खल एव खलो लोके नासुरा वैरिवैरिणः

एकजीववादनिरासः

युक्तिमल्लिका

खल एव खलो लोके नासुरा वैरिवैरिणः ।

एको जीवस्स निद्राति तस्य स्वप्नः किलाखिलम् ॥ ६७७ ॥

सुरोत्तमटीका

एवं बहुजीववादं निराकृत्यैकजीववादं निराकर्तुं दुर्नीति-विषयतया प्रस्तावयति ॥ खल एवेति ॥ वैरिष्वेव वैरिणः खला न दुर्जन-वत्खला नेत्यर्थः । दुर्जनेन किमधिकमाचरितमित्यत आह ॥ एक इति ॥ एक एवेत्यर्थः । स एकजीवः । निद्राति सर्वदा निद्राङ्करोति किल । तस्य एक-जीवस्य । अखिलं चेतनाचेतनात्मकं जगत् । असुरोऽपि स्वविरोधिसुरानेव द्वेष्टि न तु सकलं जगत् । अयं तु निर्निमित्तम् एकजीवव्यतिरिक्त-सकलजगतस्स्वाप्नपदार्थसमतयाऽभावं वदन् जगत्क्षयकारित्वाद् असुरा-दप्यधिकः खल इति भावः ॥ ६७७ ॥

सत्यप्रमोदटीका

एकजीववादमथ दुदूषयिषुः प्रस्तापयति खल एवेति । एकजीववाद इत्थम् । यथोक्तं तत्त्वनिर्णयटीकायाम् । एक एव ब्रह्मप्रतिबिम्बो जीवः । अन्ये जीवा जडवत् स्वरूपेणैव कल्पिताः । यथा स्वप्ने यथा वा चित्रभित्तौ । तत्र परमार्थतो यो जीवस् तस्य तत्त्वज्ञानोदये तत्कल्पितोऽयं सर्वो ब्रह्माभ्यन्तररूपः प्रपञ्चो निवर्तते । प्रतीतिमात्रशरीरत्वात् । अन्यस्य प्रत्येतुर-भावात् । ईश्वरभेदस्यापि तेनैव कल्पितत्वाद् इति । अस्य खलस्य एकजीवस्य सदृशो ऽन्यः खलो नास्तीत्याह खल एवेति । उपपादयति असुरा इति । वैरिणामेव वैरिणः ॥ न तु निर्निमित्तम् । अयं तु ततोऽपि खल इत्याह एक इति । निर्निमित्तं सर्वेषां जीवानां स्वाज्ञानपरिकल्पितत्वेन मिथ्यात्वमापाद्य अशेषपुरुषार्थविघातकः । तथा च

वक्तुः कल्पितस्य गुरोर् ऐक्यमा ऐक्यज्ञानम् । भ्रमः प्रमा वा । नाद्यः भेदसिद्धेः । द्वितीय आह यदीति । स्वाप्नमपि तज्ज्ञानं प्रमा चेत् स्वाप्नोऽर्थः सर्वोऽपि भ्रम इति पक्षो गतः । अथैतन्मात्रस्य प्रमात्वं तर्हि द्विरूपता । गौरवम् अप्रसिद्धिर् अपसिद्धान्तश्च । इदं च परमत एव । स्वमते स्वाप्नस्यापि ज्ञानस्य प्रमात्वमेवेति ज्ञातव्यम् ॥ ६८८ ॥

बाह्याक्षोपरमश्चात्र न चेत्किं नानुमीयते ।

जाग्रत्त्वात्स न देवेकजीवताप्यत एव न ॥ ६९२ ॥

यदि सोऽपि तदा श्रोत्राभावान्न श्रोतृतास्य हि ।

श्रोता न चेन्न प्रबोद्धा ततश्शास्त्रमनर्थकम् ॥ ६९३ ॥

सुरोत्तमटीका

विपक्षे बाधकमाह ॥ बाह्येति ॥ अत्र जाग्रदव-स्थायाम् । न चेद् द्रष्टुरेकत्वानुमानं न त्यजसि चेत् स्वप्नवज्जाग्रदवस्थायां द्रष्टुरेकत्वं साध्यते चेत् । समानन्यायत्वाद् बाह्याक्षोपरमोऽपि साध्यस्स्यात् । बाधान्न चेत् तदपि न स्यादिति भावः । सः बाह्याक्षोपरमः । अत एव जाग्रत्त्वादेव । सोऽपि बाह्याक्षोपरमोऽपि । अङ्गीक्रियत इत्यर्थः । अस्यैक-जीवस्य । प्रबोद्धा ऐक्यप्रमावान् । ततः प्रबोद्धुरभावात् । बाह्याक्षोपरमाङ्गीकारे तन्मध्यपतितश्रोत्रस्याप्यभावप्रसङ्गेनैकजीवस्य श्रवणजन्यापरोक्षज्ञानस्याप्य-भावान्मोक्षाभावप्रसङ्ग इति भावः ॥ ६९२,६९३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

‘जाग्रदवस्था बाह्याक्षोपरमवती स्वप्नसाम्यादि’ति आभाससमानयोगक्षेमश्चेत्याह बाह्येति । न च साऽप्यङ्गीकाराधिकारिणी । तथा सति शिष्यस्यैकजीवस्य श्रोत्रभावापत्त्या श्रोतृताऽनुपपत्तेः । ततश्च ‘यदा जीवः प्रबुध्यते’ इति श्रुत्युक्तप्रबोधस्याभावेन शास्त्रमनर्थकं स्यादित्याह यदीति ॥ ६९२, ६९३ ॥

युक्तिमल्लिका

किं च स्वप्नस्य सर्वस्य न द्रष्टैको गृहे गृहे ।

तद्वत्तद्द्रष्टृबाहुल्यस्यैवाप्तेः क्व च ते मतम् ॥ ६९४ ॥

सुरोत्तमटीका

परो नास्तीति वदति किमित्युन्मत्तवद्भदेत् ॥

पराभावेऽपि वाग् व्यर्था यदि नैवोच्यते तदा ।

कशावेत्रादिकं तस्य तस्करस्योत्तरं वदेदि’ति ॥ ७०४ ॥

युक्तिमल्लिका

देहेन सह सर्वेषु देहेष्वेको न गच्छति ।

देहं विसृज्य गच्छेच्चेन्मृतस्य स्यात्पुनर्भवः ॥ ७०५ ॥

सुरोत्तमटीका

सुरोत्तमटीका

यो जगत्कल्पकस्तवैको जीवः । चक्षुषेत्युपलक्षणं स्वप्ने चेन्मनसेत्यपि द्रष्टव्यम् । स्वप्ने चेदन्तः । जाग्रति चेद्बहिः । अण्डान्तर्बहिर्वा । साक्षिणं कल्पकतया द्रष्टारम् । तं सुप्तं बाह्यज्ञानमात्रविधुरसुषुप्त्यवस्थापन्नम् । त्वत्प्रक्रियायाश्श्रुतेश्च बहुदूरमिति भावः ॥ ७१२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

किं चात्र सुप्त इत्यस्य आवृत इत्येवार्थः । न तु निद्रावश इति । मायाशब्दस्य

दूषणान्तरमाह ॥ यदेति ॥ चक्षुरादींद्रियाणामुपरमाभावे स्वप्न एव न स्यात् । स्वप्ने हि मनोमात्रस्योद्बुद्धता । इतरेन्द्रियाणामुपरमः । उपरमे च करणम् एकजीवचक्षुरादिकरणं कस्य प्रयोजनस्य कारणम् । आसंसारं निद्राङ्गीकारेण तत्करणसृष्टेर्वैयर्थ्यादिति भावः ॥ ७१६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

बाह्येन्द्रियोपरमाभावे स्वप्नस्य तदानीन्तनजगतश्चानु-पपत्तिं स्मारयति यदेति । अनादित इन्द्रियाणामुपरमे तेषां कारणत्वाभावेन वैफल्यमेवेत्याह कस्येति ॥ ७१६ ॥

युक्तिमल्लिका

किं चैकजीवस्वप्नोऽयं साक्षात्स्वप्नो भवेद्यदि ।

स्वाप्नवैकुण्ठयात्रा च स्याद्धि स्वप्नेन किं भवेत् ॥ ७१७ ॥

प्रबोधे गुरुशास्त्रादेर्निवृत्त्येतः फलान्तरम् ।

कदापि न भवेत्तस्य भवस्तस्माद्ध्रुवो भवेत् ॥ ७१८ ॥

सुरोत्तमटीका

इति चेदेकजीवत्वं किं स योगप्रभाववान् ।

परिच्छिन्नैकदेहस्थः कथं देहान्तरं विशेत् ॥ ७२३ ॥

सुरोत्तमटीका

एक एव जीवस्तस्य च स्वप्नस्सर्वं जगन्निर्जीवं चेत्येव मायिनां सिद्धान्तः । ग्रन्थकारस्तु सम्भावितं पक्षान्तरमुत्थापयति ॥ अथेति ॥ स्वयमेकजीवः । स्वांशा एकजीवांशा इति एकजीवत्वं चेदिति सम्बन्धः । दूषयति ॥ किमिति ॥ स एकजीवः । एकदेहावच्छिन्नस्य जीवस्य पुन-रनन्तदेहेषु प्रविश्य जीवभावो परोक्षज्ञानोत्तरकालं प्रारब्धकर्मभोगाय कायव्यूहं संपादयतो योगिन एव घटते नान्यस्य । अयं चानादिकालमारभ्य जननमरण-नरकाद्यनेकक्लेशाननुभवन्न योगी नाप्यपरोक्षज्ञानी । अतोऽस्यानन्तानन्त-जीवदेहेषु कथंप्रवेशः । व्याप्तस्य तु ब्रह्मणः कथञ्चिद्घटते । अत ईदृशोऽप्येक-जीववादो न शोभत इति भावः । एतदेव विशदयति ॥ परिच्छिन्नेति ॥ ७२३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

देहान्तरेषु स्वांशाः सन्ति तेषु प्रविश्य स्वयं भुंक्ते इति पक्षान्तरमुत्थाप्य दूषयति अथेति । देहव्यूहनिर्माणे सौभर्यादिवन्नास्य योगप्रभावोऽस्तीत्याह किमिति । अज्ञाननिद्रितस्य अस्य अपरोक्षज्ञानस्य तत्कार्यस्य योगप्रभावादिकस्य चासम्भवादेवेति भावः ॥ ७२३ ॥

युक्तिमल्लिका

देहे देहे पृथग्भोगान्भुञ्जन्तोऽनादितो यदि ।

सन्त्यनन्ताश्चेतनांशा बहुजीवत्वमेव तत् ॥ ७२४ ॥

सुरोत्तमटीका

एतद् एतादृशमतम् ॥ ७२४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

एते जीवा एकजीवस्यांशाः सन्तु ब्रह्मणो वा । सर्वथा बहुजीवभाव एव पर्यवसित इत्याह देहे इति ॥ ७२४-७२६ ॥

स्वप्नपक्षे दूषणान्तरं सूचयन्दोषान्तरं चाह ॥ किं चेति ॥ असौ एकजीवः । अन्तरेव देहान्तरेव । तानि चक्षुराद्यक्षाणि । ततः भ्रान्ति-जनकसन्निकर्षघटकतया जगतः प्राग्भावनियमात् । अयमाशयः । स्वप्नपक्षं दृढीकृत्य मनसैव स कल्पयतीति पक्षे तस्य चक्षुरादीन्द्रिय सृष्टिव्यर्था स्यात् । तैरपि कल्पयति चेदुक्तं दूषणं तदवस्थमिति । स्वप्नपक्षे श्रुतिविरोधं सूचयन् दोषान्तरं चाह ॥ अण्डस्येति ॥ सर्वं पुंसूक्तोक्तपादादिजम् ॥ ७३१,७३२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अक्षैर् बाह्येन्द्रियैः । अन्तरेव स्वतन्त्रेणेति हेतुगर्भं विशेषणम् । तानि बाह्येन्द्रियाणि । ज्ञापकानि इत्यनेनान्वयः । ततः सन्निकर्षस्य पूर्वं जगतो विद्यमानत्व एवोपपत्तेः ॥ तथा च भ्रान्तेः पूर्वमेव विद्यमानस्य न तत्कल्पितत्वमिति भावः । दोषान्तरं चाह अण्डस्येति । सर्वं पुरुषसूक्तोक्तपादचतुष्टयात्मकम् ॥ ७३१,७३२ ॥

युक्तिमल्लिका

बहवः पुरुषा ब्रह्मन्नुताहो एक एव तु ।

नैतदिच्छन्ति पुरुषमेकं कुरुकुलोद्वह ॥ ७३३ ॥

इति भारतकर्तैव यज्जीवबहुतैकते ।

प्राक्प्रस्ताव्योत्तरार्धेन नेच्छन्तीत्येकजीवताम् ।

प्रत्यक्षिपत्ततोऽप्येष पक्षो न स हि सूत्रकृत् ॥ ७३४ ॥

सुरोत्तमटीका

भारते पुरुषा बहवो वा एको वेति विकल्प्य एकं पुरुषं नेच्छन्तीति सिद्धान्तकरणात्तद्विरोधश्चैकजीववादस्येत्याह ॥ बहव इति ॥ सः भारतकर्ता व्यासः ॥ ७३३,७३४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

‘को ह्यत्र पुरुषश्रेष्ठस् तं भवान् वक्तुमर्हति’ इति पूर्वार्धशेषः जनमेजयस्य एकजीववादानुवादेन पूर्वपक्षः ।

‘बहूनां पुरुषाणां च यथैका योनिरुच्यते ।

तथा तं पुरुषं श्रेष्ठम् आख्यास्यामि गुणाधिकम्’

इति उत्तरार्धशेषः वैशम्पायनेन बहुजीववादसमर्थनेन परिहारः । न पक्षः सूत्रकृत्संमत इति शेषः । सः भारतकृत्॥७३३,७३४ ॥

युक्तिमल्लिका

निर्जीवसेनासंहारमुज्जिहासुः किलार्जुनः ।

अक्षोहिणीनां तद्युद्धं मृतानां मरणं किल ।

एकजीवकथा तस्माद्वृथैवेति मतिर्मम ॥ ७३५ ॥

सुरोत्तमटीका

गीताप्रमेयविरुद्धश्चैकजीववाद इत्याह ॥ निर्जीवेति ॥ उत्कर्षेण हातुमिच्छुर् उज्जिहासुः । एकजीववादे कुरुसेनाया निर्जीवत्वात् तद्धनने कुतस्सर्वज्ञस्यार्जुनस्य मनोव्याक्षेपः कुतो वा मृतमारणरूपतद्युद्धस्य प्रशंसेति भावः । तस्मादर्जुनेन मनोव्याक्षेपकरणाद्युद्धस्तुतेश्च । वृथा निर्मूले-त्यर्थः । न केवलमेतावत् । मूलविरुद्धा चेत्यपि ग्राह्यम् ॥ ७३५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

गीताविरुद्धश्चायं दुर्वाद इत्यपहसति निर्जीवेति । उज्जिहासुः परित्यक्तुमिच्छुः । मृतानामिति एकजीवस्य निद्रितस्य सेना-प्रविष्टत्वाभावादिति भावः ॥ ७३५ ॥