सर्ववस्त्वात्मकत्वं च यदनन्तत्वमीरितम्

श्रीमद्वादिराजतीर्थश्रीमत्पूज्यचरणविरचिता युक्तिमल्लिका

भेदसौरभम्

युक्तिमल्लिका

अनन्तशब्दार्थः

सर्ववस्त्वात्मकत्वं च यदनन्तत्वमीरितम् ।

तदयुक्ततमं मन्ये युक्तायुक्तविचारणे ॥ १ ॥

श्रीमद्वादिराजतीर्थचरणारविन्दचंचरीक सुरोत्तमभिक्षुविरचितायां युक्तिमल्लिकाटीका भेदसौरभम्

सुरोत्तमटीका

अधुना विष्णोर्जीवजडात्मकप्रपञ्चादत्यन्तभिन्नतां साधयितुं तृतीयसौरभ-मुपक्रमते ॥ सर्ववस्त्वात्मकत्वं चेति ॥ सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मेति श्रुतौ विद्यमानमनन्तत्वं सर्ववस्त्वात्मकत्वमिति यदुच्यते तदिति सम्बन्धः । मायावादिनोह्यनन्तशब्दस्य देशतो ऽन्तराहित्यं कालतो ऽन्तराहित्यं वस्तुतो ऽन्तराहित्यं चेत्यनन्त शब्दार्थः । तत्र वस्तुतोऽन्तराहित्यं नाम सकल-वस्तुभेदराहित्यमिति वदन्ति । तदयुक्ततममिति भावः ॥ १ ॥

श्री सत्यप्रमोदतीर्थश्रीचरणविरचिता विवृतिः

सत्यप्रमोदटीका

रामं दिग्विजयं सुनिर्मलतनुं विभ्राजमानं सदा

श्रीसीतायुतमूलरामममलं सद्वंशरामं तथा ।

व्यासं विठ्ठलमप्रमेयसुसुखं मध्वं जयीन्द्रं गुरून्

अन्यान्मद्गुरुमानमामि सततं मद्योग्यसौख्याप्तये ॥

अथैतेषां कृपालेशमुपजीव्यैव केवलम् ।

बुद्धिशुद्ध्यै यथाबोधं विवृण्वे भेदसौरभम् ॥

भगवतो, गुणैः सर्वैरुदीर्णत्वं, दोषवर्जितत्वं च सौरभद्वयेन समर्थितम् । एवं वस्तुनिर्णये सञ्जाते किं मया कार्यमिति अधिकारिणः बुद्धिरुत्पद्यते । अथेदानीं तस्योपासना नित्यमादरेण कर्तव्येति विधीयते । सा च विष्णोर्जीव-जडात्मकात्प्रपञ्चादत्यन्तभिन्नत्वनिश्चये सत्येव सञ्जाघटीति । सो ऽत्यन्तभेदः सौरभेऽस्मिन् सौत्रयुक्तिभिरुपपाद्यत इति पूर्वसङ्गतिः स्वस्मिन्नेकवाक्यता च ।

‘सत्यं ज्ञानमनन्तं’ इति मन्त्रवर्णोक्तमनन्तत्वलक्षणं

‘देशतःकालतश्चैव गुणतश्च त्रिधा ततिः ।

सा समस्ता हरेरेव न ह्यन्ये पूर्णसद्गुणाः ।’

इति प्रमाणेन परिष्कृतम् । मायिभिस् तत्त्वप्रदीपिकायाम् अनन्तशब्दस्यार्थो ऽन्यथैव वर्णितः । अन्तशब्दस्य देशकालवस्तुपरिच्छित्वे व्युत्पन्नत्वाद् ब्रह्मणि तन्न भवतीत्युक्ते सर्ववस्त्वभेद एव तस्य लभ्यते इति । तदेतदपाकरोति सर्ववस्त्वात्मकत्वमित्यारभ्य तत् त्रिवर्णं पदमिदं त्रिविक्रमपदोपममित्यन्तैर् द्वानवतिश्लोकैः ॥ अयुक्ततममिति । स्वमतविरुद्धत्वात् पूर्वोत्तरविरोधात् प्रमाणान्तरविरोधाच्चेति भावः ॥ १ ॥

युक्तिमल्लिका

समस्तवस्तुरूपत्वं न तावत्स्वस्य शोभते ।

जडानृतविरोधित्वं यद्ब्रह्मणि जगौ स्वयम् ॥ २ ॥

सुरोत्तमटीका

कुतो नयुक्तमित्यत आह ॥ समस्तेति ॥ ‘‘अनृतजड-विरोधिरूपमन्तत्रयमलबन्धन दुःखताविरुद्धमिति ग्रन्थे ब्रह्मणोनृतसमस्तवस्तु-विरोधित्वकथनाद् इदानीं समस्तवस्तुभेदराहित्य’’कथनमिदं स्वमतविरुद्ध-त्वादयुक्तमिति भावः

॥ २ ॥

सत्यप्रमोदटीका

स्वमतविरुद्धत्वम् उपपादयति समस्तेति । समस्त-वस्तुरूपत्वम् । मायिना स्वभाष्ये अनन्तशब्दार्थतया वर्णितमिति शेषः । स्वस्य– मायिभाष्यकारस्य ॥ न शोभते इति सुकुमारोक्तिः ॥ व्याघात-दोषापादकतया लज्जाकरमिति भावः ॥ अनृतविरोधतामात्रेण सत्यत्वं, जडविरोधितामात्रेण च ज्ञानत्वं ब्रह्मणः कथयन् अनृतात्मकतां जडात्मकतां च कण्ठोक्त्या प्रतिषिध्य पुनस् तत्तद्वस्त्वात्मकम् अनन्तशब्दार्थत्वेन आचक्षाणः कथं न व्याहतभाषी भवेदिति भावः ॥ २ ॥

युक्तिमल्लिका

श्रुतिः प्राग्ज्ञानमित्याह यतस्तज्जडरूपता ।

न तस्याश्च मता नापि शब्दस्य हृदयङ्गमा ॥ ३ ॥

सुरोत्तमटीका

दूषणान्तरं चाह ॥ श्रुतिरिति ॥ यतश्श्रुतिः सत्यं ज्ञानमनन्तमिति श्रुतिः । प्राक्पूर्वभागे ज्ञानमिति ज्ञानरूपतामाह । तत्तस्मा-त्तस्याश्श्रुतेः । उपलक्षणं चैतत् । सत्यमिति ब्रह्मणः प्राक् सत्यत्वोक्ते-रधुनाऽनृतजगद्रूपत्वाङ्गीकारे परमते श्रुतिविरोधश्चेत्यपि द्रष्टव्यम् । दोषान्तरं च वक्तुमारभते ॥ नापीति ॥ शब्दस्यानन्तशब्दस्य । हृदयङ्गमा अभिप्रेता ॥३॥

सत्यप्रमोदटीका

पूर्वोत्तरविरोधमुपपादयति श्रुतिरिति । प्राक्= अनन्तत्वकथनात् पूर्वम् । ज्ञानमित्युपलक्षणं सत्यमित्यपि ग्राह्यम् । एवं यत उत्तरत्र गुणपूर्तिवाचिब्रह्मशब्देन लक्ष्यमाह । तत्=तस्मात् । तस्य ब्रह्मण इति वा । जडरूपता=अनृतरूपता, अपूर्णता च । तस्याः=श्रुतेः । न मता= पूर्वोत्तरविरोधप्रसङ्गान्न विवक्षिता ॥ शब्दस्य=अनन्तेत्यस्य हृदयङ्गमा= व्युत्पत्तिबललभ्या । अन्तशब्दस्य त्वदुक्तवस्तुतः परिच्छेदरूपेऽर्थेऽभिधानाद्य-भावादिति भावः ॥ ३ ॥

युक्तिमल्लिका

यद्देशतो व्याप्तिमाह देशतस्सोन्तशून्यताम् ।

कालतो व्याप्तिमाचष्ट कालतश्चान्तशून्यताम् ॥ ४ ॥

किं च तिष्ठतु तावदितरवस्तुभेदनिषेधः । व्याप्तेर् भेदसापेक्षतया देशकालयोर् ब्रह्मणो व्याप्तत्वोक्त्या ताभ्यामेव भेदः परेणाङ्गीकार्य इत्याह देशेति ॥ ६ ॥

युक्तिमल्लिका

सकृच्छतान्तशब्देन परिच्छेदं स्थलद्वये ।

वदंस्तदैवभेदं च कथमेकत्र वक्ति सः ॥ ७ ॥

सुरोत्तमटीका

दोषान्तरमप्याह ॥ सकृच्छतेति ॥ स्थलद्वये देशेकालेच । तदैव परिच्छेदकथनकाल एव । एकत्र वस्तुतो भेदराहित्यकथन-स्थले । सो ऽनन्तशब्दः । सकलवस्त्वात्मकत्वकथनसमयेऽन्तशब्देन भेदस्यैव वक्तव्यत्वादिति भावः ॥ ७ ॥

सत्यप्रमोदटीका

किं चात्रानन्तशब्दघटकोऽन्तशब्दः सकृदेव श्रुतः । तस्य च तथा स्थलद्वये परिच्छेदोऽर्थ एकत्र भेदरूपोऽर्थ आश्रितः । तत्र प्रष्टव्यं किमेष सकृदेवार्थद्वयं वक्ति उत विलम्बेन । आद्यमाक्षिपति कथमिति ॥ ७ ॥

अन्तो नेत्येव शब्दार्थस्स तु योग्यो विमृश्यते ।

देशतः कालतश्चान्तो नाम देशाच्च कालतः ॥ ११ ॥

परिच्छेदस्स चेयत्ता सा च क्वचिदसङ्गतिः ।

क्वचिच्च सङ्गतिस्ताभ्यां शून्यता सर्वसङ्गमः ॥ १२ ॥

एवंरूपस्य विशेषस्य गुणत्वे लोकानुभवं निदर्शयति शिशोरिति । भिन्नेति । योग्यतामनतिक्रम्येत्यादि ॥ १६ ॥

युक्तिमल्लिका

एकान्नस्य यथायोगं दाने को नेति शंसति ।

अतो वस्तुपरत्वोक्तिर्वस्तुतत्वाज्ञतावशात् ॥ १७ ॥

सुरोत्तमटीका

एकस्यैवान्नस्य तत्तद्भोक्त्रनुसारेणदाने न पङ्क्तिभेदः । एवं शब्दार्थ भूतसम्बन्धस्य यत्र यत्र यथा यो वक्तुं शक्यते तथा तथाग्रहणेन प्रायपाठविरोधोपीति भावः । अतः पूर्वोक्तपरिच्छेदभेदाख्यार्थद्वयरूप ग्रहण-दूषणात् । वस्तुपरत्वोक्ति श्श्रुतेर्वस्तुतः परिच्छेदराहित्य परत्वोक्तिरित्यर्थः वस्तुतत्वाज्ञतावशात् । वस्तुनो यथार्थज्ञानाभावादित्यर्थः । वस्तुतः परिच्छेद-राहित्यं सकलवस्त्वात्मकत्वमिति यावत् । परेणोक्तं यत्तत्स्वाज्ञानविजृंभित-मिति भावः । अथवा याऽनन्तश्रुतौ वस्तुपरत्वोक्तिर्वस्तुनस्सकलवस्तुनः परत्वोक्तिः परब्रह्मत्वोक्तिः परेषां सा वस्तुतत्वाज्ञतावशादिति योजना ॥१७॥

सत्यप्रमोदटीका

वस्तुपरत्वोक्तिः=वस्तुनः प्रपञ्चस्य परत्वोक्तिः परेण ब्रह्मणा भेदनिषेधेन तादात्म्यार्थकथनम् । वस्तुतत्वाज्ञतावशात्=वस्तुनः ब्रह्मणस् तत्त्वं स्वातन्त्र्यादिकम्, तथा वस्तुनः प्रपञ्चस्य तत्त्वं नित्यातादृशत्वं तदुभयाज्ञानवशात् ॥ १७ ॥

युक्तिमल्लिका

किं चान्तशून्यतैवात्र शक्योर्थो योग्यतावशात् ।

आनेयमन्यद्योग्यं च नैतदुक्तप्रकारतः ॥ १८ ॥

सुरोत्तमटीका

‘अवध्यभावस्तु’ इत्यस्य ‘इत्यर्थे फलति’ इत्यनेना-न्वयः । आधाररूपिण इत्यत्र प्रभोरित्यनुकर्षः । गुणाश्चेत्यनेन अन्वयः

॥ २०, २१ ॥

युक्तिमल्लिका

यद्धर्मी स्वयमाधारो धर्मास्त्वाधेयरूपिणः ।

अतोन्तशब्दस्त्रिस्थान्यामप्यवध्यर्थको भवेत् ॥ २२ ॥

सुरोत्तमटीका

तत्र हेतुमाह ॥ यदिति ॥ यद्यस्माद्धर्मी स्वयं धर्मिभूत-पदार्थो घटादिः । धर्मास्तद्धर्मभूतारूपरसाद्याः । तस्माद्धरिरपि स्वधर्माणा-माधारः । तद्धर्मास्तु सार्वज्ञपूर्वा आधेया इति तैरवध्युज्खितिस्सर्वस्य गुण-राशेश्च स्वस्मिन्योग्यतावशादेवाहिततां नयेत् । न तु तदर्थं पृथक्प्रयत्नीयमिति भावः । अस्त्वेवं ततः किमित्यत आह ॥ अत इति ॥ त्रिस्थान्यां देशकाल-गुणाख्यस्थानत्रये ॥ २२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

देशकालनिरूपितमाधेयत्वं ब्रह्मण उक्तम् । एवं तर्हि गुणनिरूपितमपि आधेयत्वमेव सम्बन्धस्तस्य भवेन् नोक्तरीत्या आधारत्वम् इत्यतः प्रागुक्तं मा विस्मार्षीर् इत्याह यद्धर्मी इति । इदं चाभ्युपगम्योक्तम् । वस्तुतस्तु देशकालौ प्रत्यपि प्रभोराधारत्वमेव ‘एको दाधार भुवनानि विश्वा’ ‘भर्ता सन् भ्रियमाणो बिभर्ति’ इति श्रुतेः । तदुक्तं ‘अक्षरमम्बरान्तधृतेः’ इति

‘सद्भावं यापयेद्यस्मादि’त्यादिना भाष्यकृता स्वेतर-सर्वस्रष्टृत्वं लक्षणं सत्यशब्दार्थतयोक्तम् । तद्विवृणोति यत इत्यादिना सार्ध-श्लोकेन । अत्र स्रष्टत्वम् इत्येवोक्तौ कुलालादौ अतिव्याप्तिः । अतः सर्वेति तदाह महासृष्टिरिति । आदिकालीनेत्यर्थः । तत्र ज्ञापकमाह यत इत्यादिना । तावत्युक्तेऽसम्भवो ऽतः स्वेतरेति । अत्र विवक्षितसृष्टेः पराधीनविशेषावाप्ति-रूपत्वात् । तस्याश्च आत्मशब्दवाच्ये पूर्णे ब्रह्मणि असम्भवात् । तदेतदुक्तं श्रुतौ आत्मन इति । पराभिमतं सत्यशब्दार्थं निराह अबाध्यत्वमिति । इतः प्रपञ्चमात्रे अतिव्याप्तेः । हेत्वन्तरं सृष्टिकथयेति न हि अबाध्यत्वोक्तेः सृष्टि-कथया सङ्गतिरस्ति इति भावः ॥ ३१, ३२ ॥

युक्तिमल्लिका

वाग्विश्वं सत्यमित्याद्या यदबाध्यं जगज्जगौ ।

ततोऽपि न यतोऽन्यत्र गतं प्राहुरलक्षणम् ।

सूत्रे जन्मादिहेतुत्वलक्षणोक्तेश्च नेतरत् ॥ ३३ ॥

सुरोत्तमटीका

प्रागुक्तातिव्याप्तिं प्रमाणेन दृढीकुर्वन्प्रपञ्चमात्रेऽति व्याप्तिमाह ॥ वागिति ॥ विश्वं सत्यमित्याद्यावागिति सम्बन्धः । यद्यस्माज् जगदबाध्यं जगाविति सम्बन्धः । प्रपञ्चस्य सर्वस्याप्यबाध्यत्वेपि कुतोब्रह्म-लक्षणमलक्षणमित्यत आह ॥ यत इति ॥ अन्यत्र लक्ष्यादन्यत्र । ब्रह्मसूत्र-तत्सूचितश्रुतिभ्यां विरुद्धत्वाच्चनेदं लक्षणमित्याह ॥ सूत्र इति ॥ सूत्र इत्युप-लक्षणम् । यतोवा इमानि भूतानि जायन्त इति सूत्रसूचित श्रुतौ चेत्यपि ग्राह्यम् । इतरद् अबाध्यत्वलक्षणम् ॥ ३३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

उक्तां प्रपञ्चेऽतिव्याप्तिं प्रमाणयति वागिति । सूत्र-विरोधं च परोक्तार्थस्याह सूत्रेणेति ॥ ३३ ॥

युक्तिमल्लिका

अतः श्रुतिमतं वेत्ति प्राणोऽसौ भारतीपतिः ।

अन्यस्तामन्यथीकुर्वंच्छून्ये तमसि पात्यते ॥ ३४ ॥

सुरोत्तमटीका

अतः परोदीरितार्थस्य श्रुतिसूत्रादिविरुद्धत्वाद् आचार्योक्तार्थस्य श्रुतिसूचितत्वाच्च । असौ सद्भावं यापयेद्यस्मात्सत्य-स्तस्माज्जनार्दन इत्यादिना एतच्छ्रुत्यर्थं वर्णयन् । अन्यः मायावादी । तां श्रुतिम् ।अन्यथीकुर्वन् असङ्गतार्थे योजयन्॥३४ ॥

इति लक्षणसूत्रोक्तं तृतीयं लक्षणं श्रुतिः ।

प्राहान्नमयतावाचा निन्द्यदेहस्तुनिर्न सा ॥ ३८ ॥

सुरोत्तमटीका

लक्षणसूत्रे जन्माद्यस्य यत इति सूत्रे । उक्तं तृतीयं जगत्संहर्तृत्वाख्यम् । इत्युक्तप्रकारेणान्नमयतावाचा प्राहेति सम्बन्धः । ननु देहस्यैव प्रस्तावोत्र कुतोनेत्यत आह ॥ निन्द्येति ॥ सा । स वा एष पुरुषोन्नरसमय इत्यादिना अन्नाद्वै प्रजाः प्रजायन्ते । याः काश्चपृथिवीं श्रिताः । अथो अन्नेनैवजीवन्ति । अथैनदपियंत्यन्त इति तत्रैवोक्तश्लोकेन च क्रियमाणस्तुतिर् निन्द्यदेहस्तुतिर्नहीति योजना । निन्द्येत्यनेन–

त्वक् श्मश्रुलोमनखकेशपि नद्धमन्तर्मांसा

स्थिरक्त कृमिविड्भरितात्रवीतम् ।

जीवच्छवं भजति काममतिर्विमूढायाते

पदाब्जमकरन्दमजिघ्रतीस्त्री ।

इत्यादि भागवतवचनं स्मारयति । नहि सकलप्रजास्रष्टृत्वमन्ते देह-पातानन्तरं सकलप्रजाप्राप्यत्वं च एष पुरुष इत्युक्त दृश्यमानदेहस्योक्त-विधयानिन्दार्हस्य सम्भवतीति भावः ॥ ३८ ॥

सत्यप्रमोदटीका

सूत्रेति । जन्माद्यस्येति सूत्रेत्यर्थः । उक्तं तद्भाष्यो-दाहृतस्कान्दपुराणे उक्तम् । तृतीयमिति । ‘सृष्टिस्थितिश्च संहारो’ इत्यत्र तृतीयतयोक्तमित्याशयः । ननु अन्नात्पुरुष इति पूर्वत्र प्रसिद्धान्नपरिणत-कोशस्यैव प्रतीतेः कुतोऽत्र अन्नमयशब्देन संहर्तृत्वरूपापूर्वार्थाश्रयणमित्यतस् तत्रैव श्रुतावुत्तरत्रोदाहृतश्लोकोक्तस्तुत्यानुगुण्यादित्याह प्राहेति । अस्याः श्रुतेः सकलप्रजास्रष्टृत्वप्राप्यत्वादिमहामहिमवर्णनपरायाः कथमपि ‘देवसंज्ञितमप्यन्ते कृमिविड् भस्मसंज्ञितं’ इति भागवते निन्दितस्य कोशाख्यदेहस्य वर्णनपरत्वा-सम्भवादित्याह नेति ॥ ३८ ॥

यतो घटपटत्वादिसामान्यान्यपि वस्तुषु ।

सन्ति चित्रेष्वनन्तानि नतद्वेत्तापि सर्ववित् ॥ ४२ ॥

सुरोत्तमटीका

ननु सामान्यवेत्तृत्वम् अस्मदादिसाधारणत्वात् कथं लक्षणमित्यतस्तदपि भगवत्यसाधारणं कर्तुमाह ॥ यत इति ॥ यतश्चित्रेषु वस्तुषु ब्रह्माण्डबहिरन्तर्गतानन्तपदार्थेषु । अनन्तान्यसङ्ख्यानि । तत्तस्मात् । तद्वेत्ता अनन्तघटपटत्वादिसामान्यवेत्ता विचित्रानन्तपदार्थेषु विद्यमानान्यनन्त सामान्यानि तद्वैचित्र्यप्रकारांश्च यथाऽतिस्पष्टं भगवान्वेद न तथा पर इति हेतोर् इदमपि लक्षणमसाधारणमेवेति भावः । अत एव ज्ञानविज्ञानयोश्चैवेत्यत्र ज्ञानपदेनोक्तसामान्यज्ञानस्यापि समग्रस्य षण्णां भग इतीरणेति भगशब्देनो-त्कीर्तनम् ॥ ४२ ॥

युक्तिमल्लिका

विशिष्य सर्ववेत्तृत्वं ज्ञानत्वमिति सा पुनः ।

विज्ञानमयतोक्त्या वीत्युपसर्गयुताऽब्रवीत् ॥ ४३ ॥

सुरोत्तमटीका

सा श्रुतिः पुनर्मनोमयप्रस्तावानन्तरं वीत्युपसर्गयुतासेति पूर्वेणान्वयः । शेषं पूर्ववत् ॥ ४३ ॥