भागवते गीतायां च सर्वत्रैक्यस्यासुरपक्षत्वश्रवणादैक्य-मपहसति ॥ एवं चेति ॥ ११९२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

एवं चेति श्रुतिस्मृतिषु कुत्रापि तदभीप्सितैक्यभिक्षाया अलाभात् ततो बहिष्कृतत्वाच्च ॥ ११९२ ॥

युक्तिमल्लिका

सुपर्णौ द्वौ सहयुजौ सखायौ देहपिप्पलम् ।

ब्रह्मजीवाभिधौ नित्यं स स्वजाते परावरौ ॥ ११९३ ॥

तयोर्मध्ये ब्रह्मणोऽन्यो यस्तु जीवाभिधः खगः ।

स पुण्यपापकर्मोत्थं फलमत्ति सुखासुखम् ॥ ११९४ ॥

जीवादन्यस्तु यः पक्षी परमात्माभिधो महान् ।

सोऽनश्नन्नभितो नित्यं चाकशीति महाप्रभुः ॥ ११९५ ॥

इति श्रुतिस्तयोर्भेदं स्पष्टमाह स युक्तिकम् ।

अन्यावकाशशून्या सा मान्या केन न वादिना ॥ ११९६ ॥

सुरोत्तमटीका

इदानीं द्वासुपर्णेति श्रुतेस्सविस्तरमर्थमाह ॥ सुपर्णा-विति ॥ तयोरन्य इत्यत्र साकाङ्क्षान्यपदस्य योग्यतया शेषपूरणं ब्रह्मण इति । अनश्नन्नन्य इत्यत्र च जीवादिति । चाकशीति अतिशयेन प्रकाशते ॥ ११९३-११९६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

द्वा सुपर्णेति श्रुतिं ‘ॐ स्थित्यदनाभ्यां च’ इति सूत्रभाष्योक्तदिशा सपरिकरं व्याख्याति । सुपर्णावित्यादिभिः । वृक्ष-मित्यस्यार्थः देहपिप्पलमिति । परीत्यस्यार्थः नित्यमिति । तयोः । मध्ये इति शेषः । अन्यः परमात्मन इति पूरणीयम् । जीवाभिध इति । पिप्पलं कर्मफलं सुखासुखम् । अनश्नन् भोगनिरपेक्षम् । अभि अभितः नित्यम् ॥ ११९३-११९६ ॥

युक्तिमल्लिका

यस्माज्जीवेशयोर्भेदव्याप्य द्वित्वाख्ययुक्तितः ।

प्राक्प्रसाध्य भिदां पश्चादशनानशनाख्यया ।

विरुद्धधर्मयुक्त्या च बलीयस्यात्तयोर्भिदाम् ॥ ११९७ ॥

पुनः प्रसाध्या पश्चाच्च श्रुतिस्स्पष्टं द्विधर्मिणीम् ।

अन्यो सावयमन्यश्चेत्याह जीवेशयोर्भिदाम् ॥ ११९८ ॥

सुरोत्तमटीका

अन्यावकाशशून्यत्वमेव विशदयति ॥ यस्मादित्या-दिना ॥ जीवेशयोर्भिदामिति सम्बन्धः । तयोर्जीवेशयोः । तयोरन्य इत्यत्र ब्रह्मप्रतियोगिक जीवधर्मिकभेदकथनाद् अनश्नन्नन्य इत्यत्र च जीवप्रतियोगि-केश्वरधर्मिकभेदकथनाद् द्विधर्मिणीमित्युक्तम् ॥ ११९७-११९९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अन्यावकाशशून्या इत्येतदुपपादयति यस्मादित्यादि-भिः । द्वित्वाख्ययुक्तितः द्वित्वस्य उत्सर्गतः भेदव्याप्तत्वेऽपि’द्वित्वं चैकस्य युज्यते’ इत्युक्तेः क्वचिदपवादाद् आह विरुद्धेति । बलीयस्या इति च ॥ ११९७,११९८ ॥

युक्तिमल्लिका

तस्माद्द्विरूपया युक्त्या श्रुत्या चोभयरूपया ।

साधयन्ती तयोर्भेदं केन मान्या न वादिना ॥ ११९९ ॥

अभ्यासश्चोपपत्ती च तात्पर्यद्योतकं त्रयम् ।

लिङ्गं यतोऽस्ति तत्स्वार्थान्नैव चाल्या कथञ्चन ॥ १२०० ॥

अत्रोक्तौ पक्षिणौ जीवपरावेव कुतः बुद्धिजीवौ किं न स्यातामित्याशङ्कां परसंमतिप्रदर्शनेन युक्तिभिश्चापाकरोति द्वावित्यादिभिः । पूर्वपक्षिणः गुहां प्रविष्टावात्मानौ हि तद्दर्शनात्’ इति नये साङ्ख्याः ॥१२०२॥

युक्तिमल्लिका

तज्जीवपरमात्मानौ खगौ तव ममापि च ।

तद्भेदबोधिका सेयं श्रुतिरित्यपि संमतम् ॥ १२०३ ॥

सुरोत्तमटीका

तत्तस्माद्बुद्धिजीवपक्षस्य त्वयैव दूषितत्वात् । तयो-र्जीवेशयोर्भेदबोधिका । व्यावहारिकभेदपरेयं श्रुतिरिति वदता परेणापि भेदप्रतिपादकत्वस्याङ्गीकृतत्वादिति भावः । उपलक्षणं चैतत् । आत्मानं परमात्मानम् आत्मानं चेत्येतच्छ्रुतेर्निरुक्तौ जीवात्मपरमात्मनोरेव स्पष्टं कथना-च्चेत्यपि द्रष्टव्यम् । किञ्च पररीत्या भेदवाक्यस्यास्य बुद्धिजीवविषयतां कुर्वता स्वरीत्यैव सर्वाण्यप्यैक्यवाक्यानि जहदजहल्लक्षणया ब्रह्मविशेषणीभूता-विद्याख्योपादानस्य जीवविशेषणीभूतदेहान्तःकरणाद्युपादेयस्य चैक्यपराणि कुतो न क्रियन्ते । नागृहीतविशेषणान्यायेनापि विशेषणैक्यस्यास्य न्याय्यत्वात् । मयापि जगत्स्रष्टुर्ब्रह्मणः करस्थप्रकृतेर्दण्डवद्विशेषणता वक्तुं शक्यत एव । उपादानोपादेययोरभेदश्चावयोस्संमत एव । उभयोरपि जडतया अविरुद्धे अबाधिते उभयवादिसम्प्रतिपन्ने चास्मिन्नैक्ये सति किमर्थमनीदृशमैक्यं परिकल्प्यते । एवं च तवाभिलषितमैक्यं वाक्याभावात्प्रमाणान्तरस्य सुतराम-भावाद् वेदारण्यकं विहायारण्यमेव गच्छेत् । भेदस्तूक्तरीत्या स्वविरोधि-प्रमाणस्य निर्मूलितत्वेन द्वासुपर्णेति श्रुतावेव लब्धावसरो भिन्नोऽचिन्त्यःपरमो जीवसंघादित्यादिवाक्यशतानुगृहीतो वेदारण्यक एव सुखं निवसेत् । सार्व-जनीनप्रत्यक्षानुगतो नगरे वा प्रचरेत् । किञ्च एकादशेन्द्रिय पञ्चभूतात्मक-प्रकृतिविकारविशेषस्य देहतया वृक्षपदेनैव बुद्धेर्गृहीतत्वात् तदालिङ्गनकर्ता अत्ता अन्य एव भवेत् । न हि स्वयमेव स्वात्मानमालिङ्गति । किञ्च बुद्धेर्जडदेहाभिन्नतया जीवस्य च ततोऽत्यन्तविलक्षणतया कथमुभयो-स्समानोऽयं देहः । कथं च चेतनासाधरणधर्मस्सख्यं जडाजडयोरुभयोः । अपि च भागवतीयसमाख्यावचने अत्तुस्सुपर्णस्य एकस्यैव ममांशस्य जीवस्यैवं महामत इति कदाचिन्मुक्तजीवतया अनत्तुश्च विद्यामयो यस्सतु नित्यमुक्त इति नित्यमुक्तब्रह्मतया स्पष्टं निरूपणाच्च जीवपरमावेव सुपर्णौ । अपि च भवदाचार्यकृताथर्वणोपनिषद्भाष्य एवाविद्यां शरीरद्वयरूपिणीं वृक्षत्वेन परिकल्प्य तत्त्वंपदार्थौ च पक्षित्वेनास्मान्बोधयितुं मन्त्र आह । द्वा द्वौ, उभौ, सुपर्णा सुपर्णौ सुष्टु पर्णौ पक्षौ ययोस्तौ सुपर्णौ । जीवस्य धर्माधर्मौ पक्षौ । ईश्वरस्याविद्यातत्सम्बन्धाविति निरूपणाज् जीवपरमावेव सुपर्णौ ॥ १२०३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

तत् तस्मात् । तयोरिति वा । स भेदः व्यावहारिक इति तु कुकल्पना निर्मूलेत्यन्यदेतत् ॥ किञ्च तत्र यथा बुद्धिजीवाविति पररीत्योक्तं तथा तत्त्वमसीत्यत्र सिद्धान्तेऽपि उपादानस्य अविद्यारूपप्रकृतेर् उपादेयस्य देहेन्द्रियादेश्चाभेद एवार्थः व्याख्यायताम् । किं जहदजहल्लक्षणया चिन्मात्रैक्य-कल्पनादुर्व्यसनेन । अविद्या हि ब्रह्म विशेषणं, देहाद्युपाधिस् तदुपादानको जीवस्य । तथा च नागृहीतविशेषणान्यायेन विशेष्यांशे बाधे विशेषणयोर् अविद्यातत्कार्ययोरभेदो न्यायप्राप्तः । उभयोरपि जडत्वादुपपन्नश्च ।

अपि च वृक्षस्य प्रकृतिरूपतया बुद्धेरपि तद्विकारत्वेन तदेकदेशत्वेन च नात्रोक्तः परिष्वङ्गे युक्तः । बुद्धिजीवयोर्जडाजडयोः सख्यं च दुर्घटम् । सुपर्णावेतौ सयुजौ सखायौ’ इत्यत्र भागवते स्पष्टं जीवपरमात्मपरत्वेन व्याख्यानात् तद्विरोधश्च । आथर्वणभाष्ये अस्यैव वाक्यस्य जीवपरमात्मपरत्वेन भाषितत्वेन तद्विरोधश्च । तदेतदभिप्रेत्योक्तं तवापि च ममापि चेति ॥१२०३॥

युक्तिमल्लिका

सुखदुःखाद्यनुभवो जीवसाक्षी किलावयोः ।

यच्छमनाय अध्याहारप्रयास इत्याह य इति ॥ १२०८ ॥

युक्तिमल्लिका

एवं भावाभावविरोधस्यैवापलापे तव भावरूपाज्ञाना-सिद्धिरेव स्यादित्याह ततश्चेति । स्वप्रकाशेन चैतन्येन आध्यात्मिकसम्बन्धस्य विद्यमानत्वेऽपि ज्ञानाभावघटनाय खलु भावरूपमज्ञानमावरणं त्वयैष्टव्यम् । न च तदुक्तम् । इदानीं त्वदुक्तरीत्या ज्ञाने सत्यपि ज्ञानाभावस्य अन्यतरस्य मिथ्यात्वकल्पनेनैवोपपत्तौ अज्ञानरूपावरणकल्पनस्य क्वावकाश इति भावः

॥ १२१३ ॥

युक्तिमल्लिका

अभावाज्ञानवादो हि भावाभावविरोधतः ।

निवार्यते त्वया तस्याभावेऽसौ केन वार्यते ॥ १२१४ ॥

एवं च परस्योभयतः पाशारज्जुरेवेत्याह ॥ विरोध इति ॥ सा मिथ्यात्वाशा ॥ १२१७ ॥

सत्यप्रमोदटीका

विरोधे अन्यतरत्वस्यैव अविरोधे उभयात्मकत्वस्य सम्भवेन, सा मिथ्यात्वाशा ॥ १२१७ ॥

युक्तिमल्लिका

भावाभावविरोधे हि स्वोक्तमिथ्यात्ववाग्गता ।

स्वाभावेन सह स्थित्या यतो मिथ्यात्वमुच्यते ॥ १२१८ ॥

सुरोत्तमटीका

कथमित्यत आह ॥ भावाभावेति ॥ कस्मान्मिथ्यात्व-वाग्गतेत्यत आह ॥ स्वाभावेनेति॥ततो गतेति पूर्वेणान्वयः॥१२१८ ॥

सत्यप्रमोदटीका

विरोधे स्वात्यन्ताभावसमानाधिकरणत्वरूपमिथ्यात्व-लक्षणमेव व्यासज्यत इत्याह स्वोक्तेति ॥ १२१८ ॥

युक्तिमल्लिका

अविरोधे जगत्सत्स्याद्भावाज्ञानं च भर्जितम् ॥ १२१९ ॥

सुरोत्तमटीका

अविरोधेऽपि मिथ्यात्वाशागमनप्रकारमाह ॥ अविरोध इति ॥ जगदभावाख्याभावेऽपि जगतो भावसम्भवाज् जगत्सत्स्यात् । अतोऽपि मिथ्यात्वाशा गतेति भावः । रज्ज्वन्तरं चाह ॥ भावेति ॥ १२१९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अविरोधे अत्यन्ताभावस्यापारमार्थिकत्वे मिथ्याभूत-मिथ्यात्वकत्वेन जगत् सत्स्यात् । भर्जितं प्रागुक्तदिशैव ॥ १२१९ ॥

युक्तिमल्लिका

तथापि लोकतो भीत्या भावज्ञानरिरिक्षया ।

अतः यथाश्रुतस्यानर्थरूपत्वात् । अध्याहारेप्यनर्थोक्तेः ॥ प्रबलं दोषान्तरं चाह ॥ कथमिति ॥ द्विता द्वाविति द्विवचनमित्यर्थः । एवं कल्पने पारमार्थ्यापारमार्थ्याभ्यां जीवस्यैवाशनानशने इति कल्पने । कुतो न घटत इत्यत आह ॥ किमेकस्मिन्निति ॥ रूपरसाख्य धर्मभेदेपि एकस्मिन्घटे द्वाविति प्रयोगादर्शनाद् यथा कथं चिज् जीवस्यैव ग्रहणे द्विवचनायोगात् । नहि दण्डकुण्डलभेदेप्येकस्मिन्नेव देवदत्ते द्वाविमौदण्डकुण्डलिनाविति प्रयोगोपि दृश्यत इति भावः ॥ १२२७,१२२८ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अपि च अस्तु कथञ्चिद्धर्मयोरेकत्र घटना । सर्वथा धर्मिणि द्वित्वानुपपत्तिरेवेत्याह किमिति ॥ १२२७,१२२८ ॥

युक्तिमल्लिका

किन्तु रूपरसादीनां बहुत्वे द्वित्व एव च ।

रसवान्रूपवांश्चैको घट इत्यवकीर्त्यते ॥ १२२९ ॥

सुरोत्तमटीका

कथं तर्हि प्रयोग इत्यत आह ॥ किं त्विति ॥१२२९॥

सत्यप्रमोदटीका

अविरुद्धधर्माणामेकत्र वृत्तिरविरुद्धैवेत्याह रूपेति ॥ १२२९ ॥

युक्तिमल्लिका

नचेत्सौन्दर्यधैर्याभ्यां भार्ये द्वे भवतस्तव ।

अतः पुनर्विवाहार्थमपुत्रस्य वृथा श्रमः ॥ १२३० ॥

सुरोत्तमटीका

विपक्षे बाधकं वदन्परपक्षमपहसति ॥ न चेदिति ॥ नचेद् धर्माद्वित्वेप्येकस्यैकता नचेत् । द्वेभवत एकैवभार्याद्वेभवत इत्यर्थः

॥ १२३० ॥

सत्यप्रमोदटीका

अन्यथाऽतिप्रसङ्गोक्त्या परमपहसति न चेदिति ॥ १२३० ॥

युक्तिमल्लिका

विद्यामयो नित्यमुक्तो वेदात्मानं किल प्रभुः ।

पिप्पलादं स्वतोऽन्यं स वेदाविद्यान्धचक्षुषम् ॥ १२३१ ॥

सुरोत्तमटीका

आत्मानमन्यं च सवेदविद्वानपिप्पलादो न तु पिप्पलादः । योऽविद्ययांधस्सतुनित्यबद्धो विद्यामयोयस्सतुनित्यमुक्त इत्ये तच्छ्रुति समाख्या-रूपभागवतवचनाल्लब्धमर्थमाह ॥ विद्यामय इत्यादिना ॥ अत्ति अनश्नन्नित्य-नेनाविद्यामयत्वं बद्धत्वं जीवस्य विद्यामयत्वं नित्यमुक्तत्वं च भगवतस्सूचितम् । तदेव स्मृत्यास्पष्टीकृतमिति ज्ञातव्यम् । अनुमा जीवेशयोः पारमार्थिक-भेदानुमा । आगमानुगा अनुमतेति सम्बन्धः ॥ १२३१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

‘आत्मानमन्यं च स वेद विद्वानपिप्पलादो न तु पिप्पलादः ।

योऽविद्ययान्धः स तु नित्यबद्धो विद्यामयो यः स तु नित्यमुक्तः’

इति भागवतश्लोकम् अर्थतो ऽनुवदति विद्यामय इति ॥ १२३१ ॥

युक्तिमल्लिका

इति भागवतोक्तिस्सा यतो वक्ति ततोऽनुमा ।

विमतो जीवपरयोर्भेदोऽयं परमार्थसत् ॥ १२३२ ॥

संसारोन्मुक्तचैतन्योल्लेख्यत्वान्मौक्तसौख्यवत् ।

इति जीवब्रह्मभेदं साधयत्यागमानुगा ॥ १२३३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

तत उक्तितः लब्धा भेदपारमार्थसाधिका अनुमा आगमाऽनुगा आगमानुसारिणीति उत्तरेणान्वयः । उल्लेख्यत्वात् सम्बन्धि-त्वात् । मौक्तसौख्यवत् ‘श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य’ इत्यत्र तारतम्येनोक्त-मौक्तानन्दवत् ॥ १२३२, १२३३ ॥

युक्तिमल्लिका

तर्कं च कर्कशं सा वाग्वैलक्षण्यमलक्षयत् ।

यत्र त्वस्येतिवाक्यस्याप्यापातार्थमपाकरोत् ॥ १२३४ ॥

सुरोत्तमटीका

वैलक्षण्यम् अत्तृत्वानत्तृत्वाविद्यांधत्वविद्यामयत्व बद्धत्व-मुक्तत्वाख्य विरुद्धलक्षणभरित्वम् । आपातार्थं सर्वथाज्ञानशून्यत्वार्थः । आत्मानमन्यं च स वेदेति मुक्तस्य स्वपरज्ञानकथनात् । विज्ञातारमरे केन विजानीयादित्यादि श्रुतेः स्वपरज्ञानाभावो नार्थ इति सिद्धमिति भावः

॥ १२३४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

विपक्षे बाधकं विरुद्धलक्षणयोगित्वानुपपत्तिरूपं नित्यबद्धत्वनित्यमुक्तत्वादि विरुद्धलक्षणोक्त्या अलक्षयद् अज्ञापयत् । आपातार्थं स्वपरज्ञानाभावरूपम् । ‘आत्मानमन्यं च वेद’ इति निरूपणात् ॥ १२३४ ॥

युक्तिमल्लिका

तस्माद्वित्वाख्ययुक्तेश्च भोगाभोगाख्ययुक्तितः ।

अन्यत्वश्रुतितश्चाभूदन्योन्याभाववागियम् ॥ १२३५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अन्योन्याभाववाक् परमार्थतो भेदसाधिका वाक् । इयं द्वा सुपर्णेति श्रुतिः ॥ १२३५ ॥

युक्तिमल्लिका

युक्तिमल्लिका

अतश्शङ्का पिशाचीः सा श्रुतिरेव न्यवारयत् ॥ १२३९ ॥

सुरोत्तमटीका

अतः समाख्यासमेतत्वात् हेतुगर्भविशेषणभरितत्वाच्च । शङ्कापिशाचीर् मुक्तौ ज्ञानाभावव्यावहारिकभेदपरत्वादिशङ्कापिशाचीः

॥ १२३९ ॥

युक्तिमल्लिका

एकं भाविभवच्चैकमित्याशां हन्ति लड्द्वयम् ।

मुक्तस्याप्यवृतोक्तेश्च नैराश्यं परमं सुखम् ॥ १२४० ॥

सुरोत्तमटीका

एकम् अनशनं भावि । एकम् अशनं च भवद्वर्तमानम् । लड्द्वयम् अनश्नन्निति शत्रंतपदस्यापि लडर्थत्वाद् लड्द्वयमित्युक्तम् । सोश्नुत इति मुक्तस्याप्यत्तृतोक्तेश्च एकं वर्तमानमित्याशा निरस्ता । तेन परस्य शङ्कामात्रस्यानवकाशान्नैराश्यमेव सुखम् । नैराश्यं परमं सुखमिति भागवत-वाक्यमपि मायिनां परिहासार्थमेव प्रवृत्तमिति ध्वनिं सूचयितुं तदेव वाक्य-मुदाहृतम्

॥१२४० ॥

सत्यप्रमोदटीका

एकम् अनशनम् । भावि मुक्तिकालीनम् । एकम् अशनं भवत् संसारकालीनम् । लड्द्वयम् अत्ति अनश्नन् इति । मुक्तस्यापि ‘सोऽश्नुते सर्वान् कामान्’ इति श्रुतौ कथितस्य । नैराश्यं स्वमतसमर्थनाशापरित्यागः । ‘नैराश्यं परमं सुखमिति पिङ्गलया । शिक्षितस्य भागवतोक्तस्य धर्मस्य तव परिहारार्थमेव प्रवृत्तिरिति ध्वनिः ॥ १२४० ॥

युक्तिमल्लिका

स्याद्रक्तिमेति श्यामत्वदशायामपि किं घटः ।

रक्त इत्युच्यते सद्भिस्ततोऽप्येतदपार्थकम् ॥ १२४१ ॥

सुरोत्तमटीका

भाव्यनशनमपेक्ष्येदानीमनश्नन्निति प्रयोगो नोचित इत्यत्र दृष्टान्तमाह ॥ स्यादिति ॥ १२४१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

भाविनिवर्तमानत्वप्रयोगं निदर्शनेन खण्डयति स्यादिति ॥ १२४१ ॥

युक्तिमल्लिका

किञ्चैक्यवाक्यवाक्यस्य वृथैवं क्लिष्टकल्पना ।

ऋजोर्यथा श्रुतार्थस्य त्यागे हेतोरभावतः ॥ १२४२ ॥

सुरोत्तमटीका

अपि चास्य वाक्यस्य बुद्धिजीवविषयत्वकल्पनमवस्था-भेदेन जीवमात्रविषयत्वकल्पनं च प्रकारद्वयेनापि मायावादिनां व्यर्थमित्याह ॥ किं चेति ॥ ऐक्यवाक्यस्य प्राबल्ये साक्षाज्जीवेश्वरभेदपरत्वेऽप्यस्याश्श्रुतेर्बाधितुं शक्यत्वात् क्लिष्टकल्पना व्यर्था ॥ १२४२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

सत्यप्रमोदटीका

अनुवाद एवायं भेदस्येति चेत् स किं श्रुतिसिद्धस्य अथ प्रमाणान्तरेण । नाद्यः ‘तद्धैक आहुः’ इत्यत्रेव अनुवादलिङ्गाभावा-दित्याह कस्मिन्निति । सर्वथा श्रुत्यसिद्धत्वे उपायनार्थत्वगतिकथनायोगादिति आह भेदेति । प्रमाणान्तरसिद्धत्वे च तद्विरोधादेवाप्रामाण्यमभेदागमस्य । तेन च तस्या प्रामाण्याभावे नानुवादकत्वं भेदवाक्यानां’ इत्यादि तत्त्वनिर्णयोक्त-दोषापातात् ॥ १२४५ ॥

युक्तिमल्लिका

परप्रयोजनार्थं हि परमात्मा प्रवर्तते ।

सुरां सुधां च दुस्साध्यां किं संसाध्य स्वयं पपौ ।

असुरांश्च सुरांश्चैव यथायोग्यमपाययत् ॥ १२४६ ॥

सुरोत्तमटीका

अन्ते प्रलये । न लिप्यते । हत्वा स इमांल्लोकान् न हन्ति न निबध्यते इति गीतोक्तेः । कनीयान्नेत्यनेन न कर्मणा वर्धते नो कनीयान्’ इति श्रुतेः ॥ १२५१ ॥

युक्तिमल्लिका

यो सक्तस्सन्विविक्तश्च साक्षी किल नृणां हृदि ।

स पापमूलदुःखानि नैव भुंक्त इति स्मृतेः ॥ १२५२ ॥

सुरोत्तमटीका

एवं चाश्नदनश्नन्तो चिदंशौ द्वौ यतो बलात् ।

तच्छ्रुतिस्तत्परैवास्तु किमर्था क्लिष्टकल्पना ॥ १२५७ ॥

सुरोत्तमटीका

तत्तस्माद् अश्नदश्ननतोश्चिदंशयोरावश्यकत्वात् ॥ १२५७ ॥

सत्यप्रमोदटीका

तच् चैतन्यम् । अन्यस्य मिथ्यात्वेन अधिष्ठानत्वा-योगात् ॥ १२५७ ॥

युक्तिमल्लिका

श्रावयन्ती भिदां तस्य व्यावहारिकतादिकम् ।

कपोलक्लृप्तमश्रौतधिक्कृत्यैव श्रुतिर्द्वयोः ॥ १२५८ ॥

सायुज्यसख्या सादृश्यस्वातन्त्र्यादिविशेषणैः ।

उपसर्गेण च व्याप्तिं प्रबोध्यैक्यगिरां गतिम् ॥ १२५९ ॥

सगुणत्वं च संसाध्य लिटा मिथ्याश्रुतेर्गतिम् ।

लटा तद्बाधकं चोक्त्वा माध्वराद्धान्तमुद्दधे ॥ १२६० ॥

सुरोत्तमटीका

एवं जीवेशयोरेवैतच्छ्रुतिप्रतिपाद्यत्वं संसाध्य श्रौतपद-महिम्ना इयमेव श्रुतिस्सकलमाध्वराद्धान्तरहस्यसाधिकेत्याह ॥ श्रावयन्तीति ॥ द्वयो र्जीवेशयोर्भिदामिति सम्बन्धः । तस्या भिदायाः । आदिपदेनौपाधि-कत्वादिकं गृह्यते । कपोलक्लृप्तं स्वकपोलक्लृप्तम् । अश्रौतं श्रुतौ कुत्राप्यनु-दितम् । इदं च धिक्कारे हेतुगर्भं विशेषणद्वयम् । जीवेश्वरभेदव्यावहारि-कत्वादेश्श्रुतौ कुत्राप्यप्रतिपादितत्वात् केवलं स्वकपोलकल्पनामात्रस्य विदुषां संसदि उपन्यासानर्हत्वादिति भावः । विशेषणैः सयुजौ सखायौ समानं वृक्षं परिषस्वजाते । अनश्नन्नन्यो अभिचाकशीतीति विशेषणैः । क्रियापदस्यापि विशेष्य गुणप्रतिपादकत्वेन विशिनष्टि विशेष्यमिति व्युत्पत्त्या विशेषणत्व-मस्त्येवेति भावः । सायुज्यसख्यसादृश्यस्वातन्त्र्यादि प्रबोध्येति सम्बन्धः । आदिपदेन नित्यमुक्तत्वादिकं गृह्यते । अभितस्सर्वत इति व्युत्पत्त्या व्याप्त्यर्थकाभीत्युपसर्गेण व्याप्तिं च प्रबोध्य ऐक्यगिरां गतिं भगवतस्सगुणत्वं च संसाध्य । ऐक्यवाक्यानां स्थानैक्यमत्यैक्यसादृश्यैक्यव्याप्त्यैक्यपरत्वाख्यगतेः श्रौतपदमहिम्ना प्रदर्शितत्वात् सकलजीवदेहगतत्वसखित्वादिभगवद्गुणानामपि प्रदर्शितत्वादिति भावः । लिटा सस्वजाते इति देहालिङ्गनस्यातीतत्व प्रतिपादकलिटा । मिथ्याश्रुतेर् मिथ्यात्वप्रतिपादकश्रुतेः । गतिम् अनित्यत्वेनैव मिथ्यात्वोक्तिरिति गतिम् । लटा अत्ति अनश्नन्निति अशनादीनां वर्तमानत्व प्रतिपादकलटा । तद्वाधकं त्रिकालासत्त्वरूपमिथ्यात्वबाधकं माध्वराद्धान्तम् उद्दधे । उक्तविधया भेदजगत्सत्यत्वसगुणत्वानां साधनाद् अभेदमिथ्यात्व-निर्गुणत्वानां बाधनाच्च इयमेकैव श्रुतिः सकलमध्वमतरहस्यसाधिकेति भावः ॥ १२५८-१२६० ॥

सत्यप्रमोदटीका

एतस्याः श्रुतेः सकलसिद्धान्तप्रमेयसाधकत्वप्रकारं विविनक्ति त्रिभिः श्रावयन्तीत्यादिना । द्वौ, अन्यः, अन्य इत्यादिशब्दैः ॥ धिक्कृत्य मोक्षेऽपि सहभावादिभेदकधर्मकथनेन । विशेषणैः सयुजौ, सखायौ, अनश्नन्, इत्यादिभिः । सायुज्यसख्यसादृश्यस्वातन्त्र्यादि इति द्वितीयान्तम् । प्रबोध्य इत्यनेनान्वयः । उपसर्गेण अभीत्यनेन, व्याप्तिं च प्रबोध्य प्रतिपाद्य यद्वा स्वातन्त्र्यादिविशेषणैर् इत्येकं पदम् । व्याप्तिं गुणतो व्याप्तिं प्रबोध्ये-त्यर्थः । ऐक्यगिरां गतिं सादृश्यैक्येत्यादिकं संसाध्य । लिटा सस्वजाते इत्यत्र प्रत्ययेन मिथ्याश्रुतेर्गतिं ‘असदि चेत्र धर्मान्तरेण वाक्यशेषादि’ति सूत्रोक्तां गतिम् । लटा अनश्नन्, अत्ति इत्यत्रत्येन तद्वाधकं स्वरूपेण निषेध-रूपमिथ्यात्वबाधकम् उक्त्वा । उद्दधे समर्थयामास

ननु भेदस्य ब्रह्मप्रमान्याबाध्यत्वे सति ब्रह्मप्रमैक-बाध्यत्वाद्व्यावहारिकत्वमुचितम् । ऐक्यस्य तु ब्रह्मप्रमायामप्यबाध्यस्य कथं व्यावहारिकत्वमिति चेत् । न । ‘यदा पश्यः पश्यते रुग्मवर्णं कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्मयोनिमिति’ श्रुतौ कर्तृतया ईशतया च ब्रह्मणो दर्शनोक्तेः कार्यभूतादनी-शाच्च जीवाद्ब्रह्मणि भेदस्यैव प्रतीयमानत्वेन तस्य बाधाभावात् । प्रत्युत एतादृशदर्शने ऐक्यस्यैव बाधदर्शनाच्च । पररीत्यैव दूषणान्तरं चाह ॥ यदीति ॥ अधुना संसारदशायाम् ॥ १२६३,१२६४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

ननु ब्रह्मप्रमाबाध्यो भेदो ऽतो व्यावहारिकः । ऐक्यं तु न तथेति चेन् न । ‘यदा पश्यः पश्यते रुक्मवर्णं कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्मयेनिं’ ‘तमेवं विद्वानमृत इह भवति’ इत्यादिमोक्षहेतुब्रह्मप्रमापकैर्वाक्यैः कर्तृत्वेशत्वब्रह्मयोनित्वादिना भेदस्यैव श्रावणाद्विरुद्धो हेतुरिति दोषे सत्येव दोषान्तरमाह यदीति । प्रत्यक्षेति ब्रह्मप्रमान्येति भावः ॥ १२६३,१२६४ ॥

युक्तिमल्लिका

ब्रह्मप्रमाऽन्यबाध्यं यत्तद्धिते प्रातिभासिकम् ।

नचेद्रज्जुभुजङ्गाद्यं कथं स्यात्प्रातिभासिकम् ॥ १२६५ ॥

रज्जुप्रत्यक्षवद्भेदप्रत्यक्षं किं न बाधकम् ॥ १२६६ ॥

सुरोत्तमटीका

ननु संसारदशायामेव बाध्यत्वेऽप्यैक्यस्य कुतः प्राति-भासिकत्वमित्यत आह ॥ ब्रह्मप्रमान्येति ॥ ते मते एतदेव विपक्षेबाधक-प्रदर्शनेनोपपादयति ॥ न चेदिति ॥ भेदप्रत्यक्षस्याबाधकत्वशङ्कामपि प्रतिबन्द्यैव परिहरति ॥ रज्ज्विति ॥१२६५, १२६६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

ब्रह्मप्रमाऽन्येन बाध्यत्वं प्रातिभासिकत्वम् इति परपरि-भाषा । अत एव रज्जुभुजङ्गादिकं प्रातिभासिकं तेनोच्यते । ‘नायं सर्पः किन्तु रज्जुरि’ति प्रत्यक्षं निर्दोषत्वाद्यथा बाधकं तथैव नाहं निर्दुःख ईश्वरः किन्तु दुःखी जीव एवेति साक्षिप्रत्यक्षं नित्यनिर्दोषत्वाद्बाधकमेवेत्याह किं न बाधकमिति ॥ १२६५,१२६६ ॥

युक्तिमल्लिका

अतो वृश्चिकतो भीत्या पलायनपरस्य ते ।

किञ्च व्यावहारिकं नाम तत्त्वमेव चेद् व्यर्थं तेन सत्यविशेषणम् । न हि कश्चिल्लौकिको वैदिको वा भेदस्य व्यावहारिकतां नाभ्युपैति । अप्राप्ते शास्त्रमर्थवदिति न्यायात् । अतत्त्वं चेद् अतिविगर्हितम् अवैदिकं मायामतम् आपन्नम् । श्रुतेरप्रामाण्यापातात् । तदुक्तं वादावल्यां ‘अतत्वावेदकं प्रमाणं चेद्व्याघातः’ इति । बौद्धेति तदुक्तं वार्तिके ‘सत्यं चेत् संवृतिः केयं मृदा चेत्सत्यता कथम् । वञ्चनार्थमुपन्यासः’ इति ॥ १२६९, १२७० ॥

युक्तिमल्लिका

उभयोर्मानतासिद्ध्यै यो यतेत स वैदिकः ।

अतो मुख्यामुख्यवृत्त्या वयं गुप्त्यै यतेमहि ।

न चेद्वेदघ्न एवासौ गवोरेकघ्नगोघ्नवत् ॥ १२७१ ॥

सुरोत्तमटीका

उभयोर्वैदिकवाक्ययोः । गुप्त्यै वाक्यद्वयरक्षणाय । न चेद् वाक्यद्वयरक्षको न चेत् । गवोर् गोद्वयस्य मध्ये ॥ १२७१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

वैदिकः वेदवेदानुसारेषु विरोधेऽन्यार्थकल्पना’ इति वचनात् । गोघ्नवद् इति व्यक्तमेतद्गुणसौरभे ॥ १२७१,१२७२ ॥

युक्तिमल्लिका

यद्यमानत्वमेकस्या वक्तुं युक्तं श्रुतावपि ।

तर्हि मीमांसकाचार्याः पुर्याः कार्यास्त्वया बहिः ॥ १२७२ ॥

सुरोत्तमटीका

सत्यप्रमोदटीका

त्वच्छ्रुतिबाधात् तवैक्यश्रुत्या बाधे सति । सा भेदश्रुतिः । व्यावहारिकवाक् व्यावहारिकभेदप्रतिपादिका । तवश्रुतिस् त्वदभिलषितैक्यप्रतिपादिका । तथा चान्योन्याश्रयः ॥ १२७५ ॥

युक्तिमल्लिका

व्यावहरिकता चेयं न युक्ता या त्वयोदिता ॥ १२७६ ॥

तद्बाधयोग्यता इतरज्ञानबाधयोग्यता । यत् कदाचन कदापि न भवति । तत्तस्य योग्यं न हीति योजना । कदापि फलनिष्पत्त्यभावे यवांकुरस्य कलमाङ्कुरजनकत्वयोग्यत्ववद् योग्यताया एवायोगादिति भावः

॥ १२८१,१२८२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

इतरज्ञानाबाध्यत्वेऽपि बाधयोग्यता तयोरस्ति अतो नोक्तदोष इत्यत आह न हि तदिति । सहकारिविरहप्रयुक्तफलानुपधानं हि योग्यता । यदा कदाऽपि वा तेन फलनिष्पत्तौ तस्य तज्जननयोग्यता कल्प्यते । अत्र तु न कदाऽपि बाधो दृष्ट इति बाध्यत्वयोग्यताकल्पनाया अवकाश एव न । तथा सति यवबीजेऽपि कलमाङ्कुरजननयोग्यता कल्प्येतेति भावः

॥ १२८१, १२८२ ॥

युक्तिमल्लिका

किञ्च ब्रह्मप्रमान्याबाध्यत्वमात्रं न सोचिता ।

ब्रह्मणो बाध्यतापत्तेस्तत्प्रमा बाध्यतापि च ॥ १२८३ ॥

ज्ञानत्वे सविषयकत्वं तन्त्रम् । इदमित्थम् इति हि सर्वा धीः । चरमं ज्ञानं च निर्विषयकं परस्याभिमतम् । तथा च तस्य ज्ञानत्व-मेवासम्भवि कुतस्तेन साधनं बाधनं वा शक्यनिरूपणमित्याह कस्येति ॥

युक्तिमल्लिका

युक्तिमल्लिका

शुक्त्यवच्छिन्नचिज्ज्ञानं ब्रह्मज्ञानं च तत्तव ॥ १२९१ ॥

सुरोत्तमटीका

तत् शुक्तिज्ञानम् । तव मते ॥ १२९१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

ननु तथापि रूप्यस्य शुक्तिज्ञानेनैव नाश्यत्वं न ब्रह्मज्ञानेन इत्यतस् तव मते तदवच्छिन्नचैतन्यज्ञानमेव तज्ज्ञानं, आध्यासिक-सम्बन्धाभ्युपगमात् तच्च ब्रह्मज्ञानमेव ‘सर्वप्रत्ययवेद्ये च ब्रह्मरूपे व्यवस्थिते’ इति सुरेश्वरवार्तिकोक्तेरित्याह शुक्तीति ॥ १२९१ ॥

युक्तिमल्लिका

ज्ञानान्नाशेऽपि मिथ्यात्वे हेतुरज्ञानकार्यता ।

सा चास्ति शुक्तिरूप्यादौ नास्ति भेदाद्यनादिषु ॥ १२९२ ॥

सुरोत्तमटीका

किं च ज्ञानान्नाशेनापि मिथ्यात्वं वदता परेणाज्ञान-कार्यत्व एव भरो दातव्यः । नाशमात्रस्य मिथ्यात्वासाधकत्वात् । तत्र शुक्ति-रजतादावतिव्याप्तम् अव्याप्तं च भेदाद्यनित्यपदार्थेष्वित्याह ॥ ज्ञानादिति ॥ १२९२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

तथा च पूर्वोक्तदोषद्वयानिस्तार एवेत्याह ज्ञाना-न्नाशेऽपि इति ॥ १२९२ ॥

युक्तिमल्लिका

सुरोत्तमटीका

किं चैवं वदतो बौद्धमतप्रवेशापत्तिरित्याह ॥ सत्त्व इति ॥ तेन अर्थक्रियाकारित्वाख्यसत्त्वेन यत्सत्तत्क्षणिकमिति वदन्बौद्धः । भवान्तरे जन्मान्तरे । यस्त्वं कत्थसे । तस्य तव तेन सख्यमासीदिति पूर्वेणान्वयः । इदं तव मतं बौद्धमतं चैकप्रकारमेवाभूदिति भावः ॥ १३०५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

‘सर्वं क्षणिकम् अर्थक्रियाकारित्वात्’ इति क्षणि-कत्वादि मतं व्याहतेर्हेयम् । व्याहतत्वेन उभयोः सख्यम् । तदुक्तमनुव्याख्याने ‘पूर्वमध्यापरकलाविकलः क्षण इष्यते’ इति । ‘विनाशे चेन्न तत्कार्य’ इति च । तथा च न तन्मते संस्काररूपार्थक्रियासाधकत्वं तदुक्तं तत्रैव

‘उत्तरोत्पत्तिमात्रेण विनाशात्पूर्ववस्तुतः ।

न संस्कारार्पकत्वं’ इति,

‘मायावादिवदेवासावुपेक्ष्यो भूतिमिच्छता’ इति च ॥ १३०५,१३०६ ॥

युक्तिमल्लिका

एतादृशं च मिथ्यात्वं भेदस्यास्तु सदा मम ।

मुक्तिं च सद्यस्सन्दध्याद्य एवं व्यावहारिकः ॥ १३०६ ॥

सुरोत्तमटीका

एतादृशं च व्यावहारिकत्वं त्वदभिलषितबाध्यत्व-विरोधितयाऽस्मदभिमत सत्त्वसंपादकतया च नानिष्टमित्याह ॥ एतादृश-मिति ॥ यः व्यावहारिको भेदः ॥ १३०६ ॥

युक्तिमल्लिका

महातत्त्वं तवैक्यं च न भेदस्य विरोधकृत् ।

अतो यमप्रतिद्वन्द्वो द्वन्द्वं सर्वत्र साधयेत् ॥ १३०७ ॥

सुरोत्तमटीका

प्रकारान्तरेणापि ममैवानुकूलमभूदित्याह ॥ महातत्व-मिति ॥ तत्वस्य त्वयाऽर्थक्रियाकारित्वानङ्गीकारादिति भावः । अत ऐक्यस्याकिञ्चित्करत्वात् । अयं भेदः । द्वन्द्वं द्विताम् । सर्वत्र जीवेश्वरजडेषु ॥ १३०७ ॥

सत्यप्रमोदटीका

न विरोधकृद् अर्थक्रियाऽनर्हत्वात् । अयं भेदः । द्वन्द्वं भेदव्यवहारम् ॥ १३०७ ॥

युक्तिमल्लिका

नाप्यविद्याकार्यता ते व्यावहारिकतोचिता ।

अविद्यायामभावेन भेदेऽनादावभावतः ।

सत्वाच्च रज्जुसर्पादिप्रातिभासिकराशिषु ॥ १३०८ ॥

व्यवहारयोग्यत्वं व्यावहारिकता इत्यपि न युक्तम् । अत्र व्यवहारः हानमुपादानम् अभिलापो वा इति वक्तव्यम् । लक्षणं ब्रह्मणि पारमार्थिकेऽतिव्याप्तम् इत्याह येति । सदादेये सदा आदेये इति पदच्छेदः । जगति व्यावहारिके वियदादौ ॥ १३१० ॥

युक्तिमल्लिका

उभयत्र ह्यतिव्याप्ता कथं मध्यस्य सा दशा ॥ १३११ ॥

सुरोत्तमटीका

उभयत्र पारमार्थिके प्रातिभासिके च । सा लोक-सिद्धव्यवहारार्हता । मध्यस्य तयोर्मध्यपतितस्य जगतः कथं दशेति सम्बन्धः

॥ १३११ ॥

सत्यप्रमोदटीका

सा व्यवहारयोग्यतारूपा । योग्यतायां योग्यतान्तरा-भावाद् व्यवहारयोग्यतायामव्याप्तिश्च ध्येया ॥ १३११, १३१२ ॥

युक्तिमल्लिका

व्यावहारिकतोक्तिस्तद्व्यवहारज्ञसंसदि ।

न भाति प्राङ्गणकथा न हि भाति रणाङ्गणे ॥ १३१२ ॥

सुरोत्तमटीका

व्यावहारिकत्वखण्डनमुपसंहरति ॥ व्यावहारिकतोक्ति-रिति ॥ तन्निर्वक्तुमशक्यत्वात् । तत्र दृष्टान्तमाह ॥ प्राङ्गणेति

मतिभेदादेर् आदिपदेन स्थानभेदग्रहणम् । सयुजौ सखायौ इति वचनाद् उद्धृतेर् निरासात् । ऐक्यस्य स्वरूपैक्यस्य । उद्धृतेस् त्वयैवासाधकत्वकथनेन निरासात् । चशब्देन भेदस्य पूर्वोक्तप्रमाणत्रय-सिद्धत्वसमुच्चयः । एवं त्रिधा अत्युच्चब्रह्मधर्मिकः । परमार्थब्रह्मस्वरूपत्वादिति हेत्वन्तरम् । तुल्यवित्तिवेद्यतया इतरधर्मिकोऽपि परमार्थ एव सेत्स्यतीत्याशयः ॥ १३१६ ॥

युक्तिमल्लिका

एवमाविद्यकं भेदमथवौपाधिकं वदन् ।

प्रष्टव्यो यद्यविद्याद्यैः कृतत्वं तस्य कीर्त्यते ॥ १३१७ ॥

तदा तवापसिद्धान्तः षडस्साकमनादयः ।

इत्याहुः किल ते पूर्वे तस्माज्जीवेशयोर्भिदा ।

अनादिस्ते ततस्तस्याः कृतत्वोक्तिरविद्यया ॥ १३१८ ॥

सुरोत्तमटीका

भेदस्याविद्यकत्वमौपाधिकत्वं च यत्परो वक्ति तदपि किमविद्यादिना कृतत्वं ज्ञापितत्वम् अविद्यमानस्य ज्ञापितत्वं सम्बन्धमात्रम् अविद्यानाशनाश्यत्वं वेति विकल्पं मनसि निधाय क्रमेण दूषयति ॥ एवमित्यादिना ॥ तस्य भेदस्य । ततो ऽनादित्वात् । तस्या भिदायाः । अविद्यया पूर्वोत्तराज्ञानेन कृतत्वोक्तिरिति सम्बन्धः ॥ १३१७-१३१८ ॥

सत्यप्रमोदटीका

आविद्यकम् औपाधिकम् इत्यत्र उभयत्र विकल्पः । न अविद्यादिकार्यत्वम् । अपसिद्धान्तात् । अनादिभेदस्य कार्यत्वासम्भवात् । अविद्यया स्वसिद्धान्तापरिज्ञानेन ॥ १३१७-१३१८ ॥

युक्तिमल्लिका

यदि तज्ज्ञापितत्वाच्च भेदे दोषः प्रभाष्यते ।

तदैक्यमपि दोषि स्यात्तच्च मानसवेदने ।

आज्ञा नाज्ज्ञापितं किं न किं वा देहाद्युपाधिभिः ॥ १३१९ ॥

सुरोत्तमटीका

तच्च ऐक्यं च । देहाद्युपाधिभिर्ज्ञापितं किं न । आदिपदेनान्तःकरणादिकमुच्यते । औपाधिकत्वपक्षे प्रतिबन्दीग्रहणायेद-मुदितम् ॥ १३१९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

न तज्ज्ञापितत्वम् । ऐक्येऽपि दोषप्रसरात् । तस्यापि देहान्तःकरणाद्युपाधिभिर्ज्ञापितत्वात् ॥ १३१९ ॥

युक्तिमल्लिका

अविद्याकार्यमखिलं कार्यं किल भवन्मते ।

एवं सत्यैक्यधीरन्ते किं ते हन्तैतदन्तरा ॥ १३२० ॥

सुरोत्तमटीका

ऐक्यज्ञानस्याविद्याकार्यत्वे हेतुमाह ॥ अविद्येति ॥ एवं सति सर्वस्य कार्यस्याविद्याकार्यत्वे सति । एतद् अज्ञानम् । अन्तरा विना

॥ १३२० ॥

सत्यप्रमोदटीका

अखिलं कार्यं देहेन्द्रियादिकम् । अविद्याकार्यम् । ब्रह्मातिरिक्तस्य सर्वस्य न कार्यत्वोपगमात् । अन्ते तत्त्वमस्यादिवाक्योक्त-सम्यग्धीजन्मकाले । एतदन्तरा अविद्यां विना । देहाद्युपाधिभिर्ज्ञापितत्वे अविद्याज्ञापितत्वमेव पर्यवस्यति ॥ १३२० ॥

युक्तिमल्लिका

अविद्यमानं भातीति वादो नादौ कथं वद ।

बन्धेऽप्याविद्यकत्वं तदन्धते निर्निबन्धनम् ॥ १३२१ ॥

सा विशुद्धा ब्रह्मचित् । तव मते ‘अविद्यातच्चितो-र्योगः’ इति अनादिरेव शुद्धचितो ऽविद्यासंसर्ग इति वादिनो मते ॥१३२३॥

युक्तिमल्लिका

अज्ञाननाशाद्भेदस्य नाशे ब्रह्मापि नश्यतु ॥ १३२४ ॥

यद्यज्ञानानुपादानं ब्रह्मतन्नाशनाशिन ।

तर्ह्यनादिविभेदोऽयं कुतस्तन्नाशनाशवान् ॥ १३२५ ॥

सुरोत्तमटीका

तन्नाशनाशि अज्ञाननाशान्नाशि ॥ १३२५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

नापि अविद्यानाशनाश्यत्वम् औपाधिकत्वम् । अनादे-र्भेदस्य तदसम्भवात् । अन्यथा अनादित्वाविशेषाद् ब्रह्मणोऽपि तन्नाश-नाश्यत्वेन औपाधिकत्वापातात् । अनादित्वेन तत्र परिहारे भेदस्यापि तथेत्याह अज्ञानेति ॥ १३२४, १३२५ ॥

पूर्वोक्तब्रह्मसूत्राणि भेदमाघोषयन्ति हि ।

अभेदोक्तीस्तिरस्कृत्य कुतस्तस्य ह्यसत्यता ।

अतो भेदश्रुतेरग्रे कस्य स्यात्प्रत्यवस्थितिः ॥ १३३० ॥

सुरोत्तमटीका

तस्य निर्णयसूत्रनिर्णीतस्य ॥ १३३० ॥

युक्तिमल्लिका

अनादिवेदवाक्येषु परापरकथा वृथा ।

निषेधविधिवार्ताद्धा दग्धाग्नीषोमपावके ॥ १३३१ ॥

सुरोत्तमटीका

भेदवाक्यस्य पूर्वत्वेन दौर्बल्यम् । अभेदवाक्यस्य परत्वेन प्राबल्यं परो वक्ति तदपि न युक्तमित्याह ॥ अनादीति ॥ अपरं पूर्वम् । विधितो निषेधस्य प्राबल्यं परो वक्ति । तच्च न युक्तमित्याह ॥ निषेधेति ॥ न हिंस्यादिति निषेधवाक्ये सत्यपि अग्नीषोमीयं पशुमालभेतेति विधिवाक्यबलाद् अग्नीषोमपावकस्य जाज्वल्यमानस्य प्रत्यक्षतो दर्शनात् पावके दग्धेत्युक्तम्

॥ १३३१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

यत्तूक्तं वाचस्पतिना पूर्वस्य परेण बाध इति तदपाकरोति अनादीति । तथा च अभेदवाक्यानां भेदवाक्येभ्यः परत्वम-सिद्धम् । अतो न तेषां तेन भेदवाक्येभ्यः प्राबल्यसिद्धिरिति ॥ विधितो निषेधप्राबल्यमित्यपि न नियम इत्याह दग्धेति । तत्र ‘मा हिंस्यात्सर्वा भूतानि’ इति निषेधापेक्षया ‘अग्नीषोमीयं पशुमालभेते’ति विधेरेव प्राबल्यस्य दृष्टेः । तथा च तत्र तव न्यायः दग्धः व्यभिचरित इति ध्वनिः ॥ १३३१ ॥

युक्तिमल्लिका

परस्मात्पूर्वबाधश्चेत्स्मृत्या स्याच्छ्रुतिबाधनम् ।

परस्माज्जगतः पूर्वब्रह्मबाधश्च ते भवेत् ॥ १३३२ ॥

सुरोत्तमटीका

अनादिषु वेदवाक्येषु पूर्वापरविभाग एव न घटत इत्युक्तम् । अधुना परस्मात्पूर्वं बाधो न युक्त इत्याह ॥ परस्मादिति ॥१३३२॥

सत्यप्रमोदटीका

बहुत्वनिरवकाशत्वादिकमेव प्राबल्यप्रयोजकं न केवलं परत्वं निषेधरूपत्वं वा ।

अपि चायं न्यायस्तवैवानिष्ट इत्याह ॥ किं चेति ॥ यः भेदः ॥ १३३५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

स्वव्याघातकरश्चायं परस्य न्याय इत्याह किञ्चेति ॥ १३३५-१३३७ ॥

युक्तिमल्लिका

अतस्त्वन्न्याय एवायं चित्रं मत्कार्यसाधकः ।

यद्बलादैक्यवाक्यानां बाधिका भेदवागभूत् ॥ १३३६ ॥

अतो निरवकाशं यत्तदेव बलवत्तरम् ।

दुर्बलं सावकाशं स्यादिति सर्वं मनोरमम् ॥ १३३७ ॥

सुरोत्तमटीका

यद्बलाद् यस्य न्यायस्य बलात् ॥ १३३६,१३३७ ॥