वृथैव गुणसंत्यागे वैदुष्यं ते गमिष्यति

ब्रह्मद्वैतखण्डनम्

युक्तिमल्लिका

वृथैव गुणसंत्यागे वैदुष्यं ते गमिष्यति ।

अत्यागे महिमध्रौव्यान्निर्गुणं स्यात्कदा तव ॥ ६७३ ॥

सुरोत्तमटीका

वृथैव त्यागकारणं विनैव । ते वैदुष्यं वैदुष्याख्यगुणः । वृथा गुणत्यागिनो ऽवैदुष्यावश्यम्भावात् । त्वं वृथैव गुणं त्यजसि । निमित्ते सति गुणत्यागः कथं न स्यादिति भावः । अत्यागे भगवद्गुणानामत्यागे । सर्वज्ञत्वसर्वेश्वरत्वादि गुणानाम् अत्यागे उक्तमहिम्नः ध्रौव्यात्सर्वकालीनत्वात् तव निर्गुणं कदा स्यात् । गुणापाये सति सगुणमेवेदं तव मते निर्गुणं भवेत्गुणा-नामुक्तविधया सार्वकालीनत्वात्तस्यानवसर एव ॥ ६७३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

ननु नार्थापत्त्या गुणत्यागः किन्त्वेवमेवेत्यत आह वृथेति ॥ वैदुष्यम् उपलक्षणं विवेकादिसर्वं गुणजातम् । एवमेव तस्यापि त्याग आपद्यते । अत्यागे सत्यज्ञानादिवाक्यमुख्यार्थेऽनुपपत्त्यभावाद्गुणानामपरित्यागे । निर्गुणं कदा स्यात् । लक्षणया नैव निर्गुणं कदाऽपि सिध्यति ॥ ६७३ ॥

युक्तिमल्लिका

सत्यप्रमोदटीका

सगुणं ब्रह्मापरं, परं तु निर्गुणम् इति मायिमतं सुस्पष्ट-भारतवाक्यैर्निराकरोति नास्तीत्यादिभिरष्टभिः ॥ सत्यवाक्येन यथार्थवाक्येन । सर्वार्थानिति फलरूपतात्पर्यलिङ्गोक्तिः ॥ ६८२ ॥

युक्तिमल्लिका

उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः ।

यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ॥ ६८४ ॥

यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः ।

अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥ ६८५ ॥

सुरोत्तमटीका

अन्यः क्षराक्षराभ्याम् । अत्रापि लौकिकालौकिक-पुरुषाणां क्षराक्षरोत्तमपुरुषतया विभागाद् यस्मात्क्षरमतीतोहमित्युक्तोत्तम-पुरुषस्य स्वस्य कृष्णस्य परमात्मतया निर्देशाच्च विष्णोरेव परब्रह्मत्वं तदन्य परब्रह्माभावश्च सिध्यति । अस्ति चेत्सोऽपि चतुर्थपुरुषतया परमात्मतया वा निर्दिश्येतेत्यतस्स नास्त्येवेति भावः ॥ ६८४,६८५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

परमात्मेति पुरुषोत्तम इति प्रथितत्वोक्त्या तस्यैव परब्रह्मत्वमभिप्रेयते ॥ ६८३-६८५ ॥

युक्तिमल्लिका

मत्तः परतरं नान्यत्किञ्चिदस्ति धनंजय ।

मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ॥ ६८६ ॥

ससुरासुरगन्धर्वं सयक्षोरगराक्षसम् ।

जगद्वशेऽवर्ततेदं कृष्णस्य सचराचरम् ॥ ६८७ ॥

सुरोत्तमटीका

मत्तः परतरं नास्तीत्यत्र विष्णोरन्यपरब्रह्माभावः स्पष्ट एव ॥ ६८६,६८७ ॥

सत्यप्रमोदटीका

सूत्रे मणिगणा इवेति ॥ अनेन दृष्टान्तेन परिणा-म्युपादानत्वं विवर्तोपादानत्वं च निराकृत्य निमित्तकारणत्वं स्थितिहेतुत्वं व्यवस्थापयता पराभिमतस्य शुद्धस्याधिष्ठानाभिमतस्य ब्रह्मत्वं प्रतिषिध्यते । न हि सूत्रं मण्यात्मना परिणमते न वा मण्यारोपाधिष्ठानमिति भावः ॥ ६८६ ॥

युक्तिमल्लिका

रुद्रं समाश्रिता देवा रुद्रो ब्रह्माणमाश्रितः ।

ब्रह्मा मामाश्रितो नित्यं नाहं कञ्चिदुपाश्रितः ॥ ६८८ ॥

सुरोत्तमटीका

‘‘रुद्रं समाश्रिता देवा’’ इत्यत्रापि कृष्णेन नाहं कञ्चि-दुपाश्रित इति स्वाश्रयस्यान्यस्याभावकथनात्तदन्यपरब्रह्माभावस्स्पष्ट एव

॥ ६८८ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अवर्तत इदम् इति पदच्छेदः ॥ ६८७, ६८८ ॥

युक्तिमल्लिका

सत्यं सत्यं पुनस्सत्यमुद्धृत्य भुजमुच्यते ।

वेदशास्त्रात्परं नास्ति न दैवं केशवात्परम् ॥ ६८९ ॥

इति भारतवाक्यानि स्पष्टीकुर्वन्ति तं प्रभुम् ॥ ६९० ॥

सुरोत्तमटीका

सत्यं सत्यमित्यत्र तु ‘‘न दैवं केशवात्परमि’’ति केशवादन्यपरब्रह्माभावोऽति स्पष्टः ॥ ६८९,६९० ॥

सत्यप्रमोदटीका

वेदेति ॥ ‘विज्ञेयं परमं ब्रह्म ज्ञापिका परमा श्रुतिः’ इति श्रुत्यर्थोपबृंहणेन केशव एव परमं ब्रह्मेति प्रतिज्ञायते॥६८९,६९० ॥

युक्तिमल्लिका

उपक्रम्याखिलेशत्वं पुरा नारायणस्य यत् ।

मध्येऽभ्यस्तं तदेवान्तेऽप्युपसञ्जह्रुरञ्जसा ॥ ६९१ ॥

तस्माद्भारतवाक्यानां लक्षमैकार्थ्यसिद्धये ।

विष्णोरत्युत्तमत्वाख्यमर्थमाहेति सिध्द्यति ॥ ६९२ ॥

सुरोत्तमटीका

मूध्नर्युद्धृताञ्जलिपुटा उपतस्थुरधोक्षजम् ॥ ६९८ ॥

अप्यर्वाग्वृत्तयो यस्य महित्वे स्वभुवादयः ।

यथामति गृणन्ति स्म कृतानुग्रहविग्रहम् ॥ ६९९ ॥

सुरोत्तमटीका

तं दक्षाध्वरे कलहशमनायोपागतं नारायणम् । तत्तेजसा नारायणतेजसा हतरुचस् तिरस्कृतकान्तिमन्तः । सन्नजिह्वा भयाच्छुष्कीभूत-जिह्वाः । ससाध्वसा भयसहिताः । मूध्नर्युद्धृतांजलिपुटा अधोक्षजमुपतस्थुर् उपासांचक्रुः । कुतस्तेषामेतादृशी नीचावस्थेत्यत उक्तम् । यस्य विष्णोर्महित्वे महिमि्न विचार्यमाणे अर्वागधस्ताद्वृत्तिर्येषांते तन्महिमसदृशमहिमरहिता इति भावः । स्वभुवादयः स्वयंभ्वादयः । मुख्यस्य स्वभूत्वस्य विष्ण्वेकनिष्ठत्वा-द्ब्रह्मण्यसंधिकरणम् । कृतोऽनुग्रहो येन सविग्रहो यस्य तमनुग्रहेण प्रदर्शित-विग्रहमित्यर्थः । यथामति गृणन्ति शक्त्यनुसारेण स्तुवन्ति । सकलतन्महिम्नां-स्तवनेऽपि न शक्तिस्तन्महिमप्राप्तिस्तु दूरापास्तेति भावः ॥ ६९७-६९९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

चतुर्थस्कन्धवाक्यमुदाहरति तमिति नारायणम् । उपागतं दक्षाध्वरे प्रादुर्भूतम् । आदिपदग्राह्यतावच्छेदकम् अध्वरमण्टपवृत्तित्वम् । सर्वे इति असङ्कोचो ज्ञाप्यते । व्यर्थं सदिति न्यायात् । महदागमनं कारणम् । प्रत्युत्थानादिकं, तत्तेजःपराहततेजस्त्वं, जिह्वाऽवसादः, साध्वसं, प्रणामः, उपस्थानम् इत्यादीनि कार्याणि । अतः प्रत्येकं कार्यानुमानानि । बहुत्वं संवादेन दाढर्््यहेतुः । विमता विष्ण्ववरास् तत्कार्यव्यापारवत्त्वादिति प्रत्येकं प्रयोक्तव्यम् । विपक्षे हेतूच्छित्तिर्बाधिका । अधोक्षजम् इन्द्रियजन्यज्ञानागोचरम् । अव्यक्त-स्वभावमिति यावत् । कृतानुग्रहविग्रहम् अनुग्रहेण प्रकटीकृतदेहम् । आर्वगिति साक्षादेवावरत्वोक्तिः । स्वभुवादय इत्यत्र सन्ध्यभावश्छान्दसः । भूधातोर् न परमात्मनीव प्रादुर्भावमात्रार्थकत्वं किन्तूत्पत्तिपरत्वम् इति द्योतनद्वारा परममुख्य-स्वभूत्वाभावज्ञापनाय । यथामतीत्यनेन साकल्येन तद्गुणविषयिणी मतिरपि नास्ति किमु तदभिधानरूपा स्तुतिः किमु पुनस् तत्साम्यप्राप्तिसम्भावनाऽपि इति हृदयम् ॥ ६९७-६९९ ॥

युक्तिमल्लिका

देवासुराणां मघवान्प्रधानस्तस्य शङ्करः ।

तस्य ब्रह्मा प्रभुस्तस्य स्वयं नारायणः किल ।

द्विजानां देवतानां च यो देवस्स स्वयं किल ॥ ७०० ॥

सुरोत्तमटीका

देवासुराणामित्यनेन

‘‘देवासुराणां मघवान्प्रधानो दक्षादयो ब्रह्मसुताश्च तेषाम् ।

भवः परस्सोथविरिञ्चवीर्यस्समत्परोऽहं द्विजदेवदेव’’

इति पञ्चमस्कन्धस्थवृषभवचनमर्थतस्संगृह्णाति । अर्थस्तुदेवासुराणां चन्द्रसूर्यादिदेवानामसुराणां च मघवानिन्द्रः प्रधानः । दक्षादयो ब्रह्मसुताश्च प्रधानाः । इन्द्रस्य सर्वज्येष्ठत्वात्प्रथमतो ग्रहणम् । तेषां दक्षादीनामिन्द्रस्य च भवो रुद्रः परः प्रधानः । स भवः विरिञ्चवीर्यः विरिञ्चस्य वीर्यं जनकं यस्य स इति विरिञ्चवीर्यः विरिञ्चपुत्र इत्यर्थः । रुद्राद्विरिञ्चः प्रधान इति भावः । स विरिञ्चो ऽहं परो यस्येति मत्परः । विरिञ्चादप्यहमेव सर्वोत्तम इत्यर्थः । अत्रापि देवतातारतम्यकथनपूर्वकं विष्णोस्सर्वोत्तमत्वं कथ्यते । मूलस्थद्विज-देवदेवपदस्यार्थमाह ॥ द्विजानामिति ॥ ७०० ॥

सत्यप्रमोदटीका

ऋषभनामकपरमात्मनः स्वपुत्रान्प्रति तत्वोपदेशात्मकं पञ्चमस्कन्धगं भागवतवचनमर्थतः सङ्गृह्णाति देवेति ॥ तारतम्यान्तगत्वेन स्वस्य सर्वोत्तमत्वमवधार्यते । मूलस्थद्विजदेवदेव इत्यस्यार्थकथनं द्विजानाम् इति । द्वन्द्वगर्भः षष्ठीतत्पुरुषः ॥ ७०० ॥

युक्तिमल्लिका

निमित्तमात्रमीशस्य विश्वसर्गनिरोधयोः ।

हिरण्यगर्भश्शर्वश्च कालाख्यारूपिणस्तव ॥ ७०१ ॥

सुरोत्तमटीका

कालाख्यारूपिणः काल इत्याख्यारूपं चास्यास्तीति कालाख्यारूपी । तस्य तव । इदं कृष्णं प्रति भक्तस्य वचनम् । अत्रापि विष्णोस्सर्वोत्तमता ब्रह्मरुद्रादीनां च तदधीनता स्पष्टा ॥ ७०१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

निमित्तमिति कृष्णं प्रति भक्तवचनम् । द्वारमात्रं न तु मुख्यनिमित्तम् । सर्गनिरोधयोरिति यथाक्रममन्वयः । काल इत्याख्या-रूपेऽस्य स्त इति तस्य । कालाख्येति बहुव्रीहिमाश्रित्य रूपविशेषणे कालाख्यरूपिण इति स्यादित्यवधेयम् । ‘अर्न्तबहिःपूरुषकालरूपैः’ इत्युक्ते-र्बहिःस्थितं कालरूपम् । संहारकं वा । ‘कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धः’ इति गीतोक्तेः

॥ ७०१ ॥

युक्तिमल्लिका

सरस्वत्यास्तटे राजन्नृषयस्सत्रमासत ।

वितर्कस्समभूत्तेषां त्रिष्वधीशेषु को महान् ॥ ७०२ ॥

सुरोत्तमटीका

त्रिष्वधीशेषु विष्णुब्रह्मरुद्रेषु महान् श्रेष्ठः क इति वितर्को विचारः । सर्वेषु त्रयाणामधीश्वरत्वकथनेन तेष्वप्येकस्य महत्त्वप्रश्नेन च सर्वैक्यं त्रिदेवतैक्यं त्रिदेवतासाम्यं च गर्भस्नावेण गतम् ॥ ७०२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

युक्तिमल्लिका

सत्यं शौचं दया दानं त्यागस्सन्तोष आर्जवम् ।

शमो दमस्तपस्साम्यं तितिक्षोपरतिः श्रुतम् ॥ ७०६ ॥

ज्ञानं विरक्तिरैश्वर्यं शौर्यं तेजो धृतिः स्मृतिः ।

स्वातन्त्र्यं कौशलं कान्तिरसौभगं मार्दवं क्षमा ॥ ७०७ ॥

प्रागल्भ्यं प्रश्रयं शीलं सह ओजो बलं भगः ।

गाम्भीर्यं स्थैर्यमास्तिक्यं कीर्तिर्मानोऽनहङ्कृतिः ॥ ७०८ ॥

सुरोत्तमटीका

इदानीं स्पष्टं नारायणस्य गुणपूर्णताप्रतिपादकानि भागवतवचनान्याह ॥ सत्यमित्यादिना ॥ अत्र सत्याद्या अनहंकृत्यंताश् चत्वारिंशद्गुणा विशिष्य गृहीताः ॥ ७०६-७०८ ॥

सत्यप्रमोदटीका

भूदेव्या धर्मं प्रति वचनं भागवते प्रथमस्कन्धे सत्य-मित्यादि । अत्र शमादीनां भगवद्गुणानां लौकिकेभ्यो विशेषा भागवत-टिप्पणीतोऽवगन्तव्याः । इमे चत्वारिंशत् । अन्ये च अनन्ताः । नित्या अनादयश्चेति ग्राह्यम् । महागुणाः प्रत्येकं निरवधिकाः । प्रार्थ्या बिम्बभूत-स्थत्वात्स्वयोग्यतत्तद्गुणलाभायोपास्या इत्यर्थः । न तु त एव मे स्युरिति भावनीयाः । स्वायोग्यत्वेन तत्कामनाया अधःपातहेतुत्वात् । न च यान्तीति । यावद्धर्मिभाविन इति भावः । अनेन गुणत्यागलक्षणाश्रयणेन मायावादिनामैक्यप्रत्याशा गर्भस्रावेण परास्ता । अभ्यासेन नित्यत्वस्य सतात्पर्यमवधारणेन तत्त्यागस्य प्रमाणपराहतेः ॥ ७०६-७११ ॥

युक्तिमल्लिका

इमे चान्ये च भगवन्नित्या यत्र महागुणाः ।

प्रार्थ्या महत्त्वमिच्छद्भिर्न च यान्ति स्म कर्हिचित् ॥ ७०९ ॥

स्थापयन्ती प्रार्थ्या इति गुणानां बिम्बत्वस्योक्त्याऽ-नौपाधिकत्ववर्णनेन, नित्यत्वाभ्यासेन त्यागायोगोक्त्या च निरवकाशतया सिद्धान्तयन्ती । जडेति प्रकृतिगुणेत्यर्थः । तुच्छेति सान्तत्वसातिशयत्व-दोषमिश्रितत्वाद्युपप्लुतजैवगुणेत्यर्थः । गतिम् अवकाशम् । ददौ सूचितवती । निषेधवाक्यानां प्रमितेतरनिषेधकत्वस्य क्लृप्तत्वात् ॥ ७१२ ॥

युक्तिमल्लिका

मय्यनन्तगुणेऽनन्ते गुणतोऽनन्तविग्रहे ।

यदासीत्तत्त एवाद्यस्स्वयम्भूस्समभूदजः ॥ ७१३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

तिष्ठतु मानान्तरविरोधः ॥ मे माता वन्ध्येतिवद्ब्रह्म निर्गुणमित्येतदपि पदयोरेव मिथो विरोधाज्जात्युत्तरस्याऽऽद्यं निदर्शनमित्याह ब्रह्मेति ॥ ७२३ ॥

युक्तिमल्लिका

यदि ज्ञापनमात्रेण पुनस्तेषां निवृत्तता ।

(मानशक्तेः पुनः प्राप्त्या निर्गुणं ते कदाऽपि न) ।

तद्गानां ज्ञापकत्वे तु नोक्तदोषो निवर्तते ॥ ७२४ ॥

सुरोत्तमटीका

तेषां (अनुमानादीनाम्) उक्तविधया तवैवावश्यक-मेयत्वादिधर्माणाम् । मानशक्तेर् निर्गुणसाधकप्रमाणबलात् पुनःप्राप्त्या धर्मनिवृत्त्यै पौनः पुन्येन प्रमाणोक्तौ पुनःपुनर्धर्माणामेव प्राप्त्या कदापि न । तद्गानां निर्गुणब्रह्माश्रितानाम् । उक्तः सगुणत्वप्राप्तिलक्षणः । न निवर्तत इति सम्बन्धः। निर्गुणत्वस्य स्वसिद्ध्यर्थं मानमेयत्वादिधर्मोपजीवनान्न तन्निवर्तकता । उपजीवकस्योपजीव्यनिवर्तकत्वायोगात् । अन्यस्य च निवर्तकस्याभावात् । उक्तधर्मबलादागता सगुणता पुनर्न निवर्त्येति भावः ॥ ७२४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

‘निर्विशेषत्वमेतेन मूकोऽहमितिवद्भवेदि’ति अनु-व्याख्यानसुधोक्तदिशा चोद्यपरिहारौ दर्शयति यदीत्यादिभिः । निर्विशेषत्व-साधकमानोदाहरणे तन्मानमेयत्वरूपविशेषेणैव सविशेषत्वप्राप्तिरित्युक्तम् । तदाह ज्ञापन मात्रेणेति । एतद्विशेषनिवृत्तिर्न तावन्निर्विशेषत्वसाधनोपन्यस्त-पूर्वमानेनैव । तन्मानमेयत्वमुपजीव्यैव लब्धात्मनोपजीवकेन पुनस्तस्यैव निषेधायोगात् । अतस्तन्निवृत्तये मानान्तरमुपन्यसनीयम् । तेन च मानान्तर-मेयत्वरूपविशेषप्राप्तिरित्याह पुनरिति । तन्निवृत्तये चोक्तरीत्याऽगत्या पुन-र्मानान्तरम् । तेन च पुनस्तन्मेयत्वरूपविशेषापत्तिरिति कदाऽपि न निर्विशेषसिद्धिरित्याह कदेति ।

किं चैतद्विशेषनिषेधायोपन्यस्तमानमेयत्वादिकं ब्रह्मनिष्ठम् अन्यनिष्ठं वा । नाद्यस् तेनैव सविशेषत्वापत्तिरित्युक्तो दोष इत्याह तद्गानामिति ॥ ७२४ ॥

युक्तिमल्लिका

अन्यगानां ज्ञापकत्वे ज्ञाप्यस्याप्यन्यनिष्ठता ।

असतो ज्ञापकत्वे स्याज्ज्ञाप्यमप्यसदेव हि ॥ ७२५ ॥

सुरोत्तमटीका

अन्यगानामन्यनिष्ठानाम् । ज्ञाप्यस्य निर्गुणत्वस्य । साध्यसाधनयोरेकाश्रितत्वावश्यंभावात् । मिथ्यात्वात्तन्निवृत्तिरित्यत आह ॥ असत इति ॥ असतः मिथ्याभूतस्य । असन्मिथ्याभूतम् ॥ ७२५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

न द्वितीय इत्याह अन्येति । ज्ञाप्यस्य निर्विशेषत्वस्य । अन्यनिष्ठतेति । साध्यसाधनयोरैकाधिकरण्यनियमात् । न ह्यन्यस्य भोजनेन अन्यस्य तृप्तिर् लौकिकी । अथ मानमेयत्वादिकम् असदिति न तेन सविशेषत्व-मिति मन्यसे तर्हि तद्बलात्सिध्यन्निर्विशेषत्वमपि असदेव । असतोऽसाधकत्वस्य-प्रसिद्धेरित्याह हीति ॥ ७२५ ॥

युक्तिमल्लिका

आरोपितेन धूमेन सिद्ध्येदारोपितोऽनलः ।

युक्तिमल्लिका

सत्यप्रमोदटीका

इतिहासपुराणाभ्याम् उक्तदिशा तत्प्रतिपाद्यविष्ण्वा-धिक्यानुसारेण । समुपबृंहयेत् तत्परतया योजयेत् । प्रचलिष्यति प्रचालयिष्यति

॥ ७४५ ॥

युक्तिमल्लिका

इति स्मृतेस्सत्पुराणभारतोक्तप्रकारतः ।

यच्छ्रुतेर्योजना तस्माद्विष्णुर्ब्रह्म श्रुतेर्बलात् ॥ ७४६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

ब्रह्म परं ब्रह्म । तदुक्तं ‘विष्ण्वाधिक्यविरोधीनि यानि वेदवचांस्यपि । तानि योज्यान्यानुकूल्याद्विष्ण्वाधिक्यस्य सर्वशः’ इति ॥ ७४६ ॥

युक्तिमल्लिका

वेदे रामायणे चैव पुराणे भारते तथा ।

आदावन्ते च मध्ये च विष्णुस्सर्वत्र गीयते ॥ ७४७ ॥

सुरोत्तमटीका

पूर्वं श्रुतिस्मृत्योरैकार्थ्यरूपयुक्तितश्च श्रौतत्वं विष्णो-रानीतम् । अधुना साक्षात्स्मृत्यैव तत्साधयन् श्रुत्यन्तःपातिनिर्गुणवाक्य-स्यापि विष्णुप्रतिपादकतैवेत्याह ॥ वेद इत्यादिना ॥ ७४७-७४९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

श्रुतीस्मृतीनामैकार्थ्ये, विष्णुपरत्वे च स्पष्टां श्रुतिमाह वेद इति । गीयते परममुख्यवृत्त्या सर्वोत्तमत्वेनेत्यर्थः । अङ्गीकृतं चैतन्मायि-भाष्यकारेणापि, ‘भारभृत्कथितः’ इति विष्णुसहस्रनामव्याख्यानावसरे इदमेव स्मृतिवाक्यमुदाहृत्य वेदादिभिर् इममेव परत्वेन व्याकुर्वता । अतो न क्वापि निर्गुणोक्त्यवसरः ॥ ७४७ ॥

युक्तिमल्लिका

मां विधत्तेऽभिधत्ते मां विकल्प्योपोह्य इत्यहम् ।

इत्यस्या हृदयं साक्षान्नान्यो मद्वेद कश्चन ।

वेदैश्च सर्वैर्वेद्योऽहमेवेत्यवदधार हि ॥ ७४८ ॥

पूर्वाद्भारतवाक्याच्च पराद्भागवतोदितात् ।

स्पष्टगीतोक्तितस्सर्ववेदार्थो विष्णुरेव हि ॥ ७४९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

मामिति श्रीकृष्णस्योद्धवं प्रति भागवतवाक्यम् । ‘वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यः’ इति गीतावाक्यम् । एवकारेण तदन्यत्र महातात्पर्य-व्यवच्छेदः ॥ ७४८, ७४९ ॥

युक्तिमल्लिका

फलितमाह ॥ सर्वथेति ॥ उपसंहरति ॥ अत इति ॥ अतस्संकोचस्य न्याय्यत्वात् ॥ ७५५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

गौणीं वृत्तिमुपेत्य कदशनेनेत्युक्तम् । वस्तुतस्तु निर्गुणपदस्य त्रिगुणवर्जितत्वं मुख्यार्थ एवेत्याह सर्वथेति । मुख्यार्थस्या-परित्यागेन सङ्कोचमात्रस्य कदशनत्वाभावात् ॥ ७५५ ॥

युक्तिमल्लिका

विमतः परमो मुक्तः परमात्मा घटादिवत् ।

मुक्तत्वाद्भावधर्माणामपि धर्मीत्यबाधिता ।

अनुमा सगुणब्रह्मसाधिका बाधिका तव ॥ ७५६ ॥

सुरोत्तमटीका

व्यावहारिकतयासिद्धसाधनत्वादिशङ्कां गर्भस्रावेण निवारयन्परममुक्तं परमात्मानं पक्षीकृत्य तस्य सगुणत्वेऽनुमानमाह ॥ विमत इति ॥ अत्र परमो मुक्तः परमात्मेति पक्षः । भावधर्माणां धर्मीति साध्यं मुक्तत्वादिति हेतुः । घटादिवदिति दृष्टान्तः ॥ ७५६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

विमतः परमात्मा, भावधर्माणां धर्मी, मुक्तत्वाद् घटवद् इति युक्त्याऽपि सगुणत्वं साधयति विमत इति ॥ अपिपदेना-भावधर्मधर्मित्वस्याभावद्वैतवादिना परणैवाङ्गीकारान्न तस्य साध्यत्वमिति सूचितम् ॥ अबाधिता उपलक्षणम् । निर्दोषेत्यर्थः ॥ ७५६ ॥

युक्तिमल्लिका

बन्धाभावाधिकरणो मुक्तो ह्यत्र विवक्षितः ।

बन्धश्च चेतनस्यैव न घटे नापि मोचिते ॥ ७५७ ॥

सुरोत्तमटीका

मुक्तत्वहेतोरसिद्ध्यादिकं परिहर्तुं विवेचयति ॥ बन्धा-भावाधिकरण इत्यारभ्य मुक्ते बन्धाभावं न को वदेदित्यन्तेन

॥ ७५७-७५८ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अभावेति । अत्यन्ताभावेत्यर्थः । तेन न दृष्टान्तः साध्यविकल इत्याह बन्धश्चेति । नाप्यसिद्धिरित्याह मोचित इति । नित्यमुक्ते इत्यर्थः । मुक्तमात्रे तु बन्धध्वंस एव ॥ ७५७ ॥

युक्तिमल्लिका

नित्यमुक्ते नापि घटे ततः का मे क्षतिर्वद ॥ ७६१ ॥

सुरोत्तमटीका

बद्धत्वं मुक्तत्वं चोभयं नास्तीति वदन्तं प्रत्याह ॥ नोभयं चेदिति ॥ द्वयाभावाद्बद्धत्वमुक्तत्वयोरनधिकरणत्वात् । बन्धाभावं वदतैव पुनस्सामान्यतो बन्धाभावरूपमुक्तत्वाभावो न वक्तुमुचितः व्याहतेः । अतो बन्धध्वंसरूपमुक्तत्वाभावो वक्तव्यः । तत्र हेतोस्सिद्धिप्रकारमाह ॥ बन्ध इति ॥ यद् यस्मात् । ततः पक्षदृष्टान्तयोरनुपपत्त्यभावात् । एवं मुक्तत्वहेतौ यद्यत्परेण दूषणमुदितं तत्तत्सर्वं हेतूकृत्यं चमत्कारो दर्शितः ॥ ७६१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

उभयं बद्धत्वं बन्धध्वंसलक्षणमुक्तत्वं च । आदिपदेन जडं पटादिकम् । क्षतिः । असिद्धिः साधनवैकल्यं वा ॥ ७६१ ॥

युक्तिमल्लिका

अभावाधारत्वतो वा भावधर्मी कपालवत् ।

समस्तधर्माभावेऽपि ह्यभावाधारता दृढा ॥ ७६२ ॥

सुरोत्तमटीका

हेत्वन्तरं चाह ॥ अभावाधारत्वत इति ॥ अत्रापि पक्षः पूर्वोक्त एव । हेतोरसिद्धिमनैकान्त्यं च परिहरति ॥ यतश्चेति ॥ अभावरूपो ऽभावघटितः । अभावद्वैतवादे चास्य हेतोः परेणाप्यङ्गी-कृतत्वान्नासिद्धिः । यतश्च साध्यं विना गच्छति सद्य्भामेवाभावो निरूप्यत इति न्यायेनाभावाधिकरणस्य सत्त्वाख्यभावरूपधर्मवत्त्वनियमस् ततो नानैकांत्यं चेति भावः

॥ ७६२,७६३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

किं च भावधर्मधर्मित्वं साध्यं केवलान्वयि । अतो व्याभिचारशङ्काया एवाप्रसरात् हेतौ विशेषणोपादानं निष्प्रयोजनमित्युपेत्याह अभावाधारत्वत इति । अभावे प्रतियोगितया बन्धो न निवेश्यते । न वा प्रागभावादि विशेषो विवक्ष्यते ॥ पक्षादिकं प्राग्वदेव ॥ ७६२ ॥

युक्तिमल्लिका

यतश्चाभावरूपोऽसौ विना साध्यं न गच्छति ।

अतो नासिद्धिशङ्काऽस्य नानैकान्त्यं च कुत्रचित् ॥ ७६३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

न च पक्षे हेत्वभावः । हेत्वभावाधारत्वस्य प्राप्त्या तत एव हेतुसिद्धेः । नापि व्यभिचारः । अभावानां चतुर्णामपि अधिकरणस्य सत्त्वनियतेर्भेदसौरभे व्युत्पादयिप्यमाणत्वेन सत्त्वरूपभावधर्मित्वव्यभिचारस्या-शक्यशङ्कत्वात् । एतदाह यत इति ॥ ७६३ ॥

युक्तिमल्लिका

गच्छन्स्वाभावदो यस्मात्तिष्ठंश्च स्वाश्रयत्वकृत् ।

गान्धर्वोद्वाहशीलस्य कुत्र स्याद्व्यभिचारिता ॥ ७६४ ॥

सुरोत्तमटीका

प्रकारान्तरेणोक्तदोषद्वयं परिहरति । गच्छन्निति । यस्माच्च गच्छन् असिद्धर्थं पक्षं विहायान्यत्र गच्छन् स्वाभावदः पक्षे स्वाभाव-संपादकः । तिष्ठन्यत्र कुत्रापि तिष्ठन् स्वाश्रयत्वकृत् हेतोस्स्वस्थाश्रयत्वकृद् आश्रयत्वरूपभावधर्मं स्वाधिकरणे कुर्वन् । अतो हेत्वपगमे स्वाभावस्थापनेनैव अभावाधारत्वहेतोः पौनःपुन्येन च्छिद्यमानरावणशिरोवत् स्थिरीकणात् साध्याभाववति हेतुसत्त्वेन यत्रानैकान्त्यं परेणोच्यते तत्र तत्र स्वाश्रयत्व-रूपभावधर्मधर्मित्वस्य च स्थिरीकरणान्नासिद्धिशङ्का नानैकान्त्यं चेति पूर्वे-णान्वयः । अनैकान्त्याभावे दृष्टान्तमाह ॥ गान्धर्वेति ॥ मिथस्समयं कृत्वोपगच्छेत सगान्धर्व इति गान्धर्वविवाहलक्षणम् । समयाभावे सङ्गम एव न । समये सति विवाह एवेतिवत् हेत्वभावे व्यभिचार एव न । हेतुसत्त्वे च साध्यस्यापि सत्वनियमात् कुतो व्यभिचार इति भावः ॥ ७६४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

किं च तिष्ठतु सत्त्वम् । अभावाधारत्वं हेतुरेव भावधर्मः । तथा च यत्र क्वचिद्धेतुसद्भावे साध्यसद्भावोऽपि अतो न व्यभिचारः । तदभावे तु सुतरां नेति न सर्वथा व्यभिचारावकाश इति प्रमेयमनुरूपदृष्टान्तोक्त्या साहित्यमुद्रया रञ्जयति तिष्ठन्निति गान्धर्वेति च । समयेन स्त्रीपुंसयोगो गान्धर्वविवाहः । विवाहाभावेऽपि संयोगो हि व्यभिचारः । न चास्मिन् विवाहे तत्सम्भवः । यत्र संयोगस् तत्र समयरूपविवाहस्यैव वृत्तिः । संयोगाभावे तु व्यभिचारस्याप्रसक्तिरेवेति ॥ ७६४ ॥

युक्तिमल्लिका

मुक्तत्वं भावधर्मो यत्तत्सत्त्वे धर्मवान्न किम् ॥ ७६५ ॥

सुरोत्तमटीका

हेतोरप्रयोजकताशङ्कां निराकरोति ॥ मुक्तत्वमिति ॥ यद् यस्मान्मुक्तत्वं भावधर्मः स्वरूपानन्दानुभवरूपतया भावधर्मः । तस्मा-त्तत्सत्त्वे मुक्तत्वसत्त्वे धर्मवान् भावधर्मवान् ॥ ७६५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

प्रागुक्तमुक्तत्वहेतोरप्रयोजकतां निराह मुक्तत्वमिति । भावधर्मस् तद्विशेषः । तत्सत्त्वे विशेषसत्त्वे । धर्मवान् भावधर्मसामान्यवान् । न किं भवत्येव । तथा च हेतूच्छित्तिरेव विपक्षे बाधिका । न हि वृक्षत्वाभावे शिंशुपात्वं सम्भवतीति भावः ॥ अयमनुकूलतर्को ऽनुपदं सुखरूपमित्या-रभ्य । (श्लो ७७९) अतोऽनुकूलतर्काख्यमन्त्रिणेत्यन्तेन (श्लो ७८७) विवरिष्यते ॥ ७६५ ॥