसवलिता च लुलिता च॥३५॥

इत्यनेकविधानि¹³⁷⁸ चिन्तयन्मृदुलीलापदैरागत्य गीतगोष्ठीस्थितस्य ‘कोऽयम्’ इति विस्मयविस्फारित¹³⁷⁹लोचनस्य संभ्रमवतः सखोकदम्बकस्य¹³⁸⁰ मध्यमविशत्॥घ॥

_________________________________________________________________________

आः प्रजेति॥ “ संसार " इत्यादीनि प्रत्येकं संबोधनानि॥ख॥

लक्ष्मीमिति॥ हे तन्वि तव नेत्रयोर्वयं बलिं याम उपहारीभवाम इति परम प्रीतिगर्भा लोकोक्तिः। अब्जानि लक्ष्मीं बिभ्रति। तथा भ्रूरेव भङ्गस्तरङ्गः स भाग एकदेशे ययोः। यदा तु “ चञ्चद्भूभृङ्गसङ्गयोः " इति पाठः। तदा भ्रुवावेव भृङ्गौ तयोः सङ्गो यत्र॥३४॥

किंनरेति॥ यंत एव हरिणीद्दकू, अत एव गीतानुरागलक्षणं हरिणी हेवाकममुसरति॥३५॥

_________________________________________________________________________

प्रविष्टे च तस्मिन्, आकस्मिकविस्मयेन विस्फारितानि, भयेन भ्रमितानि, कौतुकेनोत्तानितानि व्रीडया वलितानि, मुदा मिलदरालपक्ष्माणि, स्मराकूतेन विलुलितानि, विद्दक्षारसेनानिमिषाणि, दृष्टिसंघट्टनेन मुकुलितानि, विलासेन मिलितान¹³⁸¹, चिरं चक्षूंषि बिभ्राणाः किमपि चलितासनम् उत्कम्पितहृदयम्, अपसरद्वैर्यम्, अवगलत्स्वेदसलिलम्, उत्पुलकिताङ्गम्, अनङ्गभङ्गुरम्, अवलोकितान्योन्यमुखमवतस्थिरे तदभिमुखाः सख्यः॥क॥

दमयन्त्यपि ‘देवी, वर्धयामो वर्धयामः। कोऽपि कस्याश्विज्जीवितेश्वरोऽयमत्रैवागतो दृश्यते’ इति हर्षोत्कर्षगद्गदगिरां, गीतमुत्सृज्य ससंभ्रमोत्थितकुलवामनकन्यकानां मृदुकरतलतालिकाकलितकलकलेन मनाग्विलासवलितमुखी तदभिमुखमवलोक्य शय्यातलादुदचलत्¹³⁸²॥ख॥

“आःकुतोऽस्यानेकप्राकार¹³⁸³रक्षकरक्षिते पक्षिणामपिदुष्प्रवेशे बिशेषतो रजन्यां कन्यान्तःपुरे¹³⁸⁴ प्रवेशः” इत्यद्भुतरसावेशस्तिमितेनकिं¹³⁸⁵चित्संचारितेन¹³⁸⁵ चक्षुषा पुनः पुनर्नलमवलोक्य चिन्तयांचकार॥ग॥

धन्या काप्युपराधिताद्रितनया यस्यास्त्वमाह्लादय-
मुक्ताहार इव प्रसारितभुजः¹³⁸⁶ कण्ठे विलोठिष्यसि।
धातस्तात तवापि धन्यममुना सृष्टेन मन्ये श्रमं
मातर्मेदिनि वन्द्यसे किमपरं यस्यास्तवायं पतिः॥३६॥

एवँ चिन्तयन्त्येव तत्कालमाकूतकौतुकहर्षभयाद्यनेकरसपर-
__________________________________________________________________________
धन्याकेति॥ मातृशब्दं जननीपर्यायमपि स्त्रियः सपत्न्यादिष्वपि प्रणयसंबोधने प्रयुब्जते इति नले भूपतावप्यर्थिन्या दमयन्त्या “ मातर्मेदिनि " इति संबोधनं न दुष्टम्।अन्यथा सपत्नीं प्रति मातरित्यामन्त्रणमनुचितम्॥३६॥
__________________________________________________________________________

म्पसपरावर्तितनयनोत्पला लज्जावनमितमुखी विधेयविदेमुचैकल्यमभजत॥क॥

नलोऽपि “ विहंगवागुरिके, भवत्स्वामिन्याः किमेवंविधः समाचारः, यदभ्यागतजनेन सह स्वागतालापमात्रेणापि न क्रियते व्यवहारः” इति तस्याः समीपवर्तिनीं पूर्वपरिचितां किंनरीमभाषत॥ख॥

सापि ससंभ्रमप्रणामपूर्वमिदमवादीत्॥ग॥

**किंचित्कम्पितपाणिकंकणरवैः पृष्टं ननु स्वागतं **
**व्रीडानम्रमुखान्नया चरणयोर्न्यस्ते च नेत्रोत्पले। **
**द्वारस्थस्तनयुग्ममङ्गलघटे दत्तः प्रवेशो हृदि **
**स्वामिन्किं न तवातिथेः समुचितं सख्याऽनयाऽनुष्ठितम्॥३७॥ **

तदितः ससंभ्रमोत्थितयानया समर्पितमिदमुल्लतन्मणिपर्यङ्किकापृष्ठमधितिष्ठतु देवः॥घ॥

त्वमपि देवि, विद्रुममणिपर्यङ्किकामिमामदूरवर्तिनीमध्याः स्व॥ङ॥

भवतु च भवतोः परमुखेन श्रुतान्योन्यस्वरूपयोरिदानीमात्मानुभवेन नयननिर्वृतिः, फलन्तु मनोरथाः सखीनाम्” इति॥च॥

तयाभिहितौ तौ सर्वसत्वरसखीकरपरामृष्टयोः स्फटिकप्रवालपर्यङ्किकयोरुत्सङ्गभागं भेजतुः॥छ॥

ततश्व तौ

**हर्षाद्वाष्पचिते, भयात्तरलिते, विस्फारिते विस्मया,- **
**दौत्सुक्यात्स्तिमिते, स्मराद्विलुलिते, संकोचिते लज्जया। **
**रूपालोकनकौतुकेन रभसादन्योन्यवक्राम्बुजे **
किंचित्साचि च संमुखं च नयने संचारयामासतुः॥३८॥

_______________________________________________________________________________________

तत्र च व्यतिकरे

**अन्तः केवलमुल्लसन्ति न पुनर्वाचां तु ये गोचरा **
**येषां नो भरतादयोऽपि कवयः कंर्तेविवेकं¹³⁸⁷ क्षमाः। **
**लज्जामन्थरयोः परस्परमिलदृष्टिप्रपाते तयो- **
स्ते सर्वे समकालमेव हृदये केऽप्याविरासन्रसाः¹³⁸⁸॥३९॥

अपि च। तत्र च व्यतिकरे

कर्णान्तकृष्टवलयीकृतचापचक्र-
**श्चञ्चगुणस्खलनजर्जरितप्रकोष्ठः। **
**लक्षयेऽपि युगपद्विशिखान्विमुञ्च- **
न्संधानसत्वरकरः श्रमवान् स्मरोऽभूत्॥४०॥

अनन्तरमात्पसखीवचनेन स्वयमर्धदानोद्यतां ताम् “अलमलमुत्पलाक्षि, प्रयासेन। न खल्वसि पात्रं परिश्रमस्य। न पारिजातमञ्जरी जरठपवनप्रेङ्खलनायासं सहते” इति दमयन्तीमभिधाय तस्याः स्वादुदुर्लभसूक्तिसुधासेककोमलालापपण्डिताभिः सखीभिः सह परिमितपरिहासेन, किमपि जल्पन्, किमपि हसन्, किमपि हासयन्, मुहूर्तमिवासांचक्रे॥क॥

चिन्तितवांश्च।

**लीलाताण्डवितभ्रुवोः स्मरभरभ्रान्तोल्लसत्तारयो- **
**रन्तमौक्तिकमालिकाधवलयोर्मुग्धस्मितस्मेरयोः। **
**किंचित्साचिदृशोः कृतानिलचलन्नीलोत्पलस्पर्धयो- **
रुल्लोलैरिव याति पक्ष्मलदृशः कान्तिर्मदीये मुखे॥४१॥

______________________________________________________________________________________
लीलेति॥ उल्लोलैर्याति तरङ्गैः स्फुरति॥४१॥
______________________________________________________________________________________

अपि च।

**दरनुकुलितनेत्रप्रान्तपर्यस्ततारं **
**तव तरुणि सलज्जं सस्मितं सस्मरं च। **
**क्षणमभिमुखवक्ते विस्मयस्मेरदृष्टौ **
मयि वलति वलक्षं वीक्षित मा निरौत्सीः¹³⁸⁹॥४२॥

किंचान्यदपरमिदमाशास्महे।

**लावण्यामृतदीर्घिका कुलगृहं सौभाग्यसौन्दर्ययो¹³⁹⁰- **
**स्त्रैलोक्याकररत्नकन्दलिरिघं जीव्यात्सहस्रं समाः। **
**लोकालोकनकौतुकाय बहुना शिल्पश्रमेणादरा- **
न्मन्ये यां विधिना विधाय¹³⁹¹ विहितं सृष्टेर्ध्वजारोपणम्॥४३॥

अहो आश्चर्यम्।

रङ्गव्यङ्गे कुरङ्गाक्ष्याचक्षुर्मे यत्र यत्र तु¹³⁹²।
दृश्यते तत्र तत्रैव बलाद्वाणकरः¹³⁹³ स्मरः॥४४॥

तत्कथमियमन्यार्थे¹³⁹⁴ प्रार्थ्यते।तद्दह्यतामयं परप्रेष्यभावः॥क॥

यतः। तिरयति स्वातन्त्र्यसुखम्, अभिमुखयति¹³⁹⁵ पारवश्यल्लेशम्, आमन्त्रयति तिरस्कारम्, आदरयति दैन्यम्, आव्हयति ल-

______________________________________________________________________________________
दरेति॥ तवाभिमुखवके मयि एवं गुणविशिष्टं वीक्षितं वलक्षं धवलं मा निरोत्सीः॥४२॥

लावण्येति॥ आलोकनाय कौतुकमालोकनकौतुकम्।लोकस्थालोकनकौतुकम्।तेन पश्यतु लोको, द्रष्टव्यदर्शनाद्दष्टिफलमा-प्नोत्वित्यर्थः॥४३॥

रङ्गेति॥ तुः पुनरर्थे। किं पुनः यत्र यत्राङ्गे चक्षू रङ्गति तस्य साधिवानत्वात्। स्मरषाणबाधा प्राप्यते॥४४॥

तत्कथमिति॥ अन्येषामिन्द्रादीनामर्थेऽन्यार्थे॥

यत इति॥ आङ्पूर्वस्य वहतेः करोत्यर्थत्वादावाहयति कारयतीत्यर्थः॥
______________________________________________________________________________________

धिमानम्, आवाहयति¹³⁹⁶ हास्यपदम्, समानय¹³⁹⁷त्यौचित्यभङ्गम्, अङ्गीकारयति कार्पण्यम्,अपहस्तयति वस्तुभावम्¹³⁹⁸, पुरुषस्य॥क॥

तथा हि।

**सोच्छ्वासं मरणं निरग्निदहनं निःशृङ्खलं बन्धनं **
**निष्पङ्कं मलिनं विनैव नरकं सैषा महायातना। **
**सेवासंजनितं जनस्य सुधियो धिक्पारवश्यं यतः **
पञ्चानां सविशेषमेतद्परं षष्ठं महापातकम्॥४५॥

किं चान्यत्।

प्रस्तुतस्य विरोधेन ग्राम्यः सर्वोऽप्युपक्रमः।
बीणायं वाद्यमानायां वेदोद्वारो न रोचते॥४६॥

तत्किमिदानीमिदमुच्यते। “लोलाक्षि, लोकपालास्त्वामस्मन्मुखेन वृण्वन्ति इति प्रस्तुतानुरागभङ्गः, तदादेशोऽपहूयते¹³⁹⁹ स्वामिन्यन्यथा कथ्यते¹⁴⁰⁰ श्रेयस्खलनम्¹⁴⁰¹, यथावृत्तमेवाख्यायंते¹⁴⁰² स्वार्थहानिः, तद्धरमस्तु स्वार्थविघातो न तु विश्वस्तदेवतावञ्चनापातकम्¹⁴⁰³” इति चिन्तयन्नशेषमपि तस्यै पुरंदरादेशं¹⁴⁰⁴ सप्रपञ्चमाचचक्षे॥ख॥

सापि¹⁴⁰⁵ स्तोकंस्मितस्निग्धनम्रमुखी¹⁴⁰⁶ “हं हे प्रियंवदिके, प्रियास्मज्जीवितयाम्बया तातेन¹⁴⁰⁷ च मध्याह्ने समाहूय किमुक्तासि, किं शिक्षिताऽसि। न नाम बालेयम्, अविनीतेयम्, आग्रहग्रहग्रस्तेयम्¹⁴⁰⁸, इति केनापि कर्णेजपेन तातस्य हृदयाद्दूरीकताहम्¹⁴⁰⁹। वन्द्याः खलु गुरवो

______________________________________________________________________________________
प्रस्तुति॥ उभयानुरागौचित्यादात्मार्थस्य प्रस्तुतत्वम्॥ ४६॥

सापीति॥ स्तोकेत्यादिना अर्धिनोऽपि लोकपालान्प्रत्यवज्ञा, नलं प्रत्यनुरागा
______________________________________________________________________________________

“देवाश्च बिभेमि तेभ्योऽहम् ” इति। प्रियंवदिकाव्यथा सख्या साधर्म¹⁴¹⁰न्यालापमकरोत्॥क॥

नलोऽपि “मदिराक्षि, मदयति मंदिरा, तरलयत्ति तारुण्यम्, अन्धयति धनम्, उत्पथयति मन्मथः, विरूपयति रूपाभिमानः, खर्वयति गर्वः¹¹⁹⁶। सर्वजनप्रसिद्धमेतत्। किं तु त्वमिदमसत्यतां मा¹⁴¹¹नैषीः। व्यभिचरतु¹⁴¹² तवाङ्गे सर्वमेतत्। नहि शशिनि वह्निः, अमृते च विषाङ्करः संभवति। तदिमं¹⁴¹³ देवादेशं मावज्ञासीः। सर्वथा प्रभवन्ति प्राणिनाममी लोकपालाः। तत्रापि विशेषतः सकलत्रिदशाधिपतिरशेषसुरकिरीटमाणमयूखमालार्चितचरणारविन्दः पुरंदरो देवः। तदृणुं¹⁴¹⁴ कमप्यमीषाममृतभुजां मध्ये। मानय स्वर्ग सुखानि। अभूमिरति मर्त्यलोकस्तोकसुखानाम्” इति पुनस्तामभ्यधात्॥ख॥

एवं विधे च व्यतिकरे दमयन्त्या पुनरुक्तमिमं जल्पमरण्यकरिण्येवारुंतुदमशमसहमानया मनाक्तरलिते शिरसि, स्तोकीकते मनति, मुक्ते निःसहनिःश्वासमरुति, परावर्तिते चक्षुषि, विवर्णतामानीते वदनारविन्दे, प्रस्तावपण्डिता प्रियंवदिका प्राह॥ग॥

“देव, श्रुतं श्रोतव्यम्, अवधारितो देवादेशः। किं तु न स्वतन्त्रेयम्, ईश्वरेच्छया प्रवृत्तिनिवृत्तयो यतः प्राणिनाम्, अनालोचनगोचरश्चार्यमनुरागोऽङ्गनाजनस्य॥घ॥

तथा हि।

तीव्रतपनतापप्रियाम्भोजिनी न सहते स्तोकमप्यमृतमुचो रुचश्चन्द्रस्य, परिम्लायति मालतीमालिका सलिलसेकेन॥ङ॥

______________________________________________________________________________________
ग्रहं चान्यालापव्याजेन दमयन्ती प्रतिपादितवती। न नामेति वितर्के। " किं दूरीकृताहम् " इति वितर्कः॥क॥
______________________________________________________________________________________

प्रसिद्धं चैतत्।

भवति हृदयहारी क्वापि कस्यापि कश्चि-
**न्न खलु गुणविशेषः प्रेमबन्धप्रेयोगे। **
**किसलयति वनान्ते कोकिलालापरम्ये **
विकसति¹⁴¹⁵ न वसन्ते मालती कोऽत्र हेतुः॥४७॥

एवमनेकविधोपाख्याननिपुणया तत्कालोचितम¹⁴¹⁶्, अनुञ्चस्मितसुधास्त्रिग्धम्, अविरुद्धम्, परिमित¹⁴¹⁷परिहाससुन्दरम् अनुवृत्तिबृंहितानुरागम्, उचितचाटुचटुलम्, अशाठ्यम्¹⁴¹⁸, अकठोरम्, अनुज्झितप्रियम्, प्रियंवदिकया सहाल्पाल्पं जल्पन “अयुक्तमिह कन्यान्तःपुरे चिरं स्थातुम्” इति चिन्तयन्नाटच्छ्य दमयन्तीं नलः पर्यङ्किको¹⁴¹⁹ ष्टष्ठादुदतिष्ठत्॥क॥

प्रथमोत्थितया च तया लज्जावनम्रवदनारविन्दया सह सखीकदम्बकेन द्वित्राणि पदान्यनुगम्यमानो विर्हसन¹⁴²⁰ “अलमलमायासेन, स्थीयतां सुखम् " इत्यभिधाय स्वगृहानयासीत्॥ख॥

गत्वा च शिरीषकुसुमदाममृदुनि शय्यातले निषण्णश्चिन्तयांचकार॥ग॥

हर्षादुत्पलकं विकासि रभसादुत्तानितं कौतुका-्
**च्छृङ्गारावलसं, भयात्तरलदृङ् नम्रं च लजाभरात्। **
**तस्यास्तन्नवसंगमे मृगदृशो दृश्येत भूयोऽपि किं **
किंचित्काञ्चनगौरगण्डगलितस्वेदाम्बुरम्यं सुखम्॥४८॥

_____________________________________________________________________________________

अपिच।

**अपसरति न चक्षुषो¹⁴²¹ मृगाक्षी **
**रजनिरिथं च न याति नैति निद्रा। **
प्रहरति मदनोऽपि दुःखितानां
बत बहुशोऽभिमुखीभवन्त्यपायाः॥४९॥
इति विविधवितर्कावेशविध्वस्तनिद्रः
**सजलजडिम मीलत्पक्ष्म चक्षुर्दधानः। **
**हरचरणसरोजद्वन्द्वमाधाय चित्ते **
नृपतिरपि¹⁴²² विदग्धः स त्रियामामनैषीत्॥५०॥

**इति श्रीत्रिविक्रमभडविरचितायां दमयन्तीकथायां **
**हरचरणसरोजाङ्कायां सप्तम उच्छ्वासः समाप्तः **
॥ग्रन्थोऽपि समाप्तः॥

_________________________________________________________________________________________

इति विषमपदप्रकाशमेतं दमयन्त्यास्तनुते स्म चण्डपालः।
शिशुमतिलतिकाविकासचैत्रं चतुरमतिस्फुटभित्तिचारुचित्रम्॥
श्रीप्राग्वाटकुलाब्धिवृद्धिशशभृच्छ्रीमान् यशोराज इ-
त्यार्यो यस्य पिता प्रबन्धसुकविः श्रीचण्डसिंहोऽग्रजः।
श्रीसारस्वतसिद्धये गुरुरपि श्रीलूणिगः शुद्धधीः
सोऽकार्षीद्दमयन्त्युदारविवृतिं श्रीचण्डपालः कृती॥

इति श्रीचण्डपालविरचिते दमयन्तीविवरणे सप्तम
उच्छ्वासः समाप्तः॥

_(_____________)

दमयन्तीकथास्थश्लोकानामकारादिक्रमेणानुक्रमणिका

मूलानि	उच्छ्वासः	श्लोकसंख्या
अंसस्रंसिजलार्द्र	५	३७
अक्षमालपवृत्तिञ्चा	१	७
अखण्डितप्रभावोऽथ	२	३१
अगाधान्तःपरिस्पदम्	१	३
अग्रस्थामिव चेतसः	७	१५
अङ्गाः कङ्गकलिङ्गाः	७	६
अच्छाछैः शुकपिच्छ-	१	४६
अजनि जनित	१	५०
अजनि रजनिः	६	३५
अतिललिततरं	४	५
अत्रान्तरे तरणिः	३	३
अत्रिजातस्य या	१	९
अथ कथमपि नाथं	१	५१
अथ नरपतिदत्ते	३	८
अथ विमलदूकुल	३	३१
अद्य मे सुबहोः	३	१२
अद्यास्मात्कुलसन्ततिः	७	१
अनुगुनघटनेन	७	५
अनुभवतु चिराय	५	२८
अनेकधा यः किल	२	२०
अन्तः केवल	७	३९
अपसरति नः चक्षुषो–	७	४९
अपसृताब्जुतरङ्गि	६	७४
अपहस्तितान्तह्यया	५	५६
अप्रगल्भाः पदन्यासे	१	६
अपि रेणुकृतक्रीडं	३	२७
अब्जश्रीसुभगं	१	५३
अभिलषति नाम	५	७
अमन्दानन्दनिष्यन्द	३	२५
अयं हि प्रथमो रागः	६	४६
अयि भवत कृतार्थाः	६	८०
अरुनमणिकिरण	६	३९
अलंकृतनिषान्तेन	४	१२
अवतरति घृताची	५	५१
अविरतमिदमम्भः	५	६१
अवृष्टिनष्टधूलिक	४	१३
असमहरिततीरं	५	९
अस्ति स्वर्गसमः	१	५४
अस्तु स्वस्ति समस्त	१	५५
अहीनां मलिकां	४	२९
आकर्ण्य स्मरयौवराज्य	१	४०
आकार सः मनोहरः	१	५८
आज्यं प्राज्यमभिन्न	७	११
आज्यप्राज्यपरान्न	७	१२
आनन्ददायिनस्ते	६	४२
आनन्दिसुन्दर	५	१२
आ पूर्वापर	७	४
आबध्नत्परिवेष	३	३२
आ ब्रह्मावधि	७	२
आरुह्यैताः शिखरि	६	६७
आवासाः कुसुमाः	६	६१
आविर्भूतविषा	५	१६
आसीत्पिण्डित	५	३१
आसेतोः कपिकी	७	३
आस्यश्रीः संनीभे	४	१६
आहूतोदीच्यभूपेन	५	२४
आह्लादयन्ति म्रुदवो	५	६८
आह्लादयन्ति सौख्याम्भः	२	२४
इतश्चन्द्रः सान्द्रा	७	३२
इति जनितमुन्दिदोः	२	३९

मूलानि	उच्छ्वासः	श्लोकसंख्या
इति विविधमुदञ्च	६	४७
इति विविधवितर्का	७	५०
इतो मकरकेतनः	७	३३
इत्थं काव्यकथा	१	१५
इदं गोदावर्या	४	२५
इदं मन्दाकिन्या	४	२४
इदं राज्यमियं	३	१३
इन्दोः सौन्दर्यं	१	५७
इष्ट्वा क्रतुन्युग	५	५४
इह कवलितकन्दं	२	११
इह चरति चकोरः	५	७३
इह पुनरनिशं	२	१२
इह भवतु निवासः	६	७३
ईषन्निःसृतकन्दः	७	२४
उचितमुचित	४	२२
उच्चैः कुम्भः कपिशः	६	६०
उच्चैः शाखाग्रसंलग्ना	७	४७
उज्ज्वलसुवर्णपदक	६	४१
उड्डीय वाञ्छितं	५	४
उत्कम्पात्गलितां	६	६९
उत्फुल्लागल्लै	१	२३
उदयगिरिगतायां	६	१
उदात्तनायकोपेता	१	२५
उन्मादिनी मद	५	१०
उन्मादि यौवन	५	६४
उपकर्तुं प्रियम् कर्तुं	३	१४
उपनदि पुलिने	५	६९
उपनयति करे	६	५९
उपरम रमणीया	६	५४
उपरि परिमलान्धैः	४	२३
एकान्ते सेवते योगं	२	१८
एतस्याः करिकुम्भ	५	५९
एतस्याः सलिलाव	६	१६
एताः प्राप्य परोपकारः	४	२१
एताः सान्द्रद्रुमतलः	४	४
एतास्ताः परिपक्व	६	७१
एषा मे हृदयं जीव	२	२१
एषा सा विन्ध्यमध्य	५	३५
कंदर्पस्य जगज्जैत्र	४	६
कः करोति गुणवान्	५	१४
कदा किल भविष्य	६	२१
कन्यमन्यनुरक्तां	७	२६
कर्नमूलविषये	५	६२
कर्णान्तकृष्टवलयी	७	४०
कर्णान्तविभ्रमभ्रान्त	१	१३
कर्पूराम्बुनिषेक	५	२१
का नाम तत्र चिन्ता	७	७
कालमिव कलाबहुलं	६	३७
काव्यस्याम्रफलस्येव	१	१७
किं कर्पूरकणाः	२	३८
किं कवेस्तेन काव्येन	१	५
किंचित्कम्पितपाणि	७	३७
किं तेन जातु जातेन	४	१९
किंनरवदनविनि	७	३५
किं लक्ष्मीः स्वयमागता	१	५६
किं स्यादञ्जनपर्वतः	१	४४
किमपि परिजनेन	४	३२
किमश्वह् पार्श्वेषु	१	४९
किमु कुवलयनेत्राः	५	५०
कुन्दे सुन्दरि	७	९
कुररभरसहं	५	४०
कुरुते नालकब	५	६
कूजत्क्रौञ्चं चटुल	६	२५
कृतक्रीडाः क्रोडैः	५	४८

मूलानि	उच्छ्वासः	श्लोकसंख्या
कृत्वातिथ्यक्रियां	३	१०
केनपि व्यवहारेण	५	२३
कैलासायितमद्रिभिः	७	२८
कोष्णं किं नु निषिच्यते	४	९
क्वचिच्चटुल	५	४४
क्वचित्प्रव्रगौरिका	५	४३
क्वचिदीप कार्यारम्भे	५	५५
क्षुम्यत्क्षीरसमुद्र	२	३४
गीतेर्ग्रामाः किल द्वित्राः	६	५२
गौरवं गौरवंशस्य	२	१०
ग्रीवालम्वित	५	५८
चक्रधरं विषमाक्षम्	६	३२
चार्वी सदा सदाचारः	१	३३
चिरविरचितचाटु	५	७२
जननीति मुदित	१	३०
जनयति जलबुद्धिं	२	९
जयति गिरिसुतायाः	१	१
जयति जगदेक चक्षु	६	३१
जयति मधुसहायः	१	२
जयत्यखिललोकः	६	८
जयत्यमरसारथि	६	९
जयत्यमलकौस्थुभ	६	५
जयत्यमलभावना	६	११
जयत्यम्भिजिनिखण्डः	३	५
जयत्यम्भिजिनीबन्धुः	६	३
जयत्यसमसाहस	६	१०
जयत्यसुरसुन्दरी	६	७
जयत्युदधिनिर्मत	६	४
जयतुदरनिःसर	३	६
जाताकस्मिकविस्मयैः	१	४८
जातिर्यत्र न तत्र	५	५७
जानन्ति हि गुणाः	१	१८
तत्तस्याः कमनीः	३	३१
तत्तस्य कृतादरस्य	४	३१
तथा भव यथा तात	४	१७
तदेत्पुण्यानाम्	४	२६
तद्वर्तमृतपानार्थि	४	२
तया दत्ता मया नीता	५	१३
तव सुभग रम्य दशया	६	४०
तव सुहृदुपभुक्त	६	१२
तस्मिन्स्मितमुखे	१	५९
तस्य विषयस्य मध्ये	१	२९
तस्याः कान्ति निरुद्धघ्ः	२	३०
ता एव निर्वृत्तिस्थान	२	२५
तात तावन्ममा	५	३
तास्तास्तं स्नपयामासु	३	२०
तुभ्यं नमो नमल्लोक	३	१
तेषां वंशे विशद	१	१९
तैस्तैरात्मगुणैः	१	२०
त्रिदिवपुरसमृद्धि	१	३२
त्वत्तो भयेन	६	१३
त्वद्देशगतमारुतेन	६	२३
त्वद्देशागतवायसाय	६	२२
दग्धो विधिर्विधत्ते	७	२१
दत्त्वार्धमर्हणियाय	३	९
दरमुकुलितनेत्र	७	४२
दिशः प्रसेदुः	४	२८
दिशि दिशि किमि	५	३३
दिष्ट्या दिवौकसां	५	५३
दूराभोगभरेण	३	३४
देवो दक्षिणदिङ्मुखस्य	२	२९
देशः पुण्यतमोद्देशः	१	२८
देशानां दक्षिणो देशः	२	२८
देशो भवेत् कस्य न	२	२७

मूलानि	उच्छ्वासः	श्लोकसंख्या
धन्याः शरदि सेवन्ते	२	१
धन्या काप्युपरधिता	७	३६
धन्यास्ते दिवसाः	१	३४
धीरं रङ्गन्त	५	२९
धुतकदम्ब	१	४३
धुतरजनी	६	५६
नक्षत्रभूः क्षत्र	१	३७
न गम्यो मन्त्राणां	७	१७
न तत्काव्यं न तन्नाट्यं	३	२८
नद्यास्तीरे विदर्भायाः	५	२७
नमिताः फलभारेन	२	२
नलोऽपि मा	६	१९
नास्ति सा नगरी यत्र	१	२६
निजप्रियमुखभ्रान्त्या	५	६०
नित्यमुद्वहते	२	३३
निपपति किल	६	२०
निर्मांसं मुखम	१	४७
निर्माय स्वयमेव	४	७
निश्चितं ससुरः	१	१०
नीरं नीरजनिर्मुक्तं	१	४२
नीरञ्जनपदे	२	२९
नृप चलसि	६	६८
नोद्याने नो तरङ्गिणि	७	१६
नो नेत्राञ्जलिना	१	६२
पटलमलिकुलाना	२	४
पद्मान्यातपवारनानि	५	७१
परिम्लानछ्चाया	७	२५
परिहरति नयो	३	२९
पर्णैः कर्णपुटायितै	१	४१
पर्वत्भेदि पवित्रं	६	२९
पश्यैताः करिकुम्भ	५	३८
पाण्डुपङ्कजसंलीन	२	१४
पीनोन्नमद्धन	६	६४
पुनरपि तदभिज्ञा	१	६४
पूर्वापरपयोराशि	५	३०
पूर्वाहं विहितोदया	५	७४
पौष्पाः पञ्चशराः	७	१८
प्रभासंयोगिविख्यातम्	३	२४
प्रसन्नाकान्तिहारिण्यो	१	४
प्रसरति रणरणकरस	६	४३
प्रसृतकमलगन्धं	५	८
प्रसुतस्य विरोधेन	७	४६
प्रायः सैव भवे	४	१
प्राव्रुशं शरदं	२	३
प्रियविरहविशा	६	४५
प्रेमप्रपञ्च	५	११
बककृतनिनदं	५	४१
बानकरवीरदम्नक	२	१७
बालोन्मलि	५	३९
बिभर्त्यो ह्यर्जुन	४	१८
बिभ्रते हारीणीं	४	३२
ब्रह्मण्योऽपि	१	३९
भङ्गश्लेषकथाबन्धम्	१	२२
भजत बलसमूहाः	६	७४
भवति यदि सहस्रं	५	१
भवति हृदयहारी	७	४७
भवन्ति फाल्गुने	१	२७
भानोः सूता	६	१५
भिन्दकन्द	१	४५
मुक्तान्ते घृत	७	१३
भूपालामन्त्रणे	५	२२
भूमयो बहिरन्तः	१	३१
भोगान्भो गाङ्गवीची	३	२२
भ्रमकरं	५	६३

मूलानि	उछ्वासः	श्लोकसंख्या
भ्राम्यद्विरेफेण	२	५
भाम्यदृङ्गमरा—	६	६२
मज्जत्कुञ्जर	५	३६
मण्डलीकृतकोदण्डः	४	३
मदनमतियुवानं	७	२७
मध्य त्रिवली	५	६७
मन्दं मन्दरमन्दिरेषु	५	३२
मन्दायते दिनमिदं	५	६४
महावरादाङ्गविनि—	६	३०
माद्यद्दन्तिकपोल	५	३४
माद्यन्मांसलतुङ्ग-	५	२५
माल्यं मूर्धनि	६	७०
मित्रं च मन्त्री च	१	३८
मुक्तादाममनोरथेन	२	३७
मुक्तासैः श्रूयमाणं	६	२७
मुग्धस्निग्ध	३	६
मुग्धा दुग्धधिया	२	२६
मुञ्चन्त्याः शिसुतां	३	३०
मुहरघिवसतां	५	४२
मृगेषु मैत्री	६	२८
मुदुकरपरिरम्भा	६	५८
यं श्रुत्वैव मनोभवा	७	१०
यत्र न फलिता—	६	६३
यथा चित्तं तथा	३	१५
यथेपमादृति	५	२६
यदाबद्यादृशम्	३	१७
यद्येतस्याः सकृदपि	६	१७
याः स्कन्दख नगाद	४	२७
यात्यस्ताचलगन्ध	६	२
ये कुन्दद्युतयः	१	३५
रक्तेनाक्तं विनि—	५	७६
रङ्गत्यङ्गेकुरङ्गाक्ष्या	७	४४
रिजनिमवनिनाथः	५	७७
रसे रसायने	४	१४
राजतेराजतेनायं	२	८
राजन्राजीवपत्राक्ष	२	२३
रूपसंपन्नमग्राम्य	२	२२
रोहणं सक्तरत्नानां	१	८
लक्ष्मीं बिभ्राणयोः	७	१४
लब्धार्धचन्द्र ईशः	६	३८
ललाटपट्टविन्यस्त	३	११
लावण्यपुण्यपरमाणु	७	२२
लावण्यातिशयः	३	३३
लावण्यामृत	७	४३
लास्यं पांसुकणायते	५	२०
लिप्तेवामृतपङ्केन	५	१९
लीलया मण्डलीकृय	४	३०
लीलाताण्डवितभुबोः	७	४१
वररजनीकरकान्ते	३	१९
वरसहकारकरञ्जक	२	१६.
वर्धमानोल्लसद्रागा	६	४८
वल्लीबल्कपिनद्ध	१	५२
विहति नवविकासो	२	१३
वाचः काठिन्यमायान्ति	१	१६
वायुस्कन्धमवष्टम्य	५	४५
वासरश्रीमहावल्ली	३	४
विकलयति कला	५	६६
विगलितविलास—	७	२३
विचित्राः पणाली	६	२४
विपिनोदेशं सरसं	६	३४
हे विभो विभूतिसंपन्न	३	२
वियति विशद—	३	१८
विरचितपरिवेषाः	५	५२
विवेकः सह संपत्त्या	३	१६

मूलानि	उच्छ्वासः	श्लोकसंख्या
विश्राम्यन्ति न	५	५
विश्लेषाकुलचक्र—	५	७९
बीचीनां निचयाः	५	६९
वरपुरुषं तदेत	६	६६
वेदविद्योपमा देवी	६	५३
बेधा वेदनयाश्लिष्टो	६	१४
व्याप्तः क्षमामृतां	१	१२
शातगुणपरिपाटया	६	९९
शश्रद्वाणद्वितीयेन	१	१४
शिथिलितसकला	९	१९
शुष्काङ्गी घनचारवङ्याः	६	५१
शृङ्कारसमूङ्गार	९	२९
श्योतचचन्दनचार—	३	३९
श्योतनमणि—	५	१७
षडूताः किल वेषु	७	१४
संगता पुरसर्थेन	१	२४
संगीतका लदौत्तुक्या	६	९०
संग्रह नाकुछीनस्य	४	२०
ससाराम्बुनिधो	५	२
स एष निषपेशवरः	६	३६
सकलविषयवृत्ती	६	४४
सत्काव्च्य श्न्दनाई	६	७९
सदाहंपाकुरं	१	३६
सदूषणापि निदोपा	१	११
सरलप्रियशुणाद्य	९	१९
सरतिजमकरन्दा	९	७०
सर्गब्यापारखिलस्य	३	२६
सर्वेऽपि प्रक्षिणो हंसाः	७	१९
सवृद्धबालाः काले	४	११
सांशुकोनतबंशस्य	४	१०
सा त्वं मन्मधमञ्जरी	१	६०
सानूनां सानूनां	५	४
साप्यनेककलेपेता	६	४९
सालानकमनालान	६	१७
सा समीपस्यितम्येष्ठा	३	२३
तिच्चन्तां रनमागौः	६	७८
सिन्दूरखहया	३	७
सुगमस्तवासतु	६	३३
सुधापङ्कोपलिकेव	७	३०
सुरसदननिवप्त	६	७७
सुस्थिततेनोरशे-	७	१९
तेषा चलचन्द्रकि	६	२६
सोच्छासं मरणं	७	४५
सोऽयं क्रीडाचलो	२	७
सोऽयं यस्तेन पान्थेन	४	४
सोष्णीषमूर्षा	४	१५
सोऽहं हंसायितुं	१	२१
सीपसन्यतलानि	७	२
स्कन्धशाखान्तरालेंषु	५	४६
स्त्रीमाणिक्यमहाकरः	१	६१
स्थित्रा लदांगमन	६	१८
स्मररानराजधानी-	७	९०
समर विहरणवेदी	६	५६
स्वःसौन्दयेनिडम्बि	६	७२
हंहो हंति चकोरि	४	४
हस्बरणसरोजा	३	२९
हरिति हरिणयूथं	२	९
हर्षदुसुखकं	७	४८
हर्षाद्वाष्पसिते	७	२८
हृद्योद्यानमरु	१	६३
हृद्योद्यानसर	५	१८

दमयन्तीकथायाः शुद्धिपत्रम्।

पृष्ठे	पङ्क्तौ	शुद्धपाठः
३	५	परं
४	२५	कच बन्धे
६	१५	वाऽतिलाघवेन
८	१	श्रीधरस्या
	२५	बन्धोऽपि दुष्कर
१०	१२	गलग्रहो
११	५	सत्राणि
	२३	"
	२८	घनाः प्रचु
१२	२६	माप्नुतोऽभीक्ष्न्ण
१४	८	मिश्रो
१८	८	सर्वोऽपि विजिगीषुः
	२१	विश्वामित्र
१९	१	विश्वामित्रो मुनिः
	१९	शिलः
	२३	निरुपमानवायौवनश्रीः
२१	१०	नक्षत्रभूः क्षत्र
२४	३	मधु मकरन्द
	९	याच्ञा
२५	१	सुमित्रोपेतो
२७	१०	जगज्जेगीयमान
	२४	लोकोत्तरान्
२८	३	अब्जश्री
	१०	भन्ति इत्येव
३०	१३	अस्ति स्वर्ग
३८	८	विस्मृत
	१२	स्त्रीभा
३९	८	व्यापारः
४२	८	श्रुतिसु
४३	३	कट्वल
	१९	मुक्ताहारो
५२	३	तथोक्ते अर्थात्रिजाते
५३	१९	राजिवपत्राक्ष
५८	६	मैत्रीभाव
६०	१८	सीतास
६२	१२	आनीताः
५३	९	भयाददर्शनम्
६४	१	पुष्पाणि
७०	२०	मैत्रीसुधायाः
७१	१३	स्वभावादेव
७२	२३	यशोभाजन०
८५	१६	खण्डित०
८९	२१	भवने
९०	११	कुर्वन्ति
९४	११	मुद्गान्
९५	२३	अपरह्ण
९६	२३	आवेदयत्
९७	२	नलिनीवन
९८	४	च्छेदः
	१५	उपदेशको
११२	१	सँस्त्वं
११५	१८	बणैः
१२०	९	विवर्धनं
१२३	९	मित्रमण्डली
	२१	मित्रम०
१२४	२५	देवैः
१२५	२	पुत्राश्च पितृभ्यो
	११	कारणेऽअब्भ्रान्तः
	२४	श्रीपक्षे
१२७	२७	अतिशयं भियम्
१२८	४	प्राप्तमुदधे

पृष्ठे	पङ्क्तौ	शुद्धपाठः
	१९	नूनमय
१३९	१५	चामीकर
१४०	११	श्रियम्”
१४१	४	श्रूयमाणेषु परितः
१४३	२१	५९
१४४	५	इत्यभिधायेव – मुग्धे
	१४	श्राम्यति श्रोत्रे ०
१५१	८	हंसी "
१५९	४	श्र्योत०
	१८	श्र्योत०
१६२	१७	मम”
१६४	२१	क्षेरेयीदधि०
१६८	१	पाणिनीया
	१३	बहुमानयन्
१७२	३	मुनीनां
१७४	१९	परिसरेषु
१७६	१०	तांश्वावलोक्य—
१७८	१४	सरस्वतीगीतप्र
१८१	२०	ग्र्यदारिद्र्यो
१८३	१९	यस्य
	२१	नीरङ्गया
	२३	यथापिचेति समुच्चयः
१८४	१९	पन्नगाङ्गना
१८५	१३	लीलागामिन्यः
१८७	५	“जातिर्यत्र ०
१८८	२१	तरुण्यः "
१९२	३	दीर्घ
	८	अवलम्बमानः
१९२	१३	स्तबकेषु, वास०
१९४	१७	उद्रिक्तः सन्
१९५	१०	अपिच
१९९	१८	अतिविचित्रा चम्पक ०
	२१	कृत्वा
२००	१७	चञ्चत्पुटादयो
२०२	१०	मेषवृषमिथुनकुम्भकन्या राशिवि०
	१६	साभोगता च ०,
	२४	पुण्डरीकैः
२०३	४	विन्ध्यस्कन्ध ०
२०४	६	गीत
	१०	जनयति वनितानां
	२०	मेखला भुवि गिरिम
२०६	८	“भानोः ०
	१४	अपिच
२०७	८	क्रीडागिरि ०
२०८	१०	भूषिताः ॥ २१ ॥”
२०९	३	त्वद्देशा ०
	११	स्थीयते ॥ २३ ॥”
२१०	१२	पत्रालीर्दल०
२११	५	प्रयाणम् ॥ २५ ॥”
	६	वासः
	१०	करीराङ्कुरान्
	१५	– नि” इति
२१२	१	हरिणी
२१६	४	“विपिनो ०
२१७	५	भाग्यपरम्परा” इति
२२०	१६	द्रवार्दित-
२२१	१३	आहारम् -
	१८	तेन चेति
२२२	१०	“सकल ०
२२३	९	नेदीयो
२२६	१	अनेकविधवक्रोक्ति
	५	“उपरम-
	१३	चक्रवाकः॥५५॥”

पृष्ठे	पङ्क्तौ	शुद्धपाठः
२२७	१०	“धुतरज-
	१३	कुचेषु ॥ ५५॥ "
२२९	१६	लक्ष्मीमृगा ०
२३०	६	पुलकः, कुसु० निलैरुत्कम्प्यमानः
२३१	२२	शुनः संज्ञावृ०
२३७	५	पादपाः '
	७	‘प्राप्ताः कु०
२३९	११	नाममालासु,
२४०	२१	उद्दण्डयतो गाढमुत्साहयतः
२४४	९	सीमविषयः
	१४	सर्वभावम्
२४५	२	“आपूर्वापर
	११	सौख्येन च "
२४६	१८	" अनुगुण-
२४७	८	किमिह '
२५१	१६	दिष्टवाद्य वर्धा —
	१	" आज्यं ०
२५५	१२	भुज्यताम् ॥ १२ ॥”
२५६	१०	“नोद्याने—
२५९	५	वन्द्यताम् - "
	१०	रागिणि
२६४	१७	अष्टमीशशाङ्कशक-
	५	जगदभूत् ॥ २९ ॥”
	८	" कन्यामन्या –
	११	पश्चिमाब्धिम् ॥ २५ ॥

^(______________________)

]