मामहं न विजानामि मां जानाम्यहमित्यपि

स्वकर्मकप्रकाशत्वसमर्थनम्

युक्तिमल्लिका

मामहं न विजानामि मां जानाम्यहमित्यपि ।

सर्वस्यानुभवात्स्वस्य विषयोऽपि स्वयं भवेत् ॥ २०१ ॥

सुरोत्तमटीका

ननु फलत्वं नोद्देश्यत्वं विवक्ष्यते किन्तु क्रियाजन्यत्व-मात्रम् । तच्चान्त्यचरणसंयोगेऽपि सम्भवति इति नोक्तदोष इत्यत आह न चेदिति । उद्देश्यत्वं न विवक्ष्यते चेत् । क्रियाजन्यत्वमात्रत्वं फलत्वम् इति स्वीक्रियते चेद् इति यावत् । गमनक्रियाजन्यविभागरूपफलस्य पूर्वदेशे तथा तज्जन्यसंयोगलक्षणफलस्योत्तरदेशे विद्यमानत्वेन लक्षणस्य तयोरतिव्याप्तिरापद्यत इत्याह त्वदुक्तेति । न खलु तयोः कर्मत्वं कोऽपि व्यवहरतीति भावः । अतः प्रकारान्तरानुपपत्तेः परिशेषाच् चतुर्थः कल्प एव स्वीकार्य इत्याह स्वरूपसम्बन्धेति । कश्चनेति । कोऽसाविति विशेषजिज्ञासाया अनर्थकत्वात् । तदुक्तं वादावल्यां ‘संयोगासम्भवे समवायवदन्यस्यापि तयोरसम्भवे कल्प्य-त्वात्’ इति, ‘विषयविषयिभावस्य सम्भवादि’ति च ॥ २०८ ॥

युक्तिमल्लिका

इत्येव सर्वथा वाच्यं न चेज्ज्ञानक्रियाफलम् ।

अर्थाभिलपनं पुंसि तच्छालित्वं कथं घटे ॥ २०९ ॥

सुरोत्तमटीका

न चेत्स्वरूपसम्बन्धविशेष एव विषयत्वं न चेत् । ज्ञानक्रियाफलं ज्ञानरूपक्रियाफलम् अर्थाभिलपनम् अर्थाभिलपनरूपव्यवहारः पुंसि । तच्छालित्वं कथं घटे विषयरूपघटे । तथा च परसमवेतक्रियाफल-शालित्वं घटे अव्याप्तत्वान् न विषयलक्षणमित्यर्थः । अतस्स्वरूपसम्बन्ध-विशेष एव विषयत्वं सर्वैर्वाच्यम् । स च स्वरूपे सुतरां घटत इति कुतो न ज्ञानस्य स्वकर्मकत्वम्

॥ २०९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

परिशेषसिद्धये प्रसक्तौ द्वितीयतृतीयप्रकारौ प्रतिषेधति अर्थाभिलपनमिति ॥ अभिलपनं व्यवहारः । तच्छालित्वं तदाश्रयत्वं व्यवहर्तृत्वमिति यावत् । घटे विषयरूपे । तथा च तत्राव्याप्तिरिति भावः । व्यवहारेण विषयविषयिभावसम्बन्धस्य स्वरूपसम्बन्धविशेषरूपस्य घटादे-र्विद्यमानत्वेऽपि तस्य त्वयाऽनङ्गीकारादिति भावः ॥ २०९ ॥

युक्तिमल्लिका

अतीतानागतेऽभावान्नार्थस्था ज्ञातता फलम् ।

ज्ञानस्य विषयत्वं तज्ज्ञातता स्यान्न चापरा ॥ २१० ॥

सुरोत्तमटीका

ननु ज्ञानरूपक्रियाफलं ज्ञाततैव सा च विषये घटेऽ-स्तीति कथं लक्षणस्य तत्राव्याप्तिरित्यत आह ॥ अतीतानागत इति ॥ अतीतं चानागतं चेति द्वन्द्वैकवद्भावः । तस्मिन्ज्ञातताया अभावात् । प्रध्वंस-प्रतियोगिनि प्रागभावप्रतियोगिनि ज्ञातताया अयोगादित्यर्थः । फलं ज्ञानफलं नेति सम्बन्धः । ज्ञातताधारत्वेन ज्ञानज्ञेयत्वकथने अतीतानागतयोर्ज्ञेयत्व-लक्षणस्याव्याप्तिरिति भावः । तत्तस्माद्विषयाश्रितज्ञातताया असम्भवाज् ज्ञातता ज्ञानस्य विषयत्वम् । अपरा न ॥ २१० ॥

सत्यप्रमोदटीका

ज्ञातता फलम् इति द्वितीयं निराह अतीतेति । ज्ञातता नाम प्रमेयाश्रितः प्रकाशविशेषो वा ज्ञानविषयत्वं वा । आद्ये आह अतीतानागत इति । उपलक्षणम् । नित्यातीन्द्रियेषु चेत्यपि ग्राह्यम् । असति धर्मिणि प्रकाशविशेषरूपधर्मजननायोगादिति भावः । इदं च पररीत्योक्तम् । स्वमते ज्ञानविषयत्वातिरिक्ताया ज्ञातताया अप्रामाणिकत्वेन कुत्राप्यनङ्गी-कारादित्यवघेयम् । तदुक्तं वादावल्यां ‘स्वरूपासिद्धेरि’ति । अस्तु तर्हि ज्ञानविषयत्वमेव ज्ञातता इति चेत्सत्यमेवम् । तथापि न तद्विषयत्वलक्षणा-न्तर्गतमिति सम्भवति ज्ञप्तौ आत्माश्रयादित्याह सा चेति ॥ अलक्षणविरोधेन दृष्टार्थापलापिनः परस्याविवेकमपहसति क्षुद्रेति ॥ क्षुद्ररज्जोर् असम्बद्ध-लक्षणस्य । अभावेन विरोधेन । लब्धा सर्वानुभवसिद्धा । गौः ‘अहमित्येव यो वेद्यः स जीव इति कीर्तितः’ इति जीवमात्रस्य स्वकर्मकज्ञानमभिदधाना वेदवाक् किं विसृज्यते कुतो ऽपलप्यते ॥ २१०, २११ ॥

युक्तिमल्लिका

सा च नात्माश्रयात्कर्मलक्षणान्तर्गता भवेत् ।

क्षुद्ररज्जोरभावेन लब्धा गौः किं विसृज्यते ॥ २११ ॥

सुरोत्तमटीका

सा च ज्ञानविषयत्वरूपज्ञातता । कर्मणो विषयस्य लक्षणान्तर्गता । तत्र हेतुरात्माश्रयादिति ॥ ज्ञानविषयलक्षणे ज्ञानविषय-रूपज्ञाततायाः प्रवेशने कथं नात्माश्रयः । लक्षणायोगेनानुभवसिद्धार्थत्यागिन-मुपहसति ॥ क्षुद्रेति ॥ क्षुद्ररज्जोर् गोबन्धकरज्जोरभावेन लब्धा दानादिना लब्धा गौर्विसृज्यते किम् । प्रत्युत बहिर्वस्त्रेणापि बध्वा गां न मुञ्चसि । एवमेव लक्षणायोगादनुभूतस्वकर्मकत्वमपि न मुञ्चेति भावः ॥ २११ ॥

युक्तिमल्लिका

युक्तिमल्लिका

मनोऽनुमित्या मानस्या किं नानुमिमते बुधाः ।

ज्ञानरूपं तु यद्वस्तु स्वेनापि ज्ञेयमेव तत् ।

अतस्स्वरूपविज्ञाने स्वयमात्मा प्रकाशताम् ॥ २१७ ॥

सुरोत्तमटीका

ज्ञानरूपे ज्ञानज्ञेययोर्भेदघटितत्वनियमस्य व्यभिचारमपि दर्शयति ॥ मन इति ॥ मानस्या मनःपरिणामतया मनोरूपयाऽनुमित्या सुखादिज्ञानं सकरणकं क्रियात्वाद्रूपादिज्ञानवदित्यनुमित्या मनः बुधा नानुमिमते किम् । अनुमिमत एव । तत्तस्मान् मानरूपस्य मनसः मनोरूप-ज्ञानेनैव वेद्यत्वात् ।अतः ज्ञानरूपे वस्तुनि ज्ञानज्ञेयविभेदनियमस्य भग्नत्वात्॥२१७ ॥

सत्यप्रमोदटीका

ज्ञानं ज्ञेयभिन्नमित्यस्य व्यभिचारं दर्शयति मन इति । मनः कर्म । मानस्या मनोरूपया । अनुमित्या सुखादिप्रतीतिः क्रमिकसंयोग-वत्करणसाध्या क्रियात्वात् । छिदिक्रियावद् इत्येवंरूपया । तथा च तत्र मनस एव ज्ञानत्वेन ज्ञेयत्वेन च तयोर्भेदव्याप्तिस्तत्र भग्नेति भावः ॥ प्रकृतोप-योगमाह अत इति ॥ २१७ ॥

युक्तिमल्लिका

श्रुतेस्स्मृतेः कुतो बाधः क्रियतेऽनुभवस्य च ।

यतस्तदात्मानमेवावेदित्युपनिषज्जगौ ॥ २१८ ॥

सुरोत्तमटीका

श्रुतेरित्यादेस्स्वप्रकाशत्वप्रतिपादकश्रुतिस्मृत्यनुभावाना-मित्यर्थः । बाधो ऽपलापः । अन्यार्थकथनं वा । स्मृतेरनुभवस्य च प्रागेवोक्तत्वात् स्वप्रकाशत्वप्रतिपादिकां श्रुतिमाह ॥ यत इति ॥ तदात्मान-मेवावेदित्युपनिषत् तद्ब्रह्म आत्मानमेव स्वस्वरूपमेव आवेद् आवेदेति स्वप्रकाशत्वं यतः जगौ । अतश्श्रुतेर्बाधः कुत इति पूर्वेणान्वयः ॥ २१८ ॥

सत्यप्रमोदटीका

चशब्देन न्यायामृतोक्तानि ‘आत्मरूपा संवित् स्वविषयः स्वजन्यव्यवहारविषयत्वादि’त्याद्यानुमानान्यपि ग्राह्याणि । प्रतिज्ञातां श्रुतिमाह तदिति । अत्र क्रियाकर्तृकर्मैक्यं सुस्पष्टम् । बाधः क्रियते अप्रामाण्यम् उच्यते । दोषविसंवादयोरभावादिति भावः

॥ २१८ ॥

युक्तिमल्लिका

न चेदेवमसम्बद्धं वदतो मरणे कथम् ।

विलपेत्पट्टमहिषी स्वोरस्ताडनपूर्वकम् ॥ २१९ ॥

सुरोत्तमटीका

एकस्यैव कर्तृकर्मभावानङ्गीकारिणं प्रति सोपहासमुत्तर-माह ॥ न चेदिति ॥ न चेदेकस्यैव कर्तृकर्मभावो न चेत् । एवमसंबद्धं वदतस्तव मरणे सति पट्टमहिषी स्वोरस्ताडनपूर्वकं कथं विलपेत् । स्वोर-स्ताडनेहि स्वस्या एव ताड्यमानत्वं ताडयितृत्वं च कथं स्यादिति भावः ॥ २१९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

असम्बद्धं वदतः भगवत्प्रद्वेषमूलकतत्सार्वज्ञ्यापलाप-रूपात्युत्कटपापिनः मरणे ‘इहैव फलमश्नुते’ इति स्मृत्यनुसारेण क्षीणा-युष्ट्वतयेति हृदयम् । पट्टमहिषीति दुःखोद्रेकात्प्रवृत्तिमाह । तत्रैकस्यैव देहस्य कर्तृत्वं कर्मत्वम् । दृष्टमिति भावः ॥ २१९ ॥

युक्तिमल्लिका

युक्तिमल्लिका

सुखादेस्साक्षिवेद्यत्वे क्रियाकर्त्रैक्यमापतेत् ।

क्रियाकर्मैक्यमप्येवं न्यायसाम्यात्कुतो न ते ॥ २२९ ॥

सुरोत्तमटीका

साक्षिवेद्यत्वे सुखमहं जानामीति साक्षिवेद्यत्वे क्रिया-कर्मैक्यम् अहमित्यात्मन एव कर्तृत्वात् । सुखानुभवस्य साक्षिरूपत्वेन क्रिया-त्वाच्च । अतः सा भीर् एकस्यैव विरुद्धाकारद्वयत्वभीर् धावन्तं त्वानुधावतीति पूर्वेणान्वयः । नन्वेवमपि कर्तृकर्मैक्यं कर्तृक्रियैक्यं चागतम् । न तु क्रिया-कर्मैक्यमित्यत आह ॥ क्रियाकर्मैक्यमिति ॥ न्यायसाम्यात् तत्रोक्तविरुद्धा-कारद्वयवत्त्वं येन न्यायेन समपाद्यते । तस्य न्यायस्य क्रियाकर्मैक्येऽपि साम्यादित्यर्थः । इयमपि स्वप्रकाशत्वप्रतिबन्दीरूपा युक्तिरिति ज्ञातव्यम् ॥ २२९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

एवं सुखमहमनुभवामीत्यत्र सुखानुभवस्य साक्षि-रूपत्वेन क्रियाकर्त्रैक्यं तदवस्थमेव । तथा च भक्षितेऽपि लशुने न शान्तो व्याधिरित्याभाणकविषयोऽसीति भावः । विरोधसाम्ये क्रियाकर्मैक्यमपि विप्रतिपन्नम् अङ्गीक्रियताम् । अर्धजरतीयानुपपत्तेरित्याह क्रियेति ॥ २२९ ॥

युक्तिमल्लिका

किं च साक्ष्येव विषयावच्छिन्नाऽज्ञानदृक्त्वया ।

वाच्याऽवश्यं यतो वृत्तिनाश्यस्यान्याऽत्र नैव दृक् ॥ २३० ॥

सुरोत्तमटीका

परमुखेनैव चितः स्वविषयत्वमानेतुमाह ॥ किं चेति ॥ साक्ष्येव विषयावच्छिन्नाज्ञानदृक् मां न जानामीत्यज्ञानविषयीभूतेन ब्रह्मणाऽ-वच्छिन्नं विशिष्टं यदज्ञानं तस्य दृक् । त्वया मायावादिना अवश्यं वाच्येति सम्बन्धः । अज्ञानं विषयतया तदवच्छेदकात्मा चेति द्वयमपि साक्षिणैव विषयीकार्यमित्यर्थः । नन्वज्ञानमात्रं साक्षिविषयः विषयतया अवच्छेदक आत्मा तु मनोवृत्तिविषय एव अतः कथं स्वविषयत्वमित्यत आह ॥ यत इति ॥ वृत्तिनाश्यस्याज्ञानस्यात्र विषयतया अवच्छेदके आत्मनि । अन्या साक्षिणोऽन्या मनोवृत्तिरूपेति यावत् । दृग्दर्शनं, नैवेति सम्बन्धः । अज्ञानावच्छेदकस्यात्मनः मनोवृत्तिवेद्यत्वाङ्गीकारे तस्मिन्नात्मनि पुनर्मनोवृत्ति-नाश्यस्याज्ञानस्य ज्ञानमेव न घटत इति भावः ॥ २३० ॥

सत्यप्रमोदटीका

स्वव्याहतश्च परस्य चिदवेद्यत्वाङ्गीकार इति वक्तु-मुपयुक्तमाह किं चेति । त्वया साक्ष्येव शुद्धचिदेव न तु वृत्तिः । विषया-धिष्ठानचैतन्यावरकाज्ञानदृक् इति अवश्यं वाच्या । तत्र हेतुर् यत इति । अत्र अज्ञाने आव्रियमाणतया अवच्छेदके चैतन्ये अन्या चिदन्या वृत्तिरूपा दृक् प्रकाशिका नैव । अयं भावश् चिद्विषयकमज्ञानं केन प्रकाश्यते इति वाच्यम् । न तावद्वृत्त्या । तस्य तन्नाश्यत्वोपगमेन तत्प्रकाश्यत्वायोगात् । अतः साक्षिरूपचितैवेति वाच्यम् । उक्तं च ‘आश्रयत्वविषयत्वभागिनी निर्विशेष-चितिरेव केवले’ति । चिद्विषयकाज्ञानस्य चिद्वेद्यत्वे अज्ञाने विषयतयाऽ-वच्छेदिकायाश्चितोऽपि तद्वेद्यत्वम् अङ्गीकृतमेवेति पुनस्तदवेद्यत्वोक्तिः कथं व्याहता न भवेदिति ॥ २३० ॥

युक्तिमल्लिका

सुखरूपत्वमप्येवं मनसि व्यभिचारतः ।

न फलं किं तु निर्दुःखसुखस्यानुभवः फलम् ॥ २४५ ॥

सुरोत्तमटीका

ननु सुखानुभवाभावेऽपि सुखरूपत्वान्मुक्तिः फलं भविष्यतीत्यत आह ॥ सुखरूपत्वमिति ॥ व्यभिचारतः फलत्वव्यभिचारात् । न फलं मुक्तौ न फलमित्यर्थः । किं तर्हि फलमित्यत आह ॥ किं त्विति ॥ २४५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

यथा सविषयकत्वं मुक्तज्ञानस्यापेक्षितम् एवं तत्सुखस्य तदनुभवविषयत्वमपि अपेक्षितम् । अन्यथा मुक्तेरफलत्वापत्तिरित्याह एव-मिति । ननु निर्दुःखसुखात्मता एव फलमस्तु किं तदनुभवेन । यथाऽऽह नयकारिकायां

एतदनङ्गीकारे मुक्तेरपुरुषार्थत्वं स्यादित्याह ॥ नचे-दिति ॥ तदा मुक्तौ ॥ २४८ ॥

सत्यप्रमोदटीका

विपक्षे प्राग्व्युत्पादितमतिप्रसङ्गं स्सारयति न चेदिति ॥ मुक्तेर्निर्विशेषभावदूषणमुपसंहरति तस्मादिति । प्रकृतपरमप्रमेयमुपसंहरति स्वेति । तथा च भगवतः स्ववेद्यत्वेन सर्वज्ञत्वसिद्धिर्निष्प्रत्यूहेति फलितम् । तथाऽपि चेद्दुराग्रहस् तर्हि स्वप्रकाशशब्दनिर्वचनविरोधः, मुक्तेरपुमर्थत्वं, गीताद्युदाहृतव्यक्तोक्तिविरोध इत्यादिदोषा वज्रलेपायिता इत्याह न चेदिति । तदुक्तं सुमध्वविजये

‘स्वानन्दविषये मोक्षे वेदोक्ते युक्तिसाधिते ।

द्वेषोऽयं वादिनां कस्मात्तद्विरुद्धेऽथवाऽऽग्रह’ इति ।

हालाहलं भगवतो निर्विशेषत्वप्रतिपादनेन तस्य ज्ञाननन्दादिगुणवत्त्व-दूषणदुरुपक्रमः । क्लेशकारकं दुरन्तदुःखफलकम् । विस्तरोऽस्य न्यायामृते निर्विशेषसुखस्य पुरुषार्थत्वभङ्गे ॥ २४८-२५० ॥

युक्तिमल्लिका

स्वगोचरत्वमेवातो वक्तव्या स्वप्रकाशता ।

आनर्थक्यं न चेन्मुक्तेस्स्वप्रकाशपदस्य च ॥ २४९ ॥

सुरोत्तमटीका

अतः मुक्तेः पुरुषार्थताया आवश्यकत्वात् । स्वगोचरत्वं स्वविषयकत्वम् । आनर्थक्यम् अपुरुषार्थत्वं पदयोग्यार्थशून्यत्वं च

॥ २४९ ॥

युक्तिमल्लिका

स्वस्य प्रकाशो यस्य स्यात्स्वप्रकाशं तदेव हि ।

गीतावाक्ये कर्मताया व्यक्तोक्तिश्च विरुध्यते ।

हार्दं हालाहलं तस्मात्स्वस्यैव क्लेशकारकम् ॥ २५० ॥

सुरोत्तमटीका

कोऽसौ पदलभ्यार्थ इत्यतस्तं स्मारयन् तदनङ्गीकारे प्रागुक्तगीताविरोधं च स्मारयति ॥ स्वस्येति ॥ तस्मान्मुक्तानन्दस्य स्वसाक्षिणा विषयीकरणावश्यम्भावात् । हार्दं हृदिस्थम् । हालाहलं हालाहलप्रायम् । स्वाविषयत्वं स्वस्यैव क्लेशस्य मुक्तेरमुक्तित्वं संपादनक्लेशस्य कारकमभूदित्यर्थः। यथा स्वोदरस्थविषेण स्वस्यैव हानिर्भवति तथेति भावः ॥ २५० ॥