अन्योन्याभावाभिधानं तत्त्वं न पृथगुक्तवान्

अभेदानुमाननिराकृतिः

युक्तिमल्लिका

अन्योन्याभावाभिधानं तत्त्वं न पृथगुक्तवान् ।

भावाभावेषु ताद्रूप्याद्भेदस्यासत्यवर्तनात् ॥ ७९५ ॥

तस्मात्साधनवैकल्यमस्मिन्पक्षे दृढं विदाम् ॥ ७९६ ॥

सुरोत्तमटीका

तमेव हेतुं विशिनष्टि ॥ भावाभावेष्विति ॥ ताद्रूप्यात् तद्रूपत्वात् । भावाभावाभिन्नत्वादित्यर्थः । असति शशविषाणादौ । अवर्तनात् । उक्तरीत्याऽभावादित्यर्थः । असति अन्योन्याभावस्य वर्तने हि सतोऽस्य तद्रूपायोगेन पृथग्गणना स्यात् । तत्र च उक्तरीत्याऽवर्तने अन्यत्र च तद्रूपत्वे किं पृथग्गणनयेति न पृथगुक्तवानिति भावः ॥ प्रकृतमनुसरति ॥ तस्मादिति ॥ तस्मादसति भेदस्याविद्यमानत्वेन तद्भेदे भेदत्वस्य सुतरामविद्यमानत्वात् । अस्मिन्पक्षे आरोपितचन्द्राणामेव भेद इति पक्षे ॥ ७९५,७९६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

तस्माद् भेदस्य धर्मिस्वरूपत्वात् । आरोपितचन्द्रस्य च निःस्वरूपत्वेन तत्र धर्मिस्वरूपसापेक्षभेदस्यैवासत्त्वेन तत एव तत्र भेदत्व-हेतोरभावेन प्रागुक्तं साधनवैकल्यं दुष्परिहरमिति भावः ॥ ७९५,७९६ ॥

युक्तिमल्लिका

किं चारोपितरूप्येषु रूप्यत्वं कस्य संमतम् ।

अत आरोपितो भेदो न भेदस्सर्ववादिनाम् ॥ ७९७ ॥

सुरोत्तमटीका

प्रागुक्तं सुलभं पक्षं बहुचर्चायामसमर्थस्यापि मन्दस्योप-काराय सिंहावलोकनन्यायेन पुनस्स्मारयन्भेदत्वानुमानदूषणमुपसंहरति ॥ किञ्चेति ॥ व्याख्यातप्रायमेतत् । तत एकत्र साधनवैकल्यात् । अपरत्र साध्यवैकल्यात्

॥ ७९७ ॥

सत्यप्रमोदटीका

प्रागुक्तं भेदे विकल्पदूषणं स्मारयति किं चेति । आरोपितानारोपितरूप्ययोः रूप्यत्वसामान्यमिव आरोपितानारोपितभेदयो-र्भेदत्वसामान्यमप्रामाणिकमेव । तदुक्तं वादावल्यां ‘न हि जलनभोनलिनयो-र्नलिनत्वसामान्यमस्ती’ति ॥ ७९७ ॥

युक्तिमल्लिका

अनारोपितभेदस्तु सत्य एवाखिलस्ततः ।

साध्यसाधनवैकल्यशल्यमुद्ध्रियते कथम् ॥ ७९८ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अनारोपितचन्द्रधर्मिको भेदो हेतूक्रियते स च सत्य इति न साधनवैकल्यमिति चेद् एवं तर्हि तत्र मिथ्यात्वं नास्तीति साध्य-वैकल्यम् । तथा चैकं सन्धित्सतो ऽपरं च्यवते इति न्याय इत्याह साध्येति

॥ ७९८ ॥

युक्तिमल्लिका

अतस्तवैष दृष्टान्तो नाम्ना दृष्टान्त एव हि ।

यतो द्वेधाऽपि दृष्टोऽन्तस्सर्वैरस्य मनीषिभिः ॥ ७९९ ॥

सुरोत्तमटीका

नाम्ना नाममात्रेण न त्वर्थतः । दृष्टोंऽतस्साध्यसाधनयो-रध्यवसायो यत्रेत्यस्यार्थस्यात्राभावात् । कथं तर्हि दृष्टान्तनामापीत्यत आह ॥ यत इति ॥ द्वेधा आरोपितानारोपितपक्षयोर् अन्तो नाशः । अस्य त्वदभि-लषितार्थस्य । अनुकूलार्थाभावेऽपि प्रतिकूलमिममर्थमादाय दृष्टान्तनाममात्रं घटत इति भावः ॥ ७९९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

मिथ्याभेदपक्षीकारे प्रतिवादिन आश्रयासिद्धिः । सत्यस्य पक्षत्वे बाधः । मिथ्याभूतस्य हेतोर् असिद्धिः । सत्यस्य विरुद्धता । मुक्तामुक्तयोर्भेदेऽनैकान्त्यम् । अप्रमाणगम्यत्वमुपाधिः । अभेदो मिथ्या अभेदत्वाद् देहात्माभेदवद् इत्याभाससाम्यम् इत्यादि सकलसाधनदोषाणां सद्भावादिति भावः । अतः मिथ्यात्वानुमानस्य दुष्टत्वात् । ‘न वयम् अभेदं साधयामः । किं तु भेदं व्यासेधाम इति त्वदुपक्रमो दुराशामात्रम् ॥ नाम्ना अन्तशब्दस्य त्वदभिलषितार्थनाश इत्यर्थमाश्रित्य ॥ ७९९ ॥

युक्तिमल्लिका

आत्मत्वात्परमात्मेव यद्यात्मा यं मते तव ।

नारीत्वात्तर्हि भार्यैव ते माता स्यात्तथैव हि ।

अतस्त्वं मातृगमनीत्युपेक्ष्यः प्रतिवादिनाम् ॥ ८०० ॥

सुरोत्तमटीका

अधुना विमता आत्मानः परमात्मनस्तत्वतो न भिद्यन्ते आत्मत्वात्परमात्मवदित्यनुमानं किञ्चिदनुवदन्नाभाससमानयोगक्षेमतया दूषयति । आत्मत्वादिति ॥ अस्तु तर्हीदमप्यनुमानमित्यत आह ॥ अत इति ॥ ८०० ॥

सत्यप्रमोदटीका

विमता आत्मानः परमात्मनः परमार्थतो न भिद्यन्ते आत्मत्वात् परमात्मवदित्यनुमानम् अनेकाभाससाम्योक्त्याऽपहसति नारीत्वा-दित्यादिना ॥ ८०० ॥

युक्तिमल्लिका

पशुत्वाद्गौश्शुनीते स्याद्वस्तुत्वादन्नमेव हि ।

अशुद्धं स्याद्घटोऽपि स्यात्पटो द्रव्यत्वतस्तव ॥ ८०१ ॥

सुरोत्तमटीका

परानुमानस्यात्यप्रामाणिकत्वसूचनाय बह्वाभाससाम्य-माह ॥ पशुत्वादित्यादिना ॥ अथवा पूर्वानुमानेन परस्य मातृगमनाख्य-महापातकमुक्तं तेन लज्जावांश्चेत्परदेशमेव गच्छेत् । तथापि निर्लज्जतया गृहं न त्यजति चेत्क्षीरपानान्न भोजनजलपाना नामभावेन मरणं स्यादित्युत्तरानु-मानैराह ॥ ८०१ ॥

युक्तिमल्लिका

आभासोपमहेतूनां तन्मुख्येयमुदाहृतिः ।

अतोनुमानतोऽप्यैक्यं न सिद्ध्येत्प्रतिवादिनाम् ॥ ८०२ ॥

सुरोत्तमटीका

तत्तस्मात् । आभासपङ्क्तिपतितत्वात् । इयं त्वदनुमा । उदाहृतिरुदाहरणं निदर्शनमित्यर्थः । अत उक्तविधयाऽनुमानानामाभासत्वात्॥ ८०२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

मुख्येति । व्यवहारतोऽपि न भिद्यन्ते इत्यपि सुसाधत्वात् ॥ ८०२ ॥

युक्तिमल्लिका

यतोऽनुमानतोऽप्यक्षागमान्वेव सा भवेत् ॥ ८०३ ॥

सुरोत्तमटीका

उक्तानुक्तपरकीयसर्वानुमानसाधारणदूषणमाह ॥ यत इति ॥ अनुमा प्रमाणान्तरमनुसृत्यैव प्रमाणमित्यर्थः । ततस्तस्मात्कारणात् । साऽनुमा । त्वदभिलषितानुमानजातं च सर्वं द्वासुपर्णेत्यादि निरवकाश-श्रुत्यननुसारित्वान्नाहं सर्वज्ञ इत्यादि प्रत्यक्षाननुसारित्वाच्चानुमान पदयोग्यमपि न भवतीति भावः ॥ ८०३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

सकलप्रमाणविरुद्धार्थे प्रवर्तमानानां त्वदनुमानमिति तच्छब्दवाच्यत्वमेव दुर्घटमित्याह यत इति ॥ ८०३ ॥

युक्तिमल्लिका

मानानामेव मिथ्यात्वादैक्ये मानं न ते मते ।

ममत्वैदम्पर्यमात्रे मिथ्यात्वात्तानि तत्र न ॥ ८०४ ॥

सुरोत्तमटीका

उभयवादिसंप्रतिपत्त्याऽप्यैक्ये मानं नास्तीत्याह ॥ मानानामेवेति ॥ सर्वमिथ्यात्ववादिनस्तव मते ऐक्यवाक्यानां सर्वेषामपि सुतरां त्रिकालनास्तित्वापरपर्यायमिथ्यात्वान् मिथ्यात्वाङ्गीकाराद् ऐक्ये मानं न । मम तु मते एदंपर्यमात्रमिथ्यात्वाद् इदमैक्यं परं तात्पर्यविषयो यस्य तद् इदं परं तस्य भाव ऐदंपर्यं तात्पर्यमित्यर्थः । तन्मात्रमिथ्यात्वात् सर्वसत्यत्व-वादिनोऽपि मम मते एतावन्मात्रमिथ्यात्वस्य संमतत्वादित्यर्थः । तानि ऐक्य-वाक्यानि । तत्र ऐक्ये । न प्रमाणं न । एवञ्चोभयवादिसंप्रतिपत्त्या ऐक्ये प्रमाणाभावान् मातापितृरहितपुत्रगर्भवद् गर्भस्रावात्प्रागेव तवैक्याख्यशिशुर् अभावमापेति भावः ॥ ८०४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

मानानामेवेति ‘नेह नानास्ति किञ्चन’ इति प्रपञ्चान्तर्गतमानानां ‘न वेदा न वर्णाश्रमाचारधर्मा’ इति मिथ्यात्वोपगमात् । न हि वन्ध्यासुतवचसा किमपि सिध्यतीति भावः । मया त्वभेदवाक्यानां सत्यत्वं प्रामाण्यं चाङ्गीकृत्य स्वरूपैक्ये तात्पर्यमात्रं निषिध्यते अविरुद्धार्थान्तरे तात्पर्यं व्यवस्थाप्यते इति न कोऽपि दोष इत्याह ममेति । तत्र न स्वरूपैक्ये न प्रमाणानि । सादृश्याद्यैक्ये तु प्रमाणान्येव ॥ ८०४ ॥