೦೮

ಸೂಚನಾ: ನೆಲಕ್ಕೆ ಬಿದ್ದ ಕೌರವನೃಪಾಲನ ಅನುಮತಿಯನ್ನು ಪಡೆದು ಕೃಪ, ಕೃತವರ್ಮ, ಅಶ್ವತ್ಥಾಮರು ಜೊತೆಯಾಗಿ ಪಾಂಡವರ ಪಾಳೆಯದತ್ತ ಬಂದರು.

1. ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರರಾಜನೇ ಕೇಳು, ಭರತ ವಂಶದ ದುಷ್ಟ ಸಂಗವು ಭಂಗವಾದಂತೆ ಭೀಕರವಾದ ಲೋಹದ ಗದೆಯ ಹೊಡೆತಕ್ಕೆ ದುರ್ಯೋಧನ ಬಿದ್ದನು. ಆಕಾಶದಲ್ಲಿ ಚಾರಣ, ಸೂತ, ಮಾಗಧರ ಸಮೂಹವು ದುರ್ಯೋಧನನ ಧೈರ್ಯವನ್ನು ಹೊಗಳಿತು. ದೇವತಾ ಸಮೂಹವು ‘ಕುರುಭೂಪಾಲ ಗಂಡಿಗ’ನೆಂದು ಕೊಂಡಾಡಿತು.

ಕರಾಳ-ಭೀಕರ, ಭಯಂಕರ, ಲೋಹ ಗದಾಭಿಹತಿಗೆ-ಲೋಹದ ಗದೆಯ ಹೊಡೆತಕ್ಕೆ, ದುಸ್ಸಂಗ-ಕೆಟ್ಟ ಸಹವಾಸ, ಭಂಗ-ನಾಶ, ಸೋಲು ಅವಮಾನ, ಚಾರಣ, ಸೂತ, ಮಾಗಧ-ಹೊಗಳುಭಟ್ಟರು, ವಂದಿಜನ, ಗರುವ-ಹೆಮ್ಮೆಯ, ಧೀರನಾದ, ಗಂಡಿಗ-ಕಲಿ, ವೀರ ಗಂಡಸು

ಸೂತ, ಮಾಗಧ, ವಂದಿ ಇವರುಗಳ ಬಗ್ಗೆ ವಿವರಣೆಗಳಿಗೆ ಇದೇ ಸಂಧಿಯ 42ನೆಯ ಪದ್ಯದ ಟಿಪ್ಪಣಿಯನ್ನು ನೋಡಿ.

2. ಏನು ಹೇಳಲಿ ಒಡೆಯಾ! ಮಾನನಿಧಿ ಭೂಮಿಯ ಮೇಲೆ ಮಲಗಿದ. ನಿನ್ನ ಮಗ ಭೂದೇವಿಗೆ ರಕ್ತದ ತಿಲಕವಾದ. (ರಕ್ತದಿಂದ ತೊಯ್ದು ಕೆಂಪುಬಣ್ಣವು ವ್ಯಾಪಿಸಿದ್ದ ಇಡೀ ದೇಹವೇ ರಕ್ತ ತಿಲಕದಂತಿತ್ತು) ಭಾನುಮತಿಯು ವೈಧವ್ಯವನ್ನು ಪಡೆಯಲು ಏನು ವ್ರತ ಮಾಡಿದ್ದಳೋ! ರಾಜ ಸಮೂಹದಲ್ಲಿ ಸೂರ್ಯನಂತಿದ್ದ ದುರ್ಯೋಧನನ ಅವಸಾನ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಅದ್ಭುತ ಘಟನೆಗಳು ನಡೆದುವು - ಕೇಳು ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರ - ಎಂದು ಸಂಜಯ ಹೇಳತೊಡಗಿದ.

ಮಹಿ-ಭೂಮಿ, ನೆಲ, ಮಾನನಿಧಿ-ಮಾನವನ್ನೆ ಐಶ್ವರ್ಯವಾಗುಳ್ಳವನು, (ಇಲ್ಲಿ ದುರ್ಯೋಧನ), ಧರಾಂಗನೆ-ಭೂದೇವಿ, ಭೂಮಿಯೆಂಬ ಹೆಂಗಸು, ವೈಧವ್ಯವಿಧಿ-ವಿಧವೆಯಾಗುವ ದುರ್ದೈವ, ನೋಂತಳೋ-ವ್ರತ ಮಾಡಿದ್ದಳೋ, ರಾಜರವಿ-ರಾಜರಲ್ಲಿ ಸೂರ್ಯನಂತಿರುವವನು (ಇಲ್ಲಿ ದುರ್ಯೋಧನ)

1. ‘ರುಧಿರದ ತಿಲಕವಾದನಲೈ ಧರಾಂಗನೆಗೆ’ ಎಂಬಲ್ಲಿನ ವಿಶೇಷವನ್ನು ಗಮನಿಸಬಹುದು. ದುರ್ಯೋಧನ ಇನ್ನೇನು ಸಾಯುವುದರಲ್ಲಿದ್ದಾನೆ. ಸತ್ತರೆ ಭೂದೇವಿ ವಿಧವೆಯಾಗುತ್ತಾಳೆ ಏಕೆಂದರೆ ದುರ್ಯೋಧನ ಭೂಪತಿ. ಆದರೆ ತಾನು ಸತ್ತರೂ ಭೂದೇವಿ ವಿಧವೆಯಾಗಬಾರದೆಂಬುದಕ್ಕಾಗಿ ಅವನೇ ಅವಳ ಹಣೆಯ ತಿಲಕವಾದ - ಎಂಬ ರೂಪಕಧ್ವನಿ ಹೃದಯಂಗಮವಾಗಿದೆ.

3. ಕೌರವೇಂದ್ರನ ಪತನ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಭೂಮಿ ನಡುಗಿತು. ರಭಸವಾದ ಪೆಟ್ಟು ನೀಡಿ ಬರಸಿಡಿಲು ಸುಳಿಯಿತು. ಕೊಬ್ಬಿನ ಮೇದಸ್ಸು ಸಹಿತವಾಗಿ ಮಾಂಸಗಳು ಮೇಲಿನಿಂದ ಸುರಿದವು. ರಕ್ತದ ಅರೆಪ್ರವಾಹ ಕದಡಿ ಹರಿಯಿತು. ಬಂಡೆಗಳು ಸಿಡಿದವು, ಕÉರೆಗಳು ಉಕ್ಕಿದವು. ಹೆಜ್ಜೆ ಹೆಜ್ಜೆಗೆ ಹೆಮ್ಮರಗಳು ಬಿರುಗಾಳಿಯಲ್ಲಿ ಮುರಿದು ಬಿದ್ದವು.

ನಿರ್ಘಾತ-ಪೆಟ್ಟು, ಕೊಲೆ, ನೆಣ-ಕೊಬ್ಬು, ಮಿದುಳು, ಹೆಪ್ಪುಗಟ್ಟಿದ ರಕ್ತ, ಬಸೆ-ಮೇದಸ್ಸು, ಕೊಬ್ಬು, ಅಡಗು-ಮಾಂಸ, ಅರೆವೊನಲು-ಸಣ್ಣಪ್ರವಾಹ, ಅರ್ಧಪ್ರವಾಹ, ಅರೆ-ಬಂಡೆ, ಹೆಮ್ಮರ-ಹಿರಿದಾದ ಮರ, ದೊಡ್ಡಮರ, ನಿವಾತ-ಗಾಳಿ, ಬಿರುಗಾಳಿ, ಉಡಿದು-ಮುರಿದು, ಪತನ-ಕೆಳಗೆ ಬೀಳುವುದು, ವಿನಾಶ ಹೊಂದುವುದು, ಅವನತಿ ಹೊಂದುವುದು.

4. ಕೌರವನ ಪತನ ಕಾಲದಲ್ಲಿ, ಬಿರುಗಾಳಿ ಬೀಸಿತು. ದಿಕ್ಕುದಿಕ್ಕುಗಳಲ್ಲಿ ಕತ್ತಲೆ ತುಂಬಿತು. ಉತ್ಸಾಹದಿಂದ ಐದಾರೇಳು ಗ್ರಹಗಳು ಸೂರ್ಯನೊಡನೆ ಸೇರಿದವು. ಹಗಲು ಹೊತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಕಂಪನ ಪ್ರಾರಂಭವಾಯಿತು. ಮೃಗಸಮೂಹವು ಘೋರವಾಗಿ ಕೂಗಾಟ ಮಾಡಿದವು. ಹಗಲಿನಲ್ಲಿ ಪ್ರಭೆ ಕುಂದಿತು.

ಸೂಸು-ತುಂಬು, ಹರಡು, ವ್ಯಾಪಿಸು, ದಿಗುವಳಯ-ಎಲ್ಲ ದಿಕ್ಕುಗಳಲ್ಲಿಯೂ, ದಿಕ್ಕಿನ ಮೂಲೆಯವರೆಗೆ, ಪರಿವೇಷ-ಉತ್ಸಾಹ, ರೋಮಾಂಚನ, ಹಗಲುಳುಕು-ಹಗಲಿನಲ್ಲಿ ನಡುಕ, ಮೃಗಗಣ-ಪ್ರಾಣಿಸಮೂಹ, ಆಸುರ-ಘೋರ, ಮದ, ರಾಕ್ಷಸೀವೃತ್ತಿ, ಕಂದು-ಕಡಿಮೆಯಾಗು, ನಶಿಸು, ಕತ್ತಲಾಗು, ವಾಸರ-ದಿವಸ, ಹಗಲು

5. ಆಯುಧಗಳನ್ನಿಡುವ ಚರ್ಮದ ಚೀಲಗಳ ಸಹಿತವಾಗಿ ಆಯುಧಗಳು ಕೈಯಿಂದ ಮುರಿದು ಬಿದ್ದುವು. ಆನೆ ಕುದುರೆಗಳ ಕಣ್ಣುಗಳಲ್ಲಿ ನೀರು ತುಂಬಿತು. ರಥಕ್ಕೆ ಕಟ್ಟಿದ್ದ ಧ್ವಜಗಳು ಮತ್ತು ವಿವಿಧ ಬಾವುಟಗಳು ಕಡಿದು ಬಿದ್ದವು. ತುಂಬಿದ ಮನಸ್ಸಿನ ತಾಪದಲ್ಲಿ ಮನಸ್ಸು ಮರುಗಿ ಆ ವೀರಾಧಿವೀರರಿಗೆ ಆಕಸ್ಮಿಕದ ಭಯವನ್ನು ತಿಳಿಸುವಂತಿತ್ತು - ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರ ಕೇಳು ಎಂದು ಸಂಜಯ ಹೇಳಿದ.

ಒರೆ-ಆಯುಧಗಳನ್ನು ಇಡುವ ಚೀಲ, ಒರತೆ-ನೀರಿನ ಸೆಲೆ, ನೀರುಜಿನುಗುವುದು, ಧ್ವಜ-ಬಾವುಟ, ನಿಶಾನೆ (ಓಂದು ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಗುರುತನ್ನು ಉಳ್ಳ ಬಾವುಟ) ಪತಾಕೆ-ಬಾವುಟ. ತುರುಗಿದ-ತುರುಕಿದ, ಒತ್ತಾಗಿ ಸೇರಿದ, ಅತಿಹೆಚ್ಚಾದ,

6. ಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನ, ಶಿಖಂಡಿ, ಸೃಂಜಯರಾಜ, ಯುಧಾಮನ್ಯು, ಉತ್ತಮೌಂಜಸ, ಪಂಚದ್ರೌಪದೀಸುತರು, ಸೋಮಕ ಮುಂತಾದವರು ಎಡಭುಜ ಮತ್ತು ಎಡಗಣ್ಣು ಕಂಪಿಸುವ ಅಪಶಕುನದಲ್ಲಿ, ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಅಪದೆಶೆಯ ಆಲೋಚನೆಯನ್ನು ತುಂಬಿಕೊಂಡರು -ಅಂದಿನ ರಾತ್ರಿ ಸಂಭವಿಸಬಹುದಾದ ದುರ್ಘಟನೆಯ ಸೂಚನೆಯನ್ನು ಕಂಡುಕೊಂಡರು.

ಅಪದಶೆ-ಸೋಲು, ಅಪಕೀರ್ತಿ, ದುರ್ದೆಸೆ, ಆವಿರ್ಭೂತ-ಆವರಿಸಿದ, ಬಂದು ಸೇರಿದ. ಪ್ರಾಪ್ತವಾದ, ಚೇತಃಕೃಪಣ-ಕುಗ್ಗಿದ ಮನಸ್ಸಿನ, ಉಪಹತಿ-ನಾಶ, ತೊಂದರೆ, ಆಘಾತ, ವಾಮಭುಜಾಕ್ಷಿ-ಎಡಭುಜ ಮತ್ತು ಎಡಕಣ್ಣು, ಕಂಪ-ಕಂಪನ, ನಡುಕ

7. ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರರಾಜನೇ ಕೇಳು, ಈ ಕಡೆಯಲ್ಲಿ ಭೀಮ ಕೌರವನ ಸಮೀಪಕ್ಕೆ ಬಂದ. ಎರಡೂ ಕೈಗಳಲ್ಲಿ ಗದೆಯನ್ನು ಹಿಡಿದು ಲೋಹದ ಕಟ್ಟು ಇರುವ ತುದಿಯನ್ನು ಗಲ್ಲಕ್ಕೆ ಆಧಾರವಾಗಿಟ್ಟುಕೊಂಡು ಅತಿಗರ್ವದಿಂದ ನಿನ್ನ ಕೌರವನನ್ನು ಮಾತನಾಡಿಸಿದ - ಏನೈ ಭೂಪ, ನೆಲದ ಅರ್ಧಭಾಗವನ್ನು ನಮಗೆ ಕೊಡುತ್ತೀಯೋ, ನಾಚಿಕೆಯೇಕೆ, ಮಾತನಾಡು ಎಂದ.

ಹೊರೆಗೆ-ಸಮೀಪಕ್ಕೆ, ಪಕ್ಕಕ್ಕೆ, ಸವಡಿ-ಎರಡು, ಅವಳಿ, ಅಣಸು- ಆಯುಧಗಳ ತುದಿಗೆ ಹಾಕುವ ಲೋಹದ ಕಟ್ಟು,

8. ನಾವು ಐದು ಊರುಗಳನ್ನು (ಗ್ರಾಮಗಳನ್ನು) ಬೇಡಿದರೆ, (ನೀನು ಕೊಡಲಿಲ್ಲ) ನಾವು ನಿನ್ನ ಎರಡು ಊರು (ತೊಡೆ)ಗಳನ್ನೇ ಪಡೆದೆವು. ನಿನ್ನ ಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಸೂಜಿಯ ಮೊನೆಯಷ್ಟನ್ನೂ ಕೊಡುವುದಿಲ್ಲವೆಂದೆಯಲ್ಲವೆ. ದ್ರೌಪದಿಯು ಋತುಮತಿಯೆಂದರೂ ಬಿಡದೆ ಸೀರೆಗಳನ್ನು ಸುಲಿ ಎಂಬ ಹೆಚ್ಚುಗಾರಿಕೆ ಕೊಳದೊಳಗೆ ಕಳೆದು ಹೋಯಿತೇ, ದುರ್ಯೋಧನಾ - ಎಂದು ಭೀಮ ಹೇಳಿದ.

ಊರು-ಗ್ರಾಮ, ತೊಡೆ (ಇಲ್ಲಿ ಶ್ಲೇಷಾರ್ಥದಲ್ಲಿ ಈ ಪದವನ್ನು ಉಪಯೋಗಿಸಲಾಗಿದೆ, ಸೂಚ್ಯಾಗ್ರಸಮ್ಮಿತ-ಸೂಜಿಯ ತುದಿಯಷ್ಟು, ಕಾಸಾರ-ಸರೋವರ, ಕೊಳ

9. ನಮ್ಮನ್ನು ಕಾಡಿಗೆ ಎತ್ತಿಹಾಕಿದೆ. ನಾವು ನಿಮ್ಮ ಎತ್ತುಗಳಲ್ಲವೆ. ಬೆರಳಲ್ಲಿ ತೋರುತ್ತಾ ಅಪಹಾಸ್ಯ ಮಾಡಿದ ಎತ್ತುಗಳ ಜೊತೆಯಲ್ಲಿ ಸಾರ್ವಭೌಮರಿಗೆ ಉಚಿತವಾದ ಮಾತುಗಳೆ. ಈ ಕಡೆಗೇಕೆ ದಯಮಾಡಿಸಿದಿರಿ. ಕಲ್ಲು ನೆಲವು ಒತ್ತುವುದಿಲ್ಲವೇ. ನೀವು ಮಲಗಿ. ಪುನಃ ಗದೆಯಲ್ಲಿ ತೊಡೆಗಳನ್ನು ತಿವಿಯಬೇಕೆ ಎಂದು ಭೀಮ ಕಟಕಿಯಾಡಿದ.

ಎತ್ತಿಕಳೆದೆ-ನೂಕಿ ಕಳೆದೆ, ಏಡಿಸಿ-ಅಪಹಾಸ್ಯಮಾಡಿ, ವ್ಯಂಗ್ಯವಾಡಿ, ಸರಿನುಡಿ-ಸರಿಸಮನೆಂದು ಭಾವಿಸಿ ಆಡುವ ಮಾತು

ಎತ್ತಿ ಕಳೆದೈ ವನಕೆ…. ಪಾಂಡವರನ್ನು ಮೋಸದಿಂದ ಜೂಜಿನಲ್ಲಿ ಸೋಲಿಸಿ, ಅವರನ್ನು ಅರಣ್ಯವಾಸಕ್ಕೆ ಕಳಿಸುವಾಗ ದುಶ್ಯಾಸನ ಹಿಂದಿನಿಂದ ಬರುತ್ತಾ ಭೀಮನನ್ನು ಅಪಹಾಸ್ಯಮಾಡಿ ಈ ಮಾತುಗಳನ್ನು ಹೇಳುತ್ತಾನೆ. ಆದರೆ ಇಲ್ಲಿ ದುರ್ಯೋಧನನೇ ಹೇಳಿದಂತಿದೆ. (ಸಭಾಪರ್ವ: 16-74)

10. ಮೋಸ ಮಾಡಿದ್ದಕ್ಕೆ ಫಲ ನಿನ್ನ ಕೈಸೇರಿತೇ. ನೀವು ಅರಗಿನ ಮನೆಯಲ್ಲಿ ನಮ್ಮನ್ನು ಸುಡಲು ಬೆಂಕಿ ಹೊತ್ತಿಸಿದ ಫಲ ಬಂದಿತೇ. ಆದರೂ ಸ್ವಲ್ಪ ಸಮಯ ಹಿಡಿಯಿತಲ್ಲವೇ. ವಿಷಬೀಜವನ್ನು ಬಿತ್ತಿದಿರಿ. ಹಣ್ಣಾಗಿ ಫಲ ಕೈಗೆ ಬಂದರೆ ಕೋಪಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದೇಕೆ. ನನ್ನಾಣೆ ಹೇಳು - ಎಂದ.

ಕೃತ್ರಿಮ-ಮೋಸ, ಕೈವರ್ತಿಸು-ಕೈಸೇರು, ವ್ಯವಧಾನ-ಸಮಯಾವಕಾಶ, ವಿಳಂಬ, ಕೈಸಾರ್ದುದು-ಕೈಗೆ ಬಂದುದು, ಕೆತ್ತುಕೊಂಡಿರು-ಕೋಪಿಸಿಕೊಂಡಿರು.

11. ನೀನೇ ಸಭೆಯಲ್ಲಿ ಮೆಚ್ಚುವಂತೆ ನಾನು ಮಾಡಿದ ಪ್ರತಿಜ್ಞೆ ಸಂಪೂರ್ಣವಾಯಿತೆ. ಕುರುಡನಾದ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನ ನೂರು ಮಂದಿ ಮಕ್ಕಳನ್ನು ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಕೊಂದು, ದುಶ್ಯಾಸನನ ಮಾಂಸವನ್ನು ತಿಂದು ರಕ್ತವನ್ನು ಕುಡಿದು ಬಲುಗದೆಯಿಂದ ನಿನ್ನ ತೊಡೆಗಳನ್ನು ಮುರಿದೆನೇ - ಹೇಳು ದೊರೆಯೇ ಎಂದು ಭೀಮ ದುರ್ಯೋಧನನನ್ನು ಹಂಗಿಸಿದ.

ಸಂದುದು-ಸಂಪೂರ್ಣವಾದುದು, ಪೂರೈಸಿದುದು, ಇಮ್ಮಡಿಸಿದೈವತ್ತು-ಎರಡಾದ ಐವತ್ತು, ನೂರು, ಖಂಡ-ಮಾಂಸ, ಉಡಿ-ಮುರಿ

12. ಧರ್ಮರಾಯನ ಆಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ನೀನೇ ನಿನ್ನನ್ನು ಅಪಮಾನಕ್ಕೆ ಒಳಪಡಿಸಿಕೊಂಡು, ಠೀವಿಯಿಂದ ನಮ್ಮೈವರನ್ನೂ ನಿಮ್ಮೂರಿಗೆ ಕರೆಸಿಕೊಂಡು ಮೋಸದಲ್ಲಿ ಜೂಜಾಡಿ ಕಪಟ ದಾಳಗಳಿಂದ ಸೋಲಿಸಿ, ಯುಧಿಷ್ಠಿರನ ಅರಸಿಯ ಸೀರೆಯನ್ನು ಸುಲಿಸಿದುದಕ್ಕೆ ಈಗ ಫಲ ಸಿಕ್ಕಿತೆ ಹೇಳು ಎಂದ.

ಭಂಗ-ಅಪಮಾನ, ತೊಂದರೆ, ಕಷ್ಟ, ನವಾಯಿ-ಠೀವಿ, ಬೆಡಗು, ಬಿನ್ನಾಣ, ವಾಯ-ಮೋಸ, ನೆಪ, ವ್ಯರ್ಥ, ಹುಸಿ, ದಾಯ-ಪಗಡೆಯ ದಾಳದ ಗೆರೆ, ಸುಲಿಸು-ಬಿಚ್ಚಿಸು, ಸೆಳೆಸು,

ಸಭಾಪರ್ವದಲ್ಲಿನ ಜೂಜಿನ ಪ್ರಸಂಗ: ಸಂಧಿ-12 ರಿಂದ 16 ರವರೆಗೆ ನೋಡಬಹುದು.

13. ಕಾಡಿನಲ್ಲಿ ವಿಧವಿಧವಾಗಿ ಪೀಡಿಸಿದ ಫಲಭೋಗವನ್ನು ಈಗ ನೀನು ತಲೆಯಲ್ಲಿ ಧರಿಸು ಎನ್ನುತ್ತಾ ಭೀಮ, ದುರ್ಯೋಧನನ ಕಿರೀಟವನ್ನು ಎಡಗಾಲಿನಿಂದ ಒದ್ದ. ಗೌರ್ಗೌವೆನ್ನುತ್ತ ಬಿಡದೆ ಶಬ್ದ ಮಾಡಿದೆಯಲ್ಲವೇ ಎನ್ನುತ್ತಾ ಒದ್ದು ಕಿರೀಟವನ್ನು ಕೆಳಗೆ ಬೀಳಿಸಲು ಅದಕ್ಕೆ ಮೆಟ್ಟಿದ್ದ ವಿವಿಧ ಮಣಿಗಳು ದಿಕ್ಕುದಿಕ್ಕಿಗೆ ಚಲ್ಲಾಡಿದುವು.

ಹಳುವ-ಕಾಡು, ಅಳಲಿಸು–ಪೀಡಿಸು, ತೊಂದರೆಕೊಡು, ಫಲಭೋಗ-ಪ್ರತಿಫಲವನ್ನು ಅನುಭವಿಸುವುದು, ವಾಮಾಂಗ-ಎಡಗಾಲು, ಎಡಗಾಲಿನ ಪಾದ, ಮಕುಟ-ಕಿರೀಟ, ತಲೆ, ಉಲಿದೆಲಾ-ಶಬ್ಧ ಮಾಡಿದೆಯಲ್ಲವೇ, ಕಳಚು-ತೆಗೆದು ಹಾಕು, ಬೀಳಿಸು, ಕೀಲಣ-ಜೋಡಿಸಿದ, ಕಟ್ಟಿದ್ದ, ಮೆಟ್ಟಿದ್ದ

1)“ಹಳುವದಲಿ ನಾನಾಪ್ರಕಾರದಲಿ…….” ಅರಣ್ಯ ಪರ್ವದಲ್ಲಿ ಘೋಷಯಾತ್ರಾ ಪ್ರಸಂಗ, ದೂರ್ವಾಸಾತಿಥ್ಯದ ಪ್ರಸಂಗ, ಸೈಂಧವ ಮಾನಭಂಗ ಪ್ರಕರಣ 2)ಗೌರ್ಗೌವ್ವೆನುತ-ಅರಣ್ಯವಾಸಕ್ಕೆ ಹೊರಟ ಪಾಂಡವರ ಹಿಂದೆ ಬಂದ ದುಶ್ಶಾಸನ ಭೀಮನನ್ನು ಎತ್ತುಗಳು ಎಂದು ಕರೆದ ಪ್ರಸಂಗ. (ಸಭಾಪರ್ವ 16ನೆಯ ಸಂಧಿ)

14. ದುರ್ಯೋಧನ ಪಾಂಡವರಿಗೆ ಹಿಂದೆ ಮಾಡಿದ್ದ ಅಪರಾಧಗಳನ್ನು ಎಣಿಸಿ ಒಂದೊಂದಾಗಿ ಹೇಳುತ್ತ ಎರಡು, ಮೂರು, ನಾಲ್ಕು, ಐದು ಎಂದು ಅವನ ತಲೆ ಮತ್ತು ಹಣೆಯನ್ನು ಮೆಟ್ಟಿದ (ಒದೆದ) ಇಂದುಮುಖಿಯಾದ ದ್ರೌಪದಿಯನ್ನು ಅಂಗಲಾಚಿ ಬೇಡುವಂತೆ ಮಾಡಿದುದಕ್ಕೆ ಒಂದು ಹೊಡೆತವನ್ನು ಕೊಳ್ಳು -ಎನ್ನುತ್ತಾ ಪಾದದಿಂದ ಮುಖಕ್ಕೆ ಒದ್ದು ಹಲ್ಲುಗಳನ್ನು ಉದುರಿಸಿದ.

ಲೆಕ್ಕಿಸು-ಲೆಕ್ಕಹಾಕು, ಗಮನಿಸು, ಮೆಟ್ಟು-ತುಳಿ, ಒದೆ, ಮಕುಟ-ಕಿರೀಟ, ಮಸ್ತಕ-ನೆತ್ತಿ, ತಲೆ ಹಣೆ, ಇಂದುಮುಖಿ-ಚಂದ್ರನಂತೆ ಮುಖವುಳ್ಳವಳು (ಇಲ್ಲಿ ದ್ರೌಪದಿ) ಬೂತುಗೆಡೆ-ಹೀಯಾಳಿಸು, ಮಡ-ಪಾದ, ಹಿಮ್ಮಡಿ, ಕಳಚು-ಮುರಿ, ಬೀಳಿಸು, ಉದುರಿಸು

15. ಕೆಲವರು ಭೀಮ ಮಾಡಿದುದು ಉಚಿತವೆಂದರು. ಕೆಲವರು ಇದು ಅನುಚಿತವೆಂದರು, ಮತ್ತೆ ಕೆಲವರು ಪೂರ್ವಜನ್ಮದಲ್ಲಿ ಸಂಗ್ರಹಿಸಿಕೊಂಡ ದುಷ್ಕರ್ಮಗಳಲ್ಲವೇ, ಶಿವಶಿವಾ ಎಂದರು. ಖೇಚರರು, ಕಿನ್ನರರು, ಯಕ್ಷರು, ದೇವತೆಗಳು ಭೀಮನನ್ನು ಬೈದು ಕುರುಪತಿಯ ಕುಂದಿಲ್ಲದ ಶಕ್ತಿಯನ್ನು ಹೊಗಳುತ್ತ ತಮ್ಮ ಮನೆಗಳಿಗೆ ಹೊಕ್ಕರು.

ಉಚಿತ-ಸರಿಯಾದುದು, ನ್ಯಾಯವಾದುದು, ಅನುಚಿತ-ಸರಿಯಲ್ಲದ್ದು, ತಪ್ಪಾದುದು, ಅನ್ಯಾಯದ್ದು, ಪೂರ್ವಜನ್ಮೋಪಚಿತ-ಹಿಂದಿನ ಜನ್ಮದಲ್ಲಿ ಸಂಪಾದಿಸಿದ, ಪೂರ್ವಾರ್ಜಿತವಾದ, ದುಷ್ಕೃತ-ಕೆಟ್ಟಕೆಲಸ, ಖಚರ, ಕಿನ್ನರ ಯಕ್ಷ-ಆಕಾಶ ಸಂಚಾರಿಗಳಾದ ದೇವತೆಗಳ ಪರಿವಾರದವರು, ನಿರ್ಜರ-ದೇವತೆಗಳು (ಜರೆ-ಮುಪ್ಪು, ನಿರ್ಜರ-ಮುಪ್ಪಿಲ್ಲದವರು, ದೇವತೆಗಳು) ಅಚಳಬಲ-ಸ್ಥಿರವಾದ ಶಕ್ತಿಯುಳ್ಳವ, ಗಟ್ಟಿಗ, ಬಣ್ಣಿಸು-ವರ್ಣಿಸು(ಸಂ) ಹೊಗಳು

ಮೇಲಿನ ಪದ್ಯ 13, 14 ಮತ್ತು 15ನೆಯ ಪದ್ಯಗಳನ್ನು ರನ್ನನ ಗದಾಯುದ್ದ ಸಂಗ್ರಹಂ (ತೀ.ನಂ.ಶ್ರೀ) ಕಾವ್ಯದಲ್ಲಿನ 8ನೆಯ ಆಶ್ವಾಸದ 26-27 ನೆಯ ಪದ್ಯಗಳೊಂದಿಗೆ ಹೋಲಿಸಬಹುದು.

16. ಭೀಮ, ಹಾ, ಹಾ, ಇದು ಸಲ್ಲದ ಕೆಲಸ. ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಗಳಿಸಿದ ಜಯ ಸಾಲದೇ? ಕುರುಭೂಪತಿಯು ಅವಹೇಳನಕ್ಕೆ ಯೋಗ್ಯನೇ? ಲೋಕೈಕ ಮಾನ್ಯನಲ್ಲವೇ. ನೀನೊಬ್ಬ ಮರುಳನಲ್ಲವೇ, ಹೋಗು - ಎನ್ನುತ್ತಾ ಧರ್ಮಜನು ಭೀಮ ದುರ್ಯೋಧನರಿದ್ದ ಸ್ಥಳಕ್ಕೆ ಬಂದು ಭೀಮನನ್ನು ನೂಕಿ, ಕುರುಪತಿಯನ್ನು ಸಮಾಧಾನಪಡಿಸಿದನು.

ಕಷ್ಟ-ಸಲ್ಲದ ಕೆಲಸ, ಬೇಡದ ಕೆಲಸ, ತೊಂದರೆ, ಕಠಿಣ, ಅಶ್ಲಾಘ್ಯ-ಹೊಗಳಿಕೆಗೆ ಯೋಗ್ಯನಲ್ಲದವನು, ಅವಹೇಳನಕ್ಕೆ ಯೋಗ್ಯನಾದವನು, ತತ್ಸೀಮೆಗೆ-ಆಸ್ಥಳಕ್ಕೆ

17. ಗುಣನಿಧಿಯನ್ನು, ಹನ್ನೊಂದು ಅಕ್ಷೋಹಿಣೀಪತಿಯನು,್ನ ಅಗಣಿತ ಸಂಖ್ಯೆಯ ರಾಜಾಧಿರಾಜರುಗಳ ಮಣಿಖಚಿತ ಕಿರೀಟಗಳ ಮಣಿಗಳಿಂದ ಸೇವಿಸಲ್ಪಟ್ಟ ಪಾದಗಳನ್ನುಳ್ಳವನನ್ನು ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಅಧರ್ಮದಿಂದ ತೊಡೆಗಳನ್ನು ಮುರಿದಿದ್ದೂ ಅಲ್ಲದೆ, ಪಾದದಿಂದ ನೀನು ಕುರುರಾಜರ ಕುಲದಲ್ಲಿ ಶ್ರೇಷ್ಠನಾದ ದುರ್ಯೋಧನನನ್ನು ಕೆಣಕುವುದೇ, ಎಂದು ಧರ್ಮಜ ನುಡಿದ.

ಗುಣನಿಧಿ-ಗುಣಕ್ಕೆ ಆರಕನಾದವನು, ಶ್ರೇಷ್ಠ ಗುಣಗಳನ್ನುಳ್ಳವನು (ಇಲ್ಲಿ ದುರ್ಯೋಧನ) ಅಶೇಷ-ಅನಂತವಾದ, ಕಡೆಯಿಲ್ಲದ, ಅಸಂಖ್ಯಾತ, ಪಾರ್ಥಿವ-ಕ್ಷತ್ರಿಯ, ಮಣಿಮುಕುಟ-ವಿವಿಧಮಣಿ (ರತ್ನ, ಮುತ್ತು ಇತ್ಯಾದಿ) ರತ್ನಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ ಕಿರೀಟ, ಕಿರಣೋಪಲಾಲಿತ-ಕಿರಣಗಳಿಂದ ತುಂಬಿದ, ಪಾದಪಲ್ಲವನ-ಚಿಗುರಿನಂತಿರುವ ಪಾದಗಳನ್ನುಳ್ಳವನನ್ನು (ಇಲ್ಲಿ, ದುರ್ಯೋಧನನ್ನು) ಹಣಿ-ಹೊಡೆ, ಮುರಿ, ತುಂಡುಮಾಡು, ಕುರುರಾಜಮೌಳಿ-ಕುರುವಂಶದ ರಾಜರಿಗೆ ಕಿರೀಟದಂತಿರುವವನು, ದುರ್ಯೋಧನ

1. ಪಾರ್ಥಿವ-ಪೃಥ್ವಿಗೆ ಒಡೆಯ, ರಾಜ ಎಂಬದರ್ಥದಲ್ಲಿ ಇಲ್ಲಿ ಪ್ರಯೋಗವಾಗಿರುವ ಪದ. ‘ಪಾರ್ಥಿವ ಶರೀರ’ಎಂಬಲ್ಲಿ ಭೌತಿಕ ದೇಹ ಎಂಬರ್ಥದಲ್ಲಿ ಪ್ರಯೋಗವಾಗುತ್ತದೆ. ‘ಮಣ್ಣಿನಲ್ಲಿ ಸೇರಿಹೋಗುವ’ ಎಂಬರ್ಥದಲ್ಲಿ ಅದು ಪಾರ್ಥಿವ. ‘ಪೃಥ್’ ಎಂಬುದು ಮೂಲಶಬ್ದ. ಅದಕ್ಕೆ ‘ವಿಶಾಲವಾಗು’ ಎಂಬ ಅರ್ಥ, ಅದರಿಂದ ಪೃಥ್ವಿ ವಿಶಾಲವಾದುದು ಭೂಮಿ.

18. ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಅವನ ನೂರು ಜನ ತಮ್ಮಂದಿರು ಮಡಿದಿದ್ದಾರೆ. ಮಕ್ಕಳು ಸತ್ತಿದ್ದಾರೆ. ಮಾವ(ಶಕುನಿ), ಗುರು(ದ್ರೋಣ), ಮೈದುನ(ಸೈಂಧವ-ತಂಗಿಯ ಗಂಡ), ಅಜ್ಜ(ಭೀಷ್ಮ), ಪುತ್ರ(ಲಕ್ಷಣಕುಮಾರ), ಮಿತ್ರ(ಕರ್ಣ), ದಾಯಾದಿಗಳು, ಬಾಂಧವರು, ಅಷ್ಟುಜನ ರಾಜರುಗಳು, ಯುದ್ಧಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಮಡಿದರು, ಏಕಚಕ್ರಾಧಿಪತಿಯಾದ ದುರ್ಯೋಧನನನ್ನು ಸಂಹರಿಸಿದುದು ನಮಗೆ ಸಾಲದೇ ಭೀಮಾ, ಎಂದು ಧರ್ಮಜ ನುಡಿದ.

ಅನುಜರು-ತಮ್ಮಂದಿರು, ಅಳಿದುದು-ನಾಶವಾಯಿತು, ಮರಣಹೊಂದಿತು, ತನುಜರು-ಮಕ್ಕಳು, ಪಿತಾಮಹ-ಅಜ್ಜ, ಜ್ಞಾತಿ-ದಾಯಾದಿ, ಏಕದೇಶದ ಜನಪತಿ-ಏಕಚಕ್ರಾಧಿಪತಿ, ಮುರಿ-ಸಂಹರಿಸು

19. ಯಾವ ಮುಖದಲ್ಲಿ ಅಪ್ಪದೇವರಾದ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನನ್ನು ನಾವು ನೋಡೋಣ. ಯಾವ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ತಾಯಿಯಾದ ಗಾಂಧಾರಿಯನ್ನು ಸಮಾಧಾನ ಪಡಿಸೋಣ - ಆಕೆ ಬಹು ಕೋಪಿಷ್ಠೆ. ದುರ್ಯೋಧನಾದಿಗಳ ಮಡದಿಯರುಗಳ ಶೋಕಾಗ್ನಿಯನ್ನು ಯಾವ ರೀತಿ ನಿಲ್ಲಿಸೋಣ, ಮಹಿಳೆಯರು ನಮ್ಮನ್ನು ಏನೆಂದು ಬಯ್ಯುವುದಿಲ್ಲ (ಎಲ್ಲ ವಿಧದಲ್ಲಿಯೂ ¨ಯ್ಯುತ್ತಾರೆ) - ಎಂದು ಧರ್ಮಜ ಭೀಮನನ್ನು ಕುರಿತು ಹೇಳಿದ.

ಮೋರೆ-ಮುಖ, ಸಂಭಾವಿಸು-ಸಂತೈಸು. ಶೋಕವಹ್ನಿ-ಶೋಕವೆಂಬ ಬೆಂಕಿ, ಕಾಂತಾವಳಿ-ಮಹಿಳಾ ಸಮೂಹ

20. ದುರ್ಯೋಧನನನ್ನು ನೋಯಿಸಿ, ಅತಿಯಾಗಿ ಭಂಗಕ್ಕೆ ಒಳಪಡಿಸಲು ನಾವೇನು ಬೇರೆ ರಾಜ್ಯದವರೇ, ನಾವು ಪಾಂಡುವಿನ ಮಕ್ಕಳು, ಕೌರವರು ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನ ಮಕ್ಕಳು (ನಾವಿಬ್ಬರೂ ಅಣ್ಣತಮ್ಮಂದಿರ ಮಕ್ಕಳು). ನೆಲದ ಸಂಬಂಧದಲ್ಲಿ ನಮ್ಮ ಭಾಗವನ್ನು ಪಡೆಯುವ ಆತುರದಲ್ಲಿ ಈ ಯುದ್ಧದ ಘಟನೆಗಳು ಸಂಭವಿಸಿದುವಲ್ಲವೇ, ಅದನ್ನು ಮಿಕ್ಕಂತೆ ನಮ್ಮ ಒಳಗೆ (ಮನಸ್ಸು) ಬೇರೆಯೇ? ಭೀಮ ಬಿಡು, ದುರ್ಯೋಧನನ್ನು ಭಂಗಿಸದೇ ಹೋಗು - ಎಂದು ಧರ್ಮಜ ಹೇಳಿದ.

ಅಳಲು-ದುಃಖ, ಶೋಕ, ಪರಮಂಡಳಿಕ-ಬೇರೆ ರಾಜರು, ಶತ್ರುಗಳು, ಹುದು-ನಂಟು, ಸಂಬಂಧ, ಸ್ನೇಹ, ಹೊಂದಿಕೆ, ದಾಯಭಾಗ-ಆಸ್ತಿಯಭಾಗ, ಕಳವಳ- ಮನಸ್ತಾಪ , ಒಳಗು-ಆಂತರ್ಯ, ಮನಸ್ಸು, ಭಿನ್ನ-ಬೇರೆ,

ಈ ಪದ್ಯದಲ್ಲಿ ‘ಮಕ್ಕಳುಗಳು’ ಎಂಬ ಶಬ್ದ ದ್ವಿರುಕ್ತಿ ದೋಷದಿಂದ ಕೂಡಿದೆ. ‘ಮಗು’ಎಂಬುದರ ಬಹುವಚನ ‘ಮಕ್ಕಳು’
ಅದಕ್ಕೆ ಪುನಃ ‘ಗಳು’ ಸೇರಿಸಿ ‘ಮಕ್ಕಳುಗಳು’ ಎಂದು ಇಲ್ಲಿ ಬಳಸಲಾಗಿದೆ. ಆಡುಮಾತಿನಲ್ಲಿ ಈ ರೀತಿ ಬಳಸುವುದು ಸಾಮಾನ್ಯ.

21. ಕುರುವೀರ ನಮ್ಮ ಅಪರಾಧವನ್ನು ಸಹಿಸಿಕೋ. ಹಿಂದೆ ಮಾಡಿದ ಪಾಪಗಳ ಫಲಗಳನ್ನು ನೀನು ಅನುಭವಿಸಬೇಕಾಗಿದೆ ಎಂದು ದುಃಖದಿಂದ ನೀರು ಜಿನುಗುತ್ತಿದ್ದ ಕಣ್ಣುಗಳನ್ನು ಧೋತ್ರದಿಂದ ಒರಸುತ್ತ ಗದ್ಗದ ಕಂಠನಾಗಿ ಆದ್ರರ್ಹೃದಯನಾದ ಧರ್ಮಜನು ದುಃಖದಲ್ಲಿ ಮುಳುಗಿದ.

ಸೈರಿಸು-ಸಹಿಸಿಕೊ, ಸಮಾಧಾನ ಮಾಡಿಕೋ, ಸಂಚಿತ- ಸಂಗ್ರಹಿತವಾದ, ಪಾಪಕರ್ಮವಿಕಾರ-ಪಾಪದ ಕೆಲಸಗಳಿಂದ ಬಂದ ದುಃಸ್ಥಿತಿ, ದುಗುಡ-ದುಃಖ, ಕಳವಳ, ನೀರೊರೆವ-ನೀರು ಒಸರುವ, ನೀರು ತೊಟ್ಟಿಕ್ಕುವ, ಸೀರೆ-ಧೋತ್ರ, ಗಳ-ಗಂಟಲು, ಸಾರಹೃದಯ-ಉತ್ತಮ ಹೃದಯವನ್ನುಳ್ಳವನು, ಆದ್ರ್ರಹೃದಯವುಳ್ಳವನು, ಅದ್ದನು-ಮುಳುಗಿದನು, ಖೇದಪಂಕ-ದುಃಖವೆಂಬ ಕೆಸರು.

É

22. ದುರ್ಯೋಧನನ ತಲೆಯಮೇಲೆ ಭೀಮ ಪಾದಗಳನ್ನು ಇಟ್ಟಿರುವ ದುರ್ಘಟನೆಯ ವೈಪರೀತ್ಯವನ್ನು ಬಲರಾಮ ನೋಡಿದ. ಉಸಿರಿನ ದಳ್ಳುರಿಯ ಜೊತೆಯಲ್ಲಿ ತೀವ್ರವಾಗಿ ಕೆದರಿದ ರೋಷಾಗ್ನಿಯು ಕಣ್ಣುಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಖರವಾಗಿ ಕಾಣಿಸಿಕೊಂಡು ‘ಭೀಮ ಹೀಗೆ ಮಾಡಿದನೇ’ ತಪ್ಪೇನು ಎನ್ನುತ್ತ ಬಲರಾಮನು ಎದ್ದು ನಿಂvನು.

ವ್ಯತಿಕರ-ದುರ್ಘಟನೆ, ಮಂಡೆ-ತಲೆ, ಅಂಘ್ರಿ-ಪಾದ, ದಂಡಿ-ವೈಪರೀತ್ಯ, ದಟ್ಟಯಿಸು-ಒತ್ತಾಗಿಸೇರು, ಒಟ್ಟಾಗಿ ಸೇರು, ಗಂಡುಗೆದರು-ತೀವ್ರವಾಗಿ ಹರಡು, ವಿಸ್ತರಿಸು, ಪ್ರಕಾಶಿಸು, ಹುರಿಗೊಂಡುದು-ಪ್ರಖರವಾಗಿ ಕಾಣಿಸಿತು, ತೀವ್ರತೆಯನ್ನು ಪಡೆಯಿತು, ಅಕ್ಷಿ-ಕಣ್ಣು, ಕೊಂಡನೇ-ಗೆದ್ದುಕೊಂಡನೇ, ಹೀಗೆ ಮಾಡಿದನೇ.

23. ಎಲವೆಲವೋ ಪಾಂಡವರುಗಳಾ, ನೀವು ರಾಜ್ಯವನ್ನು ಪಡೆಯುವ ದುರಾಶೆಪಟ್ಟರಲ್ಲಾ. ಗದಾಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ನಾಭೀಪ್ರದೇಶದಿಂದ ಕೆಳಭಾಗಕ್ಕೆ ಹೊಡೆಯುವುದು ಅನ್ಯಾಯ. ಇದರಿಂದ ಆಚೀಚೆ ಹೋಗಬಾರದು. ಧರ್ಮನಿರ್ಣಯದೊಳಗೆ ಭಾಷೆ (ನ್ಯಾಯಮಾರ್ಗದಿಂದ ಚಲಿಸಬಾರದೆಂಬುದು)ಯನ್ನು ಮಾಡಿದಿರಿ. ಆದರೆ ಅದನ್ನು ಮುರಿದಿರಿ. ಕೌರವೇಶ್ವರನನ್ನು ಅನ್ಯಾಯದಿಂದ ಕೊಂದಿರಿ.

ಅಳುಪು-ಆಶೆ, ದುರಾಶೆ, ಇಚ್ಛ್ಚೆಪಡು, ಕೈಮಾಡು-ಹೊಡೆ, ಚಲಿಸು-ಮಾತಿಗೆ ತಪ್ಪುವುದು, ದೃಢತೆಯನ್ನು ಕಳೆದುಕೊಳ್ಳುವುದು, ಅಳಿದಿರಿ-ಭಾಷೆಯನ್ನು ಹಾಳು ಮಾಡಿದಿರಿ, ನಾಶಮಾಡಿದಿರಿ, ತಪ್ಪಿದಿರಿ.

24. ನೀವೇ ಮಾಡಿದ ಸತ್ಯಭಾಷೆಗೆ ನೀವೆ ತಪ್ಪಿದಿರಲ್ಲವೇ. ನಾವು ಕೇವಲ ನೋಟಕರು, ಎರಡೂ ಪಕ್ಷಗಳ ಮಧ್ಯದಲ್ಲಿರುವವರು ಧರ್ಮದ ಏಕಮಾತ್ರ ರಕ್ಷಕರಲ್ಲವೆ. ನಾವು ಯುದ್ಧಕ್ಕೆ ಸಾಕ್ಷಿಗಳು ಮಾತ್ರ ಆದ್ದರಿಂದ ಅಬಲರು ಎಂಬ ಕಾರಣಕ್ಕಾಗಿಯೇ ನೀವು ರಾಜನ ತೊಡೆಯನ್ನು ಮುರಿದಿರಿ. ಇದು ಹೋರಾಟವೇ? ಸಾಕು. ರಾಜನ ತಲೆಯಮೇಲೆ ಕಾಲಿಟ್ಟಿರಿ.

ನೋಟಕರು-ನೋಡುವವರು, ಪ್ರೇಕ್ಷಕರು, ಮಧ್ಯಸ್ಥಿತರು-ಮಧ್ಯದಲ್ಲಿರುವವರು, ಯಾವ ಪಕ್ಷಕ್ಕೂ ಸೇರದವರು, ಧರ್ಮೈಕರಕ್ಷಕರು-ಧರ್ಮವನ್ನು ರಕ್ಷಿಸುವವರು, ಧರ್ಮವನ್ನು ಮಾತ್ರ ರಕ್ಷಿಸುವವರು, ಧರ್ಮದ ಏಕಮಾತ್ರ ರಕ್ಷಕರು, ಅಬಳರು-ಅಬಲರು, ಶಕ್ತಿಯಿಲ್ಲದವರು, ಡಾವರ-ಹೋರಾಟ, ದಾಹ, ಸಾಕೈಸೆ-ಸಾಕಲ್ಲವೆ, ಸಾಕು ಬಿಡಿ, ಸಿರಿಮುಡಿ-ಶ್ರೇಷ್ಠವಾದ ತಲೆ, ಶ್ರೀಮುಡಿ

25. ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಾ ಬಲರಾಮನು ನೇಗಿಲನ್ನು ಸೆಳೆದುಕೊಂಡು, ಎಡಗೈಯಿಂದ ಅದನ್ನು ಮೇಲೆತ್ತಿ, ಮಹೋಗ್ರವಾದ ಮುಸಲಾಯುಧವನ್ನು ಒಂದು ಕೈಯಿಂದ ತಿರುಗಿಸಿ ಹೆಚ್ಚಾದ ಕೋಪದ ಭಾರದಿಂದ ಮುಂದೆ ಬರಲು, ಪಾಂಡವರ ಸಕಲ ಸೈನ್ಯವೆಲ್ಲವೂ ಬಹಳವಾದ ಭಯದಿಂದ ಕಟ್ಟಿಹಾಕಿದವರಂತೆ ನಡುಗಿತು. ಜಗತ್ತನ್ನು ಜೋಡಿಸಿರುವ ಕೀಲುಗಳು ಜರುಗಿದವು.

ಮುಸಲ-ಬಲರಾಮನ ಆಯುಧ, ಖತಿ-ಕೋಪ, ಸಿಟ್ಟು, ಜರುಗು-ಜಾರು, ಅಲ್ಲಾಡು, ಪಕ್ಕಕ್ಕೆ ಸರಿ, ಜವಳಿ-ಜೋಡಿ, ಜೊತೆ (ಇಲ್ಲಿ ಕೀಲುಗಳು ಎಂಬರ್ಥದಲ್ಲಿ ಪ್ರಯೋಗವಾಗಿದೆ).

26. ಅರ್ಜುನ ತನ್ನ ಬಿಲ್ಲನ್ನು ಝೇಂಕರಿಸಿದ, ಭಾರತ ಮಲ್ಲನಾದ ಭೀಮ ಗದೆಯನ್ನು ಕೈಗೆ ತೆಗೆದುಕೊಂಡ. ಧರ್ಮರಾಯ ನಿಂತಕಡೆಯೇ ಬೆರಗಾದ. ನಕುಲ ಸಹದೇವರಿಗೆ ಯುದ್ಧದ ಉತ್ಸಾಹವಾಯಿತು. ಉಳಿದ ರಾಜಕುಮಾರರು ತಲ್ಲಣಿಸಿದರು. ಸುಭಟರ ಸಮೂಹವು ಚಲ್ಲಾಪಿಲ್ಲಿಯಾಯಿತು. ಪಾಂಡವರಲ್ಲಿ ವಿಜಯದ ಉತ್ಸಾಹವು ಭಯಕ್ಕೆ ತಿರುಗಿತು.

ಯಮಳರು-ಅವಳಿ ಜವಳಿಗಳು, ನಕುಲಸಹದೇವರು, ತಲ್ಲಣ-ತಳಮಳ, ಗಾಬರಿ, ಆತಂಕ, ಚಲ್ಲಿತು-ಚಲ್ಲಾಪಿಲ್ಲಿಯಾಯಿತು, ಓಡಿಹೋಯಿತು, ಸುಭಟೌಘ-ಸುಭಟರ ಸಮೂಹ, ಭುಲ್ಲವಣೆ-ಉತ್ಸಾಹ, ಪಲ್ಲಟಿಸು-ಬದಲಾಗು, ಖೇಡತನ-ಹೆದರಿಕೆ, ಭಯ

27. ಹಲಧರನಾದ ಬಲರಾಮನ ಕೋಪ ಬಲುದೊಡ್ಡದು. ಯುದ್ಧಕ್ಕೆ ಎದುರುನಿಂತನಾದರೆ, ಗೆದ್ದರೂ, ಸೋತರೂ ಹಾನಿತಪ್ಪಿದ್ದಲ್ಲ. ಇದಕ್ಕೆ ಔಚಿತ್ಯವನ್ನು ನೋಡುವಂತಿಲ್ಲ. ಒಳಗಿನಿಂದಲೇ ಬಂದಿರುವ ಈ ವಿರೋಧವನ್ನು ಕೃಷ್ಣ ತಿಳಿದಿದ್ದಾನೋ, ಗಾಬರಿಪಡುತ್ತಾನೋ ತಿಳಿಯದು. ಇನ್ನೇನು ನಾವು ನಾಶಹೊಂದಿದೆವು ಎಂದು ಧರ್ಮರಾಯ ನಡುಗಿದ.

ಮಲೆತನಾದೊಡೆ-ಎದುರಿಸಿ ನಿಂತರೆ, ವಿಘಾತಿ-ವಿರೋಧ, ಅಡ್ಡಿ, ಹೊಡೆತ, ಪೆಟ್ಟು, ನಾಶ, ತವಕಿಸು-ತಲ್ಲಣಗೊಳ್ಳು, ಗಾಬರಿಗೊಳ್ಳು,

28. ಬಲರಾಮನ ಹವಣಿಕೆಯನ್ನು, ಪಾಂಡವ ಸೈನ್ಯದ ಕೆಟ್ಟ ಚೇಷ್ಟೆಯನ್ನು, ಭೀಮ, ಅರ್ಜುನ, ಧರ್ಮರಾಯ, ನಕುಲ, ಸಹದೇವ ಇವರುಗಳ ಮನೋವಿಕಾರವನ್ನು ಕೃಷ್ಣ ನೋಡುತ್ತಾ, ರಜತ ಪರ್ವತವನ್ನು ತಡೆದುನಿಲ್ಲಿಸುವ ನೀಲಗಿರಿಯಂತೆ, ಹೆದರದೆ ಇದಿರು ಬಂದು ನಿಂತು ಬಲರಾಮನ ಬಲಗೈಯನ್ನು ಹಿಡಿದ.

ಮಸಕ-ಹವಣಿಕೆ, ಮನದಲ್ಲಿ ಲೆಕ್ಕಾಚಾರ ಹಾಕುವುದು, ದುಶ್ಚೇಷ್ಟೆ-ಕೆಟ್ಟ ನಡವಳಿಕೆ, ಕೆಟ್ಟ ಆಟಗಳು, ಚಿತ್ತವಿಭ್ರಮ-ಮನೋವಿಕಾರ, ಭ್ರಾಂತಿ, ಬಲಿಮಥನ-ಬಲಿಯನ್ನು ಸಂಹರಿಸಿದವ, ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ, ತರುಬು-ತಡೆ, ಅಡ್ಡಗಟ್ಟು, ಬಲನ-ಬಲರಾಮನ

ರಜತಾಚಲವ ತರುಬುವ ನೀಲಗಿರಿಯವೋಲ್ ಎಂಬಲ್ಲಿ ಬೆಳ್ಳಿಯ ಬೆಟ್ಟವನ್ನು ಬಲರಾಮನಿಗೂ ನೀಲಿಯ ಬೆಟ್ಟವನ್ನು ಕೃಷ್ಣನಿಗೂ ಹೋಲಿಸಿರುವುದು ಅವರವರ ಮೈಬಣ್ಣಗಳಿಗೆ ಬಹು ಉಚಿತವಾಗಿ ಒಪ್ಪುತ್ತದೆಂಬುದನ್ನು ಗಮನಿಸಬಹುದು.

29. ಬಲರಾಮ ಕೇಳಿ, ಬರಿಯ ರೋಷಕ್ಕೆ ಮನಸ್ಸನ್ನು ಕೊಟ್ಟರೆ ಏನು ಪ್ರಯೋಜನ? ಉತ್ತಮರು ಅನುಸರಿಸುವ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಶಾಸ್ತ್ರಗಳ ಅರ್ಥವನ್ನು ನಿಶ್ಚಯಿಸಿ ವಿವರಿಸಬೇಕು. ಕೌರವೇಂದ್ರನ ಮೋಸ ನಿಮಗೆ ತಿಳಿದಿಲ್ಲವೇ. ನಿಮ್ಮನ್ನು ಆವರಿಸಿರುವ ಕೋಪ ನಿಲ್ಲಲಿ, ಆ ನಂತರ ಅದರ ವಿವರಗಳನ್ನು ತಿಳಿಸುತ್ತೇನೆ ಎಂದು ಕೃಷ್ಣ, ಬಲರಾಮನಿಗೆ ತಿಳಿಸಿದ.

ಚಿತ್ತವಿಸು-ಕೇಳು, ಮನಸ್ಸಿಟ್ಟುಕೇಳು, ಆಲಿಸು, ಅಂತರಂಗ-ಮನಸ್ಸು, ಒಳಗಿನದು, ಬಿತ್ತರಿಸು-ವಿಸ್ತರಿಸು(ಸಂ.), ವಿವರಿಸು, ಕಿತ್ತಡ-ಮೋಸ, ವಂಚನೆ, ಆಗ್ರಹ-ಕೋಪ, ಸಿಟ್ಟು.

30. ನೀನು ಏನು ಹೇಳಬಲ್ಲೆ? ನಿನ್ನವರು (ಪಾಂಡವರು) ಶಾಸ್ತ್ರರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಹೇಗೆ ನಡೆದುಕೊಂಡರು. ಧರ್ಮರಾಯನೇ ಶಾಸ್ತ್ರ ಧರ್ಮವನ್ನು ಹೇಳಲಿಲ್ಲವೆ. ನಾಭಿಯ ಕೆಳಗೆ ಹೊಡೆಯುವುದು ಹೀನಗತಿ, ನಾಭಿಯಿಂದ ಮೇಲೆ ಹೊಡೆತದಲ್ಲಿ ತೊಡಗಬೇಕು ಎಂಬೀ ನಿಬಂಧನೆಯು ಯಾರಿಂದ ನಾಶವಾಯಿತು - ಕೃಷ್ಣ ಹೇಳು, ಎಂದು ಬಲರಾಮ ನುಡಿದ.

ಶಾಸ್ತ್ರೌಘ ಸಂಗತಿ-ಶಾಸ್ತ್ರಸಮೂಹಗಳಲ್ಲಿ ಹೇಳಿರುವ ವಿಷಯಗಳು, ಹೀನಗತಿ-ದುರ್ಗತಿ, ಪಡಿತಳ-ಕೆಳಮಟ್ಟ (ಸೇರಿಕೆ, ಸಮಸ್ಥಳ, ಇದಿರು, ಒಟ್ಟು - ಎಂಬರ್ಥಗಳಿವೆ. ಸಂದರ್ಭೊಚಿತವಾಗಿ ‘ಕೆಳಮಟ್ಟ’ ಎಂಬರ್ಥವನ್ನು ಹೇಳಬಹುದು) ಹೊಯ್ಲು-ಹೊಡೆತ, ಉತ್ಥಾನ-ಮೇಲಿನ, ಘಾಯ-ಹೊಡೆತ.

31. ಆದ್ದರಿಂದ, ಈ ಕೌರವನ ತೊಡೆಗಳನ್ನು ನಿನ್ನ ಭೀಮ ಅನ್ಯಾಯದಿಂದ ಹೊಡೆದಿದ್ದಾನೆ. ಇದನ್ನು ಸೈರಿಸಬಹುದೆ. ಧರ್ಮನಿರ್ಣಯವನ್ನು ಹೇಳು. ಮದದಿಂದ ಗರ್ವಿಷ್ಟನಾದ ಭೀಮನ ಭುಜಬಲವನ್ನು ನೋಡುವೆವು. ಇದು ಅಸಹ್ಯದ ಕೆಲಸವಲ್ಲವೇ, ಎನ್ನುತ್ತಾ ಬಲರಾಮನು ಬಲಗಯ್ಯನ್ನು ಬಲವಂತವಾಗಿ ಕೃಷ್ಣನಿಂದ ಬಿಡಿಸಿಕೊಂಡು ಕೋಪದಿಂದ ಮುಂದುವರಿದ.

ಸದೆ-ಹೊಡೆ, ಮದಮುಖ-ಮದದಿಂದ ಗರ್ವಿತನಾದವನು ವಿಕಾರ-ಅಸಹ್ಯದ ಕೆಲಸ, ಮರುಚು-ಮಡಿಸು, ಕೈಯನ್ನು ಮುಷ್ಟಿಕಟ್ಟು, ಬಲ-ಬಲರಾಮ, ಉರವಣಿಸು-ಆತುರದಿಂದ ಮೇಲೆ ಬೀಳು, ಖಾತಿ-ಕೋಪ.

32. ಕೃಷ್ಣ ವೇಗವಾಗಿ ಪುನಃ ಬಲರಾಮನ ಸೆರಗನ್ನು ಹಿಡಿದು ನಿಮ್ಮ ದುರ್ಯೋಧನ ಧರ್ಮವಿಸ್ತರವನ್ನು ಭಂಗಿಸದೇ ಆಚರಿಸಿದನಲ್ಲವೇ. ತನ್ನಲ್ಲಿಗೆ ಕರಸಿಕೊಂಡು, ಕಪಟದ್ಯೂತದಲ್ಲಿ ರಾಜಶ್ರೇಷ್ಠನನ್ನು ಸೋಲಿಸಿ, ಪಟ್ಟದರಸಿಯಾದ ದ್ರೌಪದಿಯನ್ನು ಸಭೆಗೆ ಕರಸಿ, ಅವಳ ಸೀರೆಯನ್ನು ಸುಲಿಸುವುದು ಯಾವ ಋಷಿಗಳ ಮತ - ಎಂದು ಕೃಷ್ಣ ಕೇಳಿದ.

ಹರಿದು-ವೇಗವಾಗಿ, ನಿಲಾಂಬರ-ನೀಲಿಯ ಬಟ್ಟೆಗಳನ್ನುಟ್ಟವನು, ಬಲರಾಮ, ಚರಿಸು-ಆಚರಿಸು, ನಡೆದುಕೋ, ಧರ್ಮವಿಸ್ತರ-ವಿಶಾಲವಾದ ಧರ್ಮ, ವಿಭಾಡಿಸು-ಭಂಗಿಸು, ಋಷಿಮತ-ಋಷಿಗಳ ಅಭಿಪ್ರಾಯ, ಧರ್ಮವಾಕ್ಕು

33. ನಿಮ್ಮ ರಾಜನ ಕೆಟ್ಟಗುಣಗಳನ್ನು ಲೆಕ್ಕಹಾಕಬಹುದೇ, ಅವನ ಅನ್ಯಾಯಗಳಿಗೆ ಲೆಕ್ಕವುಂಟೇ, ಅವನ ತೊಡೆಗಳನ್ನು ಭೀಮ ಖಂಡಿಸಿದನೇ! ಮೈತ್ರೇಯ ಋಷಿಯನ್ನು ದುರ್ಯೋಧನ ಕೆಣಕಿದ. ಅವನನ್ನು ಅಣಕಿಸಲು, ನಿನ್ನ ತೊಡೆಗಳನ್ನು ಭೀಮ ಕತ್ತರಿಸಿ ಹಾಕಲಿಯೆಂದು ಶಾಪಕೊಟ್ಟ. ಋಷಿವಚನ ತಪ್ಪುವುದೆ ಎಂದು ಕೃಷ್ಣ ಹೇಳಿದ.

ಅವಗುಣ-ಕೆಟ್ಟಗುಣ, ಕೆಟ್ಟಸ್ವಭಾವ, ಹಣಿದವಾಡಲಿ-ಕತ್ತರಿಸಿಹಾಕಲಿ, ಋಷಿವಚನ-ಋಷಿಗಳ ಮಾತು (ಇಲ್ಲಿ ‘ಶಾಪ’)

1. ‘ಅನ್ಯಾಯ ಪ್ರಬಂಧಕೆ’ ಎಂಬಲ್ಲಿ ಪ್ರಬಂಧವೆಂದರೆ ‘ರಚನೆ’ ಎಂಬರ್ಥದಲ್ಲಿ, ಅನ್ಯಾಯಗಳನ್ನು ರಚಿಸಿದುದು - ಎಂದು ಅರ್ಥಮಾಡಬಹುದು. ಇದಕ್ಕಿರುವ ಒಂದು ಪಾಠಾಂತರ ‘ಅನ್ಯಾಯಪ್ರಪಂಚ’ವೆಂದಿದೆ. (ಶಲ್ಯಗದಾಪರ್ವಗಳು ಮೈಸೂರು ವಿ.ವಿ.ಯ. ಓರಿಯಂಟಲ್ ಲೈಬ್ರರಿಯ ಪ್ರಕಟಣೆ) ‘ಅನ್ಯಾಯಪ್ರಪಂಚವೆಂದರೆ ಮಾಡಿದ ಎಲ್ಲ ಅನ್ಯಾಯಗಳಿಗೂ ಎಂದು ಅರ್ಥ. ಇದೇ ರೀತಿ ‘ದ್ರೌಪದೀಪ್ರಪಂಚ’ ‘ಪಾಂಚಾಲೀಪ್ರಪಂಚ’ ಎಂಬ ಪ್ರಯೋಗಗಳನ್ನು ನೋಡಬಹುದು. ಈ ಹಿನ್ನಲೆಯಲ್ಲಿ ‘ಅನ್ಯಾಯ ಪ್ರಪಂಚವೇ’ ಸರಿಯಾದ ಪಾಠವೆಂದು ಅದನ್ನು ಅಂಗೀಕರಿಸಿದೆ.

1. ‘ಕೆಣಕಿದನು ಮೈತ್ರೇಯನನು’ ದುರ್ಯೋಧನನ ಆಸ್ಥಾನಕ್ಕೆ ಬಂದ ಮೈತ್ರೇಯರೆಂಬ ಋಷಿಗಳನ್ನು ದುರ್ಯೋಧನ ಸತ್ಕರಿಸಿದ. ಅವರು ಅವನಿಗೆ ಬುದ್ದಿ ಹೇಳುತ್ತ, ‘ಪಾಂಡವರನ್ನು ಅರಣ್ಯದಿಂದ ಕರೆಸಿ, ಅವರ ಅರ್ಧರಾಜ್ಯವನ್ನು ಅವರಿಗೆ ಬಿಡು’ ಎಂದು ಹೇಳಲು ದುರ್ಯೋಧನ ಅದನ್ನು ಅಲ್ಲಗಳೆದು, ಅಹಂಕಾರದಿಂದ ತೊಡೆತಟ್ಟಿದ. ಕೋಪಗೊಂಡ ಮೈತ್ರೇಯರು ನಿನಗೆ ತೊಡೆಯಲ್ಲಿ ಸಾವು ಬರಲಿ, ಭೀಮ ನಿನ್ನ ತೊಡೆಗಳನ್ನುಡಿಯಲಿಯೆಂದು ಶಾಪಕೊಟ್ಟರು. (ಅರಣ್ಯ ಪರ್ವದ 1ನೇ ಸಂಧಿಯ, 11 ರಿಂದ 14 ರವರೆಗಿನ ಪದ್ಯಗಳನ್ನು ನೋಡಿ)

34. ಈ ಕುರುಭೂಪ ಸಭೆಯಲ್ಲಿ ದ್ರೌಪದಿಗೆ ತನ್ನ ತೊಡೆಗಳನ್ನು ತೋರಿಸಲು ಆ ಪತಿವ್ರತೆ (ನಿನ್ನ ತೊಡೆಯಲ್ಲಿಯೇ ನಿನ್ನ ಪ್ರಾಣ ಹೋಗಲಿ, ಭೀಮ ನಿನ್ನ ತೊಡೆಗಳನ್ನು ಮುರಿಯಲಿಯೆಂದು) ಬಯ್ದಳು. ಮೈತ್ರೇಯ ಋಷಿಗಳ ಶಾಪದ ಜೊತೆಯಲ್ಲಿ ದ್ರೌಪದಿಯ ಮಾತುಗಳು ತಪ್ಪುತ್ತವೆಯೆ? ಕೋಪ ಹೆಚ್ಚಾಗಲು, ಭೀಮ ಆದಷ್ಟು ಸಾಹಸದಿಂದ ತೊಡೆಗಳನ್ನು ಮುರಿದ. ಪ್ರತಿಜ್ಞೆಯನ್ನು ಪಾಲಿಸಲು ಬೇರೇನು ಮಾಡಲು ಸಾಧ್ಯವಿತ್ತು - ಎಂದು ಕೃಷ್ಣ ನುಡಿದ.

ಜರೆ-ಭಂಗಿಸು, ಬಯ್ಯು, ಅವಹೇಳನ ಮಾಡು, ಅನುಗತಿ-ಜೊತೆಯಲ್ಲಿ ನಡೆಯುವುದು, ವೃಕೋದರ-ಭೀಮ, (ವೃಕ-ತೋಳ, ತೋಳದಂತೆ ಮತ್ತು ತೋಳದಂತಹ ಅಪಾರ ಹಸಿವನ್ನುಳ್ಳವನು ಎಂದು ಅರ್ಥ) ಆಪನಿತ-ಸಾಧ್ಯವಾದಷ್ಟನ್ನು, ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸ್ಥಾಪನೆ-ಪ್ರತಿಜ್ಞೆಯನ್ನು ಈಡೇರಿಸುವುದು, ಪ್ರತಿಜ್ಞೆಯನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸುವುದು, ಹಣಿದವಾಡು-ಕತ್ತರಿಸಿಹಾಕು.

‘ಕುರುಭೂಪ ತೊಡೆಗಳ ತೋರಿ ಜರೆಯಲು’ ಸಭಾಪರ್ವದ 15ನೆಯ ಸಂಧಿಯ 14ನೆಯ ಪದ್ಯ ಮತ್ತು 30 ರಿಂದ 39ರವರೆಗೆನ ಪದ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಈ ಬಗ್ಗೆ ವಿವರಗಳಿವೆ.

35. ಎಂದು ಹೇಳಿ, ಬಲರಾಮನ ಮನಸ್ಸನ್ನು ನಯವಾದ ನುಡಿಗಳಿಂದ ತಿದ್ದಿದನಷ್ಟೆ! ಆ ನಂತರ ಅವರು (ಬಲರಾಮ) ದುಃಖದಿಂದ ದ್ವಾರಾವತಿಗೆ ಹಿಂದಿರುಗಿದರು. ಬಂದ ಕಂಟಕ ತಪ್ಪಿ ಹೋಯಿತೇ ಸಾಕು - ಎಂದು ಕೃಷ್ಣ ದುರ್ಯೋಧನನ ಸಮೀಪಕ್ಕೆ ಬಂದು, ಭೀಮಾರ್ಜುನ ಯುಧಿಷ್ಠಿರರನ್ನು ಸಮಾಧಾನಗೊಳಿಸಿದ.

ರಾಮ-ಬಲರಾಮ, ತಿಳುಹಿ-ತಿದ್ದಿ, ಬುದ್ಧಿ ಹೇಳಿ, ದುಗುಡ-ದುಃಖ, ಕಂಟಕ-ತೊಂದರೆ, ಬಳಚು-ಕತ್ತರಿಸಿ ಹೋಗು, ಹೊರೆಗೆ-ಸಮೀಪಕ್ಕೆ, ಬೋಳೈಸು-ಸಮಾಧಾನ ಮಾಡು.

36. ಇಷ್ಟುದಿನದವರೆಗೂ ಧರ್ಮದ ಮೀಸಲು ಹಾಳಾಗದಂತೆ ನಡೆದುಕೊಂಡು ಬಹಳ ಆಯಾಸವನ್ನು ಸೈರಿಸಿದಿರಿ. ಇಂದಿನ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಧರ್ಮಗತಿಗೆ ಆಘಾತವಾಯಿತು. ಜ್ಞಾನಿಗಳು ಇದನ್ನು ತಿಳಿಯುವುದಿಲ್ಲವೇ ?. ಮಕುಟ ಭಂಗ ಮಾಡಿದ್ದರಿಂದ ವಿನಾಕಾರಣವಾಗಿ ನಿಮ್ಮ ಧರ್ಮನಿಷ್ಠೆ ವಿಫಲವಾಯಿತು. - ಎಂದು ದುರ್ಯೋಧನ ಹೇಳಿದ.

ಬಳಸಿ-ಉಪಯೋಗಿಸಿ, ನಡೆದುಕೊಂಡು, ಬುಧರು-ಜ್ಞಾನಿಗಳು, ವೃಥಾ-ಕಾರಣವಿಲ್ಲದೆ, ಅಭಿನಿವೇಶ-ನಿಷ್ಠೆ

37. ಧರ್ಮರಾಯ ತಲೆಬಗ್ಗಿಸಿದ. ಅರ್ಜುನನಿಗೆ ಕಣ್ಣೀರು ಉಕ್ಕಿಬಂದು ಮೌನದಿಂದಿದ್ದ. ಕೃಷ್ಣನು ದುರ್ಯೋಧನನ ಎಲ್ಲ ಅವಗುಣಗಳನ್ನು ನೆನಪಿಸಿಕೊಟ್ಟು ದುಃಖವನ್ನು ಪರಿಹರಿಸಿ ಅವರನ್ನು ಸಮಾಧಾನಗೊಳಿಸಿದ. ನಿನ್ನ ಮಗನಾದ ದುರ್ಯೋಧನ ಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಅನೇಕ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಅಪಹಾಸ್ಯಮಾಡಿ ಬೈದ - ಎಂದು ಸಂಜಯ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನಿಗೆ ಹೇಳಿದ.

ತಲೆಗುತ್ತು-ತಲೆತಗ್ಗಿಸು, ದೃಗುಜಲ-ಕಣ್ಣೀರು, ಉರವಣಿಸು-ಉಕ್ಕಿಬರು, ಎಚ್ಚರಿಸಿ-ನೆನಪಿಸಿಕೊಟ್ಟು, ವಿಡಂಬದಲಿ-ವಿಡಂಬನೆಯಿಂದ.

38. ಯಾರದೋ ಹೊಟ್ಟೆಯಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿ ಮೊಲೆಯುಂಡು, ಯಾರದೋ ಉಡಿಯಲ್ಲಿ ಬೆಳೆದು, ನಂತರ ಯಾರದೋ ಹೆಂಡಿರನ್ನು ಕೂಡಿಕೊಂಡು, ದನಕರುಗಳನ್ನು ಕಾದು, ಮೋಸದಿಂದ ವೀರ ರಾಕ್ಷಸನನ್ನು ಸಂಹರಿಸಿ, ಕುರುವೀರರ ವಂಶಕ್ಕೆ ಸೇರಿದ ರಾಜರಾದ ನಮ್ಮೊಳಗೆ ವೈರವನ್ನು ಬಿತ್ತಿ ಕೊಂದ ಕೃಷ್ಣ ನೀನು ಎಂದು ದುರ್ಯೋಧನ ಕೃಷ್ಣನನ್ನು ವಿಡಂಬಿಸಿದ.

ಮಡಲು-ಉಡಿ, ತುರು-ದನ, ಕಳವಿನಲಿ-ಯುದ್ಧರಂಗದಲ್ಲಿ (ಕಳ್ಳತನದಿಂದ?) ಸದೆಬಡಿದು-ಚೆನ್ನಾಗಿ ಹೊಡೆದು, ವೈರಬಂಧ-ದ್ವೇಷದ ಸಂಬಂಧ.

‘ಕಳವಿನಲಿ’ ಎಂಬ ಶಬ್ದಕ್ಕೆ ಯುದ್ಧರಂಗದಲ್ಲಿ ಎಂದು ಅಥರ್ಮಾಡಿದೆ. ಆದರೆ ‘ಕಳ್ಳತನದಿಂದ’ ಎಂಬರ್ಥ ಮಾಡಿದರೆ ‘ಕಳ್ಳತನದಿಂದ ವೀರದೈತ್ಯನ ಸದೆಬಡೆದು’ ಎಂದು ಅನ್ವಯ ಮಾಡಿಕೊಂಡರೆ, ಹಿಂಬಾಗಿಲಿನಿಂದ ಬ್ರಾಹ್ಮಣರ ವೇಷದಲ್ಲಿ ಜರಾಸಂಧನ ಅರಮನೆಗೆ ಪ್ರವೇಶಿಸಿ, ಮೋಸದಿಂದ ಕೊಂದ - ಎಂಬರ್ಥ ಬರುತ್ತದೆ.

39. ಭೀಮಾರ್ಜುನರು ಕ್ಷುದ್ರರು. ನೀನು ಕಾರಣಕರ್ತ. ನಡುವೆ ಪ್ರವೇಶಿಸುವವನು. ಧರ್ಮದ ಗಣಿಯಾದ ಯುಧಿಷ್ಠಿರ ನಿನ್ನ ಮಾಯೆಗಳನ್ನು ಎಲ್ಲಿ ತಿಳಿದಿದ್ದಾನೆ. ನಮ್ಮನಮ್ಮೊಳಗೆ ಹೋರಾಟವನ್ನುಂಟುಮಾಡಿದೆ. ಭೂಮಿಯ ಭಾರವನ್ನು ಕಳೆಯಲೋಸ್ಕರ ಯುದ್ಧವನ್ನು ಹೊತ್ತಿಸಿ ನಮ್ಮನ್ನು ಬೇಟೆಯಾಡಿಸಿದೆ - ಎಂದು ದುರ್ಯೋಧನ ಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಹೀಯಾಳಿಸಿದ.

ಬಣಗು-ಕ್ಷುದ್ರ, ಅಲ್ಪ, ಕಾರಣಿಕ-ಕಾರಣಕರ್ತ, ನಡುವಾಯಿ-ನಡುವೆ ಪ್ರವೇಶಿಸುವವನು, ಕಣಿ-ಗಣಿ, ಸೆಣಸು-ಹೋರಾಟ

40. ಈ ಪಾಪ ನಿನಗೆ ಅಂಟುತ್ತದೆ. ವಂಶನಾಶದ ಶೋಕವು ನಿನ್ನನ್ನು ತಾಗಲಿ. ಈ ಸರ್ವಾಪರಾಧಗಳೂ ನಿನ್ನದೇ. ಕೌರವ ಪಾಂಡವರ ನಡುವೆ ಕೋಪವನ್ನು ಚಿಗುರಿಸಿ ಬೆಳೆಸುವ, ರಾಜರ ಶೋಕವನ್ನು ಮುಂದುವರಿಯುವಂತೆ ಮಾಡುವ ಕುಬುದ್ಧಿಯನ್ನು ಪ್ರಸಾರ ಮಾಡುವ ನೀನು ವ್ಶೆರಿಯಲ್ಲದೆ ಭೀಮನಲ್ಲ.

ಗೋತ್ರ-ವಂಶ, ಕುಲ, ವಿಳಾಪ-ಶೋಕ, ಕೊನರಿಸು-ಚಿಗುರಿಸು, ಬೆಳೆಸು, ತೂಳುವ-ಮುಂದುವರಿಸುವ, ಬೆಳೆಸುವ, ಕುಬುದ್ಧಿ-ಕೆಟ್ಟಬುದ್ಧಿ, ವ್ಯಾಪಕ-ಪ್ರಸಾರಕ.

41. ಈ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯಧರ್ಮದ ಬಿಗಿ ತಪ್ಪದೆ, ವೇದ ಶಾಸ್ತ್ರಗಳ ಹೇಳಿಕೆಗಳಿಗೆ ನೋವುಂಟುಮಾಡದಂತೆ, ವೀರರ ನಡವಳಿಕೆಗಳ ಕ್ರಮಗಳನ್ನು ತಿಳಿದ, ಹೋರಾಟದ ಸ್ವಭಾವವುಳ್ಳ, ಛಲದ ಮೇಲ್ಮೆಯಲ್ಲಿ ಸ್ವಲ್ಪವೂ ಹಿಂದೆ ಸರಿಯದೆ, ಪ್ರಾಣದ ಮೇಲಿನ ಆಸೆಗಾಗಿ ಮಣಿಯದೆ, ಕಡೆಯವರೆಗೂ ನಾನು ಬದುಕಿದುದನ್ನು ಎಲ್ಲರೂ ತಿಳಿದಿದ್ದಾರೆ, ಕೃಷ್ಣ ಕೇಳು ಎಂದು ದುರ್ಯೋಧನ ಹೇಳಿದ.

ರಣಮುಖ-ಯುದ್ಧ, ಕುಣಿಕೆ-ಬಿಗಿ, ನಿಯಂತ್ರಣ, ಭಣಿತೆ-ಹೇಳಿಕೆ, ಪದದ-ನಡವಳಿಕೆಗಳ, ಪಾಡರಿದ-ಕ್ರಮವನ್ನು ಬಲ್ಲ, ಸೆಣಸು-ಹೋರಾಟ, ವಾಸಿ-ಮೇಲ್ಮೆ, ಅಣುವ-ಸ್ವಲ್ಪವಾದರೂ, ಹಿಂಗದೆ-ಹಿಂಜರಿಯದೆ, ಹಿಂದೆಸರಿಯದೆ, ಮಣಿಯದೆ-ತಲೆಬಾಗಿಸದೆ.

42. ಪುನಃ ಹೂವಿನ ಮಳೆಗಳು ದುರ್ಯೋಧನನ ತಲೆಯ ಮೇಲೆ ಸುರಿದುವು. ಧರ್ಮರಾಯ ಕೃಷ್ಣನತ್ತ ತಿರುಗಿ ಅವನ ಕೈಗಳನ್ನು ಸೇರಿಸಿ ಹಿಡಿದುಕೊಂಡ. ಹೊಗಳುಭಟ್ಟರುಗಳು ಅವರನ್ನು ಸುತ್ತುವರಿದರು. ಹೊಗಳು ಭಟ್ಟರ ಘೋಷಣೆಗಳ ರಭಸವು ಆಕಾಶವನ್ನು ತಿವಿದವು. ಇದು ಯಾವ ಕಡೆಯಿಂದ ಬಂತೆಂದು ನಾನು ತಿಳಿಯೆನೆಂದು ಸಂಜಯ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನಿಗೆ ಹೇಳಿದ.

ತಳುಕಿಕ್ಕಿ-ತಳುಕು ಹಾಕಿಕೊಂಡು, ಒಂದುಕ್ಕೊಂದು ಸೇರಿಕೊಂಡು,
ಮಾಗಧರು-ಸುತ್ತಿಪಾಠಕರು, ಹೊಗಳುಭಟ್ಟರು,
ವಂದಿಗಳು-ಸುತ್ತಿಪಾಠಕರು, ಹೊಗಳುಭಟ್ಟರು,
ವಿಯತ್ತಳ-ಆಕಾಶ,
ಅಳ್ಳಿರಿ-ತಿವಿ, ಚುಚ್ಚು, ವೇಗವಾಗಿ ಪ್ರವೇಶಿಸು.

1. ವಂದಿಗಳು-ಇವರು ರಾಜನ ಸಾಹಸ, ಶೌರ್ಯ, ವಿದ್ವತ್ತು ಇತ್ಯಾದಿ ಗುಣಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಪದ್ಯಗಳನ್ನು ರಚಿಸಿ ವರ್ಣಿಸುವವರು.
2. ಮಾಗಧರು-ಇವರು ರಾಜವಂಶ ಪರಂಪರೆಯ ಬಿರುದಾವಳಿಗಳನ್ನು ಬಾಯಿಪಾಠ ಮಾಡಿಕೊಂಡು ರಾಜನಿಗೆ ಸಂಬಂಧಪಟ್ಟ ಉತ್ಸವ, ದರ್ಬಾರುಗಳಲ್ಲಿ ರಾಜನನ್ನು ಹಾಡಿಹೊಗಳಬೇಕು. ಇದೇ ಪರಾಕು ಹೇಳುವುದು.
3. ಸೂತರು-ದೇವತಾ ಸ್ತೋತ್ರಗಳನ್ನು ಬಾಯಿಪಾಠ ಮಾಡಿ ಸಮಯಕ್ಕೆ ತಕ್ಕಂತೆ ಆಯಾ ದೇವತೆಯ ಪೂಜಾ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಪಠಿಸುವವರು. - ಪ್ರೊ.ಜಿ. ವೆಂಕಟಸುಬ್ಬಯ್ಯನವರ “ಇಗೋ ಕನ್ನಡ” ಅಂಕಣ, ‘ಪ್ರಜಾವಾಣಿ’ ಪತ್ರಿಕೆಯ 12-8-2007ರ ಸಾಪ್ತಾಹಿಕ ಪುರವಣಿಯಿಂದ ಈ ವಿವರಗಳನ್ನು ಪಡೆಯಲಾಗಿದೆ.

43. ಹೆಮ್ಮೆಯ ಸುಭಟರುಗಳು ನೊಂದಿದ್ದೀರಿ. ಕುದುರೆ ಆನೆಗಳು ಬಳಲಿವೆ. ಸೂರ್ಯನ ರಥದ ಕುದುರೆಗಳು ಪಶ್ಚಿಮ ಬೆಟ್ಟಗಳ ತಪ್ಪಲಿನಲ್ಲಿ ಬೀಡು ಬಿಡುತ್ತಿವೆ (ಸೂರ್ಯಾಸ್ತವಾಗುತ್ತಿದೆ) ಪಾಂಚಾಲರು, ಸೃಂಜಯ ರಾಜರುಗಳು ಬೇಗ ಹೋಗಿ ನಿದ್ರೆಯಲ್ಲಿ ರಾತ್ರಿಯನ್ನು ಕಳೆಯುವುದೆಂದು ಕೃಷ್ಣ ನಗುತ್ತ ನುಡಿದ.

ಗರುವ-ಹೆಮ್ಮೆಯ, ಶ್ರೇಷ್ಠರಾದ, ಸೂರ್ಯನ ತುರಗ-ಸೂರ್ಯನ ರಥದ ಏಳು ಕುದುರೆಗಳು, ತಡಿ-ದಡ, ತ್ವರಿತದಲ್ಲಿ-ಬೇಗದಿಂದ, ಇರುಳ ನೂಕುವುದು-ರಾತ್ರಿಯನ್ನು ಕಳೆಯುವುದು, ದೈತ್ಯರಿಪು-ರಾಕ್ಷಸರ ಶತ್ರು, ಕೃಷ್ಣ.

1. ಪಾಂಚಾಲರು-ಪಾಂಚಾಲ ದೇಶದ ಅರಸುಗಳು, ದ್ರುಪದನ ಮಕ್ಕಳು,

44. ಪಂಚದ್ರೌಪದೇಯರೆಂಬ, ದ್ರೌಪದಿಯ ಐದು ಜನ ಮಕ್ಕಳ ಸಮೂಹವು ನಡೆಯಲಿ. ಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನ ಬಿಡಾರಕ್ಕೆ ಹೋಗಲಿ. ಯುಧಾಮನ್ಯು, ಉತ್ತಮೌಂಜಸ ವೀರ ಶಿಖಂಡಿ ಮುಂತಾದವರು, ತಡಮಾಡದಿರಿ. ಭಟರುಗಳು ಏಳಿ ವಾದ್ಯವನ್ನು ಬಾಜಿಸುವವರು, ಮುಂತಾದ ಎಲ್ಲ ಜನರೂ ತುಂಬ ಬಳಲಿದ್ದೀರಿ. ಪಾಳೆಯಕ್ಕೆ ಹೋಗಿ ಎಂದು ಧರ್ಮರಾಯ ಹೇಳಿದ.

ಪಂಚದ್ರೌಪದೇಯರು-ದ್ರೌಪದಿಗೆ ಪಾಂಡವರೈವರಿಂದ ಹುಟ್ಟಿದ ಐದು ಜನ ಮಕ್ಕಳು-ಪ್ರತಿವಿಂದ್ಯ, ಶ್ರುತಸೋಮ ಶ್ರುತಕೀರ್ತಿ, ಶತಾನೀಕ, ಶ್ರುತಸೇನ ಎಂಬುವರು ಕ್ರಮವಾಗಿ ಧರ್ಮರಾಯ ಭೀಮ, ಅರ್ಜುನ, ನಕುಲ, ಸಹದೇವನಿಂದ ಹುಟ್ಟಿದವರು, ಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನ ಯುಧಾಮನ್ಯು, ಉತ್ತಮೌಂಜಸ, ಶಿಖಂಡಿ-ದ್ರೌಪದಿಯ ಅಣ್ಣತಮ್ಮಂದಿರು.

45. ಎಲ್ಲ ಸೈನ್ಯವೂ ಬೀಳುಕೊಂಡು ಅಲ್ಲಿಂದ ಹೊರಟಿತು. ಪಾಂಚಾಲರು, ದ್ರೌಪದಿಯ ಐದು ಜನ ಮಕ್ಕಳು ಯುಧಿಷ್ಠಿರನ ಆಣತಿಯಂತೆ ಪಾಳೆಯವನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸಿದರು. ಏಳಿ, ನಾವು ಈ ಕೌರವೇಂದ್ರನ ಪಾಳೆಯವನ್ನು ನೋಡೋಣವೆನ್ನುತ್ತ ಕೃಷ್ಣ ತನ್ನ ರಥವನ್ನು ಹತ್ತಿದ. ಪಾಂಡವರು ತಮ್ಮ ತಮ್ಮ ರಥಗಳನ್ನು ಹತ್ತಿದರು.

ವನಮಾಲಿ-ವನಮಾಲೆಯನ್ನು ಧರಿಸಿದವ, ಕೃಷ್ಣ.

46. ಅರ್ಜುನ, ಧರ್ಮರಾಯ, ಭೀಮ, ಸಹದೇವ, ನಕುಲ, ಸಾತ್ಯಕಿಯರ ಸಮೇತ, ಕೃಷ್ಣ ದುರ್ಯೋಧನನ ಶೂನ್ಯ ಶಿಬಿರವನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸಿದ. ದುರ್ಯೋಧನ, ಕರ್ಣ, ದ್ರೋಣ, ಶಲ್ಯ, ಭಗದತ್ತ, ಭೀಷ್ಮ ಮುಂತಾದವರ ಮನೆಗಳನ್ನು (ಶಿಬಿರದಲ್ಲಿ) ಕಂಡು ಧರ್ಮರಾಯ ದುಃಖಿಸಿದ.

ಶೂನ್ಯ ಶಿಬಿರ-ಖಾಲಿಯಾಗಿರುವ ಶಿಬಿರ

47. ಸಾರಥಿಯು ಮೊದಲು ರಥದಿಂದ ಇಳಿದನು ನಂತರ ಧರ್ಮರಾಯನು ಇಳಿದನು. ರಥದ ಕುದುರೆಗಳನ್ನು ಕಡಿವಾಣದ ಹಗ್ಗಗಳಿಂದ ಕಟ್ಟಿಹಾಕಿದ. ಭೀಮ ಸಾತ್ಯಕಿ, ನಕುಲ ಸಹದೇವರ ಸಾರಥಿಗಳು ಮೊದಲು ರಥದಿಂದಿಳಿದರು. ಅವರುಗಳು ಕುದುರೆಗಳ ಯುದ್ಧ ಶ್ರಮವನ್ನು ಪರಿಹರಿಸಿ ಸಮಾಧಾನ ಮಾಡಿದರು.

ಸೂತ-ಸಾರಥಿ, ಕಡಿಯಣ-ಕಡಿವಾಣ, ನೇಣು-ಹಗ್ಗ, ವಾತಜ-ವಾಯುವಿನಮಗ, ಭೀಮ, ಸಂಗರ-ಸಂಗ್ರಾಮ(ಸಂ), ಯುದ್ಧ.

48. ನೀನು ರಥದಿಂದ ಇಳಿ, ನಂತರ ನಾನು ಇಳಿಯುತ್ತೇನೆಂದು ಕೃಷ್ಣ ಅರ್ಜುನನಿಗೆ ಹೇಳಿದ. ಕೃಷ್ಣ ನೀವು ಮೊದಲು ಇಳಿಯುವುದು - ಎಂದು ಅರ್ಜುನ ಹೇಳಲು, ಅವರಿಬ್ಬರಿಗೆ ವಿವಾದ ಪ್ರಾರಂಭವಾಯಿತು. ಎಲೆ ಮರುಳೆ, ನಾನು ಮೊದಲು ಇಳಿದರೆ ನೀನು ಬದುಕಿ ಉಳಿಯುತ್ತೀಯಾ, ಅಹಂಕಾರದ ಮಾತುಗಳು ಸಾಕು, ನಂತರ ತೋರಿಸುತ್ತೇನೆ, ರಥವನ್ನು ಇಳಿ - ಎಂದು ಕೃಷ್ಣ ಅರ್ಜುನನಿಗೆ ಹೇಳಿದ.

ಗಳಹತನ-ಅನವಶ್ಯಕ ಮಾತುಗಾರಿಕೆ, ಹರಟೆ (ಗಳಹು-ಗಂಟಲು)

ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ರಥದ ಮೂಕಿಯಲ್ಲಿರುವ ಸಾರಥಿ ಮೊದಲು ರಥದಿಂದಿಳಿಯಬೇಕು. ಆನಂತರ ರಥದೊಳಗಿರುವ ರಥಿಕ ಇಳಿಯಬೇಕು. ಆದ್ದರಿಂದ ಅರ್ಜುನ, ಕೃಷ್ಣನನ್ನು ಮೊದಲು ಇಳಿಯಲು ಹೇಳುತ್ತಾನೆ. ಈ ಕಾರಣದಿಂದಲೇ ಇದರ ಹಿಂದಿನ ಪದ್ಯದಲ್ಲಿ ಸೂತರು ಮೊದಲು ರಥಗಳನ್ನು ಇಳಿಯುವುದನ್ನು ಕವಿ ಹೇಳಿದ್ದಾನೆ. ಕೃಷ್ಣನ ಈ ಸೂಚನೆಗೆ ಕಾರಣ ಮುಂದೆ ತಿಳಿಯುತ್ತದೆ.

49. ನಂತರ ಅರ್ಜುನ ರಥದ ಮೇಲಿನಿಂದ ನೆಲಕ್ಕೆ ಧುಮುಕಿದ ‘ಕೃಷ್ಣ ಇನ್ನು ನೀನು ಇಳಿ’ ಎನ್ನಲು ಚಾವಟಿ ಮತ್ತು ಕುದುರೆಗಳ ಕಡಿವಾಣದ ಹಗ್ಗಗಳನ್ನು ರಥದೊಳಗೆ ಇಟ್ಟು ಕೃಷ್ಣ ನಗುತ್ತಾ ರಥದಿಂದ ಇಳಿಯಲು ಛಟಿಛಟಿಲೆಂದು ಬೆಂಕಿಯ ಕಿಡಿಗಳು ಹಾರುತ್ತಿರಲು ರಥ ಉರಿಯಿತು. ಕೆಂಪಾದ ಉರಿಯ ಜ್ವಾಲೆ ಆಕಾಶವನ್ನು ಆವರಿಸಿತು.

ಚಮ್ಮಟಿಗೆ-ಚರ್ಮಪಟ್ಟಿಕಾ(ಸಂ), ಚಾವಟಿ, ವಾಘೆ-ಲಗಾಮು. ನೇಣು-ಹಗ್ಗ, ಉಚ್ಚಳಿಸು-ಹಾರು, ಕೆದರು, ಕೇಸುರಿ-ಕೆಂಪು ಅಗ್ನಿಜ್ವಾಲೆ, ನಭ-ಆಕಾಶ, ಅಪ್ಪಳಿಸು-ಮೇಲೆ ಬೀಳು, ತಾಗಿಸು.

50. ರಥದ ಬಾವುಟದ ಮೇಲಿದ್ದ ಆಂಜನೇಯ, ಬಾವುಟದ ಹಲಗೆಯನ್ನು ಒದೆದು ಹಾರಿ ತನ್ನ ವಾಸಸ್ಥಾನಕ್ಕೆ ಹೋದ. ರಥದ ಕುದುರೆಗಳು, ಮತ್ತು ರಥವನ್ನೆಲ್ಲಾ ಹೊಗೆ ಆವರಿಸಿಕೊಂಡಿತು. ಅರ್ಜುನ, ಭೀಮ ಮುಂತಾದವರು ಇದನ್ನು ಕಂಡು ಆಶ್ಚರ್ಯದಿಂದ ಆಕಸ್ಮಿಕವಾಗಿ ಹೊತ್ತಿದ ಈ ಉರಿಯ ಗಜಬಜವಿದೇನು ಎನ್ನುತ್ತ ಹೆದರಿಕೆಯಿಂದ ಬೆಚ್ಚಿದರು.

ಧ್ವಜದ ಹಲಗೆ-ರಥದ ಮೇಲೆ ಬಾವುಟವನ್ನು ಕಟ್ಟಿರುವ ಮರದ ಹಲಗೆ, ಒದೆದು-ನೂಕಿ, ಹಾಯ್ದನು-ಹಾರಿದನು, ವೇಗವಾಗಿ ಹೋದನು, ಧೂಮಧ್ವಜನ-ಹೊಗೆಯಹಾರಾಟ, ಹೊಗೆತುಂಬುವುದು, ಅಕ್ಕಜ-ಆಶ್ಚರ್ಯ(ಸಂ) ಕಿಚ್ಚು-ಅಗ್ನಿಜ್ವಾಲೆ.

1. “ಧ್ವಜದ ಹಲಗೆಯನೊದೆದು ಹಾಯ್ದನು ನಿಜನಿವಾಸಕೆ ಹನುಮ’ - ಆಂಜನೇಯ ಅರ್ಜುನನ ಬಾವುಟಕ್ಕೆ ಬಂದು ನೆಲಸಬೇಕೆಂಬುದು ಭೀಮನ ಬೇಡಿಕೆ. ಅದರಂತೆ ಅವನು ಅರ್ಜುನನ ಬಾವುಟದಲ್ಲಿದ್ದ. ಅರಣ್ಯ ಪರ್ವದ 10ನೆಯ ಸಂಧಿಯ 40ನೆಯ ಪದ್ಯವನ್ನು ನೋಡಿ.

51. ಕೃಷ್ಣ, ಇದೇನು ರಥ ಆಕಸ್ಮಿಕದ ದಳ್ಳುರಿಯಲ್ಲಿ ಮುಚ್ಚಿಹೋಗಿದೆ. ನಮಗೆ ಈ ಉರಿಯ ಭಯ ಉಂಟುಮಾಡುತ್ತಿದೆ. ಇದಕ್ಕೆ ಏನು ಕಾರಣವೆನ್ನಲು, ಕರ್ಣನ, ದ್ರೋಣನ, ಭೀಷ್ಮನ ದೈವಿಕವಾದ ಬಾಣದ ಹೊಡೆತಗಳಿಂದಾಗಿ ಅಂದೇ ಉರಿದುಹೋಗುತ್ತಿತ್ತು. ಆದರೆ ನಮ್ಮಿಂದ ಅದು ನಿಂತಿತು - ಕೇಳು ಅರ್ಜನ , ಎಂದು ಕೃಷ್ಣ ಹೇಳಿದ.

ಅದ್ದುದು-ಮುಚ್ಚಿದುದು, ಮುಳುಗಿದುದು, ಭಾರಿಸಿತು-ಹೊಡೆಯಿತು, ತಾಗಿತು, ನಿಮಿತ್ತ-ಕಾರಣ, ದೈವಿಕಶರಹತಿ-ದೇವಾನುದೇವತೆಗಳಿಂದ ಬಂದ ಬಾಣಗಳ ಹೊಡೆತ.

52. ನಾವು ರಥದಿಂದಿಳಿದ ಬಳಿಕ ಈ ರಥದಲ್ಲಿರಲು ನಿನಗೆ ಯಾವ ಕಾರಣವಿತ್ತು. ದೈವಿಕಾಸ್ತ್ರಗಳ ಮಹಿಮೆಗಳನ್ನು ಕಂಡೆಯಾ - ಎನ್ನಲು ಪಾರ್ಥ ತಲೆಬಾಗಿ ನೀವು ಬಲ್ಲಿರಿ ದೇವ, ನೀವು ಮಾಯಾವಿಗಳು ಆದರೆ ನಾವು ಮಾಯೆಯೆಂಬ ಪಾಶದಿಂದ ಬಂಧಿತರಾಗಿರುವವರು. ನಾವು ನಿಮ್ಮನ್ನು ಬಲ್ಲೆವೆ - ಎಂದು ಅರ್ಜುನ ಕೃಷ್ಣನ ಚರಣಗಳಲ್ಲಿ ಬಿದ್ದ.

ಹದನು-ಕಾರಣ, ಮಾಯಾವಿ-ಬೇರೆಬೇರೆ ರೂಪಗಳನ್ನು ತಾಳುವವನು, ತೋರಿಕೆಗೆ ಒಂದು ರೂಪವಾದರೆ ನಿಜಸ್ವರೂಪವೇ ಬೇರೆ ಇರುವವನು, ಮಾಯಾಪಾಶಬದ್ಧರು-ಮಾಯೆಯೆಂಬ ಪಾಶದಲ್ಲಿ ಬಂಧಿತರಾದವರು. ಪ್ರಪಂಚವನ್ನು ನಿಜವೆಂದೇ ತಿಳಿದು ನಡೆದುಕೊಳ್ಳವವರು.

53. ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನೇ ಕೇಳು, ಈಚೆಯಲ್ಲಿ (ನಮ್ಮಕಡೆ) ಕೃಪ, ಅಶ್ವತ್ಥಾಮ, ಕೃತವರ್ಮರು, ಶತ್ರುಗಳ ಆಕ್ರಮಣದಿಂದ ನಮ್ಮ ಅರಸನಾದ ದುರ್ಯೋಧನನು ಏನಾದನೋ, ಸೂರ್ಯ ಭರತಖಂಡವನ್ನು ಕತ್ತಲೆಗೆ ಬಿಟ್ಟುಕೊಟ್ಟ (ಕತ್ತಲಾಗುತ್ತಿದೆ), ಇನ್ನು ರಾಯನ ಸ್ಥಿತಿಗತಿಗಳನ್ನು ನೋಡೋಣವೆಂದು ತಮ್ಮ ತಮ್ಮ ರಥಗಳನ್ನು ಹತ್ತಿದರು.

ವೇಢೆ-ಆಕ್ರಮಣ, ತರಣಿ-ಸೂರ್ಯ, ತಿಮಿರ-ಕತ್ತಲು, ತೆರಹುಗೊಡು-ಜಾಗಬಿಟ್ಟುಕೊಡು, ಪರಿಗತಿ-ಸ್ಥಿತಿಗತಿ, ಇರುವ ಸ್ಥಿತಿ, ಆರೈವೆವು-ನೋಡೋಣ, ನಿಜರಥ-ತನ್ನ ರಥ.

54. ಇವರುಗಳು ವೇಗವಾಗಿ ದುರ್ಯೋಧನನು ಅವಿತು ಕುಳಿತಿದ್ದ ಸರೋವರಕ್ಕೆ ಬಂದು ರಥದಿಂದಿಳಿದು ದಡದಲ್ಲಿ ರಥದ ಕುದುರೆಗಳನ್ನು ಬಿಚ್ಚಿದರು. ಸಾರಥಿ ಕುದುರೆಗಳನ್ನು ಸರೋವರದೊಳಕ್ಕೆ ಪ್ರವೇಶಮಾಡಿಸಿದ. ಬೇಗಬೇಗ ಶೌಚ, ಆಚಮನ, ಸಂಧ್ಯಾವಂದನಾದಿ ಕ್ರಿಯೆಗಳನ್ನು ಮಾಡಿ, ಕೊಳದಲ್ಲಿ ಕೌರವೇಂದ್ರನನ್ನು ಹುಡುಕಿದರು.

ಭರದಲಿ-ವೇಗವಾಗಿ, ಬೇಗ, ತಡಿ-ದಡ, ತ್ವರಿತದಲಿ-ಆತುರವಾಗಿ, ಬೇಗಬೇಗ, ಶೌಚಾಚಮನ-ಶುದ್ಧಿಗಾಗಿ ಮಾಡುವ ವೈದಿಕ ಕ್ರಿಯೆ, ಸಂಧ್ಯಾವಂದನೆ-ತ್ರಿಕಾಲಗಳಲ್ಲಿ ಮಾಡುವ ಸಂಧ್ಯಾ ದೇವಿಯ ವಂದನೆಯ ಕ್ರಿಯೆ, ವಿರಚಿಸು-ರಚಿಸು, ಮಾಡು, ಅರಸು-ಹುಡುಕು.

55. ಕುರುಪತಿಯ ಗಾಢವಾದ ಗರ್ಜನೆಗೆ ಹೆದರಿ, ಅವನ ಮೇಲೆ ಬಿದ್ದು ಆಕ್ರಮಿಸಲಾಗದೆ ಸುತ್ತುವರಿದಿದ್ದ ನರಿ, ಗೂಬೆ, ಕಾಗೆಗಳು ಎದ್ದವು. ಈ ಕಳಕಳ ಶಬ್ಧವಿದೆಲ್ಲಿಯದೆಂದು ಆತಂಕದಿಂದ ಬಂದ ಮಹಾರಥರಾದ ಕೃಪಾಶ್ವತ್ಥಾಮ ಕೃತವರ್ಮರು, ನೃಪತಿಲಕನಾದ ದುರ್ಯೋಧನನ ಸ್ಥಿತಿಯನ್ನು ಕಂಡು ನೆಲದ ಮೇಲಕ್ಕೆ ಧೊಪ್ಪನೆ ಬಿದ್ದರು.

ಬಳಸಿ-ಸುತ್ತುವರಿದು, ಜಂಬುಕ-ನರಿ, ಕಾಕ-ಕಾಗೆ, ಮೇಲುವಾಯ್ದು-ಮೇಲೆ ಬಿದ್ದು, ಅವ್ವಳಿಸು-ಆಕ್ರಮಿಸು, ಅವನಿ-ಭೂಮಿ.

56. ಮುರಿದ ತೊಡೆಗಳ ಪಕ್ಕದಲ್ಲಿ ಹರಿಯುತ್ತಿರುವ ರಕ್ತವನ್ನು, ಭೀಮಸೇನನ ಬೀಸುಗಾಲಿನ ಹೊಡೆತದಿಂದ ಕೆಲಬಲಕ್ಕೆ ಚೆಲ್ಲಿದ ಮಣಿಮಯ ಕಿರೀಟದ ರತ್ನಗಳನ್ನು, ನೆಲದ ಮೇಲೆ ಬಿದ್ದು ಮೈಯ ನೋವಿನಿಂದಾಗಿ ನರಳುವ ದೊಡ್ಡ ಸ್ವರದ, ಪಕ್ಷಿಗಳು ಮತ್ತು ನರಿಗಳನ್ನು ಹೊಡೆಯಲು ಕೈಯಲ್ಲಿ ಕಲ್ಲುಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದಿದ್ದ ರಾಜನನ್ನು ಅಂದು ಇವರು ಕಂಡರು.

ಉಡಿದ-ಮುರಿದ, ಮಗ್ಗುಲು-ಪಕ್ಕ, ಹೊನಲು-ಪ್ರವಾಹ, ಮಡ-ಕಾಲು, ಕೆಲಕೆ-ಪಕ್ಕಕ್ಕೆ, ಸಮೀಪಕ್ಕೆ, ಕೆಡೆದು-ಬಿದ್ದು, ವೇದನೆ-ನೋವು, ನಿಡುಸರ-ಗಟ್ಟಿಸ್ವರ, ಖಗ-ಪಕ್ಷಿ, ಜಂಬುಕೌಘ-ನರಿಗಳ ಸಮೂಹ.

57. ಕೃಪಾಶ್ವತ್ಥಾಮ ಕೃತವರ್ಮರು ಒಂದು ನಿಮಿಷದಲ್ಲಿ ಭೂಮಿ ಬಿರಿಯುವಂತೆ ದುಃಖದಿಂದ ಕೂಗಿದರು. ಧೂಳಿನಲ್ಲಿ ಹೊರಳಿದರು. ಬಾಯಿಗಳನ್ನು ಬಡಿದುಕೊಂಡು ಕಿರಿಚುತ್ತಾ ಕೆಳಗೆಬಿದ್ದರು. ಕುಗ್ಗಿದರು, ಕಾತರಪಟ್ಟರು, ಕಳವಳಿಸಿದರು, ದುಃಖಿಸಿದರು, ಮನಸ್ಸುಗಳನ್ನು ಕುಗ್ಗಿಸಿಕೊಂಡರು, ಎಚ್ಚರತಪ್ಪಿದರು, ಶೋಕಸಮುದ್ರದಲ್ಲಿ ಮುಳುಗಿದರು, ಬಾಯಾರಿದರು, ನಡುಗಿದರು.

ಒರಲು-ಕಿರುಚು, ಕೂಗು, ಹುಡಿ-ಧೂಳು, ಕೆಡೆ-ಬೀಳು, ಕುಂದು-ಕುಗ್ಗು, ಮರುಗು-ದುಃಖಿಸು, ಅದ್ದರು-ಮುಳುಗಿದರು, ಶೋಕಜಲಧಿ-ದುಃಖದ ಸಮುದ್ರ, ಅರಲುಗೊಳ್-ಬಾಯಾರು, ತಳ್ಳಬಾರು-ನಡುಗು, ಭಯಪಡು.

58. ಸಮಾಧಾನ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಿ ಸಾಕು. ಏಳಿ. ಇನ್ನಿದರಲ್ಲಿ (ಈ ದೇಹದಲ್ಲಿ - ಈ ಬದುಕಿನಲ್ಲಿ) ಏನಿದೆ. ವಿಧಿಯ ಕ್ರೌರ್ಯ ನಮಗೆ ಈ ಕಂಟಕದ ದುಃಖವನ್ನು ಮನಸ್ಸಿಗೆ ತಂದುಕೊಟ್ಟಿತು. ಬೆಳಿಗ್ಗೆ ನಾವು ನಮ್ಮ ಈ ದೇಹವನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಹೋಗುತ್ತೇವೆ. (ಪ್ರಾಣ ಬಿಡುತ್ತೇವೆ) ನೀವು ನಿಮ್ಮ ನಿಮ್ಮ ಮಾರ್ಗದಲ್ಲಿ ನಡೆಯುವುದು - ಎಂದು ದುರ್ಯೋಧನ ನಗುತ್ತಾ ಹೇಳಿದ.

ಹದುಳಿಸು-ಸಮಾಧಾನದಿಂದಿರು, ಕದಡು-ಕ್ರೌರ್ಯ, ಕಂಟಕ-ತೊಂದರೆ, ಕಷ್ಟ, ವ್ಯಥೆ-ದುಃಖ, ಒದೆದು-ನೂಕಿ, ಹಾಯ್ವೆವು-ಹೋಗುತ್ತೇವೆ, ನಿಜಮಾರ್ಗ-ನಿಮ್ಮದಾರಿ.

59. ಕೃಪಾಶ್ವತ್ಥಾಮ ಕೃತವರ್ಮರಿಗೆ ಶೋಕ ನಿಂತಿತು, ಮನಸ್ಸಿನ ವ್ಯಾಕುಲತೆ ಹೋಯಿತು. ಇನ್ನು, ನೀನು ಅನುಭವಿಸಿ ನಿನ್ನಲ್ಲಿ ನಾಟಿಕೊಂಡಿರುವ ದುರ್ಬುದ್ಧಿಯನ್ನು ಇನ್ನಾದರೂ ಬಿಡು. ಸಾಕು ಅದು ಹಾಗಿರಲಿ ಬಿಡು. ನೀನು ನನ್ನನ್ನು ಸಾಕಿದ್ದಕ್ಕೆ ಪ್ರತಿಫಲ ಎನ್ನುವಂತೆ, ರಾತ್ರಿಯಲ್ಲಿ ಆ ಕುಲನಾಶಕರ ತಲೆಗಳನ್ನು ತರುತ್ತೇನೆಂದು ಅಶ್ವತ್ಥಾಮ ನುಡಿದ.

ಅಂತವ್ರ್ಯಾಕುಳತೆ-ಮನದೊಳಗಿನ ವ್ಯಾಕುಲ, ರಜನಿ-ರಾತ್ರಿ, ಕುಠಾರ-ಕುಲನಾಶಕ (ಕೊಡಲಿ)

60. ಅಯ್ಯೋ ಮರುಳೆ! ಅಶ್ವತ್ಥಾಮನ ವಿಕಳ ಬುದ್ಧಿಯನ್ನು ಕೃಪ - ಕೃತವರ್ಮರು ನೋಡಿದಿರೇ. ಪಾಂಡವರ ತಲೆಗಳು ತನಗೆ (ಅಶ್ವತ್ಥಾಮನಿಗೆ) ಕಾಣುತ್ತವೆಯೇ. ಬಕನ ಧರ್ಮದ ಸ್ಥಿತಿಯಂತೆ ದೇವಕಿಯ ಮಗನಾದ ಕೃಷ್ಣ ಪಾಂಡವರನ್ನು ಕಾದಿರುತ್ತಾನಲ್ಲವೇ. ಮೋಸದ ಸಿದ್ಧ ಪುರುಷನಾದ ಕೃಷ್ಣನ ಕೆಲಸವನ್ನು ಯಾರಿಂದ ಮೀರಲು ಸಾಧ್ಯ ಎಂದು ದುರ್ಯೋಧನ ಹೇಳಿದ.

ಮತಿವಿಕಳತನ-ಬುದ್ಧಿ ಭ್ರಮಣೆಯಾದವನ ಸ್ವಭಾವ, ಗೋಚರ-ಕಾಣುವುದು, ಕೌಳಿಕ-ಮೋಸ, ಸಿದ್ಧ-ಸಿದ್ಧಿಯನ್ನು ಪಡೆದವ, ಕೃತಿ-ಕೆಲಸ.

61. ಹರಿಹರಬ್ರಹ್ಮರೇ ಮೊದಲಾದ ದೇವರುಗಳು ಕೂಡಿ ಪಾಂಡವರನ್ನು ಕಾದರೂ ರಾತ್ರಿಯಲ್ಲಿ ಶತ್ರುಗಳ ತಲೆಗಳನ್ನು ತರುವೆನು. ಇದಕ್ಕೆ ಸಂಶಯವೇಕೆ. ನನ್ನನ್ನು ಕಳಿಸುವುದು. ಕೃಪಕೃತವರ್ಮರು ಹತ್ತಿರವಿರಲಿ. ಈ ಯುದ್ಧದ ಅಧ್ಯಕ್ಷನ ಪಟ್ಟದಲ್ಲಿ (ನಾಯಕನ ಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ) ನನ್ನ ಭಾಷೆಯಂತೆ ನಡೆಯುವುದರಲ್ಲಿ ಹಿಂಜರಿಕೆಯುಂಟಾದರೆ, ನಾನು ದ್ರೋಣನ ಮಗನೇ ಅಲ್ಲ.

ರಣಾಧ್ಯಕ್ಷದಲಿ-ಯುದ್ಧದ ನಾಯಕತ್ವದಲ್ಲಿ, ಭಾಷಾಚರಣ-ನುಡಿದಂತೆ ನಡೆಯುವುದು, ಪೈಸರಿಸು-ಹಿಮ್ಮೆಟ್ಟು, ಹಿಂದೆ ಸರಿ.

62. ಆಗಲಿ ಆದರೂ ಆ ಪಾಂಡವರ ವಧೆಯನ್ನು ನಿನಗೆ ಮಾಡಲು ಸಾಧ್ಯವಾಗದು. ನಿನ್ನ ಭುಜಗಳೆಂಬ ಬಲೆಯಲ್ಲಿ ಕೃಷ್ಣನ ಬುದ್ಧಿಯೆಂಬ ಮೃಗ ಸಿಲುಕುವುದಿಲ್ಲ. ಈ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಈ ರೀತಿಯ ನಿರ್ಬಂಧದ ಮಾತುಗಳ ಮೂಲಕ ನಮಗೆ ವೈರಾಗ್ಯವೇಕೆ. ಯಾರಿಗೆ ಯಾವುದು ವಿಧಿ ಬರಹವೋ ಅದು ಆಗಲಿ - ಎಂದು ದುರ್ಯೋಧನ ನುಡಿದ.

ವಾಗುರಿ-ಬಲೆ, ವೇಢೆ-ಆಕ್ರಮಣ, ನಿರ್ಬಂಧ-ಒತ್ತಾಯ, ವಚನವಿರಾಗ-ಮಾತಿನ ವೈರಾಗ್ಯ, ಭಾಗದೇಯ-ವಿಧಿಬರಹ

63. ನೀನು ಸೇನಾಧಿಪತಿ ಉಳಿದಿಬ್ಬರು (ಕೃಪ-ಕೃತವರ್ಮ) ವಿಸ್ತಾರವಾದ ಸೈನ್ಯವೆಂಬಂತೆ ಸೇನೆಯನ್ನು ರಚಿಸುವುದು ಎಂದು ಮೂರು ಜನ ರಥಕರಿಗೂ ನೇಮಿಸಿದ. ಅಶ್ವತ್ಥಾಮ, ಕೃಪ, ಕೃತವರ್ಮ ಈ ಮೂವರೂ ರಾಜನನ್ನು ಬೀಳ್ಕೊಂಡು, ಸನ್ನೆಮಾಡಿ ಸೂತರನ್ನು ಕರೆದು, ಬಂದು ರಥವನ್ನು ಹತ್ತಿದರು.

ಚಮೂಪತಿ-ಸೈನ್ಯಾಧಿಪತಿ, ಚಮುವಿಸ್ತಾರ-ಸೈನ್ಯದ ವಿಸ್ತಾರ, ಅಳತೆ, ರಥಿಕತ್ರಯ-ಮೂರು ಜನ ರಥಿಕರು, ಸೂತ-ಸಾರಥಿ, ಸನ್ನೆಯಲಿ-ಸೌಂಜ್ಞೆಯಲ್ಲಿ, ಕೈ-ಕಣ್ಣುಗಳ ಚಲನೆಯಲ್ಲಿ.

64. ಈ ಮೂವರೂ ದಕ್ಷಿಣ ದಿಕ್ಕಿನಲ್ಲಿನ ಅವರ (ಪಾಂಡವರ) ಪಾಳೆಯದ ಕಡೆಗೆ ಬಂದರು. ಎರಡು ರೀತಿಯ ಕತ್ತಲು ಸುತ್ತಲು ಆವರಿಸಿತು - ರಾತ್ರಿಯ ಕತ್ತಲೆ ಮತ್ತು ರೋಷದಿಂದ ಉಂಟಾದ ಕಣ್ಗತ್ತಲು. ಇವರು ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿಯೇ ಶತ್ರುಗಳೆಂಬ ಸಮುದ್ರವನ್ನು ಕುಡಿದರು. ಗದುಗಿನ ವೀರನಾರಾಯಣನ ಕರುಣೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಪಾಂಡವರು ಇವರ ದೃಷ್ಟಿಗೆ ಬೀಳುತ್ತಾರೆಯೇ.

ದೆಸೆ-ದಿಕ್ಕು, ಪಾಳೆಯ-ಸೇನೆ ಬೀಡು ಬಿಟ್ಟಿರುವ ಸ್ಥಳ, ಸವಡಿಗತ್ತಲೆ-ಎರಡು ವಿಧದ ಕತ್ತಲೆ (ಸವಡಿ-ಜೋಡಿ) ರೋಷ-ಕೋಪ, ಅಂಧಕಾರ-ಕತ್ತಲು, ಅಹಿತಾರ್ಣವ-ಶತ್ರುಗಳೆಂಬ ಸಮುದ್ರ, ಗೋಚರ-ಕಾಣಿಸುವುದು.

ಕುಡಿದವರಹಿತಾರ್ಣವವರಿವರಿಗೆ - ಕುಡಿದವರಹಿತಾರ್ಣವವನಿವರಿಗೆ
ಊಹಾಪಾಠ