अस्त्यस्तितोक्तौ नास्तीति प्रतिवागतिवादिनि

पुरुषसूक्तप्रतिपाद्यो विष्णुरेवेति समर्थनम्

युक्तिमल्लिका

अस्त्यस्तितोक्तौ नास्तीति प्रतिवागतिवादिनि ।

सहस्रशीर्षा श्रौतो यो नैकशीर्षाऽप्यसौ किल ॥ ४५२ ॥

सुरोत्तमटीका

इदानीं पुरुषसूक्तार्थं वक्तुं तत्प्रसक्त्यर्थं काञ्चननीतिं वदन् प्रतिवादिनमपहसति ॥ अस्तीति ॥ अस्तितोक्तौ अस्तीति कस्यचिद् विशिष्टस्योक्तौ सत्याम् । अतिवादिनि बहुभाषिणि यत्किञ्चिज्जल्पति खले-नास्तीति प्रतिवाक् अस्तीत्यस्य प्रतिवाक् अस्ति । यत्किञ्चिदबद्धं प्रति वदत्येवेत्यर्थः । तत्कुत्र दृष्टमित्यत उक्तं सहस्रशीर्षेत्यादि ॥ यः परमात्मा सहस्रशीर्षा श्रौतः सहस्रशीर्षेति श्रुतिप्रतिपादित इत्यर्थः । असावेकशीर्षापि न किल । अस्या दुर्नीतेः सहस्रशीर्ष्णो हरेर्निराकारतावाद्येव निदर्शनमिति भावः ॥ ४५२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अक्रूरेण यमुनायाम् अन्तर्जले श्रीकृष्णमवलोक्य अग्न्यादिदेवताजन्महेतुमुखाद्यवयववत्वेन श्रीकृष्णस्य स्तुतिः कृता । तत्समाख्ययाऽपि पुंसूक्तप्रतिपाद्यः कृष्ण एवेति सिध्यतीत्याह अग्निरिति ॥ अत्र अग्निर्मुखम् इत्यैक्यव्यपदेशः ‘यस्माद्यज्जायते चाङ्गाल्लोकवेदादिकं हरेः । तन्नामवाच्यमङ्गं तद्यथा ब्रह्मादिकं मुखं’ इति वैश्वानरभाष्योदाहृत-प्रमाणानुसारेण कार्यकारणभावपरो व्याख्येयः ॥ ४५७ ॥

युक्तिमल्लिका

तत्र गत्वा जगन्नाथं देवदेवं वृषाकपिम् ।

पुरुषं पुरुषसूक्तेन उपतस्थे समाहितः ॥ ४५८ ॥

इति भागवते विष्णौ पुरुषाख्यामुदीरयन् ।

यतः पुरुषसूक्तं च तत्सूक्तं स्पष्टमुक्तवान् ।

अतोऽप्यकुशलास्ते वै वेदार्थकथनोद्यताः ॥ ४५९ ॥

सुरोत्तमटीका

प्रकारान्तरेण परेषामकौशलं प्रदर्शयति ॥ तत्रेति ॥ विष्णौ पुरुषाख्यां निरवकाशपुरुषाभिधाम् उदीरयन्शुकः पुरुषं वृषाकपिमिति पुरुषसूक्तं तत्सूक्तं विष्णुसूक्तं यतः स्पष्टमुक्तवान् पुरुषसूक्तेन वृषाकपिमिति स्पष्टमुक्तवान् । ‘‘उपान्मन्त्रकरण’’ इति सूत्रान्मन्त्रकरणे विवक्षिते उपादित्युपसर्गादात्मनेपदविधानाद् उपतस्थ इत्युक्त्या पुरुषसूक्तस्य विष्णु-मन्त्रत्वस्यापि कथनात् स्पष्टमित्युक्तम् । न ह्यन्यमन्त्रेऽन्यस्य प्रतिपादनं युक्तम् । अत उक्तविवेकशून्यत्वात् ॥ ४५८,४५९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

चतुर्मुखः क्षीरसागरं गत्वा पुरुषसूक्तेन पुरुषं विष्णु-मुपतस्थे इति भागवते वर्ण्यते । तत्र उपतस्थे इति उपस्थानोक्त्या पुरुष-सूक्तस्य विष्णुमन्त्रत्वं तत एव विष्णोस् तत्सूक्तप्रतिपाद्यत्वं चावसीयते । न हि अन्यमन्त्रेण अन्योपस्थानं सम्भवतीत्याह तत्रेति । ते पुरुषसूक्तं न विष्णुपरम् इति ब्रुवाणाः ॥ ४५८, ४५९ ॥

युक्तिमल्लिका

साक्षान्मोक्षाङ्गतोक्तेस्सा मूर्तिरप्राकृतैव हि ।

न हि प्राकृतविज्ञानादप्राकृतपदं भवेत् ॥ ४६० ॥

सुरोत्तमटीका

पुरुषसूक्तार्थकथनस्य प्रकृतोपयोगं दर्शयति ॥ साक्षा-दिति ॥ हि यस्मात्प्राकृतविज्ञानादप्राकृतपदं मुक्तिर्न भवेत् । तस्मात्साक्षा-न्मोक्षाङ्गतोक्तेर् एवं विद्वानिति सहस्रशीर्षत्वादिप्रकाराणामपि मोक्षोपयोगि-ज्ञानविषयत्वोक्तेरित्यर्थः । सा मूर्तिस्सहस्रशीर्षाद्याकारमूर्तिः ॥ ४६० ॥

सत्यप्रमोदटीका

साक्षान्मोक्षो ऽमृत इह भवतीत्यत्रोक्तः परममोक्षः । यद्वा मोक्षं प्रति साक्षादङ्गत्वोक्तेर् इति योजना । अधिकारिनिष्ठोपायेष्विति भावः । प्रसादस्तु भगवन्निष्ठः । सा पुरुषसूक्तोक्ता सहस्रशीर्षत्वाद्यवयवोपेता मूर्तिर् अप्राकृता अप्राकृतमोक्षाख्यपदप्राप्त्युपायज्ञानविषयत्वाद् व्यतिरेकेण संसारिदेहवद् इति प्रयोगो विवक्षितः । विपक्षे हेतूच्छित्तिं बाधकमाह न हीति

॥ ४६० ॥

युक्तिमल्लिका

सहस्राक्षिशिरःपादैर्यतोऽत्यन्तविलक्षणः ।

पुरुषः पूर्ववाक्येन विश्वव्याप्तश्च कीर्त्यते ॥ ४६१ ॥

सुरोत्तमटीका

पुरुष एवेदं सर्वमित्यस्यैक्यार्थत्वे बाधकं वदन्निदर्शन-पूर्वकं स्वाभिमतार्थमाह ॥ सहस्राक्षीत्यादिना ॥ सहस्राण्यक्षीणि शिरांसि-पादाश्च तैः । समासान्तविधेरनित्यत्वाद् वैलक्षण्यस्य स्फुटीकरणाय चैकवद्भावो नास्ति । यतः यस्मात् । अत्यन्तविलक्षणः ‘‘अनन्तबाहूदरवक्त्रनेत्र’’ इति स्मृतिसमाख्यया सहस्रपदस्यानन्तार्थकत्वात् तस्य जडे वा चेतने वा क्वाप्य-सम्भवादत्यन्तविलक्षणः पुरुष इत्युक्तम् । पूर्ववाक्येन ‘‘सहस्रशीर्षा पुरुष’’ इति पूर्ववाक्येन । विश्वव्याप्तश्च ‘‘सभूमिं विश्वतो वृत्वाऽत्यतिष्ठदि’’ति वाक्येन कीर्त्यते ॥ ४६१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

इदानीं ‘पुरुष एवेदं सर्वं’ इति वाक्यस्यैक्यपरत्वाभावम् उपक्रमादिभिर्निर्धार्य स्वातन्त्र्यैक्यपरत्वं समर्थयते सहस्राक्षीत्यादिना । अत्यन्तविलक्षणः जडजीवेभ्यः । जडे शिरआद्यभावाज् जीवे अनन्तशिर-आद्यभावाच्चेति भावः । विश्वव्याप्त इति ‘स भूमिं विश्वतो वृत्वा’ इति पूर्ववाक्येन कथ्यते ॥ ४६१ ॥

युक्तिमल्लिका

उतामृतत्वस्येशानो यदन्नेनातिरोहति ।

एतावानस्य महिमा ततो ज्यायांश्च पूरुषः ।

इत्युत्तरत्र चेशत्वपूर्वोऽस्य महिमोच्यते ॥ ४६२ ॥

सुरोत्तमटीका

उत्तरत्र च उत्तरवाक्ये । अस्य पुरुषस्य । ईशत्वपूर्वः मुक्तेशत्वसंसार्यतिक्रान्तत्वज्यायस्त्वपूर्व इत्यर्थः । महिमोच्यत इति सम्बन्धः । अनेनापि पूर्ववदत्यन्तविलक्षणः पुरुषोऽभूदिति भावः ॥ ४६२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

ईशत्वपूर्वः मुक्तेशत्वसंसार्यतिक्रान्तत्वसर्वोत्तमत्वपूर्वः ॥ ४६२ ॥

युक्तिमल्लिका

अतः पुरुष एवेदं सर्वमित्यपि नैक्यवाक् ।

उपक्रमोपसंहारौ यद्वाक्यार्थनियामकौ ॥ ४६३ ॥

सुरोत्तमटीका

अतः पूर्वोत्तरवाक्ययोः स्पष्टबहुविरुद्धधर्मकथनेनात्यन्त-वैलक्षण्यस्यैवोक्तत्वाद् ऐक्यवाक् न । तन्मध्ये पतितमिदमपि वाक्यमैक्य-प्रतिपादकं नेत्यर्थः । तत्र हेतुमाह ॥ उपक्रमेति ॥ यद् यस्मात् । उपक्रमोप- संहारानुगुण्येनैव मध्यगतवाक्यार्थस्यापि निर्णेयत्वादिति भावः ॥ ४६३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अत उपक्रमोपसंहारयोः सोपपत्तिकं सर्ववैलक्षण्य-स्यैव वर्णनात् । नैक्यवाक् स्वरूपैक्यवाक् न भवति किन्तु–

‘स्वातन्त्र्ये च विशिष्टत्वे स्थानमत्यैक्ययोरपि ।

सादृश्ये चैक्यवाक् सम्यक् सावकाशा यथेष्टतः’

इति भगवत्पादोक्तिमनुरुध्य स्वातन्त्र्याद्यैक्यपरा ॥ ४६३ ॥

युक्तिमल्लिका

यदधीना यस्य सत्ता तत्तदित्येव भण्यते ।

राजैव राष्ट्रमित्यादिप्रयोगस्तन्निदर्शनम् ॥ ४६४ ॥

सुरोत्तमटीका

तर्हि वाक्यस्य कोऽर्थ इत्यत आह ॥ यदधीनेति ॥ तन्निदर्शनं यदधीनेत्याद्युक्तन्यायस्य दृष्टान्तः ॥ ४६४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

तत्र लोकन्यायं निदर्शनं चाह यदिति ॥ ४६४, ४६५ ॥

युक्तिमल्लिका

अतः पुरुष एवेति पुंसस्स्वातन्त्र्यवागियम् ॥ ४६५ ॥

सुरोत्तमटीका

अतः नियम्यनियामकयोरैक्यव्यपदेशस्य दृष्टत्वात् पुंसः पुरुषस्य स्वातन्त्र्यवाक् स्वातन्त्र्याख्यमहिमप्रतिपादकवाक्॥ ४६५ ॥

युक्तिमल्लिका

पूर्वोत्तरोक्तसुगुणरत्नमाला महामणिम् ।

मध्ये बिभर्ति न पुनः काचं वाचामगोचरम् ॥ ४६६ ॥

सुरोत्तमटीका

पूर्वोत्तरानुगुण्येन मध्येऽपि वाक्यार्थकल्पना कर्तव्येत्यत्र लोकदृष्टान्तमाह ॥ पूर्वोत्तरोक्तेति ॥ सुगुणरत्नमाला शोभनगुणाख्यरत्नमाला । गुणबाहुल्यान्मालेत्युक्तम् । मध्येऽपि महामणिं नायकरत्नं सकलगुणेषु स्वातन्त्र्याख्यगुणस्य श्रेष्ठत्वात् स्वातन्त्र्ये हि निर्दुःखानन्दादिकं सम्भवत्यन्यथा नेत्यतो महामणिमित्युक्तम् । काचं नैच्यापादकत्वेन काचोपममैक्यम् । वाचामगोचरमित्यनेन परमते तस्यैक्यस्य वागविषयत्वं स्मारयति ॥ ४६६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

महामणिं स्वातन्त्र्याख्यश्रेष्ठगुणं मध्ये ‘पुरुष एवेदं सर्वं’ इति वाक्ये । गुणेषु तारतम्याभावेऽपि स्वातन्त्र्यस्य सर्वगुणानां दोषा-भावानां च उपपादकत्वात् श्रेष्ठत्वं वैविक्षिकम् । उपपादनं च सर्वधर्मो-पपत्तेश्चेति नये स्पष्टम् । काचम् ऐक्यं गुणविरोधेन नैच्यापादकम् । वाचाम-गोचरम् एकधाऽनुद्रष्टव्यमिति श्रुत्या ऐक्यस्य ब्रह्मस्वरूपमात्रत्वाङ्गीकाराद् ब्रह्मणश्चावाच्यत्वोपगमात् ॥ ४६६ ॥

एतावानस्यमहिमा ततो ज्यायांश्च पूरुषः ।

इति पूर्वोक्तमहिमा ज्यायस्त्वे हेतुरुच्यते ॥ ४७० ॥

अतः पूर्वोदितोऽप्यर्थस्सर्वोऽपि महिमा भवेत् ।

न चेद्विरुद्धो हेतुस्स्यादनुवादोऽप्यनन्वितः ॥ ४७१ ॥

सुरोत्तमटीका

एक्यार्थकत्वाभावे युक्त्यन्तरं चाह ॥ एतावानिति ॥ यतोऽस्य पुरुषस्य महिमा एतावान्पूर्वोक्तप्रकारेण बहुसंख्याक इत्यर्थः । ततः कारणात् पुरुषः ज्यायान् सर्वोत्तम इति पूर्वोक्तमहिमाज्यायस्त्वे यतो हेतु-रुच्यते । अतः पूर्वोदितः पूर्ववाक्यैरुदितः सर्वोऽप्यर्थः महिमा महिमरूपः । न चेन् मध्ये ऐक्यमुक्त्वा महिमरूपता नोच्यते चेत् । हेतुर् एतावानस्य महिमेत्युक्तो हेतुर्विरुद्धस्स्यात् । त्वयोच्यमानैक्याख्यज्यायानित्युक्तसर्वोत्तम-त्वाख्यसाध्यविपर्ययव्याप्तत्वादिति भावः । अनुवादोऽप्यनन्वितः । एतावा-नित्यनेनैक्यस्याप्यनुवादे तस्य महिमघातकत्वेन पुनर्महिमेति पदमग्निना सिञ्चेदितिवदर्थत एवानन्वितं स्यादित्यर्थः ॥ ४७०,४७१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

एतावानिति परामर्शः पूर्वोक्तस्य महिमत्वमाह । ऐक्यं च न महिमेति कथं तत्पूर्ववाक्यार्थः स्यादित्याह एतावानिति । ऐक्यस्य अत्रोक्तज्यायस्त्वे हेतुत्वाभावाच्च न तद् वाक्यार्थ इत्याह इतीति । विरुद्ध ऐक्यस्य ज्यायस्त्वाभावेनैव व्याप्तत्वादिति भावः । अनन्वित ऐक्य-स्योक्तत्वे तस्य महिमत्वाभावादिति भावः ॥ ४७०,४७१ ॥

युक्तिमल्लिका

सोऽमृतस्याभयस्येशो मर्त्यमन्नं यदत्यगात् ।

इति स्मृत्यनुसारेण मर्त्यामृतपदोक्तयोः ॥ ४७२ ॥

मुक्तामुक्तचितोरीशो ह्युत्तरार्धे स कथ्यते ।

अतो जडपदार्थस्यापीशत्वं वक्ति पूर्ववाक् ॥ ४७३ ॥

सुरोत्तमटीका

पुरुष एवेदं सर्वमित्यस्य स्वोक्तार्थे नियामकान्तरं च दर्शयति ॥ सोऽमृतस्येति ॥ स्मृत्यनुसारेण भागवतवाक्यानुसारेण मर्त्यामृत-पदोक्तयोर्मर्त्यमन्नं यदत्यगादित्यन्नपदस्य मर्त्यार्थकथनाद् अमृतत्वस्येत्य-स्यामृतस्येत्यर्थकथनान् मुक्तामुक्तचितोरित्युक्तम् । उत्तरार्धे उतामृतत्वस्ये-त्युत्तरवाक्यार्धे । स पुरुषः । अतश् चेतनाचेतनयोर्मध्ये चेतनेशानत्वकथनात् । पुरुष एवेदं सर्वमिति पूर्ववागपि जडपदार्थस्यापीशत्वं वक्तीति योजना । जडाजडात्मजगतोर्जडेशत्वं पूर्वमुक्त्वा अजडेशत्वं पश्चाद्वक्तुमुचितं नान्यदिति भावः ॥ ४७२,४७३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

सोऽमृतस्याभयस्येति भागवतश्लोक उतामृतत्वस्ये-शानः यदन्नेनातिरोहति इति सूक्तखण्डव्याख्यानरूपः । तेन सूक्तस्थान्नशब्दः मर्त्यभूतसंसारिजीवपरो व्याख्यातः । तथा चैतेन सूक्तभागेन परमात्मनो मुक्तामुक्तनियामकत्वमुक्त्वा जडनियामकत्वं ‘पुरुष एवेदं सर्वं’ इति पूर्व-वाक्येन वचनं सन्दर्भोचितमित्याह मुक्तामुक्तेति । तथाचासङ्कुचितसर्वोत्तमत्व-महिमसिद्धिरिति भावः ॥ ४७३ ॥

युक्तिमल्लिका

दृश्यमानमिदं सर्वं प्रायशो जडमेव हि ।

न चेदतिविरुद्धोक्तिरियं स्यात्सर्ववादिनाम् ।

मुक्तामुक्तचितोरीशः कथं सर्वजडात्मकः ॥ ४७४ ॥

सुरोत्तमटीका

पूर्ववाक्ये जडत्वज्ञापकं किमित्यत आह ॥ दृश्यमान-मिति ॥ इदं परिदृश्यमानम् इदंपदस्य परिदृश्यमानार्थकत्वाद्दृश्यमानमित्युक्तम् । तादृशं च सर्वं प्रायशो जडमेव हि । अतस्तन्नियामकतया तदीशत्वमेवा-त्रोच्यत इति भावः । एवमनङ्गीकारे बाधकमाह ॥ न चेदिति ॥ कथमित्यत आह ॥ मुक्तामुक्तचितोरिति ॥ सर्वजडात्मकः पुरुष एवेदं सर्वमिति वाक्यस्यैक्यार्थकत्वे जडैक्यप्राप्तेस्सर्वजडात्मक इत्युक्तम् । एवं च मुक्तामुक्त-चितोरीशः जडाभिन्नश्चेत्येतत्सर्ववादिमतविरुद्धमिति भावः ॥ ४७४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

इदम्पदम् । दृश्यमानवाचि स्वरसतो जडमेव वक्ति । परजीवान् परमात्मानं च द्रष्टुं योगिनः प्रभवन्तीति प्रायश इत्युक्तम् । एवम् इदंशब्दस्य जडपरत्वे स्थिते त्वदुक्तरीत्या ऐक्यपरतयाऽर्थकथनम् अतिविरुद्धम् आपद्यते इत्याह न चेदिति । स्वातन्त्र्यैक्यं नाङ्गीक्रियते चेद् इत्यर्थः ॥४७४॥

युक्तिमल्लिका

देहोऽप्यात्मा न चेत्सर्वं दृश्यमानमिदं जडम् ।

कथं पुरुष एव स्यादेवेत्यत्यन्तदुर्घटम् ॥ ४७५ ॥

सुरोत्तमटीका

तदेव दर्शयति ॥ देहोऽपीति ॥ देहोऽप्यात्मा न चेत् । देहोऽपीत्यपिपदेनातिसमीपस्थतया अहमिति व्यवह्रियमाणतया च सम्भावितै-क्योऽपीति सूचयति । इदं घटपटादिकं पुरुष एव कथं स्यात् । चार्वाकातिरिक्त सर्ववादिभिरपि देहात्मविवेकस्याङ्गीकारादिति भावः ॥ एवेति ॥ पुरुष एवेत्यत्रोक्तमेवेति पदम् अत्यन्तदुर्घटम् । यदा सर्वं पुरुष इत्यपि न वक्तुं शक्यते तदा पुरुष एवेति सुतरां वक्तुं न शक्यत इत्यर्थः । अनेन पदेनात्यन्ताभेदकथनाद् भेदाभेदाङ्गीकारेणापि नात्र निर्वाहः शक्य इति भावः ॥ ४७५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

यदा जडैकदेशदेहैक्यमपि आत्मनो दुर्घटं मम देह इति प्रमाबाधितत्वात् । तदा किमु वाच्यं सर्वजडैक्यस्यात्यन्तदुर्घटत्वमित्याह देह इति ॥ ४७५ ॥

गुरुं शिष्यं च यद्धन्ति तन्न हन्ति हि कः पुमान् ॥ ४९६ ॥

सुरोत्तमटीका

किञ्च तत्वज्ञानोपयोगिनो गुरुशिष्यभावस्य शास्त्रतत्वयो-र्बोध्यबोधकभावस्य च फलत्वोपयोगिनोर्मुमुक्षुमोक्षयोस्साध्यसाधकभावस्य सर्वापेक्षितवर्णाश्रमविभेदस्य शून्यब्रह्मविभेदस्य च घातकमैक्यमेव प्रेक्षावद्भि-रुपेक्ष्यमित्याह ॥ बोध्यत्वमित्यादिना ॥ बोध्यत्वं प्रतिपाद्यत्वं बोधकत्वं प्रतिपादकत्वम् । साध्यो मोक्षस्साधको मुमुक्षुः । यद् ऐक्यं हन्ति तदिति सम्बन्धः ॥ ४९६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

सत्यप्रमोदटीका

एवकारव्यवच्छेद्यं दर्शयति भेदाभेदेति ॥ ५०७ ॥

युक्तिमल्लिका

भूतभव्यभवद्देहे यद्रूपं परमात्मनः ॥ ५०८ ॥

सुरोत्तमटीका

उक्तभगवद्रूपाणां भूतत्वं वर्तमानत्वं भव्यत्वं चोप-पादयति ॥ आविर्भावादिति ॥ भूतभव्यभवद्देहे । जात्येकवचनमिदम् । अतीतवर्तमानानागतदेहेष्वित्यर्थः । परमात्मनो यद्रूपम् । यानि रूपाणीत्यर्थः । तद्रूपम् । वर्तमानरूपेष्वाविर्भावात् । भविष्यद्रूपेष्वतीतरूपेषु चेदानीं तिरो-भावादिति विवेकः । यद्यपि श्रुतौ भूतभव्ययोरेव ग्रहणम् । तथाप्येतच्छ्रुति-व्याख्यानरूपे सर्वं पुरुष एवेदं भूतं भव्यं भवच्च यदिति भागवतवाक्ये भवदिति वर्तमानस्यापि ग्रहणात् तस्याप्युपपादनमिति द्रष्टव्यम्

॥ ५०८ ॥

सत्यप्रमोदटीका

नन्वेवं भूतं भव्यम् इत्यनुपपत्तिः । भगवद्रूपाणा-मनादिनित्यत्वादित्यतः जन्ममरणाभावेऽपि आविर्भावतिरोभावविवक्षया तदुपपत्तिर्भवेदेत्याह आविर्भावेति ॥ ५०८ ॥

युक्तिमल्लिका

विशेषशक्त्या सर्वं च निर्वोढुं शक्यते किल ।

पूर्वोत्तराविरुद्धोऽर्थश्श्रुतेरेवं भवेन्मम ॥ ५०९ ॥

सुरोत्तमटीका

सर्वं भेदाभावेऽपि तिरोहितत्वाविर्भूतत्वाल्पपरिमाण-त्वैकत्वानेकत्वावयवावयविभावादिकं समस्तम् । एवमिदानीमुक्तप्रकारेण । पूर्वोत्तराविरुद्धः पूर्वत्रोत्तरत्र चोक्तार्थाविरुद्ध इत्यर्थः । उपलक्षणं चैतत् । पूर्वोत्तरोक्तभगवद्रूपेषु प्राप्तभेदशङ्कानिरासकत्वेन तत्संगतश्चेत्यपि द्रष्टव्यम् ॥ ५०९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

सर्वम् आविर्भावतिरोभावौ अल्पानल्पपरिमाणत्वे इत्यादि समस्तम् । किल स्थानभेदाधिकरणभाष्योक्तप्रमाणैरेत्प्रसिद्धम् । यथोक्तं तत्त्वप्रदीपे ‘अभेदमपि तद्ब्रह्म बहुरूपं विशेषत इति प्रत्यये’ इति । एवं व्याख्याने, न केवलं मुख्यार्थलाभः किं तु पूर्वोत्तरानुगुण्यं चेत्याह पूर्वोत्तरेति ॥ ५०९ ॥

युक्तिमल्लिका

पूर्वोत्तरविरुद्धार्थस्स्वतश्च व्याहतस्तव ॥ ५१० ॥

सुरोत्तमटीका

इदमनिदंपदार्थाभेदरूपत्वात्स्वतश्च व्याहत इत्यर्थः ॥ ५१० ॥

सत्यप्रमोदटीका

व्याहत इदमनिदम्पदार्थाभेदरूपत्वात् ॥ ५१० ॥

युक्तिमल्लिका

स्थानस्थानित्वकथनाज्ज्यायस्त्वेशत्वकीर्तनात् ।

जडार्थस्यापि सर्वत्वात्कथमैक्यार्थता वद ॥ ५११ ॥

सुरोत्तमटीका

तदेव विशदयति ॥ स्थानेति ॥ सभूमिं विश्वतो वृत्वेति अत्यतिष्ठद्दशाङ्गुलमिति च भूम्यादीनां स्थानत्वकथनाद् ब्रह्मणश्च स्थानित्व-कथनादित्यर्थः । अनेनैक्यार्थे पूर्वविरोधो दर्शितः । ज्यायस्त्वेशत्वकीर्तना-दित्यनेनोत्तरविरोधः । जडार्थस्यापि सर्वत्वादित्यनेन स्वविरोधश्च दर्शितः । उपलक्षणं चैतद्व्याख्यानं व्याख्यानान्तरस्य । सहस्रशीर्षेति पूर्ववाक्ये सहस्रं शीर्षाणि यस्येत्यादिना बहुव्रीहिसमासाश्रयणाद्भगवदवयवानां भगवतश्च प्राप्तभेद-शङ्काया उत्तरत्र च मुखं किमस्येति वाक्येऽस्येति षष्ठ्यर्थतया प्राप्तभगवदवयव-भेदशङ्कायाश्च निरासार्थमिदमुक्तवक्ष्यमाणकरचरणादिकं सर्वं पुरुष एवेति भगवदवयवानां भगवतश्चात्यन्ताभेदपरमिदं वाक्यम् । अवयवावयविभावेन प्राप्तभेदाभेदशङ्कानिरासार्थमेवकारश्चेत्यपि श्रुतेरर्थो द्रष्टव्यः । अवयवानामपि भूतभविष्यत्त्वादिकं कदाचित्सहस्रशीर्षत्वादिनाविर्भावात्कदाचित्तस्यैव तिरो-भावाच्च पूर्ववदेव योजनीयम् । अस्मिन्नेव सूक्ते प्रस्तुतभगवद्रूपादिपरत्वादिदं-शब्दोऽस्माकमेव शोभते । परस्य तु परिदृश्यमानप्रमाणान्तरप्राप्तबहिरङ्ग-जगत्परत्वान्न तथा शोभते । अतोऽपीदमेव व्याख्यानमादरणीयम् ॥ ५११ ॥

सत्यप्रमोदटीका

पूर्वविरोधे परार्थे प्रतिज्ञातम् अभिनीय दर्शयति स्थानेति । उत्तरविरोधं दर्शयति ज्यायस्त्वेति । व्याहतेः स्थलमाह जडेति

॥ ५११ ॥

युक्तिमल्लिका

भेदसौरभसर्वस्वे स्यादस्यार्थस्य विस्तृतिः ।

शुद्ध्युद्धारे तदुद्धारस्त्वन्योन्यमतिमिश्रणात् ॥ ५१२ ॥

सुरोत्तमटीका

अभेदखण्डनस्य भेदसौरभ एव कर्तव्यत्वाद् अस्य च शुद्धिसौरभत्वादुपरम्यत इत्याह ॥ भेदसौरभेति ॥ अस्यार्थस्याभेदखण्डन-रूपस्यार्थस्य । तर्ह्येतावदपि कुतोऽत्र चर्चितमित्यत आह ॥ शुध्द्युद्धार इति ॥ शुद्ध्युद्धारे शुद्धिसौरभे तदुद्धारस्तस्य भेदस्योद्धारस्समर्थनम् । अतिमिश्रणाद्भगवद्गुणानामेकीभूतत्वात् ॥ ५१२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

भेदस्य शुद्धिसौरभेऽपि संक्षेपेण समर्थनं सङ्गत-मेवेत्याह भेदेति । तदुक्तं भगवत्पादै; ‘विद्यापृथक्त्वात्तु संक्षेपेणात्र सूचितं’ इति । अत्रापि विस्तरेण सङ्कीर्तन एव सौरभाणां सङ्कीर्णताशङ्काऽवकाश इति भावः ॥ संक्षेपेणापि वाऽत्र वर्णने हेतुमाह अतिमिश्रणाद् इति ॥ गुणानाम् अभेदादित्यर्थः । भेदस्यान्तरङ्गत्वात् फलाध्याये साधनस्येवात्र कथनं नानुपपन्नमिति हृदयम् ॥ ५१२ ॥

युक्तिमल्लिका

अतो विचारवातोऽयं सौरभे सौरभान्तरम् ।

संयोजयति त(द्गन्ध)द्ग्रन्थस्सोऽयं जनमनोहरः ॥ ५१३ ॥

सुरोत्तमटीका

अतो भगवद्गुणानामन्योन्यमप्येकीभूतत्वात् । विचारवातः विचाराख्यवायुः । सौरभेऽन्यसौरभे । सौरभान्तरं सौरभान्तरप्रमेयं क्वचित्क्वचि-त्प्रसङ्गात्स्पृशतीति भावः । सौरभसंयोजनं वायोरेव धर्म इत्यतो विचारवात इत्युक्तम् । तत्तस्मान्मिश्रणात्

॥ ५१३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अतो गुणानामैक्यात् । वातः गन्धान्तरे गन्धस्य संयोजनहेतुर् वायुः । संयोजनफलमाह जनमनोहर इति ॥ ५१३ ॥

युक्तिमल्लिका

तथाऽपि तत्तदर्थस्य तत्र तत्र विशेषतः ।

विचारणात्सौरभाणां सर्वस्वं भाति पञ्चधा ॥ ५१४ ॥

सुरोत्तमटीका

तर्हि सौरभभेदः किं निमित्त इत्यत आह ॥ तथापीति ॥ ५१४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

सौरभभेदे निमित्तमाह तथापीति ॥ ‘वैशेष्यात्तु तद्वाद’ इति सूत्रोक्तन्यायेनेति भावः ॥ ५१४ ॥

युक्तिमल्लिका

युक्तिमल्लिका

ज्यायस्त्वं महिमा व्याप्तिरमृतत्वेशतादिकम् ।

न हि बध्यपशोर्देवस्रष्ट्रङ्गत्वं तदिज्यता ॥ ५१८ ॥

सुरोत्तमटीका

नन्वेकप्रकरणपठितवाक्यानां कुतो विभज्यार्थकथनमित्यत आह ॥ ज्यायस्त्वमिति ॥ अमृतत्वस्येशता अमृतत्वेशता । एतदादिकं पूर्ववाक्योक्तं प्रमेयम् । तथोत्तरवाक्योक्तं देवस्रष्ट्रंगत्वं देवानामिन्द्राग्न्यादीनां स्रष्टॄण्यङ्गानि यस्य सस् तस्य भावस्तत्त्वम् । तदिज्यता तैर्देवैः कृता इज्या यस्य सस् तदिज्यस्तस्य भावस्तदिज्यता । सा च बध्यपशोर्नहि । अतः पूर्ववाक्योक्तोऽपि महापुरुष एव । उत्तरवाक्योक्तोऽपि स एव । तमिति मध्यवाक्ये यज्ञपशुरिति विभज्य कथनमिति भावः

॥ ५१८ ॥

सत्यप्रमोदटीका

कुत एवं विभज्यार्थाश्रयणम् एकस्मिन्नेव प्रकरणे पठितस्य पुरुषपदस्येत्यतो योग्यतावशादित्याह ज्यायस्त्वमित्यादिना । न हीति । बध्यपशौ सर्वथाऽसम्भाव्यमानानि ज्यायस्त्वादीनि महापुरुष एव योग्यतया सम्बध्यन्ते इति भावः । यथा ‘अन्नात्पुरुषः’ इति ‘स वा एव पुरुषोन्नरसमयः’ इति एकत्र पठितयोरपि पुरुषशब्दयोर् उत्तरस्य सारवाचि-रसशब्देन विशेषणात्परमात्मपरत्वमङ्गीक्रियते तथेति भावः । देवानां स्रष्टॄण्यङ्गानि यस्य सस् तस्य भाव इति विग्रहः ॥ ५१८ ॥

युक्तिमल्लिका

ओन सर्वथाशून्यं निर्दुःखं मोक्षमेव हि ।

नाकाभिधं प्रापुरन्ते नाकिप्राप्यस्स एव हि ।

नाकोऽन्यस्य तु नाकस्य सिद्धत्वात्पूर्वमप्यलम् ॥ ५१९ ॥

सुरोत्तमटीका

तेह नाकमित्यत्रोक्तनाकपदस्य स्वर्गपरतां निवारयितुं योगलब्धार्थमाह ॥ ओनेति ॥ कं सुखं तद्विरुद्धमेकं दुःखं तेन सर्वथा शून्यम् । नञ्द्वयार्थकथनम् ॥ सर्वथेति ॥ तस्यैव स्पष्टीकरणम् ॥ निर्दुःख-मिति ॥ अत एव नाकाभिधं मोक्षमन्ते प्रापुरिति सम्बन्धः । नाकपदार्थ-पर्यालोचनायामत्रोक्तनाको मोक्ष एव भवेदिति भावः ॥ युक्त्यन्तरं चाह ॥ नाकिप्राप्य इति ॥ हि यस्मात्समोक्षाख्यो नाक एव नाकिप्राप्यः । तस्माच्च नाकाभिधमिति पूर्वेणान्वयः । नाकस्य प्राक्सिद्धतां द्योतयितुं देवेत्यनुक्त्वा नाकीत्युक्तम् । नाकीत्यत्र सूचितां युक्तिं स्पष्टमाह ॥ अन्यस्येति ॥ पूर्वमप्यलं सम्यक्सिद्धत्वादिति सम्बन्धः । न हि प्राक्सिद्धस्यैव कर्मसाध्यतापि युक्तेति भावः ॥ ५१९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

‘ते ह नाकं महिमानः सचन्त’ इत्यत्र नाकशब्दः मोक्षपरः न प्रसिद्धस्वर्गपर इति द्वाभ्यां साधयति ओनेत्यादिना । ओन कशब्दवाच्यसुखविरुद्धेन दुःखेन सर्वथा शून्यं न विद्यते अकं दुःखं यस्मिन्निति व्युत्पत्त्येति भावः । नाकाभिधं योगवृत्त्या नाकशब्दाभिधेयम् । पूर्वमेव प्राप्तप्रसिद्धनाकाख्यस्वर्गैर्देवैः प्राप्यत्वकथनाच्चात्र अयं नाकशब्दो रूढिमपहाय योगेन मोक्षपर एव वाच्य इत्याह अन्ते इति । न हि प्राप्तस्य स्वर्गस्य पुनः प्राप्तिर्युज्यते इति भावः ॥ ५१९ ॥

युक्तिमल्लिका

पूर्वं मुक्ता यत्र सन्ति देवाः किल सहस्रशः ।

तैस्सहैव स्थितिर्मोक्षे देवानां नापरत्र हि ॥ ५२० ॥

सुरोत्तमटीका

युक्त्यन्तरं चाह ॥ पूर्वमिति ॥ पूर्वमुक्ता इति पूर्वे इत्यस्यार्थकथनम् । इदानीं पदस्थदेवेभ्यः पूर्वदेवानां पूर्वत्वं मुक्तत्वमादायैव पर्यवस्यति । नह्येतेषां पूर्वे ते संसारिण इति वक्तुं युक्तमिति भावः । देवा इति च विशेष्यग्रहणेन साध्याः साध्यनामका इति तद्विशेषणमपि गृहीतप्रायं द्रष्टव्यम् । तैः पूर्वैस्साध्यदेवैस्सह देवानामितरदेवानां स्थितिर्मोक्ष एव नापरत्र स्वर्गे हीति योजना । पूर्वेषां देवानामिदानींतनदेवानां च स्वर्गे सहवासा-योगादिति भावः ॥ ५२० ॥

सत्यप्रमोदटीका

इतश्चैवमित्याह पूर्वमिति । अयं भावः । अत्र हि पदस्थानां देवानां पूर्वं तत्पदस्थैरेव देवैः सहैव स्थितिः ‘यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवाः’ इत्युच्यते । न चैतत्प्रसिद्धस्वर्गे सम्भवति । पूर्वेषाम् इदानींतनानां च देवानां स्वर्गे सहावस्थानायोगात् । अतोऽप्ययं नाकशब्दो मोक्षपर एवेति ॥ ५२० ॥

युक्तिमल्लिका

यं धाताऽप्याह वेदाहं महान्तं पुरुषं त्विति ।

यो गुरुरिति पूर्वोक्तार्थानां तात्पर्यतोऽनुवादः । चराचरजगत्कर्तेति ‘तस्मादश्वा अजायन्ते’त्यादेस्तात्पर्यम् । देवाराध्यपदाम्बुज इति देवानामपि कैवल्यदातेति च ‘यज्ञेन यज्ञमयजन्त’ ‘ते ह नाकं महिमानः सचन्त’ इत्यादितात्पर्यम् । धातुश्च यो महानिति ॥ अहम् एनं मदपेक्षया महान्तं वेद इति धातुर्वचनतात्पर्येक्तिः । स एवेति परब्रह्मणो जगज्जन्मादिकर्तृत्वलक्षणस्य तस्मिन्नेव कथनात् पुरुषसूक्तोक्तो महापुरुष एव ‘तमेवं विद्वानि’त्यत्रोक्तं मोक्षप्रदायकं परं ब्रह्म । एवशब्देन पराभिमत-स्याल्पस्य विराट्पुरुषस्य पुंसूक्तप्रतिपाद्यत्वव्यवच्छेदः ॥ ५२३, ५२४ ॥

युक्तिमल्लिका

श्रीश्च लक्ष्मीश्च यत्पत्न््नयौ सूक्तान्ते तस्य कीर्तिते ।

अतः पुरुषसूक्तोक्तस्साक्षान्नारायणः प्रभुः ।

स्पष्टं भागवते चोक्ता पुंसूक्ते विष्णुसूक्तता ॥ ५२५ ॥

सुरोत्तमटीका

विष्णोरेव पुरुषसूक्तप्रतिपाद्यत्वेऽन्तरङ्गमतिप्रबलं युक्त्यन्तरमाह ॥ श्रीश्चेति ॥ यद्यस्मात् । तस्य पुरुषसूक्तप्रतिपाद्यमहापुरुषस्य सूक्तान्ते यजुर्वेदिनां पुरुषसूक्तान्ते श्रीश्चते लक्ष्मीश्च पत्न््नयाविति वाक्ये । भागवते तत्र गत्वा जगन्नाथमिति प्रागुक्तवाक्ये ॥ ५२५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अतिप्रबलामन्तरङ्गां युक्तिमाह श्रीरिति । श्रीलक्ष्मी-पतित्वलिङ्गस्य निरवकाशत्वं च प्राणाधिकरणभाष्येण ‘अत एव श्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न््नयौ अहोरात्रे पार्श्वे इत्यादितल्लिङ्गादेव’ इत्यत्र सिद्धमिति भावः । पुरुषसूक्तव्याख्यानरूपभागवतद्वितीयस्कन्धभागेनापि अत्रत्यो विष्णुरेवेति सिद्धमित्याह स्पष्टमिति ॥ ५२५ ॥

युक्तिमल्लिका

तस्मादजायत विराडिति यः पुंसुतो विराट् ।

सहस्रशीर्षाऽपि पुमानसावेव किलाद्भुतम् ॥ ५२६ ॥

‘तमेवं विद्वान्’ इत्यस्यार्थस् तमुक्तविधया जानन्निति । ‘नान्यः पन्था’ इत्यस्यार्थः नान्यथा किलेति । इदं ब्रह्म पुरुषसूक्तोक्तः मुकुन्द एव ॥ ५२८ ॥

युक्तिमल्लिका

मुक्तावनुपयोग्यन्यद्ब्रह्म यद्यस्ति तत्तव ।

तमो जिगमिषोर्मुक्तियोग्यानामिदमेव नः ॥ ५२९ ॥

सुरोत्तमटीका

मुक्तावनुपयोग्यन्यन्निर्गुणं ब्रह्म यद्यस्ति तत्तवैव । यद्य-स्तीत्यनेन तस्याश्रौतत्वेनाप्रामाणिकत्वं सूचयति । मुक्तावनुपयोगीत्यनेन विष्णोरन्यस्य शिवादेस्तैस्तैर्वादिभिर्ब्रह्मतयाऽभिमन्यमानस्यापि नान्यः पन्था इति मोक्षोपयोगित्वनिषेधाद् अब्रह्मतैवेति सूचयति । अयनाय नेति निषेधा-त्तमो जिगिमिषोरित्युक्तम् । इदं मोक्षदायकत्वेनोक्तं विष्ण्वाख्यं ब्रह्म ॥५२९॥

सत्यप्रमोदटीका

मुक्तावनुपयोगि प्रत्युत तथा भावनया तमःसिद्धि-निदानम् । तदुक्तं सुमध्वविजये ‘यदि चेदृगुपास्यतेऽस्य रूपं तिमिरत्वेन विभाति पारिशेष्यात् । फलमप्यथ मुक्तिरीदृशी स्यादि’ति । यद्ब्रह्म निर्गुणम् । यदि तव अस्ति एवमपि दुराग्रहात्त्वमङ्गीकरोषि चेदित्यर्थः । तमो जिगमिषोर् आसन्नतमोगमनस्य । तव तवैव तथा स्वीकारोऽस्तु । नो ऽस्माकं मुक्ति-योग्यानां पुन इदम् एव मुकुन्दाभिधमेव ब्रह्मतया अङ्गीकारार्हम् इति भावः । तदुक्तं भागवते ‘अन्यतमो मुकुन्दात्को नाम लोके भगवत्पदार्थः’ इति

॥ ५२९ ॥

युक्तिमल्लिका

साकारसगुणश्रीशसेवै(वः)काऽमृतपद्धतिः ।

नान्यस्य सेवा मोक्षस्य पन्था इत्याह हि श्रुतिः ॥ ५३० ॥

सुरोत्तमटीका

उक्तमेव विवेचयति ॥ साकारेति ॥ एवमिति पूर्वोक्त-सकलप्रकारपरामर्शात्सहस्रशीर्षत्वाद्याकारस्य ज्यायस्त्वादिगुणानां च साक्षान् मोक्षाङ्गत्वश्रवणाद् ब्रह्मवत्पारमार्थ्यं तदभिन्नत्वं निष्प्रकारकज्ञानान्मोक्षो नेति च सिद्धमिति सूचयितुं साकारेत्याद्युक्तम् । अन्यस्य निर्गुणस्य शिवादेश्च ॥ ५३० ॥

सत्यप्रमोदटीका

तमेवं विद्वानिति श्रुत्यर्थं निर्धारयति । एवं साकार-सगुणत्वेन तं श्रीशं नारायणं विद्वान् श्रवणादिरूपसेवया आराध्य तदपरोक्ष-ज्ञानवान् अमृत इह भवति इत्यस्य तात्पर्यं सेवैका अमृतपद्धतिरि’ति । जिज्ञासैव ज्ञानजन्यप्रसादद्वारा मोक्षसाधनमिति भावः । नान्यः पन्था अयनाय विद्यते इत्यस्यार्थः नान्यस्य सेवा मोक्षस्य पन्था इति ॥ ५३० ॥

युक्तिमल्लिका

अतो मुकुन्दादितरद्ब्रह्म वेदविनिन्दितम् ।

मोक्षेऽन्तरङ्गहेतुत्वान्मुख्यं ब्रह्म स एव हि ॥ ५३१ ॥

सुरोत्तमटीका

अतः विष्णोरन्यस्य मोक्षानुपयोगित्वकथनात् । स एव मुकुन्द एवहि ॥ ५३१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

सौरभोक्तं परमप्रमेयं तात्पर्यतोऽनूद्य उपसंहरति अत इति । अतो मुकुन्दादिति सामानाधिकरण्यम् । पुरुषसूक्तेन, अत एव तद्व्याख्येयसर्ववेदैः, प्राधान्येन प्रतिपाद्य इति सौरभोक्तयुक्तिभिरुपपादितान् मुकुन्दादित्यर्थः । इतरन् मुकुन्दधर्मिकभेदप्रतियोगि निर्विशेषम् अत एव असत् । निःस्वरूपे तस्मिन्भेदधर्मित्वस्यायोगादिति ध्येयम् । इतरदित्यावर्तते । तथा च इतरद्ब्रह्मेत्यस्य इतरैर्मायावादिभिर्ब्रह्मत्वेन सङ्केतितमात्रम् इत्यर्थः । सर्वथा अवाच्यत्वेनाङ्गीकृते तस्मिन् कयाऽपि वृत्त्या ब्रह्मशब्दबोध्यत्वासम्भवात् । वेदविनिन्दितं ‘असन्नेव स भवति असद्ब्रह्मेति वेद चेदि’ति तज्ज्ञानस्य दुःखहेतुत्वेन विनिन्दितमित्यर्थः । निःस्वरूपस्य अर्थक्रियाविधुरस्य दुःख-हेतुत्वायोगात् । तज्ज्ञानस्यैव तद्धेतुत्वमिति हृदयम् । तथा वेदविनिन्दितं पञ्चमवेदेन भारतेन । ‘वैगुण्यमेव पश्यन्ति न गुणानि नियुञ्जते । तेषां तमःशरीराणां तम एव परायणम्’ इति निर्गुणस्य ब्रह्मत्वभावनायास् तमःसाधनत्वोक्त्या विनिन्दितम् । यद्वा ब्रह्म निर्विशेषब्रह्मभावरूपत्वं मोक्षस्य । वेदविनिन्दितं ‘यत्र त्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्’ इति वेदेन विनिन्दितं तर्कमुखेन तस्यापुमर्थत्वसमर्थनेन तिरस्कृतम् । यद्वा अत इति हेत्वर्थकः । तस्य परमतेऽज्ञानासम्भवस्य उपपादितत्वादित्यर्थः । इतरद् ब्रह्म अविद्याशबलं ब्रह्म । वेदविनिन्दितं ‘अन्धन्तमः प्रविशन्ति येऽविद्यामुपासते’ इति वेदेन निराकृतम् । यद्वा अतः परमात्मनो नित्यमुक्तत्वेन जीवस्य नित्यबद्धत्वेन तयोर्वैलक्षण्यस्य ‘योऽविद्ययाऽन्धः स तु नित्यबद्धः विद्यामयो यः स तु नित्यमुक्त’ इति प्रमाणोदाहरणेन समर्थितत्वात् । इतरद् ब्रह्म इतरस्य रुद्रादेर्जीवस्य ब्रह्मत्वम् इति यावत् । वेदविनिन्दितम् ‘तमेवैकं जानथात्मान-मन्या वाचो विमुञ्चथे’ति वेदेन दूषितमित्यर्थः । यद्वा अतः मुकुन्दात् पुरुषसूक्ते मुक्तामुक्तनियामकतया वर्णितान् महापुरुषाद् इतरद् ब्रह्म विराट्-पुरुषाख्यम् मायावादिभिः कथ्यमानम् । वेदविनिन्दितं ‘तस्माद्विराजायत’ इति जन्मोक्त्या ‘ततो ज्यायांश्च पुरुषः’ इति तदपेक्षया महापुरुषस्य ज्यायस्त्योक्तिबलात्, तस्य महापुरुषादवमोक्त्या च विनिन्दितम् । यद्वा इतरद् भूः, दैत्याश् चतुर्मुख इत्यादिकं सर्वं ब्रह्मेत्येतद् विनिन्दितं तथा सति ‘पुरुषात्पुरुषस्यैव भये पुरुषपूजनम् । पुरुषः कुरुते कस्मादि’ति असङ्गति-प्रदर्शनेन विनिन्दितम् । यद्वा पुरुष एवेदं सर्वम् इत्यस्य आपातार्थं परिगृह्य मायिभिः कथ्यमानं सर्वस्य ब्रह्माभिन्नत्वं जडस्यापि ब्रह्मत्वापत्त्या, विशिष्टानां जीवानाम् ऐक्यस्य प्रमाणविरुद्धत्वेन, चिता चित एवाभेदस्य सिद्धत्वेन शास्त्र-वैयर्थ्यापत्त्या, भेदप्रमाणानाम् अतत्वावेदकत्वाश्रयणेन विरोधपरिहारे मीमांसाया उन्मूलनप्रसङ्गादित्यादिदोषेण विनिन्दितम् ।

इतरेषां ब्रह्मत्वस्य वेदविनिन्दितत्वोक्त्या परिशेषाल्लब्धं परमप्रमेयं निरूप-यन्नुपसंहरति मोक्ष इति । हिर्हेत्वर्थः । ‘तदेव ब्रह्म परमं कवीनां’

‘आत्मब्रह्मादयः शब्दास्तमृते विष्णुमव्ययम् ।

न सम्भवन्ति यस्मात्तैर्नैवाप्ता गुणपूर्णता’

इत्यादिभाष्योदाहृतप्रमाणप्रसिद्धिद्योतको वा । स एव मुकुन्द एव । तथा च, मुकुन्द एव, मुख्यं ब्रह्म मोक्षेऽन्तरङ्गहेतुत्वाद् व्यतिरेकेण जीववद् इति प्रयोगः वर्णितः । मोक्षप्रदात्रर्थकमुकुन्दशब्दग्रहणं हेतोः पक्षधर्मतास्फुटी-करणाय । साध्ये मुख्येति स्वरूपकथनम् । निरुपपदब्रह्मशब्देनापि मुख्यत्व-लाभात् । हेतौ अन्तरङ्गपदं साक्षादित्यर्थकम् । तेन न ज्ञाने व्यभिचारः। तस्य प्रसादद्वारैव मोक्षहेतुत्वात् । तदुक्तं ‘ज्ञानजन्यप्रसादादेव भुच्यते’ इति । यद्वा अन्तरङ्गपदस्य स्वातन्त्र्येणेत्यर्थः । तेन लक्ष्म्यां वायौ च न व्यभिचारः । तयोस्तदनुज्ञयैव मोक्षहेतुत्वात् । इदानीं साक्षादित्यर्थो नापेक्षितः । ज्ञान-स्वभावस्यापि भगवदधीनत्वादेव । अनेनानुमानेन ब्रह्मशब्दार्थगुणपूर्णत्वरूप-प्रधानलक्षणस्य मोक्षहेतुत्वरूपसम्भावकयुक्तिरभिहिता ध्येया । सा च

‘सृष्टिस्थितिश्च संहारो नियतिर्ज्ञानमावृतिः ।

बन्धमोक्षौ च पुरुषाद्यस्मात्स हरिरेकराडि’ति

भाष्योदाहृतप्रमाणेन सिद्धा । जन्माद्यष्टके मोक्षहेतुत्वमात्रस्य हेतूकरणेन अष्टानां हेतुत्वानां प्रत्येकं भगवल्लक्षणतां ज्ञापयति ।

तदनेन सौरभेण ‘गम्यं वन्दे मुकुन्दाभिधममलमलं ब्रह्म वेदान्तवेद्यमि’ति टीका विवृता ध्येया । ‘उतामृतत्वस्येशान’ इत्यादिग्रन्थसन्दर्भेण गम्यत्वस्य विवरणम् । ‘तव ब्रह्मत्वविद्याख्यदोषेण कलिलं सदा’ इत्यादिना अमलत्वस्य विवृतिः । ‘सहस्रशीर्षा श्रौतो यः’ इत्यादिना पुरुषसूक्तवेद्यत्वसमर्थनेन तद्व्याख्यानभूतसर्ववेदान्तवेद्यत्वस्य स्पष्टनम् इत्यादि तत्र तत्र ज्ञेयम् ॥ ५३१ ॥

युक्तिमल्लिका

वादिराजाख्ययतिना साधिता युक्तिमल्लिका ।

शुद्धिसौरभसर्वस्वमद्धा विष्णोर्न्यवेदयत् ॥ ५३२ ॥

श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यश्रीमद्वादिराजपूज्यचरणविरचितायां

युक्तिमल्लिकायां शुद्धिसौरभं सम्पूर्णम् ॥

सुरोत्तमटीका

अद्धा अञ्जसा । शिष्टं पूर्ववदेव योजनीयम् ॥

इति श्रीमत्कविकुलतिलकश्रीमद्वादिराजतीर्थचरणारविन्दचंचरीक सुरोत्तमभिक्षुविरचितायां युक्तिमल्लिकाटीकायां भावविलासिन्यां द्वितीयं शुद्धिसौरभसर्वस्वं संपूर्णम् ॥ २ ॥

सत्यप्रमोदटीका

साधिता प्रसन्नीकृता । युक्तिमल्लिका तदभिमानिनी भारती । शुद्धिसौरभसर्वस्वं शुद्धेः पारतन्त्र्याद्यशेषदोषराहित्यलक्षणायाः सौरभं तत्प्रतिपादकप्रमाणोदाहरणात्मकैतत्परिच्छेदप्रतिपाद्यसर्वप्रमेयजातं तच्च तत् सर्वस्वं ‘निर्दोषशेषसद्गुणमि’ति भगवत्पादोक्तनिर्दोषत्वाख्यं सर्वं स्वरूपलक्षण-जातम् । निर्दोषत्वञ्च श्रीनिवासतीर्थपरिष्कृतरीत्या दोषारोपपूर्वकप्रतीति-विषयाभाववत्त्वं स्वसंसृष्टदोषात्यन्ताभाववत्त्वं वेत्यवधेयम् । सिद्धान्ते प्रामाणिकप्रतियोगिकात्यत्यन्ताभावानुपगमात् । विस्तरस्तु अस्मत्कृते ‘भगवतो निर्दोषत्वलक्षणम्’ इति ग्रन्थे द्रष्टव्यः । अद्धा अञ्जसा स्वप्राणनाथ-मातरिश्वद्वारा । विष्णोश् चरणयोरिति शेषः । न्यवेदयत् समर्पयाम्बभूव इदमेव निवेदनस्याञ्जस्यं यत्पतिद्वारा तदनुष्ठानमिति हृदयम् ॥ शिष्टं पूर्वसौरभपद्यवदेव योज्यम् ॥ ५३२ ॥

यत्कारुण्यबलादेव लब्धजन्मा कृतिर्मम ॥

श्रीशे समर्पयत्वेनां सदभिज्ञगुरूत्तमः ॥

इति श्रीमत्सत्याभिज्ञतीर्थश्रीचरणचरणाराधक श्रीमत्सत्यप्रमोदतीर्थकृता शुद्धिसौरभविवृतिः समाप्ता ॥

॥ श्रीरामवेदव्यासार्पणमस्तु ॥