೧೩

ಸೂಚನೆ : ಧರ್ಮಸಂಬಂಧವಾದ ಸಂವಾದದ ಮೂಲಕ ಧರ್ಮರಾಯನು ಕಾಡಿನಲ್ಲಿ ನಹುಷನೆಂಬ ಸರ್ಪಬಂಧನದಿಂದ ಭೀಮಸೇನನನ್ನು ಬಿಡಿಸಿದನು.

ನಹುಷ - ಒಂದು ಉನ್ನತ ಸ್ಥಾನ ಸಂಪಾದನೆ ತುಂಬ ಕಷ್ಟದ ಕೆಲಸ. ಅದನ್ನು ಉಳಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದು ಇನ್ನೂ ಕಷ್ಟದ ಕೆಲಸ. ಒಂದು ದೊಡ್ಡ ಸ್ಥಾನ ಸಿಕ್ಕಿತೆಂದು ಅಹಂಕಾರದಿಂದ ಬೀಗಿ ವರ್ತಿಸಿದರೆ ಪತನ ಖಚಿತ ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ನಹುಷನ ಕಥೆ ಒಂದು ಉದಾಹರಣೆ.
ಪುರೂರವ ಪುತ್ರನಾದ ಆಯುಸ್ಸಿನ ಮಗನೇ ನಹುಷ. ಶ್ರೇಷ್ಠ ತಪಸ್ವಿಯೂ ಆಗಿದ್ದ ಈತ ಯಜ್ಞಯಾಗಾದಿಗಳಿಂದ ದೇವತೆಗಳ ಪ್ರೀತಿಗೆ ಪಾತ್ರನಾಗಿದ್ದ.
ಒಮ್ಮೆ ವೃತ್ರಾಸುರನೆಂಬ ಬ್ರಾಹ್ಮಣರ ವಧೆ ಮಾಡಿದ್ದಕ್ಕಾಗಿ ತನ್ನ ಸ್ಥಾನ ಕಳೆದುಕೊಂಡ ಇಂದ್ರನು ಮಾನಸ ಸರೋವರದ ಕಮಲದಲ್ಲಿ ಅಡಗಿದ. ಆಗ ದೇವತೆಗಳು ನಹುಷನನ್ನು ತಾತ್ಕಾಲಿಕವಾಗಿ ದೇವೇಂದ್ರನ ಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ಕೂಡಿಸಿದರು. ಮಹಾವಿನಯವಂತನಾಗಿದ್ದ ನಹುಷನಿಗೆ ಸ್ಥಾನ ಮಹಿಮೆಯಿಮದ ಅಹಂಕಾರ ಹೆಚ್ಚಿತು. ತನ್ನ ಪದವಿ ತಾತ್ಕಾಲಿಕವೆಂದು ತಿಳಿದಿದ್ದರೂ ಇಂದ್ರನ ಹೆಂಡತಿ ಶಚೀದೇವಿಯು ಈತ ತನ್ನ ರಾಣಿಯಾಗಬೇಕೆಂದು ಹಠ ಹಿಡಿದ ಅವಳು ಗುಟ್ಟಾಗಿ ಇಂದ್ರನಿರುವ ಸ್ಥಳವನ್ನು ಪತ್ತೆ ಹಚ್ಚಿ ತನ್ನ ಸಂಕಟವನ್ನು ತೋಡಿಕೊಂಡಳು.
ನಹುಷನ ಪತನಕ್ಕೆ ಇಂದ್ರ ಒಂದು ಹಂಚಿಕೆ ಹೂಡಿದ. ಅವನು ಹೇಳಿ ಕೊಟ್ಟಂತೆಯೇ; ‘ಸಪ್ತರ್ಷಿಗಳು ನಿನ್ನ ರಥವನ್ನು ಎಳೆಯಬೇಕು. ಆ ರಥದಲ್ಲಿ ನನ್ನ ಅರಮನೆಗೆ ಬಂದರೆ ನಾನು ಮದುವೆಯಾಗುತ್ತೇನೆ’ ಎಂದು ಶಚಿ ಹೇಳಿದಳು.
ನಹುಷ ಹಿಗ್ಗಿ ಸಪ್ತರ್ಷಿಗಳಿಗೆ ರಥ ಎಳೆವ ಕಾಯಕವನ್ನು ವಹಿಸಿದ. ಅಗಸ್ತ್ಯರೇ ಈ ಗುಂಪಿನ ನಾಯಕರು. ಋಷಿಗಳು ಪ್ರೀತಿಯಿಂದ ಕೊಟ್ಟ ಹಾರವನ್ನು ತಿರಸ್ಕಾರದಿಂದ ಆನೆಗೆ ಕೊಟ್ಟ. ಅದು ಕಾಲಲ್ಲಿ ಹೊಸಕಿತು. ಋಷಿಗಳು ಆಗಲೇ ಕ್ರುದ್ಧರಾಗಿದ್ದರು. ಅದು ಸಾಲದೆಂದು ತಾನು ಬೇಗ ಹೋಗಬೇಕೆಂಬ ಆತುರದಲ್ಲಿ ಋಷಿಗಳಿಗೆ ಛಡಿ ಏಟು ಕೊಟ್ಟು ‘ಸರ್ಪ ಸರ್ಪ ಎಂದು ಕಿರುಚಿದ್ದು ಎರಡನೆಯ ಮಹಾಪರಾಧ. ಸರ್ಪ ಎಂದರೆ ಮುಂದೆ ಸಾಗು ಎಂಬರ್ಥ ಅವನದು. ಆದರೆ ಏಟು ತಿಂದು ನೊಂದಿದ್ದ ಅಗಸ್ತ್ಯರು ಕೆರಳಿ, ‘ನೀನು ಉದ್ಧಟನಂತೆ ವರ್ತಿಸಿದ್ದೀಯೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಕ್ರೂರ ಸರ್ಪವಾಗಿ ಹುಟ್ಟು’ ಎಂದು ಶಾಪವಿತ್ತರು. ತನ್ನ U್ಪರ್ವದಿಂದಾಗಿ ಈಗಾಗಲೇ ಸ್ವಲ್ಪಸ್ವಲ್ಪವಾಗಿ ಮಹಿಮೆಗಳನ್ನು ಕಳೆದುಕೊಂಡಿದ್ದ ನಹುಷ ಈಗ ತೇಜಸ್ಸನ್ನೆಲ್ಲ ಕಳೆದುಕೋಂಡು ಉಗ್ರಸರ್ಪನಾದ. ಕೂಡಲೇ ಕ್ಷಮೆ ಕೋರಿದ್ದರಿಂದ ಅವರು ‘ಮುಂದೆ ಅಜಾತಶತ್ರು ಧರ್ಮರಾಯನ ಸಂದರ್ಶನದಿಂದ ನೀನು ವಿಗತಕಲ್ಮಷನಾಗಿ ಪುಣ್ಯಲೋಕವನ್ನು ಪಡೆದ’ ಎಂದು ನಿಷ್ಕೃತಿಯನ್ನು ಅನುಗ್ರಹಿಸಿದರು. ಹೀಗೆ ನಹುಷನು ತನ್ನ ದುರ್ವರ್ತನೆಯಿಂದ ಪದವಿ ಕಳೆದುಕೊಂಡ. ಅದು ಮತ್ತೆ ದೇವೇಂದ್ರನಿಗೇ ದಕ್ಕಿತು. ಅರಣ್ಯಪರ್ವದಲ್ಲಿ ನಹುಷೋಪಾಖ್ಯಾನವು ವಿಸ್ತಾರವಾಗಿ ವರ್ಣಿತವಾಗಿದೆ.ನಹುಷ

1. ಜನಮೇಜಯನೆ ಕೇಳು, ಪ್ರಣವ ಸ್ವರೂಪವೆನಿಸಿದ ಪಾಶುಪತಾಸ್ತ್ರವನ್ನು ಅನುಸಂಧಾನ ಮಾಡಲು ಅಗತ್ಯವಾದ ವೇದಮಂತ್ರಗಳ ಓಂಕಾರ ಸ್ವರೂಪವೋ ಎನ್ನುವಂತೆ, ಕೆಂಪಾದ ಪೂರ್ವ ದಿಗ್ವನಿತೆಯ ಶಿರೋಭೂಷಣದಂತೆ ಸೂರ್ಯನು ಉದಿಸಿದನು.

ಮಂಡನ -ತಲೆ
ಪ್ರಣವ - ಓಂಕಾರ

2. ಧರ್ಮಜನು ಎದ್ದನು, ಭೀಮಸೇನನು ಎಚ್ಚರಗೊಂಡನು. ಅರ್ಜುನನ ಕಣ್ಣೆಂಬ ಕಮಲಗಳು ಅರಳಿದವು. ನಕುಲ ಸಹದೇವರು ಮೈಮುರಿದೆದ್ದು ಶ್ರೀಹರಿಯನ್ನು ನೆನೆದರು. ಪರಿಜನರು, ಮುನಿಗಳು ಎದ್ದು ಸೂರ್ಯೋದಯದ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಜಪತಪಾದಿಗಳಲ್ಲಿ ಮಗ್ನರಾದರು.

ಉಪ್ಪವಡಿಸು-ಏಳು, ಎಚ್ಚರಗೊಳ್ಳು

3. ಮುನಿಗಳಿಗೆ ಕೈಮುಗಿದು, ಧರ್ಮರಾಜನಿಗೆರಗಿ, ಪರಶಿವನನ್ನು ಧ್ಯಾನಿಸಿ, ಮುಸುಕಿನಿಂದ ಗಾಂಡಿವ ಧನುಸ್ಸನ್ನು ತೆಗೆದು, ಅದರ ಹೆದೆಯನ್ನು ಕೊಪ್ಪಿಗೆ ಸಿಕ್ಕಿಸಿ, ದಿಗಂತಗಳಲ್ಲೆಲ್ಲ ಪ್ರತಿಧ್ವನಿಗೊಳ್ಳುವಂತೆ ಅದನ್ನು ಝೇಗೈದನು.

ಗವಸಣಿಕೆ - ಮುಸುಕು ,
ಸಿಂಜನಿ - ಹೆದೆ
ಕೊಪ್ಪು - ಬಿಲ್ಲಿನ ತುದಿ

4. ಪ್ರಲಯ ಭೈರವನ ಘೋರ ಹುಂಕಾರವೋ, ಸಂಹಾರ ಶ್ರುತಿಯ ಓಂಕಾರವೋ, ಕಲ್ಪಾಂತರದ ತಾಂಡವ ಮೂರ್ತಿಯ ಆರ್ಭಟೆಯೋ, ತ್ರಿವಿಕ್ರಮನ ಪದಾಘಾತಕ್ಕೆ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡ ಅಲುಗಾಡಿದ ಕಠೋರ ಶಬ್ದವೋ ಎಂಬಂತೆ ಅರ್ಜುನನ ಬಿಲ್ಲಿನ ಠೇಂಕಾರ ಕೇಳಿಸಿತು.

ಸುತಿ - ಶ್ರುತಿ

5. ಇದೇನು ಅದ್ಭುತ ಶಬ್ದವೆಂದು ಖೇಚರರು ಭಯಪಟ್ಟರು. ದೇವಲೋಕದ ದೇವತೆಗಳ ಹೆಮ್ಮೆ ಹೊರಟುಹೋಯಿತು. ನಿರುತಿ, ಯಮ, ವರುಣ, ವಾಯು, ಅಗ್ನಿ, ಕುಬೇರ, ಈಶಾನರೊಂದಿಗೆ ದೇವೇಂದ್ರನೂ ಆನೆಯನ್ನೇರಿ ಆಕಾಶಮಾರ್ಗದಲ್ಲಿ ಹೊರಟನು.

ರವ - ಶಬ್ದ
ಐತರಲು - ಬರಲು

6. ಆಕಾಶದಲ್ಲಿ ದೇವತೆಗಳೆಲ್ಲಾ ಸೇರಿದರು. ಋಷಿಮುನಿಗಳು ಧರ್ಮರಾಯ, ಭೀಮ ಮಾದ್ರೀತನಯರು ಅರ್ಜುನರ ಎಡಬಲಗಳಲ್ಲಿ ನಿಂತರು. ಪರಿಜನರೆಲ್ಲರೂ ಗಿಡಮರಗಳನ್ನೇರಿ ಕುಳಿತಿದ್ದರು. ಅರ್ಜುನನ ಈ ಮಹಾಸ್ತ್ರ ಪ್ರದರ್ಶನವನ್ನು ನನಗೆ ವರ್ಣಿಸಲು ಸಾಧ್ಯವೆ?

ಅಭ್ರ - ಆಕಾಶ
ವಂಕ - ಪಾಶ್ರ್ವ , ಪಕ್ಕ
ನಿಚಯ - ಸಮೂಹ, ಗುಂಪು

ವರುಣ - ವರರು
ಅರಣ್ಯ ಪರ್ವ, ಮೈ.ವಿ.ವಿ.

7. ಅರ್ಜುನನು ಮೊದಲಿಗೆ ಆಗ್ನೇಯಾಸ್ತ್ರವನ್ನು ಪ್ರಯೋಗಿಸಿದನು. ಲೋಕದ ದಶದಿಕ್ಕುಗಳು ಕಂಪಿಸಿದವು. ಸೂರ್ಯನ ರಥವು ಆಕಾಶ ಪಥದಲ್ಲಿ ನಡುಗಿತು. ಶಿವಶಿವಾ, ಸಮುದ್ರ ಸಮುದ್ರಗಳ ತೆರೆಗಳು ಪರಸ್ಪರ ಸಿಕ್ಕು ಹಾಕಿಕೊಂಡವು. ಹೇಳಬಾರದ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಲೋಕವನ್ನೆಲ್ಲಾ ಮುಸುಕು ಆವರಿಸಿತು.

ಉದಧಿ - ಸಮುದ್ರ
ಪಂಟಿಸು - ಮುಗ್ಗುರಿಸು
ಹಂತಿ - ಸಾಲು

8. ಅಯ್ಯೋ ವಿಶ್ವವೇ ಬೆಂದು ಹೋಯಿತಲ್ಲಾ ! ಇದೇನು ಯುದ್ಧದ ಸಮಯವೆ ? ಮೂರು ಲೋಕಗಳಿಗೂ ತಲ್ಲಣವನ್ನುಂಟು ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದಾರಲ್ಲಾ ಈ ಅಲ್ಪ ಮತಿಗಳು ? ಏನಿದು ಉತ್ಪಾತ ? ಎಂದು ಗಗನಾಂಗಣದಿಂದ ನಾರದ ಮುನಿಗಳು ಭೂಮಿಗೆ ಬಂದು ‘ಪಾರ್ಥ, ಏನಿದು ದುಸ್ಸಾಹಸ, ಸಾಕು ನಿಲ್ಲಿಸು’ ಎಂದರು.

ವಿಗ್ರಹ - ಯುದ್ಧ
ರಹ - ಸೋಜಿಗ
ದೇವಮುನಿ - ನಾರದ

9. ಈ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತ್ರವನ್ನು ಪ್ರಯೋಗಿಸಬೇಡ. ಇದು ನಿಲ್ಲದೆ ನಿಮಿಷದೊಳಗೆ ವಿಶ್ವವನ್ನೇ ನುಂಗಿ ಬಿಟ್ಟೀತು. ಹಾಗೆ ನುಂಗಿದರೂ ತಣಿಯದು. ಪರಶಿವನನ್ನು ಆವಾಹಿಸಿದರೆ ಜಗತ್ತೇ ಸಂಹಾರವಾಗುವ ಕಾಲ ಬಂದೀತು. ಈ ಲೋಕವನ್ನು ಕೆಡಿಸಬೇಡ. ತೆಗೆ ಎಂದು ನಾರದ ಮುನಿ ಹೇಳಿದರು.

ತೊಡಚು - ಹೂಡು
ಬಾಯ್ಗಡಿಗ -ನುಂಗಿ ನಾಶ ಮಾಡುವ

10." ಗುರಿಯಿಲ್ಲದೆ ಇದನ್ನು ಹೂಡುತ್ತಾರೆಯೇ? ನೀನು ಸಂಪಾದಿಸಿದ ಈ ಅಸ್ತ್ರವು ನಿರ್ಲಕ್ಷ್ಯ ಶರವೆ? ಪಾರ್ಥ, ಇದು ಕೇವಲ ಸಾಮಾನ್ಯ ಬಾಣವೆ? ಶಿಕ್ಷೆ ಮತ್ತು ರಕ್ಷೆ ಎರಡೂ ಶಕ್ತಿಯಿರುವ ಬಾಣವಿದು. ಇದನ್ನು ನೀನು ತಿಳಿಯಲಿಲ್ಲವಾಗಿ ನಾನು ಕಂಗೆಟ್ಟಿದ್ದೇನೆ" ಎಂದರು.

ಉಪಾರ್ಜಿಸು - ಸಂಪಾದಿಸು

11. ಶಿವನ ಮಹಾಸ್ತ್ರದ ಲೀಲೆಯನ್ನು ನೋಡಬೇಕೆಂಬ ಆಸೆಯಿದ್ದರೆ ಅದು ಘಟಿಸುವುದು. ಅಲ್ಲಿಯವರೆಗೆ ಸಹಿಸುವುದು. ಅರಸನ ಕಣ್ಮನಗಳನ್ನು ತಣಿಸುವ ಭಯಂಕರ ಮಹಾಯುದ್ಧ ಮುಂದೆ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ಭವಿಷ್ಯವನ್ನು ಈಗಲೇ ಹೇಳುವುದು ಉಚಿತವಲ್ಲ ಎಂದು ನಾರದರು ಹೇಳಿದರು.

ತತ್ಸಮಯ - ಆ ಸಮಯ

12. ಅರಸನೇ ಕೇಳು ನಾರದರ ಮಹತ್ವದ ಮಾತಿಗೆ ಅರ್ಜುನನು ಒಪ್ಪಿ, ಬಿಲ್ಲನ್ನು ಕೆಳಗಿಟ್ಟನು. ಮೇಲೆ ನೆರೆದ ದೇವತೆಗಳೆಲ್ಲರೂ ಹಿಂತಿರುಗಿದರು. ದಿಕ್ಪಾಲಕರು ತಮ್ಮ ಮನೆಗಳಿಗೆ ಹೋದರು. ನಾರದರು ಆಕಾಶಮಾರ್ಗದಲ್ಲಿ ಹೊರಟರು.

ಗುರುತರದಲೇ-ಗುರುತರವಲೇ
ಸಿ.ಪಿ.ಕೆ. ಮೈಸೂರು ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾನಿಲಯ

13. ಕಾಮ್ಯಕವನದಲ್ಲಿ ಇವರು ಕಾಲಕಳೆದು, ಅನಂತರ ಯಮುನಾ ಎಂಬ ಹೆಸರಿನ ಮತ್ತೊಂದು ಪರ್ವತಕ್ಕೆ ಬಂದರು. ಅವರೆಲ್ಲರನ್ನು ಘಟೋತ್ಕಚನು ಬೆಟ್ಟದ ತುದಿಗೆ ಕರೆದೊಯ್ದನು. ಅಲ್ಲಿ ಕೂಡಾ ಕೆಲವು ದಿನವಿದ್ದು ಅನಂತರ ಅಲ್ಲಿಂದ ಹೊರಟರು.

ಆಹ್ವಯ - ಹೆಸರು

14. ಅರಸನೇ ಕೇಳು, ಕಾರ್ತಿಕೇಯಾಶ್ರಮಕ್ಕೆ ಹೋಗಿ ಋಷಿಗಳೊಂದಿಗೆ ಒಂದು ವರ್ಷಕಾಲ ಇದ್ದರು. ಅನಂತರ ರಾಜ ಬೃಹದಶ್ವನ ಆಶ್ರಮಕ್ಕೆ ಬಂದು, ಅಲ್ಲಿನ ಪರ್ಣಕುಟೀರದಲ್ಲಿ ತೀರ್ಥಯಾತ್ರಾಸಕ್ತನಾದ ಧರ್ಮರಾಜನು ಕಾಲಕಳೆದನು.

15. ಅಡವಿಯೊಳಗೆ ಪಕ್ಷಿಪ್ರಾಣಿಗಳು ತಿರುಗಾಡುವ ಸ್ಥಳ, ಅವುಗಳ ನೀರಿನ ತಾಣಗಳು, ವಾಸಸ್ಥಾನಗಳನ್ನು ಅರಿತ ಒಬ್ಬ ಬೇಡನು ಭೀಮಸೇನನ ಹತ್ತಿರ ಬಂದು ‘ಜೀಯಾ, ಚಿತ್ತವಿಸಬೇಕು’ ಎಂದು ವಿನಂತಿಮಾಡಿದನು.

ಪುಳಿಂದ - ಬೇಡ
ಇಕ್ಕೆ - ಇರುವ ಜಾಗ
ಸೋಹೆ - ಗುರುತು

16. ದೂರದಲ್ಲಿರುವ ದೊಡ್ಡ ಅರಣ್ಯದಲ್ಲಿ ತೋಳ, ಶಾರ್ದೂಲ, ಸಿಂಹ, ಜಿಂಕೆ, ಆನೆಮರಿ, ಹಂದಿ, ಕಾಡುಕೋಣ, ಸಾರಂಗ ಮೊದಲಾದ ಮೃಗಗಳಿವೆ. ಮನುಷ್ಯರು ಹತ್ತಿರ ಬಂದರೂ ಅವುಗಳು ಹೆದರುವುದಿಲ್ಲ. ದೀಹದ ಮೃಗಗಳ ಹಿಂಡಿನಂತೆ(?) ಅವುಗಳು ಹೊಲವನ್ನು ಹಾಳು ಮಾಡಿಬಿಟ್ಟವು, ಜೀಯಾ ಕಾಪಾಡಬೇಕು ಎಂದನು.

ದೀಹ-ದೀಹಮೃಗ
ವೃಕ - ತೋಳ
ಕೇಸರಿ - ಸಿಂಹ
ಕದಲಿ - ಜಿಂಕೆ
ಕಳಭ - ಅನೆಮರಿ
ಕ್ರೋಡ - ಹಂದಿ
ಖಿಳಿ - ಒಂದು ಬಗೆಯ ಕಾಡುಪ್ರಾಣಿ
ಲೂಲಯ - ಕಾಡುಕೋಣ
ಸಾರಂಗ - ಒಂದು ಜಾತಿಯ ಜಿಂಕೆ
ರಹಿ - ಉತ್ಸಾಹ

17. ಜಾನುವಾರುಗಳು ತಮ್ಮ ಆಹಾರವನ್ನು ಹುಡುಕಿಕೊಂಡು ಮೇಯುವ ಸ್ಥಳದಲ್ಲಿ ಅಕ್ಕಪಕ್ಕಗಳಲ್ಲಿ ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಕೋಲಾಹಲ ಮಾಡಿದರೆ, ಅದು ಸುವ್ವಲಾಲಿ ಹಾಡಿನ ಆಹ್ವಾನವಲ್ಲವೆ? ಬೇಟೆಕಾಳಗದಲ್ಲಿ ತೋಳ ತೀಟೆಯು ತೀರಬೇಕಾದರೆ, ಕಾಡಿನಲ್ಲಿ ಮೋಸವಾಗಿ ಗೋರಿಬೇಟೆಯಲ್ಲಿ ತಪ್ಪಾದರೆ ಸ್ವಲ್ಪ ಹೆಚ್ಚಿನ ಸಾಹಸ ತೋರಲು ನಾವೇನು ಹೆದರುತ್ತೇವೆಯೇ?. ಆದುದರಿಂದ ನೀನು ಬಾ ಎಂದು ಶಬರನು ವಿನಂತಿಸಿದನು.

ಮೇಹುಗಾಡು - ಮೇಯುವ ಜಾಗ, ಹುಲ್ಲುಗಾವಲು
ಸುವ್ವಲೆ - ಸುವ್ವಿ ಹಾಡು
ಸುಬ್ಬಲೆ - ?
ತೊದಳಾಗು - ತಪ್ಪು
ತೋಹು - ತೋಪು, ಮರಗಳ ಗುಂಪು

ತೇಗುವರೆ - ತೀರುವಡೆ
ಅರಣ್ಯ ಪರ್ವ, ಮೈ.ವಿ.ವಿ.

ಗೋರಿ ಬೇಟೆ - ಬೇಟೆಯಾಡುವ ಪ್ರಾಣಿಗಳನ್ನು ಆಕರ್ಷಿಸಲು ಆ ಪ್ರಾಣಿಗಳು ಆಹಾರವಾಗಿ ಬಳಸುವ ಪ್ರಾಣಿಗಳ ಧ್ವನಿ ಅನುಕರಿಸಿ ಕೂಗು ಹಾಕಿ ಅವುಗಳನ್ನರಸಿ ಮೃಗಗಳು ಬಂದಾಗ ಅವನ್ನು ಬೇಟೆಯಾಡುತ್ತಾರೆ. ಇದನ್ನು ಗೋರಿಬೇಟೆ ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ.

18. ನಮಗೆ ಗೋಚರವಾದ ಬೇಟೆಯ ಮೃಗ ಹಿಮ್ಮೆಟ್ಟದು. ಗೊತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಗುಂಪಾಗಿ ಗೋಚರಿಸಿದ ಹುಲಿಯ ಗುಂಪುಗೂಡಿದ ಕಾಡೆಮ್ಮೆಯ, ಗುಂಪಿನಲ್ಲಿರುವ ಮೊಲಗಳ, ಕೂಡಿಕೊಂಡಿರುವ ನವಿಲುಗಳ, ಕಾಡುಬೆಕ್ಕುಗಳ ಕೂಟದ, ಖಡ್ಗಮೃಗಗಳ ಹಿಂಡುಗಳನ್ನು ತೋರಿಸುತ್ತೇನೆ ಏಳು " ಎಂದು ಭೀಮನಿಗೆ ಹೇಳಿದನು.

ಲುಲಾಯ-ಕೋಣ

19. ಬೇಡನ ವಿನಂತಿಗೆ ಒಪ್ಪಿ ಮೈಮೇಲಣ ವಸ್ತ್ರವನ್ನು ಪಾರಿತೋಷಿಕವಾಗಿ ಕೊಟ್ಟು ಭೀಮಸೇನನು ಬಲೆಗಳನ್ನು ತರಿಸಿದನು. ಹಸಿರಂಗಿಯನ್ನು ತೊಟ್ಟು, ಕಾಲಿನಲ್ಲಿ ಪಾದುಕೆಯನ್ನು ಧರಿಸಿ ಸಿಂಹಶರಭಗಳನ್ನು ಓಡಿಸುವುದಕ್ಕಾಗಿ ಕೈಬೆರಳಿಗೆ ಹರಿತವಾದ ಕವಚವನ್ನು ಜೋಡಿಸಿ ಕಬ್ಬಿಣದ ದೊಣ್ಣೆ ಮತ್ತು ವೇಗಶಾಲಿಯಾದ ನಾಯಿಗಳ ಗುಂಪಿನೊಂದಿಗೆ ಹೊರಟನು.

ಜವಾಯ್ಲ-ಗುಂಪು, ಸಾಲು,
ಜಾಯಿಲ-ನಾಯಿ

20. ಜೋಲು ಬಿದ್ದ ಕಿವಿಯ , ಸಣ್ಣನಡುವಿನ , ಕೊಂಕಿದ ಉಗುರಿನ, ಉದ್ದವಾದ ದೇಹದ, ಮಾಂಸವಿಲ್ಲದ ತೊಡೆಗಳ, ಕೆಂಪುಕಣ್ಣುಗಳ , ಸಿಡಿಲಗರ್ಜನೆ ಹೊಂದಿದ, ಬೇಟೆನಾಯಿಗಳು ಆಕಾಶವನ್ನೇ ತುಡುಕುವಂತೆ ಬೊಗಳುತ್ತಾ ಹೊರಬಂದವು.

ಕೊಡಕೆ - ಕಿವಿ
ಆಗುಳಿಕೆ - ತೆರೆದ ಬಾಯಿ
ಒಪ್ಪಿಡಿ ನಡು - ಹಿಡಿಯಷ್ಟು ಸಣ್ಣದಾದ ನಡು

21. ಹಿಡಿದ ಹಗ್ಗವನ್ನು ಬಿಚ್ಚಿಕೊಂಡು ನಾಯಿಗಳು ಆರ್ಭಟದಿಂದ ಊಳಿದವು. ದೀಹದ ಮೃಗಗಳು ಮುಂದೆ ಹೋಗಲು ಆತುರಪಟ್ಟವು. ಅಶುಭಸೂಚಕವಾಗಿ ಎಳೆದಾಗ ಹದಮಾಡಿದ ಬಿಲ್ಲುಗಳ ಹೆದೆಯು ತಾವಾಗಿಯೇ ಠೇಂಕರಿಸಿದವು. ಮೊಲಗಳು ಹೊಗೆಯ ಮಧ್ಯೆ ನುಗ್ಗಿ ಓಡಿದವು. ಅಕ್ಕಪಕ್ಕದಲ್ಲಿ ಹಸುಬ ಮತ್ತು ಹರಡೆಗಳು ಚೆಲ್ಲಾಪಿಲ್ಲಿಯಾದವು.

ಹಸುಬ - ಒಂದು ಬಗೆಯ ಶಕುನದ ಹಕ್ಕಿ
ಹರಡೆ- ಹಾಲಕ್ಕಿ

ಹರಿದುಬ್ಬಸದಲುಳಿಗದವದಿರ -ಹರಿದುಬ್ಬಸದಲೂಳದವೊದರಿ
ಅರಣ್ಯಪರ್ವ, ಮೈ.ವಿ.ವಿ.

ಹಿಡಿ ಮೃಗ -ದೀಹದ ಮೃಗ - ದೊಡ್ಡ ಕಾಡು ಪ್ರಾಣಿಗಳನ್ನು ಹಿಡಿಯಲು ಆಮಿಶವಾಗಿ ಬಳಸುತ್ತಿದ್ದ ಸಾಕು ಮೃಗಗಳು. ಈ ಮೃಗಗಳನ್ನು ತಿನ್ನಲೆಂದು ಬಂದ ಕಾಡು ಮೃಗಗಳನ್ನು ಬೇಟೆಯಾಡುತ್ತಿದ್ದರು.

22. ಬೇಟೆಯ ವ್ಯಸನದ ಸೊಗಸಿಗೆ ಮಾರುಹೋದವನ ಮನೋಧರ್ಮದಲ್ಲಿ ವಿವೇಕವಾಗಲೀ, ಧರ್ಮವಿಷಯಕವಾದ ವಿಚಾರಶಕ್ತಿಯಾಗಲೀ ಎಲ್ಲಿರುತ್ತವೆ? ಆದುದರಿಂದ ಭೀಮನು ಅಪಶಕುನಗಳನ್ನು ಲಕ್ಷಿಸಲಿಲ್ಲ. ಬೇಟೆಗಾರರ ಗುಂಪು ಹೊನ್ನಗರಿಯಿಟ್ಟ ಬಿಲ್ಲುಗಳನ್ನು, ಬಾಣಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದು ಅಡವಿಯನ್ನು ಹೊಕ್ಕು ಮುಂದೆ ಸಾಗಿತು.

ಪುಳಿಂದ - ಬೇಡ
ಸಂದೋಹ - ಗುಂಪು
ಬೆಗಡುಗೊಳಿಸು - ಬೆಚ್ಚಿಬೀಳಿಸು

23. ಬೆಳ್ಳಾರವಲೆ, ಖಂಡವಲೆ, ತಡಿಕೆವಲೆ, ಗುಂಡುವಲೆ, ಬೀಸುವಲೆ, ಕಾಲುಗಣ್ಣಿ, ದಂಡಿವಲೆ, ತೊಡಕುವಲೆ, ಹಿಂಡುವಲೆ, ಮೇಣದ ಅಂಟನ್ನು ಸವರಿದ್ದ ಮಂಡವಿಗೆ ಬಲೆ ಇತ್ಯಾದಿಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದುಕೊಂಡು ಶಬರರು ಹೊರಟರು.

ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರ ಕಾವ್ಯದಲ್ಲಿ ರಾಘವಾಂಕನು ಬೇಟೆಯ ಸಂದರ್ಭ ವಿವರಣೆ ಮಾಡುವಾಗ ಬಗೆಬಗೆಯ ಬಲೆಗಳ ಸಂಗತಿ ಹೆಳಿದ್ದಾನೆ. ಹಳಗನ್ನಡ ಕಾವ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಬೇಟೆಯ ವರ್ಣನೆ ಎಂಬೊಂದು ಭಾಗವೇ ಇದೆ.

24. ಅರಸ ಏನು ಹೇಳಲಿ ? ಭೀಮಸೇನನು ಬೇಟೆಗಾರರೊಂದಿಗೆ ಬಲೆಗಳನ್ನು ಬೀಸಿ ಕಾಡಿನ ಕಣಿವೆ, ಕಲ್ಲು ಬಂಡೆ, ಗುಹೆ, ತಿರುವು ಮುರುವುಗಳನ್ನೆಲ್ಲಾ ಸುತ್ತಾಡಿ, ಪ್ರಾಣಿಗಳನ್ನು ಹುಡುಕಾಡಿದನು.

ಬೆಳ್ಳಾರ-ಬಲೆ
ವೇಡೆ - ಬೇಲಿ

25. ಭೇರಿ ಮೃದಂಗಗಳ ಸದ್ದು, ಬೊಬ್ಬೆಗಳನ್ನು ಮಾಡುತ್ತಾ ನುಗ್ಗುವ ಬೇಟೆಗಾರರ ಅಬ್ಬರಕ್ಕೆ ಮೃಗಗಳು ಹಿಂಡಗಲಿ ದಿಕ್ಕು ದಿಕ್ಕಿಗೆ ಓಡಿದವು. ಬಲೆಗಳೊಳಗೆ ಕೆಲವು ಸಿಕ್ಕಿ ಬಿದ್ದವು. ಈ ರೀತಿ ಅವುಗಳು ಬಿದ್ದಾಗ ಬೇಟೆಕಾರರಿಗೆ ಅತ್ಯಂತ ಸಂತೋಷವಾಯಿತು.

ಪಟಹ - ಒಂದು ರೀತಿಯ ವಾದ್ಯ
ಸಬ್ಬ ಲಗ್ಗೆ - ಗುಂಪಾಗಿ ಬೊಬ್ಬೆ ಹಾಕುವುದು
ಸೋಹು - ಹುಡುಕು
ವೇಡೆಯವರು - ಸುತ್ತುವರೆಯುವವರು, ಆಕ್ರಮಣಕಾರರು

26. ಪ್ರತಿಭಟಿಸಿದ ಕಾಡುಹಂದಿಯನ್ನು ಸಬಳದಿಂದ ತಿವಿದು, ಜಿಂಕೆಗಳನ್ನು ಬಾಣದಿಂದ ಹೊಡೆದು, ಕೋಣಗಳನ್ನು ಸುರಗಿಯಿಂದ ಹೊಡೆದು, ಕತ್ತಿಯಿಂದ ಹೊದರಿನೊಳಗೆ ಹುಲಿಗಳನ್ನು ಖಡ್ಗದಿಂದ ಕತ್ತರಿಸಿ, ಸಮಸ್ತ ಪ್ರಾಣಿ ಸಂಕುಲವನ್ನು ನಾಶ ಮಾಡಿದರು.

ಸೈರಿಭ - ಕೋಣ
ಎಕ್ಕಲ - ಕಾಡುಹಂದಿ
ನರಾಚ - ಬಾಣ
ಇಕ್ಕಡಿ - ಎರಡು ತುಂಡು

27. ಹಗ್ಗ ಕಳಚಿದ ಕೂಡಲೇ ಸಿಂಹದ ಮುಖದ ಮೇಲೆಯೇ ನಾಯಿಗಳು ಮುಗಿಬಿದ್ದವು. ಹಾಯ್ದು ತುಡುಕಿ ಎಳೆದಾಡಿ ಎಡಬಲಗಳನ್ನು ಬಳಸಿ ಮೃಗಸಂಕುಲವನ್ನು ಅವುಗಳು ಮೇಲೆ ಬಿದ್ದು ಕೆಡಹಿದವು.

ಹಾಸ - ಪಾಶ - ಹಗ್ಗ
ಕಂಠೀರವ - ಸಿಂಹ
ಕದುಬಿದವು - ಆತುರಪಟ್ಟವು
ಕುಸುಬು - ಮೇಲೆಬೀಳು, ಆಕ್ರಮಿಸು

ಮೆಲುವಯಿದವು ವೆಗ್ಗಳಿಸಿದವು -ಮೇಲ್ವಾಯ್ದು ನಿಂದುಚ್ಚಳಿಸಿದವು
ಅರಣ್ಯ ಪರ್ವ, ಮೈ.ವಿ.ವಿ.

28. ತುಂಬಾ ಗಾಯಗೊಂಡ ಹಂದಿಗಳ, ಅಬ್ಬರಿಸಿ ನುಗ್ಗುವ ನಾಯಿಗಳ, ಪೆಟ್ಟು ತಿಂದ ಕರಡಿ, ಕಾಡಾನೆಗಳ, ನೋವಿನಿಂದ ಒರಲುತ್ತಿರುವ ಶರಭ, ಸಿಂಹ, ಲುಲಾಯ, ತೋಳ, ಶಾರ್ದೂಲ ಮೊಲ, ನರಿ ಮುಂತಾದ ಅನೇಕ ಪ್ರಾಣಿಗಳ ಕೂಗು ಆಕಾಶಕ್ಕೇರಿತು.

ಎಕ್ಕಲ-ಕಾಡು ಹಂದಿ
ಗೋಮಾಯು - ನರಿ
ಶಶ - ಮೊಲ

29. ಮುಳ್ಳ ಹಾದಿಯಲ್ಲಿ ಕೂದಲು ಸಿಕ್ಕಿಕೊಂಡು ಚಮರೀ ಮೃಗಗಳು ನಿಂತುಬಿಟ್ಟವು. ಜಿಂಕೆಗಳು ಮರಿಗಳಿಗೆ ಹಾಲೂಡಿಸುತ್ತಾ ಇರುಕಿನಲ್ಲಿ ಅಡಗಿದವು. ಮರಿಗಳನ್ನು ಪಕ್ಕಕ್ಕೆ ಸರಿಸಿದ ಸಿಂಹದ ಜೋಡಿಗಳು ಮಲೆತು ನಿಂತವು. ಮರಿಯಾನೆಗಳನ್ನು ಹಿಂದಿಕ್ಕಿ ಆನೆಗಳು ಬೇಡರ ಪಡೆಯ ಮೆಲೆ ದಾಳಿ ಮಾಡಿದವು.

30. ಬೇಟೆಗಾರರು ಹೆದರಿದರೂ, ಭೀಮನು ಆನೆಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದು ಬೀಸಿದನು, ಸಿಂಹಗಳನ್ನು ಸೀಳಿದನು. ಮೈಮೇಲೆ ಬೀಳುವ ಹಂದಿಗಳನ್ನು ಹಿಮ್ಮಡಿಯಿಂದ ಜಾಡಿಸಿ ಒದೆದನು. ಹುಲಿಗಳಿನ್ನು ಮುಷ್ಟಿಯಿಂದ ತಿವಿದನು. ಕರಡಿಗಳನ್ನು ಕೊಡಹಿ ಕೊಂದನು. ಹೀಗೆ ಕಾಡಿನೊಳಗಿನ ಎಲ್ಲ ಮೃಗ ಸಂಕುಲವನ್ನು ಭೀಮನು ಕೊಂದನು.

31. ದೊಡ್ಡ ಹಂದಿಯೊಂದು ಭೀಮನ ಸಾಹಸಕ್ಕೆ ಬೆದರಿ, ಬೇಡರ ಪಡೆಯನ್ನೇ ಹಾದು ಮುಂದೆ ಓಡಲು ಅದನ್ನು ಅಟ್ಟಿಕೊಂಡು ಭೀಮನು ಮುಂದೆ ಹೋದನು. ಕಿರಾತರ ಪಡೆ ಹಿಂದೆ ಬಿದ್ದಿತು. ಆ ಹಂದಿಯು ಭಯದಿಂದ ಮಹಾ ಪರ್ವತದ ಗುಹೆಯೊಂದರ ಒಳಹೊಕ್ಕಿತು.

ಉರುಬೆ - ಆರ್ಭಟ
ಸಂಘಾತ - ಹೊಡೆತ

32. ಭೀಮನ ಭುಜ ಸೋಕಿದಾಗ ಹೆಮ್ಮರವೊಂದು ನೆಲಕಚ್ಚಿತು. ಕಾಲಿನ ಘಾvಕ್ಕೆ ಭೂಮಿಯೇ ಕುಸಿಯಿತು. ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡವೇ ಬಿರಿಯಿತೋ ಎಂಬ ಭೀಮನ ಕೋಲಾಹಲಕ್ಕೆ ನಿದ್ರೆಯಲ್ಲಿದ್ದ ಮಹಾಸರ್ಪವೊಂದು ಎಚ್ಚರಗೊಂಡಿತು.

ಮುಡುಹು - ಭುಜ
ನೆಗ್ಗು - ಕುಸಿ
ಅಬುಜಭವಾಂಡ - ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡ

33. ತರಗೆಲೆರಾಶಿಯೊಳಗೆ ಹಾವು ಸುರುಳಿಯನ್ನು ಬಿಚ್ಚಿ ಮೈಮುರಿಯಲು, ಅದನ್ನು ನೋಡದೆ ಅದರ ಮೇಲೆ ಭೀಮಸೇನನು ಕಾಲಿಟ್ಟನು. ಆಗ ಅವನ ದೊಡ್ಡದಾದ ತೊಡೆಗಳು ಹಾವಿನ ತೆಕ್ಕೆಗೆ ಸಿಕ್ಕಿದವು. ಆ ಕೂಡಲೇ ಹಾವು ಭೀಮನ ದೊಡ್ಡ ದೇಹವನ್ನು ಬಿಗಿಯಿತು.

ಎಕ್ಕತುಳ - ಆತುರದ ನಡಿಗೆ
ಡೆಂಡಣಿಸು - ಕಂಪಿಸು
ಡೊಕ್ಕರ - ತೆಕ್ಕೆ

34. ಭೀಮನು ಕೂಡಲೇ ಸಾವರಿಸಿಕೊಂಡು, ತನ್ನ ಗದೆಯಲ್ಲೇ ಬಡಿದು ಹಾವಿನ ಬಿಗುಪನ್ನು ಬಿಚ್ಚಿ, ಅದನ್ನು ಒತ್ತಿ ಹಿಡಿದು ಬೊಬ್ಬೆಹಾಕಿದನು. (ಪುಟಿದೇಳುವ ಚೆಂಡಿನಂತೆ ) ಹಾವು ಮತ್ತೆ ಒತ್ತಿ ಹಿಡಿಯಲು, ಭೀಮನು ಗಿಡುಗನಿಗೆ ಸಿಕ್ಕಿದ ಗಿಳಿಯಂತೆ ಬಳಲಿದನು.

ಕಂತುಕ-ಚೆಂಡು
ಅಟಮಟಿಸು -ತಪ್ಪಿಸು
ಕಟಕ - ಸುರುಳಿ
ಎರಕೆ - ರೆಕ್ಕೆ

35. ಜಾಡಿಸಿದಷ್ಟೂ ಬಿಗಿಪು ಇನ್ನಷ್ಟು ಭದ್ರವಾಯಿತು. ಕೊಡಹಿದಷ್ಟು ಮತ್ತಷ್ಟು ಬಿಗಿಯಿತು. ವಾಸುಕಿಯು ಮಂದರ ಪರ್ವತವನ್ನು ಬಿಗಿದಂತೆ ಬಂಧನ ಹೆಚ್ಚಾಗಲು, ಖಾಡಾಖಾಡಿಯಲ್ಲಿ ಹೋರಾಡುತ್ತ, ತನ್ನ ಶೌರ್ಯ ಕುಂದಿತಲ್ಲಾ ಎಂದು ಕಲಿಭೀಮನು ಕಳವಳಿಸಿದನು.

ಗಾಢಿಸು - ಗಾಢವಾಗು
ಅಕ್ಕಾಡು - ನಾಶವಾಗು

36. ಅರಸನೇ ಕೇಳು, ಇತ್ತ ಧರ್ಮರಾಯನು ಇರುವೆಡೆ ಅನೇಕ ಉತ್ಪಾತಗಳು ಗೋಚರಿಸಿದವು. ‘ಏನೀ ಅಪಶಕುನ ? ಇದರ ಫಲವೇನು ?’ ಎಂದು ಅವನು ಧೌಮ್ಯ ಋಷಿಗಳಲ್ಲಿ ಕೇಳಲು, ಅವರು ‘ನಮ್ಮ ಅರಸರಿಗೆ ಅಪಘಾತ ಸೂಚನೆ ಇದು, ಇದನ್ನು ತಿಳಿದು ಪರಿಹರಿಸಬೇಕು’ ಎಂದರು. ಆಗ ಧರ್ಮರಾಯನು ಚಿಂತಿಸಿದನು.

ಅರಿದು - ಅಸಾಧ್ಯ, ಕಷ್ಟ
ನಿರ್ವಾಹ - ಪರಿಹಾರ

37. ‘ಭೀಮನೆಲ್ಲಿದ್ದಾನೆ ?’ ಎಂದು ಕೇಳಲು, ಅವನು ಬೇಡರೊಂದಿಗೆ ಬೇಟೆಗಾಗಿ ಹೊರಟನೆಂಬುದು ತಿಳಿಯಿತು. ಆ ಕೂಡಲೇ ಋಷಿಮುನಿಗಳೊಂದಿಗೆ ಆಶ್ರಮವನ್ನು ಬಿಟ್ಟು, ಧರ್ಮಜನು ಭೀಮನನ್ನು ಹುಡುಕುತ್ತಾ ಅರಣ್ಯವನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸಿದನು.

ಮಹೀಮನೋಹರ - ರಾಜ
ಮೃಗವ್ಯಕೇಳಿ - ಬೇಟೆ

38. ಸತ್ತ್ವಹೀನನಾದ, ಸಾಹಸರಹಿತನಾದ, ದೀರ್ಘ ಶ್ವಾಸದ ಗದ್ಗದಿತ ಸ್ವರದ, ಕೆದರು ಕೂದಲಿನಲ್ಲಿ, ಗದೆ ಜಾರಿ, ದರ್ಪವಡಗಿದ ತಿರುಗುವ ಕಣ್ಣಾಲಿಗಳ ವಿಶಾಲವಕ್ಷದ ಭೀಮನನ್ನು ಧರ್ಮರಾಯನು ಕಂಡನು.

ಹುದುಗು - ಇಂಗಿಹೋಗು

ನಿರೂಢಿಯ ಸೋಸಮಯ - ನಿರೂಢಶ್ವಾಸಮಯ
ಹೇರಾಳ ಶೋಕದ -ಹೊಳ್ಳಾದ ದರ್ಪದಅರಣ್ಯ ಪರ್ವ , ಮೈ.ವಿ.ವಿ.

39. ಅಕಟಾ, ಈ ಹಿಂದೆ ಅನೇಕ ವಿಪತ್ತುಗಳನ್ನು ನಾನು ಅನುಭವಿಸಿದ್ದೆ. ವಿಧಿಯು ಈ ರೀತಿಯ ಮಹಾಕಂಟಕದಲ್ಲಿ ಸಿಲುಕಿಸಿತೇ, ಶಿವಶಿವಾ, ಮದಗಜದ ಹಾಗೆ ಶಕ್ತಿಶಾಲಿಯಾದ ಈ ಭೀಮನ ಪರಾಕ್ರಮ ಕಾಡಿನ ಈ ಹಾವಿನೊಡನೆ ಮಸುಕಿತೆ ? ಎಂದು ನಿಟ್ಟುಸಿರು ಬಿಟ್ಟನು.

ನಾಗಾಯತ - ಆನೆಯ ಬಲ
ಕರ್ದಮ - ಕೆಸರು
ಭುಜಗ - ಸರ್ಪ

40. ನಿನಗೆ ಹೀಗೇಕೆ ಅಪಾಯ ಉಂಟಾಯಿತು ? ಈ ಸರ್ಪಬಂಧನ ವಿನೋದವೋ ಅಥವಾ ಅಪಜಯದ ಹಣೆಬರಹವೋ ? ಇದಕ್ಕೇನು ಮಾಡಬೇಕು. ಶಿವಶಿವಾ, ಈ ಕೆಟ್ಟದೆಸೆಗೆ ಕಾರಣವೇನು ? ಎಂದು ಭೀಮನನ್ನು ಧರ್ಮಜ ಮಾತಾಡಿಸಿದನು.

ಫಣಿ ಬಂಧನ - ಹಾವಿನ ಬಂಧನ
ತ್ರಾಣಾಪಜಯ - ಸೋಲು

ಭೀಮನಂತಹ ವೀರನಿಗೆ ಈ ಸ್ಥಿತಿ ಬರಬಹುದೆಂಬ ಕಲ್ಪನೆಯೂ ಇರದಿದ್ದ ಧರ್ಮರಾಯನ ಬೆರಗು ಇಲ್ಲಿ ವ್ಯಕ್ತವಾಗಿದೆ.

41. ಭೀಮನು ಕಣ್ಣು ತೆರೆದು, ಕೊರಳಿಗೆ ಸುತ್ತು ಹಾಕಿದ ಸರ್ಪಬಂಧನದಿಂದ ಮಾತಾಡಲಾಗದೆ, ಬೆರಳ ಸನ್ನೆಯಲ್ಲಿ ಸೂಚಿಸಿದನು. ಆಗ ಧರ್ಮರಾಯನು ತುಂಬಾ ನೊಂದುಕೊಂಡು ‘ಅಯ್ಯಾ ಸರ್ಪವೆ, ನೀನು ಸಾಮಾನ್ಯವಾದ ಹಾವಲ್ಲ, ಯಾರು ನೀನು ? ಎಂದು ಮಾತನಾಡಿಸಿದನು.

ಎಗ್ಗು - ಕ್ಷೀಣವಾಗು
ಖೇಡನಾಗು - ಹೆದರಿಕೊಳ್ಳು

42. ಭೀಮನೇ ಅಪರಾಧಿಯೆ ? ಅಥವಾ ನೀನೇ ಅವಿನೀತನೆ ? ನಿನಗೆ ಬೇರೊಬ್ಬರನ್ನು ವೃಥಾ ಪೀಡಿಸುವ ಕೆಟ್ಟ ಕರ್ಮ ಬೇಕೆ ? ನೀನು ರಾಕ್ಷಸನೆ ? ಗಂಧರ್ವನೆ ? ಯಕ್ಷ ಉರಗ ರೂಪದ ದೇವೇಂದ್ರನೆ ? ತಡಮಾಡಬೇಡ. ನೀನಾರೆಂದು ಹೇಳು ಎಂದು ಧರ್ಮಜನು ಕೇಳಿದನು.

ಸರೀಸೃಪ - ಉರಗ
ದಿವಿಜೇಂದ್ರ - ದೇವೇಂದ್ರ

43. ಭೀಮಸೇನನ ಶಿರದ ಮೇಲಿರುವ ಸರ್ಪವು ಹೊಳೆಯುವ ನಾಲಗೆ, ಚಲಿಸುವ ಕಣ್ಣಾಲಿಗಳಿಂದ ಮೇಲೆ ಮುಖ ಮಾಡಿ, ಧರ್ಮಜನ ಮಾತನ್ನು ಕೇಳುತ್ತಾ, ಕೋರೆ ಹಲ್ಲುಗ¼ ಮಧ್ಯದಲ್ಲಿ ಹೊರಳುತ್ತ್ತಿರುವ ಕರಾಳವಾದ ನಾಲಿಗೆಗಳನ್ನು ಹೊರಸೂಸುತ್ತಾ ಮಾತಾಡಿತು.

ದಂಷ್ಟ್ರಾಂತರ - ಕೋರೆ ಹಲ್ಲುಗಳ ಮಧ್ಯೆ
ವಿಸಂಸ್ಥುಳ - ಅಲುಗಾಡುತ್ತಿರುವ
ಆಭೀಳ - ಭಯಂಕರ
ಚೂರಣ - ?

44. “ಇವನು ನಿನಗೇನಾಗಬೇಕು ? ನೀನು ಯಾರು ? ನಿನ್ನ ಹೆಸರೇನು ? ನೀನು ಬ್ರಾಹ್ಮಣನೊ ? ಕ್ಷತ್ರಿಯನೊ ? ವೈಶ್ಯನೊ ? ಶೂದ್ರನೊ ? ಈ ಕಾಡಿಗೆ ಬಂದದ್ದೇಕೆ ?” ಎಂದು ಸರ್ಪವು ಪ್ರಶ್ನಿಸಲು, ಧರ್ಮರಾಯನು ತನ್ನ ಪೂರ್ವಾಪರ ವೃತ್ತಾಂತವನ್ನು ತಿಳಿಸಿದನು.

ಅಭಿದಾನ - ಹೆಸರು
ನಿದಾನ - ಕಾರಣ
ಪೂರ್ವಾಪರ - ಹಿಂದು ಮುಂದು

45. ‘ಚಂದ್ರವಂಶದಲ್ಲಿ ಜನಿಸಿದ ಪಾಂಡುರಾಜನಿಗೆ ನಾವು ಮಕ್ಕಳು. ನಾನು ಯುಧಿಷ್ಠಿರ. ಇವನೇ ಭೀಮಸೇನ. ಪಾರ್ಥ, ನಕುಲ, ಸಹದೇವರೆಂಬವರು ತಮ್ಮಂದಿರು. ನಾವೇ ಪಾಂಡವರು’ ಎಂದು ಧರ್ಮಜನು ಹೇಳಿದನು.

ಸನಾಮ - ಪ್ರಸಿದ್ಧ

46. ‘ಸಕಲ ಸಂಪತ್ತುಗಳೂ ಕಳೆದು ಹೋದವು. ಕೌರವರು ಕಪಟದ ಜೂಜನ್ನಾಡಿ ನಮ್ಮ ರಾಜ್ಯವನ್ನು ಕಸಿದುಕೊಂಡರು. ನಮಗೆ ವನವಾಸ ಉಂಟಾಯಿತು. ಇವನು ನನ್ನ ಸಹೋದರನು. ಈತನನ್ನು ಬಿಡಬಹುದಾದರೆ ಬಿಡು. ಪ್ರಖ್ಯಾತರಿಗೆ ಪರಪೀಡೆ ಒಳಿತಲ್ಲ. ಧರ್ಮನಾಶಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾಗುವುದು’ ಎಂದನು.

ಬೀತುದು - ನಾಶವಾಯಿತು
ಅಟವಿ - ಕಾಡು
ಪರಿಭ್ರಮಣ - ಸುತ್ತಾಟ

47. ‘ಅರಸ, ಹಾಗಾದರೆ ನೀನು ಧರ್ಮವನ್ನು ಪಾಲಿಸುವವನು. ಧರ್ಮವು ವೇದಮಾರ್ಗದಲ್ಲಿರುವಂತಹುದು. ಧರ್ಮದ ಸಾರವೆಂಬ ಆಯುಧ ನಿನ್ನ ಬಳಿ ಇದ್ದರೆ ಅದರಲ್ಲಿ ಹೋರಾಡು, ನಿನ್ನ ತಮ್ಮನನ್ನು ಬಿಡುತ್ತೇನೆ. ದುಃಖವನ್ನು ಬಿಟ್ಟು , ಧರ್ಮ ರಹಸ್ಯವನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತೀಯಾ’ ಎಂದು ಹಾವು ಕೇಳಿತು.

ಪರಿಖೇದ - ಸಂಕಟ

ಮನಃ ಪರಿಭೇದ -ಮನಃ ಪರಿಖೇದ
ಅರಣ್ಯಪರ್ವ, ಮೈ.ವಿ.ವಿ

48. ‘ಧರ್ಮತತ್ವ ವಿಚಾರಗಳನ್ನು ಹೇಳಬಹುದೇ ಎಂದು ಸಂದೇಹಪಟ್ಟರೆ, ವೇದೋಪನಿಷತ್ತುಗಳು ಶಕ್ತಿ ಹೀನವಾಗುವುದಿಲ್ಲವೆ (?) ವಿಪ್ರರ ಮತಿಗೆ ಒಪ್ಪುವಂತೆ ಧರ್ಮವನ್ನು ನಾನು ಹೇಳುತ್ತೇನೆ, ನೀನು ಕೇಳು’ ಎಂದು ಧರ್ಮರಾಯನು ಹಾವಿಗೆ ವಿನಯದಿಂದ ಹೇಳಿದನು.

ತುಟ್ಟಿಸು -ಶಕ್ತಿಹೀನವಾಗು

ಇಲ್ಲಿನ ಸರ್ಪ ನಹುಷ ಎಂಬ ಪ್ರಸ್ತಾಪ ಮುಂದೆ ಬರುತ್ತದೆ

49. ಶ್ರೇಷ್ಠರಾದ ಬ್ರಾಹ್ಮಣರ ಬುದ್ಧಿಗೆ ತಿಳಿಯುವಂತಹ ಧರ್ಮ ವಿಚಾರವನ್ನು ಹೇಳುವೆನೆಂದೆಯಲ್ಲಾ ? ಅರಸನೇ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಕುಲದಲ್ಲಿ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಯಾರು ? ಎಲ್ಲಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯವು ಕಂಗೊಳಿಸುತ್ತದೆ ? ಇದನ್ನೇ ಮೊದಲು ಹೇಳು ಎನ್ನಲು ಧರ್ಮರಾಯ ಹೀಗೆಂದನು.

50. ಸರ್ಪನೇ, ಕೇಳು ಪಿತೃ ಮಾತೃ ವಂಶಕ್ಕೆ ಕೀರ್ತಿ ತರುವಂತಹವನಾಗಿ ಸದಾ ಅಗ್ನಿ ಹೋತ್ರ ಮಾಡುವವನಾಗಿ ದಮ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯ, ಸತ್ಯ, ಅಹಿಂಸೆ, ಸಂತೋಷವೇ ಮೊದಲಾದ ಸದ್ಗುಣಗಳು ಯಾವ ವ್ಯಕ್ತಿಯಲ್ಲಿರುವುದೋ ಅವನೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣನು ಎಂದು ಹಾವಿಗೆ ಧರ್ಮರಾಯನು ಹೇಳಿದನು.

51. ಆಯಿತು ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯ ಎಂದರೇನು ? ಸತ್ಯ ಹೇಗಿರುತ್ತದೆ ? ಅಹಿಂಸೆ ಸಂತೋಷಗಳೆಂದರೇನು ? ಇವುಗಳನ್ನು ತಿಳಿಯುವ ಉಪಾಯವೆಂತು ? ಎಂದು ಕೇಳಲು, ಧರ್ಮರಾಯನು ಧರ್ಮವು ತುಂಬ ರಮಣೀಯವಾಗಿದೆ ಎಂದು ವಿವರಿಸಿದನು.

ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯ- ವೇದಾಧ್ಯಯನ
ದಮ - ನಿಯಂತ್ರಣ
ಪರಿತೋಷ - ಸಂತೋಷ

52. ‘ಪಂಚೇಂದ್ರಿಯಗಳ ನಿಗ್ರಹವೇ ದಮ. ಬೇರೆಯವರಿಗೆ ಭೀತಿಯನ್ನುಂಟು ಮಾಡದೇ ಇರುವುದೇ ಅಹಿಂಸೆ. ಮೂರು ಲೋಕವನ್ನೇ ಸತ್ಯದಿಂದ ಗೆಲ್ಲಬಹುದು. ಇವುಗಳಿರುವಾತನೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ’ ಎಂದನು.

ಶ್ರೋತ್ರ - ಕಿವಿ

53. ಸತ್ಯವೇ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯ. . ಸತ್ಯವೇ ನಿತ್ಯ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನ.. ಸತ್ಯವೇ ಜಪಹೋಮ ಯಜ್ಞದಾನ ತಪಸ್ಸುಗಳು. ಈ ಸತ್ಯವಿರುವಾತ ಶೂದ್ರನಾದರೂ ಶ್ರೇಷ್ಠನೇ. ಬ್ರಾಹ್ಮಣರಲ್ಲಿ ಸತ್ಯಹೀನನಿದ್ದರೆ ಅವನೇ ಶೂದ್ರ ಎಂದು ಧರ್ಮರಾಯ ಹೇಳಿದನು.

54. “ಯಾವನು ಧೀರ ? ಯಾವನು ದಿಟ್ಟ ? ವಿಕಾರವುಳ್ಳವನು ಯಾರು ? ವಿನೀತನು ಯಾರು ? ಆಚಾರ ಹೀನನಾರು ? ವ್ರತನಿಷ್ಠನಾರು ? ಯಾರು ಶಠ ? ಯಾರು ಕ್ರೂರಿ ? ಅತಿ ಕಷ್ಟನೂ, ವಿಚಾರಿಯೂ ಯಾರ್ಯಾರು ? ಇಹಪರಗಳಿಂದ ವಿಮುಕ್ತನೂ, ವಿದೂರನೂ ಯಾರು ? ಅರಸನೇ ಹೇಳು” ಎಂದನು.

55. ‘ಸ್ತ್ರೀಯರ ಕುಡಿನೋಟಕ್ಕೆ ಸಿಲುಕದವನೆ ಧೀರನು. ಅವನೇ ದಿಟ್ಟನು. ಸ್ತ್ರೀಯರು ನೀಡುವ ಉದ್ದೀಪನಗೊಳಿಸುವ ತಾಂಬೂಲದಿಂದ ಮೇರೆ ತಪ್ಪುವವನೇ ವಿಕಾರಿ. ವಿಚಾರಯುಕ್ತನೇ ವಿನಯಶಾಲಿಯು. ಬೇರೆ ಕೆಟ್ಟ ಆಚಾರಗಳನ್ನು ಅವಲಂಬಿಸಿದಾತನೇ ಆಚಾರಹೀನನು. ಉರಗಾಧಿಪತಿಯೇ ಕೇಳು’ ಎಂದನು.

ಉಬ್ಬುಗವಳ - ಉದ್ದೀಪಕ ತಾಂಬೂಲ

56. “ದ್ವಂದ್ವಗಳನ್ನು ಸಹಿಸುವಾತನೇ ವ್ರತಿಯು. ವಿಚಾರಶೀಲನೇ ಮುಮುಕ್ಷು (ಮೋಕ್ಷಾಕಾಂಕ್ಷಿ) ಕೃತಕನೇ ಶಠನು. ಕೃತಘ್ನನೇ ಕ್ರೂರಿ. ಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಜಿಪುಣನೇ ಕಠಿಣ ಮನಸ್ಸಿನವನು. ಪರಮಾತ್ಮನಲ್ಲಿ ಮನಸ್ಸಿಟ್ಟವನೇ ಮುಕ್ತ. ವೇದಮಾರ್ಗ ಬಾಹಿರನೇ ಲೋಕ ದೂರನು, ಫಣಿಪತಿಯೇ ಕೇಳು” ಎಂದು ಧರ್ಮರಾಯನು ಉತ್ತರಿಸಿದನು.

57. ‘ಭಂಡನಾರು ? ಸುಜನರಿಂದ ನಿಂದಿಸಲ್ಪಡುವವನು ಯಾರು ? ವಿಷ ಸ್ವರೂಪರು ಯಾರು ? ಸಾಹಸಿ, ಸಜ್ಜನ, ಶುಚಿ ಯಾರ್ಯಾರು ? ಶತ್ರು-ಮಿತ್ರರು ಯಾರು ? ಗೆಳೆಯ, ಸ್ವಾಮಿ ಯಾರು ? ದುರ್ಲಭ, ದುಸ್ಸಹ, ದುರ್ಮತಿಗಳು ಯಾರು ? ಹೇ ಧರ್ಮಜನೇ ಇವುಗಳನ್ನು ತಿಳಿಯಪಡಿಸು ಎಂದನು.

58. ‘ದುಶ್ಚಟಗಳಿಗೆ ಬಿದ್ದವನೇ ನಿಂದ್ಯನು. ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಸ್ವಾಮಿಯನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಓಡಿಹೋಗುವವನೇ ಭಂಡನು. ನಿಜವಾದ ಸೇವಕನೆ ಸಾಹಸಿಯು. ಮಿತ್ರ ದ್ರೋಹಿಯೇ ವಿಷರೂಪನು. ಚಾಡಿಕೋರನೇ ವೈರಿ. ಪರನಾರಿಯರನ್ನು ಬಯಸದವನೇ ಶುಚಿವಂತನು. ಪರಮಾರ್ಥದಲ್ಲಿ ಆಸಕ್ತನಾದವನು ಸಜ್ಜನನು’ ಎಂದು ಧರ್ಮರಾಯನು ಹೇಳಿದನು.

ಪರಾರ್ಥ - ಪರಮಾರ್ಥ
ಪಿಸುಣ - ಚಾಡಿಕೋರ

59. ಪರತತ್ತ್ವವನ್ನು ತಿಳಿದವನೇ ಪೂಜ್ಯನು. ಇಂದ್ರಿಯಗಳನ್ನು ಗೆದ್ದವನು ಬಲು ದುರ್ಲಭನು. ಅನುಸರಣೆಯ ಗುಣ ಉಳ್ಳವನೇ ಗೆಳೆಯನು. ಅಸೂಯಾಪರನಾದವನೇ ದುಸ್ಸಹನು. ದುಷ್ಟರಿಗೆ ಆಶ್ರಯ ನೀಡುವಾತನೇ ದುರ್ಮತಿಯು ಎಂದು ನನಗನಿಸುತ್ತದೆ. ಇದು ನಿನಗೆ ಒಪ್ಪಿಗೆಯೇ ? ಎಂದು ಧರ್ಮಜನು ಕೇಳಿದನು.

ಪರತತ್ವಜ್ಞ - ಅಧ್ಯಾತ್ಮ ವಿದ್ಯೆಯನ್ನು ಬಲ್ಲವನು

60. ಹೌದು, ನೀನಂತೂ ವಿದ್ಯೆ, ದಾನ, ತಪಸ್ಸು, ಸದ್ಗುಣಗಳ ನಿಧಿ. ಧರ್ಮ, ಸತ್ಯ, ಆಚಾರ, ಶೀಲಗಳಲ್ಲಿ ಕಪಟವಿಲ್ಲದವನು. ವಿರೋಧವಿಲ್ಲದವನು. ಹಾಗೂ ಮಹಾ ಪರಾಕ್ರಮಿಯು ಎಲ್ಲವನ್ನೂ ತಿಳಿದವನು ನಿನ್ನ ಮಾತನ್ನು ಅಲ್ಲವೆನ್ನಲಾದೀತೆ ? ಎಂದು ನಹುಷನು ಧರ್ಮಜನಿಗೆ ಹೇಳಿದನು.

61. “ಅರಸನೇ ಕೇಳು. ಕ್ಷತ್ರಿಯ ತೇಜಸ್ಸನ್ನು ಪೋಷಿಸುವುದೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯ. ನೀನು ಈ ಋಷಿಮುನಿಗಳ ಸ್ನೇಹದೊಂದಿಗೆ ಸೌಖ್ಯದಿಂದಿರುವೆ. ವಿಪ್ರರಿಗೆ ಅವಮಾನ ಮಾಡುವುದೇ ಸಂಪತ್ತಿಗೆ ವಿಷಕಾರಿಯಾದುದು. ಈ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ನೀನು ಕೃತಕೃತ್ಯನಾಗಿರುವೆ” ಎಂದನು.

62. ಶತಯಾಗಗಳನ್ನು ಮಾಡಿ, ನಾನು ದೇವೇಂದ್ರನ ಪದವಿಗೇರಿದೆ. ಆದರೆ ವಿಪ್ರರನ್ನು ಅವಮಾನಿಸಿದ್ದರಿಂದ ಇಂದ್ರಪೀಠದಿಂದ ಪರಿತ್ಯಕ್ತನಾದೆ. ಮತ್ತೆ ಮರುಮಾತಿಲ್ಲ. ಬ್ರಾಹ್ಮಣರು ಅನುಗ್ರಹಿಸಿದರೆ ಸುಖ ಪ್ರಾಪ್ತಿಯಾಗುವುದು, ಮುನಿದರೆ ನೂರು ಯಾಗ ಫಲವೂ ನಾಶವಾಗುವುದು ಎಂದನು.

ಓರುಗುಡಿಸು - ಒರೆಸಿ ಹಾಕು, ನಾಶ ಮಾಡು

63. ಆಗ ಧರ್ಮರಾಯನು ‘ನೀನು ವಿಚಾರಿಸಿದಾಗ ನನ್ನ ವೃತ್ತಾಂತವನ್ನು ಮೊದಲೇ ಹೇಳಿದೆ. ಈಗ ನೀನು ಯಾರು, ನಿನ್ನ ಹೆಸರೇನು’ ಎಂಬುದನ್ನು ಹೇಳು ಎನ್ನಲು ‘ನಿಮ್ಮ ಪೂರ್ವಜನಾದ ಯಯಾತಿಯ ತಂದೆ ನಹುಷನೆಂಬವನು ನಾನೇ’ ಎಂದು ಉತ್ತರಿಸಿದನು.

64. ‘ನೂರು ಯಾಗಗಳನ್ನು ಮಾಡಿ, ಇಂದ್ರನನ್ನೇ ಓಡಿಸಿ, ಮೂವತ್ತ ಮೂರು ಕೋಟಿ ದೇವತೆಗಳ ಜೊತೆಗೆ ಸಕಲ ಸುಖೋಪಭೋಗದಲ್ಲಿ ನಾನಿದ್ದೆನು. ಇಂದ್ರ ಪದವಿಯ ಮದದಿಂದ ಮತ್ತೇನಾಯಿತೆಂಬುದನ್ನು ಏನು ಹೇಳಲಿ’ ಎಂದು ನಿಟ್ಟುಸಿರು ಬಿಟ್ಟನು.

ತೆತ್ತೀಸ - ಮುವ್ವತ್ತಮೂರು
ಶಕ್ರಪದ -ಇಂದ್ರಪದವಿ

65. ಅರಸನೇ ಕೇಳು, ರಂಭೆ, ಊರ್ವಶಿ, ತಿಲೋತ್ತಮೆ, ಗೌರಿ, ಮೇನಕೆ, ಸುರಸೆ, (ಸುವದನೆ) ಮಂಜುಘೋಷೆ, ಸುಕೇಶಿ ಮುಂತಾದ ಮೂರು ಲಕ್ಷದ ಮೂವತ್ತಾರು ಸಾವಿರ ಅಪ್ಸರ ಸ್ತ್ರೀಯರು ನನ್ನ ಅರಮನೆಯ ದಾಸಿಯರಾದರು.

ತೊತ್ತು - ದಾಸಿ

ತಿಲೋತ್ತಮೆ - ಹೆಣ್ಣಿನ ಸೌಂದರ್ಯವನ್ನು ‘ಕೊಲ್ಲುವ ಸೌಂದರ್ಯ’ ಎಂದು ವರ್ಣಿಸುವ ಸಂಪ್ರದಾಯ ಇಂಗ್ಲೀಷಿನಲ್ಲಿದೆ. ತಿಲೋತ್ತಮೆಯ ವಿಷಯ್ಕಕೆ ಈ ಮಾತು ಅಕ್ಷರಶಃ ಅನ್ವಯಿಸುತ್ತದೆ. ಸುಂದೋಪಸುಂದರೆಂಬ ರಾಕ್ಷಸ ಸೋದರನನ್ನು ಕೊಲ್ಲಲೆಂದೇ ಹುಟ್ಟಿದ ರೂಪವತಿ ಅವಳು. ಸುಂದೋಪ ಸುಂದರ ಕಾಟವನ್ನು ತಡೆಯಲಾರದೆ ದೇವಗಣ ಬ್ರಹ್ಮನ ಬಳಿಗೆ ಬಂದಾಗ ಮೊದಲು ಬ್ರಹ್ಮನು ಮುತ್ತು ಹವಳಗಳ ಸಾರವನ್ನು ತೆಗೆದುಕೊಂಡು ಒಂದು ಮಾದರಿಯನ್ನು ಸಿದ್ಧಪಡಿಸಿದನಂತೆ. ಅನಂತರ ವಿಶ್ವಕರ್ಮನನ್ನು ಕರೆದು ಈ ಮಾದರಿಯಂತೆ ಲೋಕದಲ್ಲಿರುವ ಸಮಸ್ತ ವಸ್ತುಗಳ ರೂಪಸಾರವನ್ನುಕೂಡಿಸಿ ‘ತಿಲೋತ್ತಮೆ’ಯನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸುವಂತೆ ಹೇಳಿದನಂತೆ. (ಸೃಜ್ಯತಾಂ ಪ್ರಾರ್ಥನೀಯೇಹ ಪ್ರಮದೇತಿ ಮಹಾತಪೌಃ) ಅನಂತರ ಕಶ್ಯಪ-ಪ್ರಧಾ ದಂಪತಿಗಳ ಮಗುವಾಗಿ ತಿಲೋತ್ತಮೆ ಹುಟ್ಟಿದಳಂತೆ. ವಿಶ್ವಕರ್ಮ-ಅರಿಷ್ಮಾದೇವಿಯರ ಮಗಳು ತಿಲೋತ್ತಮೆ ಎಂಬ ಮಾತೂ ಇದೆ. ಆದಿಪರ್ವದ 65ನೇ ಅಧ್ಯಾಯ ಈ ವಿಷಯವನ್ನು ತಿಳಿಸುತ್ತದೆ. 211ನೆಯ ಪರ್ವದಲ್ಲಿ ಇದರ ವಿವರಗಳಿವೆ.
ಸಂದೋಪಸುಂದರರಿರಲಿ, ಸಮಸ್ತ ದೇವಗಣವೇ ಇವಳ ರೂಪಕ್ಕೆ ಮರುಳಾದ ಬಗೆಯನ್ನು ಈ ಅಧ್ಯಾಯ ವಿವರಿಸುತ್ತದೆ. ತಿಲೋತ್ತಮೆ ಬ್ರಹ್ಮನ ಸಭೆಗೆ ಬಂದು ನಮಸ್ಕಾರ ಮಾಡಿದಳಂತೆ. ದೇವಗಣದ ಎದುರಿಗೆ ಸುಳಿದಾಡಿದಳಂತೆ! ಮಹೇಶ್ವರನೂ ಬ್ರಹ್ಮನ ದಕ್ಷಿಣ ಭಾಗದಲ್ಲಿ ಕುಳಿತಿದ್ದ. ತಿಲೋತ್ತಮೆ ಓಡಾಡಿದ ಕಡೆಗೆಲ್ಲ ನೋಡುವ ಶಿವನ ಚಪಲದಿಂದಾಗಿ ಅವನಿಗೆ ಮೂರು ಹೊಸಮುಖಗಳು ಹುಟ್ಟಿಕೊಂಡವಂತೆ! ಇಂದ್ರರಾಜನಿಗೆ ಮೈಯೆಲ್ಲ ಕಣ್ಣಾಗಿ ಅವನು ಸಹಸ್ರನೇತ್ರನಾದನಂತೆ! ಬ್ರಹ್ಮನಿಂದ ಮೊದಲುಗೊಂಡು ಸಮಸ ್ತಋಷಿಗಣದವರೆಗೆ ಎಲ್ಲರ ಕಣ್ಣುಗಳೂ ತಿಲೋತ್ತಮೆಯ ಕಡೆಗೆ ತಿರುಗಿದ್ದವಂತೆ! ಕೊನೆಗೆ ಒಂದು ಸುತ್ತು ಹಾಕಿ ತಿಲೋತ್ತಮೆ ಬ್ರಹ್ಮನ ಬಳಿಗೆ ಬಂದಾಗ ‘ದೇವಕಾರ್ಯವನ್ನು ಮಾಡಿ ಬಾ’ ಎಂಬ ಆದೇಶ ಬಂದಿತು.
ತಿಲೋತ್ತಮೆ ತಾನಾಗಿ ಸುಂದೋಸುಂದರಿಯರ ಬಳಿಗೆ ಬಂದದ್ದು, ತ್ರಿಲೋಕಗಳಲ್ಲಿ ಅಜೇಯರಾಗಿದ್ದ ಈ ರಾಕ್ಷಸ ಸೋದರರು ಈಕೆಯ ರೂಪದ ಬಲೆಗೆ ಬಿದ್ದು ವಿವೇಚನೆ ಕಳೆದುಕೊಂಡು ಅವಳನ್ನು ಮದುವೆಯಾಗಬಯಸಿದ್ದು, ‘ನಿಮ್ಮಿಬ್ಬರಲ್ಲಿ ಯಾರು ಮಹಾಬಲಶಾಲಿಯೋ ಅವನನ್ನೇ ಮದುವೆಯಾಗುತ್ತೇನೆ’ ಎಂದು ತಿಲೋತ್ತಮೆ ಘೋಷಿಸಿದ್ದು, ರೂಪದ ಹಿಂದಿದ್ದ ಕೃತ್ರಿಮ ಭಾವವನ್ನು ತೋರುವುದಕ್ಕಾಗಿ ಪರಸ್ಪರ ಗದಾಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿದ್ದು, ಕೊನೆಗೆ ಒಬ್ಬರಿಂದೊಬ್ಬರು ಹತಿಗೆ ಒಳಗಾಗಿ ಇಬ್ಬರೂ ಪ್ರಾಣವನ್ನು ಬಿಟ್ಟಿದ್ದು ಇವೆಲ್ಲ ಎಲ್ಲರಿಗೂ ತಿಳಿದಿರುವ ಪುರಾಣಕಥೆಯೇ ಆಗಿದೆ.
‘‘ಅಹಂ ಪೂರ್ವಮಹಂ ಪೂರ್ವಮಿತಿ ಅನ್ಯೋನಂ ನಿಜಘ್ನತುಃ ತೌಗದಾಭಿ ಹತೌ ಭೀಮೌ ಪೇತ ತುರ್ಧರಣೀತಲೇ’’ ಎಂದು ವ್ಯಾಸರು ಇವರಿಬ್ಬರ ಇತಿಶ್ರೀಯರನ್ನು ಹಾಡಿದ್ದಾರೆ.
ಅನಂತರ ಆಕೆ ದೇವೇಂದ್ರನ ಅಪ್ಷರ ಗಣದಲ್ಲಿ ಒಬ್ಬಳಾಗಿ ಉಳಿದದ್ದು ಇತಿಹಾಸದ ಸಂಗತಿ.

66. ಇಷ್ಟೊಂದು ಸ್ತ್ರೀಯರೊಂದಿಗೆ ಇದ್ದರೂ, ಇಂದ್ರನ ರಾಣಿಯಾದ ಶಚಿಯ ಅಂತಃಪುರಕ್ಕೆ ಹೋಗುವ ಹಂಬಲ ನನ್ನನ್ನು ಈ ಸ್ಥಿತಿಗೆ ನೂಕಿತು. ಮಾನವರ ದುರ್ಯಶಕ್ಕೆ ಪರನಾರೀವ್ಯಾಮೋಹವೇ ಕಾರಣವೆಂಬುದಕ್ಕೆ ನಾನೇ ಉದಾಹರಣೆ ಎಂದು ನಹುಷನು ಹೇಳಿದನು.

67. ಮನೋವಿಕಾರದ ಫಲದಿಂದ ಶಚಿಯ ಮೇಲೆ ವ್ಯಾಮೋಹವುಂಟಾಯಿತು. ವಿಟಮನಸ್ಸು ಸಂಪತ್ತನ್ನು ನಾಶಮಾಡುವುದಲ್ಲವೆ ? ಶಚಿಯು ಉಪಾಯವನ್ನು ಹೂಡಿ ಋಷಿಗಳಿಗೆ ಸೂಚಿಸಿದಾಗ, ಅವರು ನನ್ನ ವಾಹನ ಸಾಧನ (ಪಲ್ಲಕ್ಕಿ ಹೊರುವವರು) ವಾದರು. ಆಗ ನನಗೆ ಮುನಿ ವಿರೋಧವುಂಟಾಗಿ ಅಗಸ್ತ್ಯ ಋಷಿಗಳು ನನ್ನನ್ನು ಶಪಿಸಿದರು.

ಆಧಿ - ವ್ಯಾಧಿ , ವಿಕಾರ

68. ಬೇಗ ಮುಂದೆ ಹೋಗಿ ಎಂಬರ್ಥದಲ್ಲಿ ನಾನು ‘ಸರ್ಪ’ ಎನ್ನಲು ಅವರು ‘ನೀನು ಸರ್ಪವೇ ಆಗು’ ಎಂದು ಶಪಿಸಿದರು. ಆಗ ಅಹಂಕಾರ ಅಳಿದು ನಾನು ಮುನಿಚರಣಕ್ಕೆ ಬಿದ್ದು, “ಈ ಸರ್ಪರೂಪ ಯಾವಾಗ ಕೊನೆಯಾಗುತ್ತದೆ” ಎಂದು ಕೇಳಲು, “ಧರ್ಮರಾಜನ ಮಾತಿನಿಂದ ಸಾಧ್ಯವಾಗುತ್ತದೆ” ಎಂದು ಹೇಳಿದರು. “ಈಗ ಇದು ಘಟಿಸಿದೆ” ಎಂದು ನಹುಷನು ಹೇಳಿದನು.

69. ಹೀಗೆ ಹೇಳುತ್ತಾ ನಹುಷನು ಸರ್ಪ ದೇಹವನ್ನು ಬಿಸುಟು ತೇಜಃಶರೀರವನ್ನು ಪಡೆದು, ದಿವ್ಯವಾದ ಅಂಗಗಳ ಹೆಚ್ಚಿನ ಕಾಂತಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿ, ದೇವತಾ ಸ್ವರೂಪಿಯಾಗಿ, ‘ಅರಸನೇ, ನಿನ್ನ ತಮ್ಮನನ್ನು ಪಡೆದುಕೊ’ ಎಂದು ಸುವರ್ಣ ವಿಮಾನದಲ್ಲಿ ಸುರಸ್ತ್ರೀಯರ ಸಂಗಡ ಆಕಾಶದಲ್ಲಿ ಕಂಗೊಳಿಸಿದನು.

70. ಆಗ ಭೀಮಸೇನು ದುಃಖದಿಂದ ಬರಲು, ಅವನನ್ನು ಆಲಿಂಗಿಸಿ ‘ವಿಷಾದವೇಕೆ ? ವೃಥಾ ಮನಸ್ಸಿಗೆ ಬೇಸರವನ್ನು ತಂದುಕೊಳ್ಳಬೇಡ. ಇದು ನಮ್ಮ ಪೂರ್ವಜನಾದ ನಹುಷನಿಗೆ ಬಂದ ಸಂಕಟ. ಇನ್ನು ನಮ್ಮ ಪಾಡೇನು ?’ ಎಂದು ಧರ್ಮಜನು ಸಂತೈಸಿದನು.

71. ನಿನ್ನಿಂದಾಗಿ ನಹುಷನ ಶಾಪವಿಮೋಚನೆಯಾಯ್ತು. ಇದರಿಂದ ನಿನ್ನ ಪರಾಕ್ರಮಕ್ಕೆ ಹಾನಿಯಾಗಿಲ್ಲ. ಇದು ನಿನ್ನ ಸುಕೃತ ವಿಶೇಷ. ಸಜ್ಜನರು ಯಾವಾಗಲೂ ತಮ್ಮ ಸುಖವನ್ನು ಬಯಸದೆ, ಇತರರ ಒಳಿತನ್ನೇ ಬಯಸುತ್ತಾರೆ. ಸಾಕು ದುಃಖ ಎಂದು ಧರ್ಮಜನು ಭೀಮನ ಕಂಬನಿಯನ್ನು ಒರೆಸಿದನು.

ಪ್ರತಿಪನ್ನ - ಉಂಟಾಗಿದ್ದ
ಅರಿಷ್ಟ - ಕೆಡುಕು

72. ಹೀಗೆ ಬುದ್ಧಿಹೇಳಿ (ಸಂತೈಸಿ), ಋಷಿಮುನಿಗಳ ಸಮೂಹದೊಂದಿಗೆ ಭೀಮನನ್ನು ಆಶ್ರಮಕ್ಕೆ ಕರೆತಂದು, ದ್ರೌಪದಿಯ ಮೂಲಕ ಅವನ ಮನೋವ್ಯಥೆಯನ್ನು ನಿವಾರಿಸಿದನು. “ನಮಗೆ ಕಷ್ಟವೆಲ್ಲಿಯದು? ಅಪಾಯದ ಸಾಗರಗಳು ಕೂಡಾ ಯದುಕುಲ ತಿಲಕನಾದ ಗದುಗಿನ ವೀರನಾರಾಯಣನ ಕರುಣಾಕಟಾಕ್ಷದಿಂದ ಬತ್ತಿ ಹೋಗುತ್ತವೆ” ಎಂದನು.

ಸಂಕುಲ - ಗುಂಪು
ಹಳಿವು - ತೊಂದರೆ, ಕೇಡು, ಕಷ್ಟ