क्षीरं पिबसि तृप्तस्य सुखं साक्षी प्रपश्यति

परमार्थसत एव साधकत्वसमर्थनम्

युक्तिमल्लिका

क्षीरं पिबसि तृप्तस्य सुखं साक्षी प्रपश्यति ।

स्वप्रसूः किल माता न कथं पिबसि निन्दसि ॥ ८०१ ॥

सुरोत्तमटीका

किञ्च विश्वमिथ्यात्ववादस्तवैवानुभवविरुद्ध इत्याह ॥ क्षीरमिति ॥ प्रसूः प्रसवित्री । स्वपोषकत्वात् क्षीरस्य स्वप्रसूत्वमुक्तम् । निन्दामि च पिबामि चेति दुर्नीतिरपि त्वय्येव दृष्टेत्याह ॥ कथमिति ॥ कर्मणा पिबसि वाचा मिथ्येति निन्दसीत्यर्थः । प्राक्स्वन्यायविरोध उक्तः । मध्ये स्वानुभवसिद्धसुखदातृतया स्वपोषकक्षीरस्य पोषकत्वोक्तया मिथ्या-त्वोक्तया च माता वन्ध्येतिवत्स्ववचनविरोधः । अन्ते स्वक्रियाविरोधश्चोक्त इति द्रष्टव्यम् ॥ ८०१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

मिथ्यात्वं वदंस्त्वमेव स्ववाङ्मनसविसंवादं कुरुष इत्याह क्षीरमिति । यथाऽह स्वयमेव बौद्धमतखण्डनावसरे ‘यथा हि कश्चिद् भुञ्जानः, भुजिसाध्यायां तृप्तौ स्वयमनुभूयमानायामेवं ब्रूयान् नाहं भुञ्जे न वा तृप्यामीति कथमुपादेयवचनः स्यादिति (भे.प.ब्र.सू., शां.भा.२ २२८) ॥ ८०१ ॥

युक्तिमल्लिका

असत्त्वमेव मिथ्यात्वं मम सर्वस्य संमतम् ।

अपसिद्धान्तदोषेण न तत्साध्यं भवेत्तव ॥ ८०२ ॥

सुरोत्तमटीका

मम मते । सर्वस्य शुक्तिरजतादेश्शशविषाणादेश्च । तद् असत्त्वरूपमिथ्यात्वम् । ननु सार्वदेशिकसार्वकालिक निषेधप्रतियोगित्व-रूपमसत्त्वं न मदभिमतमिथ्यात्वम् । येन तत्साधने अपसिद्धान्तस्स्यात् । किंतु प्रतिपन्नोपाधौ त्रैकालिकनिषेधप्रतियोगित्वमेव । इदं च प्रतिपन्नस्य रजतस्योपाधौ शुक्तिशकले त्रैकालिकनिषेधप्रतियोगित्वरूपमिति निरुपाख्या-दसतो व्यावृत्तम् । अतो नापसिद्धान्त इति चेद् अत्रापि प्रष्टव्यम् । प्रतिपन्नस्य यस्य कस्यचिद्रजतस्य वा अनुभूयमानारोपे पुरतः प्रतीतस्य वा उपाधौ त्रैकालिकनिषेध उत शुक्तितया प्रतिपन्नस्यरजतस्य । नाद्यः केन-चिदानीतस्यैव रजतस्य शुक्तिशकलोपरि निक्षेपे सति सत्त्वसम्भवेनोक्त-निषेधस्यायुक्ततया दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्यप्रसङ्गात् । पक्षे च सर्वाधारे ब्रह्मणि प्रतिपन्नस्य जगतः घटाधारभूतले प्रतीतघटस्येव निषेधासम्भवेन बाधाच्च ।

न द्वितीयः । शुक्तितया प्रतीतस्य शुक्तयात्मकरजतस्य सार्वदेशिक-सार्वकालिकनिषेधप्रतियोगित्वेन सदा सर्वत्राप्यसतश्शशशृृङ्गादविशेषेण तादृश-मिथ्यात्वसाधने पुनरपसिद्धान्ततादवस्थ्यात् । उपाधाविति विशेषणस्य वैयर्थ्याच्च । न च वाच्यमुक्तनिषेधप्रतियोगित्वेऽप्यपरोक्षतया प्रतीतत्वान्ना-सत्त्वमिति । गन्धवत्त्वरूपपृथिवी लक्षणवत्त्वेन समयोर्घटपरमाण्वोः प्रत्यक्षा-प्रत्यक्षपार्थिवरूपत्ववज्जगच्छशशशृृङ्गयोरप्युक्तनिषेधप्रतियोगित्वसाम्ये प्रत्यक्षा-प्रत्यक्षासद्रूपत्वस्यैव प्राप्तत्वेनासत्त्वापरिहारात् । निरुपाख्यपदेनैवं ख्यायमान-तया प्रतीयमानतया च निरुपाख्यत्वमसत्त्वमिति वदताऽप्यप्रत्यक्षत्वमेव निरुपाख्यत्वं वक्तव्यम् । तच्चातीन्द्रियधर्मादौ गतत्वान् नासत्त्वोपयोगि । किंतूक्तनिषेध एव तद्विषयत्वे च कथमसत्त्वपरिहारः । पारमार्थिकत्वेन तादृशनिषेधप्रतियोगित्वसाधनान्नापसिद्धान्त इति चेन्न । परमार्थतो जगत्सदा सर्वत्र नास्तीत्याकारकश्रुतेरभावेन श्रुतिजन्यतादृशबाधस्याप्यविद्यमानतया एतादृशनिषेधप्रतियोगित्वसाधने पुनर्बाधप्रसङ्गात् । दृष्टान्तेऽपि नेदं रजतमित्येव बाधदर्शनेन साध्यवैकल्याच्च । यदि च भ्रमकालेऽयं घट इत्याद्याकारेण ब्रह्मतया प्रतीतं जगद् उक्तनिषेधप्रतियोगीति साध्यते तदा प्रतिवादिमते एतादृशजगतोऽप्रसिद्धत्वादाश्रयासिद्धिः । तदभावसाधनस्येष्टत्वात्सिद्धसाधनता च । अनारोपितजगतोऽप्रतिषेधेन परस्यार्थान्तरता च स्यात् ॥ ८०२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

किं च साध्यं मिथ्यात्वम् असत्त्वं चेदपसिद्धान्तः । असद्वैलक्षण्याङ्गीकारादित्याह अप्रसिद्धेति । स्वमतेन पक्षघटकं विशेषण-मप्रसिद्धं स्यादिति भावः । न च वाच्यं प्रतिपन्नोपाधाविति विशेषणान्न दोष इति । ‘का चेयं प्रतिपन्नता नाम । प्रमाणप्रतिपन्नता, भान्तिप्रतिपन्नता वा । नाद्यः । प्रमाणप्रतिपन्नस्य त्रिकालदेशनिषेधसाध्यप्रसङ्गात् । द्वितीये वक्तव्यं कोऽयं निषेधः । अभाववेदनं सद्विविक्तत्ववेदनं वा । नाद्यो ऽत्यन्तासत्त्वा-पातात् । न द्वितीयः । तस्यैवाद्याप्यनिरूपणात्’ इति वादावल्युक्तदूषणेन दृष्टत्वात् ॥ ८०२ ॥

युक्तिमल्लिका

अन्यत्सदसतोरन्यदित्याद्यं सर्वमेव हि ।

ममाप्रसिद्धं तद्धेतुरप्रसिद्धविशेषणः ।

दृष्टान्तस्साध्यविकलः किं हेतुशतकेन ते ॥ ८०३ ॥

सुरोत्तमटीका

अन्यद् असत्वादन्यन्मिथ्यात्वम् । सदसतोरन्यत्सद-सद्विलक्षणम् । आद्यपदेन स्वात्यन्ताभावसमानाधिकरणत्वज्ञानविनाश्यत्वादिकं गृह्यते । तत् तस्मात् । हेतुशतकेन जडत्वात्परिच्छिन्नत्वादित्यादिना हेतु-शतकेन । हेतुशतकस्यापि मिथ्यात्वं खलु साध्यम् । तच्चोक्तविधया एकं तव नाभूत् । अन्यदन्यस्याप्रसिद्धम् । एवं च मृतपुत्ररक्षणाय पितॄणां शतेनापि नालमिति भावः ॥ ८०३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

ननु मिथ्यात्वं नासत्त्वं येनापसिद्धान्तः किन्तु अन्य-देवेत्याशङ्क्य निराह अन्यदिति । तस्यैव विवरणं सदसतोरन्यदित्याद्यमिति । आद्यपदेन स्वात्यन्ताभावसामानाधिकरणत्वादिकं ग्राह्यम् । अप्रसिद्धम् इति पररीत्या । स्वमते व्याघात एव दोषः । दृष्टान्त इति । तत्रासत्त्वस्यैव सत्त्वात् । किमिति व्याप्तिग्रहस्यैवासम्भवादिति भावः ॥ ८०३ ॥

युक्तिमल्लिका

परोक्षज्ञानमसति शब्दादस्तीति ते मतम् ।

तच्च खण्डपदं शक्तिग्रहे सत्येव बोधयेत् ।

शक्तसम्बद्धमथवा नासम्बद्धार्थबोधकम् ॥ ८०४ ॥

सुरोत्तमटीका

सच्चेन्न बाध्येत असच्चेन्न प्रतीयेतेति शुक्तिरजते सदसद्वै-लक्षण्यप्रसिद्धिसंपादनायार्थापत्तिं वदता प्रतीत्या असद्वैलक्षण्यं शुक्तिरजतादौ परेणोच्यते । तत्र परोक्षप्रतीत्या वा अपरोक्षप्रतीत्या वेति विकल्प्योभयथापि तव नासद्वैलक्षण्यसिद्धिरित्याह ॥ परोक्षेति ॥ अत्यन्तासत्यपि ज्ञानमर्थे शब्दः करोति हीति तद्वचनादिति भावः । तद्बोधकवाक्यस्थितं खण्डपदम् । शक्तिग्रहे योग्येतरान्वितस्वार्थाभिधायकत्व रूपशक्तिग्रहे । अमुख्यवृत्त्या बोधकं चेत् शक्येन मुख्यार्थेन सम्बद्धन्तीरादिकं बोधयेदिति सम्बन्धः ॥ ८०४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

‘न चार्थापत्त्याऽनिर्वचनीयसिद्धिः । असतः प्रतीतिं विना असद्वैलक्षण्यज्ञानासिद्धेः’ इति भगवत्पादोक्तिं समर्थयते परोक्षज्ञान-मसतीत्यादिना । न तावदसतः प्रतीतिरेव नास्ति इति वक्तुं शक्यम् । अज्ञाते धर्मिणि प्रतीतिविषयत्वरूपधर्मस्य निषेधायोगात् । यथोक्तं ‘न ह्यज्ञाते धर्मिणि कस्यचिद्धर्मस्य विधानं वा निषेधो वा युज्यत’ इति । येन पुंसा शशशृङ्गाभावो न निश्चितस् तेन गोशृङ्गमस्तीति वाक्यादिव शशशृङ्गमस्तीति वाक्यादपि बोधस्यानुभवसिद्धत्वात् । अङ्गीकृतश्च परेणापि । यथाऽऽह–

अत्यन्तासत्यपि ह्यर्थे शब्दो ज्ञानं करोति हि ।

अबाधात्तु प्रमामत्र स्वतःप्रामाण्यनिश्चलाम् ॥ इति ।

करणानि ज्ञानजननायावश्यमर्थेन प्रत्यासत्तिमपेक्षन्ते । अन्यथाऽति-प्रसङ्गादित्याह तच्चेति । खण्डपदमिति । वाक्यघटकं वा वाक्यतुल्ययौगिक-पदघटकं वा इत्यर्थः ।सम्बद्धमिति उपलक्षणम् । सादृश्यवदित्यपि ग्राह्यम् । तेन गौणीवृत्तिसंग्रहः॥८०४ ॥

युक्तिमल्लिका

पदद्वयात्मकं वाक्यं समस्तं वा पदं भवेत् ।

योग्यताऽऽवश्यकी तत्र सापि शक्यार्थसङ्गतिः ॥ ८०५ ॥

सुरोत्तमटीका

समस्तं पदद्वयसमासघटितम् । यथा सरसीरुहमिति पदम् । द्विविधवाक्येऽप्यर्थपदयोस्साक्षाद्वाच्यवाचकभावसम्बन्धो वाऽर्थद्वारा सम्बन्धो वाऽपेक्षितः । सर्वथाऽसम्बद्धार्थज्ञानजनकत्वं न वाक्यस्यापीति भावः । प्रयोजकान्तरमप्याह ॥ योग्यतेति ॥ सा योग्यता । शक्यार्थसङ्गतिः शक्यार्थयोः परस्परसम्बन्धः ॥ ८०५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

द्वयेति । अनेकेत्यर्थः । समस्तेति यौगिकेत्यर्थः । आवश्यकी शब्दप्रमायां वर्तते । न तु प्रमां प्रति कारणम् । शक्यार्थसङ्गतिः पदबोध्यार्थानाम् अन्वयः ॥ ८०५ ॥

युक्तिमल्लिका

असम्बद्धार्थबोधस्तु न शब्दादपि जायते ।

असतस्सर्वशून्यस्य कथं शब्दोऽपि बोधकः ॥ ८०६ ॥

सुरोत्तमटीका

असम्बद्धार्थबोध इत्यत्र सम्बन्धपदेन साक्षाच्छब्दार्थ-योरर्थयोस्सम्बन्धोऽर्थद्वारा सम्बन्ध इति त्रितयं गृह्यते । तत्र साक्षा-त्सम्बन्धेनार्थबोधकमुख्यवाक्ये परम्परासम्बन्धेनार्थबोधकामुख्यवाक्ये चार्थयो-र्मिथस्सम्बन्धात्मिका योग्यतोभयत्राप्यपेक्षितेति विवेको द्रष्टव्यः । सर्वशून्यस्य सम्बन्धत्रयशून्यस्य । शब्दः शशस्य विषाणमिति भिन्नपदात्मको वा शश-विषाणमिति समस्तपदात्मको वा । शशशृृङ्गस्य साक्षाच्छब्दसम्बन्धाभावाद् अर्थद्वारा सम्बन्धाभावात् शशविषाणपदार्थभूतयोर्विषाणशशयोर्मिथस्सम्बन्धा-भावाच्च कथं शब्दबोध्यतेति भावः ॥ ८०६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

शब्दादपि न केवलं प्रत्यक्षानुमानाभ्याम् । असम्ब-द्धेति । शाब्दबोधस्थले पदार्थयोः, आर्थिकार्थस्थले अर्थयोः, परस्पर-सम्बन्धरहितेत्यर्थः ॥ ८०६ ॥

युक्तिमल्लिका

यदि दोषवशाच्छब्दो बोधयेत्तदसङ्गि च ।

असन्निकृष्टमेवास्तु शुक्तौ रजतमप्यसत् ।

दोषोपोद्बलितं चक्षुर्गृह्णीयादविशेषतः ॥ ८०७ ॥

सुरोत्तमटीका

अथ सम्बन्धाभावेऽपि अयोग्यार्थकपदयोस्सहो-च्चारणाख्यदोषवशादसम्बद्धस्यापि शशविषाणस्य भ्रान्तिश्चेद् असतश्शुक्ति-रजतस्याप्यसम्बद्धस्यैव दोषवशादपरोक्षभ्रमोऽप्यस्त्वित्याह ॥ यदीति ॥ तत् शशशृृङ्गम् । असदप्यस्त्विति सम्बन्धः

॥ ८०७ ॥

सत्यप्रमोदटीका

शब्दजन्ये शशशृङ्गमस्तीति भ्रमे योग्यताऽज्ञानाद् योग्यताभ्रमाद्वा दोषाद्विपरीतान्वयबोधो जायते । दोष एव तत्र सन्निकर्ष-कार्यकार इति भावः ॥ एवं चापरोक्षभ्रमस्थलेऽपि दोषवशादसन्निकृष्टस्यापि रजतस्योल्लेखः सम्भवतीति भावः । अविशेषतः । दोषस्येति शेषः । परोक्ष-भ्रमे दोषः योग्यताभ्रमादिर् अपरोक्षभ्रमे तु सादृश्यादिरित्यन्यदेतत् ॥ ८०७ ॥

युक्तिमल्लिका

अपरोक्षप्रतीत्या तन्नासत्त्वं तस्य गच्छति ।

क्वचिद्भवति शास्त्रार्थः क्वचिन्नेति कथं वद ॥ ८०८ ॥

सुरोत्तमटीका

तत् तस्मात् । असतोऽपि दोषवशात् परोक्षप्रतीतिवद् अपरोक्षप्रतीतेरपि सम्भवात् । तस्य शुक्तिरूप्यस्य ॥ ८०८ ॥

सत्यप्रमोदटीका

क्वचिद् एकमेव वस्तु अन्याकारेण परोक्षप्रतीतौ, अपरोक्षप्रतीतौ च भासत इत्यनुभवः । तथा चासत एवान्याकारस्य सत्त्वेन परोक्षप्रतीतेः स्वीकारो ऽपरोक्षप्रतीतेः पुनर्निषेधः निर्निबन्धनः । अर्थासत्त्व-स्योभयत्र साम्यादित्याह अपरोक्षेति ॥ ८०८ ॥

युक्तिमल्लिका

भूतले घटनास्तित्वं चक्षुषा दृश्यते यदा ।

प्रतियोगी कथं तत्रासन्निकृष्टोऽपि दृश्यते ॥ ८०९ ॥

सन्निकृष्टसता साकं तत्सत्त्वे नास्तितैव न ।

अनन्यगत्या तन्मात्रे नियमस्त्यज्यते यदि ॥ ८१० ॥

न शुक्तिरूप्यसत्त्वे स्याद्भ्रमता लोकसंमता ।

अनन्यगत्या तद्भ्रान्तौ सन्निकर्षोऽपि नेष्यताम् ॥ ८११ ॥

सुरोत्तमटीका

युक्त्यन्तरेणाप्यसम्बद्धार्थापरोक्षप्रतीतिमनुभावयति ॥ भूतल इति ॥ प्रतियोगी घटः ॥ तत्सत्त्वे प्रतियोगिसत्त्वे । अनन्यगत्या प्रतियोगि-सत्त्वसापेक्षचक्षुस्सन्निकर्षापेक्षायामभावस्यैवाभावप्रसङ्गात् सन्निकर्षाख्यगत्य-योगेनेत्यर्थः । तन्मात्रे अभावप्रतियोगिमात्रे । नियमः सन्निकर्षनियमः । प्रकृतेऽपि सममित्याह ॥ नेति ॥ तत् तस्मात् । सन्निकर्षापेक्षायां शुक्ति-रूप्यस्यापि सत्त्वप्रसङ्गात् ॥ ८०९–८११ ॥

सत्यप्रमोदटीका

चक्षुषेति । ‘क्वचिद् घटाद्यभावोऽपि प्रत्यक्षेणैव गम्यत’ इत्युक्तेः । तत्र प्रतियोगिनो घटस्य ज्ञानोल्लेख्यत्वेऽपि न चक्षुषः सन्निकर्षोऽस्ति । तथा च ज्ञानस्य तदुल्लेखित्वे तत्सन्निकृष्टकरणजन्यत्वं तन्त्रम् इति नियमस्तत्र त्वयैव त्याज्य इत्याह भूतल इति । परमुखेन समाधिं वाचयित्वा समं भ्रमस्थलेऽपीत्याह सन्निकृष्टेति । सता भूतलेन । तत्सत्त्वे घटसत्त्वे । नास्तितैव न अभावबुद्धिरेव न स्यात् । अनन्यगत्या असन्निकर्षा-दन्या गतिः सन्निकर्षस् तस्यायोगेन ॥ समः समाधिरित्याह नेति । रूप्यस्यापि सन्निकृष्टत्वे सत एव सत्त्वेन भानमित्यापत्त्या भ्रान्तिव्यवहारलोप-प्रसङ्ग इत्याह भ्रमतेति । सतोऽसत्त्वेन, असतः सत्त्वेन च प्रतीतेरेव भ्रान्तित्वादिति भावः ॥ ८०९–८११ ॥

युक्तिमल्लिका

अतिप्रसङ्गदोषं तु दोष एवापनेष्यति ।

प्रतिमल्लं यथा मल्लस्तदसत्त्वेऽपि का क्षतिः ॥ ८१२ ॥

सुरोत्तमटीका

अतिप्रसङ्गदोषम् असम्बद्धत्वाविशेषात् शुक्तिरजतभ्रमवद् रज्जुसर्पभ्रमोऽप्यस्त्विति दोषम् । दोषो ऽधिष्ठानस्य रजतसादृश्याख्यदोषः । तत् तस्मात् । उक्तरीत्या असतोऽप्यपरोक्षप्रतीतिसम्भवात् ॥ ८१२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अतिप्रसङ्गेति । घटसन्निकृष्टेन चक्षुषा पटादिज्ञान-रूपेत्यर्थः । दोषः सादृश्यादिः ॥ ८१२ ॥

युक्तिमल्लिका

असद्रजतमेवेति ह्यनुभूतिर्बलीयसी ।

न चेत्तव मते साक्षी तत्साक्षात्कुरुते कथम् ॥ ८१३ ॥

असन्निकृष्टतज्ज्ञाने चक्षुषोऽप्यस्तु सा गतिः ।

सन्निकर्षे त्वर्थसत्त्वात्तज्ज्ञानं न भ्रमो भवेत् ॥ ८१४ ॥

सन्निकर्षेण चक्षुश्च कुतस्तन्न प्रकाशयेत् ।

तमो हि चक्षुषा दृश्यं केवलाविद्यकं च ते ॥ ८१५ ॥

सुरोत्तमटीका

नेयं स्वकपोलकल्पनेत्याह ॥ असदिति ॥ हिशब्देन एतादृशानुभवस्य सर्वजनप्रसिद्धतां सूचयति । तस्मादनुभवकलहोऽपि नास्तीति भावः । प्रतिबन्द्यन्तरं चाह ॥ न चेदिति ॥ तत् स्वासम्बद्धशुक्तिरूप्यम् । साक्षिणोऽपि परसम्बन्धिसुखाद्यग्रहणेन सम्बन्धसापेक्षत्वनियमादिति भावः ॥ सन्निकर्षे तु साक्षिणश्शुक्तिरजतस्य च सन्निकार्षाङ्गीकारे । तज्ज्ञानं शुक्ति-रजतज्ञानम् ॥ ननु केवलाविद्यकत्वाच्छुक्तिरजतस्य न चाक्षुषत्वमित्यत आह ॥ तम इति ॥ ८१३–८१५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

‘असदेव रजतं प्रत्यभाद् इत्युत्तरकालीनानुभवात् शुक्तिरेवात्यन्तासद्रजतात्मना प्रतिभातीत्याचार्याः’ इति पद्धत्युक्तमाह असदिति । किं च शुक्तिरूप्यादिप्रातिभासिकपदार्थानां भानं साक्षिणैवेति वदता त्वयैव सन्निकर्षनियमः परित्यक्त इत्याह साक्षीति । तत्रापि सन्निकर्षाङ्गीकारे रजत-स्यापि सत्त्वापत्तिश् चक्षुषाऽपि तद्ग्रहणापत्तिश्चेत्याह सन्निकर्षे त्विति । चक्षुश्चेति च । न चाविद्यकत्वाद्रूप्यस्य चक्षुषा भानायोगः । तथाभूतस्यापि तमसश्चक्षुषा भानाङ्गीकारादित्याह तमो हीति॥८१३–८१५ ॥

युक्तिमल्लिका

सत्यप्रमोदटीका

उत्पद्य विनष्टत्वे घटादिवत्सत्यतैव स्यात् तद्धीश्च विद्युदादिज्ञानवत् प्रमैव स्यादित्याह पूर्वमिति । यथोक्तं परेणैव ‘सतो हि घटादेरुत्पत्तिविनाशौ दृष्टौ नासतः शशविषाणादेरि’ति ॥ ८२२ ॥

युक्तिमल्लिका

तस्मात्तदसदेवासीदतस्तेन गतं मतम् ॥ ८२३ ॥

सुरोत्तमटीका

तस्मात्परिणामे तद्धीप्रमात्वप्रसङ्गात् । तत् प्रतीयमानं शशशृृङ्गम् । अतो ऽसत्त्वात् । तेन प्रागुक्ततदपरोक्षज्ञानेन

॥ ८२३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अतः स्ववचनविरोधाद् अविद्योपादानकत्त्वस्या-सङ्गतत्वात् । तत् शशशृृङ्गम् । तेन कर्णद्वयाधिष्ठाने शृृङ्गद्वयस्य सत्त्वेन अपरोक्षतयाऽवभासेन । मतम् असतः सत्त्वेनापरोक्षतया प्रतीतिर्नास्तीति मतम् ॥ ८२३ ॥

युक्तिमल्लिका

अयोग्यार्थकवाक्यं हि शक्त्यभावान्न शक्यवत् ।

शक्यसम्बन्धसादृश्याधीना वृत्तिस्ततोऽस्य न ॥ ८२४ ॥

करणस्थायोग्यताख्यदोषेण नयनादिवत् ।

तत् तस्माद् दोषवशादसन्निकृष्टस्यैव शाब्दज्ञान-जनकत्वदर्शनात् । तेन ज्ञानाख्यसन्निकर्षेण । दण्डज्ञानसद्भावेऽपि दण्ड-सन्निकर्षाभावदशायां दण्डीति विशिष्टज्ञानादर्शनाद् विशेषणसन्निकर्ष एव ज्ञानजनको न ज्ञानमात्रम् । दोषवशादसन्निकृष्टस्यैव विशेषणस्य भ्रमे विशिष्ट-ज्ञानं चेक्तिं ज्ञानाख्यसन्निकर्षेणापि तत्र प्रयोजनम् । मुख्यसन्निकर्षं व्यर्थी-कुर्वतो दोषस्य पारिभाषिकसन्निकर्षव्यर्थीकरणं किमु वक्तव्यमिति भावः ॥ ८२९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

प्रातिभासिकार्थग्रहणे ज्ञानमेव सन्निकर्ष इति मन्दा-शङ्कां निराह ज्ञानस्येति । सन्निकर्षो हि ज्ञानस्य कारणम् । तस्य ज्ञाना-त्पूर्वभावित्वावश्यम्भावाद् आत्माश्रयत्वापत्तेर्न ज्ञानस्य सन्निकर्षता शङ्कितुमपि शक्या । अतो दोषस्यैव सन्निकर्षस्थानीयत्वमेष्टव्यमित्याह दोषे सतीति । सन्निकर्षो हि अर्थसत्त्वमपेक्षते । न च प्रातिभासिकं रूप्यं प्रतिभासात्पूर्व-मस्ति । तस्य प्रतिभासशरीरत्वात् । अतो अन्वयव्यतिरेकाभ्यां दोषस्यैव कारणत्वम् इति भावः ॥ ८२९ ॥

युक्तिमल्लिका

इतीत्यनन्तरम् एतावन्मात्रस्याभ्युपगमेऽपि विशेष्यवृत्ति-विशेषणस्य ज्ञानमेव विशिष्टज्ञानहेतुरिति वादो निर्निबन्धनः । यत्र कुत्रापि विशेषणज्ञानसद्भावेऽपि विशिष्टज्ञानसम्भवात् । अन्यथा अपूर्वघटदर्शने अयं घट इति घटत्वप्रकारकत्वविशिष्टधीर् न स्यादिति भावो ऽनुसन्धेयः । एवम् इदं रजतम् इति भ्रमेऽपि रजतस्यासत्त्वेऽपि रजतत्वस्य यत्र क्वापि प्रधाने ज्ञानेन निर्वाहे आपणस्थरजतवृत्तित्वेन तज्ज्ञाननियमाभ्युपगमोऽयुक्त इति हृदयम् ॥ ८३५ ॥

युक्तिमल्लिका

युक्तिमल्लिका

विशेषणस्य च ज्ञानं यदि स्यात्सविकल्पकम् ।

अनवस्था तदा सुस्था यदि तन्निर्विकल्पकम् ॥ ८४३ ॥

नारिकेलद्वीपवासी तर्हि सामान्यतोऽग्निदृक् ।

द्वितीयक्षण एवाग्निवैशिष्ट्यमपि पश्यति ॥ ८४४ ॥

सुरोत्तमटीका

किञ्च विशिष्टज्ञाने कल्प्यमानं विशेषणज्ञानं सविकल्पकं निर्विकल्पकं वेति विकल्प्य पक्षद्वयेऽपि दूषणमाह ॥ विशेषणस्येति ॥ अनवस्थेत्युपलक्षणम् । निर्विकल्पकासिद्धिश्च द्रष्टव्या । तद्विशेषणज्ञानम् । सामान्यतः नामजात्यादियोजनाराहित्येन वह्निवह्नित्वविषयक निर्विकल्पक-ज्ञानवानिति यावत् । अग्निवैशिष्ठ्यम् अयमग्निमानित्यग्निवैशिष्ठ्यम् । अयमग्नि-रित्यग्नित्ववैशिष्ठ्यं च । अग्निनिर्विकल्पकस्याग्नित्वनिर्विकल्पकस्य च सत्त्वेन निर्विकल्पकरूपविशेषणज्ञानस्य सत्त्वात् । अतो व्यावर्तकजातेरग्नित्वजातिरिय-मिति विशष्यज्ञानाभावादेव तत्र विशिष्टज्ञानाभावः । स च व्यञ्जकज्ञाना-भावादित्येव वाच्यम् । एवं च कथं विशेषणनिर्विकल्पकाद्विशिष्टधीरिति भावः।

घटत्वनिर्विकल्पकादेव घटसविकल्पकं वदंस्तार्किकस्तत्रातिप्रसङ्गे दत्तेऽनुभवमपलप्यापि स्यादेवेति वदेत् । अतो नालिकेलद्वीपवासिपर्यन्तं धावनम् । किं च रूपीति विशिष्टज्ञाने विशेषणीभूतरूपस्येव विशेष्यभूत-घटस्यापि तव मते प्राङ्निर्विकल्पकमस्ति । जनकं च भवति । तथा च विशेषणज्ञानजन्यत्वमात्रं कुतस्साध्यते । उभयज्ञानजन्यत्वमपि साध्यताम् । यदि चोभयज्ञानजन्यत्वसाधने दृष्टान्ताभावाद् विशेषणज्ञानजन्यत्वमात्र-साधनेऽपि मदभिलषितनिर्विकल्पकसिद्धेरेतावदेव साध्यत इति मतं तदा परोऽपि त्वन्न्यायेनैव दण्डीति विशिष्टज्ञानं विशेषणविशेष्यज्ञानजन्यं विशिष्ट-ज्ञानत्वाद्रूपीति विशिष्टज्ञानवदिति साधयति चेत् किमुत्तरम् । दृष्टान्ते उभयो-स्साध्यासंमतिरुभयत्र समा । अनुमिति र्दृष्टान्तोऽस्तु । यदि च तत्रापि दण्ड-देवदत्तनिर्विकल्पकसम्भवादपसिद्धान्तमनादृत्येष्टापत्तिरिति ब्रूषे तदा तावतैव चरितार्थत्वात्पराभिमतदण्डसविकल्पकस्य गौरवाज्जनकता प्रसाध्याङ्गकापि न स्यात् । त्वदभिलषितदण्डनिर्विकल्पकं च न परस्याभिमतम् । अतस्त्व-दनुमानदृष्टान्ते पररीत्या साध्यवैकल्यं स्यात् । यदि च परस्य पररीत्यैव साध्यसिद्धिर् मम तु मद्रीत्यैवेति समाधत्से तदा परस्स्वरीत्या तव पक्षीभूत-रूपविशिष्टज्ञानेऽपि दण्डसविकल्पकान्तरवद् रूपसविकल्पकान्तरेणैव तव साध्यमन्यथीकुर्वन्नर्थान्तरेण त्वां निगृह्णीयात् ।

यदि च रूपेन्द्रियसन्निकर्षेणैव रूपीति विशिष्टज्ञानसम्भवाद् रूप-सविकल्पकान्तरमल्पीकुरुषे तदा तेनैव तव निर्विकल्पकं परोऽप्यल्पीकुर्यात् । दृष्टान्तेऽपि दण्डेन्द्रियसन्निकर्षेणैव सर्वं निर्वहन्प्राग्दण्डज्ञानस्य कारणतामेवा-नङ्गीकुर्वंश्च पुनर्दृष्टान्तं साध्यवैकल्याख्यशल्येनैवाकल्यं कुर्यात् । यद्यपि पक्षे दृष्टान्ते च रूपदण्डादिनामसविकल्पकोपयुक्तसंकेतग्रहाय प्राग्रूपादिज्ञान-मपेक्षितम् । तथापि तस्य रूपव्यक्त्यन्तरे दण्डव्यक्त्यन्तरे च तन्मात्रोपदेश-मात्रेणापि सम्भवेन शक्तिग्रहे उपक्षीणत्वेन चोभयत्रापि विशेषणीभूतयोरनयो-र्दण्डरूपयोर्ज्ञानमकारणमेव । तथा च पुनः पक्षे बाधो दृष्टान्ते साध्यवैकल्यं चापरिहार्यमेव । सङ्केतग्रहस्य च वृद्धव्यवहाराख्यानुमानेन वा गुरूपदेशाख्य-शब्देन वा जायमानस्य सविकल्पकत्वावश्यंभावात् तवेष्टासिद्ध्याऽन्यथा-सिद्धिश्च । लिङ्गशब्दयोर्निर्विकल्पकजनकत्वस्य त्वयाऽप्यनङ्गीकारात् । अस्य सर्वस्य सूचनाय नालिकेलद्वीपवासी तर्हिसामान्यतोऽग्निदृगित्याद्युक्तम् । तत्र हि दाहको वह्निरित्युपदेशजन्यव्यञ्जकव्यङ्ग्यजात्यादिसविकल्पकस्यैव वह्निरयमिति विष्टिज्ञानोपयोगितया कथनात् ॥ ८४३,८४४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

विशिष्टज्ञानं विशेषणज्ञानजन्यम् इति वदन् प्रष्टव्यः । किं तद्विशेषणज्ञानं सविकल्पकम् उत निर्विकल्पकम् इति । नाद्यः । तत्रापि सविकल्पकविशेषणज्ञानान्तरस्य कारणत्वापातेन अनवस्था स्यादित्याह अनव-स्थेति । न द्वितीयः । अतिप्रसङ्गादित्याह नारिकेलेति । इतःपूर्वं वह्निज्ञान-रहित इति यावत् । तेन तस्य वह्निस्मरणरूपं विशेषणज्ञानं न सम्भावनार्ह-मिति भावः । सामान्यदृगित्यनेन वह्नित्वप्रकारकत्वं व्यवच्छिनत्ति । तदुक्तं तर्कताण्डवे निर्विकल्पकभङ्गे ‘‘वह्निमानित्यादि ज्ञानं प्रति वह्न्यादिज्ञानस्य न विशेषणज्ञानत्वेन कारणत्वम् । द्रव्यत्वादिना वह्न्यज्ञानेऽपि तदभावान् नापि विशेषणतावच्छेदकप्रकारकविशेषणज्ञानत्वेन निर्विकल्पकासिद्धेः । गौरवाच्च । किन्तु विशेषणतावच्छेदकप्रकारकज्ञानत्वेन । तथा च न निर्विकल्पकसिद्धिर् इति ।तथा च नारिकेलद्वीपवासिनस् तादृशज्ञानाभावान् न वैशिष्ट्यधीरिति भावः॥८४३,८४४ ॥

युक्तिमल्लिका

सविकल्पकधीपक्षे व्यञ्जकानुसृतिर्भवेत् ।

अनवस्थाभिया व्यञ्जके तु न व्यञ्जकान्तरम् ।

विशेषणज्ञानजत्वनियमस्तद्वृथा तव ॥ ८४५ ॥

सुरोत्तमटीका

सविकल्पकज्ञानपक्षे प्रागनवस्थोक्ता । इदानीं विशिष्ट-ज्ञाने विषयीभूतविशेषणस्यैव वा सविकल्पकं विवक्षितमुत यस्य कस्य चिद्विशेषणस्य वेति विकल्प्य दूषयति ॥ सविकल्पकेति ॥ व्यञ्जकानुसृतिर् घटत्वजातिमतीयं व्यक्तिरिति जातिवैशिष्ट्यज्ञाने परेणापि पृथुबुध्नोदरत्वाख्य व्यञ्जकस्यैव सविकल्पकानुसृतिः क्रियते न तु विशेषणीभूतजातेरेव प्राक्सविकल्पकानुसृतिः । तस्मादाद्यः पक्षो न घटते । द्वितीयं दूषयति ॥ अनवस्थेति ॥ व्यञ्जके पृथुबुध्नोदराकारत्वज्ञाने जातिव्यञ्जकसविकल्पकानु-सरणवद् व्यञ्जके व्यञ्जकान्तरसविकल्पकानुसरणाभावेन द्वितीयः पक्षोऽपि न घटते । द्विविधसाध्याङ्गीकरणेऽपि उक्तरीत्या जातौ व्यञ्जके च त्वद्धेतो-र्व्यभिचारादिति भावः । ननु दण्डीति विशिष्टज्ञाने दण्डाख्यविशेषणस-विकल्पकजन्यत्वं साध्यत इत्यस्यापीदमेवोत्तरम् । यथा व्यञ्जके व्यञ्जकान्तर-मनवस्थाभिया नापेक्ष्यते किन्तु व्यञ्जकेन्द्रियसन्निकर्षादेव तद्विशिष्टधीरङ्गी-क्रियते । तथा दण्डीत्यत्रापि प्राग्दण्डसविकल्पकान्तरमनपेक्ष्यताम् । अपेक्षणे तत्राप्यनवस्थाया दुर्वारत्वात् । अतो दृष्टान्ताभावात्तव पक्षे रूपीति विशिष्ट-ज्ञाने पक्षसमेस्मिन्दण्डविशिष्टज्ञाने वा साधयितुमपि न शक्यम् । यत्किञ्चि-द्विशेषणज्ञानजन्यत्वस्य प्रत्यक्षमात्रेऽयमित्युपनीतकालभानेन सिद्धसाधनत्वात् । यावद्विशेषणज्ञानजन्यत्वस्याभावविशिष्टज्ञाने व्यभिचरितत्वेन साधनायोगाच्च ।

यदि च वह्न्यनुमितिरूपविशिष्टज्ञानस्य व्याप्तिरूपविशेषणसविकल्पक-जन्यत्वस्य सर्वैरङ्गीकारात् स एव दृष्टान्तस् तथापि प्रकृते तदनुसरणं व्यर्थ-मित्यत्र युक्तिमप्यनेनैवाह ॥ अनवस्थेति ॥ व्यञ्जके पृथुबुध्नोदरत्वादौ । यथा जातेर्व्यञ्जकज्ञानानुसरणेऽपि न व्यञ्जकस्य तदनुसरणम् । अनवस्थाप्रसङ्गात् । व्यञ्जके व्यञ्जकान्तरानङ्गीकाराच्च । एवं जातौ दृष्टनियमस्य व्यञ्जके परित्याग-वद् अनुमितौ दृष्टनियमस्य प्रत्यक्षेऽपि परित्यागोऽस्तु विजातीयकार्ये दृष्ट-नियमस्य विजातीयकार्यान्तरेऽपि कल्पनायां कारणाभावात् । तथा सति लिङ्गजन्यत्वस्यापि प्रत्यक्षे कल्पनाप्रसङ्गादिति भावः । तत् तस्माद् उक्तरीत्या व्यभिचारादप्रयोजकत्वाच्च ॥ ८४५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

सविकल्पकं विशेषणज्ञानं कारणम् इति पक्षे प्रागुक्ता-मनवस्थां स्फोरयन् विशेषणज्ञानस्य कारणतानियमं त्याजयति व्यञ्जकेति । अयं घट इति विशिष्टज्ञानं प्रति विशेषणघटत्वस्य विशषणतावच्छेदकी-भूतजातित्वेन ज्ञानं तावदावश्यकम् । घटत्वजातिव्यञ्जकं च पृथुबुध्नोद-राकारादिरूपं विशिष्टम् ॥ तज्ज्ञानार्थं व्यञ्जकान्तरानुसरणेऽनवस्था स्यात् । अतस् तज्ज्ञानं युगपदेव इन्द्रियसन्निकर्षेण जायते इति स्वीकर्तव्यम् । तथा च किञ्चिद्दूरं गत्वा तदङ्गीकारापेक्षया प्राथमिकं विशिष्टज्ञानम् अयं घट इत्येतदेव इन्द्रियसन्निकर्षेणैव, पूर्वं विशेषणज्ञानं विना जायते इति स्वीकार एवोचित इति भावः ॥ ८४५ ॥

युक्तिमल्लिका

घटे घटत्वमिति धीर्घटत्वज्ञानजा न चेत् ।

ननु च सुरभिचन्दनखण्डमिति चाक्षुषज्ञाने चक्षुषोऽ-योग्यं सौरभं भासते । न चासन्निकृष्टस्य भानम् । अत एव तत्र सुरभि-ज्ञानाख्यो ऽलौकिकसन्निकर्ष उपेयते । तद्वदेव इदं रजतमिति चाक्षुषज्ञाने न रजतस्य चक्षुषा सन्निकर्षः । तस्य पुरतोऽसत्त्वात् । अतो रजतज्ञानाख्यः सन्निकर्ष उपेयः । तन्निर्वाहार्थमेव तस्यान्यत्र सत्त्वकल्पनमित्याशङ्क्य वैषम्यप्रदर्शनेन निराह तत्रैवेति सुरभिचन्दनखण्डमिति ज्ञानं प्रमा । चन्दन एव सौरभज्ञानं च तत्र सन्निकर्षः । इदं रजतमिति ज्ञानं त्वप्रमा । रजतज्ञानं च त्वया न शुक्तौ किन्तु अन्यत्रैव स्वीक्रियते । किं केन सङ्गतमिति भावः । तदेतदाह प्रमातरीति तत्रैवेति च ॥ ८४८,८४९ ॥

युक्तिमल्लिका

चन्दनत्ववति व्यक्त्यन्तरे सौरभसंयुते ।

तज्ज्ञानमेव योगो न चक्षुषाऽत्रापि तद्धियः ।

अदर्शनात्तेन योगस्तत्रैव स परत्र न ॥ ८५० ॥

सुरोत्तमटीका

तज्ज्ञानं चन्दनान्तरे जातसौरभज्ञानम् । अत्र अस्मिन् चन्दने । तद्धियः सौरभवैशिष्ट्यधियः । चक्षुषाऽत्रापि तद्धियो ऽदर्शनादिति योजना । तेन कारणेन । सः योग इति सम्बन्धः ॥ ८५० ॥

सत्यप्रमोदटीका

तत्रैवेति नियमं व्यतिरेकमुखेनोपपादयति व्यक्त्यन्तर इति । तज्ज्ञानं चन्दनान्तरे सौरभज्ञानम् । न योगः सन्निकर्षे न भवति । तत्र हेतुश् चक्षुषाऽपीति । फलितमाह तेनेति ॥ ८५० ॥

युक्तिमल्लिका

शुक्तिव्यक्तावेव तस्माद्रजतत्वस्य धीर्यदि ।

सैवोपस्थापिका भूयाच्चक्षुषो मनसोऽपि वा ।

दोषादसन्निकृष्टस्य धीरेवात्रोचिता ततः ॥ ८५१ ॥

सुरोत्तमटीका

साक्षाज्ज्ञानस्य मनसि विद्यमानत्वान् मनोद्वारा चक्षुषो-प्युपकारित्वाद्द्वयमप्युक्तम् । ततः शुक्तिकायामेव प्राग्रजतज्ञानाभावात् ॥८५१॥

सत्यप्रमोदटीका

शुक्तिकायामेवेति । यदि इदं रजतमिति ज्ञानं सुरभि चन्दनखण्डमिति ज्ञानवत् प्रमा स्यादिति यावत् । मनसो बहिरस्वातन्त्र्यान् मानसज्ञाने बहिरर्थस्य भानाय चक्षुषः सहकारित्वाच् चक्षुष इत्युक्तम् । अतः प्रमार्थमेव लौकिको वाऽलौकिको वा सन्निकर्षो अन्वेषणीयः । भ्रमे तु दोष एवात्यन्तासतः प्रतीत्युपपादक इत्याह दोषादिति ॥ ८५१ ॥

विमतं शुक्तिरजतं नासतो व्यतिरिच्यते ।

त्रिकाल्यां च निषेध्यत्वान्मायिमस्तकशृङ्गवत् ॥ ८५७ ॥

अनानुभविकं तस्मान्मतमेतद्दुरात्मनाम् ।

नृशृृङ्गवच्छुक्तिरूप्यमसदेवेति निर्मलम् ॥ ८५८ ॥

सुरोत्तमटीका

शुक्तिरजतस्यासद्वैलक्षण्याभावेऽनुमानमाह ॥ विमत-मिति ॥ न व्यतिरिच्यत इति सम्बन्धः । सर्वानुभवसिद्धमसत्त्वमपलपन्परः पशुरिति ज्ञापनाय मायिमस्तकशृृङ्गवदित्युक्तम् ॥ ८५७,८५८ ॥

सत्यप्रमोदटीका

मायीति । न च दृष्टान्ते साध्यवैकल्यं परेण शङ्कार्हम् । तथा सति स्वस्यैव पशुत्वापत्तेरिति भावः ॥ दुरात्मनाम् अवैदिकं शून्यमतमेव वैदिकत्वेन छद्मना वर्णनपराणाम् ॥ ८५७,८५८ ॥

युक्तिमल्लिका

असतश्शशशृङ्गस्य प्रत्यक्षेण भ्रमे सति ।

प्रातिभासिकता स्याच्चेत्प्राग्धीरसत एव सा ॥ ८५९ ॥

सुरोत्तमटीका

प्राक्प्रातिभासिकत्वसंपत्तेः प्राक् । सा प्रातिभासिकत्व-सम्पादिका ॥ ८५९ ॥

युक्तिमल्लिका

सन्घटस्सन्पटस्स्तम्भस्सन्नित्यादीनि देहिनाम् ।

सत्त्वापरोक्षज्ञानानि वर्तन्ते तत्र तत्र हि ॥ ८६० ॥

कालत्रयाबाध्यता च साक्ष्युपस्कृतचक्षुषा ।

कुतो न गृह्यते नो चेच्चक्षुषेदन्त्वधीः कथम् ।

वर्तमानोऽपि कालोऽयं साक्षिवेद्यो न चाक्षुषः ॥ ८६१ ॥

सुरोत्तमटीका

इदानीं दृश्यत्वानुमानस्य कालात्ययापदिष्टतामाह ॥ सन् घट इत्यादिना ॥ सन्घट इत्यादि धर्मिग्राहकप्रत्यक्षेण जगतस्सत्त्व-सिद्धेर्बाधितविषयकं मिथ्यात्वानुमानमिति भावः । सन्घटस्सन्पट इत्यादि-व्यवहारेषु सच्छब्देन सत्त्वस्यादौ ग्रहणे इदं रजतमित्यत्रेदन्त्वस्येव तस्या-प्यधिष्ठानब्रह्मगतत्वशङ्का स्यादपि । विश्वं सत्यं घटोऽस्ति पटोऽस्ति पर्वतोऽग्निमानित्यादौ प्राग्विश्वघटादिकं धर्मिणमनूद्य पश्चादेव सत्यत्वादिधर्म-विधानदर्शनेन सर्वत्रापि घटस्सन्पटस्सन्नित्यादिव्यवहारो न्याय्यः । यद्यपि ग्रन्थकृतश्छन्दोबद्धग्रन्थत्वेन छन्दोभङ्गभिया प्राक्प्रयोगद्वये सत्पदस्यादौ प्रयोगस् तथापि युक्तेरनुल्लङ्घ्यत्वात्पाठक्रमादर्थक्रमो ज्यायानिति न्यायेन घटस्सन्पट-स्सन्नित्येवान्वयः कर्तव्यः । एवं च प्राक्सदंशप्रयोगाभावेन परकीयशङ्काया गर्भस्राव एवेति भावेनान्ते स्तम्भस्सन्निति प्रयोगः कृतः ।

ननु कालत्रयाबाध्यत्वरूपसत्त्वं कथं कालागोचर चक्षुषा गृह्यत इति चेन् न । उक्तविधया सत्यत्वग्राहकत्वेन सर्वानुभवसिद्धचक्षुषि कथंताया एवा-नवकाशात् । अन्यथा गन्धाग्राहके चक्षुषि रूपग्राहकत्वमपि कथमिति चोद्यस्य किमुत्तरम् । अनुभवबलेन ग्राहकत्वशक्तिकल्पनस्योभयत्र साम्यात् । अन्धे रूपज्ञानादर्शनाद् अनन्धे च तद्दर्शनाद् अन्वयव्यतिरेकाभ्यामेव रूपग्राहकत्वं कल्प्यते चेत् तत एव रूपनिष्ठसत्त्वग्राहकत्वमपि कल्प्यताम् । रूपदर्शनस्येव रूपनिष्ठसत्त्वदर्शनस्यापि उक्तविधयाऽन्वयव्यतिरेकयोस्साम्यात् । महत्त्वे सत्युद्भूतरूपवतो ग्राहकस्य चक्षुषः कथं तद्रहितकालत्रयग्राहित्वमिति चेन् न । तद्रहितरूपस्याप्यग्रहणप्रसङ्गात् । द्रव्यग्रह एव तत्प्रयोजकं न गुणग्रह इति चेन् न । स्वातन्त्रेण द्रव्यग्रहे तत्प्रयोजकं नोपनीतद्रव्यग्रह इति मयापि वक्तुं शक्यत्वात् । किञ्च किमर्थमिदं प्रयोजकं द्रव्य एव न गुण इति विभागः क्रियते । रूपरहितरूपस्यापि ग्रहणाच्चेत् तर्हि रूपरहितकालस्यापि ग्रहणा-द्द्रव्येऽपि विभागः क्रियताम् । कुतस्तर्हि चक्षुषाऽन्यत्र कालानवलोकनमिति चेत् तप्तवारिस्थतेजसि तव रूपानवलोकनवदिति ब्रूमः । तत्रानुद्भूतं तदिति चेद् अन्यत्र कालोऽप्यनुद्भूत इति ब्रूमः । अनुद्भूतत्वं गुणगता जातिः, कथं काल इति चेन् न । लाघवादुद्भूतत्वमेव जातिः । तदभावोऽनुद्भूतत्वम् । तच्चाप्रतीत्याख्यफलबलोन्नेयं यत्र यत्राप्रतीतिस्तत्र तत्र कल्प्यते । क्वचिच्चक्षु-र्ग्राह्ये सर्वथा तदयोग्यताया वक्तुमशक्यत्वात् । अन्यत्राप्रतीताविदमेव तन्त्रम् । उपनायकज्ञानस्यापि घटस्थल इव सर्वत्रापि सत्त्वात् । अन्यथा तप्तवारिस्थते-जोरूपे कथं तत्कल्पनम् । एकभागेन दर्शनमपरभागेनादर्शनं च तप्तवारिस्थ-तेजोरूपवदेव । प्रतीतिमनुरुध्यकल्पयता यथाप्रतीति सर्वं च कल्पनीयम् ॥ सुहृद्भावेन पृच्छन्तं प्रत्युत्तरमाह ॥ कालेति ॥ ८६०,८६१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

सत्यप्रमोदटीका

अन्यगा अधिष्ठानब्रह्मगता । शक्तिश् चक्षुषस्त्रिकाला-बाध्यत्वग्रहणशक्तिः ॥ ८६४ ॥

युक्तिमल्लिका

युक्तिमल्लिका

लोकानुभवबाधाय नालं त्वत्प्रक्रियातटित् ॥ ८६९ ॥

अचाक्षुषब्रह्मसत्ता चक्षुषा कथमीक्ष्यते ।

ब्रह्मणोऽचाक्षुषत्वं च सिद्धमुक्तप्रकारतः ॥ ८७० ॥

सुरोत्तमटीका

ननु स्वपूर्वाचार्यप्रक्रियासंरक्षणाय सर्वमिदं कल्प्यत इति चेत्तत्राह ॥ लोकेति ॥ लोकानुभवेत्युपलक्षणम् । विश्वं सत्यं यच्चिकेत सत्य-मित्यादि वेदद्रष्टॄणां महर्षीणां सत्यं मे व्याहृतं सतीति स्ववाक्यस्य सत्यत्वं वदतः सर्वज्ञस्य हरेः । एतेन सत्यवाक्येनेत्यादि पुराणप्रवर्तकानां महर्षीणां चानुभवोऽपि ग्राह्यः । लोकृ दर्शन इति धातोर्लोकपदेन वा तेषां ग्रहणम् । तटिदित्यनेन परोदीरितवाक्यानां परेणैव मिथ्यात्वाङ्गीकारादस्थिरत्वं सूचयति

॥ ८६९,८७० ॥

सत्यप्रमोदटीका

उक्तेति ॥ आसंसारमज्ञानावृतं, रूपादिहीनं, शब्दैकगम्यम् इत्याद्युक्तेत्यर्थः ॥ ८७० ॥

किञ्चाधिष्ठानगा सत्ता घटाद्यनुगतेति सा ।

घटेऽपि दृश्यते किं वा तन्निष्ठाऽऽरोप्यते घटे ॥ ८७५ ॥

उत तत्रैव सा दृष्टा घटो घटतयेक्ष्यते ।

किं वा घटे पृथक्सत्त्वं तत्स्थमेव निरीक्ष्यते ॥ ८७६ ॥

आद्ये चैतन्यवत्सत्तासिद्धेस्सिद्धं समीहितम् ।

द्वितीये तु चिदैक्यस्यारोपे स स्यान्न चान्यथा ॥ ८७७ ॥

सुरोत्तमटीका

इदानीं घटादिप्रपञ्चे सत्त्वस्यैवाप्रतीतौ व्यावहारिक-सत्त्वस्याप्यभावप्रसङ्गेन ब्रह्मगतसत्त्वस्यात्र प्रतीतावन्यथाख्यात्यापत्त्या तेषु तेष्वेव तत्तत्सत्त्वस्य प्रत्येतव्यत्वे सिद्धेऽविद्यानिवृत्त्युत्तरकालीन तत्तदधिष्ठान-चैतन्यस्य तत्तज्ज्ञानत्वं वदतः परस्यैव रीत्याऽविद्याख्य दोषायोगेन काचादि-दोषाणां सर्वसंमत्याप्यभावेन निर्दोषकरणजन्यमत एव बाधायोग्यं घटादिप्रत्यक्षं सर्वैरप्यनुल्लङ्घ्यमिति भावेन सविस्तरं परपक्षं विकल्प्य दूषयति ॥ किञ्चेति ॥ सा सत्तेति सम्बन्धः । तन्निष्ठा ब्रह्मनिष्ठा ॥ तत्रैव ब्रह्मण्येव । घटे सत्त्व-प्रतीतिरेव नास्तीत्येवकारार्थः । तत्स्थं घटस्थम् ॥ सत्तासिद्धेर् घटेऽपि सत्ता-सिद्धेः । समीहितं ब्रह्मवज्जगत्सत्यत्ववादिनां समीहितम् । सः ब्रह्मगत-सत्तारोपः ॥ ८७५-८७७ ॥

आरोपितत्ववार्ता तु बाधदृष्टेर्न शोभते ॥ ८८१ ॥

सुरोत्तमटीका

एतदेव दर्शयति ॥ आरोपितत्वेति ॥ आरोपितत्ववार्ता सत्त्वस्यारोपितत्ववार्ता ॥ ८८१ ॥

युक्तिमल्लिका

चिद्भिन्नत्वेनैव दृष्टघटादौ जडवस्तुनि ।

यत्सत्त्वं दृश्यते तच्च तद्गं स्यान्न तु चिद्गतम् ॥ ८८२ ॥

सुरोत्तमटीका

युक्त्यन्तरं चाह ॥ चिद्भिन्नत्वेनेति ॥ तद्गं जडवस्तु-गतम् । भेदेन दृष्टपदार्थधर्मस्य भिन्नतया दृष्टेऽन्यस्मिन्नारोपायोगादिति भावः ॥ ८८२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

चिदिति । चिद्भिन्ने जगति चिद्गतासाधारणधर्मस्य तत्सत्त्वस्याप्यभाव आवश्यकः । अतः प्रतीयमानं सत्त्वं जगद्गतमेवेत्याह तद्गमिति ॥ ८८२ ॥

युक्तिमल्लिका

चिदसाधारणो धर्मस्सत्ता किल भवन्मते ।

चिदन्यत्वग्राहिणी चित्किं तां तत्र न बाधते ॥ ८८३ ॥

न चेत्स्वगतचित्त्वं च कुतो नारोपयेद्घटे ।

सुरोत्तमटीका

प्रागतिदेशमात्रेण दूषितं चतुर्थपक्षमिदानीं विस्तरेण दूषयति ॥ चतुर्थ इति ॥ तृतीयं सत्तात्रैविध्यविभागे तृतीयं प्रातिभासिक-सत्त्वम् । तज् जगति प्रतीयमानं सत्त्वम् । द्वितीयं व्यावहारिकम् । प्राति-भासिकत्वपक्षे व्यावहारिकत्वपक्षे च परमते बाधसद्भावाद् बाधस्य बोध इत्युक्तम् । यद् यस्मात् । तस्मान्नेति पूर्वेण सम्बन्धः ॥ ८८८ ॥

सत्यप्रमोदटीका

ब्रह्मसत्तायाः पृथक्सत्ता जगत्यस्तीति चतुर्थपक्षं पुनः दोषान्तरोक्त्या प्रत्याह चतुर्थे इति । न इति भिन्नं पदम् । तत् प्रतीयमानं तृतीयं सत्त्वं न, एवं द्वितीयमपि सत्त्वं न इति योजना । तत्र हेतुर् बाधेति ॥ उभयत्र सत्त्वस्य परिभाषामात्रत्वादिति भावः ॥ ८८८ ॥

युक्तिमल्लिका

कथं च तन्निषेधोऽन्ते बाध्यसत्त्वोररीकृतेः ॥ ८८१ ॥

सुरोत्तमटीका

तन्निषेधः व्यावहारिकसत्त्वस्य निषेधः । बाध्यसत्त्वो-ररीकृतेर् व्यावहारिकसत्त्वस्य परेणाङ्गीकारादित्यर्थः । व्यावहारिकतयाऽङ्गीकृते जगति न तन्निषेधो युक्तः । तस्यापि निषेधे जगतोऽत्यन्तासत्त्वप्रसङ्गात् । एवं च प्रतीतमिदमेव सत्त्वमबाधितमर्थक्रियोपयोगि चेति ब्रह्मसत्तासमानत्वादिदमेव पारमार्थिकं स्यात् । तथा सत्यबाधितं प्रातिभासिकसत्त्वमपि पारमार्थिक सत्त्वं स्यादिति चेत् । न । सत्तायास्सत्त्वे तस्या अपि तादृशत्वापरिहारात् । सैव नाङ्गीकार्या । प्रातिभासिके व्यावहारिकसत्त्वस्यैव, व्यावहारिके च पारमार्थिक सत्त्वस्यैव बाधेऽबाधितयोश्च तयोस्सत्तयोर्ब्रह्मसत्तासमानयोगक्षेमत्वापरिहारात् । सत्तात्रैविध्याङ्गीकारस्तवैव बाधकस्स्यात् । अतस्त्वयाऽप्येकैव सत्ताऽङ्गीकार्या । सदिधातोस्सत्तात्रैविध्येऽननुशासनात् । सत्य आत्मा सत्यो जीवस्सत्यं भिदेति श्रुतौ, सम्भवत्येकवाक्यत्वे वाक्यभेदो हि दूषणमिति न्यायेनैकवाक्यत्वस्य सर्वैर्वक्तव्यत्वाच्च । सा च सत्ता असदेवेदं रजतमिति बाधकप्रत्यये शुक्ति-रजतादौ सन्नैवेति साक्षात्सत्त्वस्यैव प्रतिषेधाद् बाधिताऽस्तु जगति तु द्वितीयं सन्नेति निषेधस्य क्वाप्यदर्शनादबाधितैवास्तु किमनया दुरन्तचिन्तयेति भावः ॥ ८८९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

कथमिति । ‘‘स किं प्रत्यक्षाद्याकलितोऽन्यो वा यो निराक्रियते । आद्ये कथमङ्गीकृतस्य निराकरणम् । अन्यश्चेन्निषिध्यतां न नो हानिः’’ इति वादावल्युक्तमत्रानुसन्धेयम् ॥ ८८९ ॥

युक्तिमल्लिका

बाध्यसत्त्वनिषेधश्चाबाध्यसत्त्वसम(र्प)र्थकः ।

तादृक्सत्त्वनिषेधेऽपि न सत्किं ब्रह्म ते मते ॥ ८९० ॥

सुरोत्तमटीका

दूषणान्तरं चाह ॥ बाध्येति ॥ बाध्यं नेत्युक्तेऽबाध्य-त्वस्यैव लाभादिति भावः । तादृक्सत्त्वनिषेधे व्यावहारिकसत्त्वनिषेधे ॥८९०॥

सत्यप्रमोदटीका

समर्थक इति । द्वौ नञाविति न्यायेनेति भावः । तत्र निदर्शनं ब्रह्मेति ॥ ८९० ॥

युक्तिमल्लिका

अर्थेन्द्रियाभियोगार्थमारोपद्वितये मते ।

या सत्ताऽऽवश्यकी पूर्वं सा सर्वा पारमार्थिकी ॥ ८९१ ॥

सुरोत्तमटीका

अतः प्रथमं पक्षमन्वगादित्युक्तमेव विशदयति ॥ अर्थेति ॥ पूर्वम् आरोपद्वितयात्पूर्वम् ॥ ८९१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

आरोपद्वितये इति व्यावहारिकत्वप्रतिभासकरूपे । प्रातिभासिकत्वपक्षेऽपि अधिष्ठानेन्द्रियसन्निकर्षस्यावश्यकत्वादिति भावः

॥ ८९१ ॥

युक्तिमल्लिका

सदित्येव प्रतीतेश्च व्यावहारिकता कुतः ।

बाधाद्बोध्यो हि तद्भावो बाधश्चाक्षेण बाधितः ॥ ८९२ ॥

प्रत्यक्षबाधे वाक्यस्यैवान्यार्थस्सर्वसंमतः ।

आगमादक्षबाधे स्याल्लक्षणाया बहिष्कृतिः ।

अक्षादागमबाधे तु मिथ्यात्वोक्तिर्वनं गता ॥ ८९३ ॥

सुरोत्तमटीका

प्रकारान्तरेणापि व्यावहारिकतां निवारयति ॥ सदिति ॥ तद्भावः व्यावहारिकत्वम् ॥ ८९२,८९३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

व्यावहारिकता बाध्यता । कुत इति । स्वतः प्रामाण्यनिश्चलत्वादिति भावः । तद्भावः बाध्यत्वम् । बाधाभिमतःस्वयं बाधित उताबाधितः । नाद्यः । तस्य ब्रह्मण इव सत्यत्वस्थापकत्वादित्युक्तम् । न द्वितीयः । असिद्धेः । प्रत्यक्षेण जात्यादिना प्रबलेनैव तस्य बाधात् ॥

लक्षणाया बहिष्कृतिः । तत्त्वमसिवाक्ये, प्रत्यक्षविरोधेनैव हि परेण जहद-जहल्लक्षणोक्ता । ‘कथमेकत्वमनयोर्घटते विपरीतयोः । प्रत्यक्षेण विरोधोऽय-मुभयोरुपलभ्यते’ इति । ‘ऐक्यं तयोर्लक्षितयोर्न वाच्ययोर्निगद्यतेऽन्योन्यविरुद्ध- धर्मिणोः’ इति च । वनं गतेति । मिथ्यात्वमर्थं विहाय प्रत्यक्षानुगुण-मर्थान्तरमेव बोधयेदिति भावः ॥ ८९२,८९३ ॥

युक्तिमल्लिका

परेण बाध्यं पूर्वं चेत्स्मृत्यबाध्या श्रुतिर्भवेत् ।

विधिर्निषेधबाध्यश्चेदहिंसोक्त्या हतः क्रतुः ।

वैयाकरणशास्त्रादौ मर्यादा तत्कृता तथा ॥ ८९४ ॥

सुरोत्तमटीका

वैयाकरणशास्त्रादौ । आदिपदेन मीमांसाशास्त्रम् । तत्कृता पाणिन्यादिकृता । तथा परेण पूर्वं बाध्यं निषेधेन विधिर्बाध्य इत्यादि प्रकारेण ॥ ८९४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

परेण बाध्यमिति । यथोक्तं न्यायामृते ‘परत्वं तु प्रमानन्तरभ्रमे व्यभिचारि’ इति । ‘तत्परत्वमसिद्धत्वात्परत्वं व्यभिचारतः । निर्दोषताऽन्यथासिद्धेः प्राबल्यं नैव साधयेदि’ति च ॥ (१/१४११८) हत इति । अग्नीषोमीयं पशुमालभेतेति श्रुतेः क्रतुविधायकत्वं न स्यादिति भावः । तत्कृतेति । पाणिन्यादिकृता परिभाषा तच्छास्त्रमात्रसम्बन्धिनीति भावः ॥ ८९४ ॥

युक्तिमल्लिका

युक्तिमल्लिका

निषेधाप्रतियोगित्वं यतस्सत्त्वं विदो विदुः ।

तत्सत्त्वश्रुतितो मिथ्याश्रुतिरासीद्धि दुर्बला ॥ ८९८ ॥

त्रैकालिकनिषेधो हि मिथ्यात्वमिति ते मतम् ।

तदभावश्च सत्यत्वं प्राबल्यं कस्य कथ्यताम् ॥ ८९९ ॥

निषेधत्वं परत्वं च द्वयं सत्यत्व एव हि ।

प्रतियोगिप्रसक्तौ प्राग्यतः पश्चान्निषेधनम् ।

तस्मात्त्वत्प्रक्रिया व्याघ्री स्वतन्तूनेव कृन्तति ॥ ९०० ॥

अतः प्राबल्यमेवैकं बाधकत्वे प्रयोजकम् ।

तच्चोक्तरीत्या प्रत्यक्षे जितं सत्यत्ववादिभिः ॥ ९०१ ॥

सुरोत्तमटीका

निषेधाप्रतियोगित्वं निषेधप्रतियोगित्वाभावः । निषेध-निषेधनमिति यावत् । अतस्सत्त्वप्रमाणं निषेधनिषेधरूपत्वात्त्वद्रीत्यैव सर्वतोऽपि महत् सत्त्वप्रत्यक्षं तु सुतरां महदिति भावः । तत् तस्मात् ॥ ८९८-९०१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

प्रकारान्तरेण प्रत्यक्षस्य श्रुत्युपजीव्यत्वमाह प्रति-योगीति । येन विना यस्यानुत्थितिस् तत्तस्योपजीव्यमिति लक्षणान्तर-माश्रित्येदमिति ज्ञातव्यम् । अस्मिन्पक्षे परीक्षितत्वे सति उपजीव्यत्वं प्राबल्य-हेतुरिति ध्येयम् । अनेन प्रतिषेध्यसमर्पकत्वेनोपजीव्यत्वे इदं रूप्यमित्यस्यैव नेदं रूप्यमिति बाधकज्ञानं प्रत्युपजीव्यं स्यादिति वाचस्पत्युक्तातिप्रसङ्गस्य नावकाशः । तदुक्तं ‘यावच्छक्तिपरीक्षायामुपजीव्यस्य बाधने । दोषो नाशोदिते दोष उपजीव्यत्वमस्त्वलमि’ति ॥ ८९८-९०१ ॥

युक्तिमल्लिका

अतो घटादिरर्थोऽयं प्रत्यक्षेण प्रदृश्यते ।

तद्दृष्टं पारमार्थ्यं च तत्स्थमेवेति सुस्थितम् ॥ ९०२ ॥

सुरोत्तमटीका

तत्स्थं घटादिपदार्थस्थम् ॥ ९०२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अतः प्रत्यक्षे क्लृप्तदोषाणामभावात् । अज्ञाननिवर्त-कत्वेनाङ्गीकृते अज्ञानाख्यदोषस्यापि शंकाऽनास्पदत्वात् । तदुक्तं तत्वोद्योते चन्द्रप्रादेशादिविषयं तु दूरस्थत्वादिदोषयुक्तत्वादपटु । न च जगत्प्रत्यक्षस्या-पटुत्वे किञ्चिन्मानम्’ इति॥ ९०२ ॥