೦೩

ಸೂಚನೆ : ವಿದುರನು ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನಿಗೆ ನ್ಯಾಯ, ನೀತಿ, ಧರ್ಮಗಳ ಒಳ್ಳೆಯ ವಿಷಯಗಳನ್ನು ತಿಳಿಸಿದನು. ಆ ಒಳ್ಳೆಯ ಸಂಗತಿಗಳ ಚರ್ಚೆಯಲ್ಲಿ ಅವರು ರಾತ್ರಿಯನ್ನು ಕಳೆದರು.

1. ಸಂಜಯನು ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನ ಅರಮನೆಗೆ ಬಂದು ಪಾಂಡವರೊಡನೆ ನಡೆದ ಸಂಭಾಷಣೆಗಳನ್ನು ಒಂದೆರಡು ಮಾತಿನಲ್ಲಿ ತಿಳಿಸಿ ಮನೆಗೆ ಹಿಂತಿರುಗಿದನು. ಆ ರಾತ್ರಿ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನಿಗೆ ನಿದ್ರೆ ಬಾರದೆ ನೊಂದು ವಿದುರನನ್ನು ಕರೆಸಿ ನಿಟ್ಟುಸಿರು ಬಿಡುತ್ತ ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದನು.

ಬಿಸುಸುಯ್ಯುತ್ತ-ನಿಟ್ಟುಸಿರು ಬಿಡುತ್ತ

2. ಸಂಜಯನು ನಾಳೆ ಸಭೆಯಲ್ಲಿ ಬಂದು ವಿಷಯವನ್ನು ತಿಳಿಸುವನು. ಸಂಧಿಯಾಗುವುದೊ ? ಯುದ್ಧವಾಗುವುದೊ, ಮುಂದಿನದು ತಿಳಿಯಲಾಗದೆ ನನಗೆ ದುಗುಡವಾಗುತ್ತಿದೆ. ಈ ರಾತ್ರಿ ನನಗೆ ನಿದ್ರೆ ಬಾರದಾಗಿದೆ. ಸತ್ಯವನ್ನು ಹೇಳು ಎಂದು ಕೇಳಲು ವಿದುರನು ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನನ್ನು ಸಂತೈಸುತ್ತ ಹೇಳಿದನು

ನಿರುತ-ಸತ್ಯ

3. ‘ಮಹಾರಾಜ ! ಬಲಶಾಲಿಯ ಆಕ್ರಮಣಕ್ಕೆ ಸಿಲುಕಿದ ದುರ್ಬಲನಿಗೆ, ಕಾಮಾತುರನಿಗೆ, ಹಣದ ಚಿಂತೆಯಿಂದ ಕಂಗೆಟ್ಟವನಿಗೆ, ಕಳ್ಳತನದಿಂದ ಕುದಿವವನಿಗೆ, ದೈವದ ಮಹಿಮೆ ತಿಳಿಯದವನಿಗೆ ಮನಶ್ಯಾಂತಿ ಇಲ್ಲದೆ ಸತ್ಯವಾಗಿಯೂ ನಿದ್ರೆ ಬಾರದು.’ ಎಂದು ವಿದುರನು ಹೇಳಿದನು.

4. ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರ ಕೇಳು ! ಒಂದೇ ಅದ್ವಿತೀಯ ವಸ್ತುವಿನಿಂದ ದ್ವಂದ್ವವಾಗಿ ಕಾಣುವ ಈ ಜಗತ್ತು ಹುಟ್ಟಿತೆಂದು ತಿಳಿ, ಸತ್ವ, ರಜಸ್ಸು, ತಮೋಗುಣಗಳ ಸ್ವರೂಪವನ್ನರಿತು (ತ್ರಿಗುಣ) ನಾಲ್ಕು ಪುರುಷಾರ್ಥಗಳಲ್ಲಿ (ಧರ್ಮ, ಅರ್ಥ, ಕಾಮ, ಮೋಕ್ಷ) ನಿಷ್ಠೆಯಿಂದಿರು. ಪಂಚೇಂದ್ರಿಯಗಳಲ್ಲಿ ಆಸಕ್ತನಾಗದೆ ಅರಿಷಡ್ವರ್ಗಗಳನ್ನು ಗೆದ್ದು ಸಪ್ತವ್ಯಸನಗಳನ್ನು ತ್ಯಜಿಸು. ಯೋಗದ ಅಷ್ಟಾಂಗಗಳನ್ನು ವಿಚಾರಿಸಿ ನವ ವಿಧ ಭಕ್ತಿ ಮಾರ್ಗಗಳಲ್ಲಿ ಮುಂದುವರಿ. ಹತ್ತು ಸಾಮಾನ್ಯ ಧರ್ಮಗಳನ್ನು ಉಪೇಕ್ಷಿಸಬೇಡ.

ವಿಶೇಷಗಳು : ಅರಿಷಡ್ವರ್ಗ : ಕಾಮ, ಕ್ರೋಧ, ಲೋಭ, ಮೋಹ, ಮದ, ಮಾತ್ಸರ್ಯ.
ಸಪ್ತ ವ್ಯಸನಗಳು : ಮಧ್ಯಪಾನ, ಜೂಜು, ಸ್ತ್ರೀ, ಬೇಟೆ, ಕ್ರೂರದಂಡನೆ, ಕಠೋರವಾದ ಮಾತು, ದುಂದುಗಾರಿಕೆ,
ಅಷ್ಟಾಂಗಗಳು : ಯಮ, ನಿಯಮ, ಆಸನ, ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ, ಪ್ರತ್ಯಾಹಾರ, ಧ್ಯಾನ, ಧಾರಣಾ, ಸಮಾಧಿ,
ನವವಿಧಭಕ್ತಿ : ಶ್ರವಣ, ಸ್ಮರಣ, ಕೀರ್ತನ, ವಂದನ, ಅರ್ಚನ, ಪಾದ ಸೇವನ, ಸಖ್ಯ, ದಾಸ್ಯ, ಆತ್ಮ ನಿವೇದನ.
ಹತ್ತು ಸಾಮಾನ್ಯ ಧರ್ಮಗಳು : ಸಂತೋಷ, ತಾಳ್ಮೆ, ಮನೋನಿಗ್ರಹ, ಪರದ್ರವ್ಯದ ಅನಪೇಕ್ಷೆ, ಕೋಪಿಸದಿರುವುದು, ಶುಚಿತ್ವ, ಇಂದ್ರಿಯ ನಿಗ್ರಹ, ಶಾಸ್ತ್ರ ವಿಚಾರ, ಆತ್ಮಜ್ಞಾನ, ಸತ್ಯ. - ಮನುಸ್ಮೃತಿ (6-92)
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ಸಂ 4, ಪು. 202 - 204 ನೋಡಿ
ಏಕಯಾದ್ವೇ ವಿನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತ್ರೀಂಶ್ಚತು ರ್ಬಿಃವಶೇಕರು
ಪಂಚ ಜಿತ್ವಾ ವಿದಿತ್ವಾ ಷಟ್ ಸಪ್ತಹಿತ್ವಾ ಸುಖೀಭವ ||

5. ಮನುಷ್ಯನು ಒಂದನ್ನು ಅಲೋಚಿಸಿದರೆ ದೈವ ಎರಡನ್ನು ಬಗೆಯುತ್ತದೆ. ಗುರಿ ಸಾಧಿಸಲು ಮೂರು ದಾರಿಯನ್ನು ಹುಡುಕಿದರೆ ದೈವ ನಾಲ್ಕು ವಿಧಗಳಿಂದ ಅದನ್ನು ಕೆಡಿಸುತ್ತದೆ. ಎಲ್ಲವೂ ತನ್ನಿಚ್ಛೆಯಂತೆಯೇ ನಡೆಯುವುದಾದರೆ, ದೈವವು ಏಕೆ ? ನಾನೇ ದೇವರೆಂದು ಮನುಷ್ಯ ಹೇಳಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ !

ಗನ್ನಕತಕ-ಮೋಸ/ವಂಚನೆ

6. ಒಂದಕ್ಷರವನ್ನು ಹೇಳಿಕೊಟ್ಟವನೂ ಗುರು. ಆಪತ್ಕಾಲದಲ್ಲಿ ತನ್ನನ್ನು ಉಳಿಸಿದವನೂ ಗುರುವೇ, ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ರಕ್ಷಿಸಿದವನು ಪರಮಗುರು. ಅವರಿಂದಾದ ಉಪಕಾರವನ್ನು ಉಪೇಕ್ಷಿಸಿ ನಾನೇ ಹೆಚ್ಚೆಂದು ಗರ್ವಿಸುವವನು ಮುಂದೆ ನೀಚನಾಗಿ ಹುಟ್ಟಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ.

ವಿಗ್ರಹ-ಯುದ್ಧ

7. ನನ್ನ ಕರ್ತವ್ಯವೇನು ? ಯಾವುದು ನನಗೆ ಶ್ರೇಯಸ್ಸು ಎಂದು ಯೋಚಿಸಿ ಕಾರ್ಯದಲ್ಲಿ ತೊಡಗದೆ , ಬೇರೆ ಚಿಂತನೆ ಮಾಡುವುದು ನೀತಿವಂತರಿಗೆ ಉಚಿತವಲ್ಲ. ನಮ್ಮ ಉನ್ನತಿಯನ್ನು ಸಾಧಿಸುತ್ತ ಉಳಿದ ಸಮಯವನ್ನು ಪರೋಪಕಾರಕ್ಕಾಗಿಯೇ ವಿನಿಯೋಗಿಸಬೇಕು. ಅದಲ್ಲದೇ ಆತ್ಮವನ್ನೇ ಮರೆತು ನಡೆಯುವುದು ಸರಿಯಲ್ಲ ಎಂದು ವಿದುರನು ಹೇಳಿದನು.

ಕಾರಿಯ-ಕಾರ್ಯ

8. ಹಾವು ಹಲವು ಮರಿಗಳನ್ನು ಹಡೆದು ಲೋಕಕ್ಕೆ ಸಾವು ತರುವಂತೆ ನೀನು ಭೂಮಿಗೆ ಭಾರವಾದ ನೂರು ಮಕ್ಕಳನ್ನು ಹಡೆದು ಕೆಡೆಸಿದೆ. ವಿಚಾರಿಸಿದರೆ ಸರ್ವಜ್ಞನೂ ಸರ್ವಗುಣ ಸಂಪನ್ನನೂ ಆದ ಅರ್ಜುನನಂತಹ ಒಬ್ಬ ಮಗನು ಸಾಲದೆ ? ಕೆಲಸಕ್ಕೆ ಬಾರದ ನಾಡನಾಯಿಗಳಿಂದೇನು ಫಲ !

ನಾಡನಾಯಿ-ಊರನಾಯಿ/ಬೀದಿನಾಯಿ

9. ದೀಪವನ್ನು ಹಿಡಿದು ಅತ್ತಿಂದಿತ್ತ ಹುಡುಕಾಡುತ್ತ ಪರದಾಡುವಂತೆ, ನಾನಾ ರೂಪದಿಂದ ಸಂಪಾದಿಸುವ ಧರ್ಮದ ಗೊಡವೆ ಏಕೆ ? ಮಹಾರಾಜಾ ಕೇಳು ಸ್ವರ್ಗಕ್ಕೆ ಸತ್ಯವೊಂದೆ ಮೆಟ್ಟಿಲು. ಸತ್ಯವೇ ಸಂಸಾರಸಾಗರವನ್ನು ದಾಟಿಸುವ ನಾವೆಯಾಗಿದೆ.

ಆರ್ಜಿಸು-ಸಂಪಾದಿಸು, ಸೋಪಾನ-ಮೆಟ್ಟಿಲು
ಕೂಪಾರ - ಕೂಪರ - ಸಾಗರ

10. ಅಧರ್ಮದಿಂದ ಸಂಪಾದಿಸಿದ ಹಣದಿಂದ ಸಂಪಾದಿಸಿದವನಿಗೆ ಮಾತ್ರವೇ ಪಾಪವು ಗಂಟು ಬೀಳುತ್ತದೆ. ಅದನ್ನು ಅನುಭವಿಸುವ ಇತರರಿಗೆ ಆ ಪಾಪವು ತಟ್ಟುವುದಿಲ್ಲ, ಪಾಪವು ಸರ್ಪವಿದ್ದಂತೆ. ಅದು ಯಾರನ್ನು ಕಚ್ಚುವುದೋ ಅವರಿಗೆ ಮಾತ್ರ ವಿಷ ಬಾಧೆ. ದುರ್ಮಾರ್ಗದಿಂದ ಕೋಪಾಟೋಪದೊಡನೆ ಉತ್ತಮರ ಧನವನ್ನು ದೋಚುವುದು ಯಾವ ಗುಣ ?

ಕಾಪಥ-ಕೆಟ್ಟದಾರಿ

11. ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಶತ್ರುಗಳಿಂದ ಗೆದ್ದು ತಂದ ಹಣವನ್ನು ಬ್ರಾಹ್ಮಣರಿಗೆ ದಾನ ಮಾಡಿದ್ದರ ಫಲ ಎಷ್ಟೆಂಬುದನ್ನು ಹೇಳಲು ದೇವೇಂದ್ರನಿಗೂ ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ. ದಾನಮಾಡುವುದು ರಾಜರಿಗೆ ಉತ್ತಮ ಧರ್ಮ ಮಹಾರಾಜ ! ನಿನ್ನ ಮಗನು ಈ ನೀತಿ ರಹಸ್ಯವನ್ನು ತಿಳಿದಿಲ್ಲ.

ಬವರ-ಯುದ್ಧ, ಅವಗಡ-ತೊಂದರೆ

12. ಬ್ರಾಹ್ಮಣರ ಹಣದಿಂದ ಆನೆ, ಕುದುರೆ ಮುಂತಾದ ಸೈನಿಕ ದಳವನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸಿದರೆ ಅಂತಹವು ಬಹಳ ಕಾಲ ನಿಲ್ಲದು. ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಅಂತಹ ಸೇನೆಯು ನದಿಗೆ ಹಾಕಿದ ಮರಳ ಅಡ್ಡ ಗೋಡೆಯಂತೆ ನಾಶವಾಗುತ್ತದೆ. ಇದನ್ನು ತಿಳಿದು ವರ್ಣೋತ್ತಮರಿಗೆ ಭಯಪಟ್ಟು ನಡೆಯಬೇಕೆಂದ.

ನಸಿ-ಸೊರಗು

13. ಹಾವು ಕಚ್ಚಿದಂತೆ ಮನುಷ್ಯನ ರಕ್ತ ಹಾವಿಗೂ ದಕ್ಕದೇ, ಆ ಮನುಷ್ಯನ ದೇಹದಲ್ಲಿಯೂ ಉಳಿಯದಿರುವಂತೆ, ದುಷ್ಟ ಅಧಿಕಾರಿಗಳಿಂದ ಪ್ರಜೆಗಳನ್ನು ನೋಯಿಸಿ ತಂದ ಐಶ್ವರ್ಯವು ರಾಜನಿಗೂ ದಕ್ಕದು ! ಪ್ರಜೆಗಳಿಗೂ ಉಳಿಯದು !

ವಕ್ತ್ರ್-ಬಾಯಿ, ಒರಸೊರಸು-ಹಿಂಸೆ

14. ಸರ್ಪವು ಕಚ್ಚಿದರೂ, ಆಯುಧದಿಂದ ಹೊಡೆದರೂ ಒಬ್ಬನೇ ಸಾಯುತ್ತಾನೆ. ಆದರೆ ರಾಜನೀತಿಯನ್ನು ಸರಿಯಾಗಿ ಪ್ರಯೋಗಿಸಿದಾಗ ಶತ್ರುಗಳೆಲ್ಲರೂ ಸೇನಾ ಸಮೇತರಾಗಿ ನಾಶವಾಗುತ್ತಾರೆ. ಅವರ ರಾಜ್ಯವು ವಶವಾಗುತ್ತದೆ. ಮಹಾರಾಜಾ ! ನಿನಗೆ ವಿವೇಚನಾ ಪೂರ್ಣವಾದ ಮಂತ್ರಾಲೋಚನೆಗೆ ಸಮನಾದ ಮಂತ್ರಿ ಮಂಡಲ ನಿನಗಿದೆಯೇ ? ಎಂದನು.

15. ಧರ್ಮಮಾರ್ಗದಿಂದ ಧನವನ್ನು ಸಂಪಾದಿಸಿದರೆ ಅದು ಹೆಚ್ಚುತ್ತಾ ಹೋಗುತ್ತದೆ. ಅದರಿಂದ ದೇಶಕ್ಕೆ ಮಂಗಳವಾಗುತ್ತದೆ. ಪತ್ನೀ ಪುತ್ರರಿಗೆ ಹಿತವುಂಟು. ವೈರಿಗಳೂ ಹಿಮ್ಮೆಟ್ಟುತ್ತಾರೆ. ಇದನ್ನರಿತು ಮಹಾರಾಜ ! ನೀನು ಅಧರ್ಮಮಾರ್ಗವನ್ನು ತ್ಯಜಿಸಿ, ಧರ್ಮಮಾರ್ಗವನ್ನು ಅನುಸರಿಸು.

ಕಳತ್ರ-ಪತ್ನಿ, ಪೈಸರಿಸು-ಹಿಮ್ಮೆಟ್ಟು

16. ಹರಿಯುವ ನದಿಯು ತನ್ನಿಚ್ಛೆಯಂತೆ ನಡೆದು ಎರಡು ದಡವನ್ನು ಕೆಡಿಸುವಂತೆ, ಸ್ತ್ರೀಯರು ಸಂಭ್ರಮದಿಂದ ಮನಬಂದಂತೆ ನಡೆದರೆ ಎರಡೂ ಕುಲಗಳನ್ನು ನೀರಿನಲ್ಲಿ ಮುಳುಗಿಸುತ್ತಾರೆ. ಹಾಗೆಯೇ ಮೇರೆ ಮೀರದೆ ರಾಜನು ತನ್ನ ದಾರಿಯಲ್ಲಿ ಮತ್ಸರವನ್ನು ಹೊಂದದೆ ಪ್ರೀತಿಯಿಂದ ಆಳುವುದು ಉತ್ತಮವು ಮಹಾರಾಜ ಕೇಳು.

ಉರವಣಿ-ಸಂಭ್ರಮ

17. ಮಹಾರಾಜ ! ಈ ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಇಬ್ಬರು ಕಡು ಮೂರ್ಖರು. ಒಬ್ಬ ನಿನ್ನ ಮಗ ದುರ್ಯೋಧನ, ಮತ್ತೊಬ್ಬನು ರಾವಣ ವಿರಾಟನಗರದ ಗೋಗ್ರಹಣದಲ್ಲಿ ಅರ್ಜುನನ ಶೌರ್ಯವನ್ನು ಕಂಡ ನಿನ್ನ ಮಗ ಹಾಗೂ ಅಶೋಕ ವನದಲ್ಲಿ ಹನುಮಂತನ ಅಬ್ಬರವನ್ನು ಕಂಡ ರಾವಣ ಇಬ್ಬರೂ ಎದುರಾಳಿಗಳ ಅತಿಶಯವಾದ ಸತ್ವವನ್ನು ಕಂಡೂ ಕಂಡೂ ಎಚ್ಚರಗೊಳ್ಳದೆ ಮರುಳತನದಿಂದಿರುವುದು ಯೋಗ್ಯವೇ ?

18. ಲೆಕ್ಕಿಗನನ್ನು (ಗುಮಾಸ್ತನನ್ನು) ಹಗೆತನದಿಂದ ನೋಡಿದರೆ ಧನಹಾನಿ. ವೈದ್ಯನೊಡನೆ ಅನಾದರವನ್ನು ಬೆಳೆಸಿಕೊಂಡರೆ ಆಯುಷ್ಯ ಹೆಚ್ಚುವುದಿಲ್ಲ. ಮಹಾರಾಜ ! ಬ್ರಾಹ್ಮಣರನ್ನು ದ್ವೇಷಿಸಿದರೆ ಧನ, ಆಯುಷ್ಯ ಎರಡೂ ಹಾನಿಗೆ ಒಳಗಾಗುತ್ತವೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಬ್ರಾಹ್ಮಣರೊಡನೆಯ ಬದ್ಧ ದ್ವೇಷ ಒಳ್ಳೆಯದಲ್ಲ.

ಕರಣಿಕ-ಲೆಕ್ಕಿಗ/ಗುಮಾಸ್ತ

19. ಪ್ರಪಂಚದಲ್ಲಿ ಮರಣಾನಂತರ ಸದ್ಗತಿಯನ್ನು ಪಡೆಯತಕ್ಕವರು ಇಬ್ಬರು. ಒಬ್ಬ ಯೋಗ ಮಾರ್ಗದಲ್ಲಿ ಪ್ರಾಣವನ್ನು ಬಿಡತಕ್ಕ ಸಂನ್ಯಾಸಿ. ಮತ್ತೊಬ್ಬ ಯುದ್ಧಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ವೈರಿಗಳೊಡನೆ ಹೋರಾಡುತ್ತ ಪ್ರಾಣವನ್ನು ಬಿಡುವ ವೀರ ಎಂಬುದನ್ನು ತಿಳಿ ಎಂದನು ವಿದುರ.

20. ತಾಯಿ-ತಂದೆಯರು ತಮ್ಮ ಮಕ್ಕಳನ್ನು ವಿದ್ಯಾವಂತರನ್ನಾಗಿ ಮಾಡದಿದ್ದರೆ, ಮಕ್ಕಳಿಗೆ ತಾಯಿ-ತಂದೆಯರೇ ಶತ್ರುಗಳಾಗುತ್ತಾರೆ. ವಿದ್ಯಾಹೀನರು ವಿದ್ವಾಂಸರ ಖ್ಯಾತ ಸಭೆಯಲ್ಲಿ ಹಂಸಗಳ ಮಧ್ಯದಲ್ಲಿರುವ ಬಕಪಕ್ಷಿಗಳಂತೆ ಕಾಣುತ್ತಾರೆ.

21. ದಂಡಿಸುವ ಸಾಮಥ್ರ್ಯವಿದ್ದರೂ ಕ್ಷಮಿಸತಕ್ಕವನು ದರಿದ್ರನಾಗಿದ್ದರೂ ದಾನಿ ಎನಿಸುವನು. ಅವರಿಬ್ಬರು ಸ್ವರ್ಗದಲ್ಲಿ ದೇವತೆಗಳೊಡನೆ ನಲಿಯುತ್ತಾರೆ. ಧನವಂತನು ಮಾಡುವ ದಾನ, ದುರ್ಬಲನ ಸೈರಣೆಯು ಯೋಗ್ಯವೆನಿಸದು, ಕೇಳು ಮಹಾರಾಜ ! ಎಂದನು ವಿದುರ.

22. ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಜಯಿಸದ ದೊರೆಯನ್ನೂ, ದೇಶ ಸಂಚಾರ ಮಾಡದೇ ಒಂದೇ ಸ್ಥಳದಲ್ಲಿರುವ ವಿದ್ವಾಂಸನನ್ನೂ ಭೂದೇವಿ ನುಂಗುತ್ತಾಳೆ ! ಇದು ಶಾಸ್ತ್ರ ಸಿದ್ಧ ವಿಷಯ. ಕ್ಷತ್ರಿಯ ಕುಲದಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿಯೂ ಶತ್ರುಗಳಿದ್ದರೂ ಹಾವಿನಂತೆ ದೇಹಾಭಿಮಾನದಿಂದ ಒಳಗೆ ಅಡಗಿಕೊಳ್ಳುವುದು ಧರ್ಮವಲ್ಲ ಎಂದನು.

ಸಾಪತ್ನರು-ಶತ್ರುಗಳು, ವೈರಿಗಳು

23. ಎಲ್ಲ ಜನ್ಮಗಳಿಗಿಂತ ನರಜನ್ಮವು ಶ್ರೇಷ್ಠವಾದುದು. ಅದರೊಳಗೆ ಗುರುಗಳು ಯಾರು, ಹಿರಿಯರು ಯಾರು ಎಂದೂ, ದಾನಕ್ಕೆ ಪಾತ್ರರು ಯಾರು, ಅಪಾತ್ರರು ಯಾರು ಎಂದು ವಿಚಾರಿಸದೆ, ಮೂರ್ಖತನದಿಂದ ಅಪಾತ್ರನಿಗೆ ದಾನ ಮಾಡಿ ಪಾತ್ರನನ್ನು ದೂರ ಮಾಡುವುದು ಅಧರ್ಮ. ಅದರಿಂದ ಸಂಪಾದಿಸಿದ ಸಂಪತ್ತು ನಾಶವಾಗುತ್ತದೆ.

24. ಮಹಾರಾಜ ! ತಂದೆ ತಾಯಂದಿರು ಮಕ್ಕಳನ್ನು ಸಾಕಿ ಸಲಹಿದರೆ ಅವರು ಮಕ್ಕಳು-ಮೊಮ್ಮಕ್ಕಳಿಂದ ಸುಖ-ಸಂತೋಷಗಳನ್ನು ಕಾಣುವಂತೆ, ಜನತೆಯ ಧನವನ್ನು ಕುಗ್ಗಿಸದೆ ರಾಜನು ಮಂತ್ರಿಗಳನ್ನು ಪ್ರಜೆಗಳನ್ನು ಪ್ರೀತಿಯಿಂದ ರಕ್ಷಿಸಿದರೆ ಅವರಿಂದ ಸುಖ-ಸಂಪತ್ತುಗಳು ಹೆಚ್ಚುತ್ತವೆ.

ಕುಂದಿಸದೆ-ಕುಗ್ಗಿಸದೆ

25. ಕಾಮಾಂಧರಾದ ಕೆಲವು ಕಾಮಿನಿಯರು ತಮ್ಮ ಇಷ್ಟಾರ್ಥವನ್ನೀಡೇರಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದಕ್ಕಾಗಿ ಪ್ರೀತಿಸುವರೋ ಹಾಗೆಯೇ ಧೂರ್ತರು ತಮ್ಮ ಇಷ್ಟವನ್ನು ನೆರವೇರಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದಕ್ಕಾಗಿ ಮೂರ್ಖರನ್ನು ಗೌರವಿಸುತ್ತಾರೆ. ತಾವು ಅರ್ಹರೇ ಎಂಬುದನ್ನು ತಮೋಗುಣದ ಮದಾಂಧರು ಯೋಚಿಸುವುದಿಲ್ಲ ಎಂದನು ವಿದುರ.

26. ಮಹಾರಾಜ ! ಕೇಳು, ತನ್ನ ಸುಖ ದುಃಖಗಳಿಗಾಗುವ ಬಂಧುಗಳನ್ನು ತೊರೆದು, ಕಪಟತನದಿಂದ ನಯವಾದ ಮಾತುಗಳನ್ನಾಡಿ ಉಂಡು ಹೋಗುವ ನೀಚರನ್ನೂ ಕೂಡಿ, ಅವರನ್ನು ಪುರಸ್ಕರಿಸುವುದು ತನ್ನನ್ನು ತಾನೇ ಕೊಂದುಕೊಂಡಂತೆ !

ಗಾವಿಲರು-ಮೂರ್ಖರು

27. ತಂದೆ ಇರುವಾಗ ಮಗನೂ, ಒಡೆಯನಿರುವಾಗ ಸೇವಕನೂ, ಗಂಡನಿರುವಾಗ ಹೆಂಡತಿಯೂ ಈ ಮೂವರೂ ಯಾವ ಕಾಲದಲ್ಲಿಯೂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯದಿಂದ ನಡೆಯಲಾಗದು. ಮಹಾರಾಜ ! ಈ ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಉತ್ತಮ, ಮಧ್ಯಮ, ಕನಿಷ್ಠರೆಂಬ ಮೂರು ವರ್ಗದ ಜನರು ಇರುತ್ತಾರೆ. ಅವರವರ ಲಕ್ಷಣ ಉದ್ದೇಶ ಕಾರ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತಿಯನ್ನು ಸರಿಯಾಗಿ ತಿಳಿದಿರಬೇಕು.

ದಾತಾರ-ಒಡೆಯ,
ಕ್ಷಿತಿ-ಭೂಮಿ

28. ಧಾನ್ಯ, ಹುಲ್ಲು, ನೀರು ಸಮೃದ್ಧಿಯಾಗಿ ದೊರಕುವಾಗ ಪರರಾಷ್ಟ್ರಗಳ ಮೇಲೆ ದಂಡೆತ್ತಿ ಹೋಗಬೇಕು. ಆಗ ತನ್ನ ಸೇನೆಗೆ ಯಾವ ಕೊರತೆಯೂ ಆಗುವುದಿಲ್ಲ. ನಮ್ಮ ಬಲ ಅಧಿಕವಾಗಿ ಶತ್ರುವಿನ ಭೂಮಿಯನ್ನು ತುಳಿಯಲು ಶತ್ರುಗಳ ಸೈನ್ಯಕ್ಕೆ ತೊಂದರೆಯಾಗುತ್ತದೆ.

ಪರಮಂಡಲ-ಹೊರದೇಶ

29. ಹೂವಾಡಿಗನು ಗಿಡಮರಗಳಿಂದ ಹೂವುಗಳನ್ನು ಬಿಡಿಸುವಂತೆ, ದುಂಬಿಯು ಹೂವುಗಳಿಂದ ಮಧುವನ್ನು ಹೀರುವಂತೆ, ಗೋಪಾಲಕರು ಪಶುಗಳನ್ನು ಪ್ರೀತಿಯಿಂದ ಸಾಕುವಂತೆ ದೊರೆಯು ಪ್ರಜೆಗಳನ್ನು ಪೀಡಿಸದೆ ಮೃದುವಾಗಿ ಕಂದಾಯವನ್ನು ವಸೂಲಿ ಮಾಡಬೇಕು, ಇದ್ದಿಲು ಮಾಡುವವನು ಗಿಡ ಮರಗಳನ್ನು ನಾಶಮಾಡುವಂತೆ, ಕಣಜವು ಹೂಗಳನ್ನು ನಾಶ ಮಾಡುವಂತೆ ಹುಲಿಯು ದನಗಳನ್ನು ಕೋಟಳೆಗೆ ಈಡು ಮಾಡಿದಂತೆ ಅರಸನು ಪ್ರಜೆಗಳನ್ನು ಹಿಂಸಿಸಿದರೆ, ಪ್ರಜೆಗಳು ಕಂಗೆಟ್ಟು ಅರಸನ ಬಾಳಿಗೆ ತೊಂದರೆಯಾಗುತ್ತದೆ , ಅರಸನೇ ತಿಳಿ ಎಂದು ವಿದುರನು ಹೇಳಿದನು.

ಸೀಳಿಮುಖ-ತುಂಬಿ, ವಿತಾಳಿಸು-ಮೀರು ಚಿಂತಿಸು, ಅಂಗಾರಕಾರಕ-ಇದ್ದಿಲು ಮಾರುವವ , ಕಡದುರು - ಕಣಜ

30. ಋಣಭಯವಿದ್ದಲ್ಲಿ ದೇವಾಂಶವಿದೆ. ಸನ್ಮಾರ್ಗವಿದ್ದಲ್ಲಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯವಿದೆ. ಪರಸ್ತ್ರೀಯರ ಕುರಿತಾಗಿ ಭಯವಿದ್ದರೆ ವಿವೇಕವಿದೆ. ಇವುಗಳನ್ನು ಅರಿಯದೆ ನಡೆದರೆ ಇಹ ಪರಗಳೆರಡೂ ಇರುವುದಿಲ್ಲ ಕೇಳು ಎಂದು ವಿದುರನು ಹೇಳಿದನು.

ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯ-ಬ್ರಾಹ್ಮಣನ ಆಚಾರ
ವಿಜ್ಞಾನ - ವಿಶೇಷವಾದ ಜ್ಞಾನ , ವಿವೇಕ

31. ತಾನು ಗಳಿಸಿ ಉಳಿಸಿದ ಹಣದಿಂದ ಹೆಂಡತಿಯನ್ನು ಸಲಹಬೇಕು. ಹೆಂಡತಿಯಿಂದ ತನ್ನ ಹಿತವನ್ನು ಸಾಧಿಸಬೇಕು. ಯಾವುದು ಹಿತ ಯಾವುದು ಅಹಿತವೆಂದು ಭೇದವನ್ನು ತಿಳಿದು ಆತ್ಮೋನ್ನತಿಯನ್ನು ಸಾಧಿಸುತ್ತ ಒಂದು ಗುರಿಯತ್ತ ನಡೆವುದೇ ಸರಿಯಾದ ರೀತಿ.

ಸ್ತ್ರೀ-ಮಡದಿ, ಪುರಂಧ್ರಿ-ಹೆಂಡತಿ

32. ತೀರ್ಮಾನವೊಂದನ್ನು ಕೈಗೊಳ್ಳುವಾಗ ನಾಲ್ವರಲ್ಲಿ ಪರ್ಯಾಲೋಚಿಸಿ, ಅನಂತರ ಅವರಲ್ಲಿ ಇಬ್ಬರನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಇನ್ನಿಬ್ಬರೊಡನೆ ವಿಚಾರಿಸಿ, ಅನಂತರ ಅವರಲ್ಲೊಬ್ಬನನ್ನು ಕಳೆದು, ಒಬ್ಬನೊಡನೆಯೇ ಆಲೋಚಿಸಿ ಕೊನೆಗೆ ತಾನೊಬ್ಬನೇ ಚಿಂತಿಸಿ ತೀರ್ಮಾನಿಸುವ ಕಾರ್ಯದಲ್ಲಿ ದೋಷ ಉಳಿಯುವುದುಂಟೇ ಗಮನಿಸು ಮಹಾರಾಜ ಎಂದನು ವಿದುರ.

ಹಳಿವು-ದೋಷ

33. ಗಳಿಸಿದ ವಿದ್ಯೆಗೆ ಸಮನಾದ ಬಂಧು, ರೋಗಗಳಿಗೆ ಸಮನಾದ ಶತ್ರು, ಸಂತಾನಕ್ಕೆ ಸಮನಾದ ಸಂತೋಷ ಮತ್ತೊಂದಿಲ್ಲ. ಸೂರ್ಯನಿಗಿಂತ ಅಧಿಕ ತೇಜಸ್ಸು, ಇಂದ್ರನ ಭೋಗಕ್ಕಿಂತ ಅಧಿಕ ಭೋಗ ಪರಮೇಶ್ವರನಿಗಿಂತ ಅಧಿಕ ಬಲಶಾಲಿಯನ್ನು ನಾನು ಕಾಣೆನು.

ನಿವಡಿಸು-ಗಳಿಸು,
ವಾಸವ-ಇಂದ್ರ

34. ಹೆಚ್ಚಿನ ಮಾನವನ್ನೂ, ಏಳಿಗೆಯನ್ನೂ ಮನಸ್ಸಿಗೆ ಹಿತವಾದ ಧನವನ್ನು, ಗೃಹಸ್ಥರ ಪರಮ ಧರ್ಮವನ್ನು ಬಯಸತಕ್ಕವನ ಮನೆಯಲ್ಲಿ ಸದಾ ವಯೋವೃದ್ಧ ಜ್ಞಾನಿ, ಬೇರೆ ವಂಶದ ಉತ್ತಮ ಕುಲದವನು, ಪ್ರಿಯನಾದ ಒಬ್ಬ ಬಡವ ಮತ್ತು ಮಕ್ಕಳಿಲ್ಲದ ಸಹೋದರಿ, ಈ ನಾಲ್ವರೂ ಇರಬೇಕೆಂದನು.

ಗಾರು ಹಸ್ತ್ರ-ಗೃಹಸ್ಥ, ಅಪತ್ಯಾಂತರ ಭಗಿನಿ-ಮಕ್ಕಳಿಲ್ಲದ ಸೋದರಿ

35. ಮಹಾರಾಜ ! ದೇವ ಗುರುವಾದ ಬೃಹಸ್ಪತಿಯು ದೇವೇಂದ್ರನಿಗೆ, ದೇವರಲ್ಲಿ ನಂಬಿಕೆಯಿಡಬೇಕು, ವಿದ್ಯಾವಂತರೊಡನೆ ವಿನಯದಿಂದಿರಬೇಕು. ಹಿರಿಯರಿಗೆ ಗೌರವವನ್ನು ತೋರಿಸಬೇಕು. ಪಾಪಕಾರ್ಯದಲ್ಲಿ ನಿರತನಾಗಬಾರದೆಂಬ ನಾಲ್ಕು ಅಂಶಗಳನ್ನು ಉಪದೇಶಿಸಿದನು.

36. ಯಾವುದರಿಂದ ಲೋಕಕ್ಕೆ ಹಿತ, ಯಾವುದರಿಂದ ಜನಕ್ಕೆ ಕೆಡಕು ಎಂಬುದನ್ನು ವಿಚಾರಿಸಿ, ಅದಕ್ಕನುಗುಣವಾಗಿ ನಡೆಯುತ್ತ, ನಾಸ್ತಿಕತೆಯ ಸ್ಪರ್ಶವಿಲ್ಲದೇ ತತ್ವಜ್ಞಾನಿಯಾಗಿ ವಿವೇಕಿಯಾಗಿರುವವನು ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಉತ್ತಮನೆನಿಸುತ್ತಾನೆ.

37. ಒಳ್ಳೆಯದನ್ನು ಬಯಸತಕ್ಕವರು, ತಂದೆ, ತಾಯಿ, ಗುರು, ಅಗ್ನಿ ಮತ್ತು ತನ್ನ ಆತ್ಮ ಈ ಪಂಚಾಗ್ನಿಗಳ ಪರಿಚರ್ಯೆಯನ್ನು ಪ್ರತಿದಿನವೂ ಮಾಡಬೇಕು. ಪಿತೃಗಳನ್ನು, ದೇವರನ್ನು, ಹಿರಿಯನ್ನು, ಅತಿಥಿಗಳನ್ನು ಪೂಜಿಸುತ್ತ ಯಾರು ತನ್ನ ತಂದೆಯ ಕೀರ್ತಿಯುತವಾದ ಧರ್ಮಕಾರ್ಯಗಳನ್ನು ನಡೆಸಿಕೊಂಡು ಹೋಗುತ್ತಾನೋ ಅವನೇ ಮಗನೆನಿಸಲು ಯೋಗ್ಯನು.

ಶಿಖಿ-ಅಗ್ನಿ, ಪರಿಚರಿಯ-ಪರಿಚರ್ಯೆ/ಪೂಜೆ

38. ಹಣವನ್ನುಳ್ಳವನೇ ಉತ್ತಮ ಕುಲದವನು, ಹಣವಂತನೇ ವಿದ್ಯಾವಂತ, ಮಹಾತ್ಮ, ಅವನೇ ಗುಣವಂತ, ಶೀಲವಂತ ಎಂದು ಜನರು ನಂಬುತ್ತಾರೆ. ಹಣವಿಲ್ಲದವನು ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಶಿವನೆ ಆದರೂ ಲೋಕವು ಅವನನ್ನು ಗೌರವಿಸದು.

ವಿದಗ್ಧ -ವಿದ್ಯಾವಂತ,
ಸರಕು ಮಾಡು - ಪರಿಗಣಿಸು, ಲೆಕ್ಕಿಸು

39. ಮಹಾರಾಜ ! ಐಶ್ವರ್ಯವಾಗಲಿ, ಯೌವ್ವನವಾಗಲಿ ಸ್ಥಿರವಲ್ಲ. ಮೈಯ ಸೌಂದರ್ಯ, ದೇಹಗಳು ಮುಪ್ಪು ಬಂದಾಗ ನಶಿಸುತ್ತವೆ. ಜಯದ ಸಿರಿಯೂ ನಿಲ್ಲುವುದಿಲ್ಲ. ಆದ್ದರಿಂದ ನೀನು ಅರಸನಾಗಿರುವವರೆಗೂ ನೀತಿಯಿಂದ ರಾಜ್ಯವನ್ನಾಳು. ಬಂಧುಗಳನ್ನು ಉದ್ಧರಿಸು. ಧರ್ಮವನ್ನು ಸಾಧಿಸು. ಇದು ಎಲ್ಲ ರಾಜರಿಗೂ ನೀತಿ ಮಾರ್ಗವೇ ಆಗಿದೆ.

ನೆಲೆ-ಸ್ಥಿರ, ಜವ್ವನ-ಯವ್ವನ

40. ಮಕ್ಕಳನ್ನು ಮೊದಲ ಐದು ವರ್ಷ ರಾಜನಂತೆ ಪ್ರೀತಿಸಬೇಕು. ಆಮೇಲೆ ಹತ್ತು ವರ್ಷ ಸೇವಕನಂತೆ ಕಂಡು ಬುದ್ಧಿ ಹೇಳಿ ತಿದ್ದಬೇಕು. ಹದಿನಾರು ವರ್ಷದ ನಂತರ ಸ್ನೇಹಿತರಂತೆ ಕಾಣಬೇಕು. ಮದ, ಮತ್ಸರ ಮೊದಲಾದ ದೋಷಗಳು ಬೆಳೆಯದಂತೆ ನೋಡಿಕೊಳ್ಳಬೇಕು, ಹಾಗಲ್ಲದೇ ಬೆಳೆದ ಮಕ್ಕಳನ್ನು ನರಪಶುಗಳಂತೆ ಬೆಳೆಸುತ್ತಾರೆಯೆ ?

ಪರಿವಿಡಿ-ಒಪ್ಪು, ನೆರವು-ಕೂಡಿದ/ಬೆಳೆದ

41. ಧನಮದ, ಕುಲಮದ, ವಿದ್ಯೆಯಮದ, ಯೌವ್ವನದ ಮದದಿಂದ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ, ಗುರುಗಳನ್ನು ನಿಂದಿಸಿ, ನೀನು, ತಾನು ಎಂದು ಕೋಪದಿಂದ ಸಾತ್ವಿಕನೊಬ್ಬನಿಗೆ ತೊಂದರೆಯುಂಟು ಮಾಡಿ ಗರ್ಜಿಸುತ್ತ ನಡೆದರೆ ಅಂತಹವರಿಗೆ ನರಕದಲ್ಲಿ ಮುಳುಗುವುದೇ ಗತಿ ಬೇರೆ ಗತಿ ಇಲ್ಲ ಎಂದನು.

ವಿಭಾಡಿಸು-ನಿಂದಿಸು

42. ಅನ್ನ ಬಟ್ಟೆಗಳನ್ನಿತ್ತು ಕಾಪಾಡಿದವನನ್ನು, ವಿದ್ಯೆಯನ್ನು ಕಲಿಸಿದ ಗುರುವನ್ನೂ, ಯುದ್ಧ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಪ್ರಾಣ ಉಳಿಸಿದವನನ್ನೂ, ಬರಗಾಲದಲ್ಲಿ ಸಲಹಿದವನನ್ನೂ, ನೀರಿನಲ್ಲಿ ಬಿದ್ದಾಗ ಎತ್ತಿದವನನ್ನೂ, ಬೆಂಕಿಯಲ್ಲಿ ಸಿಕ್ಕಾಗ ಬದುಕಿಸಿದವನನ್ನೂ - ಈ ಆರು ಮಂದಿಯನ್ನು ಮರೆತವನು ಕುಲಕೋಟಿ ಸಹಿತ ಮಹಾನರಕದಲ್ಲಿ ಇಳಿಯುತ್ತಾನೆ.

ಆಚಾರ್ಯ-ಗುರು, ಅನುವರ-ಯುದ್ಧ, ದುರ್ಭಿಕ್ಷ-ಬರ

43. ಒಲಿದವಳ ಬಿಟ್ಟು ಒಲ್ಲದವಳಿಗೆ ಹಂಬಲಿಸುವವನು, ಕೆಟ್ಟವರಲ್ಲಿ ಸ್ನೇಹ ಬೆಳೆಸತಕ್ಕವನು, ತಿಳಿಯದಿದ್ದರೂ ತಿಳಿದಿದೆ ಎಂಬುವವನು, ಪ್ರೀತಿಯಿಂದ ಕೇಳದಿದ್ದರೂ ತಾನೇ ಹೇಳುವವನು, ತನ್ನ ಕೈಲಾಗದ ಮಹಾಕಾರ್ಯಗಳಿಗೆ ಕೈಹಾಕಿ ಮರುಗುವವನು ಇವರೆಲ್ಲರು ಮೂಢರೇ ಸರಿ.

44. ತಾನೊಂದು ಕಾರ್ಯವನ್ನಾರಂಭಿಸಿದಾಗ ಸಂತೋಷ, ದರ್ಪ, ಕೋಪ, ನಾಚಿಕೆ, ಮಾನ, ಅಪಮಾನಗಳ ಪ್ರಸಂಗಗಳೇನೆ ಬಂದರೂ ಭಯ , ಶೀತೋತ್ಕರಗಳು ಒದಗಿದರೂ ಅದಾವುದನ್ನೂ ಲಕ್ಷಿಸದೇ, ಹಿಡಿದ ಕಾರ್ಯವನ್ನು ಬಿಡದೆ ಸಾಧಿಸುವವನೇ ಪಂಡಿತನು.

ವಿಮಾನ-ಅಪಮಾನ,
ಒಡ್ಡೈಸು -ಒದಗಿಬರು

45. ಯೋಗ್ಯರಾದ ಜ್ಞಾನಿಗಳನ್ನು, ಬ್ರಾಹ್ಮಣರನ್ನು ಕರೆದು ಭೋಜನವನ್ನು ನೀಡುವವನು, ಸದಾ ಅಗ್ನಿ ಹೋತ್ರವನ್ನು ಮಾಡುವವನು, ವೇದಾಂತವನ್ನು ಬಲ್ಲವನು, ಪತಿವ್ರತೆಯಾದ ಸ್ತ್ರೀ, ಒಂದು ತಿಂಗಳವರೆಗೆ ಶ್ರೇಷ್ಠವಾದ ಉಪವಾಸ ಮಾಡುವವರು, ಒಂದು ಸಾವಿರ ತಿಂಗಳು - ಅಂದರೆ ಸುಮಾರು ಎಂಬತ್ತು ಮೂರು ವರ್ಷಗಳನ್ನು ಮೀರಿದ ವೃದ್ಧರು ಪೂಜಾರ್ಹರು. ತ್ರಿಮೂರ್ತಿಗಳು ಸಹ ಈ ಮಹಾತ್ಮರನ್ನು ಅಭಿವಂದಿಸುತ್ತಾರೆ.

ಮೃಷ್ಟಾನ್ನ-ಸವಿಯನ್ನ, ವೇದಿ-ತಿಳಿದವ, ಉರುತರ-ಉಗ್ರ

ಸಾವಿರ ಮಾಸಗಳನ್ನು ಮೀರಿದವರು - ಸಹಸ್ರ ಚಂದ್ರ ದರ್ಶನ ಮಾಡಿದವರು

46. ನೀತಿಯನ್ನು ಬೋಧಿಸದ ಗುರು, ವೇದಾಭ್ಯಾಸವನ್ನು ಮಾಡದ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಪ್ರಜೆಗಳನ್ನು ಪಾಲಿಸದ ರಾಜ, ಪ್ರೀತಿ ತೋರದ ಹೆಂಡತಿ, ಋಷಿ ಜನರನ್ನು ರಕ್ಷಿಸದಿರುವ ರಾಜ, ಊರಿನಲ್ಲಿಯೇ ಅಲೆದಾಡುವ ದನಕಾಯುವವನು. ಕಾಡಿನಲ್ಲಿಯೇ ತಿರುಗಾಡುವ ಕ್ಷೌರಿಕ - ಈ ಆರು ಜನರನ್ನು ದೂರವಿಡಬೇಕು.

ಪ್ರಸರ-ಗುಂಪು, ಭೂಭುಜ-ಅರಸು, ಒಸೆ-ಪ್ರೀತಿಸು, ನಾಪಿತ-ಕ್ಷೌರಿಕ

47. ಸಪ್ತ ವ್ಯಸನಗಳೆಂಬ ಹಗ್ಗಗಳು ಕಾಲುಗಳನ್ನು ಕಟ್ಟಿರುವಾಗ, ಅಧಿಕವಾದ ಕಷ್ಟಗಳ ಇಕ್ಕಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ಮುಳುಗಿ, ಮಾಯಾಮಯವಾದ ಆಮಿಷಕ್ಕೆ ಪಕ್ಕಾಗಿ ಅರಿಷಡ್ವರ್ಗಗಳ ಬಾಧೆಯನ್ನು ತಪ್ಪಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಮಾರ್ಗವನ್ನು ತಿಳಿಯದೆ, ತಾಮಸ ಮಾರ್ಗದಲ್ಲಿಯೇ ಇರುವುದು ಯೋಗ್ಯವೇ?

ಕಾಲುಕಣ್ಣಿ - ಕಾಲಿಗೆ ಕಟ್ಟುವ ಹಗ್ಗ, ಹಸರ-ಹರಡಿರುವಿಕೆ , ಇರುಬು-ಇಕ್ಕಟ್ಟು , ತೋಹು-ಮೋಹ, ವೇಧೆ-ಉಪದ್ರವ, ನುಸುಳುಗಂಡಿ-ರಹಸ್ಯ ಮಾರ್ಗ

É

48. ತನಗಿಂತಲೂ ಅಧಿಕ ಬಲಶಾಲಿಯಾದವನೊಡನೆ ವೈರವನ್ನು ಬೆಳೆಸುವ, ಇಹ-ಪರಗಳನ್ನು ವಿಚಾರಿಸದಿರುವ, ಲೋಕಮರ್ಯಾದೆಯನ್ನು ಮೀರಿ ನಡೆಯುವ , ತಿಳಿದವರನ್ನು ವಿರೋಧಿಸುವ , ಅತಿಯಾಗಿ ಮಾತನಾಡುವ . ತನ್ನ ಆಶಯವನ್ನು ಅರಿಯದ, ಪರರ ಅಭಿಪ್ರಾಯವನ್ನು ಅರಿತುಕೊಳ್ಳದಿರುವ ರಾಜನು ಮೂಢಾತ್ಮನೆ ಸರಿ.

ಆಯತ- ಭಾವನೆ,ನೆಲೆ
ವಿತತರ-ಉದ್ದುದ್ದ,
ಉಲ್ಲಂಘಿಸು-ಮೀರು/ದಾಟು,
ಮರ್ಮಜ್ಞ-ಗುಟ್ಟುತಿಳಿದವನು,

49. ಸಂದರ್ಭೋಚಿತವಾಗಿ ಕೋಪಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ, ಅರ್ಹತೆಗೆ ತಕ್ಕಂತೆ ದಾನಮಾಡುವ ಆತ್ಮಹಿತ ಸಾಧನೆ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುವ ಮುಂದೆ ಬರಬಹುದಾದ ಏರು-ಪೇರುಗಳನ್ನು ಅರಿತು, ಆಳವಾದ ಗಂಗೆಯ ಮಡುವಿನಂತೆ ಸುಖ-ದುಃಖಗಳಲ್ಲಿ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞನಾಗಿರುವವನೇ ಪಂಡಿತನು.

ಬಳಿ-ದಾರಿ, ಗುರುತು, ತಾಗುಬಾಗು-ಹಿಗ್ಗುಕುಗ್ಗು

50. ದಾನ ಮಾಡದ ಹಣ, ವಿದ್ವಾಂಸರಿಗೆ ಮಾನ್ಯತೆ ಇಲ್ಲದ ರಾಜ್ಯ, ರಕ್ಷಣೆಯಿಲ್ಲದ ಹೆಂಗಸು, ಜ್ಞಾನಿಯಿಲ್ಲದ ಸಭೆ, ಜ್ಞಾನವಿಲ್ಲದ ತಪಸ್ಸು, ವೇದಾಧ್ಯಯನವನ್ನು ಮಾಡದ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ, ಬಾಣಗಳ ಹೊಡೆತವಿಲ್ಲದ ಯುದ್ಧಗಳು ಶೋಭಿಸವು.

ಸುಯಿದಾನ-ರಕ್ಷಣೆ, ನೆಮ್ಮದಿ,
ವಿತ್ತ-ಸಂಪತ್ತು,
ಬುಧ-ವಿದ್ವಾಂಸ,
ಧೀಮಾನ್-ಬುದ್ಧಿವಂತ

51. ಮಹಾರಾಜ ಕೇಳು ! ಕಾಲವನ್ನು ವ್ಯರ್ಥ ಮಾಡದೆ, ಇಹ-ಪರಗಳ ಬಗ್ಗೆ ವಿನಯದಿಂದ ತಿಳಿಯುತ್ತ, ದೇವರು, ಗುರುಗಳು, ಹಿರಿಯರನ್ನು ಸೇವಿಸುತ್ತ, ವಿದ್ವಾಂಸರ ಕಾಲೋಚಿತವಾದ ಸಲಹೆಗಳನ್ನು ಕೇಳಿ, ಅದನ್ನು ಕುರಿತಾದ ಮನನ, ಶ್ರವಣ ಮತ್ತು ನಿಧಿದ್ಯಾಸನಗಳಲ್ಲಿ ನಿರತನಾಗಿರುವವನು ಮನುಷ್ಯರೊಳಗೆ ಉತ್ತಮನು.

ಬಂಜೆ-ಗೊಡ್ಡು/ವ್ಯರ್ಥ,
ನಿಧಿದ್ಯಾಸನ - ಆಳವಾದ ಚಿಂತನೆ
ವಿತರಣ - ದಾನಾದಿಗಳು

ಮನನದಿಂದಾ ಶ್ರವಣ ವಿದ್ಯಾಸನದಿ ನಿವನನುಗೊಳಿಪನಾವನು
-ಮನನದಿಂ ಶ್ರವಣದಿ ನಿಧಿದ್ಯಾಸನದಿ ದಿನವನು ಕಳೆವನಾತನು
ಉದ್ಯೋಗ ಪರ್ವ,
ಪ್ರಾಚ್ಯ ಸಂಶೋಧನಾ ಕೇಂದ್ರ. ಮೈಸೂರು. ಸ್ವೀಕರಿಸಲಾಗಿದೆ

52. ಸಲಿಗೆಯಿದೆಯೆಂದು ಪರರ ಅಂತಃಪುರದಲ್ಲಿ ಸಂಚರಿಸುವವನು, ಆಪ್ತರನ್ನು ದೂರಮಾಡಿ ವೈರಿಗಳಲ್ಲಿ ಬೆರೆಯುವವನು, ಧರ್ಮವನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಅಧರ್ಮವನ್ನು ಮಾಡುವವನು, ಮತ್ತೊಬ್ಬರ ಏಕಾಂತಸ್ಥಳಗಳಿಗೆ ಹೋಗುವವನು, ಹಸಿವಿಲ್ಲದಿದ್ದರೂ ಊಟ ಮಾಡುವವನು ಮೂಢನು.

53. ವಿದ್ವಾಂಸರಲ್ಲಿ ವೈರವನ್ನು ಬೆಳೆಸುವ, ಅವರನ್ನು ಕೊಲ್ಲಿಸುವ, ನಿಂದಿಸುವ, ಅವರನ್ನು ಜರೆದರೆ ಸಂತೋಷಿಸುವ, ಅವರನ್ನು ಹೊಗಳಿದವರನ್ನು ನಿಂದಿಸುವ, ವಿದ್ವಾಂಸರನ್ನು ಅಧಮರಂತೆ ಕಾಣುವ, ಅವರಿಗೆ ಆಜ್ಞೆ ಮಾಡುವ, ಅವರಿಗೆ ಸನ್ಮಾನ ಮಾಡತಕ್ಕವರನ್ನು ಅಸೂಯೆಯಿಂದ ಕಾಣುವ ರಾಜರಿಗೆ ವಿನಾಶವು ಆಗದೇ ಇರುವುದೆ ?

ಏಳಿಪ-ಹೊರಗೆಹಾಕುವ, ಏಳಿಸು-ಹಂಗಿಸು, ಕವರು-ದೋಚು

54. ಹೂವು, ಹಣ್ಣು, ತಾಂಬೂಲ, ಗಂಧ ಭೋಜನ ಇವುಗಳನ್ನು ಅನುಭವಿಸುವಾಗ, ಉಳಿದವರೆಲ್ಲಾ ಮೈಮರೆತರೂ ತಾನು ಮಾತ್ರ ಎಚ್ಚರದಿಂದಿರಬೇಕು. ಹಾಗಿಲ್ಲದಿರುವುದು ರಾಜರಿಗೆ ಕ್ಷೇಮವೆನಿಸದು.

ಸಸಿನ-ಕ್ಷೇಮ, ಪ್ರಸರ-ಗುಂಪು, ಒರಗು-ಮಲಗು, ಮರೆ-ಎಚ್ಚರ ತಪ್ಪು / ಯೋಗ್ಯ

55. ಸಂಜೆಯ ಸೂರ್ಯನಕಿರಣ, ನಿರ್ಮಲವಾದ ನೀರು, ಕ್ಷೀರಪಾನ, ಯುವತಿಯರ ಸಂಭೋಗ, ಹೋಮದ ಹೊಗೆ ಇವುಗಳಿಂದ ಆಯುಷ್ಯದ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ, ಬೆಳವಣಿಗೆಗಳಾಗುತ್ತವೆ.

ಕಳಿದ - ಮಾಗಿದ, ಇಲ್ಲಿ ಸಂಜೆಯ
ದುಗ್ಧ-ಹಾಲು,
ತಳಿತ-ಹೆಚ್ಚಿದ
ಬೆಳವಿಗೆ - ಅಭಿವೃದ್ಧಿ

56. ಬೆಳಗಿನ ಸೂರ್ಯಕಿರಣ, ಸ್ಮಶಾನದ ಹೊಗೆ, ಹೆಡ್ಡ, ವೃದ್ಧ ಸ್ತ್ರೀಯರ ಸಂಭೋಗ, ಕೊಳಚೆಯ ನೀರು, ರಾತ್ರಿಯಲ್ಲಿ ಮೊಸರನ್ನದ ಊಟ - ಇವುಗಳು ದಿನದಿನಕ್ಕೆ ಆಯುಷ್ಯವನ್ನು ಕ್ಷಯಿಸುವಂತೆ ಮಾಡುತ್ತವೆ.

ರಶ್ಮಿ-ಕಿರಣ, ಪ್ರೇತಾಂಗಳ-ಶ್ಮಶಾನ, ಗಾವಿಲ-ಹೆಡ್ಡ/ಪೆದ್ದ

57. ಕೊಳೆಯಾದ ಬಟ್ಟೆ, ಹಲ್ಲಿನಲ್ಲಿ ಕೊಳೆ, ಅತಿಯಾದ ಭೋಜನ, ನಿಷ್ಠುರವಾದ ಮಾತು, ಸೂರ್ಯೋದಯ ಮತ್ತು ಸೂರ್ಯಾಸ್ತಮಯ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ನಿದ್ರಿಸುವುದು ಇವುಗಳಿಂದ ವಿಷ್ಣುವಾದರೂ ಸರಿಯೆ, ಭಾಗ್ಯಲಕ್ಷ್ಮಿಯು ಅಂತಹವರನ್ನು ತ್ಯಜಿಸುತ್ತಾಳೆ.

ಮಸುಳಿಸು-ಮಾಸು, ದುಕೂಲ-ಬಟ್ಟಿ, ರದನ-ಹಲ್ಲು, ಹಾವಸೆ-ಪಾಚಿ , ಬಿಸಜಲೋಚನ-ವಿಷ್ಣು

58. ಮಹಾರಾಜ ತಾಂಬೂಲವನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸುವವರು ಸೇವಿಸಬೇಕಾದ ಅಡಕೆಯ ಸಂಖ್ಯೆಗಳು ಎಷ್ಟೆಂಬುದನ್ನು, ಏನು ಫಲವೆಂಬುದನ್ನು ಕೇಳು, ಒಂದು ಅಡಕೆಯಿಂದ ಲಾಭ, ಎರಡರಿಂದ ನಷ್ಟ, ಮೂರರಿಂದ ಸುಖ, ನಾಲ್ಕರಿಂದ ದುಃಖ, ಐದರಿಂದ ಆಯಸ್ಸು ಹೆಚ್ಚುತ್ತದೆ. ಆರರಿಂದ ಮರಣ. (ಆದ್ದರಿಂದ ಸರಿಸಂಖ್ಯೆಯ ಅಡಕೆಯು ಸೇವನೆಗೆ ಯೋಗ್ಯವಲ್ಲ !)

59. ವೀಳ್ಯದೆಲೆಯ ಹಿಂದು ಮುಂದನ್ನು ತೆಗೆಯದೆ ಸುಣ್ಣವನ್ನು ಹಚ್ಚಿಕೊಳ್ಳದೆ ಹಲ್ಲನ್ನು ತೊಳೆಯದೆ, ತಾಂಬುಲವನ್ನು ಸೇವಿಸುವವನು ದೇವೇಂದ್ರನೇ ಆಗಲಿ, ಪರಮೇಶ್ವರನೇ ಆಗಲಿ ಭಾಗ್ಯಲಕ್ಷ್ಮಿಯು ಅಂತಹವರನ್ನು ತ್ಯಜಿಸುತ್ತಾಳೆ.

ನಾಗವಲ್ಲಿ-ವೀಳೆಯದೆಲೆ, ಚೂರ್ಣ-ಸುಣ್ಣ, ಪರ್ಣ-ಎಲೆ, ನಾಗಭೂಷಣ-ಶಿವ

60. ಪಂಚೇಂದ್ರಿಯಗಳಿಗೆ ಆವರಿಸುವ ನಿದ್ರೆಯನ್ನು ಅನುಭವಿಸಬೇಕಾದರೆ, ಸಾಧನ ಪಂಚಕದ ಕ್ರಮವನ್ನನುಸರಿಸಿ ಆಹಾರವನ್ನು ಸೇವಿಸುವುದು ಸಕಲ ರೀತಿಯಲ್ಲೂ ಸುಖಕರ. ಇದು ರಾಜನೀತಿ.

ಪ್ರವೃತ್ತಿ-ಗುಣ/ಸ್ವಭಾವ

61. ರಾಜನೊಬ್ಬನ ದಿನಚರಿಯಲ್ಲಿ ಮೂರು ಸಲ ಮಲ ವಿಸರ್ಜನೆ, ಆರು ಸಲ ಮೂತ್ರ ವಿಸರ್ಜನೆ, ಒಂದು ಸಲ ರತಿ, ಎರಡು ಸಲ ಭೋಜನ, ಒಂದು ಸಲ ನಿದ್ರೆ, ಹದಿನೈದು ತಾಂಬೂಲ ಚರ್ವಣ- ಈ ರೀತಿ ತಪ್ಪದೇ ಆಚರಿಸಿದರೆ ಉತ್ತಮವಾದ ಆರೋಗ್ಯವು ಕಾಣುವುದು.

ಸುಯಿಲು-ಒರಗು

62. ಈ ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ ತುಂಬಿರುವ ಚರಾಚರ ವಸ್ತುಗಳೆಲ್ಲವೂ ಮನುಷ್ಯನು ಅನುಭವಿಸುವುದಕ್ಕಾಗಿಯೇ ಇದೆ ; ಇದರಲ್ಲಿ ಭೋಗಿಸಲು ಯೋಗ್ಯವಾದುದು ಯಾವುದು, ಯೋಗ್ಯವಲ್ಲದ್ದು ಯಾವುದು ಎಂಬುದನ್ನು ತಿಳಿದು ಭೋಗ್ಯವಲ್ಲದ್ದನ್ನು ತ್ಯಜಿಸತಕ್ಕ ರಾಜರು ಅಧಿಕವಾದ ಪುಣ್ಯವನ್ನು ಪಡೆಯುತ್ತಾರೆ.

ಭೋಜ್ಯ-ಉಣ್ಣುವ, ಸುಕೃತ-ಪುಣ್ಯ

63. ಕುದುರೆಯ ನಾಡಿಮಿಡಿತವನ್ನು, ಸಿಡಿಲಿನ ಗರ್ಜನೆಯನ್ನೂ, ಹೆಂಗಸರ ಮನಸ್ಸನ್ನು, ಪುರುಷನಿಗೆ ಭಾಗ್ಯೋದಯವಾಗುವ ಕಾಲವನ್ನೂ, ಮಳೆ ಬರುವ ಕಾಲವನ್ನು ಕ್ಷಾಮವು ಬರುವುದನ್ನೂ ತಿಳಿಯಲು ದೇವತೆಗಳಿಗೂ ಶಕ್ಯವಿಲ್ಲ, ಮಾನವರಿಗೆ ತಿಳಿದೀತೆ ?

ಧರಧುರ-ಅಬ್ಬರ, ವಿಧಾತೃ-ಬ್ರಹ್ಮ

64. ಮಹಾರಾಜ ! ಮನುಷ್ಯನಿಗೆ ಹಸಿವು, ರೋಗಗಳು ಬಾಧಿಸಿದಾಗ ಅಡವಿಯ ಗಿಡ ಮೂಲಿಕೆಗಳು ನೆರವಿಗೆ ಬರುತ್ತವೆ ; ಆದರೆ ಬಡತನದಲ್ಲಿದ್ದಾಗ ಯಾವ ನೆಂಟರೂ ತಿರುಗಿಯೂ ನೋಡುವುದಿಲ್ಲ. ಆಪತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಕಡೆಗಣಿಸಿದ ಭಂಟರೂ ಶತ್ರುಗಳು.

ಅಡಸು-ಮೈಮೇಲೆ ಬೀಳು, ಪರಾ-ಮೋರೆ ತಿರುವುವುದು, ರುಜೆ-ರೋಗ

65. ಕಾಲದಲ್ಲಿ ವಸಂತ, ವಿದ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ಕವಿತ್ವ, ಗಜಾರೋಹಣ ವೈಭವದಲ್ಲಿ ದೇವೇಂದ್ರ , ಮಿತ್ರರಲ್ಲಿ ವಾಣಿ, ದೈವದಲ್ಲಿ ಶಿವ, ಬಿಲ್ಲಾಳುಗಳಲ್ಲಿ ಮನ್ಮಥ, ಧನದಲ್ಲಿ ಅಭಿಮಾನ ಇವುಗಳೇ ಉತ್ತಮವಾದವು.

ವೈಹಾಳಿ-ಆನಯ ಸವಾರಿ
ಭಾಳ ನೇತ್ರ-ಹಣೆಗಣ್ಣ-ಶಿವ

66. ಗುರುಹಿರಿಯರನ್ನು ಮುಂದೆ, ಬಂಧುಗಳನ್ನು ಹಿಂದೆ, ಸೇವಕರನ್ನು ಕಾರ್ಯಗಳಾದ ಮೇಲೆ ಹೊಗಳಬೇಕು. ಮಕ್ಕಳನ್ನೂ, ಹೆಂಡತಿಯರನ್ನು ಯಾವಾಗಲೂ ಹೊಗಳಬಾರದು.

ಕರ್ಮಾಂತ್ಯ-ಕೆಲಸದ ಕೊನೆ,
ಸಾಹಿತ್ಯ ಭಾವ-ಒಳ್ಳೆಯ ಅನ್ನಿಸಿಕೆ

67. ಕುದುರೆಯ ಎಡ ಬಲ ಪಕ್ಕದಲ್ಲಿ, ಆನೆಯ ಎದುರಿನಲ್ಲಿ, ತರುಣಿಯರ ಸಮೀಪದಲ್ಲಿ ಸುಳಿಯಬಾರದು. ದುರ್ಜನರು ಇರುವ ಸ್ಥಳವಂತೂ ಹುಲಿಯಿದ್ದ ಸ್ಥಳದಂತೆ. ಆ ಊರನ್ನೇ ಬಿಟ್ಟು ಬೇರೆಯ ಊರಿಗೆ ಹೋಗಬೇಕು. ಕಾಡಿಗೆ ಹೋದರೂ ಚಿಂತೆಯಿಲ್ಲ ಆದರೆ ಅಲ್ಲಿರುವುದು ಯೋಗ್ಯವಲ್ಲ.

ಸಮ್ಮುಖ-ಎದುರು, ವ್ಯಾಘ್ರ-ಹುಲಿ, ಅರಿವರಿಸು-ಕಡೆಗಣಿಸು

68. ಮಹಾರಾಜ ಕೇಳು ! ಮನುಷ್ಯನು ಎಲ್ಲಿ ಹೋದರೂ ದೈವವು ಅವನ ಬೆನ್ನ ಹಿಂದೆಯೇ ಬರುತ್ತದೆ. ಹಾಗೆಯೇ ಶ್ರೇಷ್ಠನಾದ ಮಿತ್ರ, ಮಧ್ಯಸ್ಥ, ಶತ್ರು, ಕಪಟಿ ಇವರುಗಳು ಕೂಡಾ ಹಾಗೆಯೇ ಜೊತೆಯಲ್ಲಿಯೇ ಇರುತ್ತಾರೆ.

69. ಗುರುಗಳಲ್ಲಿ ವಿರೋಧ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣರಲ್ಲಿ ದ್ವೇಷ, ದೈವದ್ರೋಹ, ಗುಣವಂತರಾದ ಬಂಧುಗಳೊಡನೆ ಹಗೆತನ, ಅತಿಯಾದ ದೈನ್ಯ, ಶರಣಾಗತರಲ್ಲಿ ತನ್ನ ಪಾಂಡಿತ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶನ, ಇವು ರಾಜನ ಸಿರಿತನಕ್ಕೆ ಕೇಡಾಗುತ್ತವೆ.

ಮಹೀಬುಧ-ಬ್ರಾಹ್ಮಣ, ಅತ್ಯಾಲೀಢ-ಬಾಯಿ ತುಂಬ ಹೇಳುವ

70. ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರ ಕೇಳು ! ಅತಿ ಮುಖ್ಯರಾದವರಲ್ಲಿ ವೈರ, ಹಿತವನ್ನು ಬಯಸುವ ಹೆಂಗಸರ ಮನಸ್ಸಿಗೆ ನೋವುಂಟು ಮಾಡುವುದು, ಶತ್ರುಗಳಲ್ಲಿನ ಮೃದುವರ್ತನೆ, ಕೀಳು ಜನರೊಡನೆ ಸ್ನೇಹ, ಸೈನಿಕರನ್ನು ಪೀಡಿಸುವುದು, ಧರ್ಮದ ನೆಲೆಯನ್ನರಿಯದೆ ಮಾಡುವ ದಾನಿಗಳ ಸಂಪತ್ತು - ಇವುಗಳು ಬಿರುಗಾಳಿಗೆ ಸಿಕ್ಕಿದ ದೀಪದಂತೆ. ಮನುಷ್ಯನು ಇವುಗಳಿಂದ ಹಾಳಾಗುತ್ತಾನೆ.

ಳಲು-ನೋವು, ಅಂತಸ್ಮೃತೆ-ವಿಶ್ವಾಸ, ಅನಾಮಿಕ-ಹೆಸರಿಲ್ಲದ

71. ಸುಳ್ಳು, ಪರದ್ರೋಹ, ಪರಸ್ತ್ರೀ ವ್ಯಸನ, ಕುಡಿತ, ಮತ್ಸರ, ನೀಚರ ಸಹವಾಸ, ಆತ್ಮಸ್ತುತಿ ಇವುಗಳನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಸತ್ಯ, ಪರೋಪಕಾರ ಮುಂತಾದ ಉತ್ತಮ ಗುಣವನ್ನು ಅವಲಂಬಿಸಿದವನು ಉತ್ತಮ ರಾಜನಾಗುತ್ತಾನೆ. ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಅಂಥವರಿಗೆ ಸಮಾನರು ಯಾರಿರುತ್ತಾರೆ.

ಅಪೇಯ-ಕುಡಿಯಬಾರದ್ದು, ಸೆರೆ (ಕುಡಿತ), ದ್ವಿಷತೆ-ಹಗೆತನ/ವೈರ

72. ಇದು ಒಪ್ಪಿಗೆಯಗುವಂತಹದು, ಇದು ಶುಭೋದಯ, ಇದು ಸಕಲ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಸಾಧನ, ಇದು ಸಜ್ಜನರಿಗೆ ಗೌರವವಾದುದು. ಇದರಿಂದ ಸಂಸಾರದಲ್ಲಿ ಸೌಖ್ಯ ಫಲ, ಇದು ಪ್ರಬಲವಾದುದು, ಇದು ದುರ್ಬಲವಾದುದು, ಇದು ವೇದವಿದಿತವಾದುದು ಎಂಬುದನ್ನು ನಿರ್ಧರಿಸಿ, ಕಾರ್ಯನೀತಿಯನ್ನು ಅನುಸರಿಸುವವನೇ ಪಂಡಿತನು.

ಸಮಾಹಿತ-ಒಟ್ಟಿಗೆ ಸೇರಿದ, ಅಮ್ನಾಯ-ವೇದ, ಶ್ರುತಿ

73. ಶತ್ರು, ಮಿತ್ರ, ದೇಶ, ಕಾಲ, ಏಳಿಗೆ, ಉಪಾಯ ಪಾತ್ರ ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಉತ್ತಮ, ಮಧ್ಯಮ ಕನಿಷ್ಠವೆಂದು ಮೂರು ಬಗೆಗಳಿರುತ್ತವೆ. ಇವುಗಳನ್ನು ಕ್ಷತ್ರ ಧರ್ಮದ ವಿವೇಕದಿಂದ ಒಪ್ಪಿ ನಡೆಯುವವನೇ ರಾಜನು. ಅಂತಹ ಶ್ರೇಷ್ಠನಿಗೆ ಭೂಮಿಯೊಳಗೆ ಯಾರು ಸಮ?

ಕ್ಷತ್ರಧರ್ಮ-ಕ್ಷತ್ರಿಯ ಧರ್ಮ

74. ಉತ್ತಮವಾದ ವಿದ್ಯೆ, ಉತ್ತಮ ಗುಣಗಳು, ಗಣಿಕೆಯರು, ರತ್ನಗಳು, ಆನೆಗಳು ಜಾತಿಯ ಕುದುರೆಗಳು, ರಥಸಮೂಹ, ವೀರಸೈನಿಕರು, ಇವುಗಳನ್ನು ಎಲ್ಲಿದೆಯೆಂದು ಶೋಧಿಸಿ ತನ್ನವುಗಳನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುವವನು ಶ್ರೇಷ್ಠನಾದ ರಾಜ. ಅಂತಹವನಿಗೆ ಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಎದುರಾರು?

ಸಂದೋಹ-ಗುಂಪು, ಗಣಿಕೆ-ವೇಶ್ಯೆ, ಸುಲಲಿತವಿದ್ಯೆ (ಸಂಗೀತ, ನೃತ್ಯ-ಚಿತ್ರಕಲೆ)

75. ಮನುಷ್ಯನ ದೇಹದಲ್ಲಿ ಒಂಬತ್ತು ರಂಧ್ರಗಳು, ಐದು ಇಂದ್ರಿಯಗಳು, ಮನಸ್ಸು, ಬುದ್ಧಿ, ಚಿತ್ತ, ಅಹಂಕಾರಗಳೆಂಬ ನಾಲ್ಕು ಕರಣಗಳೂ ಇವೆ. ಇದರೊಂದಿಗೆ ಪಂಚಭೂತಗಳೂ, ಪಂಚವಾಯುಗಳೂ ಸೇರಿವೆ. ಇಂತಹ ದೇಹದಲ್ಲಿರುವ ಜೀವಾತ್ಮನು ಅವುಗಳ ಘರ್ಷಣೆಯಲ್ಲಿ ಆಯಾಸಪಡುವಂತೆ ನೀನು ಪಾಂಡವ - ಕೌರವರ ಚಿಂತೆಯಲ್ಲಿ ಬಳಲಿ ಬೆಂಡಾಗಿದ್ದೀಯೆ !

ಹೋರಟಿ-ಹೋರಾಟ/ಕಾದಾಟ
ಬೇಳಂಬ-ಚಿಂತೆ/ಆಲೋಚನೆ, ತೊಂದರೆ
ದ್ವಾರ-ಬಾಗಿಲು,

ನವದ್ವಾರ-2 ಕಣ್ಣುಗಳು, 2 ಕಿವಿಗಳು, ಮೂಗಿನ ಹೊಳ್ಳೆಗಳು ಬಾಯಿ, ಮೂತ್ರದ್ವಾರ, ಗುದದ್ವಾರ
ಪಂಚೇಂದ್ರಿಯ-ಕಣ್ಣು, ಕಿವಿ, ಮೂಗು ನಾಲಿಗೆ ಮತ್ತು ಚರ್ಮ ಐದು ಇಂದ್ರಿಯಗಳು
ಕರಣ ಚತುಷ್ಟಯ-ಮನಸ್ಸು ಬುದ್ಧಿ, ಚಿತ್ತ , ಅಹಂಕಾರÉಂಬ ನಾಲ್ಕು ಕರಣಗಳು
ಪಂಚಭೂತ-ಭೂಮಿ, ಆಕಾಶ, ವಾಯು, ಅಗ್ನಿ, ಜಲವೆಂಬ ಐದು ಮೂಲವಸ್ತುಗಳು
ಪಂಚವಾಯು-ಪ್ರಾಣ, ಆಪಾನ, ವ್ಯಾಸ, ಉದಾನ, ಸಮಾನ,

76. ಮದ್ಯಪಾನದ ಮತ್ತಿನಲ್ಲಿರುವವನು, ಬಳಲಿದವನು, ಅಹಂಕಾರಿ, ಹುಚ್ಚ, ಕೋಪಗೊಂಡವನು, ಚಂಚಲ ಮನಸ್ಸುಳ್ಳವನೂ, ಕಾಮುಕ, ಶೂರ, ಲೋಭಿ, ಮತ್ತು ಹಸಿದವನು, ಈ ಹತ್ತು ಜನರಿಗೆ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಗಳ ಪರಿವೆ ಇರುವುದಿಲ್ಲ.

ತತ್ತವಣೆ-ನಿಜಸ್ಥಿತಿ,
ಅತಿಶಾಂತ-ಬಳಲಿದ,
ಪ್ರಮದಾ-ಅಹಂಕಾರಿ
ಉನ್ಮತ್ರ-ಹುಚ್ಚಿನ,
ಲುಬ್ಧ-ಜಿಪುಣ,
ಕ್ಷುತ್ತು -ಹಸಿವು

77. ಇಷ್ಟವನ್ನರಿತು ಯೋಗ್ಯದಾನ, ಪರೋಪಕಾರದ ಕಾರ್ಯಗಳು, ವಿನಯ, ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನ, ದೇವತಾರ್ಚನೆ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಗೋವುಗಳಿಗೆ ಸಂತರ್ಪಣೆ, ಮಹಾ ತಿಥಿ ಪೂಜೆ, ಗುರುಭಕ್ತಿ, ಧ್ಯಾನ, ದೀನರಿಗೆ, ಅನಾಥರಿಗೆ ಮತ್ತು ಬಂಧುಗಳಿಗೆ ನೆರವು ನೀಡುವುದು, ಶರಣಾಗತರ ರಕ್ಷಣೆ, ತೀರ್ಥಸ್ನಾನ, ಇವುಗಳನ್ನು ರಾಜನಾದವನು ಆಸಕ್ತಿಯಿಂದ ಮಾಡಬೇಕು.

ಇಷ್ಟಾಪೂರ್ತ-ಇಷ್ಟವಾದ್ದು, ಮಹೀಸುರ-ಬ್ರಾಹ್ಮಣ, ವಿತಾನ-ಗುಂಪು

78. ಈ ಹೊತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಇಂದು ನಿನಗೆ ಐಶ್ವರ್ಯ, ಮಕ್ಕಳು, ವಿಜಯಲಕ್ಷ್ಮಿ ,ಸೋದರರು, ಅಮಾತ್ಯರು, ಭಂಡಾರ ಮುಂತಾದ ಸಪ್ತಾಂಗಗಳು, ಪತ್ನಿ, ಗುರು, ಪಿತಾಮಹ, ಬಂಧು-ಬಳಗ, ಮಿತ್ರರು ಹೀಗೆ ಯಾವುದಕ್ಕೆ ಕೊರತೆಯಿದೆ ? ಹೀಗಿರುವಾಗ ಪಾಂಡವರನ್ನು ಅನ್ಯರೆಂದು ಬಗೆದು ದಿಕ್ಕಿಲ್ಲದವರನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಬಹುದೆ ?

ಎರವಿಗರು-ಹೊರಗಿನವರು
ಖಂಡೆಯ ಸಿರಿ-ಕತ್ತಿಯ ಬಲ,
ಸಪ್ತಾಂಗ-ಒಡೆಯ, ಮಂತ್ರಿ, ಜನಪದ, ಕೋಟೆ, ಸೈನ್ಯ, ಮಿತ್ರ ಮತ್ತು ಕೋಶ

79. ತಂದೆ-ತಾಯಿಯರ ವಂಶಕ್ಕೆ ಕೀರ್ತಿವಂತನಾಗಿ, ವೈಭವದಿಂದ ಬಾಳುತ್ತ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಶೂರನೆನಿಸಿ ಸತ್ಯ, ಸಾಹಿತ್ಯ ವಿನಯಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಬಲನೆನಿಸಿ, ಭಗವಂತನ ಪಾದಸೇವೆಯಲ್ಲಿ ನಿಷ್ಠನಾಗಿ ದೇವೇಂದ್ರನಂತೆ ಬಾಳುವವನು ರಾಜ್ಯಕ್ಕೆ ಒಡೆಯನೆನಿಸುವನು.

ವಿಭವ-ಸಂಪತ್ತು, ವಿಗ್ರಹ-ಕಾಳಗ, ಅಭವ-ಶಿವ, ನಿಭ-ಸಮಾನನಾದವನು, ಎಣೆ-ಸಮಾನ, ವಿಭು-ಒಡೆಯ

80. ಮಡದಿಯಾದವಳು ಏಕಕಾಲದಲ್ಲಿ ವೇಶ್ಯೆಯಂತೆ ಮನಸ್ಸನ್ನು ರಂಜಿಸಿ, ದಾಸಿಯಂತೆ ಉಪಚರಿಸಿ, ಪತಿ ಭಕ್ತಿಯಲ್ಲಿ ಕೊರತೆಯಿಲ್ಲದೆ, ವಾತ್ಸಲ್ಯದಲ್ಲಿ ತಾಯಿಯಂತೆ ಕಾರ್ಯದಲ್ಲಿ ಮಂತ್ರಿಯಂತೆ ಆಲೋಚಿಸುವ ಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನುಳ್ಳವಳು ರಾಣಿ ಎನಿಸುವಳು.

ವೇಸಿಯ-ವೇಶ್ಯೆ, ಪರಿಯಂಕ-ಹಾಸಿಗೆ

81. ತಂದೆ-ತಾಯಿಗಳ ಆಜ್ಞೆಯನ್ನು ಸಂತೋಷದಿಂದ ಪಾಲಿಸುತ್ತ, ವಿನಯದಿಂದ ನಡೆಯುತ್ತ, ಧರ್ಮದಿಂದ ರಾಜ್ಯವನ್ನು ಪಾಲಿಸುತ್ತ ಬಂಧು ಬಳಗವನ್ನು ಸಲಹಿ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣರಿಗೆ ರಕ್ಷಣೆಯನ್ನೀಯುವ ಪುತ್ರನು ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಪೂಜ್ಯನಾಗುತ್ತಾನೆ.

ನೆರೆ-ಚೆನ್ನಾಗಿ, ಹೊರೆ-ಕಾಪಾಡು

82. ಇಹಪರಗಳಲ್ಲಿ ಸುಖವನ್ನು ನೀಡುವಂತಹ ವಿಷಯಗಳನ್ನು ಸಂಗ್ರಹಿಸುತ್ತ ವೇದೋಕ್ತವಾದ ಆಚಾರಗಳನ್ನು ಆಚರಿಸುತ್ತ, ಸಮಸ್ತ ಕಲೆಗಳಲ್ಲಿ ಪಾರಂಗತನಾಗಿ ಶತ್ರುಗಳನ್ನು ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಜಯಿಸಿ, ಶರಣಾಗತರನ್ನು ರಕ್ಷಿಸತಕ್ಕವನು ರಾಜಪುತ್ರನಾಗಲು ಅರ್ಹನಾಗುತ್ತಾನೆ.

ಸನ್ನಿಹಿತನಾಗು-ತೊಡಗು, ಅಹಿತ-ವೈರಿ, ಕಳೆ-ಕಲೆ, ಅಭಿಜ್ಞ-ಬಲ್ಲವ

83. ಇಂದ್ರಿಯಗಳನ್ನು ಜಯಿಸಿ, ಕರ್ಮದ ಕೋಟಲೆಗಳಿಗೆ ಸಿಲುಕದೆ, ವಿಷಯ ಸುಖಗಳನ್ನು ಕಿತ್ತೊಗೆದು, ಮಾಯಾಪಾಶವನ್ನು ಕತ್ತರಿಸಿ, ಸುಖದುಃಖಗಳ ದ್ವಂದ್ವವನ್ನು ಮೀರಿ, ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿ ಖ್ಯಾತಿಯಾಗಲು ಬಲ್ಲವನು ಗುರುವೆನಿಸಲು ಅರ್ಹನಾಗುತ್ತಾನೆ.

ದಂದುಗ-ಉಪದ್ರವ, ಒಡೆತುಳಿ-ಚೆನ್ನಾಗಿತುಳಿ, ಬಂದಿ-ಕಟ್ಟು, ತಲೆಬಳಚು-ತಲೆಕತ್ತರಿಸು

84. ತನ್ನ ಶರೀರವನ್ನೂ, ಧನವನ್ನೂ ಒಪ್ಪಿಸಿ, ಗುರುವಿನ ಪಾದಗಳನ್ನು ನಂಬಿ, ಗುರುವು ಕೊಟ್ಟ ಕೆಲಸಗಳೆಲ್ಲವನ್ನು ಬಿಡದೆ ಶ್ರದ್ಧೆಯಿಂದ ಮಾಡುತ್ತ, ಗುರುವಿಗೆ ಮಾರುತ್ತರವನ್ನು ಕೊಡದೆ, ತಪ್ಪದೆ ಭಯ-ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ನಡೆಯಬಲ್ಲವನೇ ಶಿಷ್ಯನು.

85. ಶಾಸ್ತ್ರ ಸಮ್ಮತವಾದ ಯುಕ್ತಿಗಳನ್ನು ಬಲ್ಲವರಾಗಿ, ವಿದ್ಯಾವಂತರೆನಿಸಿಕೊಂಡು ಸಮಬುದ್ಧಿಯಿಂದ ತತ್ವಜ್ಞಾನಿಗಳೂ, ಸಕಲ ಕಲಾಭಿಜ್ಞರೂ, ಧಾರ್ಮಿಕರು, ಮೋಕ್ಷ ಮಾರ್ಗದಲ್ಲಿರತಕ್ಕವರು ವೇದಾರ್ಥಗಳನ್ನು ಬಲ್ಲವರು - ವಿದ್ವಾಂಸರೆನಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾರೆ.

ವಿದ-ತಿಳಿದ, ಕಳೆ-ಕಲೆ, ಅಭಿಜ್ಞ-ತಿಳಿದವರು
ನಟಿಸು - ಆಚರಿಸು

86. ಮಹಾರಾಜ ! ಕೇಳು, ರಾಜನೀತಿ, ಸ್ಮೃತಿಸಹಿತವಾದ ವೇದಾಧ್ಯಯನಗಳಲ್ಲಿ ನಿಪುಣನಾಗಿ, ಪಂಡಿತರಿಗೆ ಪ್ರಿಯನಾಗಿ, ಶಾಂತಿ-ಪೌಷ್ಠಿಕಕರ್ಮಗಳಲ್ಲಿ ದಕ್ಷನಾಗಿ, ಜ್ಯೋತಿಷಿಯಾಗಿ, ಅಧಿಕಗುಣಶಾಲಿಯಾಗಿ ಅನೇಕ ಶಾಸ್ತ್ರಗಳನ್ನು ಓದಿಕೊಂಡಿರತಕ್ಕ ಪಂಡಿತನನ್ನು ಪುರೋಹಿತನನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಬೇಕು.

ಸ್ಮಾರ್ತ-ಸ್ಮೃತಿಯನ್ನು ಅರಿತವನು,
ಶೌಚ-ಶುದ್ಧಿ, ದೀಧಿತ-ಬೆಳಗುವವನು

87. ಕಾರ್ಯದಲ್ಲಿನ ಸೂಕ್ಷ್ಮ - ಸ್ಥೂಲತೆಗಳನ್ನು ಬಲ್ಲವನೂ, ಉತ್ಸಾಹಶಾಲಿಯೂ ಶಾಂತಸ್ವಭಾವದವನೂ, ಸಾವಕಾಶವಾಗಿ ಕಾರ್ಯವನ್ನು ಮಾಡುವವನೂ, ಹಿರಿಯರ ಸೇವೆಗೆ ನಿಲ್ಲಬಲ್ಲವನೂ, ಒಳ್ಳೆಯ ಮಾತನಾಡುವವನೂ, ಸತ್ಯವಂತನೂ ಪರಿಶುದ್ಧನೂ ಕಾಲಾಕಾಲಗಳನ್ನು ಬಲ್ಲವನೂ ವಿನೀತನೂ, ದುಷ್ಟ ವ್ಯಸನಗಳಿಲ್ಲದವನು ರಾಜರಹಸ್ಯಗಳನ್ನು ಹೊರಗೆ ಬಿಡದೇ, ಸತ್ಕರ್ಮಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ ಮಂತ್ರಿ ನಿನಗೆ ಉಂಟೆ ? ಎಂದು ವಿದುರ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನನ್ನು ಕೇಳಿದ.

ಸ್ಥೂಲ-ನಿಖರವಲ್ಲದ, ಅಕ್ರೋಧಿ-ಸಿಟ್ಟಿಲ್ಲದ, ಸೂಕ್ಮ-ನಿಖರವಾದ, ವಿನೀತ-ನಮ್ರ, ಸೂರಿ-ಪಂಡಿತ, ಅನ್ವಿತ-ಕೂಡಿ

88. ಅಶ್ವ, ಗಜ ಮತ್ತು ಸೈನಿಕರ ಬಲಾಬಲಗಳನ್ನು ತಿಳಿದುಕೊಳ್ಳಬಲ್ಲವನೂ, ಆಯಾಸವನ್ನರಿಯದ ರಣೋತ್ಸಾಹಿಯೂ, ವೈರಿಸೇನೆಯನ್ನು ನಾಶಗೊಳಿಸಬಲ್ಲ ದಕ್ಷನೂ ನಾನಾ ಆಯುಧ ಪ್ರಯೋಗ ವಿಶಾರದನೂ, ಧೀರನೂ, ಸ್ವಾಮಿಭಕ್ತನೂ ಉತ್ಸಾಹಿಯೂ ಆದವನನ್ನು ಸೇನಾಪತಿಯನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಬೇಕು.

ಅಳವು-ಸಾಮಥ್ರ್ಯ,
ಜಿತಶ್ರಮ-ದಣಿವಿಲ್ಲದ,
ಅರಿಕಟಕ-ಹಗೆಯಸೈನ್ಯ,
ಊಧ್ರ್ವ-ಸೆಟೆದ

89. ವಿವೇಚನಾ ಶೀಲನಾಗಿ, ಪರರ ಮನಸ್ಸನ್ನು ತಿಳಿಯುವ ಸೂಕ್ಷ್ಮಗ್ರಾಹಿಯಾಗಿ, ವಿವಿಧ ಭಾಷೆಗಳನ್ನು, ಲಿಪಿಗಳನ್ನು ತಿಳಿದವನಾಗಿ, ಸಾಮಂತರೇ ಮೊದಲಾದ ವರನ್ನು ಯಾವಾಗ ಕಾಣಬೇಕು - ಕರೆಸಬೇಕೆಂಬುದನ್ನು ಅರಿತವನಾಗಿ, ಯಾವುದು ಸುಲಭ, ಯಾವುದು ಕಷ್ಟ ಎಂಬುದನ್ನು ತಿಳಿಯುವ ಸಹೃದಯಿಯನ್ನು ರಾಯಭಾರಿಯನ್ನಾಗಿ ನೇಮಿಸಬೇಕು.

ಅವಳಿ-ಗುಂಪು, ಬಳಗ, ಲಿಪಿಜ್ಞ-ಬರಹ ಬಲ್ಲವನ್ನು (ಅಕ್ಷರಜ್ಞ), ಬಲುಹು-ಯೋಗ್ಯತೆ, ಸಂಧಿವಿಗ್ರಹ-ರಠಯಭಾರಿ

90. ರತ್ನ, ಚಿನ್ನ, ಕಬ್ಬಿಣ ಮುಂತಾದ ಲೋಹಗಳ ಸಮೂಹದಲ್ಲಿ ಭೇದವನ್ನು ತಿಳಿಯಬಲ್ಲ, ತನ್ನ ವಶಕ್ಕೆ ಬಂದ ಹಣವನ್ನು ಕ್ಷಯಿಸದಂತೆಯೂ, ತಾನು ಬಳಸದಂತೆಯೂ ಸರ್ಪವು ನಿಧಿಯನ್ನು ಕಾಯುವಂತೆ ಕಾಯಬಲ್ಲ, ಸುಳ್ಳು ಹೇಳದ ಆಪ್ತನೂ ದೊಡ್ಡ ಕುಟುಂಬಿಯೂ ಆದವನನ್ನು ಭಂಡಾರ ರಕ್ಷಕ(ಕೋಶಾಧಿಕಾರಿ)ನನ್ನಾಗಿ ನೇಮಿಸಬೇಕು.

ಮಿಸುಪ-ಹೊಳೆಯುವ, ವಿಸರ-ಗುಂಪು, ನಸಿ-ಕೆಡು, ಅಹಿ-ಹಾವು, ನಿಧಾನ-ನಿಧಿ, ಒಸೆ-ಪ್ರೀತಿಸು

ಮಿಸುಪ ಮಣಿಗಣ - ವಸನ ಮಣಿಗಣ ಎಂಬ ಪಾಠಾಂತರವೂ ಇದೆ.
ಉದ್ಯೋಗಪರ್ವ, ಓರಿಯೆಂಟಲ್ ಲೈಬ್ರರಿ ಮುದ್ರಣ

91. ತಾಂಬೂಲಧಾರಕನು ಮನೋವಾಕ್ಕಾಯುಗಳಲ್ಲಿ ಉದಾರಿಯೂ, ವಿನಯಶೀಲನೂ ಸ್ತ್ರೀಯರೆದುರಿಗೆ ತಲೆ ತಗ್ಗಿಸಿ ನಡೆಯತಕ್ಕವನೂ, ಕೋಪರಹಿತನೂ ಮತ್ತೊಬ್ಬರ ಕೋಪಕ್ಕೆ ಸಿಲುಕದವನೂ, ವಿಶೇಷ ಕಲಾಪರಿಣತನೂ ಆಗಿರಬೇಕು.

ದಾತಾರ-ಒಡೆಯ, ವಿನುತ-ಹೊಗಳಲ್ಪಡುವ/ಸ್ತುತಿಗೊಂಡ, ವಿನೀತ-ಸರಳ/ನಿರಾಡಂಬರ, ರೋಷಕ-ಸಿಟ್ಟಿನವನು, ನಿಷ್ಕಳಿತ-ಕಳೆದ, ಕಳಾಪ್ರವೀಣ-ಕಲೆಗಳನ್ನು ಬಲ್ಲವನು

92. ಪರಂಪರೆಯಿಂದಲೂ ಪಾಕಶಾಸ್ತ್ರದಲ್ಲಿ ನುರಿತವನೂ, ಕೈ ಮತ್ತು ಸಲಕರಣೆಗಳನ್ನು ಉಪಯೋಗಿಸುವುದರಲ್ಲಿ ಚತುರನೂ, ಅತಿಶುಚಿವಂತನೂ, ಸಾಧಕನೂ, ಕ್ರೋಧವಿಲ್ಲದವನೂ, ಆಲಸ್ಯವಿಲ್ಲದವನೂ, ಒಡೆಯನಿಗೆ ಹಿತಬಯಸುವವನೂ, ಷಡ್ರಸವನ್ನು ಬಳಸುವುದರಲ್ಲಿ ನಿಪುಣನೂ, ಇತರರ ಮನೆಗೆ ಹೋಗದಿರುವಂತಹವನೂ ಆದ ವ್ಯಕ್ತಿಯನ್ನು ಅಡುಗೆ ಕೆಲಸಕ್ಕೆ ನೇಮಿಸಬೇಕು.

ಸೂಪಶಾಸ್ತ-ಪಾಕಶಾಸ್ತ್ರ (ಅಡುಗೆ ವಿದ್ಯೆ),
ಕೈಕರಣೆ-ಕೈಮಾಟ (ಕೈಚಳಕ),
ಅನಾಲಸ-ಆಲಸ್ಯವಿಲ್ಲದವನು
ಷಡುರಸ-ಸಿಹಿ, ಕಹಿ, ಉಪ್ಪು, ಖಾರ, ಹುಳಿ, ಒಗರ, ಎಂಬ ಆರು ರಸಗಳು,
ಪತಿಕರಿಸು-ಒಪ್ಪಿಕೊಳ್ಳುವುದು
ಸೂಪಕಾರತೆ - ಅಡುಗೆ ಕೆಲಸ

93. ರಾಜನಿಗೆ ಪಾನೀಯವನ್ನು ಸಿದ್ಧಪಡಿಸಿ ನೀಡತಕ್ಕವನು, ಉತ್ತಮ ಪರಿಮಳದಿಂದ ಆನಂದಿಸತಕ್ಕವನು, ಸುಗಂಧ ದ್ರವ್ಯವನ್ನು ಬಳಸುವ ರಾಜನ ಜೀವವೇ ತನ್ನ ಜೀವನಕ್ಕೆ ಆಧಾರವೆಂದು ಭಾವಿಸತಕ್ಕವನು, ತಾನು ತಯಾರಿಸಿದ ಪಾನೀಯವನ್ನು ತಾನು ಕುಡಿಯದೆ ರಾಜನಿಗಿತ್ತು ಅವನ ಸೇವೆಯನ್ನು ಮಾಡುವವನು ಉತ್ತಮವಾದ ಪಾನೀಯಧಾರಕನು.

ನಿಶಿತ-ಚುರುಕು, ಮೋದಿಸು-ತಣಿಸು, ಪಂಠಿಸು-ಸುತ್ತುವರಿ, ವಸುಮತಿ-ಭೂಮಿ

94. ಉನ್ನತವ್ಯಕ್ತಿತ್ವದ, ಒಳ್ಳೆಯ ರೂಪವನ್ನುಳ್ಳ, ಪರರು - ತನ್ನವರೆಂಬ ಭೇದವಿಲ್ಲದೇ ಜನರನ್ನು ನೋಡಿದೊಡನೆ ಅವರ ಇಂಗಿತ ತಿಳಿಯಬಲ್ಲವನೂ, ಜನರ ಸ್ತುತಿಗೆ ಗರ್ವಿಸದೆ ಬಂದ ಕಾರ್ಯವನ್ನು ಅರಿತುಕೊಳ್ಳುವ ವ್ಯಕ್ತಿಯನ್ನು ದ್ವಾರಪಾಲಕನನ್ನಾಗಿ ನಿಯಮಿಸಬೇಕು.

ಉನ್ನತ-ಎತ್ತರದ, ಪ್ರಭೇದಕ-ಅರಿಯುವವ, ಪ್ರತಿಪನ್ನ-ಬಲ್ಲ

95. ಎಲೈ ದೊರೆಯೆ, ಷಡ್ಜ, ಮಧ್ಯಮ, ಗಾಂಧಾರ ಈ ಸ್ವರಗ್ರಾಮಗಳಲ್ಲಿ ಸಪ್ತಸ್ವರಗಳ ಆರೋಹಣ ಅವರೋಹಣÉಗಳಲ್ಲಿ ಗಮಕ ಮತ್ತು ಜಾರುಗಳಲ್ಲಿ ನಿಪುಣನಾಗಿ ಕೋಮಲ ಶಾರೀರವನ್ನು ಹೊಂದಿ ಮನೋಹರವಾದ ರಚನೆಗ¼ನ್ನು ಹಾಡುವವನೇ ನಿಜವಾದ ಗಾಯಕನು.

ಗ್ರಾಮತ್ರಯ-ಮತಂಗನ ಹೇಳಿಕೆಯಂತೆ ಯಾವುದಾದರೊಂದು ಆಧಾರ ಸ್ವರದಿಂದ ಸ್ವರ ಸಪ್ತಕವನ್ನು ಪೂರೈಸಿದರೆ ಅದು ಗ್ರಾಮವೆನಿಸುತ್ತದೆ. ಪುರಾತನ ಸಂಗೀತದ ಷಡ್ಜ, ಮಧ್ಯಮ ಮತ್ತು ಗಾಂಧಾರ ಗ್ರಾಮಗಳು, ಗ್ರಾಮ ತ್ರಯಗಳು,
ಷಡ್ಜ-ಸಪ್ತ ಸ್ವರಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಥಮಸ್ವರ, ಇದರ ಸಂಕೇತಾಕ್ಷರವು ‘ಸ’. ಸಪ್ತ ಸ್ವರಗಳಲ್ಲಿ ರಿಷಭ, ಗಾಂಧಾರ, ಮಧ್ಯಮ, ಪಂಚಮ, ದೈವತ ಮತ್ತು ನಿಷಾದವೆಂಬ ಆರು ಸ್ವರಗಳು. ಆಧಾರ ಸ್ವರವಾದ ‘ಸ’ ಎಂಬುದರಿಂದ ಹುಟ್ಟಿರುವುದರಿಂದ ಇದಕ್ಕೆ ‘ಷಡ್ಜ’ ವೆಂದು ಹೆಸರು.
ಮಧ್ಯಮ-ಸಪ್ತ ಸ್ವರಗಳಲ್ಲಿ ನಾಲ್ಕನೆಯ ಸ್ವರ. ಸ್ವರ ಸಪ್ತಕಗಳಲ್ಲಿ ಮಧ್ಯ ಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿರುವುದರಿಂದ ಮಧ್ಯಮವೆನಿಸಿಕೊಂಡಿದೆ.
ಗಾಂಧಾರ-ಸಪ್ತಸ್ವರಗಳಲ್ಲಿ ಮೂರನೆಯ ಸ್ವರ. ಇದು ಗಾಂಧರ್ವ ಸುಖವನ್ನು ಕೊಡುವುದರಿಂದ ಇದಕ್ಕೆ ಗಾಂಧಾರವೆಂದು ಹೆಸರು.
ಸಪ್ತಸ್ವರಗಳು-ಶ್ರುತಿಗಳಿಂದ ಆವಿರ್ಭಾವ ಹೊಂದಿರುವ ಏಳು ಸ್ವರಗಳಾದ ಷಡ್ಜ, ರಿಷಭ, ಗಾಂಧಾರ, ಮಧ್ಯಮ, ಪಂಚಮ, ದೈವತ ಮತ್ತು ನಿಷಾದ ಇವುಗಳ ಹೆಸರು. ಮೊಟ್ಟ ಮೊದಲು ನಾರದ ಪರಿವ್ರಾಜಕ ಉಪನಿಷತ್‍ಗಳಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುತ್ತದೆ. ಇವುಗಳ ನಾಮ ಸಂಕೇತಗಳು ಸ,ರಿ,ಗ,ಮ,ಪ,ದ,ನಿ.
ಷಡ್ಜ-ಇತರ ಆರುಸ್ವರಗಳ ಆವಾಸಸ್ಥಾನ. ಇದು ಮನುಷ್ಯನ ದೇಹದಲ್ಲಿ ನಾಭಿಯಿಂದ ಉತ್ಪತ್ತಿಯಾಗುವ ನಾದ, ನಾಸಿಕ, ಕಂಠ, ಉರಸ್ಸು, ಕಾಲು (ಅಂಗುಳು) ಜಿಹ್ವೆ, ದಂತ, ಎಂಬ ಆರು ಸ್ಥಾನಗಳ ಮುಖೇನ ಹೊರ ಬೀಳುವ ಶಬ್ಧ ವಿಶೇಷ - ನವಿಲಿನ ಕೇಕೆಯು ಷಡ್ಜವನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ರೌದ್ರರಸವನ್ನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ.
ರಿಷಭ-ಶೀಘ್ರವಾಗಿಹೃದಯ ತಲಸ್ಪರ್ಶಮಾಡುವ ಧ್ವನಿ ವಿಶೇಷ ಎತ್ತಿನ ಕೂಗು ರಿಷಭವನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ವೀರ ರಸವನ್ನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ.
ಗಾಂಧಾರ-ಉಚ್ಛಾರಣೆ ಮಾಡುವಾಗ ಸುಖಾನುಭವವನ್ನುಂಟು ಮಾಡುವ ಶಬ್ಧ, ಕುರಿ ಮುಂತಾದವುಗಳ ಕೂಗು ಗಾಂಧಾರವನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ಕರುಣ ಮತ್ತು ಶಾಂತ ರಸಗಳನ್ನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ.
ಮಧ್ಯಮ-ಸ್ವರ ಸಪ್ತಕದ ಸ್ಥಾನವನ್ನು ಹೊಂದಿ ನಾಲ್ಕನೆಯ ಸ್ವರವಾಯಿತು. ಕ್ರೌಂಚ ಪಕ್ಷಿಯ ಕೂಗನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ಹಾಸ್ಯರಸವನ್ನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ.
ಪಂಚಮ-ಐದನೆಯ ಸ್ವರ, ರಾಗದ ವಿಸ್ತರಣೆಗೆ ಯೋಗ್ಯವಾದ ಸ್ವರವಾದುದರಿಂದ ಪಂಚಮವೆನಿಸಿಕೊಂಡಿದೆ. ವಸಂತ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಕೋಗಿಲೆಯ ಧ್ವನಿ, ಪಂಚಮವನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ಶೃಂಗಾರ ರಸವನ್ನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ.
ದೈವತ-ಧ್ವನಿ ದಾಢ್ರ್ಯತೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿ ವೀರರಸ ಪ್ರಚೋದಕವಾಗಿರುವುದರಿಂದ ದೈವತವೆನಿಸುತ್ತದೆ. ಕುದುರೆಯ ಹೇಷಾರವವು ದೈವತವನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ಬೀಭತ್ಸ ಮತ್ತು ಭಯಾನಕ ರಸಗಳನ್ನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ.
ನಿಷಾದ-ಸಪ್ತ ಸ್ವರಗಳಲ್ಲಿ ಕೊನೆಯಸ್ವರ ಆನೆಯು ಘೀಳಿಡುವ ಧ್ವನಿ ನಿಷಾದವನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ಅದ್ಭುತರಸವನ್ನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ.

96. ದೊರೆಯೆ ಕೇಳು, ಉತ್ತಮ ಗಾಯಕನೆಂದರೆ ತಾಳದಲ್ಲಿಯೂ, ಗತಿಯಲ್ಲಿಯೂ ಉಚ್ಛಶ್ರುತಿ (ಬೊಂಬಾಳ)ಯನ್ನು ಅವಲಂಬಿಸುವುದರಲ್ಲಿಯೂ, ಸ್ಥಾಯಿಶುದ್ಧವಾಗಿಯೂ ಸಾಳಗವೇ ಮೊದಲಾದ ಸಂಕೀರ್ಣ ರಾಗಗಳ ಮತ್ತು ಶುದ್ಧ ದೇಶೀಯಾ ರಾಗಗಳ ವಿವಿಧ ರೀತಿಯ ಕೃತಿಗಳಲ್ಲಿ ಸಾಹಿತ್ಯ ರಚನೆಗಳ ನಿಪುಣನು, ಹಾಡುಗಾರಿಕೆಯ ಜೊತೆಗೆ ಹಿಮ್ಮೇಳದ ವಾದ್ಯ ಸಾಧನಗಳನ್ನು ಹದವರಿತು ಉಪಯೋಗಿಸಿಕೊಳ್ಳಬಲ್ಲವನು. ಶುದ್ಧ ಮಾರ್ಗ ರೀತಿಯ ಸಾಹಿತ್ಯದ ವಿವಿಧ ಪ್ರಕಾರಗಳ ಛಂದಸ್ಸು ಗತಿಗಳನ್ನು ಅರಿತಿರಬೇಕು.

ಠಾಯ -ಸಂಗೀತದ ರಚನ

ತಾಳ-ಹಾಡುವಾಗ ಗೀತೆ ಅಥವಾ ಕೀರ್ತನೆಯ ಕಾಲ ಪ್ರಮಾಣವನ್ನು ಕೈಯಿಂದಾಗಲೀ, ತಾಳ ಯಂತ್ರಗಳಿಂದಾಗಲೀ ಹೊಡೆದು ತೋರಿಸುವುದಕ್ಕೆ ತಾಳವೆಂದು ಹೆಸರು. “ಶ್ರುತಿರ್ಮಾತಾ ಲಯಃ ಪಿತಾ” ಎಂಬಂತೆ ಲಯವು ಸಂಗೀತಕ್ಕೆ ಪಿತೃ ಸಮಾನವಾದುದು ತಾಳವು ಮಾರ್ಗತಾಳ, ದೇಶೀ ತಾಳವೆಂದು ಎರಡು ವಿಧ.
ಲಯ-ಭಾವ ಪೂರ್ಣವಾದ ಸಾಹಿತ್ಯವನ್ನು ಒಂದು ನಿಯಮಕ್ಕೆ ಒಳಪಡಿಸುವುದು ಲಯದ ಮುಖ್ಯ ಗುಣ. ಲಯದ ಮಹತ್ವವನ್ನು ತಾಳಗತಿಯಿಂದ ಅರಿಯಬಹುದು. ವಿಳಂಬಿತಲಯ, ಮಧ್ಯ ಲಯ ಮತ್ತು ಧ್ರುತಲಯ ಎಂಬ ಮೂರು ವಿಧಗಳಿವೆ.
ಬೊಂಬಾಳ-ನಾಲ್ಕು ಧ್ವನಿ ಭೇದಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು (ಧ್ವನಿಯನ್ನು ಉಚ್ಛ ಶ್ರುತಿಯಲ್ಲಿ ಪ್ರಯೋಗಿಸುವುದು)
ಮಿಶ್ರ-ಉಮಾಪತಿಯ ಔಮಪತಂ ಎಂಬ ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿ ಸಂಗೀತವನ್ನು ಸಜೀವ ಎಂದರೆ ಮಾನವನ ಗಾಯನ, ನಿರ್ಜೀವ ಎಂದರೆ ವಾದ್ಯ ಸಂಗೀತ ಮಿಶ್ರ ಎಂದರೆ ಕೊಳಲಿನ ಸಂಗೀತ ಎಂದು ಮೂರು ಬಗೆಗಳಾಗಿ ವರ್ಗೀಕರಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಕೊಳಲಿನ ಸಂಗೀತ, ಮನುಷ್ಯನ ಉಸಿರಿನಿಂದುಂಟಾದುದು. ವಸ್ತುವಿನಿಂದ ಸಂಗೀತವು ಉಂಟಾಗುತ್ತದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಇದು ಮಿಶ್ರ ಸಂಗೀತ. (ಸಂಕೀರ್ಣ ರಾಗಕ್ಕೆ ಮಿಶ್ರರಾಗವೆಂದು ಹೆಸರು).
ಠಾಯ-ಸಂಗೀತದ ರಚನೆ; ಗಾಯನಕ್ಕೂ, ವಾದ್ಯಗಳಿಗೂ ಬೇರೆ ಬೇರೆ ರಚಿಸಿದ್ದರು. ಇವು 12ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಕನ್ನಡ ನಾಡಿನಲ್ಲಿ ಪ್ರಾರಂಭವಾಗಿ 18ನೇ ಶತಮಾನದ ಮಧ್ಯದವರೆಗೂ ಬಳಕೆಯಲ್ಲಿದ್ದುವು. ಪುರಂದರದಾಸರು, ವೆಂಕಟ ಮುಖಿ ಮುಂತಾದವರು ಠಾಯ ರಚನೆಯಲ್ಲಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧರಾದವರು, ಇವುಗಳನ್ನು ರಾಗಾಲಾಪನೆಗೆ ಮುಂಚೆ ಹಾಡುತ್ತಿದ್ದರು.
ರಾಗಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದಂತೆ
ಶುದ್ಧ-ಆರು ಸಾಧಾರಣ ರಾಗ ಜಾತಿಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು. ಶುದ್ಧ ಭಿನ್ನಗೌಡಲ ಅಷ್ಟ ಸಾಧಾರಣ ಸಪ್ತ ಸಾಧಾರಣಷಟ್ಸ್ವರ ವೆಂಬಾರು ಸಾಧಾರಣ (ವಿವೇಕ) ಜಾತಿಗಳು, ಶುದ್ಧ ಸಾಳಗ ಮತ್ತು ಸಂಕೀರ್ಣಗಳೆಂಬ ಮೂರು ರಾಗ ಭೇದಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು, ಬೇರೆಯ ರಾಗಗಳ ಅವಲಂಬನೆಯಿಲ್ಲದ ರಾಗ
ಸಾಳಗ-ಮೂರು ರಾಗಭೇದಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು
ಸಂಕೀರ್ಣ-ರಾಗದ ಶುದ್ಧ ಸಂಕೀರ್ಣ ಸಾಳಗಗಳೆಂಬ ಮೂರು ಭೇದಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು, ಯಾವುದಾದರೋ ಒಂದು ರಾಗದ ಮೂಲಭಾವದ ಛಾಯೆಯಿಂದ ರಂಜಿಸುವ ರಾಗ.
ತಾಳಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದಂತೆ
ಶುದ್ಧ ಮೃದಂಗ ವಾದನದ ನಾಲ್ಕು ಭೇದಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು. ಶುದ್ಧ ಸಾಳಗ ಸಂಕೀರ್ಣ ಠವಣೆಗಳೆಂಬ ಚತುರ್ವಿಧ ಮೃದಂಗಮಂ ಮೇಳೈಸಿ ತಾಳದ ಆರು ಭೇದಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು.
ಭಂಗತಾಳ, ಉಪಭಂಗ ತಾಳ ವಿಭಂಗ ತಾಳ, ವಿತಾಳ ಶುದ್ಧ ತಾಳ ಅನುತಾಳವೆಂಬುದು ವರ್ಗ ಸಂಖ್ಯಾ ಭೇದ ಮಾಗಿಹುವೆಂದು ಪೇಳ ಭರತಶಾಸ್ತ್ರ ಪರಿಣತರಪ್ಪ ತಾಳಧಾರಿಗಳು.
ಸಾಳಗ-ಮದ್ದಳೆಯ ನಾಲ್ಕು ಬಗೆಯ ವಾದನ ಕ್ರಮಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು.
ಸಂಕೀರ್ಣ-ನಾಲ್ಕು ವಿಧದ ಮೃದಂಗ ತಾಡನಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು, ತಾಳದ ಅಂಗಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು. 9 ಲಘುಗಳ ಕಾಲದ ಮಿತಿಯುಳ್ಳ ಒಂದು ತಾಳ.
ದೇಶೀ-ವಿವಿಧ ಪ್ರಾಂತ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಚಲಿತವಿದ್ದ ಸಂಗೀತಕ್ಕೆ ದೇಶೀ ಸಂಗೀತ ಎಂದು ಹೆಸರು. ಮಾರ್ಗ ಸಂಗೀತವು ಮುಖ್ಯವಾಗಿ ಗಾಯನಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿತ್ತು, ಆದರೆ ದೇಶೀ ಸಂಗೀತವು ಗೀತ, ವಾದ್ಯ ನೃತ್ಯಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿತ್ತು, ರಾಗ, ತಾಳ, ಪ್ರಬಂಧಗಳನ್ನು ಮಾರ್ಗ ಹಾಗೂ ದೇಶೀ ಎಂಬುದಾಗಿ ವರ್ಗೀಕರಿಸಿವೆ.

97. ಎದುರಾಳಿಗೆ ಪೆಟ್ಟುಗಳನ್ನು ಕೊಡುವ ವಿಧಾನ, ವರಸೆಗಳನ್ನು, ವಿವಿಧ ಉಪಾಯಗಳನ್ನು ಆಶ್ರಯಿಸುವ ಬಗೆಯನ್ನು ಬಲ್ಲವನೂ, ದೇಹದ ಅಂಗಾಂಶಗಳನ್ನು ವಿನೂತನವಾಗಿ ತಿರುಗಿಸಿ, ನಿಲ್ಲುವ ನಡೆಯುವ ಬಗೆಯಲ್ಲಿ ನಿಪುಣನೂ, ನಾನಾ ವಿಧದ ಚಮತ್ಕಾರದ ಪಟ್ಟುಗಳನ್ನು ತಿಳಿzವನು - ಆಗಿರುವವನೇ ಜಟ್ಟಿ ಎನಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ.

ಚೊಕ್ಕೆಯ-ಕುಸ್ತಿಪಟ್ಟು, ಅಡುಪಾಯ-ಅಡ್ಡಕೆಡೆವುದು, ನವಾಯಿ-ವೇಗ, ದಾಯ-ಪಟ್ಟು+ರೀತಿ

98. ರಾಜನಿಗೆ ಚಾಮರವನ್ನು ಬೀಸತಕ್ಕವನು ಎಡಬಲಗಳನ್ನು ಪರೀಕ್ಷಿಸುತ್ತ ಒಡೆಯನತ್ತ ಲಕ್ಷ್ಯವಿಟ್ಟು ನೊಣ ಮೊದಲಾದವನ್ನು ಚದುರಿಸುತ್ತ, ಕಿರುಗಣ್ಣನ್ನಿಟ್ಟು ಎಡಬಲಗಳ ಜನರು ಬರದಂತೆ ತಡೆಯತಕ್ಕವನೂ, ಸ್ವಾಮಿ ಕಾರ್ಯದಲ್ಲಿ ಸದಾ ನಿಷ್ಠೆಯಿಂದಿರುವವನೇ ಚಾಮರ ಬೀಸತಕ್ಕವನಾಗಿರಬೇಕು.

ಮಕ್ಷಿಕ - ನೊಣ, ಆರೈ-ವಿಚಾರಿಸು, ಕಿಗ್ಗಣ್ಣು-ಕೆಳಗಣ್ಣು, ಕೆಳಮೋರೆ, ಸೆಡೆ-ಹಿಂಜರಿ

99. ದಾರಿಯಲ್ಲಿನ ಏರು, ತಗ್ಗುಗಳನ್ನೂ ಮೆಳೆ, ಮರಗಳನ್ನು ನೋಡುತ್ತ ಅವುಗಳ ಪೆಟ್ಟನ್ನು ತಪ್ಪಿಸಿ ರಾಜನನ್ನು ಕರೆದುಕೊಂಡು ಹೋಗುವ, ತನ್ನ ಸ್ವಾಮಿಗೆ ನೆರಳಾಗುವುದನ್ನೇ ಗುರಿಯಾಗಿಟ್ಟುಕೊಂಡು ಸಮಯಾನುಸಾರವಾಗಿ ವೇಗವಾಗಿಯೂ, ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿಯೂ ನಡೆಯುತ್ತ ಪ್ರಯಾಣ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ತನಗಾಗುವ ಬಿಸಿಲಿನ ತಾಪವನ್ನು ಸಹಿಸಿಕೊಳ್ಳಬಲ್ಲವನೇ ಛತ್ರಿಯನ್ನು ಹಿಡಿಯತಕ್ಕವನು.

ಹೊಯ್ಲು-ಪೆಟ್ಟು, ಮೆಳೆ-ಪೊದರು , ಗುಳಿ-ತೆಗ್ಗು, ತೆವರು-ದಿನ್ನೆ, ಬಟ್ಟೆ-ದಾರಿ, ಅರಸು-ಹುಡುಕು, ಬಳಿವಿಡಿ-ಹಿಂಬಾಲಿಸು, ಯಾನ-ಪಯಣ, ಢಗೆ-ಬಿಸಿಲು/ಝಳ

100. ಗರ್ಭದಲ್ಲಿರುವ ತನ್ನ ಶಿಶುವನ್ನು ತಾಯಿಯು ರಕ್ಷಿಸುವಂತೆ, ಯೋಗಿಗಳು ಪರಮಾತ್ಮನನ್ನು ತಮ್ಮ ಅಂತರಂಗದಲ್ಲಿಟ್ಟು ಧ್ಯಾನಿಸುವಂತೆ, ರಾಜರನ್ನು ಗಮನಿಸುತ್ತ. ಅವರಿಗೆ ಹಾನಿಯಾಗದಂತೆ, ಏಳಿಗೆಗೆ ಅನುಕೂಲವಾಗುವಂತೆ ನೋಡಿಕೊಳ್ಳುವವನೇ ಉತ್ತಮ ಅಂಗರಕ್ಷಕ (ಕೆಲಸಗಾರ).

ಬೆಸದ-ಕೆಲಸಗಾರ/ಕಾರ್ಮಿಕ, ಆಳ್ದ-ಒಡೆಯ

101. ಮನುಷ್ಯನು ಹಿಂದೆ ಮಾಡಿದ ಪುಣ್ಯಕಾರ್ಯಗಳಿಗೆ ಫಲವು ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಬಂದೊದಗುವಂತೆ, ಆಪತ್ತುಗಳು ಒದಗಿ ಬಂದಾಗ ಶ್ರೀಹರಿಯು ತನ್ನ ಭಕ್ತರ ಮುಂದೆ ಬಂದು ನಿಲ್ಲುವಂತೆ, ರಾಜರ ವಿಪತ್ತಿನ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಆನೆ-ಕುದುರೆಗಳ ಹಿಂಡನ್ನೇ ತಂದು ನೆರವಿಗೆ ಒದಗಿಸತಕ್ಕವನು ವಾಹನವನ್ನು ನಡೆಸುವವನು. ಅವನೇ ನಿಜವಾದ ಸಾರಥಿ.

ದಂದುಗ-ವ್ಯಥೆ/ತೊಂದರೆ, ವಾಹಕ-ಸಾರಥಿ, ವೃಂದ-ಹಿಂಡು, ಸುಕೃತ-ಪುಣ್ಯ

102. ಪರ್ವತವನ್ನು ಒಡೆಯುವನೋ, ಭೂಮಿಯನ್ನು ಸೀಳುವನೋ ಎಂಬಂತೆ ನುಗ್ಗಿ, ಶತ್ರುರಾಜರ ರಥ, ಆನೆ ಮೊದಲಾದವುಗಳನ್ನೂ ಚದುರಿಸಿ, ಆನೆಗಳ ಮೇಲೆ ಯುದ್ಧಮಾಡುತ್ತಾ , ಆರ್ಭಟಿಸಿ ಶರವೃಷ್ಟಿಗಳನ್ನು ಸುರಿಸಿ, ಅತಿಶಯವಾದ ಯುದ್ಧದೊಳಗೆ, ಶತ್ರುಗಳಿಗೆ ಸಂಕಟವನ್ನುಂಟುಮಾಡತಕ್ಕವನೇ ಯೋಧನು.

ಉಬ್ಬರ-ಒತ್ತಡ, ಉಬ್ಬಸ-ಸಂಕಟ, ಕಷ್ಟ, ಜೋಧ-ಯೋಧ, ಬವರ-ಕದನ, ಒಬ್ಬುಳಿ-ಹಿಂಡು, ಇಬ್ಬಗೆಯ ಮಾಡು-ಸೀಳು

103. ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರ ಕೇಳು ! ತನ್ನ ಕುದುರೆಗಳನ್ನು , ರಥವನ್ನು ರಕ್ಷಿಸುತ್ತ, ಸಾರಥಿಯಲ್ಲಿ ಪ್ರೀತಿಯನ್ನು ತೋರಿಸುತ್ತ, ಎದುರು ಬಂದವರನ್ನು ನಿವಾರಿಸುತ್ತ ತನ್ನನ್ನು ತಾನು ಕಾಯ್ದುಕೊಳ್ಳುತ್ತ, ಎಡಬಲಗಳಲ್ಲಿ ಹೊಡೆದು ಹಿಂತಿರುಗುವ ಒಳ್ಳೆಯ ಕೈಚಳಕದ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಪ್ರಳಯಕಾಲದ ಅಗ್ನಿಯಂತಿರುವವನೇ ರಥಿಕರಲ್ಲಿ ಶ್ರೇಷ್ಠನು.

ಹದುಳಿಸು-ಕಾಯು, ಕಾಲಾನಲ-ಪ್ರಳಯ ಕಾಲದ ಬೆಂಕಿ, ಲಾಗುವೇಗ-ಕೈಚಳಕ

104. ಚುರುಕುತನದಿಂದ ಶತ್ರುರಾಜರನ್ನು ಹಿಡಿದು ಮೂದಲಿಸುತ್ತ, ವ್ಯಾಪಿಸಿಕೊಂಡ ಸೈನ್ಯವನ್ನು ಸವರುತ್ತ ಆನೆಯಂತೆ ಒಳನುಗ್ಗಿ, ಧ್ವಂಸ ಮಾಡುತ್ತ, ಹೆಣದ ರಾಶಿಗಳನ್ನು ಬೀಳಿಸುವಂತೆ ಮಾಡುತ್ತಾ, ವಿಜೃಂಭಿಸಲು, ರಣರಂಗದ ಅಂಗಳದಲ್ಲಿ ಬೆನ್ನು ಹತ್ತಿ ವೈರಿಗಳನ್ನು ಓಡಾಡಿಸಬಲ್ಲವನೇ ಉತ್ತಮ ಕುದುರೆ ಸವಾರ.

ಹಿಟ್ಟುಗುಟ್ಟು-ಧ್ವಂಸಮಾಡು, ಮಸಗು-ವಿಜೃಂಭಿಸು, ಕಳ-ರಣರಂಗ, ಅಟ್ಟಿಆಡು-ಬೆನ್ನತ್ತಿಹೋಗು, ರಾವುತ-ಕುದುರೆಸವಾರ, ಸೂಟಿ-ಚುರುಕು, ಆನೆವರಿದು-ಆನೆಯಂತೆ ಮುನ್ನುಗ್ಗುತ್ತ,

105. ಕಟ್ಟಿರುವೆಗಳು ಕಾಲಸರ್ಪನನ್ನು ಅಡ್ಡಗಟ್ಟಿ ಮುತ್ತಿ ಕಡಿ ಕಡಿದು ಪೀಡಿಸುವಂತೆ, ವೈರಿಸೇನೆಯಲ್ಲಿ ಹಿಂದೆಗೆಯದೆ ಒಳಹೊಕ್ಕು ಯುದ್ಧದ ಸಂಭ್ರಮವನ್ನು ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಮೆರೆದು ಪರಸ್ಪರ ತಲೆಗೂದಲನ್ನು ಎಳೆದಾಡುತ್ತ ಯುದ್ಧ ಮಾಡುವವನೇ ಕಾಲಾಳು ಎನಿಸಿಕೊಳ್ಳುವವನು.

ಕೇಶಾಕೇಶಿ-ಪರಸ್ಪರ ಕೂದಲು ಎಳೆದು ಯುದ್ಧ ಮಾಡುವುದು, ಕಾಳೋರಗ-ಕರಿಹಾವು, ಓಸರಿಸು-ಹಿಮ್ಮೆಟ್ಟು, ವಿಳಾಸ-ಬೆಡಗು

106. ತನ್ನ ಸ್ವಾಮಿಯನ್ನು ಕಂಡೊಡನೆ ವಂದಿಸಿ, ಅತಿಹತ್ತಿರದಲ್ಲಾಗಲಿ, ಅತಿದೂರದಲ್ಲಿಯಾಗಲೀ ನಿಲ್ಲದೆ ಮಧ್ಯವರ್ತಿಯಂತಿದ್ದು, ಓಡಾಡುತ್ತ ಸೇವೆ ಮಾಡುತ್ತ ಅರಸನ ಮುಖವನ್ನು ನೋಡುತ್ತ, ಆಜ್ಞಾಪಿಸಿದ್ದನ್ನು ಆ ಕ್ಷಣವೆ ಮಾಡುವವನೇ ಸೇವಕನು.

107. ಕುನಖರೋಗವುಳ್ಳವನು (ರೋಗಗ್ರಸ್ತ ಉಗುರುಗಳನ್ನು ಉಳ್ಳವನು) ಕುಷ್ಠರೋಗಿ, ಕೆಟ್ಟ ಮಲಿನವಸ್ತ್ರಧಾರಿ ಕುಬ್ಜ. ವಿಧವೆ, ನಪುಂಸಕ, ದಾಸಿ, ಅಂಗಹೀನ, ಹೆಳವ, ಕುರುಡ, ದೊಡ್ಡ ರೋಗಿ, ಬಿಡುದಲೆಯವನು, ಅಳುವªನನ್ನು - ಇವರನ್ನೆಲ್ಲ ಬೆಳಗಿನ ಹೊತ್ತು ಹಾಸಿಗೆಯಿಂದೇಳುವ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ರಾಜನಾದವನು ನೋಡುವುದು ರೀತಿಯಲ್ಲ.

ಕುಬ್ಜ-ಕುಳ್ಳ, ಪಂಗುಳ-ಹೆಳವ, ರುಜಾಂಗ-ರೋಗಿ, ರೋಧಿನಿ-ಅಳುವವಳು
ಕುಚೇಲ - ಮಲಿನ ವಸ್ತ್ರಧಾರಿ
ಕುನಖ-ಉಗುರುಗಳಿಗೆ, ಏಟುಬಿದ್ದು ಕೆಟ್ಟು ಹೋಗಿ, ರೋಗಗ್ರಸ್ತವಾದ ಉಗುರು

ಕುಶೀಲನನು -ಕುಚೇಲನನು
ವಿಧವಲಿಂಗಿ - ವಿಧವಾಂಗನೆಯ ಎಸ್ ಎನ್ ಕೃಷ್ಣಜೋಯಿಸ್ ಆವೃತ್ತಿ , ಪ್ರಾಚ್ಯ ಸಂಶೋಧನ ಕೇಂದ್ರ, ಮೈಸೂರು

108. ಕಲಶ, ಕನ್ನಡಿ, ಆನೆ, ಕುದುರೆ, ಹಸು, ಎತ್ತು, ವಿದ್ವಾಂಸರು, ಬೆಟ್ಟ, ಸುವಾಸಿನಿಯರು, ತಾಯಿ, ತಂದೆ, ಸೈನ್ಯ, ಸಮುದ್ರ, ವಸ್ತ್ರ, ಛತ್ರಿ, ಹುಲುಸಾದ ಗದ್ದೆ ಮತ್ತು ಸ್ತ್ರೀಯರುಗಳನ್ನು ಬೆಳಗಿನ ಹೊತ್ತು ಏಳುವಾಗ ರಾಜರು ನೋಡುವುದು ಒಳ್ಳೆಯದು.

ವೃಷಭ-ಎತ್ತು, ಬುಧ-ಬ್ರಾಹ್ಮಣ, ನಿಚಯ-ಗುಂಪು, ಸಂಕುಳ-ಗುಂಪು, ವಾಹಿನಿ-ಸೈನ್ಯ ವಸನ-ಬಟ್ಟಿ, ಉರ್ವಿ-ನೆಲ

109. ನಾಯಿ, ಕೋಳಿ, ಕಾಗೆ, ಬಕ, ಗಾಳಿ, ಗರುಡ, ದೇವತೆ, ರಾತ್ರಿ, ಅಗ್ನಿ, ಕತ್ತೆ, ಎತ್ತು, ಮೊಸಳೆ, ಕಪಿ, ಕುದುರೆ, ಆನೆ, ಸಿಂಹ, ಜಿಂಕೆಮರಿ ಇವುಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಉತ್ತಮಗುಣಗಳಿವೆ. ಆ ಗುಣಗಳು ರಾಜನಲ್ಲಿ ನೆಲೆಸಿರಬೇಕು.

ವಿಶೇಷ : ಈ ಪದ್ಯದಲ್ಲಿ ಉದಹರಿಸುವ ಎಲ್ಲ ಪ್ರಾಣಿಗಳಿಂದ ಮತ್ತು ಪ್ರಕೃತಿಯಿಂದ ಮನುಷ್ಯನು ಕಲಿಯಬೇಕಾದ ಲಕ್ಷಣಗಳಿವೆ ಎಂದೂ, ಯಾರಿಂದ ಯಾವುದನ್ನು ಗ್ರಹಿಸಬೇಕೆಂಬುದನ್ನು ಇಲ್ಲಿ ಸೂಚಿಸಿದೆ.
ನಾಯಿ - ಸದಾ ಎಚ್ಚರಿಕೆ, ಕೋಳಿ - ಆಹಾರವನ್ನು ಶೋಧಿಸಿ ತಿನ್ನುವುದು, ಕಾಗೆ - ಬಾಂಧವರೊಡನೆ ಭೋಜನ,
ಬಕ - ಏಕಾಗ್ರತೆ,
ಗಾಳಿ - ಸರ್ವಸಮತೆ,
ಗರುಡ- ದೂರದೃಷ್ಟಿ,
ದೇವತೆ - ವೈಭವ,
ರಾತ್ರಿ - ಅಭೇದ್ಯತೆ,
ಅಗ್ನಿ - ಉಗ್ರತೆ,
ಕತ್ತೆ - ಶ್ರಮ ಸಹಿಷ್ಣುತೆ,
ಎತ್ತು - ಗಾಂಭೀರ್ಯ,
ಮೊಸಳೆ - ಗೂಢವಾಗಿ ಶತ್ರುವನ್ನು ಪ್ರಹರಿಸುವುದು,
ಕಪಿ - ಕಾರ್ಯ ಸಾಧನೆಯಲ್ಲಿ ಛಲ,
ಕುದುರೆ - ಅಲ್ಪ ನಿದ್ರೆ,
ಆನೆ - ಸೂಕ್ಷ್ಮ ದೃಷ್ಟಿ,
ಸಿಂಹ - ಶೌರ್ಯ,
ಜಿಂಕೆ ಮರಿ - ಚಟುವಟಿಕೆ.

110. ತನ್ನನ್ನು ನಂಬಿ ಬದುಕುವ ಆಶ್ರಿತರನ್ನು ಲಕ್ಷಿಸದೆ, ನಾನಾ ರೀತಿಯ ದಾನಗಳನ್ನು ಪರರಿಗೆ ಕರೆಕರೆದು ಕೊಟ್ಟು, ಆಪ್ತರನ್ನು, ಬಾಂಧವರನ್ನು ಗೌರವಿಸದೆ ಪರರನ್ನು ಕಾಪಾಡಿ, ಗರ್ವದಿಂದಿರುವ ಪಾಪಿಗಳು ಯಮಲೋಕದಲ್ಲಿ ಯಾವ ಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿರುತ್ತಾರೆಂಬುದನ್ನು ವರ್ಣಿಸಲು ಯಾರು ತಿಳಿಯಬಲ್ಲರು?

ಸರಕು - ಗೌರವ/ಮನ್ನಣೆ, ಲೋಗರು - ಪರರು, ಅತಿಗಳೆ-ಕೀಳುಮಾಡು, ಉಬ್ಬರಿಸು-ಬೀಗು

111 ತನ್ನ ಪತಿಯೊಡನೆ ಸಹಗಮನವನ್ನು ಮಾಡಿ ದೇಹವನ್ನು ರಾಣಿಯರು ತ್ಯಜಿಸುವುದರಿಂದ ಅವರ ರಾಜರುಗಳು ಅವಳಿಗೆ ತನ್ನ ಶರೀರದಲ್ಲಿ ಎಷ್ಟು ರೋಮಗಳು ಇರುತ್ತವೆಯೋ ಅಷ್ಟು ವರ್ಷಗಳವರೆಗೆ, ಆರು ಮಡಿಯಾಗಿ ಸ್ವರ್ಗ ಸುಖವನ್ನು ಅನುಭವಿಸುತ್ತಾರೆ.

ರೋಮಾಳಿ-ಕೂದಲಗುಂಪು

112. ಮಹಾರಾಜ ! ಯಾರು ಸತ್ಯಕ್ಕಾಗಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞೆ ಮಾಡುವರೋ ಅವರಿಗೆ ಶಪಥ ಮಾಡಿದ್ದರಿಂದಲೇ ಯಮನು ಅವರ ಧರ್ಮದ ಅರ್ಧ ಭಾಗವನ್ನುಳಿಸುತ್ತಾನೆ. ಇನ್ನು ಅಧರ್ಮದಲ್ಲಿ ಅನ್ಯಾಯದಲ್ಲಿ ಶಪಥ ಮಾಡಿದವನಿಗೆ ಯಾವ ದುರ್ಗತಿಯು ಒದಗುತ್ತದೋ ಯಾರು ಬಲ್ಲರು ?

ಒರಡಿಸು-ಪ್ರಯತ್ನಿಸು, ಓವು-ಮೆಚ್ಚು, ಸೂರುಳ್-ಪ್ರತಿಜ್ಞೆ

113. ಕೋಪವೆಂಬುದು ಅನರ್ಥಕ್ಕೆ ಕಾರಣ. ಕೋಪವೇ ಸಂಸಾರ ಬಂಧನ, ಕೋಪದಿಂದ ಇಹಪರಗಳ ಪುಣ್ಯವು ನಾಶವಾಗುತ್ತದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಕೋಪವನ್ನು ಬಿಡಬೇಕು. ಕೋಪವುಳ್ಳವನು ಯಾರೇ ಆಗಿರಲಿ ಅವನು ಹೀನ ಮನುಷ್ಯನಾಗುತ್ತಾನೆ.

ಅನರ್ಥ-ಕೇಡು, ಸುಕೃತ-ಪುಣ್ಯ, ಲಯ-ನಾಶ, ವರ್ಜಿಸು-ಬಿಡು/ತ್ಯಜಿಸು, ಕಾಪುರುಷ-ಕೆಟ್ಟಮನುಷ್ಯ

114. ವೈದ್ಯ, ಮಾಂಸ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣ, ನಿದ್ರೆ, ವೃಕ್ಷ, ವನ, ವಿದ್ಯೆ ಪದವಿ - ಈ ಶಬ್ದಗಳ ಹಿಂದೆ ‘ಮಹಾ’ ಎಂಬ ಶಬ್ದವನ್ನು ಉಪಯೋಗಿಸಿದರೆ ಅಪಾರ್ಥವಾಗುವುದು, ಅನರ್ಥಕಾರಿಯಾಗುವುದು.

ದ್ವಿಜ-ಬ್ರಾಹ್ಮಣ, ತರು-ಗಿಡ/ಮರ

ವೈದ್ಯಾದಿ ಶಬ್ಧಗಳ ಹಿಂದೆ ‘ಮಹಾ’ ಶಬ್ದವನ್ನಿಟ್ಟರೆ ಅರ್ಥಾಂತರವಾಗುತ್ತದೆ. ಮಹಾವೈದ್ಯ - ಯಮ, ಮಹಾಮಾಂಸ - ನರಮಾಂಸ ಮಹಾಬ್ರಾಹ್ಮಣ-ಮೂರ್ಖ, ಮಹಾನಿದ್ರೆ-ಮರಣ, ಮಹಾವೃಕ್ಷ-ನೇಣಿಗೇರಿಸುವ ಮರ
ಮಹಾವನ-ಸ್ಮಶಾನ, ಮಹಾವಿದ್ಯೆ-ಕಳ್ಳತನ, ಮಹಾಪದವಿ-ಯಮಲೋಕದ ದಾರಿ,

115. ಮಹಾರಾಜ ! ಬಹುವಿದ್ಯೆಯುಳ್ಳವನು ದೊಡ್ಡವನು, ಮಾನ್ಯನು ದೇವಸಮಾನ, ಹೆಚ್ಚು ಸುಖವಂತ, ರೂಪವಂತ ಮತ್ತು ಧನವಂತ ರಾಜರಿಗೆ ಪೂಜ್ಯನಾಗುತ್ತಾನೆ, ಕೀರ್ತಿವಂತನಾಗುತ್ತಾನೆ, ಜನರಿಗೆ ಗುರುವಾಗುತ್ತಾನೆ, ವಿದ್ಯೆಯಿಲ್ಲದವನು ಮನುಷ್ಯ ರೂಪದ ಪಶು, ಅವನ ಜನ್ಮ ನಿರರ್ಥಕ.

ಗರುವ-ಗರ್ವ, ಅನಿತ-ಹೆಚ್ಚಿದ, ವಲ್ಲಭ-ಒಡೆಯ

116. ನಿರ್ಭಾಗ್ಯನಾದ ಬಡವನಿಗೆ ವಿದ್ಯೆ, ಸತ್ಕುಲ, ಅತೀವ ವಿವೇಕ, ಬುದ್ಧಿ, ಜಾಣತನದ ಮಾತು, ಒಳ್ಳೆಯ ಮನಸ್ಸು, ನಡತೆಗಳಿದ್ದು, ಪರಾಕ್ರಮಿ ಎಂದೆನಿಸಿ ಶ್ರದ್ಧೆ, ಆಸಕ್ತಿ ಮೊದಲಾದ ಎಲ್ಲ ಗುಣಗಳಿದ್ದೂ ಏನು ಫಲ ?

ಭದ್ರ-ಗಟ್ಟಿಗ, À್ಯ

ಉದ್ಯುಗವು - ಉದೊಗವು
ಫಲವೇನೀ ಜಗದ ತೊರೆ
ಮದ್ದು ಹೊದ್ದದ ನರಗೆ ದಾರಿದ್ರಾಂಗನಾವರಗೆ - ಫಲವೇನರಸ ಭಾಗ್ಯದ ಬುದ್ಧಿ ಹೊದ್ದದ ನರಗೆ ದಾರಿದ್ರಾಂಗನವನೆಂದ
ಉದ್ಯೋಗ ಪರ್ವ, ಓರಿಯೆಂಟಲ್ ಲೈಬ್ರರಿ ಮುದ್ರಣ.

117. ಅಗ್ನಿ, ಕಾಂತಾದರ್ಶಿಯೆನಿಸಿದ ಕವಿ, ವ್ರತನಿಷ್ಠನಾದ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ, ಹರಿಹರರ ನಾಮಕೀರ್ತನೆಯನ್ನು ಮಾಡುತ್ತ ಬದುಕುವವನು, ಈ ನಾಲ್ವರಲ್ಲದೇ ಬೇರೆ ಶುಚಿವಂತರು ಈ ಲೋಕದೊಳಗಿಲ್ಲ.

ವೈಶ್ಯಾನರ-ಬೆಂಕಿ, ಆತ್ಮಕ-ಒಳಗೊಂಡು, ಭುವನ-ಲೋಕ

ಕವಯ-ಕ್ರಾಂತದರ್ಶಿನಃ
ಕಾಂತಾದಶಿ-ಕಾಂತಾದರ್ಶಿನ್-ಮನೋಹರವಾದ ಆದರ್ಶ ಉಳ್ಳವನು ಎಂದು ಉಲ್ಲೇಖಿಸಿದೆ.

118. ಹರಿಯ ಭಕ್ತನೆನಿಸಿ ಶಂಕರನ ದ್ವೇಷಿಯಾಗಿರುವ, ಶಂಕರನ ಭಕ್ತನಾಗಿ ವಿಷ್ಣುವಿನ ಮೇಲೆ ಭಕ್ತಿಯಿಲ್ಲದವರುಗಳು ಎಪ್ಪತ್ತೈದು ಕೋಟಿ ನರಕದೊಳಗೆ ತೂಗಾಡುತ್ತಿರುವರು.

ಲೋಲುಪ-ತೊಡಗಿದ, ಎರಕ-ಪ್ರೀತಿ

ಪದ್ಯ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತವೆನಿಸುತ್ತದೆ
ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ ಜೋಯಿಸರ ಸಂಪಾದಿತ ಕೃತಿಯಲ್ಲಿ ಎಪ್ಪತ್ತೇಳು ಕೋಟಿ ಎಂದಿರುತ್ತದೆ.

119. ದುರ್ಜನರ ಸಹವಾಸದಿಂದ ಯತಿಯು ಕೆಡುತ್ತಾನೆ; ದುಷ್ಟಮಂತ್ರಿಯಿಂದ ರಾಜನು ಕೆಡುತ್ತಾನೆ, ಮುದ್ದಿನಿಂದ ಮಗನು ಕೆಡುತ್ತಾನೆ. ಉಪೇಕ್ಷೆಯಿಂದ ಕೃಷಿಯು ಹಾಳಾಗುತ್ತದೆ. ಮದ್ಯಪಾನದಿಂದ ಬುದ್ಧಿಯು ಕೆಡುತ್ತದೆ. ಕೆಟ್ಟ ನಡತೆಯಿಂದ ಸದ್ಗತಿಯು ತಪ್ಪುತ್ತದೆ. ಕೆಟ್ಟ ಹವ್ಯಾಸಗಳಿಂದ ಹೆಂಗಸು ಕೆಡುತ್ತಾಳೆ.

120. ತಾನು ಮಾಡಿದ ಪುಣ್ಯ ಪಾಪಗಳ ಫಲವನ್ನು ತಾನೇ ಅನುಭವಿಸಬೇಕು. ಜನ್ಮಜನ್ಮಾಂತರಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಅದು ತನ್ನ ಬೆನ್ನು ಬಿಡದೇ ಬರುತ್ತದೆ. ಶತ್ರು ಮಿತ್ರರೆಂಬ ಭೇದವಿಲ್ಲದೇ ಎಲ್ಲರನ್ನೂ ಅದು ದಂಡಿಸುತ್ತದೆ. ಅದು ಯಾರನ್ನೂ ಬಿಡದು.

ಸಮದಂಡಿ-ಒಂದೇ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ, ತರಹರಣ-ತಾಳ್ಮೆ, ಕೆಳೆ-ಗೆಳೆತನ, ಭವ-ಜನ್ಮ, ಹಿಳಿ-ಹಿಪ್ಪೆಮಾಡು

121. ಮಹಾರಾಜ ! ಆಮೆಯು ಸಂಚರಿಸದೇ ಒಂದೇ ಕಡೆಯಲ್ಲಿಯೇ ಇದ್ದರೂ ಅದರ ಸಂತತಿಯ ಪೋಷಣೆಯು ನಡೆಯುತ್ತಲೆ ಇರುವಂತೆ, ಲಕ್ಷ್ಮೀರಮಣನನ್ನು ಭಕ್ತಿಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲ್ಲಿಯೇ ಧ್ಯಾನಿಸಿದವರಿಗೆ ಬೇಕಾದ ಪುರುಷಾರ್ಥಗಳನ್ನು ಅವರಿದ್ದಲ್ಲಿಯೇ ನೀಡುವನು.

ಹದನ-ಕ್ಷೇಮ, ಕೂರ್ಮ-ಆಮೆ

‘ಳ’ ಬದಲು ‘ಳು’ ಅರ್ಥಾನುಕೂಲಕ್ಕೆ ಬಳಸಿದೆ - ಈ ಪದ್ಯವು ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತವೆನಿಸುತ್ತದೆ.

122. ಹೋದೆಡೆಯಲ್ಲಿ ಪಾಪಕೃತ್ಯವನ್ನೆಸಗಿದವರು, ಸ್ನೇಹಿತರಿಗೆ ಕೇಡನ್ನು ಚಿಂತಿಸಿದವರು, ತಮಗೆ ಉಪಕಾರವನ್ನು ಮಾಡಿದವರಿಗೆ ಅಪಕಾರವನ್ನು ಮಾಡಿದವರು, ಇವರೆಲ್ಲರೂ ನರಕದಲ್ಲಿ ತೂಗಾಡುತ್ತಾರೆ.

ಅಕೃತ್ಯಶತ-ನೂರುಕೇಡು, ವಿಘಾತಿ-ಕೇಡು

123. ಉತ್ತಮ ಕುಲದವನಾಗಲಿ, ದುಷ್ಕುಲದಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿದವನಾಗಲಿ ಯಾರು ಶ್ರೀಮನ್ನಾರಾಯಣನನ್ನು ಸದಾಸ್ಮರಿಸುತ್ತ ಬದುಕುತ್ತಾರೋ ಅವರೇ ಪುಣ್ಯಶಾಲಿ, ದೇವರಲ್ಲಿ ಭಕ್ತಿಯಿಡದೆ ಜಪ-ತಪ-ಹೋಮ ಮುಂತಾದವುಗಳಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿದರೆ ಈ ಸಂಸಾರಸಮುದ್ರವನ್ನು ದಾಟಬಹುದೆ ?

ಸುಕೃತಿ-ಪುಣ್ಯವಂತ, ಆರ್ಣವ-ಸಮುದ್ರ, ಉಚ್ಚಳಿಸು-ದಾಟು
ಅಕುಲಜ - ಹೀನಕುಲದವನು

124. ಚಿನ್ನದ ಗುಣ ದೋಷಗಳನ್ನು ಬೆಂಕಿಯಲ್ಲಿ ಕಾಯಿಸಿ ಪರೀಕ್ಷಿಸುವಂತೆ ಜನರಲ್ಲಿಯೂ ಇವನು ಉತ್ತಮ, ಇವನು ಮಧ್ಯಮ, ಇವನ ಕನಿಷ್ಠ ಎಂಬುದನ್ನು ನೀತಿಯ ಒರೆಗಲ್ಲಿನಿಂದ ಪರೀಕ್ಷಿಸಿ ತಿಳಿಯಬೇಕು.

ಜಾತರೂಪ - ಚಿನ್ನ ವೀತಿಹೋತ್ರ-ಅಗ್ನಿ, ಕನೀಯಸ-ಕನಿಷ್ಠ, ಹೊಲ್ಲೆಹ-ರೀತಿ/ಬಗೆ
ಸದಸತ್ತು -ಸತ್ಯ, ಅಸತ್ಯ

125. ಅರಸನು ಧನ ಧಾನ್ಯಗಳನ್ನು ಆಶ್ರಿತರ ಸಂರಕ್ಷಣೆಗೆ ವಿನಿಯೋಗಿಸಿ ಅವರಿಗೆ ಸಂತೋಷವನ್ನುಂಟು ಮಾಡಿದರೆ, ಅವು ಒಂದಕ್ಕೆ ನೂರು ಮಡಿಯಾಗಿ ಫಲವನ್ನು ಅರಸನಿಗೇ ಹಿಂತಿರುಗಿಸುತ್ತದೆ. ಸೂರ್ಯನು ತನ್ನ ಸಹಸ್ರ ಕಿರಣಗಳನ್ನು ಬೀರಿ ಜಗತ್ತನ್ನು ಪಾಲಿಸುವಂತೆ ರಾಜನು ಸಾವಿರ ಬಗೆಯಿಂದ ತನ್ನ ಸಪ್ತಾಂಗವನ್ನು ಪಾಲಿಸಬೇಕು.

ಕಳಹಲ- ? ಶಬ್ದ ರೂಪ ಸ್ಪಷ್ಟವಿಲ್ಲ. ಕಳವಲಗೈದು - ಸೂರೆಮಾಡು, ಲೂಟಿಮಾಡು, ಸೂರೆಗೊಡು ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ ಕಾವ್ಯ, ರಾಘವಾಂಕ

ಸಪ್ತಾಂಗಗಳು- ರಾಜ, ಮಂತ್ರಿ, ಮಿತ್ರ, ಕೋಶ, ರಾಷ್ಟ್ರ, ಕೋಟೆ, ಸೈನ್ಯ.
ಕಳಹಲ - ವಿನಿಯೋಗ ? ಈ ಶಬ್ದ ರೂಪ ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿಲ್ಲ.

126. ಸೂರ್ಯನು ಪಶ್ಚಿಮದಿಕ್ಕಿನಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಬಹುದು, ಬೆಂಕಿಯು ಹಿಮಾಂಶುವೆನಿಸಿದ ಚಂದ್ರನಂತೆ ತಂಪಾಗಬಹುದು, ಮೇರು ಪರ್ವತವು ಅಲ್ಲಾಡಬಹುದು, ತಾವರೆಯ ಹೂವು ಬೆಟ್ಟದ ತುದಿಯಲ್ಲಿ ಅರಳಬಹುದು ಆದರೆ ಸತ್ಪುರುಷರು ಸದಾ ಕಾಯಾ, ವಾಚಾ, ಮನಸಾ ಕೊಟ್ಟ ಮಾತಿನಂತೆ ನಡೆಯುತ್ತಾರೆ.

ಇನ-ಸೂರ್ಯ, ಅನಲ-ಬೆಂಕಿ, ಹಿಮಾಂಶು-ಚಂದ್ರ, ವನ-ನೀರು

127. ಸರ್ಪವು ಪರಮೇಶ್ವರನ ಕೊರಳಿನಲ್ಲಿ ಆಭರಣವಾಗಿದ್ದರೂ ಗಾಳಿಯೇ ಅದಕ್ಕೆ ಆಹಾರವಾದಂತೆ, ಪಾಂಡವರು ನಿನ್ನ ಮಕ್ಕಳಾದರೂ, ನೀನಿದ್ದೂ ನರಪಶುಗಳಂತೆ ವನವಾಸದಲ್ಲಿ ಸದಾ ಸೊಪ್ಪುಗಳನ್ನು ತಿಂದು ಜೀವಿಸಬೇಕಾಯಿತೆ ?

ಉರಗ-ಹಾವು, ಅನವರತ-ಯಾವಾಗಲೂ, ಪವನ-ಗಾಳಿ, ಅಶನ-ಊಟ

128. ದೇವಸ್ಥಾನ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಭೆ, ರಾಜಪುರುಷರ ಸೇವಾಕಾರ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಸೂರ್ಯ ಚಂದ್ರರು ಉದಯಿಸುವ ಮತ್ತು ಅಸ್ತಮಿಸುವ ಸಮಯದಲ್ಲಿ, ಗೋವುಗಳ ಗುಂಪಿನಲ್ಲಿ, ಶ್ರೇಷ್ಠವಾದ ವೃಂದಾವನದಲ್ಲಿ ಕೇಡನ್ನುಂಟು ಮಾಡುವುದು ಹಿರಿಯರಿಗೆ ಯೋಗ್ಯವಲ್ಲ.

ಉಪಹತಿ-ಕೇಡು.

129. ನಾಯಿಯ ತಲೆಯ ಮೇಲಿನ ಆಹಾರವನ್ನು ನಂಬಿ ವೃಥಾ ಕೆಡಬೇಡ. ಭೀಷ್ಮರೇ ಮೊದಲಾದವರನ್ನು ಮುಂದಿಟ್ಟುಕೊಂಡು ನ್ಯಾಯವಾಗಿ ಪಾಂಡವರಿಗೆ ಸಲ್ಲಬೇಕಾದ ಅರ್ಧ ರಾಜ್ಯ ಸಂಪತ್ತನ್ನು ನೀಡಿ ಬದುಕುವುದರಿಂದ ಮುಂದೆ ನಿನಗೆ ಒಳ್ಳೆಯದಾಗುತ್ತದೆ ಗಮನಿಸು ಎಂದನು ವಿದುರ.

ಆಯತಿಕೆ-ಯೋಗ್ಯ, ಬೋನು-ಅನ್ನ, ರಾಜ್ಯಶ್ರೀ-ರಾಜಲಕ್ಷ್ಮಿ

ನಡು ಬೋನವನು ನೆಚ್ಚಿ , ಈ ಪದವು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ ಜೋಯಿಸರ ಸಂಪಾದಿತ ಕೃತಿಯಲ್ಲಿ ನುಡಿಗೇಳಿ ನೀನು ಎಂದಿರುತ್ತದೆ.

130. ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರ ! ಈ ಭೂಮಿಯೊಳಗೆ ಪಾಂಡವರನ್ನು ಎದುರಿಸುವವರು ಯಾರಿದ್ದಾರೆ. ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ ಸುದರ್ಶನ ಚಕ್ರವೇ ಎಲ್ಲರಿಗೂ ಆಜ್ಞೆಯನ್ನು ಮಾಡುವುದು. ಅಲ್ಲದೇ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನೇ ಪಾಂಡವರ ಸೇವೆಗೆ ನಿಂತಿದ್ದಾನೆ. ಯುಧಿಷ್ಠಿರ ಚಕ್ರವರ್ತಿಗೆ ಸರಿಸಾಟಿಯಾದವರು ಮತ್ತೆ ಯಾರಿದ್ದಾರೆ.

ಚಕ್ರ-ಸಮೂಹ, ಸೈನ್ಯ, ಚಕ್ರಿ-ಕೃಷ್ಣ

131. ನಳಮಹಾರಾಜ, ದಮಯಂತಿ, ಸೀತಾಮಾತೆ ಮತ್ತು ರಾಮಚಂದ್ರ, ದ್ರೌಪದಿ ಮತ್ತು ವೀರ ಯುಧಿಷ್ಠಿರ ದೇವ ಇವರುಗಳಂತೆ ಮನುಷ್ಯರು ಯಾರಿದ್ದಾರೆ ? ಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಇವರೆಲ್ಲರೂ ಕೀರ್ತಿವಂತರು. ಇವರುಗಳೇನು ಸಾಮಾನ್ಯರೆ ? ಧರ್ಮರಾಯನನ್ನು ಗೆಲ್ಲುವ ರೀತಿ ಹೇಗೆ? ಮಹಾದೇವ !

ಜಾವಳರು - ಸಾಮಾನ್ಯರು, ಪರಿ - ರೀತಿ.

ನಳ-ದಮಯಂತಿ : ಭರತ ಖಂಡದ ಅತ್ಯಂತ ಪ್ರಾಚೀನ ಕಥೆಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು ನಳ-ದಮಯಂತಿ ಕಥೆ. ಶ್ರೀ ಹರ್ಷನ ನೈಷಧ ಚರಿತ್ರೆ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾಗಿದೆ. ಕ್ಷೇಮೇಂದ್ರ ಹೇಮಚಂದ್ರಾಚಾರ್ಯ ಸೋಮಪ್ರಭಾಚಾರ್ಯ ವಿನಯ ಚಂದ್ರಸೂರಿ ಶುಭ ಶೀಲಗಾಮಿ ಹರದತ್ತ ಸೂರಿ ತ್ರಿವಿಕ್ರಮಭಟ್ಟ, ಚಂಡಪಾಲ ಮೊದಲಾದ ಅಸಂಖ್ಯ ಕವಿಗಳೂ ನಳ-ದಮಯಂತಿಯರ ಕಥೆಗಳನ್ನು ಕುರಿತು ಕಾವ್ಯ-ನಾಟಕಗಳನ್ನು ಸಂಸ್ಕೃತದಲ್ಲಿ ರಚಿಸಿದ್ದಾರೆ, ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಚೌಂಡರಸ, ಕನಕದಾಸ ಬಸವಪ್ಪ ಶಾಸ್ತ್ರಿ, ಅಯ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಿ ಮೊದಲಾದ ಹಲವರು ಬರೆದಿದ್ದಾರೆ.
ನಳಚರಿತ್ರೆಯು ಮಹಾಭಾರತಕ್ಕಿಂತ ತುಂಬ ಹಳೆಯದಾಗಿದೆ. ಅದು ಮಹಾಭಾರತದ ವನಪರ್ವದಲ್ಲಿ ಒಂದು ಉಪಾಖ್ಯಾನವಾಗಿ ಸೇರಿಕೊಂಡಿದೆ. ವಾಸ್ತವವಾಗಿ ಮಹಾಭಾರತವು ನಳಚರಿತ್ರೆಗೆ ಋಣಿಯಾಗಿರಬೇಕು. ನಳಚರಿತ್ರೆಯ ಕಥೆಯ ಚೌಕಟ್ಟನ್ನು ಮಹಾಭಾರತ ತನ್ನ ಕಥಾ ಗರ್ಭದಲ್ಲಿ ಸೇರಿಸಿಕೊಂಡಿತು ಎಂದು ವಿದ್ವಾಂಸರು ಆಧಾರಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ.
ನಳನು ಪಗಡೆಯ ಜೂಜಿನಲ್ಲಿ ಪುಷ್ಕರನಿಗೆ ರಾಜ್ಯವನ್ನು ಸೋಲುವುದು, ವನವಾಸ ಮಾಡುವುದು, ವೇಷ ಮರೆಸಿಕೊಂಡು ಬಾಹುಕನ ವೇಷದಲ್ಲ್ಲಿ ಅಜ್ಞಾತ ಜೀವನ ನಡೆಸುವುದು. ಇಂದ್ರ, ಅಗ್ನಿ ಮೊದಲಾದ ನಾಲ್ವರು ದೇವತೆಗಳು ದಮಯಂತಿ ಸ್ವಯಂವರದಲ್ಲಿ ನಳನ ವೇಷದಲ್ಲಿ ಬಂದು ಒಟ್ಟು ಐವರು ನಳರು ದಮಯಂತಿಯನ್ನು ಬಯಸುವುದು (ಪಂಚಪಾಂಡವರು ದ್ರೌಪದಿಯನ್ನು ಬಯಸಿದುದನ್ನು ನೆನಪಿಸಿಕೊಳ್ಳಬಹುದು) ದಮಯಂತಿಯು ಚೇದಿರಾಜನ ಅಂತಃಪುರದಲ್ಲಿ ಕೆಲಸ ಮಾಡುವುದು ಈ ಎಲ್ಲ ಘಟನೆಗಳು ಮಹಾಭಾರತದ ಕಥೆಯ ಬೆಳವಣಿಗೆಗೆ ಪ್ರೇರಣೆ ನೀಡಿರುವುದು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿದೆ.
ಜೂಜಿನಲ್ಲಿ ರಾಜ್ಯ ನಷ್ಟ, ವನವಾಸ, ಅಜ್ಞಾತವಾಸ, ಸೈರಂಧ್ರಿ ವೃತ್ತಿ ಈ ಅಂಶಗಳನ್ನು ಎರಡು ಕಾವ್ಯಗಳಿಗೂ ಇರುವ ಸೌಮ್ಯವನ್ನು U್ಪಮನಿಸಿ. ನಳನು ಜೂಜಿನಲ್ಲಿ ರಾಜ್ಯವನ್ನು ಸೋತಾಗ ಹೆಂಡತಿಯನ್ನು ಒಡ್ಡುವಂತೆ ಪುಷ್ಕರನು ಹೇಳಿದುದನ್ನು ಇಲ್ಲಿ ಸ್ಮರಿಸಿಕೊಳ್ಳಬಹುದು. (ಆದರೆ ವಿವೇಕಿಯಾದ ನಳನು ಹಾಗೆ ಮಾಡಲಿಲ್ಲ ಎಂಬುದು ಬೇರೆ ವಿಷಯ!)
ನಳ ನಿಷಧ ದೇಶದ ವೀರಸೇನನ ಮಗ. ಮಹಾಸ್ಫುರದ್ರೂಪಿ. ದಮಯಂತಿ ಕುಂಡಿನಪುರದ ಭೀಮರಾಜನ ಮಗಳು. ಇವರ ಸ್ವಯಂವರಕ್ಕೆ ಇಂದ್ರನೇ ಮೊದಲಾದ ನಾಲ್ವರು ದೇವತೆಗಳು ಬಂದು ನಳನ ಮೇಲೆ ಈಕೆಗೆ ಅನುರಾಗವಿರುವುದನ್ನು ತಿಳಿದು ನಳನ ವೇಷ ಧರಿಸಿ ನಿಲ್ಲುತ್ತಾರೆ. ಇಕ್ಕಟ್ಟಿಗೆ ಸಿಕ್ಕಿದ ದಮಯಂತಿ ದೇವತೆಗಳನ್ನೇ ಪ್ರಾರ್ಥಿಸಿ ಕೊನೆಗೆ ನಳನನ್ನು ಮದುವೆಯಾಗುತ್ತಾಳೆ. ಆದರೆ ನಳ ಜೂಜಿನಲ್ಲಿ ರಾಜ್ಯ ಕಳೆದುಕೊಂಡು ಕಾಡಿಗೆ ಹೋಗುತ್ತಾನೆ. ನಳ ದಮಯಂತಿಯನ್ನು ಅರ್ಧ ರಾತ್ರಿಯಲ್ಲಿ ಕೈಬಿಟ್ಟು ಹೋಗುತ್ತಾನೆ. ಅವಳು ಅಲ್ಲಲ್ಲಿ ಅಲೆದು ಸೈರಂಧ್ರಿಯಾಗಿ ಕೆಲಸ ಮಾಡಿ ಕೊನೆಗೆ ತಂದೆಯ ಬಳಿ ಹೋಗುತ್ತಾಳೆ.
ಇತ್ತ ನಳನು ಕಾರ್ಕೋಟಕನಿಂದ ಕಚ್ಚಲ್ಪಟ್ಟು ರೂಪವಿಕಾರ ಹೊಂದಿ ಬಾಹುಕ ಎಂಬ ಹೆಸರಿನಿಂದ ಋತುಪರ್ಣ ರಾಜನ ಆಶ್ರಯದಲ್ಲಿರುತ್ತಾನೆ. ದಮಯಂತಿಯು ಪುನಃ ಸ್ವಯಂವರದ ನಾಟಕವಾಡಿ ನಳನನ್ನು ಮತ್ತೆ ಪಡೆಯುತ್ತಾಳೆ. ಪುಷ್ಕರನು ನಳನಿಗೆ ರಾಜ್ಯವನ್ನು ಒಪ್ಪಿಸಿಕೊಡುತ್ತಾನೆ.
ಶೃಂಗಾರ ಸಾಹಸ, ವಿಧಿಲೀಲೆ, ನಳ-ದಮಯಂತಿಯರ ಕ್ಲೇಶಾನುಭವ ವರ್ಣನೆಗಳಿಂದ ಇಡಿಕಿರಿದ ನಳ-ದಮಯಂತಿಯರ ಕಥನವು ಚಿತ್ರ ಕಲಾವಿದರನ್ನು, ಶಿಲ್ಪಿಗಳನ್ನೂ, ಕವಿಗಳನ್ನೂ, ಏಕಪ್ರಕಾರವಾಗಿ ಆಕರ್ಷಿಸುವುದರಲ್ಲಿ ಆಶ್ಚರ್ಯವೇನಿಲ್ಲ. ಮಹಾಭಾರತದಂಥ ವಿಶ್ವಶ್ರೇಷ್ಠ ಕೃತಿಯೊಂದರ ಹಂದರವನ್ನು ವಿಸ್ತರಿಸುವುದರಲ್ಲಿ ನಳಚರಿತ್ರೆಯ ಪಾತ್ರವೂ ಮಹತ್ವದ್ದು ಎಂಬುದನ್ನು ಮರೆಯಬಾರದು. ನಳಚರಿತ್ರೆ, ಪಾಪ, ತನ್ನ ನಿವೇಶನವನ್ನು ಮಹಾಭಾರತಕ್ಕೆ ಮಾರಿಕೊಂಡು ತನ್ನ ಸವಂತ ಅಸ್ತಿತ್ವವನ್ನೂ ಕಳೆದುಕೊಂಡು ‘ಭಾರತ್ ಮ್ಯಾನ್‍ಷನ್ಸ್’ನ ಒಂದು ಫ್ಲಾಟಿನಲ್ಲಿ ವಾಸ ಮಾಡುತ್ತಿದೆ.

132. ಮಹಾರಾಜ ಕೇಳು ! ಷಣ್ಮುಖ, ರಾಮ, ಹನುಮಂತ, ಭೀಮಸೇನನನ್ನು ಮತ್ತು ವಿನತೆಯ ಮಗನಾದ ಗರುಡನನ್ನು - ಈ ಐವರನ್ನು ಪರಿಶುದ್ಧ ಭಾವದಿಂದ ನೆನೆದರೆ ಪಾಪಗಳು ಪರಿಹಾರವಾಗುವುದೆನ್ನುವಾಗ, ನೀವು ವಾಯುಪುತ್ರನಾದ ಭೀಮಸೇನನನ್ನು ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಹೇಗೆ ಜಯಸುವಿರಿ ಎಂದನು ವಿದುರ.

ಅನುವರ-ಯುದ್ಧ, ಸ್ಕಂದ-ಷಣ್ಮುಖ, ವಿನತೆಯಾತ್ಮಜ-ಗರುಡ, ದುರಿತ-ಪಾಪ

ಕದ್ರು-ವಿನತೆ-ಗರುಡ-ಸರ್ಪ : ಕದ್ರು, ವಿನತೆಯರು ಅಕ್ಕ-ತಂಗಿಯರು ಕಶ್ಯಪನ ಪತ್ನಿಯರು. ಅಮೃತಕ್ಕಾಗಿ ಸಮುದ್ರಮಂಥನ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿದ ಉಚ್ಚೈಶ್ರವಸ್ ಎಂಬ ಕುದುರೆಯನ್ನು ನೋಡಲು ಕದ್ರು, ವಿನತೆಯರು ಹೊರಟರು. ಅದರ ಬಾಲ ಕಪ್ಪಗಿದೆ ಎಂದು ಕದ್ರು ಹೇಳಿದಳು. ಬೆಳ್ಳಗಿದೆ ಎಂದು ವಿನತೆ. ಸೋತವರು ಗೆದ್ದವರ ದಾಸಿಯಾಗಬೇಕೆಂದು ಪಂಥ ತೊಟ್ಟರು. ಕದ್ರು ತನ್ನ ಮಕ್ಕಳನ್ನು ಕರೆದು ಕಪ್ಪಾಗಿ ಕುದುರೆಯ ಬಾಲಕ್ಕೆ ಸುತ್ತಿಕೊಳ್ಳುವಂತೆ ಮಾಡಿದ್ದರಿಂದ ವಿನತೆ ಕದ್ರುವಿಗೆ ದಾಸಿಯಾಗಬೇಕಾಯಿತು.
ಕಶ್ಯಪರ ವರದಿಂದ ಕದ್ರು ಈಗಾಗಲೇ ಸಾವಿರಾರು ಸರ್ಪಪುತ್ರರನ್ನು ಪಡೆದಿದ್ದಳಷ್ಟೆ. ಆದರೆ ವಿನತೆಯ ಗರ್ಭದಿಂದ ಬಂದ ಮೊಟ್ಟೆ ಇನ್ನೂ ಒಡೆದಿರಲಿಲ್ಲ. ಈಗ ಅದು ಒಡೆದು ಮಹಾಪ್ರತಾಪಶಾಲಿಯಾದ ಗರುಡ ಹುಟ್ಟಿದ. ಇವನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಅಗ್ನಿಯಂತೆ ತೇಜಸ್ವಿಯಾಗಿದ್ದಾನೆಂದು ದೇವತೆಗಳು ಹೊಗಳಿದರು. ತನ್ನ ತತ್ತಿಯಿದ್ದ ಪಕ್ಕದಲ್ಲೇ ಹೆಳವನಾಗಿ ನವೆಯುತ್ತಿದ್ದ ಅಣ್ಣ ಅರುಣನನ್ನು ಬೆನ್ನ ಮೇಲೆ ಕುಳ್ಳಿರಿಸಿಕೊಂಡು ಸಾಗರದ ಆಚೆಯಿದ್ದ ತನ್ನ ತಾಯಿಯ ಬಳಿಗೆ ಸಾಗಿದನು. ಲೋಕವನ್ನೇ ಸುಡುತ್ತಿದ್ದ ಸೂರ್ಯನಿಗೆ ಅಡ್ಡವಾಗಿ ನಿಂತು ಅವನ ರಥವನ್ನು ನಡೆಸಲು ಬ್ರಹ್ಮದೇವನು ಈ ಅರುಣನನ್ನು ಸೂರ್ಯನ ಸಾರಥಿಯಾಗಿ ಮಾಡಿದನು.
ತಾಯಿಯನ್ನು ದಾಸ್ಯದಿಂದ ಬಿಡುಗಡೆ ಮಾಡಬೇಕಾದರೆ ದೇವಲೋಕದಿಂದ ಅಮೃತವನ್ನು ತಂದುಕೊಡಬೇಕು ಎಂದು ನಾಗಗಳು ಷರತ್ತು ಹಾಕಿದುವು. ಗರುಡನು ಧೈರ್ಯವಾಗಿ ತಂದುಕೊಡಬೇಕು ಎಂದು ನಾಗಗಳು ಷರತ್ತು ಹಾಕಿದುವು. ಗರುಡನು ಧೈರ್ಯವಾಗಿ ಆಕಾಶಕ್ಕೆ ಹಾರಿ ದೇವತೆಗಳ ಸೈನ್ಯವ್ಯೂಹವನ್ನು ಛೇದಿಸಿ ಅಮೃತದ ಕುಂಭವನ್ನು ಹೊತ್ತುಕೊಂಡು ಹೊರಟನು. ಮಧ್ಯೆ ಈತನ ಪರಾಕ್ರಮಕ್ಕೆ ಮೆಚ್ಚಿದ ವಿಷ್ಣುವಿನ ಕೋರಿಕೆಯಂತೆ ವಿಷ್ಣುವಿಗೆ ವಾಹವನಾಗಲು ಗರುಡನು ಒಪ್ಪಿದ. ಮುಂದೆ ಇಂದ್ರನ ಹೊಡೆತಕ್ಕೆ ಗರುಡನ ಒಂದು U್ಪರಿ ಭೂಮಿಗೆ ಬಿದ್ದುದರಿಂದ ಗರುಡನಿಗೆ ಸುಪರ್ಣ ಎಂದು ಹೆಸರಾಯಿತು. ಇಂದ್ರನು ಗರುಡನ ಮನೋಭಿಪ್ರಾಯವನ್ನು ಮೆಚ್ಚಿ ‘ಸರ್ಪಭಕ್ಷಕನಾಗು’ ಎಂದು ವರವನ್ನು ಕೊಟ್ಟ.
ಗರುಡನು ತಂದುಕೊಟ್ಟ ಅಮೃತ ಕಲಶವನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸಿ ಸರ್ಪಗಳು ವಿನತೆಯನ್ನು ವಿಮುಕ್ತಗೊಳಿಸಿದರು. ಆದರೆ ಸ್ನಾನ ಮಾಡಿಕೊಂಡ ಆ ಸರ್ಪಗಳು ಅಮೃತವನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸಲು ಬರುವ ಹೊತ್ತಿಗೆ ಇಂದ್ರ ಆ ಕೊಡವನ್ನು ಅಪಹರಿಸಿದ್ದ. ಸರ್ಪಗಳು ಅಮೃತವು ಸೋರಿ ದರ್ಭೆಯ ಮೇಲೆ ಬಿದ್ದಿರಬಹುದು ಎಂಬ ಭ್ರಮೆಯಿಂದ ದರ್ಭೆಗಳನ್ನು ನೆಕ್ಕಿದ್ದರಿಂದ ಅವುಗಳಿಗೆ ‘ಸೀಳುನಾಲಿಗೆ’ ಆಯಿತು. ಆ ದರ್ಭೆಗಳು ‘ಪವಿತ್ರ’ ಎಂಬ ಹೆಸರು ಪಡೆದುವು.
‘ಈ ಅರಿವು ಅರೆಹೊರೆದ ಮೊಟ್ಟೆ’ ಎಂದಿರುವ ಗೋಪಾಲಕೃಷ್ಣ ಅಡಿಗರು ಮೈಗೂಡಿ ಬರಲಿ ಪರಿಪೂರ್ಣಾವತಾರಿ ವಿನತಾಪುತ್ರ ಎಂದು ಗರುಡಶಕ್ತಿಯನ್ನು ಸ್ಮರಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಅಕ್ಕ-ತಂಗಿಯರ ಮಾತ್ಸರ್ಯ ಬುದ್ದಿ, ಗರುಡನ ಮಾತೃಭಕ್ತಿಗಳು ಈ ಪ್ರಸಂಗದಲ್ಲಿ ಎದ್ದುಕಾಣುತ್ತವೆ. ವಿಷ್ಣುವಿಗೆ ವಾಹನವಾಗಿ ಬೆಳೆದು ಲೋಕ ಮನ್ನಣೆ ಗಳಿಸಿದ ಕೀರ್ತಿ ಈತನಾಗಿದೆ.

133. ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರ ಕೇಳು ! ಇಂದ್ರ, ಷಣ್ಮುಖ, ರಾಮ, ಬಾಣಾಸುರ, ರಾವಣ, ಭೀಮಸೇನ, ಇವರೆಲ್ಲರೂ, ಗಿರಿಜಾರಮಣನಾದ ಪರಮೇಶ್ವರನ ಭಕ್ತರು. ಮಹಾರಾಜ ! ಮೃತ್ಯುಂಜಯನ ಕೂಡೆ ವಿನೋದವೆ ? ನಿನ್ನ ಶಕ್ತಿಯನ್ನು ನೀನು ಅರಿತುಕೋ. ಮರುಳನಂತೆ ಪವನಜನೊಡನೆ ನೀವು ಸರಿಸಮಾನವೇ?

ಅಳವು-ಶಕ್ತಿ, ಹರಿಹಯ-ಇಂದ್ರ, ಗುಹ-ಕಾರ್ತಿಕೇಯ, ದಶಶಿರ-ರಾವಣ, ಡಿಂಗರಿಗ-ಭಕ್ತ, ಅಳವು-ಸಾಮಥ್ರ್ಯ

ಹರಿ
ಸುರರೊಡನೆ ಹಗೆಗೊಂಬನೇ
ಹರನು-ಹಯನು ಎಂಬ ಪಾಠಾಂತರವಿದೆ (ಕೃ. ಜೋ)

134. ಬಲಿ ಚಕ್ರವರ್ತಿ, ವಿಭೀಷಣ , ಭೀಷ್ಮ, ನಾರದ, ಪ್ರಹ್ಲಾದ ಮತ್ತು ಅರ್ಜುನ ಇವರುಗಳು ತಾವರೆಗಣ್ಣಿನವನಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನ (ವಿಷ್ಣುವಿನ) ನಂಬುಗೆಯ ಮೆಚ್ಚಿನ ಭಕ್ತರು. ಇಂಥವರ ಕೂಡೆ ಕಲಹ ಮಾಡುವುದು ಸುಲಭವೆ ? ಅರ್ಜುನನ ತೋಳ ಬಲ, ಮನೋದಾಢ್ರ್ಯತೆಗಳನ್ನು ತಿಳಿಯೆಯಾ ? ಕಂಡೂ ಕಂಡೂ ಮೋಸ ಹೋಗುವರೆ ?

ಜಲರುಹ + ಅಕ್ಷ - ಜಲರುಹಾಕ್ಷ-ಕಮಲದ ಕಣ್ಣಿನವನು, ಬೀಭತ್ಸು-ಅರ್ಜುನ

ಬೀಭತ್ಸು - ಅರ್ಜುನನ ಹಲವಾರು ಹೆಸರುಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು.
ಶ್ಲೋಕ : ಅರ್ಜುನಃ ಫಲ್ಗುಣಃ ಪಾಥರ್ಃ ಕಿರೀಟೀ ಶ್ವೇತವಾಹನಃ |
ಬೀಭತ್ಸುರ್ವಿಜಯಃ ಕೃಷ್ಣಃ ಸವ್ಯಸಾಚೀ ಧನಂಜಯಃ ||

135. ಯೋಗೇಶ್ವರನಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನೂ, ಅರ್ಜುನನೂ ಎಲ್ಲಿರುವರೋ ಅಲ್ಲಿ ವಿಜಯಲಕ್ಷ್ಮಿಯು ಇರುತ್ತಾಳೆ. ಈ ರಹಸ್ಯವನ್ನು ಬಲ್ಲವರೇ ಬಲ್ಲರು. ನೀನು ಪಾಂಡವರಿಗೆ ಸರಿಸಮಾನನಲ್ಲ. ಹಿಂದೆ ಬಂದ ವಿಪತ್ತಿನ ಸಾಲುಗಳು ತಿಳಿಯದೇ ?

ವಿಪತ್ಸರಂಪರೆ-ಸಂಕಟಗಳ ಸಾಲು

136. ಹಿಂದೆ ವಿರಾಟ ನಗರದಲ್ಲಿನ ಗೋಗ್ರಹಣದಲ್ಲಿ, ದ್ರೌಪದಿಯ ಸ್ವಯಂವರದ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ, ಘೋಷ ಯಾತ್ರೆಯ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಚಿತ್ರರಥನೆಂಬ ಗಂಧರ್ವನೊಡನೆ ನಡೆದ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಆದ ಸೋಲುಗಳನ್ನು ಕಂಡೂ ಕಂಡು ಪಾಂಡವರೊಡನೆ ಏನೆಂದು ಯುದ್ಧವನ್ನು ಏರ್ಪಡಿಸುವೆ ?

ವೈವಾಹ-ವಿವಾಹ ಸಂದರ್ಭ, ಭಂಗ-ಅಡ್ಡಿ/ಕೋಲು

137. ಇಲ್ಲಿಯವರೆಗೂ ಎಲ್ಲ ನೀತಿ ರಹಸ್ಯವನ್ನು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿ ಹೇಳಿದ್ದೇನೆ. ಇನ್ನೂ ಹೆಚ್ಚಿನ ತತ್ವವಿಚಾರ ಬೇಕೆಂದಿದ್ದರೆ ಸನತ್ಸುಜಾತರನ್ನು ನೆನೆ. ಅವರು ಮೋಕ್ಷಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾದ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೆಯನ್ನು ಬೋಧಿಸಿ ನಿನ್ನ ಮನಸ್ಸಿನ ನ್ಯೂನತೆಯನ್ನು ದೂರ ಮಾಡಿ ಕಾಪಾಡುವರೆಂದು ವಿದುರನು ಎಚ್ಚರಿಸಿದ.

ವಿಕಳತೆ-ಹೊಲಸು, ಸವ್ಯಕುತ-ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿ ಒಡೆಮಟ್ಟು-ತುಳಿ

ಸನತ್ಸುಜಾತ (ಸನತ್ ಕುಮಾರ) - ಉದ್ಯೋಗ ಪರ್ವದ ಒಂದು ಅವಾಂತರ ಪರ್ವದಲ್ಲಿ ಸನತ್ಸುಜಾತನ ಪ್ರಸಕ್ತಿಯಿದೆ. ಸನಾತನ, ಸನಕ, ಸನಾದ, ಸತನ್‍ಸುಜಾತ ಮೊದಲಾದವರು ಬ್ರಹ್ಮನ ಮಾನಸ ಪುತ್ರರೆಂದೂ ಜಿರಂಜೀವಿಗಳೆಂದೂ ನಿತ್ಯ ಯವ್ವನಿಗರೆಂದೂ ಪ್ರಕೀರ್ತತರಾಗಿದ್ದಾರೆ. ಇವರು ಬ್ರಹ್ಮನ ಸಾತ್ವಿಕ ಗುಣದಿಂದ ಹುಟ್ಟಿದವರಾದುದರಿಂದ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಗಳಾಗಿಯೇ ಉಳಿದರೆ. ನಾಲ್ಕನೆಯ ವಯಸ್ಸಿಗೇ ವೇದಗಳಲ್ಲಿ ಪರಾಯಣನಾಗಿದ್ದ ಸನತ್‍ಸುಜಾತನು ವಿಷ್ಣುವಿನ ಭಕ್ತಪರಂಪರೆಯಲ್ಲಿ ದೊಡ್ಡ ಸ್ಥಾನವನ್ನು ಪಡೆದಿದ್ದಾನೆ. ನಾರಾಯಣನನ್ನು ಹಗಲಿರುಳೂ ಧ್ಯಾನಮಾಡುವ ಇವನನ್ನೂ ಇವನ ಸೋದರನನ್ನೂ ‘ನಾರಾಯಣಾತ್ಮರು’ ಎಂದೇ ಕರೆಯಲಾಗಿದೆ.
ಮಹಾಭಾರತದಲ್ಲಿ ‘ಸನತ್‍ಸುಜಾತೀಯ’ ಎಂದು ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾದ ತತ್ತವೋಪದೇಸ ಭಾಗವಿದೆ. ಭಗವದ್ಗೀತೆ, ವಿದುರ ನೀತಿ, ನಹುಷೋಪಾಖ್ಯಾನ, ಧರ್ಮವ್ಯಾಧೋಪಾಖ್ಯಾನಗಳಲ್ಲಿ ಬರುವಂತೆ ಸನತ್ ಸುಜಾತೀಯದಲ್ಲಿಯೂ ನೀತಿ ವಿವೇಚನೆ ಅದ್ಭುತವಾಗಿ ಮೂಡಿಬಂದಿದೆ.
ಮಹಾಭಾರತದ ಯುದ್ಧದಕಾರ್ಮೋಡಗಳು ಕವಿಯುತ್ತಿದ್ದಂತೆ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನಿಗೆ ರಾತ್ರಿಯೆಲ್ಲ ನಿದ್ದೆ ಬರುವುದಿಲ್ಲ. ಆಗ ವಿದುರನನ್ನು ಕರೆಸಿಕೊಂಡು ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನು ತನ್ನ ಸಂಕಟವನ್ನು ತೋಡಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ. ಆಗ ವಿದುರನು ನಿದ್ರಾರಹಿತ ಸ್ಥಿತಿಗೆ ಕಾರಣವನ್ನು ವಿಶ್ಲೇಷಿಸಿ ತುಂಬ ದೀರ್ಘ ಕಾಲ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನಿಗೆ ಉಪದೇಶ ಮಾಡುತ್ತಾನೆ. ದುರ್ಯೋಧನನಿಗೆ ಹೇಳು ಎಂದು ಒತ್ತಾಯಿಸಿ ಯುದ್ಧವನ್ನು ತಪ್ಪಿಸುವುದೇ ವಿದುರನ ಗುರಿಯಾಗಿತ್ತು. ಆದುದರಿಂದ ತಾನು ಹೇಳುವುದನ್ನೆಲ್ಲ ಹೇಳಿ ಅದಕ್ಕೆ ಬೆಂಬಲವಾಗುವಂತೆ ವಿದುರನು ಸನತ್‍ಸುಜಾತನನ್ನು ಸ್ಮರಿಸಿ ಕರೆಸುತ್ತಾನೆ. ಮಹಾತ್ಮಾ ಸನತ್‍ಸುಜಾತರು ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನಿಗೆ ಮಾಡಿದ ಬೋಧೆಯೇ ಸನತ್‍ಸುಜಾತೀಯ, ಪ್ರಜಾಗರ ‘ಸನತ್ ಸುಜಾತಪರ್ವ’ ಎಂಬುದು ಮಹಾಭಾರತದ ಅರವತ್ತು ಉಪಪರ್ವಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾದ ಒಂದು ಪರ್ವ. ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನು ಕೇಳಿದ ನಾನಾ ಪ್ರಶ್ನೆಗಳಿಗೆ ಸನತ್‍ಸುಜಾತರು ಸಮರ್ಪಕ ಉತ್ತರ ನೀಡುತ್ತಾರೆ. ಸಾವು, ಕರ್ಮಾಚರಣೆಗಳ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯ ಮೊದಲಾದ ವಿಷಯಗಳ ಬಗೆಗೆ ಸನತ್ಸುಜಾತರು ಗಂಭೀರವಾಗಿ Z್ಪರ್ಚಿಸುತ್ತಾರೆ.