महत्सु गुणसारेषु दोषान्वेषणधीर्मुधा

श्रीमद्वादिराजतीर्थश्रीमत्पूज्यचरणविरचिता युक्तिमल्लिका

परमात्मनः जन्ममरण-दुःख, क्षुत्पिपासा, पारतन्त्र्य, चिन्ता, लेप, छेदवेधस्पृहादिदोषाभावसमर्थनम्

शुद्धिसौरभम्

युक्तिमल्लिका

महत्सु गुणसारेषु दोषान्वेषणधीर्मुधा ॥

अनन्तगुणहृद्योऽपि निरवद्यो न किं हरिः ॥ १ ॥

सुरोत्तमटीका

श्रीमद्वादिराजतीर्थचरणारविन्दचंचरीक सुरोत्तमभिक्षुविरचितायां युक्तिमल्लिकाटीका शुद्धिसौरभम्

अधुना ग्रन्थकारः भगवतो निर्दोषत्वसमर्थनाय शुद्धिसौरभसर्वस्वमारभते । तत्रादौ लोकनीत्या निर्दोषत्वं समर्थयते ॥ महत्स्विति ॥ गुणसारेषु गुणश्रेष्ठेषु महत्सु महापुरुषेषु दोषान्वेषणधीर्मुधा व्यर्था । मुधेत्युपलक्षणम् । नरकहेतुतयाऽनर्थदा च । यदा सत्सु विद्यमानस्यापीषद्दोषस्य दर्शनं नरकाद्य-नर्थहेतुः । तदा किमु वाच्यमवद्यगन्धविधुरे हरौ दोषानुदर्शनं महतोऽनर्थस्य हेतुरिति भावः । तर्हि यत्र गुणास्तत्र दोषा इति न्यायस्य का गतिरिति चेद् भगवति भग्नव्याप्तिकत्वाद्दुर्न्यायनैव गतिरित्याह ॥ अनन्तगुणहृद्योऽपीति ॥ हरिर् अनन्तगुणहृद्योऽपि निरवद्यः किं न भवत्येवेत्यर्थः । हरिरित्यनेन भगवतो निर्दोषत्वे सकलदोषनिर्हरणसमर्थत्वरूपयुक्तिं सूचयति ॥ १ ॥

सत्यप्रमोदटीका

श्री सत्यप्रमोदतीर्थश्रीचरणविरचिता विवृतिः

अनन्तगुणसम्पूर्णं सर्वदोषविवर्जितम् ।

मूलरामं सदा वन्दे चतुराननपूजितम् ॥ १ ॥

अनुव्याख्याऽमृताऽम्भोधिर्यदास्यान्निःसृतोऽमरान् ।

नरान् करोति तं वन्दे पूर्णबोधं जगद्गुरुम् ॥ २ ॥

यत्कृपालेशमात्रेण पुरुषार्थचतुष्टयम् ।

लभन्ते मानुषा नूनं तान् जयादिगुरून्भजे ॥ ३ ॥

हयग्रीवपदाम्भोजभृङ्गराजायितान्तरान् ।

वादिराजगुरून्वन्दे ज्ञानभक्त्यादिसिद्धये ॥ ४ ॥

प्रणम्य सदभिज्ञार्यपादोपान्तरजःकणान् ।

शुद्धिसौरभसर्वस्वं विवृणोमि यथामति ॥ ५ ॥

पूर्वसौरभे श्रुतीनां प्रामाण्यं समर्थ्य तद्बलेन नारायणाख्यस्य परब्रह्मणो गुणपूर्णत्वं प्रतिपादितम् । तदेव निर्दोषत्वसमर्थनेनोपपादयितुं शुद्धिसौरभ-सर्वस्वमिति पूर्वेणास्योपपाद्योपपादकभावलक्षणसङ्गतिः स्वस्मिन्नेकवाक्यता च । तत्रादौ

क्षुत्पिपासादि मर्त्यानामप्यामुक्तेर्न सर्वदा ।

बृहच्छरीरः किं भुंक्ते ब्रह्माण्डं यस्य रोमसु ॥ १० ॥

सुरोत्तमटीका

इदानीं नवनीतभक्षणादिना हरेः क्षुत्पिपासादिशं कामा-भूदित्यत्र युक्तिमाह ॥ क्षुत्पिपासादिति ॥ आमुक्तेर्मुक्तिपर्यन्तम् । मुक्त्यनन्तरं मर्त्यानामपि नेत्यर्थः । नित्यमुक्तस्य नारायणस्य नेति किमु वक्तव्यमिति भावः । युक्त्यन्तरं चाह ॥ बृहच्छरीर इति ॥ यस्य रोमसु ब्रह्माण्डं तिष्ठति । सः बृहच्छरीरः व्याप्तमहामूर्तिर्नारायणः किं भुङ्क्ते न किमपि । तदुदरपूरक-पदार्थस्य कुत्राप्यभावात् । ब्रह्माण्डाधारव्याप्तशरीरत्वस्य असिद्धिशङ्कापरिहाराय बृहच्छरीरो विमिमान ऋक्वभिर्युवा कुमारः प्रत्येत्याहवमिति श्रुतौ प्रसिद्धबृह-च्छरीरपदग्रहणमिति ज्ञातव्यम् । ननु तर्हि तत एव स्वयोग्यान्नपानाद्य भावात् सर्वदा क्षुत्पिपासादीति चेन्न । तथा सति शरीरकार्श्यादेरप्यावश्यकत्वेन श्रुत्युक्तबृहच्छरीरत्वस्य विशेषेण मिमान इति विमिमानपदोक्तज्ञानातिशयस्य युवेत्युक्तयौवनस्य आहवं प्रत्येतीत्युक्तरणरङ्गधीरत्वस्य पूर्वार्धर्चोक्तनवति-पदोक्तप्रधानदेवताप्रवर्तकत्वस्य एको दाधार भुवनानि विश्वा कोटिब्रह्माण्ड-विग्रह इत्यादिश्रुतिस्मृत्युक्तब्रह्माण्डावनशक्तेश्चायोगात् । अस्तु तर्हि मूलरूपस्य हरेः क्षुत्पिपासाद्यभावः सूक्ष्मरूपस्य कृष्णस्य कथं तदभाव इति चेत् । न । विजृंभितवदनस्य तस्याप्युदरे यशोदया महीमहीधरादिसकलजगतो दृष्टत्वेन बृहच्छरीरत्वापरिहारात् । अतो यत्किञ्चिदेतत् ॥ १० ॥

सत्यप्रमोदटीका

परमात्मनः क्षुधादिराहित्यं कैमुत्येन साधयति क्षुदिति । आदिपदेन जन्ममृत्युजरादिकं ग्राह्यम् । सर्वदा मुक्तेरनन्तरम् । मर्त्यानामपि यदनुग्रहेण तत्परिहारस् तस्य नित्यमुक्तस्य भगवतस्तदभावः किमु वक्तव्य इति भावः । तदुक्तं भगवत्पादैः

‘नित्यतीर्णाशनायादिरेक एव हरिः स्वतः ॥

अशनायादिकानन्ये तत्प्रसादात्तरन्ति हि’

इति ॥ किं भुंक्ते भोगेन न तस्य स्वप्रयोजनम् इत्यर्थः । ‘अनश्न-न्नन्योऽभिचाकशीति’ इति श्रुतेः ‘निरन्नोऽपि बलेन भूयान्’ इति स्मृतेश्च । तथा च, ‘किमि’त्यनेन भोगस्य बलहेतुत्वमेव प्रतिक्षिप्यते न भोगमात्रम् । तस्य ‘अत्ति च भूतानि’ इति श्रुत्या ‘स्रष्टा पाता तथैवात्ता निखिलस्यैक एव तु’ इति स्मृत्या च प्रमितेः । बृहच्छरीर इति हेतुगर्भं विशेषणम् । तेन ‘परो मात्रया तन्वा वृधान’ इति श्रुत्युक्तमात्रापरत्वरूपपरिपूर्णत्वसूचनेन भोगजन्य-फलाभावे हेतुरुक्तो भवति । बृहच्छरीरत्वमेव स्फोरयति ब्रह्माण्डमित्यादिना । रोमस्वित्यनन्तरम् उपजीवनेन समाश्रितमिति शेषः । एवं च स्वयं जगदुप-जीव्यस्य अन्नमयस्य कुत एवाशनायाऽऽदिकमिति युक्तिरुक्ता ध्येया ॥ १० ॥

युक्तिमल्लिका

महान्हि रक्षकोऽल्पस्य महान्तं स न रक्षति ।

उद्दधार मही(मेतां)मादौ वराहस्तं दधार कः ॥ ११ ॥

सुरोत्तमटीका

अधुना गरुडगमनाद्धरेरन्याधीनत्वशङ्कां निवारयितुं युक्तिमाह ॥ महान्हीति ॥ महान्कृष्णो ऽल्पस्य गरुडादेः रक्षकः सोऽल्पको गरुडादिर्महान्तं कृष्णं न रक्षति हि । हीत्यनेन लोकेऽप्यल्पकस्यैव महदधी-नत्वं प्रसिद्धमिति सूचयति । स्पष्टमन्तरङ्गं दृष्टान्तमाह ॥ उद्दधारेति ॥ वराह एतां महीम् उद्दधार जलमध्यनिमग्नाम् उद्धृतवान् । तं वराहं को दधार न कोऽपि । महत्तरमप्युद्धरणेऽन्यानपेक्षस्य कुतोऽन्यत्र तदपेक्षा किंतु गरुडादिषु कृपयैव तानारुह्य गच्छतीति भावः । उपलक्षणमेतत् । अनन्तब्रह्माण्डधारकस्य च हरेः को धारक इत्यपि द्रष्टव्यम् ॥ ११ ॥

सत्यप्रमोदटीका

विष्णुर् जगद्धारको तदपेक्षया महत्त्वात् पितृवत् । जगत्, न विष्णोर्धारकं तदपेक्षया अल्पत्वाद् अर्भकवद् इति युक्ती अभिप्रेत्य उभयत्र व्याप्ती आह महानित्यादिना । ‘एष सेतुर्विधरणः’ ‘एको दाधार भुवनानि विश्वा’ इति श्रुत्यनुगृहीतवान्न कश्चित्क्षुद्रोपद्रवः । हेतूकृतं महत्त्वं वराहावतारचरित्रेणाभिनीय दर्शयति उद्दधारेति । न च द्वितीयहेतोर्गरुडादौ व्यभिचारः । साध्ये स्वातन्त्र्येणेति विशेषणस्य विवक्षितत्वात् । विशेषित-साध्यस्य च गरुडादौ सद्भावात् । ‘भर्ता सन् म्रियमाणो बिभर्ति’ इति श्रुतेर् गरुडस्यापि विष्णुनैव स्वातन्त्र्येण धृतत्वात् । यथोक्तं सुमध्वविजये ‘ननु स प्राणपतिर्बभार तं च’ इति । तदेतदभिप्रेत्योक्तं ‘तं दधार क’ इति ॥ ११ ॥

युक्तिमल्लिका

महान्तो हि कथां कर्तुं सञ्चरन्ति तथा तथा ।

अनन्तासनतः पुत्राऽऽनेता नीताबलः किल ॥ १२ ॥

सुरोत्तमटीका

मूलरूपे दुःखाद्यभावं प्रसाध्यावताररूपेष्वपि तं युक्त्या-साधयितुमाह ॥ महान्त इति ॥ कथां लोके स्वचरितवर्णनरूपकथां कर्तुं विस्तृतां कर्तुम् । यदा यदा यथा चरितव्यं तथा तथा सञ्चरन्तीत्यन्वयः । यथा पुरुषः दुःखाभावेऽपि दुःखिवत् परनिरपेक्षत्वेऽपि सापेक्षवच्च जनसङ्ग्रहाय स्वात्मानं प्रदर्शयति । तथा रामोऽपि सीताकृते दुःखादिकं प्रदर्शितवान् । न तु वस्तुतो दुःखीति भावः । तत्र हेतुः । कृष्णरूपेणा-नन्तासनतः ब्राह्मणपुत्राऽऽनेता रामः नीताबलः किल नीता रावणेन नीता अबला सीता यस्य सः नीताबलः किल । किलेत्यस्वरसे । पञ्चविंशति कोटियोजनान्तरितानन्तासनतः घटिकामात्रेण एकाकितया विप्रपुत्रानयन-समर्थस्य लीलया तीर्णसप्तसमुद्रासप्तद्वीपघनोदकाख्यमहासमुद्रस्य च शत-योजनाभ्यन्तरितलङ्काप्रदेशतः सीतानयनादेरशक्यतया दुःखकरणकपि-सङ्ग्रहणसेतुबन्धनादिनिर्बन्धः कथं सम्भावित इति भावः ॥ १२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

तथा तथा इति श्रवणेन यथा यथेत्यध्याहार्यम् । यथा सतां स्मृतिकीर्तनप्रणतिभिर्विमुक्तिर्भवेत्तथा सञ्चरन्ति चरित्रं कुर्वन्ति । तत्र दृष्टान्तो ऽनन्तासनतः पुत्राऽऽनेतेति । अनेन कृष्णावतारेऽनन्तासनाद्ब्राह्मण-पुत्राऽऽनयनेनार्जुनादीनां तत्त्वज्ञानोत्पत्तिर्जातेति कथां ज्ञापयति । तदुक्तं भागवते ‘यत्किञ्चित्पौरुषं पुंसां मेने कृष्णानुकम्पितमि’ति । एवं यथा असुराणां मोहो भवेत्तथा सञ्चरन्ति । तत्र निदर्शनं नीताबलः किलेति । नीता अपहृता अबला सीता यस्य सः श्रीरामचन्द्रः । किलेत्यपहासे । तदुक्तं भागवते

‘मर्त्यावतारस्त्विह मर्त्यशिक्षणं रक्षोवधायैव न केवलं विभोः ।

कुतोऽन्यथा स्यू रमतः स्व आत्मन् सीताकृतानि व्यसनानीश्वरस्ये’ति ।

अनेकावतारकथानिदर्शनेन सर्वेऽप्यवतारा निर्दोषा इति ज्ञापयति । तथा च यत्र क्वचिदज्ञानादिप्रदर्शनं मोहार्थमेवेति भावः ॥ १२ ॥

युक्तिमल्लिका

मूलं यो वेत्ति कस्तस्य पत्रं सन्दर्शयेत्तरोः ।

यस्सर्वगो न सोऽयोगी तस्य दुःखप्रथा वृथा ॥ १३ ॥

सुरोत्तमटीका

रीत्यन्तरेणापि हरेर्दुःखाभावमुपपादयति ॥ मूलमिति ॥ यस्तरोर्वृक्षस्य मूलं वेत्ति तस्य पत्रं कस्सन्दर्शयेदिति लौकिकाभाणकम् । तद्वदेव रामेऽपीति भावेनोक्तम् ॥ य इति ॥ यः रामः सर्वगः सर्वव्याप्तः स कथमयोगी सीतावियोगवान् । सर्वगत्वमूलं जानतः सीतावियोगाख्यतद्विपरीत-पत्रप्रदर्शनं कथं शोभत इति भावः । तस्यायोगरहितस्य या दुःखप्रथा साऽपि वृथा अवियोगाख्यसुखमूलविरुद्धदुःखाख्यपत्रमपि निर्मूलमेवेति भावः । अनेन वियोगाभावसमर्थनेन परिच्छिन्नत्वदोषोऽपि परिहृत इति द्रष्टव्यम् ॥ १३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

धर्मिग्राहकप्रमाणसिद्धोऽर्थो न युक्त्याभासप्रदर्शनेन प्रच्यावनार्ह इत्यत्र लौकिकमाभाणकं वक्ति मूलमिति । प्रकृतोपयोगमाह य इति । अयं भावः । परमात्मा श्रुतिभिः सिध्यन् ‘एको देवः सर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी’ति सर्वव्याप्तत्वेनैव ‘निरनिष्टो निरवद्य’ इति निर्दुःखत्वेनैव च संसिद्धः । तत्र, रामः दुःखी सीतावियोगवत्त्वाद् इति कुयुक्त्या तस्य दुःख-प्रथा दुःखसाधनप्रयासः वृथा बाधितः । यः सर्वगः सर्वव्यापी सः न अयोगी, वियोगवान् न भवतीति वियोगवत्त्वहेतुश्चासिद्धः । अतो धर्मिग्राहक-मानविरुद्धोऽयं हेत्वाभास इति ॥ १३ ॥

युक्तिमल्लिका

सीताकृतानि व्यसनानीश्वरस्य कुतोऽस्य हि ।

स्त्रीकृतं कश्मलं रामो नाश्नुवीतेति च स्फुटम् ।

उभयत्र विपक्षे बाधके आह न हीति । न चेति च । यदि कुक्षिस्थाखिललोकस्य कृष्णस्य स्वर्गारोहणक्षण एव मरणं तदा तदैव कल्पान्तकालीनः लोकप्रलयः स्यात् । तर्कस्य विपर्ययपर्यवसानं न हीति । एवं यदि प्रादुर्भावक्षण एव जननं तदा तदैव कल्पादिकालीना लोकसृष्टिः प्रसज्येत । तत्र विपर्ययपर्यवसानं न चेति । अतो जननमरणाभावसाधक-युक्त्योर्नाप्रयोजकता

॥ १९ ॥

युक्तिमल्लिका

सत्यप्रमोदटीका

कृष्णकाव्ये रुक्मिणीशविजये । तथा च तस्य मरण-वार्ता भ्रान्तिमूलैवेति भावः ॥ २३ ॥

युक्तिमल्लिका

ये पार्थरथसूतस्य विश्वरूपे रणात्पुरा ।

विलग्ना दशनाग्रेषु चूर्णीभूताश्च सर्वशः ।

दृष्टास्तच्छरवेगेन च्छेदो वेधः कथं प्रभोः ॥ २४ ॥

सुरोत्तमटीका

इदानीं हरेश्छेदभेदाभावे युक्तिमाह ॥ ये पार्थेति ॥ ये भटा भीष्मादयः सर्वशः सर्वे । पार्थरथसारथेः कृष्णस्य विश्वरूपे दृश्यमाने सतीति यावत् । रणात्पुरा युद्धारम्भात्पूर्वमेव दशनाग्रेषु विश्वरूपस्य हरेर्दन्ता-ग्रेषु विलग्ना स्संहाराय दंशनसमये संलग्नाः केचन चूर्णीभूतमस्तकादयश्च दृष्टाः पार्थेन । केचिद्विलग्ना दंशनान्तरेषु संदृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गैरित्यादि गीता-वचनात्सिद्धोऽयमर्थः । तच्छरवेगेन तेषां चूर्णितानां दशनाग्रेण दष्टानां शरवेगेन प्रभोः कृष्णस्य च्छेदो वेधः कथम् । न कथञ्चित् । स्वयं प्रागेव तद्वदनग्रासतां प्राप्ताः कथं तमेव हरिं ताडयेयुः । ‘दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वर’मिति वचनेनाद्य प्रत्यक्षस्य दिव्यदृष्टिरूपतया बाधितुम-शक्यत्वेनातादृशद्वितीयप्रत्यक्षमेवाज्ञदृष्टितया बाध्यमिति भावः । एतेन प्रत्यक्ष-दृष्टवेधादेर्विद्धवन्मुग्धवच्चैवेति वचनमात्रेण कथं बाध्यत्वमिति शङ्का परिहृता । उक्तरीत्या वेधाद्यभावस्य ततोऽपि प्रबलपार्थप्रत्यक्षसिद्धत्वात् । अत एव ‘शितविशिखहतो विशीर्णदंशक्षतजपरिप्लुत आततायिनो मे’ इत्यादिवाक्यानि मोहकवाक्यतयोपेक्षणीयानि । शितविशिखा हता येन सः । वि निषेधे पृथग्भाव इति वचनाद्विशीर्णो ऽशीर्णः दंशः कवचोयस्य सः । एतेन विभिद्यमानत्वचीत्येतद्व्याख्यातप्रायम् । क्षतजपरिप्लुत उभयपार्श्वे शरताडित-भटाङ्गस्रवत्क्षतजबिन्दुभिः परिप्लुत इत्यनुकूलार्थतया सङ्ग्राह्याणिवा । विभिद्य-मानत्वचि विलसत्कवच इत्यनयोर्विरोधाच्चास्मदुक्त एवार्थः ॥ २४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

‘छदेभेदादिकं तथा ।

प्रदर्शयति मोहाय दैत्यादीनां हरिः स्वयमि’ति

महाभारततात्पर्यनिर्णयोक्तं समर्थयते ‘ये’ इत्यादिना ‘श्रुतिस्तु’ इत्यन्तैर् एकोनविंशतिश्लोकैः ॥ ननु भीष्मेण

‘‘मम निशितशरैर्विभिद्यमानत्वचि विलसत्कवचेऽस्तु कृष्ण आत्मा’’

इति कृष्णस्य त्वक्छेदस्य कथितत्वेन कथं छेदो नेत्युच्यत इति शङ्कामादौ परिहरति ये इति । ये भीष्मादयः सर्वशः कौरवभटा रणात्पुरा पार्थरथसूतस्य कृष्णस्य दन्ताग्रेषु चूर्णीभूता विश्वरूपे पार्थेन दृष्टास् तेषां शरवेगेन तस्य प्रभोश् छेदो वेधः कथमित्यन्वयः । ननु ‘मम निशितशरैर्विभिद्यमानत्वचि’ इति भागवतस्थभीष्मवाक्येन कृष्णत्वचि छेदः प्रत्यक्षतो दृष्ट इत्यवगम्यते । न चानुमानागमाभ्यां प्रत्यक्षबाधः सम्भवति । ‘क्व च प्रत्यक्षतः प्राप्तमनु-माऽऽगमबाधितमि’ति सिद्धान्तात् । अतः ‘प्रदर्शयति मोहाये’ति कथं प्रत्यक्षदृष्टस्य मोहत्वोक्तिः । भीष्मादयः न त्वक्छेदनसमर्थाः, रणात्पुरैव मृतप्रायत्वाद् इति खल्वनुमानेनैव प्रत्यक्षबाधो वक्तव्य इति चेन्मैवम् । अभिप्रायानवगमात् । नात्र प्रत्यक्षस्य केवलेन अनुमानेन बाधोक्तिर् अभि-प्रेता । किं नाम बलवत्प्रत्यक्षान्तरेण अनुगृहीतेनैव । तदेतदुक्तं पार्थेन दृष्टा इति । पार्थदृष्टिस्तु ‘दिव्यं ददामि ते चक्षुः’ इत्युक्तेर्बलवती । ‘भासस्तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णो’ ‘निरनिष्टो निरवद्य’ इति धर्मिग्राहकप्रमाणानुगुणा । पूर्वं प्रत्यक्षं तु तत्प्रतिकूलत्वाद्दुर्बलम् । अतः दुर्बलस्याज्ञप्रत्यक्षस्य प्रबलेन ज्ञानिप्रत्यक्षेणैव बाधोक्तिरिति न कोऽपि सिद्धान्तविरोधः ॥ २४ ॥

युक्तिमल्लिका

पिशाचाविष्टदेहेऽपि प्रायश्छेदो न दृश्यते ।

मन्त्रेण कुण्ठिता धारा न च्छिनत्ति नरान्हि यत् ।

हरेश्छेदश्श्रुतिप्रोक्तसार्वज्ञच्छेद एव तत् ॥ २५ ॥

सुरोत्तमटीका

छेदभेदाद्यभावे युक्त्यन्तरमप्याह ॥ पिशाचेति ॥ यद्यस्मान्मन्त्रेण स्तम्भनमन्त्रेण । धारा असिधारा नरान्न च्छिनत्तिहि । हीत्यनेन लोकप्रसिद्धिं सूचयति । तत्तस्मात्कारणाद्धरेश्छेदः शस्त्रादिना । श्रुतिप्रोक्तं यत्सार्वज्ञं तस्य च्छेद एव । अल्पज्ञोऽपि पिशाचादिः शक्ति-विशेषाभिज्ञाताया मन्त्रविशेषाभिज्ञाताया वा परांगमपि छेत्तुं न मुञ्चति । हरेस्स्वांगस्यैव च्छेदे पिशाचादितोऽप्यकुशलत्वप्रसङ्गेन कथं न सार्वज्ञच्छेद इति भावः ॥ २५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

प्राय इत्यनेन कदाचित्स्तम्भकशक्त्यभिभवे छेदो भवत्यपीति कथनेन तच्छक्तेः परमात्माधीनता द्योत्यते । सार्वज्ञेति । कदाचि-न्मन्त्रविशेषाभिज्ञेन रक्षितस्य वा पिशाचेनाविष्टस्य वा देहस्यापि न छेदो यदा तदा किमु वक्तव्यं स्वयं नित्यसर्वज्ञस्येति भावः । प्रसक्तस्यापिछेदस्य स्तम्भकशक्त्या पिशाचेन वारणम् । कृष्णस्य तु आकाशवच्छेदानर्हतया तत्प्रसक्तिरेव नेत्ययं विशेषः ‘स च्छेद्यः केन वा वदे’त्यग्रे वक्ष्यते ॥ २५ ॥

युक्तिमल्लिका

ब्रह्माण्डखर्परच्छेदे यन्नखाग्रच्छिदापि न ।

युक्तिमल्लिका

नटो नाट््यकृते नारी नार्येवाज्ञस्य किं दृशा ॥ ३६ ॥

सुरोत्तमटीका

नटवदित्युक्तं विवेचयति ॥ नट इति ॥ नाट्यकृते नर्तनार्थं नारी स्त्रीवेषधारी अज्ञस्य दृशा नार्येव किं नेति सम्बन्धः । तथा हरिरपीति भावः ॥ ३६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

तस्य कृष्णस्य, यात्रा कैलासं प्रतीति शेषः । भूत्यै पुत्रावाप्तिलक्षणैश्वर्याय । तस्य रामस्य शिवार्चनं सेतौ लिङ्गस्थापनम् । अहंसः रावणवधनिमित्तेन शङ्क्यमानपापस्य । उभयत्र हेतुः परः प्रभुरिति । परः सर्वोत्तमः प्रभुः पुण्यपापनियामकः । तत्र श्रुतिं प्रमाणयति । न कर्मणेति । कनीयान् ह्नासवान् । परिपूर्णस्य परस्य न वृद्धिह्नाससम्भव इत्याशयः॥ ४२ ॥

युक्तिमल्लिका

न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किञ्चन ।

नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि ॥ ४३ ॥

न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा ।

इति गीतावचनतस्समाधत्स्व मनस्सदा ॥ ४४ ॥

सुरोत्तमटीका

गीतावाक्येनाप्युक्तसमर्थं समर्थयते ॥ न मे पार्थेति ॥ मे कर्तव्यं नास्तीति कैलासयात्राकारिणः कृष्णस्यैव वचनम् । अनवाप्तं प्रागप्राप्तम् अवाप्तव्यम् उपरि प्राप्यं नैवेति सम्बन्धः । तथापि जनसंग्रहाय कर्मणि कैलासयात्रा सूर्यग्रहणे स्यमन्तपञ्चकयात्रा देवर्षितर्पणादिकर्मणि । उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्मचेदहमित्युत्तरवाक्यान्नानवाप्तमवाप्तव्यमिति स्वफलनिषेधाच्च केवलं जनसंग्रहायेति गम्यते । अवशिष्टं तु स्पष्टम् । समाधत्स्व समाहितं कुरु ॥ ४३,४४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

कर्तव्यम् इष्टसाधनम् । लिङाद्यर्थस्तु इष्टसाधनत्व-मेवेत्युक्तेः । वर्त एवेति अयोगव्यवच्छेदः । लोकसङ्ग्रहायेति भावः

॥ ४३,४४ ॥

युक्तिमल्लिका

ईजे च भगवान्नामो यत्रास्पृष्टोऽपि कर्मणा ।

लोकस्य सङ्ग्रहायेशो यथाऽन्योऽघापनुत्तये ।

इति भागवतोक्त्या च स्वस्थचित्तस्सदा भव ॥ ४५ ॥

सुरोत्तमटीका

उक्तार्थे भागवतवचनमाह ॥ ईज इति ॥ यत्र (श्य) स्यमन्तपञ्चके । कर्मणा पुण्यपापरूपेण । रामः परशुरामः । अत्र तु जन-सङ्ग्रहायेति स्पष्टम् । अन्यः मनुष्यादिः । अघापनुत्तये यथा तथा लोकस्य सङ्ग्रहाय फलवत्त्वमात्रे दृष्टान्तो न तु तद्वदघापनुत्तय इति भावः । भगवानीश इति च तत्र हेतुसूचनम् ॥ ४५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

ईशस्य प्रवृत्तिः परप्रयोजनार्थैवेत्यत्र भागवतं प्रमाण-यति ईज इति ॥ ४५ ॥

युक्तिमल्लिका

अथापि भगवद्दोषं वृथा यो मनुते नरः ।

तं दोषेषुः शिलाक्षिप्तदारुप्रोतशरोपमः ।

श्रुत्याकृष्टगुणोत्सृष्टेर्धानुष्कमनुधावति ॥ ४६ ॥

सुरोत्तमटीका

एवं श्रुतिस्मृतियुक्तिप्रत्यक्षाख्यप्रमाणत्रितयेनापि भगवतो निर्दोषत्वे सिद्धेऽपि यस्तं दोषिणं मनुते स निर्दोषमहापुरुषदूषणाख्यदोषेणांधे तमसि पात्यत इतीममर्थं सदृष्टान्तमुपपादयन्निर्दोषत्वसाधनमुपसंहरति ॥ अथापीति ॥ अथापि एवं निर्दोषत्वे सिद्धेऽपि । वृथा प्रमाणं विना । तं पुरुषं दोषेषुर् दोषाख्यबाणः । शिलायां क्षिप्तो ऽग्रे दारुप्रोतः यश्शरस्त-स्योपमा यस्य सः । दोषेषुरिति सम्बन्धः । दोषसाधकत्वेनाभिमतप्रत्यक्षादी-नामयोवत्परगात्रभेदन सामर्थ्याभावस्योपपादितत्वाद्दारुप्रोतेत्युक्तम् । धानुष्कं प्रयोक्तारं त्वामेवोपधावति । त्वमेव दोषेण तमसि निपात्यस इति भावः । तत्र हेतुः श्रुत्याकृष्टगुणोत्सृष्टेरिति । श्रुत्या वेदेनाकृष्टा आनीतास्साधिता इति यावत् । हरेर्गुणा अच्छेद्यत्वावेध्यत्वादयस् तेषामुत्सृष्टेः परित्यागात् । श्रुति-प्रतिपादितनिर्दोषत्वाख्यगुणोत्सर्जनादिति भावः । इषुपक्षेतु आकर्णान्तमाकृष्ट-मौर्वीमोचनादिति द्रष्टव्यम् । दारुप्रोतशर आकर्णान्तमाकृष्यमोचन एव धानुष्कमनुधावति । तद्वद्दोषेषुरप्युक्तभगवद्गुणविसर्जनात् त्वामेव यमदूतक-राहतखड्गशरवह्न्यादिभिश्छेद्यत्ववेध्यत्वदाह्यत्ववन्तं कृत्वा तमसि मज्जयतीति भावः ॥ ४६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अथापि निर्दोषतायाः सकलप्रमाणप्रमितत्वेऽपि । वृथा दुराग्रहमात्रेण । श्रुतिर् वेदः । इषुपक्षे कर्णः । आकृष्टाः साधिताः । अन्यत्र स्पष्टम् । गुणा आनन्दादयो ऽन्यत्र ज्या। उत्सृष्टिर् अपलापः । अन्यत्र मोचनम् । अनुधावति अविलम्बेन तमसि पातयति । अन्यत्र परावृत्य विध्यति । यथोक्तं ‘असन्नेव स भवति असद्ब्रह्मेति वेद चेदि’ति ॥४६,४७॥

युक्तिमल्लिका

तस्मात्स्वमूलरूपे च स्वावतारेषु च प्रभुः ।

अवद्यगन्धविधुर इति सर्वं मनोरमम् ॥ ४७ ॥

सुरोत्तमटीका

तस्मादित्युपसंहारः ॥ ४७ ॥