ये स्मरन्त्यात्मनि भिदां निरुपाधिकयोगिनः
‘ये स्मरन्त्यात्मनि भिदां’ इति श्रुतिगीतिकाद्यर्थाः
युक्तिमल्लिका
ये स्मरन्त्यात्मनि भिदां निरुपाधिकयोगिनः ।
त्वं तानुपविशेत्याह विस्पष्टं श्रुतिगीतिका ।
स्फुटत्वाच्छ्रुतिमूलत्वात्फलवत्वाद्बलीयसी ॥ १०६२ ॥
सुरोत्तमटीका
अधुना जीवेश्वरभेदे प्रमाणं दर्शयति ॥ ये स्मरन्तीति ॥ अनेन ‘तर्हि न सन्न चासदुभयं न च कालजवः किमपि न तत्र शास्त्रमपकृष्य शयीत यदा । जनिमसतस्सतो मृतिमजात्मनि ये च भिदां विपणमृते स्मर-न्त्युपविश ध्वनिमारुवत इति श्रुतिगीतिकावचनं सङ्गृह्णाति । तत्र विपणमृते आत्मनि भिदां ये स्मरन्ती’त्यस्यार्थकथनं निरुपाधिकयोगिन इति ॥ त्वं तानुपविशेति उपविशध्वनिमारुवत इत्यस्य तात्पर्यकथनम् । तेषां ध्वनिं वेदव्याख्यानादिध्वनिम् उपविश ध्वनिं कुर्वतां तेषां हृदि सदा तिष्ठेत्यर्थः । आसमन्ताद् रुवन् प्राणघोषं कुर्वन्मुख्यप्राण आरुवन् । तस्मात् तस्य प्रसादाद् उपविशेति सम्बन्धः । स्फुटत्वाद् आत्मनि परमात्मनि भिदामिति स्पष्टार्थ-त्वादित्यर्थः । फलवत्त्वाद् उपविशेति फलश्रवणादित्यर्थः ॥ १०६२ ॥
सत्यप्रमोदटीका
इदानीं
‘तर्हि न सन्न चासदुभयं न च कालजवः
किमपि न तत्र शास्त्रमपकृष्य शयीत यदा ।
जनिमसतः सतो मृतिमजात्मनि ये च भिदां
विपणमृते स्मरन्त्युपविश ध्वनिमारुवतः’
इति प्रलयकालीन जीवेश्वरभेदप्रतिपादिकां श्रुतिगीतिकां व्याख्याति । ये इति । विपणमृते इत्यस्यार्थः निरुपाधिकेति । आशिषः काम्यफलस्याशासनं विना इत्यर्थः । तथात्वे वणिक्त्वप्राप्तेः ‘यस्त आशिष आशास्ते न स भृत्यः स वै वणिक्’ इति प्रल्हादवचनात् । ये स्मरन्ति इत्यस्यार्थः योगिन इति । अखण्डस्मृतिरूपयोगवन्त इत्यर्थः । आरुवतः प्राणघोषं कुर्वतः वायोः । वायोः प्रसादात् । ल्यब्लोपः । अनुग्रहं निमीत्तीकृत्य । तेषां ध्वनिमुपविश हृदये प्रवेशं कुरु । स्फुटत्वादिकं त्रयं बलीयस्त्वे हेतुः ॥ १०६२ ॥
युक्तिमल्लिका
उपस्थितात्स्मर्तृतया जीवाख्यात्प्रतियोगिनः ।
परमात्मनि भेदोऽत्र प्रलये प्रतिपाद्यते ॥ १०६३ ॥
सुरोत्तमटीका
आत्मनि भिदामिति परमात्मनिष्ठतया प्रतीयमानभेदस्य प्रतियोगी क इत्यत आह ॥ उपस्थितादिति ॥ स्मरन्तीत्यत्र स्मर्तृतयोप-स्थिताज् जीवाख्याज् जीवसमुदायाख्यात् प्रतियोगिन इति सम्बन्धः । अत्र वाक्ये उपस्थितपरित्यागे कारणाभावाज् जीवप्रतियोगिकः परमात्मधर्मिक एव भेदः प्रतिपाद्यत इति भावः । अजेति परमात्मनस्सम्बुद्धिः । उपलक्षणं चैतत् । जगज्जन्ममरणहेतुतया उपस्थितात् परमात्मन आत्मनि स्वेषु भिदामिति योजनया जीवधर्मिकोऽपि भेदो ग्राह्यः । अत एव आत्मनीति सामान्यपदम् ॥ १०६३ ॥
सत्यप्रमोदटीका
आत्मनि प्रलयकर्तरि परमात्मनि धर्मिणि । भिदां स्मर्तृतया उपस्थितजीवप्रतियोगिकाम् । न सन्न चासदिति प्रलयज्ञापकम् । ‘नासदासीन्नोसदासीत्’ इति श्रुतेः ॥ १०६३ ॥
युक्तिमल्लिका
अपकृष्य शयीतेति प्रस्तावः प्रलयस्य हि ।
यस्सर्वस्य लये चास्ति सोऽस्त्येव परमात्मवत् ॥ १०६४ ॥
सुरोत्तमटीका
प्रलयत्व ज्ञापकमाह ॥ अपकृष्येति ॥ अनेन तर्हि न सन्नित्यादि श्लोकार्धं गृह्णाति । शास्त्रं वेदम् । पूर्वार्धपर्यालोचनया महाप्रलय-कालोऽयमिति ज्ञायत इति भावः । यः जीवेश्वरभेदः । अनेन जीवेश्वरभेदः पारमार्थिकसन् महाप्रलयेऽप्युर्वरितत्वात् । ब्रह्मवदिति युक्तिमूलतयाप्यस्य वाक्यस्य बलीयस्त्वमिति ज्ञापयति ॥ १०६४ ॥
सत्यप्रमोदटीका
शास्त्रम् अपकृष्य वेदं पदसमन्वयवृत्त्या स्वप्रतिपादन-परम् आपाद्य । यः भेदः । सः, परमार्थतो ऽस्त्येव, प्रलयकालीनावस्थिति-मत्त्वात् परमात्मवद् इति युक्तिसंवादित्वेन उक्तं बलीयस्त्वम् उपपादितम् ॥ १०६४ ॥
युक्तिमल्लिका
फलं च स्मर्तृजीवेषु प्रवेशः किल नैकता ॥ १०६५ ॥
सुरोत्तमटीका
तत्तस्मान् महाप्रलयकालीनस्मरणफलतयापि भगवतः जीवेषु प्रवेशस्यैव श्रवणात् ॥ १०६५ ॥
सत्यप्रमोदटीका
फलं च प्रवेशः भेदाविनाभूतः । ‘न हि ग्रामं प्रविष्टस्य तदेकता’ इति भगवत्पादोक्तेः ॥ १०६५ ॥
युक्तिमल्लिका
तत्ते ब्रह्मैकता नाभूद्विरुद्धे दृग्गिरः परम् ।
सभायामसहायस्य स्यादेकाकितयैकता ॥ १०६६ ॥
सुरोत्तमटीका
तर्ह्यैक्याशायाः का गतिरित्यत आह ॥ विरुद्धेति ॥ सर्वानुभवविरुद्धवादिनस्तव कोऽपि सहायो न भविष्यतीति एकाकित्व-रूपैक्येनैव त्वदाशापूरणं कुर्विति भावः ॥ १०६६ ॥
सत्यप्रमोदटीका
एकशब्दस्य असहायवाचित्वात् साधकप्रमाण-साहाय्यशून्यत्वादेव एकतेत्याह सभायामिति ॥ १०६६ ॥
युक्तिमल्लिका
क्व शोकमोहौ स्नेहो वा भयं वा येऽज्ञसम्भवाः ।
क्व चाखण्डितविज्ञानज्ञानैश्वर्येश्वरो हरिः ॥ १०६७ ॥
इति भागवते प्रोक्त्या सदा दोषोपमर्दने ।
सुशक्तमीशचैतन्यं तदशक्तमनीदृशम् ॥ १०६८ ॥
सुरोत्तमटीका
युक्तिगर्भभागवतवाक्यान्तरेणापि जीवेश्वरभेदं साधयन् तन्मूलयुक्तीश्च दर्शयति ॥ क्वेति ॥ अज्ञसम्भवा अज्ञेषु सम्भवन्तीत्यज्ञ-सम्भवाः । अज्ञानिष्वेव शोकमोहादीनां सम्भवः । न त्वज्ञानातिदूरे निरवधिकज्ञानैश्वर्य संपन्ने ब्रह्मचैतन्य इति भावः । इति हेतोस् तज् जीवचैतन्य ब्रह्मचैतन्याख्यं चैतन्यद्वयं मिथो विरुद्धमेवेति सम्बन्धः । एवं च नीचोच्च-चितोरनयोरैक्यं कथं न कथं चित् । अज्ञानमूलं हि शोकादिकम् अज्ञानं च चिन्मात्राश्रितमिति तवापि मतम् । एवं चानर्थहेतोरज्ञानस्यावकाशं ददज् जीवचैतन्यमसमर्थत्वान्नीचं ब्रह्मचैतन्यं च तस्य तन्मूलशोकादेश्च विद्रावण-समर्थत्वाद् अत्युच्चम् । नीचोच्चयोश्च तयोः कथमैक्यमिति भावः ॥ १०६७-१०६९ ॥
सत्यप्रमोदटीका
स्नेेहः दुर्विषयेषु । अज्ञसम्भवा अविद्याक्षेत्रत्व-मुत्तरेषामित्युक्तेः । अखण्डितेति । यावद्द्रव्यभावित्वात्स्वरूपभूतेत्यर्थः । तदर्थः सदेत्यादिकम् ॥ १०६७, १०६८ ॥
युक्तिमल्लिका
जीवचैतन्यमिति तच्चैतन्यद्वयमेव हि ।
मिथोविरुद्धं नीचोच्चचितोरैक्यं कथं वद ॥ १०६९ ॥
सत्यप्रमोदटीका
इति हेतोः ॥ १०६९ ॥
युक्तिमल्लिका
एवं च ब्रह्मचैतन्यं नैव जीवस्य चित्क्वचित् ।
अभयत्वादमोहत्वादशोकत्वाच्च कुड््यवत् ॥ १०७० ॥
सुरोत्तमटीका
ततश्चैतद्वाक्यादनुमात्रयं सिद्धमित्याह ॥ एवं चेति ॥ क्वचिदपि जीवस्य चिन्नैव जीवचिदभिन्नं नैवेति यावत् । हेतौ च भयाद्यत्यन्ता-भावाधिकरणत्वं विवक्षितम् । अतो न जीवचैतन्ये व्यभिचारः ॥ १०७० ॥
सत्यप्रमोदटीका
न चासिद्धिस् तन्मूलाज्ञानरहितत्वादित्युक्तम् अज्ञ-सम्भवा इति अज्ञे एव सम्भावितानाम् अज्ञानाशून्ये असम्भवादिति भावः
॥ १०७० ॥
युक्तिमल्लिका
किं न श्रुतं हरिर्ब्रह्मरुद्राद्युत्कृष्टचेतनः ।
इति नामसहस्रस्थं पुण्यनाम महात्मनः ॥ १०७१ ॥
सुरोत्तमटीका
प्रकारान्तरेणापि चैतन्ययोरेव नीचोच्चभावं साधयति ॥ किं न श्रुतमिति ॥ १०७१ ॥
सत्यप्रमोदटीका
नामसहस्रस्थं वासुदेवसहस्रनामपठितम् ॥१०७१॥
युक्तिमल्लिका
उत्कृष्टचेतनत्वोक्त्या चिन्मात्रमपि मापतेः ।
अत्युच्चं जीवचैतन्यादित्यर्थः किं न सिध्यति ॥ १०७२ ॥
सुरोत्तमटीका
जीवचैतन्यादत्युच्चमित्यर्थ इति सम्बन्धः ॥ १०७२ ॥
सत्यप्रमोदटीका
चेतनश्चेतनानाम् इति श्रुतिप्रतिपाद्ये विष्णौ चेतनशब्दो ऽन्तर्भावितोत्कर्ष एव । चिच् चेतन इति चानर्थान्तरम् । तथा च ‘पवित्राणां पवित्रो यः’ इत्यत्र पवित्राणामिति निर्दिष्टवस्त्वपेक्षया पवित्र इति निर्दिष्टस्य स्वतन्त्रं निरतिशयं पावित्र्यम् इव अत्रापि चेतनानामिति निर्दिष्टजीवचेतना-पेक्षया चेतन इति निर्दिष्टस्य हरेर् उत्कर्षसिद्धिर्निष्प्रत्यूह इत्याह उत्कृष्टेति ॥ १०७२ ॥
युक्तिमल्लिका
मायां व्युदस्य चिच्छक्त्या कैवल्ये स्थितआत्मनि ।
इति भागवतोक्त्या च समर्था नृहरेर्हि चित् ॥ १०७३ ॥
सुरोत्तमटीका
भागवतवचनान्तरेणापि भगवच्चितोऽतिसमर्थभूताया उच्चतां साधयति ॥ मायामिति ॥ तत्तस्मात् ॥ १०७३ ॥
सत्यप्रमोदटीका
अतश् चिन्मात्रलक्षणायामपि ईशचितः स्वशक्त्यैव मायाव्युदासकत्वादुत्कृष्टत्वम् अतथाभूतचितः सकाशादित्याह मायामिति
॥ १०७३, १०७४ ॥
युक्तिमल्लिका
तत्पूर्णापूर्णयोश्शक्ता शक्तयोरुच्चनीचयोः ।
जीवब्रह्मचितोरैक्यमपि शक्यं कथं वद ॥ १०७४ ॥
सुरोत्तमटीका
जीवब्रह्मचितोरप्यैक्यं कथं शक्यम् ॥ १०७४ ॥