೧೮

ಸೂಚನೆ : ಶತ್ರುಸೇನೆಯನ್ನು ಗೆಲ್ಲುವಲ್ಲಿ ಶಾಪಾದಪಿ ಶರಾದಪಿಯೆಂಬ ಜಯಲೋಲುಪನಾದ ದ್ರೋಣನು ಪುತ್ರಮೋಹದಿಂದ ಸಂಗ್ರಾಮದಲ್ಲಿ ಮಡಿದನು.

(ಶಾಪಾದಪಿ ಶರಾದಪಿ ಎಂಬುದು ಒಂದು ಪ್ರಚಲಿತವಾದ ಮಾತು. ಶಾಪದಿಂದಲೇ ಆಗಲೀ ಬಾಣದಿಂದಲೇ ಆಗಲಿ ಮರಣವನ್ನುಂಟು ಮಾಡುವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವುಳ್ಳ, ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಸೋಲನ್ನೇ ಕಾಣದ, ಸದಾ ವಿಜಯದಲ್ಲೇ ಆಸಕ್ತನಾದ ದ್ರೋಣನು ಪುತ್ರಮೋಹದಿಂದ ಮಡಿದನು) ಶ್ಲೋಕದ ಪೂರ್ಣ ಪಾಠ ?

1. ಸಾಲದೇ ಯುದ್ಧಭೂಮಿ ? ರಾತ್ರಿ ಕಾಳಗದ ಜಯ ನಮ್ಮದು. ಶತ್ರುರಾಜನ ಸೇನೆಯಲ್ಲಿ ವೀರಾಧಿವೀರರು ಮಡಿದರು. ಕಾಳಗದಲ್ಲಿ ಮೇಲುಗೈ ನಮ್ಮದು. ಇಷ್ಟರ ಮೇಲೆ ಸದ್ಯಕ್ಕೆ ಯುದ್ಧವನ್ನು ನಿಲ್ಲಿಸಬಹುದು. ಇಲ್ಲದಿದ್ದರೆ ಅತಿಯಾದ ಘರ್ಷಣೆಯಿಂದ ಕೆಡುಕಾಗುವುದು ಎಂದು ದುರ್ಯೋಧನನು ಹೇಳಲು ದ್ರೋಣನು ರಾಜನಾದ ಕೌರವನಿಗೆ ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದನು.

2. “ರಾಜರುಗಳು ಕಣ್ಣುಗಳಿಗಿಂತ ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಕಿವಿಗೆ ಹೆಚ್ಚು ಬೆಲೆ ಕೊಡುತ್ತಾರೆ. ಕಂಡುದನ್ನು ಅವರು ನಂಬರು. ಚಾಡಿಕೋರರ ಮಾತುಕೇಳಿ ನಂಬುವರು. ನಿನ್ನ ಬಗ್ಗೆ ಹೇಳುವುದಲ್ಲ. ಲೋಕದ ರೀತಿಯನ್ನು ನಾವು ಹೇಳಿದೆವು. ನಾವು ಪಾಂಡವರ ಕಡೆಯವರೋ ಅಥವಾ ನಿನ್ನವರೋ ಎಂಬುದನ್ನು ನೀನಿಂದು ನೋಡು” ಎಂದು ದ್ರೋಣನು ದುರ್ಯೋಧನನಿಗೆ ಹೇಳಿದನು..

3. ಬಿಲ್ಲನ್ನು ಹೆದೆ ಏರಿಸುವುದರ ಮೂಲಕ ಶತ್ರು ಸೈನಿಕರಿಗೆ ಭೀತಿಯನ್ನುಂಟು ಮಾಡಿದನು. ಬರಸಿಡಿಲಿನಂತೆ ಬೀಸಿ ಹೋದ ದ್ರೋಣನ ರಭಸದ ಬಾಣವು ಯಾರನ್ನು ತಾಗುವುದೋ ಯಾರು ಬಲ್ಲರು ? ಕುದುರೆಯ ಗೊರಸಿನ ಘಲ್-ಘಲ್ ಎಂಬ ಧ್ವನಿಗೆ ಹಾಗೂ ಅವುಗಳ ಅತಿಶಯದ ಹೇಷಾರವದ ಶತ್ರುವಿನ ಎದೆ ಝಲ್ಲೆನಲು, ಸೇನೆಯ ಉದ್ದಗಲಕ್ಕೂ ಬಾಣಗಳು ಕವಿದವು.

4. ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಇದೊಂದು ಅದ್ಭುತ. ಆಚಾರ್ಯನ ಬಾಣಗಳು ಫಲದುಂಬಿರುವ ಬತ್ತದ ಗದ್ದೆಗೆ ಮುತ್ತಿದ ಮೃತ್ಯುದೇವತೆಯ ಗಿಳಿಗಳೋ ಎಂಬಂತೆ ಗೋಚರಿಸುತ್ತಿದ್ದುವು. ಬಾಣಗಳಿಂದ ಹೊರಟ ನಿಳಿನಿಳಿಲು ಭುಗಿಲೆಂಬ ಛಿಳಿಛಿಳಿ ಛಟಿಲು ಭೋರೆಂಬ ಖಣಿ ಖಟಿ ಖಳಿಲು ಖಳಿಲೆಂಬ ದನಿ ಆಕಾಶವನ್ನು ವ್ಯಾಪಿಸಿತು.

ಶಾಳೀವನ-ಬತ್ತದ ಗದ್ದೆ

5. ಕತ್ತರಿಸಿ ಬೀಳುವ ಆಯುಧಗಳನ್ನು, ಅರ್ಧಕಡಿದು ನೇತಾಡುವ ಕವಚಗಳ, ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಸಿಡಿದು ಹಾರುವ ಶಿರಸ್ತ್ರಾಣಗಳ, ನುಗ್ಗಾದ ಹಲಗೆಗಳ, ಮುರಿದ ಬಾವುಟದ, ನೆಲದ ಮೇಲೆ ಹರಡಿರುವ ಕೊಡೆಯ, ಚಾಮರದ ಹೀಗೆ ಚೆಲ್ಲಾಪಿಲ್ಲಿಯಾಗಿ ಬಿದ್ದಿರುವ ಚತುರಂಗ ಸೇನೆಯನ್ನು ವರ್ಣಿಸುವವನು ಯಾರು ? ಎಂದುಸಂಜಯನು ಹೇಳಿದನು.

6. ಐದು ನೂರು ಆನೆ ನೆಲಕ್ಕೆ ಉರುಳಿ ನಾಶವಾದುವು. ಹದಿನೈದು ಸಾವಿರ ಬಲಿಷ್ಠ ಕುದುರೆಗಳು ನಾಶಗೈದವು. ಏಳು ನೂರು ರಥಗಳು ಮಗಚಿ ಬಿದ್ದವು. ಲೆಕ್ಕ ಹಾಕುವ ಕಲೆಯನ್ನೇ ಗೊಂದಲಕ್ಕೀಡುಮಾಡುವಷ್ಟು ಸಂಖ್ಯೆಯ ಕಾಲಾಳುಗಳು ಮಡಿದರು. ರಾಜಪುತ್ರರಲ್ಲಿ ಹಲವರು ಕಾದಾಡಿ ಸುರರ ಪಟ್ಟಣ ಸೇರಿದರು.

7. “ಮೇಘದ ಸಾಲೆಂಬ ಮನೆಗಳಿಗೆ ಬಿರುಗಾಳಿಯು ಅತಿಥಿಯಾಗಿ ಬರಲು ಆ ಮನೆಯ ಸಿರಿ ಶೋಭಿಸುತ್ತದೆಯೇ ? ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನೇ ಕೇಳು. ರಣರಂಗದಲ್ಲಿ ದ್ರೋಣನು ಶತ್ರುಗಳನ್ನು ಬೀಳುವಂತೆ ಹೊಡೆದನು. ಮುಂದುವರಿದು ಶತ್ರು ಸೈನ್ಯದ ರಾಜರಿಗೆ ಭೂಮಿಪಾಲನೆಯೇ ಬೇಡವೆನ್ನಿಸುವಂತೆ ಶೂರ ದ್ರೋಣನು ರಣರಂಗದಲ್ಲಿ ತನ್ನ ಕೈಂಕರ್ಯವನ್ನು ಮಾಡಿದನು.” ಎಂದು ಸಂಜಯನು ಹೇಳಿದನು.

ಬಿದ್ದಿನ-ಅತಿಥಿ

8. " ನಿಮ್ಮ ಸೇನೆ ಹಿಂತಿರುಗಿ ಬರುತ್ತಿದೆ. ಈ ರೀತಿಯ ಸೈರಣೆ ಇನ್ನು ಸಾಕು. ನಿಮ್ಮ ಮಾವ ಶಲ್ಯನು ನಮ್ಮ ಸೈನ್ಯವನ್ನು ಕುರಿಗಳನ್ನು ಕತ್ತರಿಸಿದಂತೆ ಕತ್ತರಿಸುವುದನ್ನು ಕಂಡು ಕೋಪಗೊಂಡು ವಿರಾಟ, ಕೈಕೆಯರು ಕಾದಿ ಮೂವತ್ಮೂರು ದೇವತೆಗಳಲ್ಲಿ ಸೇರಿದರು. ಬಿಡು ಮುಚ್ಚುಮರೆಯ ಮಾತೇನಿದೆ? ? ದ್ರೋಣನು ವಿಜಯಲಕ್ಷ್ಮಿಯ ಸೆರಗನ್ನು ಹಿಡಿದನು" ಎಂದು ಪಾಂಡವ ಪಕ್ಷದ ಚರರು ಭೂಪತಿಯಾದ ಧರ್ಮರಾಜನಿಗೆ ಹೇಳಿದರು.

ಕುರಿದರಿ-ಕುರಿಯಂತೆ ಕತ್ತರಿಸುವಿಕೆ,

ತೆತ್ತೀಸ - ಹರಿಬ್ರಹ್ಮಾದಿ ಮುವ್ವತ್ಮೂರು ದೇವತೆಗಳು

9. ಹೊಳೆಯುವ ತಾಂಬೂಲದ ರಸದಿಂದಾದ ಧಗೆಯ ಬೆವರಿನ, ಪೆಚ್ಚುನಗೆಯುಳ್ಳ, ಕಳವಳಗೊಂಡ, ಕಣ್ಣೀರು ಒಸರುತ್ತಿರುವ, ಹಿಂಡಿ ಹೋದ ಛಲದ, ಅಧೈರ್ಯಗೊಂಡಿರುವ, ಕಾಲು ಹೊಳೆಯಷ್ಟುಮಟ್ಟಿನ ಭೀತಿ ತುಂಬಿದ್ದ ದುರ್ಬಲ ಮನಸ್ಸಿನ ರಾಜ ಧರ್ಮಜನ ಸ್ಥಿತಿಯನ್ನು ಪಾರ್ಥನು ಕಂಡನು.

10. ಆ ಕೌರವ ನಾಯಿಗಳನ್ನು ಹೊಡೆದು ನೂಕು, ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯರು ಸಾಯಬೇಡವೇ? ತಾವು ಆಯುಧಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದರೋ ಅಥವಾ ಸನ್ಯಾಸವನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸಿದ್ದಾರೋ? ಜೀಯ ಚಿಂತೆ ಇದೇಕೆ ? ನಾಯಕರು ಕಾದು ಬೀಳಲಿ. ನಿನಗೇನು ? ಇಂದು ಶಿವನೇ ಅಡ್ಡಬಂದರೂ ಶತ್ರು ಸೈನ್ಯವನ್ನು ನಾಶಮಾಡುವೆನು ಎಂದು ಆ ಪಾರ್ಥನು ಹೇಳಿದನು.

ಏಕದಂಡಿ-ದಂಡವನ್ನು ಮಾತ್ರ ಉಳ್ಳ ಸಂನ್ಯಾಸಿ.

11. ಅರ್ಜುನನೇ ನಿಲ್ಲು ಈ ಯುದ್ಧವು ನಿನ್ನವರೆಗೂ ಬರಬೇಕಾದ ಅಗತ್ಯವಿಲ್ಲ. ಅಯ್ಯೋ….. ಅಲ್ಲಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣನಾದ ದ್ರೋಣನು ಕೆಲವು ಸಾಮಾನ್ಯ ಜನರನ್ನು ಹೊಡೆದು ಕೊಂದನು. ಆತನ ಹಿರಿಮೆಯನ್ನು ಬಲ್ಲೆನು. ನನ್ನ ಮುಂದೆ ದ್ರೋಣನ ಯುದ್ಧವು ಶಿವನ ಮುಂದೆ ಇಂದ್ರಜಾಲ ಪ್ರದರ್ಶಿಸಿದಂತೆ. ಸಾಕು. ಇನ್ನು ಈ ಎಲ್ಲ ಮಾತುಗಳೇಕೆ ಎನ್ನುತ್ತಾ ಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನನು ಯುದ್ಧಕ್ಕೆ ಸಿದ್ಧನಾದನು.

12. ಸಾತ್ಯಕಿಗೆ, ಶ್ರುತ ಸೋಮಕಾದಿ ಕುಮಾರರಿಗೆ, ಯುದ್ಧ ವೀರರಾದ ಶಿಖಂಡಿ, ಸೃಂಜಯ, ಚೇಕಿತಾನರಿಗೆ ಯುದ್ಧಕ್ಕೆ ಬರಲು ಅಪ್ಪಣೆಯಾಯಿತು. ಘನ ತೋಮರಗಳು ಒತ್ತೊತ್ತಾಗಿ ತುಂಬಿರುವ ರಥ ಸಮೂಹ ಹಾಗೂ ಬಹು ವಿಧದ ವಾದ್ಯಗಳ ಅಧಿಕವಾದ ರಭಸದೊಂದಿಗೆ ಆ ಮಹಾರಥರು ಸಂಗ್ರಾಮಕ್ಕೆ ಬಂದರು.

13. ಚತುರ್ಬಲವು ಉತ್ಸಾಹಿಸಿ ಮುಂದುವರಿಯಿತು. ಅರರೆ… ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ದ್ರೋಣನೆಲ್ಲಿ ? ದೊರೆ ಸುಯೋಧನನೆಲ್ಲಿ ? ರಾಧೆಯ ಮಗ ಕರ್ಣನನ್ನು ಬರಹೇಳು. ಗುರುಸುತನನ್ನು ಕರೆ, ದುಷ್ಟ ದುಶ್ಶಾಸನನನ್ನು ಯುದ್ಧ ಮಾಡಲು ಹೇಳು ಎನ್ನುತ್ತಾ ಅಬ್ಬರಿಸಿ ಪಾಂಡವ ಸೇನೆ ಶತ್ರು ಸೇನೆಯನ್ನು ಆಚಾರ್ಯನ ಎದುರಿಗೆ ಮುತ್ತಿತು.

ಸರಕಟಿಸಿ-ಉತ್ಸಾಹಿಸಿ

ಯಾದೆಡೆ - ಯಾವೆಡೆ
ದ್ರೋಣಪರ್ವ, ಮೈ.ವಿ.ವಿ.

14. “ನಿಮ್ಮ ಪರಾಕ್ರಮ ದೊಡ್ಡದು. ಮಹಾದೇವನಿಗೂ ವಿರೋಧಿಸುವುದು ಅಸಾಧ್ಯ. ಮೊದಲಲ್ಲಿ ಸಿಂಹದಂಥ ಶಕ್ತಿಯುತವಾದ ಬಾಣ ಸುಳಿದರೆ ಮೊಲಕ್ಕಿಂತ ವೇಗವಾಗಿ ಓಡುವಿರಿ. ಸೋಲನ್ನೇ ಕಾಣದೆ ಸ್ವರ್ಗ ಸೇರಿದ ನಿಮ್ಮಯ್ಯನಿಗೆ ದೋಷವನ್ನು ಹೊರಿಸದಂತೆ ನಿಮ್ಮ ಮನದಲ್ಲಿ ಪರಾಕ್ರಮ ಉಂಟಾದರೆ ಮೆಚ್ಚುವೆನು” ಎಂದು ದ್ರೋಣನು ಹೇಳಿದನು.

ಮೊಗಸು-ವಿರೋಧಿಸು,
ಮುಂಚು-ಮೀರಿಸು

15. “ಬಾಯಿಗೆ ಬಂದಂತೆ ಹರಟುವುದು ನಿಮ್ಮಲ್ಲಿ ನೆಲೆಯಾಗಿದೆ. ನೀವು ಕಲಿತ ವಿದ್ಯವು ನಿಮ್ಮ ಮಾತಿನಲ್ಲಿದೆ. ನೀವು ಮಾತಿನಲ್ಲಿ ಗೆಲ್ಲುವುದೇನೂ ತಪ್ಪಲ್ಲ. ದ್ವಿಜರು ನೀವು ಬ್ರಹ್ಮನ ಮುಖದಿಂದ ಜನಿಸಿದಿರಿ. ಆದರೆ ಕ್ಷತ್ರಿಯರಾದ ನಮಗೆ ತೋಳಿನಿಂದಲೆ ಗೆಲುವು. ಅರಸುಗಳಿಗೆ ಬ್ರಹ್ಮನ ತೋಳುಗಳೇ ಜನ್ಮಸ್ಥಳವಲ್ಲವೇ ? ಇನ್ನು ಹೆದರದೆ ನಮ್ಮ ಇದಿರಿನಲ್ಲಿ ನಿಂತಿದ್ದೇ ಆದರೆ ಗೆಲುವು ನಿಮಗೇ " ಎಂದು ಅರ್ಜುನನು ಹೇಳಿದನು..

16. “ಹೇಳು, ಮತ್ತೊಮ್ಮೆ ಹೇಳು ತನ್ನಾಣೆ ಹೇಳು ನಿನ್ನೆದುರು ನಿಂತರೆ ಗೆಲುವು ನಮಗೇ ಅಲ್ಲವೇ ? ಮಹಾದೇವ, ಹೌದು ಬಳಿಕೇನು? ತನ್ನಲ್ಲಿ ಸತ್ಯವಂತಿಕೆ ಇದೆ ತಾನೇ ? ಸುಮ್ಮನೆ ಇವನು ಹೇಳುವವನಲ್ಲ. ಇದನ್ನು ಹಲವು ಸಲ ನೀನು ತಿಳಿದಿದ್ದೀಯೆ” ಎನ್ನುತ್ತಾ ದ್ರೋಣನು ಸಾರಥಿಯ ಕೈಯನ್ನು ತಟ್ಟಿದನು.

17. ಈತ ಸೇನಾಪತಿ. ಈತನು ಐವರ ಮೈದುನನು. ಪಾಂಚಾಲಕುಲದಲ್ಲಿ ಪ್ರಖ್ಯಾತನು. ಇವನು ದ್ರುಪದನ ಮಗ. ಈತನು ಸಾತ್ಯಕಿ, ಯಾದವರ ಕುಲದಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿದವನು. ಶಿಖಂಡಿಯೇ ಮೊದಲಾದ ಇವರುಗಳು ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಸತ್ಯವಂತರು ಎಂದು ಸಾರಥಿಗೆ ನಗುತ್ತ ನುಡಿದನು.

18. ಸೇನೆ ಹತ್ತಿರ ಬಂದು ಆವರಿಸಿತು. ತನ್ನ ವಶಕ್ಕೆ ತೆಗೆದುಕೊಂಡು ಶೌರ್ಯವನ್ನು ಕಳೆದು ಬಳಿಕ ಅಟ್ಟಿ ತಿನ್ನುವ ಮಹಾ ಮೃತ್ಯುದೇವತೆಗೆ ಔತಣಕ್ಕೆ ಹೇಳಿದಂತೆ ಕಟ್ಟೆಯೊಡೆದ ಸಮುದ್ರವೋ ಅಥವಾ ಜಗಜಟ್ಟಿಯಾದ ದ್ರೋಣನು ಸುರಿದ ಬಾಣಗಳೋ ಎನ್ನುವಂತೆ ಶತ್ರುಸೇನೆಯ ಸಮಾಧಾನವು ಒಂದೇ ನಿಮಿಷದಲ್ಲಿ ಕೆಟ್ಟುಹೋಯಿತು. ಅರಸನೇ ಕೇಳು ಎಂದು ಸಂಜಯನು ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನಿಗೆ ಹೇಳಿದನು.

19. ಮಾತಿಗಿಂತ ಮುಂದಾಗುವ ಬಾಣ, ಗಾಳಿಯು ಸುಳಿ ಮೀರಿ ಆಯುಧಗಳನ್ನು ಬೀಸುವ ರಭಸ, ತಲೆಗಳ ಬೆಸುಗೆಯನ್ನು ಕಳಚುವ ವೇಗವನ್ನು ಬಣ್ಣಿಸಲು ನನಗೆ ಸಾಧ್ಯವೆ? ಸಮುದ್ರಮಥನದಲ್ಲಿ ಉರಿಯುವ ವಿಷವನ್ನು ನಿವಾರಿಸಿದವರಿವರೋ ? ಶಿವಾ ಎಂದು ದ್ರೋಣನು ತ್ವರಿತವಾಗಿ ಸೇನೆ ನಡುಗುವಂತೆ ಮಹಾರಥರನ್ನು ನಾಶ ಮಾಡಿದನು.

ತೊಡಬೆ - ಬೆಸುಗೆ

20. ಐದು ಸಾವಿರ ಆನೆಗಳು, ಎರಡು ಸಾವಿರ ಕುದುರೆಗಳು, ಎಂಟು ಸಾವಿರ ಶ್ರೇಷ್ಠ ರಥದ ಸೈನ್ಯ, ಲಕ್ಷ ಪದಾತಿಸೈನ್ಯ ನಾಶವಾಯಿತು. ಮುನ್ನೂರು ಅರಸುಗಳು, ಪುನಃ ಮೂವತ್ತೆರಡು ಸಾವಿರದಷು ಆನೆ, ಕುದುರೆ, ರಥ ಮುಂತದವುಗಳು ಇವು ಶತ್ರು ಪಾಂಚಾಲ ಸೇನೆಯಲ್ಲಿ ನಾಶವಾಯಿತು.

21. ಬಿದ್ದಿದ್ದ ಹೆಣವನ್ನು ತುಳಿದು ಶತ್ರುಸೇನೆಯು ಪುನಃ ಒತ್ತೊತ್ತಾಗಿ ಕವಿಯಿತು. ಮಂಜು ಮುಸುಕಿದ ರವಿಯಂತೆ ದ್ರೋಣನನ್ನು ಮಾತ್ರ ಕಾಣಲಾಗಲಿಲ್ಲ. ಪುನಃ ನಿಮಿಷಾರ್ಧದಲ್ಲಿ ಮೃತ್ಯುವಿನ ಆಹಾರ ಹೆಚ್ಚಿತು. ಏನೆಂದು ಹೇಳಲಿ ? ಶತ್ರು ಚತುರಂಗ ಸೇನೆಯಲ್ಲಿ ಹತ್ತು ಕೋಟಿ ಸೈನ್ಯವನ್ನು ದ್ರೋಣನು ನಾಶಮಾಡಿದನು.

22. ಸೇನೆ ಘಾಸಿಗೊಂಡಿತು ಸುಡಲಿ ಎನ್ನುತ್ತಾ ಯೋಧರು ಇದಿರಾಗಿ ಕಾದಿದರಲ್ಲವೇ ? ಬಳಿಕ ಏನು ? ಫಲವೇನು ? ಸತ್ವ, ತ್ರಾಣ ಎಲ್ಲಿಂದ ಬರಬೇಕು ? ಸುರಿಯುವ ಬಾಣಗಳ ಸೊಗಡು ಸುರಿದು ಮಹಾರಥರು ನಗೆಗೀಡಾದರು. ಮಹಾರಥರು ಇಷ್ಟು ಅವಮಾನಕ್ಕೆ ಎಂದೂ ಒಳಗಾದುದಿಲ್ಲ ರಾಜನೇ ಕೇಳು ಎಂದು ಸಂಜಯನು ಹೇಳಿದನು.

23. “ಇವರನ್ನು ಕಂಡು ರಾಯನ ಸೇನೆ ಓಡಿ ಹೋಯಿತು. ದೊರೆಗಳು ಇವರು. ಇದು ಬಿಲ್ವಿದ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ಕೋದಂಡವನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ರುದ್ರನ ಯುದ್ಧವಲ್ಲವೇ? ನಮ್ಮ ಕಡೆಯವರು ಏನು ಮಾಡಲು ಸಾಧ್ಯ ? ಸಾತ್ಯಕಿಯು ಏಟುಗಳನ್ನು ತಿಂದಿದ್ದರೂ ಸಹ ಅದನ್ನು ಮೀರಿನಿಂತ ಅಥವಾ ಅದಕ್ಕೆ ಔಷಧಿಯ ರೂಪದ ಶೂರನೋ ಅಥವಾ ದ್ರೋಣಾಸ್ತ್ರದ ರುಚಿಯನ್ನು ನೋಡಿದ ಶೂರನೋ” ಎನ್ನುತ್ತಾ ಭೀಮನು ಗರ್ಜಿಸಿದನು.

ಅಂಡುಗೊಂಡುದು-ಓಡಿ ಹೋಗು,
ಮುಸುಕು, ಬಾಣಸದೇರು-ಮುಚ್ಚಿದ ಗಾಯ,
ಕೋದಂಡರುದ್ರ-ಬಿಲ್ವಿದ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ಶಿವ

24. ನುಡಿದು ಅವಮಾನಿಸುವುದು ಏಕೆ ? ಯುದ್ಧವು ಒಂದು ಸಲ ಸದರವನ್ನು / ಸಮಾಧಾನವನ್ನು ಉಂಟು ಮಾಡುತ್ತದೆ. ಪುನಃ ಮತ್ತೊಮ್ಮೆ ತೊಂದರೆಯನ್ನುಂಟು ಮಾಡುವುದು. ಪರಾಕ್ರಮಕ್ಕೆ ಕುಂದೇನು ? ಇದು ಮುಹೂರ್ತವಶ. ಸೇನೆ ಕ್ಷೀಣಿಸುತ್ತಿದೆ ಇನ್ನೇನು ? ಎನ್ನುತ್ತಾ ಪಾರ್ಥನು ಬಿಲ್ಲನ್ನು ಹಿಡಿದು ನುಗ್ಗಿದನು. ಪರಿವಾರದವರು ಉಪಾಯದಿಂದ ಭೀಮನೊಡನೆ ಹತ್ತಿರ ಸೇರಿದರು.

25. “ಭಯ ನಿವಾರಣೆಯಾಗಲಿ ಭೀಮ ಪಾರ್ಥರು ಯುದ್ಧವನ್ನು ಕೈಗೊಂಡರು. ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಸೋತವರು ಸರಿಪಡಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದು ಸಮಾಧಾನ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುವುದು ಎನ್ನುತ್ತಾ ಸೇವಕರು ಹೇಳುತ್ತಿರಲು, ಚತುರಂಗ ಸೇನೆಯ ಪಾದಗಳ ಏಟಿನಿಂದ ಮೇಲೆದ್ದ ಧೂಳಿನ ಸಮೂಹವು ಎಲ್ಲಾ ದಿಕ್ಕುಗಳಿಂದ ಹುಟ್ಟಿವೆಯೋ ಎನ್ನುವಂತೆ ಪಾಂಡುಸುತ ಸೇನೆಯೂ ಗುಂಪಾಗಿ ಸೇರಿತು.

26. ಸಾಮಾನ್ಯರಾದ ಭಟರು, ಕುದುರೆಗಳನ್ನು ನಾನು ಕಲಿಸಿದ ಬಾಣಗಳಿಂದ ಕೊಲ್ಲಿಸುವುದು ನಿಮಗೆ ಯೋಗ್ಯವೆ? ಅಥವಾ ನಿಮಗೆ ನ್ಯಾಯವೇ ? ನಿಮ್ಮಲ್ಲಿ ಪರಾಕ್ರಮ ಉಂಟೆಂಬ ಗರ್ವವನ್ನು ನನ್ನಲ್ಲಿ ತೋರಿಸಿರಿ. ನಮ್ಮೀ ಕಾಳಗವನ್ನು ಅನ್ಯ ಯೋಧರು ನೋಡುತ್ತಿರಲಿ. ಎಲೆ ಪಾರ್ಥ, ಭೀಮನೇ ಹೇಳು ಎನ್ನುತ್ತಾ ಇವರ ಶರೀರವನ್ನು ತನ್ನ ಬಾಣಗಳ ವಶ ಮಾಡಿದನು. (ಬಾಣ ಪ್ರಯೋಗ ಮಾಡಿದನು)

ಕೈವರ್ತಿಸು-ವಶಮಾಡು

27. ಅರ್ಜುನನ ಮೇಲೆ ಬಾಣಪ್ರಯೋಗ ಮಾಡಿದನು. ಭೀಮನ ದೇಹ ಬಿರಿಯುವಂತೆ ಬಾಣ ಪ್ರಯೋಗಿಸಿದನು. ಸಾರಥಿಗಳಿಬ್ಬರ ಮೇಲೆ ಬಾಣಗಳನ್ನು ಹೂಳಿದನು. ರಥ, ಕುದುರೆಗಳನ್ನು ಹೆಚ್ಚು ನೋಯಿಸಿದನು. ಪಾರ್ಥ, ಭೀಮರ ಬಾಣವನ್ನು ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಕಡಿದು ಪುನಃ ಅವರ ಮೇಲೆ ಬಾಣ ಪ್ರಯೋಗಿಸಿ ಅವರನ್ನು ನೋಯಿಸಿ, ದೇಹದಲ್ಲಿ ಬಾಣಗಳನ್ನು ಸೆಕ್ಕಿದನು.

ಹರೆಗಡಿ-ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ನಾಶಮಾಡು, ಚದುರುವಂತೆ ಹೊಡೆ

28. ದೃಷ್ಟಿ-ಮುಷ್ಟಿಯ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ತಲೆಯ ಮೇಲೆ ಹೊಡೆತ ಬೀಳುವಷ್ಟರ ಮಟ್ಟಿಗೆ ಸರಿಸಮವಾಗಿ ಕಾದಿದರು. ಭೀಮ-ಪಾರ್ಥರು ಉಂಟು ಮಾಡಿದ ಆಪತ್ತಿನಲ್ಲಿ ದೇವ ರಾಕ್ಷಸರಲ್ಲಿ ಯಾರು ತಾನೇ ಸಿಲುಕುವುದಿಲ್ಲ ? ನೇರವಾಗಿ ಬರುವ ಬಾಣಗಳನ್ನು ತರಿದು ಹಾಕಿದರು. ಶೌರ್ಯದ ಆಧಿಕ್ಯದಲ್ಲಿ ದ್ರೋಣನ ಕೋಪ ಗರಿಗಟ್ಟಿ ಕೊರತೆಯೇ ಇಲ್ಲವೆನ್ನುವಂತೆ ಶೋಭಿಸಿತು.

ತಲೆಮಟ್ಟು-ತಲೆಯ ಮೇಲಿನ ಹೊಡೆತ,
ಕೇಣ-ದೋಷ, ಕೊರತೆ

29. “ದುರ್ಯೋಧನನನ್ನು ಬರಹೇಳು ನಾವು ರಕ್ಷಿಸುವುದಿಲ್ಲವೋ ? ರಕ್ಷಿಸಿದೆವೋ ? ಕಾಣಲಿ. ಬಾಯಿ ಬಡುಕರಾದ ಕರ್ಣ ಶಕುನಿಗಳು ಬಂದು ನೋಡಲಿ. ಬೇಕಾದರೆ, ಆಯುಧವನ್ನು ಹಿಡಿದವರು ಅವರೊಡನೆ ಸೇರಿ ನನ್ನನ್ನು ಪರೀಕ್ಷಿಸಲಿ. ಇದು ರಾಯನಾಣೆ” ಎನ್ನುತ್ತಾ ದ್ರೋಣನು ತನ್ನವರನ್ನು ಮೂದಲಿಸಿದನು.

ಆಯತ-ಯೋಗ್ಯತೆ, ಯೋಗ್ಯವಾದ ರೀತಿ.

30. ಬಾಲಸೂರ್ಯನ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣದ ಏಳಿಗೆಯ ಹಾಗೆ ದ್ರೋಣನ ತೇಜಸ್ಸು ಪ್ರಜ್ವಲಿಸಿತು. ಅದರ ವಿಕ್ರಮದ ಝಳ ಜಗತ್ತೇ ಹೆದರುವಂತೆ ಝೊಂಪಿಸಿತು. ಹೇಳಲೇನು ? ಅರ್ಜುನನ, ಭೀಮನ ಸೋಲು ಅದು, ಸ್ವಯಂ ಮೃತ್ಯುದೇವತೆಯ ಈ ರೀತಿಯ ಕಾಳಗವನ್ನು ಅಮರಾಸುರರ ಸೈನ್ಯದಲ್ಲೂ ಸಹ ನಾನು ಕಂಡಿಲ್ಲ. ಎಂದು ಸಂಜಯನು ಹೇಳಿದನು.

ಚಡಾಳಿಸು-ಪ್ರಜ್ವಲಿಸು,

31. ದ್ರೋಣನ ವೀರಾಟವನ್ನು, ಪಾರ್ಥನ ಇಳಿಮುಖವನ್ನು ಕಂಡು -” ಸಾಕು ನಿಮಗಾಗದು. ವ್ಯರ್ಥವಾಗಿ ನೀವೇಕೆ ಅಹಂಕರಿಸುವಿರಿ ? ಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನನೇ ಮೊದಲಾಗಿ ಸೇನಾ ಸಮೂಹ ಪ್ರವೇಶಿಸಲಿ, ಮುನ್ನುಗ್ಗಲಿ. ಶೂರರು ನಿಲ್ಲಲಿ. ದ್ರೋಣನು ಕುಪಿತನಾದ ಶಿವ ಎಂಬುದನ್ನು ತಿಳಿದಿಲ್ಲವೇ ?” ಎನ್ನುತ್ತಾ ಮನುಷ್ಯಾಕಾರದ ಪರಬ್ರಹ್ಮ ರೂಪನಾದ ಕೃಷ್ಣನು ರಥವನ್ನು ತಿರುಗಿಸಿದನು.

32. ಪಾಂಚಾಲ ರಾಜನ ಸೈನ್ಯ ಕೋಪದಿಂದ ಮೇಲೆ ಬಿದ್ದು ಆಕ್ರಮಣ ಮಾಡಿತು. ಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನನು ಆಕಾಶವನ್ನು ಹರಿತವಾದ ಬಾಣಗಳಿಂದ ತುಂಬಿದನು. ಕಲಿದ್ರೋಣನು ನಗುನಗುತ್ತಾ ‘ಬಾಲಕರಲ್ಲವೇ ? ಇವರುಗಳು ಇಷ್ಟಪಟ್ಟರೆ ಖಡ್ಗಧಾರೆಯ ಮೇಲೆ ಸವರಿದ ಮಧುವನ್ನು ನಾಲಿಗೆಯಲ್ಲಿ ಸವಿಯಲಿ. ಆದರೆ ಇವರು ಅದನ್ನು ಒಲ್ಲರು’ ಎಂದನು.

ಮೋಹಿದ- ಸವರಿದ

33. ದ್ರೋಣನು ಶತ್ರುಗಳಿಗೆ ಅವಕಾಶಕೊಟ್ಟು ಒಳಗೆ ಪ್ರವೇಶ ಮಾಡುವಂತೆ ಮಾಡಿ ನಾಶಮಾಡಿದನು. ಬರಸಿಡಿಲು ಜಡಿಯುವ ಹಾಗೆ ಶತ್ರುಸೇನೆ ಕಿರುಚಿ ಕೆಳಗೆ ಬಿದ್ದಿತು. ವೀರ ನಾಯಕರು ಗಾಯಗೊಂಡರು. ಇಡೀ ಚತುರಂಗ ಸೇನೆ ಒಂದೇ ಸಮನೆ ಚಿಮ್ಮುವ ತಲೆಮಿದುಳ ದಂಡೆ, ಕೊಬ್ಬಿನ ಹೊರಬಂದಿರುವ ಕರುಳು, ಹೊರಬಿದ್ದ ಕೊಬ್ಬಿನಿಂದ, ಮೂಳೆಯ ಚೂರು, ಕತ್ತರಿಸಿದ ಮಾಂಸದ ಚೂರುಗಳಿಂದ ತುಂಬಿಹೋಯಿತು.

ನೆಣವಸೆ-ಕೊಬ್ಬು, ದುರುದುರಿಪ-ಒಂದೇ ಸಮನೆ ಚಿಮ್ಮುವ

34. ವೈರಿ ಸೇನೆಯಲ್ಲಿ ಕಣಬಂದ ಬೆರಳು, ಬಾಯ್ಗಳ ಮೇಲೆ ಬಿಸಾಡಿದ ಆಯುಧಗಳು, ಅರೆಬಿರಿದ ಹಲ್ಲುಗಳ, ಜೋಡಿಸಿದ ಕೈಗಳ , ಬಿಚ್ಚಿದ ತಲೆಕೂದಲಿನ, ಗಾಯಗಳಿಂದ ಬಸಿಯುವ ರಕ್ತದ, ನರಳುತ್ತಿರುವ ಕುದುರೆ ಸವಾರರ, ಶ್ರೇಷ್ಠ ಮಹಾರಥರು, ಕಾಲಾಳುಗಳ ಅಬ್ಬರದ ಅವಮಾನದ ಸೋಲನ್ನು ಏನೆಂದು ಹೇಳಲಿ ? ಎಂದು ಸಂಜಯನು ಹೇಳಿದನು

35. “ಮುಂದಿನಯೋಧರು ಹಿಂದಿನವರ ಸಹಾಯವನ್ನು ನಿರೀಕ್ಷಿಸಿದರು. ಮುಂದಿನವರೇ ಹೋರಾಡಲಿ ಎಂಬ ಆಸೆಯಿಂದ ಪಾರ್ಥನ ಸಹಿತ ಹಿಂದಿನವರೆಲ್ಲಾ ನಿಂತರು. ಅಂದು ಪಾರ್ಥನು ಕೃಷ್ಣನ ಬಲದಿಂದ ನಿಂತನು. ಏನು ಹೇಳಲಿ ? ಮೋಸಗಾರಿಕೆಯನ್ನು (ಕುತಂತ್ರ) ಬಿಟ್ಟು ಯುದ್ಧ ಮಾಡುವುದಾದರೆ ನಿನ್ನವರು ಎಂದೂ ಗೆಲ್ಲುವುದಿಲ್ಲ.” ಎಂದು ಸಂಜಯನು ಹೇಳಿದನು

ಗಾಹುಗತಕ-ಮೋಸ

36. ಪುನಃ ಗುಂಪಾಗಿ ಸೇರಿದ ಆರುಸಾವಿರ ತೇರು, ಹದಿನಾರು ಸಾವಿರ ಆನೆಗಳು, ಲಕ್ಷ ಕುದುರೆಗಳು, ಆರು ಕೋಟಿ ಪದಾತಿ ಸೈನ್ಯ ನಾಶವಾಯಿತು. ಆರು ಲಕ್ಷ ಕುದುರೆಗಳು, ಐದುನೂರು ಅರಸರು, ಲಕ್ಷ ಆನೆಗಳು, ಹದಿಮೂರು ಸಾವಿರ ರಥಗಳು ಶತ್ರು ಪಾಂಚಾಲ ಸೇನೆಯಲ್ಲಿ ನಾಶವಾದವು.

37. “ಪಾಂಡವ ಭಟರಲ್ಲಿ ಸಾಹಸ ತೋರುವವರಿಲ್ಲ. ಭಟರಿಗೆ ಸೋಲು ಉಂಟಾಯಿತು. ಕೌರವೇಂದ್ರನಿಗೆ ಸಂಗ್ರಾಮದ ಸಿರಿದೇವತೆಯು ಸೊಗಸಿನಿಂದ ಕೃಪಾಕಟಾಕ್ಷ ಬೀರಿದಳು. ಮುಂಭಾಗದಲ್ಲಿ ಇನ್ಯಾರು ? ನಮಗೆ ಯಾವ ರೀತಿ ಜಯವಾಯಿತು ? ಇದನ್ನು ಅರಸನಿಗೆ ಬಿನ್ನಹ ಮಾಡಿ” ಎಂದು ಎಲ್ಲಾ ಮಂತ್ರಿಗಳು ಹೇಳಿದರು.

38. ಶ್ರೀಹರಿಯು ಅರಸನಾದ ಧರ್ಮಜನನ್ನು ಕರೆಸಿದನು. “ಅರಸನೇ ಕೇಳು. ಇಂದಿನ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಬಾಣಗಳಿಂದ ಗುರು ದ್ರೋಣರನ್ನು ಗೆಲ್ಲಲು ಭೂತನಾಥನಿಗೂ ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ. ನಮ್ಮ ಸೇನೆ ಯುದ್ಧ ಭೂಮಿಯಿಂದ ಹಿಂದಿರುಗುತ್ತಿದೆ. ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಜಯವಾಗುವುದಾದರೂ ಹೇಗೆ ? ನೀನೇ ಹೇಳು ರಾಜನೇ” ಎನಲು, “ಏನು ಮಾಡಬೇಕೆಂಬ ಉಪಾಯವನ್ನು ನೀವೇ ಬಲ್ಲಿರಿ " ಎಂದು ಧರ್ಮರಾಯನು ಹೇಳಿದನು.

39. “ಒಂದು ರೀತಿಯನ್ನು ಅನುಸರಿಸಿದರೆ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಜಯವುಂಟಾಗುತ್ತದೆ. ಸತ್ಯವಲ್ಲದ ಮಾತನ್ನು ನುಡಿದರೆ ದ್ರೋಣನನ್ನು ಪರಿಹರಿಸಬಹುದು” ಎಂದು ಕೃಷ್ಣನು ನಗುತ್ತಾ ಹೇಳಿದನು. “ಅದು ಹೇಗೆ ?” ಎಂದು ಪಾರ್ಥನು ಕೇಳಲು, ಕೃಷ್ಣನು ‘ಸಂಗರದಲ್ಲಿ ಗುರುಪುತ್ರ ಅಶ್ವತ್ತಾಮನು ಮಡಿದನೆಂದು ದ್ರೋಣನಿಗೆ ತಿಳಿಸು, ಅರ್ಜುನಾ… ಮನದಲ್ಲಿ ಹಿಂಜರಿಯದೆ, ಹಿಂದು ಮುಂದು ನೋಡದೆ ಬೇಗ ಮಾಡು’ ಎಂದನು.

ನಿರುತ-ಸತ್ಯ,

40. ಇದನ್ನು ಕೇಳಿ ಅರ್ಜುನನು ಕಿವಿಯನ್ನು ಮುಚ್ಚಿದನು. ಕೃಷ್ಣನು ಆತುರ ಪಡಿಸಲಾಗಿ ಅರಸನಾದ ಧರ್ಮಜನು ಒಪ್ಪಿದನು. ವಾಯುಪುತ್ರ ಭೀಮನು ಆ ಮಾತನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸಿ ರಣಭೂಮಿಯನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸಿದನು. ತವಕದಿಂದ ಬಾಣ ಪ್ರಯೋಗಿಸುತ್ತಾ, ಶತ್ರುಗಳ ಬಾಣ ಸಮೂಹವನ್ನು ಖಂಡಿಸುತ್ತಾ “ಇಂದಿನ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಅಶ್ವತ್ತಾಮ ಹತವಾಯಿತು ಕೇಳು” ಎಂದು ದ್ರೋಣನಿಗೆ ಕೇಳುವ ಹಾಗೆ ಹೇಳಿದನು.

ಅವಗಡಿಸು-ಆತುರಪಡಿಸು

41. ಶಿವ ಶಿವಾ… ಕಿವಿಗಳಿಗೆ ಜ್ವರವನ್ನುಂಟು ಮಾಡುವ ಧ್ವನಿಯು ಇದೆಲ್ಲಿಂದ ಬಂತು ? ಕುಮಾರನನ್ನು ತಿವಿದವರು ಯಾರು ? ಇದೊಂದು ಅದ್ಭುತ ಎಂದು ತನ್ನೊಳಗೆ ತವಕಿಸುತ್ತ, ಇದನ್ನು ನುಡಿದ ಭೀಮನು ದುರಾತ್ಮ ಎಂದು ಚಿಂತಿಸಿ ತನ್ನ ಮಗನು ಆ ಶಿವನಿಗೆ ಸರಿಸಮಾನನಾದವನು. ಈ ಮಾತು ಸುಳ್ಳು, ಅದನ್ನು ಬಿಡು ಎಂದು ದ್ರೋಣನು ತನ್ನಲ್ಲೇ ಹೇಳಿಕೊಂಡನು.

42. ದ್ರೋಣನಲ್ಲಿ ಪುನಃ ಕ್ರೋಧ ವ್ಯಾಪಿಸಿತು. ಹೊಗೆ ಬರುವಂತೆ ಉಸಿರಾಡುತ್ತ, ದವಡೆ ಕಚ್ಚಿ, ಬಾಣವನ್ನು ಸೆಳೆದು ಭೀಮನ ಮೇಲೆ ಪ್ರಯೋಗಿಸಿದನು. ಭೀಮನು ಆ ಬಾಣಗಳನ್ನು ಕೂಡಲೇ ಕಡಿದು ಹಾಕಿದನು. ದ್ರೋಣನು ಮರಳಿ ಭೀಮನನ್ನೆದುರಿಸಲು ಹೋದಾಗ ಅವನು ಸಹಾಯವನ್ನಪೇಕ್ಷಿಸಿ ಹಿಂತಿರುಗಿದನು. ನಂತರ ದ್ರೋಣನಿಗೆ ಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನನು ಇದಿರಾದನು.

ಹತ್ತೆ-ಸಮೀಪ

43. ಎಷ್ಟು ಬಾರಿ ಪಲಾಯನ ಮಾಡುವ ಸಿರಿ ನಿನ್ನದಾಯಿತು. ವೀರಭಂಡನಾದ ನಿನ್ನಲ್ಲಿ ನನಗೆ ಯುದ್ಧ ಮಾಡಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ. ಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನನೇ ನಿಲ್ಲು ಎನ್ನುತ್ತಾ ವಾಯುವೇಗದಲ್ಲಿ ಜನಪತಿಯಾದ ಧರ್ಮಜನ ಹತ್ತಿರ ರಥವನ್ನು ಓಡಿಸಿದನು. ರಾಜನಿಗೆ ಉಂಟಾದ ವಿಪತ್ತನ್ನು ಕಂಡು ಎಲ್ಲಾ ಭಟರ ಸಮೂಹ ತಮ್ಮಷ್ಟಕ್ಕೆ ತಾವೇ ರಾಯನಿಗೆ ಬೆಂಬಲವಾಗಿ ನಿಂತು ದ್ರೋಣನ ಸೇನೆಯನ್ನು ಮುತ್ತಿದರು.

44. ತೂಗಾಡುತ್ತಾ ಆನೆಗಳು ಸಮೀಪಿಸಿದುವು. ತಲೆದೂಗುತ್ತಾ ಶೂರ ಕಾಲಾಳುಗಳು ಇದಿರಾದರು. ಆಯುಧಗಳಿಂದ ತುಂಬಿದ ಬಂಡಿಗಳು ಒಂದೇ ಸಮನೆ ಒಳಪ್ರವೇಶಿಸಿದುವು. ಹೊರಸೆಳೆದ ಅಡಾಯುಧದ ರಾವುತರು ಮುಂದಾದರು, ಮುತ್ತಿದರು, ಗುಂಪಾಗಿ ಮುಂದುವರಿದು ಬೊಬ್ಬಿರಿದು ಶತ್ರು ಸಿಕ್ಕಿದನೆಂದು ಕೂಗಿದರು.

ಪಡಿತಳಿಸು-ಇದಿರಾಗು,
ಬದ್ಭರದ ಬಂಡಿ-ಆಯುಧಗಳನ್ನು ತುಂಬುವ ಬಂಡಿ
ಆರು-ಕೂಗು

45. ಸಾರಥಿಯ ಮೇಲೆ ಕೈಮಾಡಿದರು. ರಥದ ಕುದುರೆಯನ್ನು ತಿವಿದರು. ಆನೆಯ ಸೊಂಡಿಲು ರಥವನ್ನು ಹಿಡಿಯಿತು. ಆಗ ರಥದ ಅಚ್ಚಿನ ಮರ, ನೊಗ ಘಲ್ಲಿಸಿ ಭಯಂಕರ ಶಬ್ದ ಉಂಟಾಯಿತು. ಕುದುರೆಗಳ ಗೊರಸಿನ ಗುಂಪು ರಥದ ಹಿಡಿಕೆಯ ಮೇಲೆ ಬಿದ್ದವು. ರಥದ ಭಾಗಗಳನ್ನು ನಾಶ ಮಾಡಿದವು. ಕತ್ತಿಯ ಹೊಡೆತದ ಧಾರೆ ಮೊಗದಲ್ಲಿ ಮಿಂಚುವಂತೆ ದ್ರೋಣನನ್ನು ಆವರಿಸಿದುವು.

ಅನುಕರುಷ-ರಥದ ಅಚ್ಚಿನ ಮರ,
ಕೂಬರ-ನೊಗ,
ಈಚು-ಹಿಡಿಕೆ,

46. " ದ್ರೋಹಿ ಸಿಲುಕಿದನು ಎನ್ನುತ್ತಾ ಜೀವವನ್ನು ತೆಗೆಯಬೇಕೋ ಬೇಡವೋ ಅವನ ಆಪ್ತರನ್ನು ವಿಚಾರಿಸು” ಎನ್ನುತ್ತಾ ಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನನು ಎದುರಾಗಲು ಕೌರವ ಸಾಹಸಿಗರು ಅಳುಕಿದರು. ಕೌರವ ಸೇನೆಯ ಕರ್ಣ, ಕೃಪ ಮೊದಲಾದ ಪ್ರಮುಖ ನಾಯಕರು ಸಕಲ ಸಿದ್ಧತೆಯಿಂದ ಇದಿರಾದರು.

ಪಡಿತಳಿಸು-ಇದಿರಾಗು, ಬೇಹವರು-ಆಪ್ತರು

47. ಮೀನುಗಳ ಸಮೂಹಕ್ಕೆ ಗಾಳವು ಗಂಟಲಲ್ಲಿಳಿಯುವುದೇ ? ಅಯ್ಯೋ… ಈ ಗುಂಪು ಕವಿದರೆ ಬಿಲ್ಲಿನ ಗುರು ಕಳವಳಿಸುವನೇ? ಅಕ್ಕಪಕ್ಕದ ಸಹಾಯವನ್ನು ಬಯಸುವನೇ ? ಎಳೆಯ ಜಿಂಕೆಯ ಹಿಂಡು ಹೆಬ್ಬುಲಿಯ ಹಿರಿಮೆಯನ್ನು ಮನಗಾಣದೇ ಮುತ್ತಿದರೆ, ಇದಿರಾಗಿ ನಿಲ್ಲಲು ಸಾಧ್ಯವೇ ? ದ್ರೋಣನು ಶೂರ ಸೈನಿಕರನ್ನು ಕತ್ತರಿಸಿ ಸೇನೆಯಲ್ಲಿ ಕೋಲಾಹಲವನ್ನುಂಟು ಮಾಡಿದನು.

48. ಸೂರ್ಯನು ಕತ್ತಲನ್ನು ಹೋಗಲಾಡಿಸುವ ಹೊಣೆಯನ್ನು ನಿರ್ವಹಿಸಲು ಯಾರ ಸಹಾಯವನ್ನಾದರೂ ಬಯಸುವನೇ? ಇನ್ನು ಈ ವೈರಿ ಬಲ ಸಂಹಾರಕ್ಕೆ ಗುರು ಅಕ್ಕಪಕ್ಕದವರ ಸಹಾಯವನ್ನು ಬಯಸಿ ಹಂಗಿಗನಾಗುವನೇ ? ಅಧಿಕವಾದ ಶತ್ರು ಚತುರಂಗ ಬಲ ಸಂಹಾರದಲ್ಲಿ ಕಾರಂಜಿಯಾಗಿ ಎದ್ದ ಹೊರಚಿಮ್ಮುವ ರಕ್ತದ ಪ್ರವಾಹದಲ್ಲಿ ಪಾಂಚಾಲಾದಿ ನಾಯಕರು ಮುಳುಗಿದರು.

49. ಅರ್ಜುನನಿಗೆ ಘಾಯವಾಯ್ತು, ಭೀಮ, ಶಿಖಂಡಿ, ಸಾತ್ಯಕಿ, ದ್ರುಪದನಂದನರು ಮೈತುಂಬ ಗಾಯಗೊಂಡು ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಒದ್ದಾಡಿದರು. ಕೌಂತೇಯ ಸುತರು ಭಯದಿಂದ ಬಾಯಿಬಿಟ್ಟರು. ಇನ್ನುಳಿದ ಸುಭಟರ ನಾಯಕರ ಸ್ಥಿತಿ ಏನು ? ಪಾಂಡುಕುಮಾರರ ಸೇನೆ ನಶಿಸಿತು.

ಪೂರಾಯ-ವಿಶೇಷವಾದ

50. “ಮೊದಲು ಮುತ್ತಿದ ಒಂದು ಲಕ್ಷ ಚತುರಂಗ ಸೇನೆಯನ್ನು ನಾಶಮಾಡಿದನು. ಅದನ್ನು ಮೀರಿ ಒಂದು ನಿಮಿಷದಲ್ಲಿ ಎಂಟು ಲಕ್ಷ ಸೇನೆಯನ್ನು ನಾಶಗೈದನು. ಕದನದಲ್ಲಿ ದಿಕ್ಕೆಂಬ ದೇವಿಯರಿಗೆ ಒಂದು ಲಕ್ಷ ಸೇನೆಯನ್ನು ಬಲಿಯಾಗಿ ಅರ್ಪಿಸಿದನು. ಏಳು ಲಕ್ಷ ಸೇನೆಯನ್ನು ಯಮಪುರಿಗೆ ಕಳಿಸಿದನು ರಾಜನೇ ಕೇಳು” ಎಂದು ಸಂಜಯನು ಹೇಳಿದನು.

51. ಒಂದೇ ಸಲಕ್ಕೆ ಐದುನೂರು ರಾಜರುಗಳು ಮಡಿದರು. ಪುನಃ ಮಹಾರಥರು ಮುನ್ನೂರು ಪುನಃ ಪುನಃ ನೂರು ನಾನೂರು ಸಂಖ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ನಾಶವಾದರು. ಮಾರಿ ದೇವತೆಯು ಬಿರುಸಾಗಿ ತೇಗಿದಳು. ಯಮನ ದೂತರು ಸತ್ತವರನ್ನೆಲ್ಲಾ ಕರೆದೊಯ್ಯಲು ಸಾಧ್ಯವಾಗದೆ ಸ್ವರ್ಗದ ಹೊರಕೇರಿಗೆ ಅಟ್ಟಿದರು ಎನ್ನುವಷ್ಟರ ಮಟ್ಟಿಗೆ ಶತ್ರುಚತುರ್ಬಲವನ್ನು ದ್ರೋಣನು ಕೊಂದನು.

52. ಈ ಕಡೆ ಆಕಾಶದಿಂದ ತಪಸ್ವಿಗಳು ಇಳಿದರು. ಹೊಳೆ ಹೊಳೆವ ಬಿಳಿ ಬಣ್ಣದ ಸಹಜವಾದ ಪ್ರಕಾಶದಲ್ಲಿ ಜಗತ್ತು ಮುಳುಗಲಾಗಿ ಭಸ್ಮವನ್ನು ತನ್ನ ಅಂಗಗಳಿಗೆ ಬಳಿದುಕೊಂಡು ಅದರಿಂದಲೇ ವಿಭೂಷಿತನಾದ, ನೇತಾಡುವ ಕೆಂಜಡೆಯ, ಹುಲಿಯ ಚರ್ಮದ, ಶುದ್ಧವಾದ ಬಿಳಿಯ ಹಲ್ಲಿನ ಸಾಲಿನ, ಮುತ್ತಿನ ಸರದ, ಮಣಿ ಜಪಮಾಲಿಕೆಯ ಪರಿಶುದ್ಧರಾದ ನಿರ್ಮಲ ತಪೋಧನರು ಸಂಗ್ರಾಮ ಭೂಮಿಗೆ ಬಂದರು.

53. ಅತ್ರಿ, ಭಾರಧ್ವಾಜ, ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರ, ಗೌತಮ, ಕಣ್ವ, ಕಶ್ಯಪ, ಮಿತ್ರಸೂನು, ವಸಿಷ್ಠ, ಗಾಗ್ರ್ಯ, ಆಂಗಿರಸ, ಭಾರ್ಗವರು, ಅತ್ರಿಮಹರ್ಷಿಯ ಮಗ, ಶ್ರೇಷ್ಠ ವಾಲಖಿಲ್ಯರು, ಚಿತ್ರಚರಿತರು ಇವರೇ ಮೊದಲಾದವರು ಅಲ್ಲಿಗೆ ಬಂದರು. ದ್ರೋಣರು ಮಿತ್ರಭಾವದಲ್ಲಿ ಅವರನ್ನು ಅಭಿವಂದಿಸಿದರು.

ವಾಲಖಿಲ್ಯರು - ಮಹಾಭಾರತದ ಆದಿಪರ್ವ (ಅಧ್ಯಾಯ 30) ಮತ್ತು ವನಪರ್ವಗಳಲ್ಲಿ ವಾಲಖಿಲ್ಯರ ಪ್ರಸ್ತಾವ ಬರುತ್ತದೆ. ಇವರು ಸೂರ್ಯಮಂಡಲ ವಾಸಿಗಲು. ಸೂರ್ಯಕಿರಣಗಳೇ ಇವರಿಗೆ ಆಹಾರ. ಇವರ ಸಂಖ್ಯೆ ಎಪ್ಪತ್ತುಸಾವಿರ, ಮಹಾತೇಜಸ್ವಿಗಳು, ತಪೋಧನರು, ತಲೆಕೆಳಗಾಗಿ ನಿಂತು ತಪಸ್ಸು ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದವರು. ವ್ರತಪರಾಯಣರಾದ ಇವರು ಸೂರ್ಯನ ಮುಂದೆ ಚಲಿಸುವವರಾಗಿದ್ದರು. ತಪಸ್ಸಿದ್ಧಿಗಳಿಸಿದ ಈ ಮಹಾನುಭಾವರು ಸರ್ವಧರ್ಮಗಳನ್ನೂ ಬಲ್ಲವರಾಗಿದ್ದರಂತೆ! ಇವರ ಗಾತ್ರ ಎಷ್ಟು ಗೊತ್ತೆ? ಒಂದು ಬೆರಳಿನ ಗಾತ್ರ ಅಷ್ಟೆ. ದೇವೇಂದ್ರನ ಕಣ್ಣಿಗೆ ಮಾತ್ರ ಇವರು ಅಪಹಾಸ್ಯದ ವಸ್ತುವಾಗಿ ಕಂಡದ್ದು ಆಶ್ಚರ್ಯ. ಸಂದರ್ಭ ಇದು. ಕಶ್ಯಪ ಮಹರ್ಷಿ ಪುತ್ರಕಾಮೇಷ್ಟಿಯಾಗ ಮಾಡಿದ. ಮುಖ್ಯ ಆಹ್ವಾನಿತರಾಗಿದ್ದ ಇವರುಗಳು ತಮ್ಮ ಕೈಯಲ್ಲಿ ಹೊರಲು ಕಷ್ಟವಾಗುವಷ್ಟು ಭಾರಿಯ ಪುಷ್ಪಗುಚ್ಚಗಳನ್ನು ಹೊತ್ತು ಬಂದರು. ಅದನ್ನು ಕಂಡು ದೇವೇಂದ್ರ ಜೋರಾಗಿ ನಕ್ಕುಬಿಟ್ಟನಂತೆ! ದೇವರಾಜನ ಪ್ರಮಾದ ಮತ್ತು ಅಪರಾಧಗಳನ್ನು ಕಂಡು ವಾಲಖಿಲ್ಯರು ಸಿಟ್ಟಿಗೆದ್ದರು. ಈ ಮದೋನ್ಮತ್ತನಾದ ದೇವೇಂದ್ರ ನಮಗೆ ಬೇಕಾಗಿಲ್ಲ. ಇವನನ್ನು ಪೀಠದಿಂದ ಓಡಿಸಿದ ಇವನ ಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ಬೇರೊಬ್ಬ ಇಂದ್ರನನ್ನು ತಂದು ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿಸುತ್ತೇವೆ ಎಂದು ಸಂಕಲ್ಪಿಸಿಕೊಂಡರು. ಅದಕ್ಕಾಗಿ ವಿಧಿವತ್ತಾಗಿ ಹೋಮಕಾರ್ಯವನ್ನು ಪೂರೈಸಿದರು. ಆದರೆ ಮಹರ್ಷಿ ಕಶ್ಯಪರು ಅಡ್ಡಬಂದು ಅನುನಯಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ವಾಲಖಿಲ್ಯರ ಮನಸ್ಸನ್ನು ಒಲಿಸಿಕೊಂಡರು. ಆದರೆ ಹೋಮ ಮಾಡಿ ಆಗಿದೆ. ಸಂಕಲ್ಪ ನೆರವೇರದಿದ್ದರೆ ಆಗುವುದಿಲ್ಲವಲ್ಲ. ಕಶ್ಯಪರು ಅದಕ್ಕೂ ಒಂದು ಪರಿಹಾರವನ್ನು ಸೂಚಿಸಿದರು. ಎರಡನೆಯ ಇಂದ್ರನನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸುವ ಸಂಕಲಪ್ದ ಬದಲಿಗೆ ಬಲಶಾಲಿಯೂ ಲೋಕಕಲ್ಯಾಣಕಾರಕನೂ ಆದ ಗರುಡನ ಸೃಷ್ಟಿಗೆ ಪ್ರಯತ್ನಿಸಿದರೆ ಒಳ್ಳೆಯದು ಎಂದು ಸೂಚಿಸಿದರು. ಕಶ್ಯಪರ ಈ ಬೇಡಿಕೆಗೆ ವಾಲಖಿಲ್ಯರು ಮಣಿದರು. ಯಾಚಕನಾಗಿ ಬಂದಿದ್ದ ಇಂದ್ರನನ್ನು ಅನುಗ್ರಹಿಸಿದರು. ಗರುಡನಂಥ ಮಹಾತ್ಮನ ಉದಯಕ್ಕೆ ಸಹಕಾರಿಗಳಾದರು.
ವಾಲಖಿಲ್ಯರು ರಾಜಾ ಪೃಥುವಿನ ಮಂತ್ರಿಗಳಾಗಿದ್ದರೆಂದು ಶಾಚಿತಿಪರ್ವ ಹೇಳುತ್ತದೆ. ಅಗಸ್ತ್ಯರ ಬಳಿ ಇದ್ದ ಕಮಲಗಳನ್ನು ಅಪಹರಿಸಿದರೆಂದೂ ಹೇಳಲಾಗಿದೆ. ಮೃಗಚರ್ಮ ಚೀರ ಮತ್ತು ವಲ್ಕಲಗಳೇ ಇವರ ವಸ್ತ್ರಗಳಾಗಿದ್ದುವು. ಇವರು ಶೀತೋಷ್ಣ ದ್ವಂದ್ವರಹಿತರಾಗಿದ್ದರಂತೆ. ಸನ್ಮಾರ್ಗಿಗಳು ತಪೋಧನರೂ ಆಗಿದ್ದರು. ಇವರ ಧರ್ಮದ ಫಲ ಮಹತ್ತರವಾದದ್ದು. ತಪಶ್ಯಕ್ತಿಯಿಂದ ಸರ್ವಪಾಪಗಳನ್ನು ಸುಟ್ಟ ಇವರು ಸರ್ವಲೋಕಗಳನ್ನು ತಮ್ಮ ತೇಜಸ್ಸಿನಿಂದ ಬೆಳಗುತ್ತಿದ್ದರಂತೆ. ಪ್ರತಿನಿತ್ಯವೂ ಇವರು ವೈವಿಧ್ಯಮಯವಾಗಿ ಸೂರ್ಯಸ್ತುತಿ ಮಾಡುತ್ತ ಮುಂದೆ ಸಾಗುತ್ತಿದ್ದರಂತೆ. ಲೋಕ ರಕ್ಷಣೆಯ ಕಾಳಜಿ ಇದ್ದ ಇವರಿಂದ ಸಮಸ್ತಲೋಕವೂ ಉಪಕೃತವಾಗಿದೆ ಎಂದು ವನಪರ್ವ ಹೇಳುತ್ತದೆ.ಅತ್ರಿ, ಭಾರಧ್ವಾಜ, ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರ, ಗೌತಮ, ಕಣ್ವ, ಕಶ್ಯಪ, ಮಿತ್ರಸೂನು, ವಸಿಷ್ಠ, ಗಾಗ್ರ್ಯ, ಆಂಗಿರಸ, ಭಾರ್ಗವರು, ಅತ್ರಿಮಹರ್ಷಿಯ ಮಗ, ಶ್ರೇಷ್ಠ ವಾಲಖಿಲ್ಯರು, ಚಿತ್ರಚರಿತರು

54. ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠರು ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಈ ಕಡೆ ಮುರವಿರೋಧಿಯಾದ ಕೃಷ್ಣನಿಗೆ, ಅರ್ಜುನನಿಗೆ ಕುರು ಸೇನಾಪತಿಯಾದ ದ್ರೋಣನಿಗೆ ಈ ಮೂವರಿಗೆ ಮಾತ್ರ ಗೋಚರವಾದರು. ಉಳಿದವರಿಗೆ ತಿಳಿಯಲಿಲ್ಲ. ಅವರು ದ್ರೋಣನಿಂದ ಸತ್ಕಾರವನ್ನು ಪಡೆದರು. ಆ ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠರು ನುಡಿದರು. ಕೌರವಾನ್ವಯದ ಕಲ್ಪವೃಕ್ಷವನ್ನೇ ಕಡಿದರು.

ಭೂರುಹ-ವೃಕ್ಷ, ಮರ

55. ದ್ರೋಣನೇ ನಿನಗೆ ಈ ಪ್ರಾಣಿ ಹಿಂಸೆ ಪಾತಕವಲ್ಲವೇ ? ಕ್ಷತ್ರಿಯ ಜಾತಿಯಲ್ಲಿ ಜನಿಸಿದವರೆಲ್ಲರೂ ನಿನ್ನಂತೆ ನಿರ್ದಯರಾಗಿದ್ದಾರೆಯೇ ? ಸೋತರೆ ಅದು ಋಷಿತನಕ್ಕೆ ಅಪಖ್ಯಾತಿಯೇ ? ಶಸ್ತ್ರೋಪ ಜೀವನವು ನಿನಗೇಕೆ ? ಎಂದು ಭಾರದ್ವಾಜ ಮುನಿ ಹೇಳಿದನು.

56. “ಲೋಕವೆಂಬುದು ವರ್ಣಧರ್ಮವನ್ನು ಅನುಸರಿಸಿಯೆ ನಡೆಯುವುದು. ವೈದಿಕ ಧರ್ಮಕ್ಕೆ ನಾವು ಮೊದಲಿಗರು (ಪ್ರಮುಖರು) ನಾವೇ ತಪ್ಪಿ ನಡೆದರೆ ವಿದ್ವಾಂಸರು ಭ್ರಮೆಗೆ ಒಳಗಾಗುತ್ತಾರೆ. ಲೋಕವು ನಮ್ಮನ್ನೇ ಉದಾಹರಿಸುವುದು. ಅಪಹಾಸ್ಯ ಮಾಡುವುದು. ವಿಹಿತವಾದ ಕರ್ಮಶ್ರುತಿ ಪರಿತ್ಯಾಗ ನಿಮಗೇಕೆ ? ದುರ್ಯಶವೇಕೆ ?” ಎಂದರು.

57. “ಶ್ರುತಿ ಪಠಣವೋ, ತರ್ಪಣವೋ ಅಥವಾ ಅತಿಥಿ ಪೂಜೆಯೋ, ಭೂತಯಜ್ಞವೋ, ಅಗ್ನಿದೇವನ ಆರಾಧನೆಯೋ-ಇವಲ್ಲವೇ ನಿಮಗೆ ಭೂಷಣವು. ಯುದ್ಧವು ಈ ಐದರೊಳಗೆ ಸೇರಿದೆಯೇ ? ಶ್ರುತಿ, ಸ್ಮೃತಿಗಳಿಗನುಸಾರವಾಗಿ ಪಂಡಿತರು ನಡೆಯುವ ಮಾರ್ಗವನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಮೂರ್ಖರ ರೀತಿಯನ್ನು ಅನುಕರಿಸಿದರೆ ಬರುವ ವಿಶೇಷವಾದ ಫಲವೇನು ?” ಎಂದನು.

ಮಾದು-ಬಿಟ್ಟು, ಹುತವಹ-ಅಗ್ನಿ

58. “ಇದುವರೆಗೆ ಅವಿವೇಕದಿಂದ ಒಳ್ಳೆಯ ಮಾರ್ಗವಾದ ವೈದಿಕ ಧರ್ಮವನ್ನು ಅತಿಕ್ರಮಣ ಮಾಡಿದ್ದಾಯಿತು. ನೀರು ಹರಿದು ಹೋದಮೇಲೆ ಸೇತುವೆ ಏಕೆ ಕಟ್ಟಬೇಕು ? ಈ ದುರಾಗ್ರಹವು ನಿಲ್ಲಲಿ. ಆಯುಧವನ್ನು ಕೆಳಗೆ ಹಾಕು. ಸುಸಮಾಧಿಯೋಗದಲ್ಲಿ ನೆಲೆನಿಲ್ಲು, ನಿಜವನ್ನು ಅರಿತು ನೀನು ದೇಹ ನಿಸ್ಪೃಹನಾಗು " ಎಂದನು. (ದೇಹದ ಮೇಲಿನ ವ್ಯಾಮೋಹ ಬಿಡು)

59. “ಈ ದೇಹವು ಪಂಚಭೂತಗಳ, ಪಂಚ ಇಂದ್ರಿಯಗಳ ಮನೆಯು. ಶೇಖರಿಸಿದ ಕರ್ಮಫಲ ಸಮೂಹದಲ್ಲಿ ಈ ದೇಹವು ಸುರ, ನರ, ತಿರ್ಯಗ್ ಜಂತುಗಳಾದಿಯಾಗಿ ಹುಟ್ಟು, ಸಾವುಗಳ ಚಕ್ರದಲ್ಲಿ ತಿರುಗುವುವು. ದೇಹ, ಇಂದ್ರಿಯಗಳಾದಿಯಾದ ಈ ಪ್ರಪಂಚವು ನಾನಲ್ಲ ಎನ್ನುವಂತೆ ದೇಹಭಾವ ನಾಶವಾಗಿ ಉಳಿದ ನಿತ್ಯ, ಆಸೆಯಿಲ್ಲದ, ನಿರ್ಮಲ ಜ್ಞಾನ ಸ್ವರೂಪನು ನೀನೇ ಎಂದು ಅರಿತು ನಿನ್ನನ್ನು ನೀನು ನೋಡಿಕೋ” ಎಂದನು (ನಿನ್ನ ಸ್ವರೂಪವನ್ನು ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊ)

60. “ದ್ರೋಣನ ಅಂತಃಕರಣ ನೆನೆಯಿತು. ರೋಮಾಂಚನದ ಆನಂದಾಶ್ರುಜಲದಲ್ಲಿ ನೆನೆದು ಪುಲಕಿತಗೊಂಡು ಕಣ್ಣನ್ನು ಮುಚ್ಚಿ ಸಂತೋಷ ಹೆಚ್ಚಿ ತನ್ಮಯನಾದೆನು. ನಿಮ್ಮ ಪಾದ ದರ್ಶನದಿಂದ ಧನ್ಯನಾದೆ. ಬೀಳ್ಕೊಡಿರಿ” ಎನ್ನುತ್ತಾ ಕಣ್ಣುಗಳನ್ನು ತೆರೆದು ಅಂದು ಉಭಯ ಸೈನ್ಯವನ್ನು ನೋಡಿದನು.

61. ಮುನಿ ಸಮೂಹವು ಅತ್ತ ತಿರುಗಲು ಈ ಕಡೆ ದ್ರೋಣನ ಬುದ್ಧಿ ಹಿಂತಿರುಗಿತು. ಸಂಪೂರ್ಣವಾದ ಜ್ಞಾನ ಪ್ರಕಾಶಕ್ಕೆ ಮರವೆಯ ತೆರೆ ಹಿಡಿಯಿತು. ಸಮಗ್ರಜ್ಞಾನ ಮಸುಕಾಯಿತು. ತನ್ನ ಮಗನ ಮರಣ ಸುಳ್ಳೋ, ನಿಜವೋ ಎಂದು ಅರಸನಾದ ಧರ್ಮರಾಯನನ್ನು ಕೇಳೋಣ. ಭೀಮನ ಮಾತನ್ನು ನಂಬುವುದಿಲ್ಲ ಎನ್ನುತ್ತಾ ರಾಯನನ್ನು ಹುಡುಕುತ್ತಾ ಬಂದನು.

62. ದ್ರೋಣನು “ಎಲೆ ಯುಧಿಷ್ಠಿರನೇ… ನನ್ನ ಮಗ ಮಡಿದನೇನು ? ಆ ಮಾತು ಸುಳ್ಳಲ್ಲವೇ ? ಪರಿಶುದ್ಧ ಸತ್ಯವಾದಿಯಾದ ನೀನು ಹೇಳು” ಎನ್ನಲು, ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ನಗುತ್ತಾ…..ಧರ್ಮರಾಯನನ್ನು ಕುರಿತು " ಎಲೆಲೆ, ಹೇಳಯ್ಯಾ… ಪಾಪಿ, ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಮಾಳವರ ಥಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ಅಶ್ವತ್ಥಾಮನೆಂಬ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಆನೆ ಮಡಿದುದು. ಹೆದರಬೇಡ. ಹೀಗೆಂದು ಹೇಳಯ್ಯಾ " ಎಂದನು.

ವಚೋನಿಧಿ-ಸತ್ಯವಾದಿ

63.ಧರ್ಮರಾಯನು " ಅಶ್ವತ್ಥಾಮನೆಂಬ ಆನೆಯು ಇದಿರಾಗಿ ನಾಶವಾಯಿತು. ಇದು ನಿಜ” ಎನ್ನಲು ರಾಜನ ಮಾತಿಗೆ ನಿಟ್ಟುಸಿರು ಬಿಟ್ಟು ದ್ರೋಣನು ಸತ್ತದ್ದು ತನ್ನ ಮಗನೇ ಎಂದು ನಂಬಿದನು. ಕೈಯಲ್ಲಿದ್ದ ಆಯುಧ ಜಾರಿ ಬೀಳಲಾಗಿ ನಡುಗಿ ದುಃಖದಿಂದ ಕಾತರಿಸಿ ಮನಸ್ಸಿನ ದ್ವಂದ್ವದಲ್ಲಿ ಕಳವಳಿಸಿ ರೋಷವೆಂಬ ತಾಮಸ ಗುಣವನ್ನು ಆಹ್ವಾನಿಸಿದನು.

ಚಿತ್ತ ವಿಭೇದ-ಮನಸ್ಸಿನ ದ್ವಂದ್ವ

ಮದ್ದಾನೆಯೆಂಬ ಅಶ್ವತ್ಥಾಮ ಸತ್ತ ಎಂದು ದ್ರೋಣ ತಿಳಿಯುತ್ತಾನೆ. ಅಶ್ವತ್ಥಾಮ ಎಂಬ ಹೆಸರಿನ ಅನೆ ನಾಶವಾಯಿತು ಎಂದು ಹೇಳಿ ಧರ್ಮಜ ಸಮಾಧಾನಗೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ.

64. ಬಲೆ ಕಳಚಿದರೆ ಮೃಗ ಇಕ್ಕಟ್ಟಿನ ಕುಳಿಯೊಳಗೆ ಬಿದ್ದಿತು ಎಂಬಂತೆ ದ್ರೋಣನು ಬಿಲ್ಲನ್ನು ಹಿಡಿದು ಬಾಣವನ್ನು ಹೆದೆಯೇರಿಸಿ ಶತ್ರು ಸೈನ್ಯವನ್ನು ಪ್ರತಿಭಟಿಸಿ ನಿಂತನು. ಮುನಿಗಳೇನೋ ಜ್ಞಾನ ಮಾರ್ಗವನ್ನು ತಿಳಿಸಿ ಹೋದರು. ಆದರೆ ಈತನ ತಿಳಿವಿಗೆ ಅಜ್ಞಾನವೆಂಬ ಮುಸುಕು ಕವಿಯಿತು. ಪುನಃ ಮುಂದಾಗಿ ಪಾಂಡವ ಸೇನಾ ಸಾಗರವನ್ನು ಮೊಗೆದನು. ಆಪೋಶನ ತೆಗೆದುಕೊಂಡನು.

ತಿರುವಾಯ್‍ಗೊಳಿಸು-ಹೆದೆಯೇರಿಸು,

65. ಪುನಃ ಭೀಮನ ಮೇಲೆ ಬಾಣ ಪ್ರಯೋಗಿಸಿದನು. ಅರ್ಜುನನನ್ನು ಗಾಯಗೊಳಿಸಿದನು. ರಾಜನ ಸಮೀಪದ ಬಲ ಎಡಭಾಗದ ವೀರರ ಮೇಲೆ ರಕ್ತ ಬಸಿಯುವಂತೆ ಬಾಣ ಪ್ರಯೋಗಿಸಿದನು. ಪುನಃ ಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನ, ಸಾತ್ಯಕಿ, ಶ್ರೇಷ್ಠ ಯುಧಾಮನ್ಯು, ಉತ್ತಮೌಂಜಸ ಮೊದಲಾದ ಅರಸು ಮಕ್ಕಳಲ್ಲಿ ಹಲವರ ಮೇಲೆ ನಾಶವಾಗುವಂತೆ ಬಾಣ ಪ್ರಯೋಗಿಸಿ ಬೊಬ್ಬಿರಿದನು.

66. ಭೀಮನು ಇವನ ಆರ್ಭಟೆಗೆ ನಸುನಗುತ್ತ “ಇಷ್ಟು ವೇಗವಾಗಿ ಭೂತ ಹಿಂಸಾದೋಷವನ್ನು ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಮಾಡಿ ಹಣವನ್ನು ಗಳಿಸುವುದು ಮಕ್ಕಳಿಗೋಸ್ಕರವೇ ಅಲ್ಲವೇ ? ತಾನೂ ನಾಶವಾದ ಮೇಲೆ ಪ್ರಯೋಜನವೇನು ? ಆಸೆ ಇದರಲ್ಲಿ ಏಕೆ ? ಯುದ್ಧದ ಆವೇಶ ನಾಶವಾಗುತ್ತಿಲ್ಲವಲ್ಲಾ ? ಶಿವ ಶಿವಾ ಮಗನ ಮರಣದ ವಿಷಯವನ್ನೂ ಸಹ ಮನಸ್ಸಿಗೆ ತಂದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಿಲ್ಲವಲ್ಲ ?” ಎಂದನು.

67. ಭೀಮನ ಈ ಮಾತುಗಳನ್ನು ಕೇಳಿ ದ್ರೋಣನು ಅತ್ಯಂತ ನೊಂದನು. ಅಡಿಗಡಿಗೆ ಕಣ್ಣಿನಲ್ಲಿ ನೀರು ತುಂಬಿದವು. ಕೈಯಲ್ಲಿನ ಬಿಲ್ಲು-ಬಾಣಗಳು ಜಾರಿದವು. ಸಾಕು ಈ ದೇಹವೇಕೆ ? ಎನ್ನುತ್ತಾ ಹೆಚ್ಚು ದುಃಖದ ಮುಖದಿಂದ “ಮಗನು ಮಡಿದ ಕಾರಣ ಅಸ್ತ್ರತ್ಯಾಗ ಮಾಡುವೆನು " ಎಂದು ರಾಜ ದುರ್ಯೋಧನ, ಕರ್ಣ, ಕೃಪಾದಿ ಭಟರಿಗೆ ಹೇಳಿದನು.

68. ಹೀಗೆ ಹೇಳುತ್ತಾ ರಥದಲ್ಲಿ ಪದ್ಮಾಸನವನ್ನು ರಚಿಸಿ ಕುಳಿತು ಇಂದ್ರಿಯಗಳ ವೃತ್ತಿಯನ್ನು ನಿಗ್ರಹಿಸಿ / ತಡೆದು ಪ್ರಾಣ ವಾಯುವನ್ನು ಮೂಲಾಧಾರದಲ್ಲಿ ನಿಲ್ಲಿಸಿದನು. ಸೂರ್ಯನಾಡಿ ಚಂದ್ರನಾಡಿಗಳು ಒಂದಾಗಲು, ಪ್ರಾಣವಾಯುವನ್ನು ಮೇಲಕ್ಕೆತ್ತಿ ನಿಲ್ಲಿಸಿ, ಸಹಸ್ರದಳ ಕಮಲದ ಮಧ್ಯದ ಬಿಂದುವಿನಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗುವ ಕಲೆಯಲ್ಲಿ ತನ್ಮಯನಾಗಿ ವರಸಮಾಧಿಯಲ್ಲಿ ಸ್ಥಿತನಾದನು.

ಮಾರುತ-ಪ್ರಾಣವಾಯು, ಇನ-ಸೂರ್ಯ, ಶಶಿ-ಚಂದ್ರ, ಬಿಂದು-ಪರಮಾತ್ಮನ ಸಾನ್ನಿಧ್ಯ, ಸಹಸ್ರದಳ ಕಮಲದ ಮಧ್ಯದ ಸ್ಥಾನವೇ ಬಿಂದು, ಐಕ್ಯಸ್ಥಿತಿ-ಅದ್ವೈತದ ಅನುಭವ

ನಾದ ಬಿಂದು ಕಳೆ

69. ಮೂಗಿನ ತುದಿಗೆ ದೃಷ್ಟಿಯನ್ನು ನಿಲ್ಲಿಸಿ (ಏಕಾಗ್ರತೆ) ಉಸಿರನ್ನು ತಡೆದು, ಪೂರ್ಣಚಂದ್ರನ ಕಿರಣದ ಅಮೃತಪಾನದ, ರೋಮಾಂಚನದ ಗುಡಿಯ ಬೀಡಾದ ಸಹಸ್ರಾರ ಚಕ್ರದಲ್ಲಿ ಗಾಢವಾದ ಸಮಾಧಿಯಲ್ಲಿ ಸ್ಥಿತನಾಗಿ, ಆ ಸುಷುಮ್ನಾನಾಡಿಯ ಮೂಲಕ ಪ್ರಾಣ ವಾಯುವನ್ನು ಸಮಾಧಿ ಸ್ಥಿತಿಗೆ ಕೊಂಡೊಯ್ದು ಸೌಖ್ಯ ಭಾವದಲ್ಲಿ ಬೆರೆತು ದ್ರೋಣನು ಮೈಮರೆತನು.

ಶಶಿಕಿರಣ ಪೀಯೂಷ-ಚಂದ್ರಕಿರಣವೆಂಬ ಅಮೃತ, ಸುಷುಮ್ನಾನಾಡಿ-ಸೂರ್ಯ ಚಂದ್ರನಾಡಿಗಳ ಮಧ್ಯದಲ್ಲಿರುವ ನಾಳವೇ ಸುಷುಮ್ನಾನಾಡಿ, ನಾಸಿಕ-ಮೂಗು, ಗುಡಿಯ ಬೀಡು-ಪರಮಾತ್ಮನ ಪವಿತ್ರ ಸ್ಥಾನ, ಕಾಳಾಶಿಸು - ಹೊಂದಿಸು, ಸೇರಿಸು
ಜಡಿವ-ಬೆರೆತು, ಝೊಮ್ಮು-ಮೈಮರೆ.

ದ್ರೋಣರು ಸೂರ್ಯಚಂದ್ರನಾಡಿಗಳಲ್ಲಿ ಸಂಚರಿಸುತ್ತಿದ್ದ ಪ್ರಾಣವಾಯುವನ್ನು ನಿರೋಧಿಸಿ, ಸುಷುಮ್ನಾ ನಾಡಿಯಲ್ಲಿ ಪ್ರವೇಶಿಸಿ, ಊಧ್ರ್ವಗತಿಯಲ್ಲಿ ಹೋಗಿ, ಅಲ್ಲಿದ್ದ ಪೂರ್ಣ ಕಳೆಯಿಂದ ಕೂಡಿದ ಚಂದ್ರನಲ್ಲಿ ಹೊರಸೂಸುತ್ತಿದ್ದ ಅಮೃತವನ್ನು ಸವಿಯುತ್ತಾ ಸಹಸ್ರದಳ ಕಮಲದ ಮಧ್ಯದ ಬಿಂದುವಿನಲ್ಲಿ ಐಕ್ಯವಾದರು

70. ತನ್ನಲ್ಲಿ ಇತರ ವಸ್ತುಗಳನ್ನು ಇತರರಲ್ಲಿ ತನ್ನನ್ನು ಕಂಡು ತಾನು ತನ್ನಿಂದ ಅನ್ಯವು ಇವೆರಡರ ಐಕ್ಯವೆಂಬ, ಪರಮಾತ್ಮನಿಗೆ ಹತ್ತಿರವಿರುವೆನೆಂಬ ಭಾವವನ್ನು ಕಂಡು ತನ್ನೊಳಗೆ ಎಲ್ಲವೂ ಹುಸಿಯೆಂಬುದನ್ನು ಮನಗಂಡು, ನಿತ್ಯ, ಅನನ್ಯ, ನಿರ್ಮಲ ಜ್ಞಾನರೂಪವೇ ತನ್ನ ನಿಜರೂಪವೆಂದರಿತು ದ್ರೋಣನು ತಾನೇ ತಾನಾಗಿದ್ದನು.

ಉಪಚರಿತ ಭಾವ-ಪರಮಾತ್ಮನಿಗೆ ಹತ್ತಿರವಾಗುವ ಸ್ಥಿತಿ.

71. ದ್ರೋಣನ ಆತ್ಮತೇಜವು ನಡುನೆತ್ತಿಯನ್ನು ಒಡೆದು ಝಳಪಿಸಿ ಹೆಚ್ಚು ಬೆಳಕಿನಿಂದ ಥಳಥಳಿಸುತ್ತಾ ಸೂರ್ಯನನ್ನೂ ಸಹ ಮೀರಿಸಿ ಹಾರಿತು. ಅದರ ರಶ್ಮಿ ದಿಗುತಟವನ್ನು ರಂಜಿಸಿತು. ಆ ಕುಡಿ ಬೆಳಕನ್ನು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ, ಮುನಿಗಳ ಸಮೂಹ, ಅರ್ಜುನ, ಕೃಪರು ಕಂಡರು. ನನ್ನನ್ನು ಬಿಟ್ಟರೆ ಆ ಸೇನೆಯಲ್ಲಿ ಇದನ್ನು ಬೇರೆ ಯಾರೂ ಕಂಡವರಿಲ್ಲ ಕೇಳು ಎಂದು ಸಂಜಯನು ಹೇಳಿದನು.

ಕಡುವೆಳಗು-ಹೆಚ್ಚಾದ ಬೆಳಕು,

72. ಮಗನ ಉಬ್ಬಟೆಯ ಹೆಮ್ಮೆ, ಪರಾಕ್ರಮ ಮುಗಿಯಿತೇ ? ಆಚಾರ್ಯನು ನಾಶವಾದನು. ಮುಂದೆ ಅದ್ಯಾರು ನಮಗೆ ಆಪ್ತರು ? ಯುದ್ಧಕ್ಕೆ ಸರಿಸಮಾನರಾದವರು ಯಾರು ? ಯುದ್ಧ ವೀರರು ಯಾರು ಇದ್ದು ನಿಮಗೆ ಏನು ಮಾಡಲು ಸಾಧ್ಯ ? ಶ್ರೇಷ್ಠ ದೈವವೇ ಮನಸಾರೆ ಅವರನ್ನು (ಪಾಂಡವರನ್ನು) ಮೆಚ್ಚಿದೆ. ಇನ್ನೇನು ಮಾಡಲು ಸಾಧ್ಯ ? ಅರಸನೇ ಕೇಳು ಎಂದನು ಸಂಜಯ.

ಜಜ್ಜಾರಿತನ-ಹೆಮ್ಮೆ, ಪರಾಕ್ರಮ