यदनादि न तत्कार्यमिति व्याप्तिर्बलीयसी ॥ १९१ ॥

तवार्थिकार्थमत्यर्थमनर्थीकुरुते न किम् ।

इदं तु भाष्यकारस्य महदासीदकौशलम् ॥ १९२ ॥

सुरोत्तमटीका

यदनादि न तत्कार्यं यथा ब्रह्मेति व्याप्तिर्बलीयसी अतिशयेन बलवती । अस्याव्याप्तेस्सर्वैर्वादिभिरङ्गीकारात् । ज्ञानमज्ञानस्यैव निवर्तकमिति व्याप्तिस्तु त्वयैवाङ्गीक्रियते । परस्तु ज्ञानाभावरूपाज्ञानवादी ज्ञानमज्ञाननिवृत्तिरूपमेव वक्ति । न तु निवर्तकम् । अभावाभावस्य भाव-रूपतायास्सर्वैरङ्गीकारात् । अतः परकीयव्याप्तिरेवायुक्तेति सूचनाय बलीयसी-त्युक्तम् । आर्थिकार्थम् अनादेर्बन्धस्याज्ञानोपादानकत्वम् अज्ञानकार्यत्वमिति यावत् । इदं प्रशिथिलमूलव्याप्त्या स्वरीत्यैवानादेः कार्यत्वकथनम् ॥ १९१,१९२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

बन्धस्य अज्ञानोपादानकत्वलक्षणं मिथ्यात्वं हि आक्षेप्यम् । तच्च प्रमाणविरुद्धमित्याह अनादिरिति । अनादि च कार्यं चेति विरुद्धम् । इदम् अनादेः कार्यताकल्पनम् ॥ १९१,१९२ ॥

युक्तिमल्लिका

अनादृत्य श्रुतिं व्याप्तिमसतीमनुसृत्य च ।

मनोरथसुतस्स्वस्य यतो गर्भस्रुतोऽपतत् ॥ १९३ ॥

सुरोत्तमटीका

एतदेव विशदयति ॥ अनादृत्येति ॥ असतीं दृष्टान्ता-भावेन प्रशिथिलमूलाम् । मनोरथसुतः मन एव रथो यस्य सः मनोरथः । मनसि निहितो बन्धस्याज्ञानोपादानकत्वरूपाभिप्राय इत्यर्थः । स एव सुतः । वचनद्वारा बहिर्निस्सारितत्वाद् गर्भस्रुतः गर्भे मनसा संकल्प एव स्रुतः । अनादेः कार्यत्वायोगेन मृतः ॥ १९३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

श्रुतिं ज्ञानस्य साक्षाद् बन्धनिवृत्तिप्रतिपादनपराम् । अनादृत्य अपलप्य । असतीं व्याप्तिम्। ज्ञानमज्ञानस्यैव निवर्तकम् इत्येवम् असाधुभूताम् । मनोरथसुतो ऽज्ञानोपादानकत्वरूपमिथ्यात्वं साधयामीत्येवं सङ्गल्पः । गर्भस्स्रुतः प्रतिज्ञाया एवासम्भावितत्वेन साधनानर्हः । यदुक्तं ‘संभावितः प्रतिज्ञाया अर्थः साध्येत हेतुना । न तस्य हेतुभिस्त्राणम् उत्पतन्नेव यो मृतः’ इति ॥ १९३ ॥

युक्तिमल्लिका

अज्ञानोपादानकत्वं मिथ्यात्वं भवबन्धने ।

आनेतुं किल तद्यत्नस्सोऽनादिस्सहते न तत् ।

तद्रीत्यैव न मद्रीत्या चित्रा भाष्यस्य सङ्गतिः ॥ १९४ ॥

सुरोत्तमटीका

गर्भस्रावप्रकारमेव दर्शयति ॥ अज्ञानेति ॥ तद्यत्नः मायावादिप्रयत्नः । स बन्धः । तद् अज्ञानोपादानकत्वम् ॥ १९४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

असम्भावितत्वमेव विवृणोति अज्ञानेति ॥ १९४ ॥

युक्तिमल्लिका

युक्तिः श्रुतिं जयति चेद्विरुद्धैक्यमतं गतम् ।

युक्तिं श्रुतिर्जयति तेद्बन्धं छिन्द्यादृशिस्स्वयम् ॥ १९५ ॥

सुरोत्तमटीका

प्रकारान्तरेण परस्योभयतः पाशां रज्जुमाह ॥ युक्ति-रिति ॥ युक्तिर् ज्ञानमज्ञानस्यैव निवर्तकमित्यादियुक्तिः । जयति । अन्यथी-करोति चेत् । विरुद्धैक्यमतं विरुद्धयोस्सर्वज्ञाल्पज्ञत्वादिना विलक्षणयोर्जीव-ब्रह्मणोरैक्यमतम् । भेदसाधकविरुद्धधर्माक्रान्तत्वाख्ययुक्तिभयेन स्वरूपैक्यमतं त्यक्त्वा सिंहो देवदत्त इत्यादाविव तवैक्यवाक्यं सादृश्यैक्यपरमेव कुर्वित्यर्थः । श्रुतिर् दृष्ट्वैव तं मुच्यत इत्यादिश्रुतिः । छिन्द्यात् साक्षाद्बन्धनिवर्तकतया स्वेनोदितज्ञानेनैव नाशयेदित्यर्थः । एवं च युक्तेस्सत्त्वेऽपि तवैव मतं गतम् । युक्तेरसत्त्वेऽपि तवैव मतं गतम् । अतोऽपि तव प्रक्रिया विक्रियैवेति भावः

॥ १९५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

युक्तिर् ज्ञानमज्ञानस्यैव निवर्तकम् इत्येवंरूपा । श्रुतिं दृष्ट्वैव तं मुच्यते इति ज्ञानेन साक्षादेव बन्धनिवृत्तिम् अभिदधतीम् । जयति चेद् बाधते चेत् । ऐक्यमतं तत्त्वमसिश्रुतिसिद्धत्वेनाभिमतम् । गतं बाधितम् । तत्र हेतुर्विरुद्धेति । विरुद्धधर्माधिकरणत्वरूपयुक्तिविरुद्धम् । त्वयैव युक्तेः प्राबल्योक्तेः । पक्षान्तरं शङ्कते युक्तिम् इति । दूषयति दृशिरिति । ‘दृष्ट्वैव तं मुच्यते’ इत्युक्तः साक्षात्कारश् छिन्द्यात् साक्षादेव नाशयेत् । अतो न मिथ्यात्व- प्रत्याशा इति उभयतः पाशारज्जुः । ऐक्यं सन्धित्सतो मिथ्यात्वस्य च्यवनात् ॥ १९५ ॥

युक्तिमल्लिका

यदि श्रुतिरपेक्ष्या ते भावोऽनादिर्विनश्यतु ।

यदि श्रुतिरुपेक्ष्या ते भावोऽनादिर्न नंक्ष्यति ॥ १९६ ॥

सुरोत्तमटीका

पुनरपि प्रकारान्तरेणोभयतः पाशारज्जुमाह ॥ यदीति ॥ अपेक्ष्या । युक्तिमुपेक्ष्यापि श्रुतिरेव रक्षणीयेत्यर्थः । तर्हि अनादिर्भवस्संसारः विनश्यतु । यदनादिभावरूपं न तन्निवर्तते ब्रह्मवदिति व्याप्तेस्संकोचं कृत्वा श्रुतिबलादनादिभावस्यापि भवस्य निवृत्तिरस्त्वित्यर्थः । उपेक्ष्या युक्तिमेव प्रबलीकृत्य युक्तिविरोधे सत्यन्यथैव योज्येत्यर्थः । तर्ह्यनादिभावो ऽनादि-भावरूपः । भवः न नंक्ष्यति । श्रुतेरुपेक्षणीयत्वे युक्तेरेवापेक्षणीयत्वे च यदनादिभावरूपं न तन्निवर्तत इति प्रागुक्तयुक्तिबलेन श्रौतोऽपि बन्धविनाशो न स्यादिति भावः ॥ १९६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

किं च तिष्ठतु तत्वमसिश्रुतिः । श्रुतिर् दृष्ट्वैवेति श्रुतिः । भावोऽनादिरिति अविनाशकयुक्तिमाभासीकृत्य बन्धः विनश्यतु साक्षादेव ज्ञाने-नेति पूरणीयम् । न नंक्ष्यति । त्वयैव श्रुतेराभासीकरणेन नाशो प्रमाणाभावादेवेति भावः ॥ १९६ ॥

युक्तिमल्लिका

उपादानमुपादेयसमानाश्रयमेव यत् ।

अनादिबन्धस्याधारो जीव एव ततस्तव ।

अज्ञानाधारतां प्राप्त इत्यप्यासीद्धि सङ्कटम् ॥ १९७ ॥

स्वोपादानस्यैवाभावेन तत्र स्थितिरसंभाविनीत्याह नेति । अतो भ्रान्त्या सहैव स्थातव्यम् । स एव जीव एव । तच्च त्वत्प्रक्रिया-विरुद्धमित्युक्तम् ॥ १९९ ॥

युक्तिमल्लिका

अनादिभावरूपं ते यदज्ञानमभीप्सितम् ।

अनादिभावरूपं च वस्तु नैव निवर्तते ॥ २०० ॥

इति व्याप्तिश्च तज्ज्ञानमज्ञानं नाशयेत्कथम् ।

उपसर्पसि सर्पस्य बिलं वृश्चिकभीतितः ॥ २०१ ॥

सुरोत्तमटीका

अधुना यदनादिभावरूपं न तन्निवर्तत इति प्रागुक्त-व्याप्तिं श्रुत्युपेक्षकमते प्रबलीकृत्य तदभिप्रेतं जगतो ज्ञानविनाश्यत्वं खण्डयति ॥ अनादिभावरूपमिति ॥ तत्तस्मात् । ज्ञानेन बन्धनिवृत्तौ युक्तितो भीतेन परेणाङ्गीक्रियमाणाया ज्ञानादज्ञाननिवृत्तेरतिप्रबलयुक्तिविरुद्धत्वाद् वृश्चिक-भीतितः सर्पस्य बिलमुपसर्पसीत्युक्तम् ॥ २००,२०१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

‘अनादिभावरूपस्य विज्ञानविलापनाऽसंभवाच्च ब्रह्म-वत्’ इति वादावल्युक्तमाह अनादीति ॥ वृश्चिकः ज्ञानेन साक्षादेव बन्धनाशः । सर्पो ऽज्ञानस्य सर्वथा नाशाभावः ॥ २००,२०१ ॥

युक्तिमल्लिका

अनादेरपि बन्धस्य नाशः स्याद्धि श्रुतेर्बलात् ॥ २०२ ॥

सुरोत्तमटीका

तर्हि भवतां मतेऽपि कथमनादिभावरूपबन्धनिवृत्ति-रित्यत आह ॥ अनादेरिति ॥ श्रुतौ कृतरतीनामस्माकं श्रुतिबलादनादि-भावस्यापि बन्धस्य निवृत्तिस्स्यात् । युक्तिबलाच्छ्रुतिमेवान्यथीकुर्वतस्तव कथं युक्तिविरुद्धोऽयं नाशस्स्यादिति भावः ॥ २०२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

स्वमते श्रुतेः शरणीकरणान्न कोऽपि दोष इत्याह अनादेरिति ॥ २०२ ॥

युक्तिमल्लिका

अयं तु यौक्तिको नाशः प्रतियुक्तिहतो यतः ।

अतो व्याप्तिद्वयबलादभावाज्ञानमस्तु तत् ॥ २०३ ॥

सुरोत्तमटीका

स चानादिस्ततोऽप्यासीत्प्रक्रिया विक्रियैव ते ॥ २०९ ॥

प्रमाणामूलव्याप्तिमङ्गीकुर्वन्तं परं साहित्यमुद्रयाऽप-हसति ॥ यत इति ॥ २१९ ॥

युक्तिमल्लिका

व्याप्तिभङ्गाज्जगद्भङ्गं दोषं मन्ये महत्तरम् ॥ २२० ॥

सुरोत्तमटीका

किं च जगद्भंजकव्याप्तिभङ्गकरणमेव न्याय्यमित्याह ॥ व्याप्तिभङ्गादिति ॥ २२० ॥

सत्यप्रमोदटीका

महत्तरमिति ‘त्यजेदेकं कुलस्यार्थे’ इति न्यायादिति भावः ॥ २२० ॥

युक्तिमल्लिका

नित्यं स्वरूपविज्ञानं स्वकार्यैस्सह वर्तते ।

इति तेऽभिमतं तस्मात्तत्रावरणवाग्वृथा ॥ २२१ ॥

उपपादयति यदिति ॥ २२३ ॥

युक्तिमल्लिका

सत्येवावरणे दृष्टिरपूर्वेति मतिर्मम ।

यतः कुड््यावृतघटे न कस्याप्यपरोक्षधीः ।

अन्येनावरणच्छेदे पश्चादेव हि तस्य दृक् ॥ २२४ ॥

सुरोत्तमटीका

तस्य कुड्यावृतघटस्य ॥ २२४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

तदावरणे सत्येव तदपरोक्षप्रकाशे न दृष्टचर इत्याह सतीति । आव्रियमाणेनैवावरणनाशोऽपि दुर्घट इत्याह अन्येनेति॥२२४ ॥

युक्तिमल्लिका

अदृष्टकल्पना चेत्स्याद्गता व्याप्तिर्दिगन्तरम् ।

अकल्पितं जगदभूत्सूत्रमासीन्निराकुलम् ॥ २२५ ॥

सुरोत्तमटीका

व्याप्तिर् ज्ञानमज्ञानस्यैव निवर्तकमिति व्याप्तिः । अन्यत्रादृष्टस्य बन्धनाशकत्वस्यैव ज्ञाने वक्तुं शक्यत्वादिति भावः

॥ २२५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

निराकुलं ज्ञानेन साक्षादेव बन्धनिवृत्तिसिद्धेः ॥२२५॥

युक्तिमल्लिका

ब्रह्मण्यखण्डे तच्छब्दैस्तेऽस्त्यथाप्यपरोक्षधीः ।

अज्ञानस्य निवृत्तिर्न कथं तत्तस्य नाशकम् ॥ २२६ ॥

सुरोत्तमटीका

प्रकारान्तरेणापि ज्ञानस्याज्ञाननाशकत्वं न घटत इत्याह ॥ ब्रह्मणीति ॥ तच्छब्दैर् अखण्डब्रह्मप्रतिपादकशब्दैः । अपरोक्षधीर् ब्रह्मा-परोक्षधीः । ब्रह्मणि यदा यदा तत्प्रतिपादकशब्दप्रयोगस् तदा तदा ब्रह्मा-परोक्षधीरस्ति । अज्ञाननिवृत्तिश्च नास्तीति मायिनो मतम् । अतश्चरमज्ञानादपि नाज्ञानानिवृत्तिरिति भावः ॥ २२६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

‘तत्त्वमस्यादिवाक्योत्थसम्यग्धीजन्ममात्रतः । अविद्या सहकार्येण नासीदस्ति भविष्यति’ इति मायिप्रक्रिया । जातायामपीदानीं तादृशधियाम् अज्ञाननाशो नानुभूयते इत्यतोऽपि तव व्याप्तिरनानुभाविकीत्याह ब्रह्मणीति ॥ २२६ ॥

युक्तिमल्लिका

गुरूपसत्तिवेदान्तश्रवणाद्यैरुपस्कृतम् ।

नाशकं चेत्तर्हि घटे कथं वृत्त्यैव तत्क्षयः ॥ २२७ ॥

सुरोत्तमटीका

शङ्कते ॥ गुर्विति ॥ उत्तरमाह ॥ तर्हीति ॥ तत्क्षयः घटाधिष्ठानचैतन्यावरकाज्ञानक्षयः ॥ २२७ ॥

सत्यप्रमोदटीका

ननु सम्यग्धीरेवाज्ञाननाशिका । सम्यक्त्वं च गुरूप-सत्त्यादिसहकृतत्वमिति चेद् एवं तर्हि अतादृश्या घटवृत्त्याऽज्ञाननाशो न स्यादित्याह गुर्विति ॥ २२७ ॥

युक्तिमल्लिका

श्रुतेर्बलादिहैवं चेत्तर्ह्यध्वनि समागतम् ॥ २२८ ॥

विलक्षणा श्रवणाद्युपस्कृतचरमवृत्तिलक्षणा । विलक्षणम् आवरणनिवृत्तिलक्षणम् । तस्माद् ब्रह्मज्ञानस्यैव बन्धविनाशकसामग्रीत्वेन प्रमितत्वात् । तथा च विनाशरूपकार्यस्य प्रमाणेन क्लृप्ता या विनाशकसामग्री तस्याः समवधानमेव प्रयोजकम् । अन्यत्र क्वचिददर्शनमात्रं न नियामकमिति भावः ॥ २३० ॥

युक्तिमल्लिका

दृष्टानुसरणत्यागो यथा तत्र तथाऽत्र च ।

गुण एवास्तु दोषस्ते मिथ्यात्वस्यैव कल्पनम् ॥ २३१ ॥

सुरोत्तमटीका

तत्र चरमापरोक्षज्ञानस्याज्ञाननिवर्तकत्वे । अत्र तस्यैव ज्ञानस्य बन्धनिवर्तकत्वे । यथा अज्ञाननिवर्तकब्रह्मज्ञाने घटवृत्त्यादावदृष्टं श्रवणादिजन्यत्वं त्वया अङ्गीक्रियते तथाऽन्यत्रादृष्टं साक्षाद्बन्धनिवर्तकत्वमेव कुतो नाङ्गीक्रियत इति भावः ॥ २३१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

दृष्टस्य श्रवणादिनिरपेक्षज्ञाननिवर्त्यत्वस्य घटाद्यज्ञाने दृष्टस्य अनुसरणत्यागो यथा तत्र चरमवृत्तिनिवर्त्यप्रपञ्चोपादानाज्ञाने तथा अत्र ज्ञानस्य साक्षाद्बन्धनिवर्तकत्वम् इत्यत्र त्यागः गुण एव ‘दृष्ट्वैव तं मुच्यते’ इति श्रुतेरादरणात् । अस्तु इति पराभ्युपगमस्य तत्राप्यप्रामाण्यसूचकः । श्रवणादिना अखण्डार्थपरचरमवृत्त्यजननात् तादृशवृत्त्याऽज्ञाननाशासंभवात् समानप्रकारकयोरेव ज्ञानज्ञानयोर्निवर्त्यनिवर्तकभावक्लृप्तेरिति हृदयम् ॥ २३१ ॥

युक्तिमल्लिका

यस्मादसङ्गतं ह्येतदयुक्तं चोक्तवर्त्मना ।

अनादिभेदमिथ्यात्वाप्राप्त्या व्यर्थं च तेऽन्ततः ॥ २३२ ॥

सुरोत्तमटीका

एतद् अज्ञानोपादानकत्वरूपमिथ्यात्वम् । दोषान्तरं चाह ॥ अनादीति ॥ २३२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

असङ्गतम् अनादेर्बन्धस्य निरुपादानकत्वात् । अयुक्तं ज्ञानस्य स्वावरणनिवर्तकत्वायोगात् । व्यर्थं त्वदभिमतैक्यस्य कथमप्यसिद्धेः

न चेदेतादृशव्याप्त्या नित्ये ज्ञानसुखे त्यज ॥ २४० ॥

यदि व्याप्तिविरोधेऽपि श्रुतत्वात्तदपेक्षितम् ।

तदा ज्ञानाद्बन्धनाशः श्रुतः कस्मादुपेक्ष्यते ॥ २४१ ॥

सुरोत्तमटीका

व्याप्त्येकशरणस्य दोषान्तरमप्याह ॥ यज्ज्ञानमिति ॥ न चेत् श्रुतिपुरस्कारी न चेत् ॥ २४०,२४१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

‘सहदर्शनमात्रेण न व्यप्तिरवसीयते’ इत्यनुव्याख्यानं हृदि निधायाह यदिति ॥ श्रुत्या यत्रापवादस्तत्र, अन्यत्र सहदर्शनमात्र-मनादरणीयमेवेत्याह यदीति ॥ २४०,२४१ ॥

युक्तिमल्लिका

त्रिक्षणस्थायि यत्कर्म तस्य कालान्तरे भवन् ।

स्वर्गस्तदैव साध्यस्स्यान्मध्येऽन्यद्यदि न विद्यते ॥ २४२ ॥

सुरोत्तमटीका

यथा यज्ञस्वर्गयोर्मध्येऽदृष्टं कल्प्यते तथाज्ञानबन्धध्वंसयो-र्मंध्येऽश्रुतस्याप्यज्ञानध्वंसस्य कल्पनमिति परेण स्वग्रन्थे लिखितम् । तत्र दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोर्वैषम्यं दर्शयति ॥ त्रिक्षणेति ॥ कर्म यागरूपम् ॥ २४२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

‘यथा वा श्रुतस्यैव यागस्य स्वर्गसाधनत्वस्योप-पत्तयेऽपूर्वं कल्प्यते । तथा श्रुतोपपत्त्यर्थमेव बन्धमिथ्यात्वकल्पनमिति मैवम् । वैषम्यात् । युक्तं हि तत्रापूर्वकल्पनम् । यत्कालान्तरभावि न तत्कारणम् इति नियमात् । न चेह तथाऽस्ति ।’ इति सुधामनुरुध्याह त्रिक्षणेति ॥ २४२,२४३ ॥

युक्तिमल्लिका

असतः कारणत्वं तु श्रुतेस्सूत्रकृतोऽपि न ।

असतस्सत्कथं जायेतेति वेदोदितं स्मर ।

अन्तराऽनुपपत्त्यैव ततस्तत्रान्यकल्पना ॥ २४३ ॥

अतस्तवैष दृष्टान्तो दृष्टान्तस्त्वदकौशले ।

यद्बाह्यव्याप्तिवैरेण श्रुत्युक्तं त्वं जिहाससि ॥ २४४ ॥

सुरोत्तमटीका

न अभिमतं न । तत्र यागस्वर्गयोर्मध्ये ॥२४३,२४४॥

सत्यप्रमोदटीका

जिहाससि इत्यनेन नास्माकं परस्येव श्रुत्युक्तत्याग इति ज्ञापितम् । यागरूपकरणस्य व्यापारतयैवापूर्वकल्पनात् । विस्तरस् तर्कताण्डवे ‘स्वमतेऽपूर्वस्य कल्प्यत्वसमर्थनभङ्गे’ ॥ २४४ ॥

युक्तिमल्लिका

येयं बाह्या च सन्दिग्धा स्खलद्व्याप्तिसहोदरी ।

श्रुतिसूत्रामतां तां तु जरद्वाराङ्गनां त्यज ॥ २४५ ॥

सुरोत्तमटीका

या इयं व्याप्तिः । बाह्या श्रौतार्थानुपपत्त्याऽप्राप्ता किंतु श्रुतिबहिर्भूतेत्यर्थः । स पक्षाभावात् संदिग्धा । स्खलद्व्याप्ती यज्ज्ञानं तदनित्यं यत्सुखं तदनित्यमिति व्याप्ती । तयोस्सहोदरी । ते यथा स्वकपोलकल्पिते तथा इयमपि स्वकपोलकल्पितेत्यर्थः । तत्कुलपरंपराप्राप्तत्वात् खण्डित-व्रतत्वाच्च जरद्वाराङ्गनामित्युक्तम् ॥ २४५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

इयम् अर्थापत्तिः । बाह्या अन्यथैव सत्यत्वेनैवोपपन्ना । सन्दिग्धा आक्षेपकस्य प्रमितत्वनिश्चयशून्या । स्खलदिति आभाससमान-योगक्षेमा । श्रुतिसूत्रामता प्रमाणविरुद्धमाक्षिपन्ती । व्यभिचारशीलत्वाद् वाराङ्गना । अङ्गविकलत्वान् मिथ्यात्वप्रसूतियोग्यताविकलत्वाज् जरती ॥ २४५ ॥

अपि च सर्वोत्पत्तिमन्निमित्तकारणमीश्वरज्ञानं दैनंदिन-त्रैलोक्यनाशस्यापि कारणमिति तवापि मतम् । अज्ञाननिवृत्तेरत्र प्रसङ्गोऽपि न । अतोऽपि ज्ञानमज्ञानस्यैव निवर्तकमिति व्याप्तिरनुपपन्नेत्याह ॥ किञ्चेति ॥ २५२–२५४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

‘‘नन्वीश्वरज्ञानेन प्रपञ्चस्य निवृत्तिस्त्वयाऽपीष्यत एव । अन्यथा तस्य संहारकर्तृत्वानुपपत्तेर् ज्ञानादिमत एव कर्तृत्वात् । सत्यम् । नैवं ज्ञाननिवर्त्यत्वं परस्याभिप्रेत् । अपि तर्हि अज्ञानोपादानकस्य समाने विषये विरोधिना ज्ञानेनोपादाने निवृत्ते स्वयमेव विलपनम्’’ इति सुधोक्तवर्त्मना दूषयति किञ्चेति ॥ नेति । अज्ञानिनां संसारिणामनुवृत्तेः ॥ २५२–२५४ ॥

युक्तिमल्लिका

किञ्च साक्षाज्ज्ञाननाश्यं भवत्वज्ञानमेव ते ।

पारंपर्येण तन्नाश्यं ततोऽन्यच्च भवेत्किल ॥ २५५ ॥

न चेज्ज्ञानविनाश्यत्वं कथ्यते जगतः कथम् ।

परंपरानाशकं च द्विविधं भुवि दृश्यते ॥ २५६ ॥

ज्ञानस्य भक्तिजनकत्वं भक्तेश्च बन्धनाशकत्वं सुप्रसिद्ध-मित्याह ॥ भक्तिश्चेति ॥ २६३,२६४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

ज्ञानस्य प्रसादसाधनभक्तिजनकत्वमपि सार्वजनी-नानुभवसिद्धम् । स्मृतिसिद्धं चेत्याह प्राहुरिति । ‘ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते’ इति स्मृतेः ॥ श्रूयते ‘भक्तिरेवैनं नयति’ इति भाष्यो-दाहृतश्रुतौ । मानवाः प्रभवः राजादयः ॥२६३,२६४ ॥

युक्तिमल्लिका

न सा ज्ञानं सैव बन्धं छिन्द्याच्चेत्किं गतं तव ।

तत्सर्वविप्लवायोक्ता प्रक्रिया विक्रियैव ते ।

अतोऽप्यसङ्गतैवाभून्मिथ्यात्वप्रस्तुतिस्तव ॥ २६५ ॥

सुरोत्तमटीका

सा भक्तिः । सैव भक्तिरेव । तत् तस्मात् । असङ्गता सूत्रासङ्गता ॥ २६५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

किं गतं तव त्वदभिमतव्याप्तेरहानेः । असङ्गतैव अन्यथैवोपपन्ना । प्रसादनिवर्त्यनिगडबन्धे सत्यत्वस्यैव दर्शनात्

॥ २६५ ॥

युक्तिमल्लिका

अथ ज्ञानेन सत्यस्य नाशे ब्रह्मापि नंक्ष्यति ।

तेन नाश्यत्वघटकं मिथ्यात्वं यदि कथ्यते ॥ २६६ ॥

तर्हि मिथ्यार्थनाशे स्याच्छशशृङ्गस्य नाशनम् ।

तेन नाश्यत्वघटिकां ब्रूमो बन्धस्य सत्यताम् ॥ २६७ ॥

कार्यता घटादौ । अकार्यता आकाशादौ । ‘अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम्’ इत्युक्तेः । ध्वंसे अपवादादाह क्वचिदिति ‘न हि सहस्राक्षोऽपि क्षयं क्षेप्तुं क्षमः’ इति वचनात् ॥ नाशवान् प्रमित इति शेषः । तन् नाशके प्रमाणाभावात् ॥२७१,२७२ ॥

युक्तिमल्लिका

यच्च दृष्टबलाज्ज्ञानं सत्यबन्धनिवर्तकम् ।

इत्युक्ते नीलविज्ञानान्नैल्यादेर्न निवर्तनम् ॥ २७३ ॥

दृष्टं ततो दृष्टबलं कथं स्यादिति चोदितम् ।

तच्च जात्युत्तरं मन्ये नैव जातिमदुत्तरम् ॥ २७४ ॥

सुरोत्तमटीका

यच्च परेण ज्ञानस्य सत्यबन्धनिवर्तकत्वं दृष्टबलाद्वा श्रुतिबलाद्वेति विकल्प्याद्ये दूषणमुक्तं नीलज्ञानान्नीलादिनिवृत्तेरदृष्टत्वादिति । तदनूद्य दूषयति ॥ यच्चेति ॥ जात्युत्तरम् । स्वव्याघातकत्वात् । तदेव विशदयति ॥ यत इति ॥ २७३,२७४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

विवरणकारोक्तमनूद्य सुधाऽनुरोधेन दूषयति यच्चेति । निवर्तनं न दृष्टमित्युत्तरेणान्वयः । जात्युत्तरं युक्ताङ्गहीनेन प्रत्यवस्थानात् स्वव्याघातकरम् ॥ २७४ ॥

यथैव नृपतेर्दृष्ट्या भूयो भूयो निवृत्तिमान् ।

बन्धो दृष्टो भटाद्येषु तथा भगवदीक्षणम् ।

बन्धस्य शिक्षकं दृष्टं भूयोभूयश्शुकादिषु ॥ २७९ ॥

अतो व्याप्तिमतो ब्रह्मज्ञानात्सत्यभवच्युतौ ।

साधितायां व्याप्तिशून्यनीलनीलधियोरपि ॥ २८० ॥

नाश्यनाशकताचोद्यं कथं हृद्यं भवेत्सताम् ।

तस्मान्मिथ्यात्वकथनं न कथञ्चन सङ्गतम् ॥ २८१ ॥

सुरोत्तमटीका

सामान्यतो दृष्टान्तद्वयमुक्त्वाऽन्तरङ्गमपि दृष्टान्तमाह ॥ यथैवेति ॥ सुहृद्दर्शनाद् गुरुदर्शनाद् राजदर्शनाच्च नाश्यतया व्याप्यस्य नाश-दृष्टेर्भगवद्दर्शनादप्यतीतानन्तभक्तेषु भूयो भूयो भगवद्दर्शननाश्यतया व्याप्तबन्धस्य भक्तान्तरेऽपि सत्यस्यैव निवृत्तिर्दृष्टबलादेवोच्यत इति मयापि वक्तुं शक्यत्वात् समं समाधानम् । नीलज्ञानस्य नीलनिवर्तकतया क्वाप्यदृष्टस्य तदनिवर्तकत्वे निवर्तकतया दृष्टस्याप्यनिवर्तकत्वं शङ्कमानो ऽमेध्यस्य भोज्यत्वादर्शनाद्दृष्ट-मप्यन्नस्य भोज्यत्वं त्यजन्क्षुधितो म्रियेत । अतो न वचनतस्स्वव्याहतिमात्रं किन्तु स्वदेहव्याहत्यापि स्वव्याहतिरिति भावः ॥ २७९–२८१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

‘यथा दृष्ट्या प्रसन्नः सन् राजा बन्धापनोदकृत् । एवं दृष्टं स भगवान् कुर्याद्बन्धविभेदनमि’ त्यनुव्याख्यानमनुरुध्याह यथैवेति । शुकादिषु ‘बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागता’ इत्युक्तमुक्तेषु ॥ नील-नीलधियोरपीति । ज्ञानेन सत्यभूतस् तद्विषयो निवर्तते इति व्याप्त्यभावात् । सूत्रे तदनुक्तेश्चेति भावः । न सङ्गतमिति । प्रयोजनाक्षिप्तं न भवतीति भावः

पूर्वविकल्पोत्तरमनुवदन्नुत्तरविकल्पस्याप्युत्तरमाह ॥ श्रेष्ठेति ॥ व्याप्तिबलाद्धि श्रुतेरर्थप्रच्यावने श्रुतिबलं न स्यात् । व्याप्तेश्चोक्त-विधया उच्छेदे यथाश्रुतश्रुत्यर्थे बाधकाभावात् श्रुतिबलं चास्तीति भावः

॥ २८५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

श्रेष्ठेष्टः प्रसन्नः प्रभुः । दुर्व्याप्तीति । ज्ञानमज्ञानस्यैव निवर्तकमिति विशेषव्याप्तिरिति बलीयस्त्वेनाभिमतेत्यर्थः । उच्छित्त्या सुबहुत्र व्यभिचारप्रदर्शनेन दूषणेनेन । मानबलं व्याप्तिविरोधशून्यानां ‘दृष्ट्वैव तं मुच्यते’ इत्यादिनिरवकाशागमानां बलम्

किं च चित्रावयविग्रन्थस्य प्रस्तावोऽप्यस्मान्प्रत्यसङ्गत इत्याह ॥ सत्यमिति ॥ दृष्टोऽस्ति क्वचित्क्वचिद्दृष्टोऽस्ति । नीलज्ञानेन नैल्या-नाशकथा सर्वं सत्यं वस्तु स्वस्वज्ञानेन निवर्तत इति कश्चिदुन्मत्तो वदति चेत्तं प्रति कथनीया स्यात् । सति कल्पके सत्यमपि वस्तुक्वचित्क्वचिज्ज्ञानेनापि निवर्तितुमर्हतीति वदन्तं प्रति नीलज्ञानानैल्यमपि नश्येदिति वचनमसङ्गतत्वाद् वक्तुरास्य नैल्यायैव स्यादिति भावः ॥ २८८,२८९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अनुक्तानुपालम्भोऽपि दोषः परस्येत्याह सत्यमिति । सर्वम् इति । विरोधि वा भवतु मा वा इत्यसङ्कोचेनेति भावः । इति वक्तरीति । ज्ञानं, स्वविषयं सर्वं सत्यं निवर्तयतीत्येवं यदि नाम यः कोऽपि ब्रूयात् तं प्रतीत्यर्थः । वार्ताप्रस्ताव इति । वार्तामात्रमेव । वस्तुतस्तं प्रत्यपि त्वदुक्त-दूषणस्यानवकाश एवेति भावः । ज्ञानेनाज्ञानस्य आरोपितस्य वा निवृत्तिरिति त्वत्पक्षेऽपि उक्तविकल्पदोषप्रसरात् । विस्तरोऽत्र न्यायामृते ज्ञाननिवर्त्यत्वभङ्गे । ‘एकमेवहि चित्रं नाम रूपमाश्रयव्याप्यवृत्तीति पदार्थविदः’ इति सुधोक्त-दोषाच्च ॥ सत्यस्यापि विरोधिन इत्युपस्कारः । नैल्यानाशायेति । पराभव-प्राप्तमुखगतनैल्यस्य अनपगमायेत्यर्थः ॥ २८८,२८९ ॥

युक्तिमल्लिका

ज्ञानात्स्वविषयस्तस्य धर्मो वा तद्विरोधि वा ।

निवर्तते स्वाश्रयस्थमुभयस्थमथापि वा ॥ २९० ॥

इति पृष्ट्वा परो यत्तु दूषयामास दूषणैः ।

अनुक्तोपालंभनेन तत्स्वात्मानं हि दूषयेत् ॥ २९१ ॥

सुरोत्तमटीका

असङ्गतिमेव स्पष्टयति ॥ ज्ञानादित्यादिना ॥ स्व-विषयः ज्ञानविषयः । तस्य विषयस्य । तद्विरोधि विषयगतधर्मविरोधि । स्वाश्रयस्थं निवर्तते वा उभयस्थं निवर्तते वेति पूर्वक्रियावृत्त्या योजनीयम् । तद्ग्रन्थस्थसकलविकल्पानामुदाहरणमिदम् । दूषणैर् नीलज्ञानेन नीलस्य नील-गुणस्य तद्विरुद्धपीतगुणस्य चानिवृत्तेरात्मगतधर्मादेरनिवृत्तेरात्मविषयसम्बन्धस्य चानिवृत्तेरित्यादिदूषणैः । अनुक्तोपालम्भेन अनुक्तोपालम्भाख्यनिग्रहस्थानेन । तद्दूषणम् । परानुक्तप्रमेयस्यैव विकल्प्य दूषितत्वेन स्वाकौशलद्योतकमित्यर्थः ॥ २९०,२९१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

परोक्तान्सर्वविकल्पाननुवदति ज्ञानादिति ॥ सर्वेऽपि परानुक्ता एवेत्याह तदिति ॥ २९०,२९१ ॥

युक्तिमल्लिका

किं ब्रह्मज्ञानतो ब्रह्म तद्धर्मस्तदिद्वषोऽसुराः ।

जीवत्वं वा ब्रह्मजीवभेदो वा द्वित्वमेतयोः ।

निवर्त्यत इति ब्रूते त्वदग्रे कोऽपि मानुषः ॥ २९२ ॥

सुरोत्तमटीका

अनुक्तत्वमेव दर्शयति ॥ किं ब्रह्मज्ञानत इति ॥ तद्धर्मः ब्रह्मधर्मः सार्वज्ञादिः । तद्द्विषः ब्रह्मद्विषो ब्रह्मधर्मद्विषश्च । विषय-विषयधर्मतद्विरोधिनां सङ्ग्रहोऽयम् । जीवत्वमिथ्याश्रयनिष्ठधर्मग्रहणम् । एतयोर् ब्रह्मजीवयोर् द्वित्वमित्युभयगतस्योदाहरणम् ॥ २९२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

उपपादयति किमिति । असुरा इति पर्यन्तं विषय-गतपक्षस्य अनुक्तत्वम् । जीवत्वं ब्रह्मप्रतियोगिकजीवधर्मिको भेद इति आश्रयगतपक्षस्य, द्वित्वमित्यनेनोभयगतपक्षस्य च अनुक्तत्वमुपपादितम् ॥ २९२ ॥

युक्तिमल्लिका

किन्तु ज्ञानविनाश्यत्वं यस्य मानेन मीयते ।

तदज्ञानातिरिक्तं च नश्यज्ज्ञानेन दृश्यते ॥ २९३ ॥

सुरोत्तमटीका

तज् ज्ञाननिवर्त्यतया प्रमितम् । ज्ञानेन नश्यदिति सम्बन्धः ॥ २९३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

यथाप्रमाणं सत्यस्यापि विरोधिनो ज्ञानेन नाश इति पक्षे न कोऽपि दोष इत्याह किं त्विति । दृश्यते इत्यस्य इतीत्युत्तरेणान्वयः ॥२९३॥

युक्तिमल्लिका

उत्तरज्ञानतः पूर्वज्ञानस्य विनिवर्तनात् ।

प्रमया भ्रमनाशाच्च सूर्यादीनां च दर्शनात् ॥ २९४ ॥

दुरितध्वंसदृष्टेश्च सुहृद्दर्शनतो नृणाम् ।

चिन्ताज्वरादिनाशस्य दृष्टत्वात्तत्र तत्र च ।

इति ब्रूते परस्तत्र कुचोद्यावसरः क्व ते ॥ २९५ ॥

सुरोत्तमटीका

कुचोद्यं कुत्सितविकल्पः । तस्यावसरः ॥२९४,२९५॥

सत्यप्रमोदटीका

भ्रमेति । तस्य सत्यत्वं च एतावन्तं कालं मम भ्रम आसीदित्यनुभवेन सिद्धिमिति भावः ॥ २९४,२९५ ॥

युक्तिमल्लिका

त्वदुक्तदूषणानां च व्रणं विवरणव्रणे ।

द्रष्टव्यं विस्तरभयान्नेह तच्च वितन्यते ॥ २९६ ॥

सुरोत्तमटीका

दूषणानां विकल्पदूषणानाम् । तद्दूषणदूषणम् ॥२९६॥

सत्यप्रमोदटीका

व्रणं दूषणम् ॥ २९६ ॥

युक्तिमल्लिका

किञ्चैवमपि ते बन्धमात्रस्याज्ञानकार्यता ।

अस्तु सर्वस्य जगतो मिथ्यात्वं तु कुतो वद ।

न हि सर्वस्य च ज्ञानान्नाशः सूत्रेण सूत्रितः ॥ २९७ ॥

सुरोत्तमटीका

अपि चैवमपि ब्रह्मज्ञानाद्बन्धमात्रनिवृत्तिश्रवणात् तस्यैवाज्ञानकल्पितत्वं स्यात् । सर्वस्य जगतोऽज्ञानकल्पितत्वकथायाः का सङ्गतिरित्याह ॥ किञ्चेति ॥ २९७ ॥

सत्यप्रमोदटीका

एवं सौत्रप्रयोजनाक्षिप्ततया । अस्त्विति अभ्युपगमः । सर्वस्य बन्धातिरिक्तस्य ॥ २९७ ॥

युक्तिमल्लिका

अधिकार्यादिसद्भावाद्गुरुशिष्यादिसंभवात् ।

वक्तृश्रोतृमनोदेहगेहादेरनुपद्रवात् ॥ २९८ ॥

स्वयोग्यदेशकालान्नसद्भावात्फलसंभवात् ।

मीमांस्यवेदसद्भावान्मीमांसाशास्त्रसंभवात् ॥ २९९ ॥

कार्यैव ब्रह्ममीमांसा सदेत्यादावसूत्रयत् ।

यस्सूत्रकारस्स जगन्मिथ्यात्वं नैव मन्यते ॥ ३०० ॥

सुरोत्तमटीका

न केवलं सूत्रे जगन्निवृत्तेरश्रवणमात्रम् । किंत्वधिकार-सम्पत्तेरानन्तर्यार्थकाथशब्देन जगत्सत्यत्वमपि सूत्राभिप्रेतमित्याह ॥ अधिकारीति ॥ २९८–३०० ॥

सत्यप्रमोदटीका

जिज्ञासाकर्तव्यत्वे हेतुत्वेन सूत्रितानाम् अधिकार्यादीनां सत्यत्वमेव सूत्रकृदभिप्रेतम् अन्यथाऽसिद्ध्यापत्तेरित्याह अधिकार्यादीति

॥ २९८–३०० ॥

युक्तिमल्लिका

जगज्जन्मादिहेतुत्वं यः प्रदीपमदीपयत् ।

स्वदत्तदीपतैलस्याभावं स मनुते कथम् ॥ ३०१ ॥

सुरोत्तमटीका

द्वितीयसूत्रार्थपर्यालोचनयापि जगत्सत्यत्वमेव सूत्रकार-स्याभिमतमित्याह ॥ जगदिति ॥ लक्षणस्यार्थनिर्णायकत्वात्प्रदीपमित्युक्तम् । जगतोऽभावे जगत्कारणत्वस्याप्यभावप्रसङ्गाद् दीपतैलस्येत्युक्तम् ॥ ३०१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

प्रदीपं लक्षणम् । वस्तुस्वरूपप्रकाशकत्वात् । तैलस्य तत्सत्यत्वस्य । तैलेन विना दीपस्येव, सत्यत्वेन विना जन्माद्यष्टकानुपपत्तेः ॥ ३०१ ॥

युक्तिमल्लिका

अन्त्यावयविनो नाशः पूर्वं घटविनाशने ।

कपालं तदुपादानं किं नश्यति तदा वद ॥ ३०२ ॥

कार्यात्मना विनष्टोऽसौ घटः कारणरूपतः ।

अस्त्येवेति मतं सर्वे पूर्वेऽङ्गीकुर्वते तव ॥ ३०३ ॥

सुरोत्तमटीका

किञ्च नदीमुभयतो वाहामित्यादिप्रमाणबलाद्विपर्ययेण लयं वक्ष्यन्सूत्रकार उपादाननाशप्रक्रियया जगन्नाशं नाभिप्रैति । किंत्वन्त्या-वयविनामेव प्राङ्नाशस् ततस्तदुपादानस्येत्येवाधोधः क्रमेण प्राथमिकोपादाने प्रकृतौ विकृतिनाशस्य पर्यवसानं वदति । मूलप्रकृतेस्त्वनाद्यनन्तजग-न्मूलोपादानभूतायाः प्रकृतित्वादविनाश एव श्रुतिसूत्रादीनामभिमतः । एवं चोपादाननाशद्वारा जगन्नाशाभावाच्च न ज्ञाननिवर्त्यत्वाख्यं मिथ्यात्वं जगती-त्याह ॥ अन्त्येति ॥ ३०२,३०३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

उपाद्यज्ञाननाशे उपादेयबन्धो विनश्यतीति त्वत्प्रक्रिया लोकदृष्टिविरुद्धा । वैपरीत्यस्यैव दर्शनादित्याह अन्त्यावयविन इति ॥ त्वत्सिद्धान्तविरुद्धाचेत्याह तव पूर्वे अङ्गीकुर्वते इति । अन्यथा स्वाप्नपदार्थ-नाशेऽपि तदुपादानाद्युपलब्धिः स्यादिति तदापादनविरोधः ॥ ३०२,३०३ ॥

युक्तिमल्लिका

कपालस्य तु नाशे तु घटस्यात्यन्तनाशनम् ।

रूपद्वयेनापि नाशात्पुनः कारणरूपतः ।

कपालानामेव सत्ता घटवार्ता गता तदा ॥ ३०४ ॥

एवं प्रकृतिपर्यन्तं नाशोधोऽधः क्रमात्किल ।

भूभूधरादेरप्येवमेव नाशं विदुर्बुधाः ॥ ३०५ ॥

इमां प्रलयमर्यादां वदन्त्यखिलवादिनः ।

एवञ्चोपादाननाशात्कार्यनाशः कदा वद ॥ ३०६ ॥

सुरोत्तमटीका

रूपद्वयेन कार्यरूपेण साक्षात्स्वकारणरूपेण च ॥ ३०४–३०६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

तुशब्देन पश्चान्नाशपक्षं व्यवच्छिनत्ति । पूर्वमेव नाश इत्यर्थः । अत्यन्तेत्यस्यैव व्याख्यानं रूपद्वयेनापीति । तदा कारणरूपतस् तत्ता इति घटवार्ता गता इत्यन्वयः । किन्तु कारणरूपतः कपालानामेव सत्ता इति वार्ता अवशिष्यते इति आवृत्त्या योज्यम् ॥ अधोऽध इति । ‘नदी-मुभयतोवाहामि’ ति भगवते ‘विपर्येण तु क्रमो लयेऽत उपपद्यते च’ इति सूत्रे च तथोक्तेरिति भावः

॥ ३०४–३०६ ॥

युक्तिमल्लिका

तस्मादनादितोऽनन्तब्रह्माण्डानां लये लये ।

अज्ञानच्छेदतश्छेदो न द्वेधाऽपीति धीर्मम ।

अद्याप्यज्ञानावशिष्टेर्नष्टेश्चोक्तविधत्वतः ॥ ३०७ ॥

यस्ते सर्वलयो मुक्त्यै तत्राप्येष लयक्रमः ।

पृथिव्यप्सु विलीना स्यात्तास्तेजस्यनिले च तत् ॥ ३०८ ॥

स व्योमि्न तदहङ्कारे महत्तत्त्वे स लीयते ।

तन्मायायां सा च मायाऽज्ञाने लीना भवेत्तव ॥ ३०९ ॥

मम तु प्रलये सर्वा विकृतिः प्रकृतिं विशेत् ।

सा च प्रकृतिरेवास्या लयो नेति परं मतम् ।

एवञ्चाज्ञाननाशेन नाशो देशान्तरं गतः ॥ ३१० ॥

सुरोत्तमटीका

द्वेधा विपर्ययेण तु लय इति सूत्रे उपादाननाशद्वारा जगन्नाशस्याप्रस्तुतत्वात् । अज्ञाननाशद्वारा नाशस्य सुतरामभावाच्च । द्वेधेत्य-स्याभिप्रायान्तरमाह ॥ अद्यापीति ॥ अनादिकालतो जगतः कल्पे कल्पे विनष्टत्वाद् अज्ञानस्य चाद्याप्युर्वरितत्वादित्यर्थः । छेदो जगन्नाशः ॥ ३०७–३१० ॥

सत्यप्रमोदटीका

न द्वेधाऽपीति । अज्ञानस्योपादानत्वाभावाद् उपा-दानस्य पूर्वमनाशाच्चेति भावः । अभिप्रायान्तरमाह अद्यापीति पूर्वकल्पीय-जगन्नाशेऽपि । अज्ञानावशिष्टेर् अन्यथेदानीं तदुपादानकसंसारानुपलम्भः स्यादिति भावः । उक्तविधत्वतो ऽधोऽध इति पूर्वोक्तविधत्वतः ॥ ते मुक्त्यै निष्प्रपञ्चताऽऽपत्त्यै । मम तु परान्तकाले । एषः क्ष्माम्भोनलानिलेत्यादि-स्मृत्युक्तः ॥ मायायां प्रकृतौ । अज्ञाने इति । प्रकृतेरपि अज्ञानकार्यत्वोप-गमादिति भावः ॥ विकृतिः कार्यजातम् । विशेत् तदात्मना अवतिष्ठते । अस्याः प्रकृतेर्लयो न । ‘नासतो विद्यतेऽभावः’ इति परं मतं गीतासंमतम् । असतः कारणस्य प्रकृतेर् अभावः प्रागभावः प्रध्वंसश्च न विद्यते इति तद्वाख्यानात् ॥ ३०७–३१० ॥

युक्तिमल्लिका

भूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिरिति हि श्रुतिः ।

अतो न लौकिकी नापि वैदिकीऽयं स्थितिस्तव ॥ ३११ ॥

सुरोत्तमटीका

तदभिमतश्रुत्यैव जगन्नाशोत्तरकालमज्ञाननाशं प्रतिपाद-यति ॥ भूय इति ॥ विश्वमाया विश्वोपादानभूतमाया । तस्याश्चान्ते निवृत्ति-श्रवणात् तन्नाशोत्तरकाले जगन्नाशस्त्वयापि वक्तुं न शक्यत इति भावः ॥ ३११ ॥

सत्यप्रमोदटीका

श्रुतिरपि अन्ते एवाज्ञाननाशं श्रावयतीत्याह भूय इति ॥ ३११ ॥

युक्तिमल्लिका

त्वत्प्रक्रियालयव्याप्ता यस्मात्सर्वे महालयाः ।

तत्सूत्रसूत्रितार्थाख्यरत्नमालापकर्षणम् ।

यः करोति नराकारो वानरस्स न संशयः ॥ ३१२ ॥

विपर्ययेण तु लयं यस्सूत्रे सूत्रयिष्यति ।

सोऽधुनोपादाननाशात्कार्यनाशं न बोधयेत् ॥ ३१३ ॥

सुरोत्तमटीका

त्वत्प्रक्रियालयव्याप्तास् त्वत्प्रक्रियाया लयेन नाशेन वैपरीत्येनेत्यर्थः । व्याप्ताः सर्वेऽपि महालयाः । सृष्टिवैपरीत्येनैव लयो न त्वेकोऽपि लयस्त्वदुक्तरीत्या उपादाननाशद्वारेत्यर्थः । यथा महालयश्राद्धं लयव्याप्तं तथेति सूचनाय महालया इत्युक्तम् । सूत्रसूत्रितार्थः ज्ञानस्यैव बन्धनिवर्तकत्वम् ॥ ३१२,३१३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

तव प्रक्रियाया लयेन वैपरीत्येनैव व्याप्ताः सर्वे महालयाः । यथा महालयश्राद्धं लयव्याप्तं तथेति ध्वनिः । वानर इति अव्यवस्थितचित्त इत्यर्थः । तदुक्तमभियुक्तैः ‘मणिस्रजं वा प्लवगोऽव्यवस्थः’ इत्यादि ॥ ३१२,३१३ ॥

युक्तिमल्लिका

अर्थस्यास्यानर्थदस्य तस्मात्सूत्रं न सूचकम् ।

त्रिलोकीसूचको यस्ते गुरुरास्ते स सूचकः ॥ ३१४ ॥

सुरोत्तमटीका

त्रिलोकीसूचकस् त्रिलोक्याः पैशुन्यकारी ॥ ३१४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

तस्मात् तदुक्तार्थापत्तेः सर्वदोषावकुण्ठितत्वात् । अस्य जगन्मिथ्यात्वरूपस्य । अनर्थदस्य परतत्वप्रद्वेषपर्यवसायित्वेन तमः-फलकस्य । सूचकम् आक्षेपकम् । सूचकः पिशुनः । सूचकः साधनदुरुप-क्रमवान् ॥ ३१४ ॥

युक्तिमल्लिका

अज्ञानकार्यता चास्य समस्तस्य न युज्यते ।

यद्यज्ञानमुपादानं वृत्त्याऽज्ञाननिवर्तने ।

तदुपादेयकार्यस्य ह्यनिवृत्तिः कथं वद ॥ ३१५ ॥

सुरोत्तमटीका

तद्रीत्यैव जगतोऽज्ञानानुपादानकत्वं च समर्थयते ॥ अज्ञानकार्यतेति ॥ ३१५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

वृत्त्या चरमवृत्त्या । त्वद्रीत्या ‘तत्त्वमसि’ वाक्य-श्रवणोत्थया । अनिवृत्तिर् इदानीमपि संसारोपलम्भादिति भावः ॥ ३१५ ॥

युक्तिमल्लिका

घटवृत्त्या घटाज्ञाननाशे न हि घटक्षयः ।

तवाप्यस्ति मते तस्मात्तदुपादेयतापि न ॥ ३१६ ॥

सुरोत्तमटीका

घटक्षयो नास्ति हीति सम्बन्धः ॥ ३१६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

व्यावहारिकं घटं प्रति ब्रह्मैवाधिष्ठानम् । ब्रह्माज्ञानमेव चोपादानमिति परस्याभ्युपगमः । घटवृत्त्या घटाज्ञाननाशेऽपि घटस्यानाशा-दित्याह घटेति । नाशे नेति पदच्छेदः ॥ ३१६ ॥

युक्तिमल्लिका