स च स्थित्यदनाभ्यां चेत्याह भेदं सयुक्तिकम्

भेदप्रतिपादकानि सूत्राण्युदाहृत्य तदर्थचर्चा

युक्तिमल्लिका

स च स्थित्यदनाभ्यां चेत्याह भेदं सयुक्तिकम् ।

द्विशाखासंमतिं भेदे भेदेनैनमधीयते ॥ २१२ ॥

उभयेऽपीति सूत्रेऽसौ भेदोक्त्या चान्यतां क्वचित् ।

भेदस्य व्यपदेशाच्चान्य इत्यत्र ससूत्रकृत् ॥ २१३ ॥

सुरोत्तमटीका

सुरोत्तमटीका

यद्यस्मात्प्रतीको ब्रह्म नैवेत्यनेन नहि स इति सूत्रखण्ड-स्यार्थमाह । अत्र हि सूत्रे न प्रतीक इति प्रतीके ब्रह्मदृष्टिर्नकार्येति प्राक्प्रतिज्ञाय नहि स इति तत्र हेतुरुक्तः । हि यस्मात् । सःप्रतीकःब्रह्म न । तस्मात्प्रतीके ब्रह्मदृष्टिर्नकार्येति योजनायाविवक्षितत्वात् । अतः प्रतीकः ब्रह्म नैवेति भिन्नतां प्रतीकाद्विष्णोर्भिन्नतां स्पष्टमाचष्टेति सम्बन्धः ॥ २१७ ॥

सत्यप्रमोदटीका

युक्तिमल्लिका

जगद्व्यापारवर्जं त्वित्यत्र सावधिवैभवम् ।

मुक्तस्याह हरिं सर्वजगज्जन्मादिकारणम् ।

वक्ति स्मादौ ततोऽप्यन्यो मुक्तानां परमा गतिः ॥ २२१ ॥

सुरोत्तमटीका

जगद्व्यापारवर्जमित्यत्र जगद्व्यापारवर्जमिति सूत्रे । तु शब्दो विरुद्धधर्मकथनरूपयुक्तिसाहित्याख्यविशेषद्योतनार्थः । सावधि एतावदेवेत्यवधिसहितम् । जगत्सर्जनादि व्यापारं वर्जयित्वा भोगानाप्नोति । जगत्सृष्ट्यादिव्यापारान्विनान्याम्भोगानाप्नोतीत्यवधिसहितवैभवं मुक्तस्याहेति-योजना । हरिमादौ जन्मादिसूत्रे सर्वजगज्जन्मादिकारणं वक्तिस्म अवोचत् । ततोपि हरेर्जगज्जन्मादिकारणत्वरूपवैभवसद्भावान् मुक्तस्य च तद्रहितत्वादपि मुक्तानां परमागतिर् नारायणोऽन्यः मुक्तेभ्यो भिन्नः नारायण इत्यनुक्त्वा मुक्तानां परमागतिरिति सहस्रनामसु पठितनाम्ना विशेष्यनिर्देशः मुक्तभेदे प्रमाणान्तरं च सूचयितुम् । इदमुक्तं भवति । अविद्यानिवृत्तिरूपमुक्तयाख्य-फलप्रतिपादकाध्याये कथितं सर्वमनाविद्यकमिति परेणापि वक्तव्यम् । जीवेश्वरभेदश्च सम्पद्येतिसूत्रे प्राप्यप्रापकभावेन जगद्व्यापारवर्जमिति सूत्रे विरुद्ध- धर्माक्रान्तत्वेन विस्पष्टमुदीरितः । अतःकथमसावपारमार्थिक इति ॥ २२१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

सावधीति सृष्ट्यादिव्यापारवर्जं न तु सृष्ट्यादि-कामानपि मुक्त आप्नोति । विष्णुस्तु नैवमित्याह हरिमिति । आदौ जन्मादिसूत्रे । ‘मुक्तानां परमा गतिः’ इत्यनेन मुक्तभेदे भारतमपि प्रमाणयति ॥ २२१ ॥

युक्तिमल्लिका

भेदमाघोषयमास सूत्रे सूत्रे स सूत्रकृत् ।

पञ्चधा यो भिनत्तीदं स भेदः केन वार्यते ॥ २२२ ॥

सुरोत्तमटीका

सूत्रे सूत्रे प्रतिसूत्रम् । उदीरितसूत्रसमुदायेषु वचन वृत्त्यैव भेदः प्रतिपाद्यते । अर्थात्तु सकलसूत्रेष्वपि भेदोभिमतः । जीव जडात्मकसकलप्रपञ्चप्रतिपादकशब्दानां ब्रह्मणिसमन्वयेऽभिहितेऽर्थात्तत्त-च्छाखा स्थित तत्तच्छब्दानां जीवजडात्मक प्रपञ्चाप्रतिपादकतापि सिद्धा । एवञ्च तत्तच्छब्दप्रतिपाद्यस्यतदप्रतिपाद्याज्जगतः कथं न भेदः । विरुद्धधर्मा-क्रान्तयोर्भेदापरिहारात् । द्वितीयाध्याये च वैषम्य नैर्घृण्येन सापेक्षत्वात्तथाहि दर्शयतीत्यादिना निर्दोषतया प्रतिपादितस्य ब्रह्मणस्सदोषेभ्यो जीवजडेभ्यःकथं न भेदः । साधनाध्याये च साधन वद्भिरुपासकैर्द्रष्ट्टभिर्वोपास्यस्य दृश्यस्य च ब्रह्मणः कथं न भेदः । फलाध्याये च फलप्रदस्य गम्यस्य च ब्रह्मणः फल-प्रतिग्रहीतृभ्यो गन्तृभ्यश्च जीवेभ्यः कथं न भेदः । अतस्सूत्रेसूत्र इत्युक्तम् । यः भेद इदं जीवजडात्मकं सेश्वरं जगद्भिनत्ति भेदवत्करोति । जीवेश्वरभेदः जडेश्वरभेदः जीवजडभेदः जीवानां परस्परभेदः जडानां परस्पर भेद इति पञ्चविधभेदैरन्योन्यमसङ्कीर्णाङ्करोतीति भावः । केन वादिना स्वगृहदेवं सम्पूज्य स्वान्नं स्वयमेव भुञ्जते केनापिमानवेन स्वक्रियाविरोधादयं पञ्चविधो भेदो वारयितुं न शक्यत इति भावः । सेश्वरजगतोपि पञ्चधाभेद न समर्थः केना-प्रतिभटेनवारयितुं शक्यत इति ध्वनिः ॥ २२२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

भेदं जिज्ञासानये गुणपूर्णत्वलक्षणोक्त्या प्रतिज्ञातम् । आघोषयामास=अध्यायचतुष्टयेन समर्थयामास । समन्वयस्य तत एव निर्दोषत्वस्य जीवेषु साधकत्वस्य, विष्णौ फलप्रदत्वस्य च स्थापनादिति भावः । इदं सेश्वरं जगत् । पञ्चधा भिनत्ति

‘जीवेशयोर्भिदा चैव जीवभेदः परस्परम् ।

जडेशयोर्जडानां च जडजीवभिदा तथा ।

पञ्चभेदा इमे नित्याः सर्वावस्थासु सर्वदा’

कीदृशानितान्यैक्यवाक्यानि कुत्रत्यानिचेत्यत आह ॥ सोहमिति ॥ सोहमस्मिब्रह्माहमस्मीत्यादिरित्यादीनि । आदिपदेन स एवाह-मस्मि ब्रह्मैवाहमस्मीत्यादीनां ग्रहणम् । शाखाप्रलंबिनां नानाशाखासु-विद्यमानामित्यर्थः । सकलशाखासुविद्यमानानां प्राणोहमस्मीत्यादि वाक्य-सदृशवाक्यानां सर्वेषां लक्षणैवगतिरिति सूत्राभिप्राय इति भावः । शाखा-प्रलम्बिनामिति वदता लौकिकैरेवमुक्तं चेद् अप्रामाण्यमेव वक्तव्यम् । अपौरुषेये तु वेदे तदयोगान्मुख्यार्थस्य च बाधादन्यैवगतिरिति सूचितम्

॥ २२६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

सोऽहमस्मि, ब्रह्माऽहमस्मि, इत्यादिवाक्येषु, एत-ज्जातीयेषु सर्वत्र इयमेव गतिरनुसरणीयेत्याह स इति । तदुक्तम् अन्तरनये भाष्ये,

‘अन्तर्यामिणमीशेशम् अपेक्ष्याहं त्वमित्यपि ।

सर्वे शब्दाः प्रयुज्यन्ते सति भेदेऽपि वस्तुषु’ ॥ इति ।

शाखाशब्देन वाक्यानाम् अपौरुषेयत्वं सूचयति । तेन विरोधेऽर्थान्तर-कथनमेव न्याय्यं न तु पुनरन्यतरस्याप्रामाणिकत्वकथनम् इति ज्ञायते । तदुक्तं तत्त्वोद्योते ‘वेदवेदानुसारेषु विरोधेऽन्यार्थकल्पना’ इति । वेदेऽपि अमुख्य-वृत्त्याऽर्थान्तरवर्णनस्यौचित्यं कर्मनिर्णयटीकायां समर्थितमिति भावः ॥२२६॥

युक्तिमल्लिका

वक्तुरात्मोपदेशेऽपि शक्रस्यात्मा हरिर्न चेत् ।

आत्मेति तूपगच्छन्तीत्यत्र जीवात्मनः कथम् ।

हरिणैक्यं वदेद्व्यासो न हि ते शक्रतोधिकाः ॥ २२७ ॥

॥ २३३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

इतश्चैवमित्याह हेतुमिति । न हि कोऽपि प्रेक्षावान् स्वप्रतिज्ञायां हेतूकृतस्य सत्त्वस्य स्वरूपासिद्धिं सहत इत्याह यदिति ॥२३३॥

युक्तिमल्लिका

किं च भोक्तुः परात्मत्वापत्तेस्सोप्यविभागवान् ।

इति चेन्नेति यां पूर्वपक्षीकृत्य निषेधति ॥ २३४ ॥

अविभागाभिधां जीवब्रह्मणोरेकतां तु ताम् ।

सिद्धान्तयति यस्सूत्रभाष्यकृत्किल दोष्यसौ ॥ २३५ ॥

सुरोत्तमटीका

अपि च सूत्रकृता स्वसूत्रे स्पष्टमैक्यस्यैव पूर्वपक्षी-कृतत्वाच्च नासौसिद्धान्त इत्याह ॥ किञ्चेति ॥ भोक्त्रापत्तेरविभागश्चे-त्स्याल्लोकवदितिसूत्रे भोक्तुर्जीवस्य परात्मत्वापत्तेः परेऽव्यये सर्व एकीभवन्तीति वाक्ये श्रूयमाणत्वात् । श्रुतौ परइत्येव श्रवणात्परश्चासावात्मा चेति श्रुति-समाख्यां सूचयितुं परात्मेत्युक्तम् । परमात्मेत्येवोक्ते श्रुतौ परमपदाभावेन समाख्याऽयोगात् । सूत्रे च समाख्याबलादेव परत्वस्यप्राप्तत्वात्तदनुपादानमिति भावः । सः जीवो ऽविभागवान् । विभागोभेदः । अविभागःऐक्यम् । तद्वान् । इदं च तयोरविभागइत्यध्याहारसहितसौत्रपदतात्पर्यम् । अथवा न विद्यते विभागो यस्य स इति व्युत्पत्त्याऽविभागवानित्युक्तम् । भोक्तृपदेन जीवस्य प्रस्तुतत्वात्स इति परामर्शः । श्रुतावेकीभवन्तीति जीवनिष्ठैक्यस्यैव-श्रूयमाणत्वादिति भावेन सौत्रपदार्थकथनं वा । इति चेद् इति पूर्वपक्षश्चेत् । नेति यामभिदां निषेधति अध्याहृतनञा साक्षात्सूत्रकार एव दूषयति । तामभिदां यःमायावादी सिद्धान्तयति पूर्वोक्ताधिकरणद्वये सिद्धान्तयति । असौ दोषी पूर्वोत्तरविवेकशून्यत्वाख्यदोषवान्किलेत्यपहासः । एक सूत्रे सूत्रकृतैव-स्पष्टं पूर्वपक्षीकृतस्य प्रमेयस्य पुनस्तस्यैव सूत्रान्तरे सिद्धान्तीकरणं बालस्यापि नाभिमतम् । अतस्सौत्रप्रतिज्ञैव परस्यानभिज्ञताङ्गमयतीति भावः ॥ २३४,२३५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

ॐ भोक्त्रापत्तेरविभागश्चेत्स्याल्लोकवत् ॐ इति सूत्रस्यायमर्थः । भोक्तुर्जीवस्य मोक्षे ब्रह्मत्वापत्तेः परेऽव्यये सर्व एकीभवन्ति इत्यादिषु श्रवणात् तयोरविभागो भेदाभाव इति चेन्न श्रौतस्यैकीभावप्रयोगस्य लोकवत् सादृश्यैक्यमत्यैक्यनिमित्तादिनैव स्याद् उपपत्तेर् न स्वरूपैक्य-परत्वमिति । एवं चात्रैक्यं पूर्वपक्षीकृत्यैव सूत्रे तन्निषेधस्य कण्ठतः सिद्धान्ति-तत्वान् न कापि ऐक्यं सूत्रार्थो ऽत एव न श्रौतार्थोऽपीत्याह किं चेति ॥ यानित्यस्य तामिति उत्तरश्लोकस्थेनान्वयः । अयमर्थः । मायावादिनः खलु अत्र अभिदाया दूषणमेव सूत्रसिद्धान्त इति अभ्युपगच्छन्ति । तथाऽपि सो ऽविचारितरमणीयो व्यावहारिकः कृपणधियां स्थूलबुद्धीनां समाधानार्थ-मेवाभिहित इति निन्दित्वा परमार्थतो ऽभेदमेवार्थम् उत्तरसूत्रार्थतया वर्णयन्ति । असौ दोषी सूत्रार्थनिन्दकः भाष्यकृत् किलेत्यपहासः ॥ २३४, २३५ ॥

युक्तिमल्लिका

भोक्त्रापत्तेस्तदविभागश्चेत्स्याल्लोकवत्त्विति ।

एकीभवन्तिवाचाऽत्र प्राप्तमुक्तैक्यशङ्कया ॥ २३६ ॥

एकीभवन्ति गोष्ठेषु गाव इत्यादि लोकवत् ।

स्यादित्याह समाधानं तेन मुक्तोऽपि नैक्यवान् ।

इति प्राप्तमतो भेदं परमार्थीचकार सः ॥ २३७ ॥

सुरोत्तमटीका

किञ्चास्यसूत्रस्य स्वसूचितविषयवाक्यपर्यालोचनया मुक्तिकालीनभेदस्थापकत्वान्मुक्तावैक्यशङ्कापि गतेति भावेन पुनस्तस्यैव सूत्रस्यार्थं विवेचयति ॥ भोक्रापत्तेरिति ॥ अपेक्षिततत्पदमात्राध्याहारेण सूत्रस्यैव प्रतीकग्रहणमिदम् । इतिसूत्रे । वाचाश्रुत्या मुक्तिदशाप्रतिपादिकया प्राप्तं यन्मुक्तैक्यं मुक्तानां परमात्मनैक्यं तस्य शङ्कयेत्यर्थः । इत्यादिलोकवद् इत्यादिवाक्यप्रयोक्तृलोकवल्लौकिकवद्वास्यात् । परेऽव्यये सर्वएकीभवन्तीति श्रुतिर् गोष्ठे गवामिवमुक्तानां परमात्मनि स्थानैक्यपरा स्यात् । अभूत-तद्भावार्थकच्विप्रत्ययस्य प्राग्भूतस्वरूपैक्यपरत्वायोगेनापूर्वस्थानैक्यस्यैव वक्तव्यत्वात् । समाधानं श्रुत्यर्थापरिज्ञानमूला तवमुक्ताविभागशङ्कानोचितेति समाधानम् । तेन मुक्ताभेदं पूर्वपक्षीकृत्य निराकरणेनैक्यवान्नेति प्राप्तं सूत्रमर्यादयैवागतम् । अतो मुक्तावप्यैक्यं निषिध्यभेदस्थापनात् । सःसूत्रकारः । भेदमिथ्यात्ववादिनापरेणलुण्ठितपारमार्थ्य पुनस्स्थापनात्परमार्थी चकारे-त्युक्तम् । केवलानन्दानुभवितृमुक्तजीवस्यैव प्रस्तावोयमिति ज्ञापनाय सूत्रे भोक्तृपदम् । भोगीपरिजनैस्सहेत्यादावानन्दानुभवस्यैव भोगतया प्रसिद्धत्वात् । भोगस्सुखेस्त्र्यादिभृतावित्यभिधानाच्च । मुक्तस्यापि ब्रह्मवद्भोग्यस्वस्वरूपानन्द-मात्रभोक्तृत्वसूचनेन भोक्तृभोज्यैक्यरूपस्व पूर्वपक्षाशोपोद्बलनाय भोक्तु-र्भोज्यत्वापत्तेरिति स्वानभिमतपूर्वपक्षसिद्धान्तादि कं कृत्वा पापंसंपादयतःपरस्य च शङ्कानिवारकं भोक्तुस्सकाशाद्भोज्यस्यापत्तेर्नाश रूपविपत्तेर्जायमानत्वान्न-तयोरविभागशङ्केति सर्वंखल्विदं ब्रह्मेति श्रुत्यापि भोक्तुर्जीवस्यैव ब्रह्मत्वापत्ते-रनभिमतत्वात्तद्बलाद्भोक्तृभोज्ययोर्ब्रह्मण्यैक्य शङ्कानुत्थानाच्चेतिदूषणद्वयं तत्पक्षे-सूचयितुं सूत्रेभोक्तृपदम् । अत एव हि विश्वतोमुखं सूत्रमाहुः ॥२३६,२३७॥

सत्यप्रमोदटीका

एवं स्वसिद्धान्तितं भेदमर्थं विशदयन् मुक्तावभेदं निराकृत्य स्थापितो भेदः, परमार्थ इत्येव सिद्ध्यतीत्याह द्वाभ्यां भोक्त्रे-त्यादिना ॥ २३६, २३७ ॥

युक्तिमल्लिका

तस्माद्भेदोऽप्रतिद्वन्द्वस्तत्र तत्रोदितो भवेत् ।

मुक्तोपसृप्यताद्युक्त्या स्थिरीचक्रे पुनश्च तम् ॥ २३८ ॥

सुरोत्तमटीका

तस्मान्मुक्तावपि भेदस्य स्पष्टं सूत्र एव समर्थनात् । तत्र तत्र सूत्रे सूत्रे श्रुतौ श्रुतौ च । मुक्तोपसृप्यतादीत्यादिपदेन अस्मिन्नस्य चेति सुषुप्त्युत्क्रान्त्योरिति सम्पद्याविहायेति जगद्व्यापारवर्जमिति च सूत्रचतुष्टयं गृह्यते । एवञ्चेमानि सूत्राणि वचनवृत्त्या मुक्तौ भेदसाधकानि । अत एव स्थिरीचक्र इत्युक्तम् । तं भेदम् ॥ २३८ ॥

सत्यप्रमोदटीका

युक्त्या=द्युभ्वाद्यायतनं विष्णुरेव न रुद्रादिर् अमृत-स्यैष सेतुर् इति मुक्तोपसृप्यत्वयुक्त्या ॥ २३८ ॥

युक्तिमल्लिका

चेतनाचेतनजगद्ब्रह्मैक्याद्भोग्यवस्तुनः ।

भोक्तृतापि भवेत्तेन विभागो भोक्तृभोग्ययोः ॥ २३९ ॥

न स्यादिति यदीहार्थश्शङ्काग्रन्थस्य कथ्यते ।

तर्हि नेति समाधात्राजडैक्यं नैव कथ्यते ॥ २४० ॥

इत्येव वाच्यं शङ्कां तामङ्गीकृत्य समादधत् ।

नाभिप्रैतीममर्थं स सूत्रकृद्वदतांवरः ॥ २४१ ॥

सुरोत्तमटीका

स्वाभिमतसूत्रार्थमुक्त्वासूत्रेसूचनया दूषितमपि परपक्षं स्पष्टमनूद्यदूषयति ॥ चेतनेति ॥ सर्वंखल्विदंब्रह्म । एकमेवाद्वितीयं नेह-नानास्तिकिञ्चनेत्यादि श्रुत्या चेतनाचेतनात्मकजगतः ब्रह्मैक्याद् ब्रह्मणैक्यस्य प्रतीतत्वादित्यर्थः । भोक्तृता भोक्त्रैक्यम् । तेनभोक्तृभोग्ययोरैक्येन निमित्तेन । विभागो भेदो न स्यादिति इह सूत्रेशङ्काग्रन्थस्यार्थ इति सम्बन्धः । समाधात्रा समाधानं कुर्वता जडैक्यं जडब्रह्मैक्यं नैव कथ्यते । जडमिथ्यात्ववादिना त्वयापि न कथ्यत एव । अतस्स्वमतविरुद्धेयं शङ्कैव न कार्येत्येव वाच्यम् इति समाधानमेव वाच्यम् । तां शङ्कां सौत्रपूर्वपक्षांशोक्तशङ्काम् अङ्गीकृत्य परेणेयं कर्तुमुचितेत्यभ्युपगम्य समादधत् स्याल्लोकवदिति पूर्वपक्ष्यभिमतवाक्यस्यार्थान्तर कथनरूपसमाधानं कुर्वन् इममर्थं त्वया प्रतिज्ञाभागस्योक्तमर्थं नाभिप्रैति । स्वप्रतिज्ञाभागार्थतया नाङ्गीकरोति । सम्यग्लग्नस्याप्यस्य समाधान स्यास्फूर्त्या समाधानान्तरकथनमल्पज्ञस्य घटते । न सर्वज्ञस्यसूत्रकारस्येति भावेनोक्तं वदतांवर इति ॥ २३९-२४१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

पराभिमतमर्थमनुवदति चेतनेति । जगति चेतनं भोक्तृ अचेतनं भोग्यम् इति तावद्विभागेन व्यवहारः । न स युक्तः । उभयोरपि ब्रह्मोपादानकत्वेन उपादानोपादेययोश्चाभेदेन ब्रह्मैक्यमापतितम् । एवं यद् यदभिन्नाभिन्नं तदभिन्नमिति न्यायेन भोक्तृभोग्ययोरप्यन्योन्यमभेदप्राप्त्या विभागेन अयं भोक्ता इदं च भोग्य इति विभागेन व्यवहारो न स्यादिति, शङ्काभागस्य सूत्रखण्डस्यार्थः । दूषयति तर्हीति । एवं चेत् शङ्काग्रन्थस्याशयस् तर्हि जडाजडयोरैक्यमेव नास्ति अतो घटते लोकव्यवहार इत्येव स्वमतरीत्या परिहारो वक्तव्यः । न तु पुनः स्वसिद्धान्तस्यापि विप्रतीयं जडाजडैक्य-मङ्गीकृत्य लोके समुद्राभिन्नानामपि फेनवीचीतरङ्गबुद्बुदादीनां यथा न इतरेतर-भावापत्तिस् तथा स्यादत्रापीति समाधानसूत्रखण्डस्यार्थवर्णनम् अतिस्थवीय इति ॥ २३९-२४१ ॥

युक्तिमल्लिका

मम तु प्रापकीभूतवेदस्योक्तस्य का गतिः ।

इति शङ्कां समाधातुं लोकदृष्टिमदर्शयत् ।

ऐक्यं तु नोररीचक्र इति सर्वं समञ्जसम् ॥ २४२ ॥

सुरोत्तमटीका

अस्मदाचार्योक्तार्थे तु नायं दोष इत्याह ॥ ममत्विति ॥ प्रापकीभूतवेदस्यैक्यपरतया पराभिमतस्यात एव तेन शङ्कितुं योग्यस्य वेद-स्येत्यर्थः । शङ्कां मया वेदमूलतयोक्तस्य ममानुकूलस्य च मुक्त ब्रह्मैक्यस्यनेति निषेधं कुर्वता त्वया मम वाक्यस्य कागतिरिति पूर्वपक्षिणोहार्दीं शङ्कामित्यर्थः । परोक्तपूर्वपक्ष इवास्मदुक्तपूर्वपक्षेऽपि सिद्धान्तस्यदातुमयोग्यत्वात् तद्विहाय दूषणान्तरमुक्तमिति भावः । अयोग्यदूषणस्य कथने स्वस्यैव निरनुयोज्यानुयोगे न निग्रहस्स्यात् । तदपि सर्वज्ञस्य नोचितमिति भावेनप्राग्वदतांवर इत्युक्तम् । अथवा शङ्कां पूर्वपक्षिणा शङ्कितं जडाजडैक्यमङ्गीकृत्य स्वसिद्धान्ततयाभ्युपगम्य समादधद् अस्त्वैक्यं तथापिसमुद्रफेनतरङ्गादिवद्विभागो घटत इति समाधानं कुर्वत्तवव्याख्यानम् अर्थं स्वसूत्रार्थं नाभिप्रैतीतियोजना । सकलप्रमाणविरुद्धस्य स्वस्याप्यभिमतस्य जडाजडैक्यस्यसिद्धान्तीकरणमप्रौढस्य तवैव शोभते । न तु प्रौढशिरोमणेर्व्यासस्येति भावेनोक्तं वदतांवर इति । नन्वस्मदभिमतविषय-वाक्यैरेवभोक्तृभोग्ययोरविभागाख्यमैक्यं ब्रह्मण्येवाशंक्य नेति तदैक्यं निषिध्य तर्हि वाक्यानां का गतिरिति शङ्कापरिहाराय राजाराष्ट्रम् अस्मिन्ग्रामेऽयमेक एव अयमद्वितीयो राजा अतिस्निग्धे पुरुषे त्वमेवाहमिति चलौकिकवाक्यवदिति निदर्शनचतुष्टयप्रदर्शनाय स्याल्लोकवदिति सूत्रखण्डप्रवृत्तिरस्तु । भोक्तृपदस्य-स्वसहचरित भोज्यस्मारकत्वस्यैव न्याय्यत्वाद् एकीभवन्तीति विषयवाक्यस्य कःप्रसङ्ग इति चेत् । सत्यम् । स्वनासिकाछेदं कृत्वापि परस्यापशकुनं कुर्वन्खल इवत्वमेवेत्थमाशासे ऋजुगणाग्रणीरस्मदाचार्यस्तु अध्यात्मसम्बन्धभूमाह्यस्मिन् तद्गुणसारत्वात्तु तद्व्यपदेश इति च सूत्राभ्यां लक्षणया गौण्या च वृत्त्या प्रवृत्तसामान्यवाक्यानाङ्गतेरुक्तत्वाद् अत्रापि तस्यैवप्रस्तावञ्चर्वितचर्वणं मन्वानो साधारण्येन मुक्तावैक्यप्रतिपादकवाक्यानामेवगति कथनमधिकरणोपाधिं-कृत्वोपलक्षणयैकं वाक्यमुदाहरत् । अत्र हि परेषां महानाग्रहः । अतः प्रागुक्तसूत्रसूचनयैव कथञ्चिद्दूषयितुं शक्यमपीदंसविस्तरं पृथग्दूषयितुमयमारम्भः । भोक्तृभोग्ययोरिवकर्तृत्वभोक्तृत्वयोरपि अन्योन्यस्मारकत्वसम्भवान् मुक्तावपि मुक्तानां मौक्तविषयभोक्तृत्वं परमात्मनस्तुमुक्तेष्वघटितं तत्कर्तृत्वं जगत्कर्तृत्वं च विरुद्धधर्मं स्मारयितुं भोक्तृपदप्रयोगस्यास्मदर्थ एव सम्यक्सार्थक्यात् । नन्वेवंसति मुक्तावैक्यप्रतिपादकतया प्रतीतस्य यत्रत्वस्येति वाक्यस्य कथमनेन सूत्रेण-गतिसूचनमिति चेत् । इत्थम् । अव्ययानामनेकार्थत्वात् तु शब्द एवार्थे अपि-स्समुच्चये चस्त्वर्थ इत्यादिलौकिकवाक्यवद् अत्रापि यत्रेत्यव्ययस्य यद्यर्थकत्व-सम्भवेन तर्कमुद्रया वाक्यप्रवृत्तिस्स्याद् इति सूत्रखण्डेनैव तस्यापि वाक्यस्य गतेर्वक्तुंशक्यत्वात् । प्रसिद्धार्थपरित्यागे किं कारणमित्यत्रापि तत्पदस्य प्रसिद्धार्थपरित्यागेन तत्रेत्य प्रसिद्धार्थकथकत्वदादिलोकवत्स्यादित्येवोत्तरम् । यत्रापि पदसन्निधानात्तत्पदस्य तत्रेत्यर्थकथनमित्यत्रापि विपरीतं किं नस्यादिति वदल्लोकवत् तत्पदसमवधानाद्यत्रेत्यस्य यदित्येवार्थः स्यादिदत्युत्तरम् । एवं तर्हि यत्तत्पदयोःकथमन्वय इत्यत्रापि किमाक्षेप इति किं शब्दस्याक्षेपार्थकथक-लोकवदाक्षेपार्थत्वमङ्गीकृत्य सर्वमात्मैवाभूदिति यत्तत्केनमानेन नकेनापीति सकलश्रुतिस्मृतिविरुद्धस्यास्यैव प्रमेयस्य निवारणेनान्वयस्स्यादित्युत्तरम् । न केवलमेतावत् । तथासति कम्पश्येत्कं जिघ्रेदिति लिङा तर्कमुद्रया प्रवृत्तवाक्यस्य प्रतितर्कपराहत्या परपराभावक वावदूकलोकवत् प्रवृत्त्या त्वदुक्तप्रमेयस्य प्रतितर्कपराहतिश्चस्यादिति योजना । अपि च तर्कस्यविपर्ययेपर्यवसान-नियमाङ्गीकारि लोकवत्पश्यति जिघ्रति चेति वाक्यपर्यवसानावश्यं भावेन मौक्तविषय दर्शनघ्राणनादिप्रतिपादक प्रमाणविरोधस्स्यादित्यपरा योजना । किञ्चास्योपासकस्य सर्वमित्युक्त मिथ्याभूतसकल देहेन्द्रियादेरात्मैवाभूदिति सावधारणतयोक्त मुख्यब्रह्मैक्यस्य परमतेप्ययोगात् । आत्मव्यतिरेकेण किमपि नास्तीत्यमुख्यार्थ कथकमायिलोकवदस्माकमपि ब्रह्मप्रेरणामन्तरेण किमपि नाभूत्तत्र केन कं स्वातन्त्र्येण पश्येदित्यर्थःस्यात् । तेन च विष्टिगृहीतलोक-वत्परस्य मूकीभावश्चस्यादित्यन्या सकलविद्वज्जनमान्या च योजना । एवं बहुशाखानिर्णायकत्वात् सूत्रं च विश्वतोमुखं भाष्यं च शतार्थमिति सम्प्रदाय-विदः । अतोनेदमपूर्वम् । अल्पमतित्वादेवोपरम्यते ॥ २४२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

वेदस्य ‘परेऽव्यये सर्व एकीभवन्ति’ ‘यत्र तु सर्वमात्मैवाभूत्’ इत्यादिकस्य । लोकदृष्टि

‘स्वातन्त्र्ये च विशिष्टत्वे स्थानमत्यैक्ययोरपि ।

सादृश्ये चैक्यवाक् सम्यक् सावकाशा’

इत्यनुव्याख्यानोक्ताम् । तथा च विश्वतोमुखत्वादिदं सूत्रं मुक्तौ अभेद-वचनवत्प्रतीयमानानां सर्वेषां वाक्यानां मतिकथनद्वारा मुक्तानामपि कर्तृत्व-भोक्तृत्वादिकं समर्थ्य पारमार्थिकं भेदं व्यवस्थापयतीति भावः । ‘यत्र तु’ इति वाक्येऽपि तदित्यानुगुण्येन यत्रेत्यस्य यदित्यर्थः । तथा च सर्वमात्मैवाभूदिति यत् तत् केन मानेनेत्याक्षेपः । कं पश्येदित्यादि तु तर्कमुद्रया प्रवृत्तं विपर्ययपर्यवसानेन कर्तृत्वभोक्तृत्वादिकं व्यवस्थापयत्येव । यद्वा ‘यत्र तु सर्वमात्मैवाभूत्’ इत्यस्य आत्मप्रेरणामन्तरेण किमपि नाभूदित्यर्थः । केन कं स्वातन्त्र्येण पश्येदित्यर्थ इत्यादिकमूह्यम् ॥ २४२ ॥

युक्तिमल्लिका

तस्मादनेन सूत्रेण पराभेद्येन सूत्रकृत् ।

बबन्धाद्वैतिनां कण्ठं वाग्बन्धायेति मे मतिः ॥ २४३ ॥

सुरोत्तमटीका

उक्तमर्थं साहित्यमुद्रयोपसंहरति ॥ तस्मादिति ॥ रज्ज्वेतिध्वनिः । पराभेद्येनोक्तविधया परकृतकुचोद्याभेद्येन । केनाप्यच्छेद्येनेति-ध्वनिः । वाग्बन्धाय मूकीभावाय ॥ २४३ ॥

युक्तिमल्लिका

एवं च श्रुतिसूत्रादौ न क्वाप्यैक्यं विविक्षति ।

सौत्रयुक्तिशरव्रातघातभीरु पदे पदे ॥ २४४ ॥

सुरोत्तमटीका

विविक्षति प्रवेष्टुमिच्छति । सौत्रयुक्तय एवशराः । घातःनिराकरणम् । पदेपदे सूत्रस्थसर्वपदेषु ॥ २४४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

ऐक्यं कर्तृ । विविक्षति=प्रवेष्टुम् इच्छति । शक्ति-तात्पर्यविषयो भवति । प्रामाणिका न क्वापि सूत्रार्थनयैक्यम् अङ्गीकुर्वति । तत्र हेतुः सौत्रेति । अतः साधूक्तमभियुक्तैः ‘‘भेदपराण्येव खलु ब्रह्मसूत्राणि’’ इति ग्रन्थप्रणेतृभिः ॥ २४४ ॥

युक्तिमल्लिका

तद्गुणत्वात्तु तत्त्वोक्तिरित्यन्यत्र प्रलम्बिनाम् ।

तत्त्वमस्यादिवाक्यानां गौणीं गतिमसूत्रयत् ॥ २४५ ॥

सुरोत्तमटीका

तद्गुणसारत्वात्तुतद्व्यपदेशःप्राज्ञवदिति सूत्रेणाप्यैक्य-वाक्यस्यगतिरुच्यत इत्याह ॥ तद्गुणत्वेति ॥ यथासिंहवर्ति शौर्यादिगुणसदृश-गुणवति देवदत्तेसिंहत्व व्यपदेशस्तथातस्य ब्रह्मणः गुणवद्गुणास्तद्गुणाः । तैस्सारत्वाच्छ्रेष्ठत्वात् तद्व्यपदेशस् तत्त्वेन ब्रह्मत्वेन व्यपदेशः जीवेष्वपि भवतीति सूत्रार्थः । प्राज्ञवदिति दृष्टान्तस्तु वैदिकमर्यादया । यथासर्वस्य प्राज्ञाख्यब्रह्मवत्सत्यवादिगुणवत्त्वात्सर्वं खल्विदं ब्रह्मेति ब्रह्मत्वेनोक्ति-स्तथेत्यर्थः । जडस्य ब्रह्मत्वं सर्वैरपि सादृश्येनैव वक्तव्यमित्यतस्सिद्ध-प्रायत्वात्सूत्रकृता स एव दृष्टान्तीकृतः । अस्माभिस्तु मन्दमतीनामप्युपकाराय लौकिकदृष्टान्त उक्तः । अनेन सूत्रेण केषामैक्यवाक्यानाङ्गतिरित्यत आह ॥ अन्यत्रेति ॥ अन्यत्र प्राणोहमस्मीत्याद्युक्त वाक्येभ्योन्यत्र वेदभागे प्रलंबिनां विद्यमानानामित्यर्थः । सिंहस्त्वमसीति लौकिकवाक्यवत्सर्वं ब्रह्मेति वैदिकवाक्यवच्चगौणींगतिम सूत्रयदिति योजना ॥ २४५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

ॐ तद्गुणसारत्वात्तु तद्व्यपदेशः प्राज्ञवत् ॐ इति सूत्रस्यायमर्थः । परमात्मगुणसदृशानन्दादिगुणस्वरूपत्वादेव न त्वभेदात् । जीवस्य पराभेदव्यपदेशः । अतस् तत्त्वमसि इत्यादिश्रुतिभ्यो नाभेदोऽर्थः ग्राह्यः । प्राज्ञस्य ब्रह्मणो यथा जगदभेदव्यपदेशः ‘सर्वं खल्विदं ब्रह्म’ इत्यादिश्रुतिष्विव इति । यथोक्तमनुव्याख्याने

चेतनत्वादिसादृश्यं यद्यभेद इतीष्यते ।

अङ्गीकृतं तदस्माभिर्न स्वरूपैकता क्वचित् ॥ इति ।

विशेषणविभक्तिमात्रस्य गौणत्वम् । न तु पुनः परेणेव प्रातिपदिकद्वयस्य लक्षणावृत्तिरिति तर्कताण्डवोक्तिरत्रानुसन्धेया

॥ २४५ ॥

अतस्सदाप्यबाध्यत्वं गुणानां व्यासशासनात् ।

साध्यं स्वयमसिद्धेन कस्साधयति पण्डितः ॥ २५४ ॥

सुरोत्तमटीका

बाणाग्रन्यूनतायाःक्वाप्यदृष्टत्वात् । युक्त्यन्तरमप्याह ॥ साध्यमिति ॥ स्वरूपासिद्धेर्हेतुदूषणत्वात् । बाधस्यचासिद्धिपर्यायत्वादिति भावः ॥ २५४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

शासनात् सूत्रैर्निर्णयात् । कः साधयेत् प्रतिवाद्य-सिद्धेरिति भावः । तदुक्तं ‘असतः साधकत्वं तु न सिद्धं प्रतिवादिनः’ इति

॥ २५४ ॥

युक्तिमल्लिका

यस्मादारोपितो हेतुस्साध्यमारोपयेत्परम् ।

यक्षानुरूपो बलिरित्युक्तं वाक्यमनुस्मर ॥ २५५ ॥

सुरोत्तमटीका

प्रकारान्तरेणापि युक्तिमाह ॥ यस्मादिति ॥ बाष्पा-रोपितधूमेनारोपितवह्नेरेव सिद्धिदर्शनाद् बाध्यधर्मेणसाधितस्समन्वयोपि बाधित- स्स्यात् । ततःमोक्षानुपयोगित्वान् मीमांसावैयर्थ्यमिति भावः ॥ २५५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

आरोपयेत् त्वद्रीत्याऽपि स्वसमानसत्ताकं साध्यमेव साधयेत् । तदुक्तमनुव्याख्याने ‘तस्माद्व्यवहृतिः सर्वा सत्येत्येव व्यवस्थिता’ इति । साध्यसाधनयोर्मिथ्यात्वे बाधासिद्धी दुष्परिहरे इति निष्कर्षः ।अत्र विस्तरः सुधायां कथकवादे ॥ २५५ ॥

युक्तिमल्लिका

शब्दानां मुख्यवृत्तिं च शब्दैः सिद्धान्तयन् जगौ ।

न चेद्धेतोरनैकान्त्यं तद्ब्रह्मणि न लक्षणा ॥ २५६ ॥

सुरोत्तमटीका

इदानीं ब्रह्मणो शाब्दत्वमपि ब्रह्मसूत्रमर्यादयैव निरस्त-मित्याह ॥ शब्दानामिति ॥ शब्दैस्सिद्धान्तयन् गौणश्चेन्नात्मशब्दात् । द्युभ्वाद्यायतनं स्वशब्दात् । शब्दादेव प्रमित इत्यादि सूत्रेषु भगवन्निष्ठ-शब्दैस्सिद्धान्तयन् भगवदितरेषां प्रतिपाद्यत्वनिरासपूर्वकं भगवत एव तत्तद्वाक्यप्रतिपाद्यत्वं साधयन् शब्दानां मुख्यवृत्तिं च भगवति जगाविति-सम्बन्धः । न चेद्भगवतिमुख्यवृत्तिर्नचेत् । हेतो स्साधकत्वेन प्रयुक्त-शब्दरूपहेतोः । अनैकान्त्यं विपक्षे जगत्यपि विद्यमानत्वात् । तथा च ब्रह्मैवात्र प्रतिपाद्यमिति साध्यासिद्धिरिति भावः । तत्तस्माद्ब्रह्मण एव प्रतिपाद्यत्वसाधकशब्दस्यापि ब्रह्मण्येव वर्तमानत्वावश्यं भावाद् अन्यत्रवृत्तेर-योगाच्चब्रह्मणि न लक्षणा । लक्षणेत्युपलक्षणम् । गौणीवृत्तिरपिनेत्यर्थः । अन्याप्रतिपादकशब्देन योऽर्थोनियमेन बोध्यते तस्यैव मुख्यार्थत्वस्य घटादौ दर्शनादिति भावः ॥ २५६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

न चेद् अमुख्यवृत्त्याश्रयणं चेत् । अनैकान्त्यम् इति । साध्यधर्मस्य पक्षादन्यत्र सिद्ध्यापत्त्या तत्र विपक्षे वर्तमानस्य हेतोरनैकान्त्यस्य आपातादिति भावः । तदुक्तं जन्माधिकरणसुधायां ‘लक्षणादिना वृत्तौ वाच्यार्थगुणालाभात् । वाच्ये तद्गुणप्रसङ्गाच्च’ इति । पक्षे साध्याभावनिश्चयेन बाधोऽपि स्यादित्यपि बोध्यम् ॥ २५६ ॥

युक्तिमल्लिका

सत्यप्रमोदटीका

तत्त्वस्य अवेदकमिति विग्रहः । अतत्त्वावेदकमिति यावत् । किञ्चित्तत्त्वस्य वेदकम् इति मुखतः । तन्मते तत्त्वस्य अवेद्यत्वात् । अन्यथा तस्य इतरावेद्यत्वरूपस्वप्रकाशत्वहानेः । दृश्यत्वहेतोस्तत्र व्यभिचारा-पत्तेश्च । तदुक्तं सुमध्वविजये

ब्रह्मणोनिराकारतापि आनन्दमयाधिकरणप्रमेयेन निरस्तेति प्रागुक्तम् । तदधुना सुखात्मदेहमादायेति दर्शयितुं प्रपञ्चयति ॥ प्रियमिति ॥ प्रियं विषयाभिव्यक्तसुखम् । एवमुत्तरत्रापि मोद प्रमोदानन्द-मुत्पादैस्सुखावस्थाविशेषाःकथ्यन्ते । अतो न पौनरुक्त्यम् । तस्यप्रियमेवशिर इत्यत्र शिरःपदस्यार्थकथनं श्रोत्रनेत्रेत्यादि । हि यस्माच्छिरः पदं केशादि-कण्ठान्ताङ्गस्यवाचकम् । अन्यथा कण्ठस्य शिरोधराभिधायककन्धराभिधा च न स्यादिति भावः ॥ २६६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

इदानीं,

निर्दोषपूर्णगुणविग्रह आत्मतन्त्रो निश्चेतनात्मकशरीरगुणैश्च हीनः ।

आनन्दमात्रकरपादमुखोदरादिः सर्वत्र च स्वगतभेदविवर्जितात्मा ।

इति भगवत्पादोक्तप्रमेयजातम् उपनिषदारूढं दर्शयति प्रियमित्यादिभिस् त्रयोदशभिः श्लोकैः । तत्र आनन्दमात्रकरपादमुखोदरादिर् इत्येतदर्थं समर्थ-यितुं शिरआदिपञ्चभिः पदैर् यथा यावदङ्गोपाङ्गसङ्ग्रहो भवति तथा तत्पदार्थान् विशदयति शिरःपदमिति । अनेन कन्धरः शिरोधरः कण्ठ इत्येषां पर्यायशब्दत्वात् कण्ठादुपरितनस् तेन धार्यमाणः सर्वोऽपि भागः श्रोत्रादिकः शिरःशब्दवाच्य इत्युक्तं भवति । प्रियम् उपकारजं श्रवणोत्थं वा ॥ २६६ ॥

युक्तिमल्लिका

मोदप्रमोदौ दोर्द्वन्द्वं पार्श्वद्वन्द्वं किल प्रभोः ।

दक्षिणोत्तरहस्तौ हि मध्यपक्षौ विदुर्बुधाः ॥ २६७ ॥

सुरोत्तमटीका

दक्षिणोत्तरपक्षौकावित्यत उक्तं दोर्द्वन्द्वमिति । दक्षिणोत्तर हस्तावेव दक्षिणोत्तरपक्षपदवाच्याविति भावः । हि यस्माद् दक्षिणोत्तरहस्तौ मध्यपक्षौ आत्मपदोदितमध्याङ्गपक्षौ । तदुभयपार्श्वे स्थितत्वात् । तस्मादिति पूर्वेणान्वयः । पृष्ठपार्श्वाग्रप्रदेशाहि मिलित्वा मध्याङ्गमित्युच्यन्ते । अतःप्रसिद्धपार्श्वस्य मध्याङ्ग एवान्तर्भावात् तस्यपक्षौ हस्तावेव भवेतामिति भावः ॥ २६७ ॥

सत्यप्रमोदटीका

मोदो ऽप्रकृष्टविषयोत्थः दर्शनोत्थो वा । प्रमोदः प्रकृष्टविषयोत्थः भोगोत्थो वा ॥ २६७ ॥

युक्तिमल्लिका

आनन्दः किल मध्योरस्स्थलनाभ्युदरादिकम् ।

आत्मशब्दोदितं रूपमेतावद्धि विनिश्चितम् ॥ २६८ ॥

सुरोत्तमटीका

आनन्द आत्मेत्यस्यार्थकथनमानन्दःकिलेत्यादि । आदिपदेन पार्श्वयोःपृष्ठस्य च ग्रहणम् । हि यस्मादित्यादिकं पूर्ववत् ॥२६८॥

सत्यप्रमोदटीका

आनन्दः स्वरूपभूतः । तत्तत्प्रवर्तकतया च तत्र व्यपदेशः । इति टीकोक्तरीत्याऽर्थो ध्येयः ॥ २६८ ॥

युक्तिमल्लिका

बृहत्सुखं किलाऽस्यांघ्रिजङ्घोरूकटिपूर्वकम् ।

मुदः प्रमुद इत्युक्ता मुदत्रोक्ता समाख्यया ॥

इयदेव हि मध्यस्य पुच्छं च स्थितिकारणम् ॥ २६९ ॥

सुरोत्तमटीका

ब्रह्मपुच्छमित्यस्यार्थमाह ॥ बृहत्सुखमिति ॥ ब्रह्म-शब्दस्यार्थकथनं बृहदिति । तस्याध्याहृतविशेष्यस्वरूपकथनं सुखमिति । मुदाख्यं सुखमित्यर्थः । अस्यानन्दमयस्य । पुच्छपदस्यार्थकथनमंघ्रीत्यादि । पूर्वपदेन गुल्फजानुमेढ्रादीनां ग्रहणम् । प्रतिष्ठापदस्यार्थकथनं स्थितिकारण-मिति । प्रकर्षेणतिष्ठत्यनेनेतिव्युत्पत्त्याप्रतिष्ठा स्थितिकारणमित्यर्थः । अधो-भागाङ्गत्वात्पुच्छमिति च पादस्यैवनाम ॥ २६९ ॥

प्रतिबिम्बसमाकारं बिम्बं किं नावलम्बते ।

अतस्समासमोक्त्या च मुच्च मुञ्चति नाच्युतम् ॥ २७४ ॥

सुरोत्तमटीका

बिम्बं प्रतिबिम्बसमाकारं किं नावलम्बते । अवलम्बत एवेति समाख्योपोद्वलितायुक्तिः । प्रतिबिम्बभूतेषु जीवेषु एषामानन्दानाम-पेक्षितत्वे बिम्बभूते परमात्मनि सुतरामपेक्षितत्वात् । किञ्च यत्रेति मुक्तौ खल्वेषां श्रवणम् । तच्च तत्रत्यस्य हरेर्मुक्तानां च सममेव । अतस्समोक्ति-रित्युपलक्षणम् । समा उभयोरपि साम्येन प्रतिपादिका उक्तिश्चेत्यपिग्राह्यम् । समोक्तिस्समाख्या । मुन्मुदाख्यसुखम् । अच्युतं न मुञ्चति । पादरूपेणतं भजेदेव । विषयाभिव्यङ्ग्य सुखतयोक्तस्य शिरोरूपप्रियस्य कामस्येत्यादि-नोक्तत्वादवयवत्रस्य स्थलद्वयेप्येक प्रकारेणोक्तत्वाद् अवशिष्ट पुच्छमेव मुत्पदेनोच्यत इति भावः । तस्माद्ब्रह्मपदं मुन्नामकबृहत्सुखप्रतिपादकमेवेति भावः ॥ २७४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

बिम्बं कर्तृ । तदधीनत्वे सति तत्सदृशत्वं खलु प्रतिबिम्बत्वम् । मुक्तानां प्रतिबिम्बानाम् आनन्दरूपता यत्रानन्दाश्चेति श्रुतावुक्ता । तेन हि बिम्बस्य ब्रह्मण आनन्दरूपता सुतरां सिद्धा इत्याह बिम्बेति । समोक्त्या समाख्यया । मुक्तपरमात्मनोरुभयोरपि समया, उभयेषा-मपि आनन्दरूपतां प्रतिपादयन्त्या यत्रानन्दाश्च इति श्रुत्या इत्यप्यर्थः ॥ २७४ ॥

युक्तिमल्लिका

पादादिकेशपर्यन्तमेवमानन्दरूपताम् ।

श्रुतिस्तु स्पष्टमाचष्ट सूत्रकारोऽप्यसूत्रयत् ॥ २७५ ॥

सुरोत्तमटीका

साकारतामुपसंहरति ॥ पादादीति ॥ २७५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

निरुपचरितशिरआद्यवयववाचकशब्दप्रयोगात् परमात्मनः साकारतासिद्धिर्निष्पत्यूहेत्याह पादादीति ॥ २७५ ॥

युक्तिमल्लिका

युक्तिमल्लिका

अतः पूर्णानन्दमात्रं सुखाद्याकारसुन्दरम् ।

नारायणं परं ब्रह्म प्रियमेवेति च श्रुतिः ॥ २७९ ॥

व्याख्या न आरब्धा किन्तु स्वस्य दुष्कृतं भोक्तु-मारब्धम् इत्यन्वयः । भोगश्च साधुजनबहिष्कृतत्वम् । तदुक्तं ‘उपैक्ष्यतासौ द्विजनायकैस्तदा’ इति ॥ २८३ ॥

युक्तिमल्लिका

इत्थं निर्णायके सूत्रे स्पष्टं भेदस्य साधनात् ।

श्रुतिस्मृतिपुराणादौ निर्णेये यत्क्वचित्क्वचित् ॥ २८४ ॥

भेदो नास्तीति वचनं तद्विरोधं निषेधति ।

निर्णायकानुसारेण निर्णयस्य गतिं विदुः ॥ २८५ ॥

सुरोत्तमटीका

एवञ्च सकलश्रुतिस्मृतिपुराणादि निर्णायके ब्रह्मसूत्रे भेदस्यैव निर्णीतत्वान् निर्णेये पुराणादौ क्वचित्क्वचिद्भेद निन्दावत्प्रतीयमानानि वाक्यान्यन्यथा योजनीयानीत्याह ॥ इत्थमिति ॥ तद्भेदो नास्तीति वचनं विरोधं निषेधति । विरोधस्यापि भेदशब्दवाच्यत्वात् । नत्वन्योन्याभावरूपम् भेदम् । तथासतिस्वनिर्णायक सूत्रविरोधप्रसङ्ग इति भावः । अस्तुनिर्णायक विरोधः । कोदोष इत्यत आह ॥ निर्णायकेति ॥ २८४,२८५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

व्याख्यानव्याखेययोरेकार्थता सुप्रसिद्धा । विरोधे व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिः । तत्रापि मूलकृतैव चेद्व्याख्यानं सुतरां तदनुसरणम् । सूत्रं च निर्णेतव्यानां पुराणादीनां निर्णयात्मकत्वेन व्याख्यान-रूपम् । पुराणेतिहासप्रणेत्रैव व्यासेन प्रणीतं च । अतस्तस्य ततो बलवत्त्वं सर्वथा । एवं सति विरुद्धवत्प्रतीयमानानि पुराणादिवाक्यानि सूत्रानुसारेणैव योजनीयानीति स्थितिः । निर्णायकेषु सूत्रेषु प्रतिपदं जीवब्रह्मणोर्भेद चेद् एव निर्णीत इति समर्थितम् । अतः यत्र कापि पुराणादिषु यदि अभेदपराणीव वचांसि प्रतीयेरन् तानि सर्वाणि ‘विरोधे गुणे त्वन्यार्थकल्पना’ इति न्यायेन सूत्रानुकूल्येनैव योजनीयानि । तत्र अभेदपरतया प्रतीयमानानां स्वदृश्या-भेदादिपरताप्रदर्शनेन गतिर्वाच्येति पूर्वमुक्तम् । भेदो नास्तीति वचने भेदः कीदृशो ग्राह्य इत्यतस् तावद् उपलक्षणतया आह विरोधमिति ॥२८४,२८५॥