ऐक्यश्रुतीनां सावकाशत्वमर्थान्तरप्रदर्शनेन व्यनक्ति सादृश्येति । सर्वत्र निमित्तसप्तमी । सादृश्यं च तदैक्यं चेति विग्रहः । पूर्वके इत्यनेन स्वातन्त्र्यविशिष्टैक्ययोर्ग्रहणम् । तुशब्देनार्थान्तरपरत्वव्यवच्छेदः । स्वार्थः वाच्यार्थः परायणं प्रमित्युद्देश्यः यस्याः सा ॥ ५२४ ॥

युक्तिमल्लिका

एकीभूतास्तु कुरव एकीभूतौ नृपाविमौ ।

ऐक्याद्वयस्य ऋभुमानित्याद्युक्तिर्विचार्यताम् ॥ ५२५ ॥

सुरोत्तमटीका

एकीभूतास्तु कुरव इति स्थानैक्ये एकशब्दप्रयोग-स्योदाहरणम् । इमौ नृपावेकीभूताविति मत्यैक्ये एकशब्दप्रयोगस्योदाहरणम् । ऐक्याद्वयस्य ऋभुमानित्यनेन शय्यासनाटनविकत्थनभोजनादिष्वैक्याद्वयस्य ऋभुमानिति विप्रलब्धः ॥ ‘‘सख्युस्सखेव पितृवत्तनुजस्य सर्वं सेहे महामह-तया कुमतेरघं मे’’ इति भागवतोक्त्या व्याप्त्यैक्ये ऐक्यपदप्रयोगस्योदाहरणम् । ऋभुमान्देवश्रेष्ठः कृष्णश्शयनादिव्यापारेष्वैक्यादविनाभावात्सहैव सञ्चरणा-दित्यर्थः । वयस्यस्सखेति विप्रलब्धो वंचितोऽपि महामहतया महामहिमतया कुमतेर्मे सर्वमघं सख्युः सखेव तनयस्य पितृवद् इति श्लोकार्थः । अत्र सादृश्ये ऐक्यप्रयोगस्य सिंहो देवदत्त इत्यादौ एकस्मिन्ग्रामेऽविशिष्टस्यापि यवनस्य शक्त्या स्वातन्त्र्ये सत्यस्मिन्ग्रामेऽयमेक एवेति स्वातन्त्र्यैक्ये एकपद-प्रयोगस्य इतरकार्येष्वस्वतन्त्रस्यापि कस्यचित्तपोविद्यादिनोत्तमत्वे सति अस्मिन् ग्रामेऽयमेक एवेति एकपदप्रयोगस्य चोदाहरणानि प्रसिद्धत्वान्नोक्तानि । अत्र निमित्तपञ्चकं

स्वातन्त्र्ये च विशिष्टत्वे स्थानमत्यैक्ययोरपि ।

सादृश्ये चैक्यवाक्सम्यक्सावकाशा यथेष्टत

इत्यनुव्याख्यानोक्तरीत्या संगृहीतम् । व्याप्त्यैक्यं तु भागवतोक्तं ग्रन्थकृतैव सङ्गृहीतमिति द्रष्टव्यम् ॥ ५२५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

स्थानैक्यादिनिमित्तानैक्यव्यवहारान्दर्शयति एकीभूता इति । तेन न स्वायत्तन्यायविरोधेनामुख्यवृत्तौ प्रयोजनापेक्षा । एकीभूता एकस्थानस्थितिमन्तः । स्थानैक्ये लक्षणा । एकीभूतौ एकविषयकमतिमन्तौ । मत्यैक्ये दृष्टान्तः । लक्षितलक्षणावृत्तिः । व्याप्त्यैक्ये दृष्टान्तो वयस्य ऋभु-मानिति । ऋभवो देवाः । ‘आदित्या ऋभवोऽस्वप्ना अमर्त्या अमृतान्धसः’ इत्यमरः । तद्वान् देवश्रेष्ठः कृष्णः । इदं चार्जुनस्य युधिष्ठिरं प्रति वचनं भागवते प्रथमस्कन्धे । अत्र व्याप्तिर्बहुत्र सहावस्थितिः । स्थानैक्यस्यैव विशेषः ।

‘शय्यासनाटनविकत्थनभोजनादिष्वैक्याद्वयस्य ऋभुमानिति विप्रलब्धः ।

सख्युः सखेव पितृवत्तनयस्य सर्वं सेहे महामहतया कुमतेरघं मे’

इति पूर्वार्धे शय्याऽऽद्यनेकव्यापाराणामैक्येऽधिकरणत्वोक्तेरुत्तरार्धे च महामहिमत्वकुमतित्वादिविरुद्धधर्मोक्तेश्च न तन्मध्यपतितमैक्यपदं स्वरूपैक्य-परमिति स्पष्टम् । न हि स्वरूपैक्यमवस्थाविशेषनियतमिति भावः । वशीकृत ग्राममधिकृत्यास्मिन्ग्रामेऽयमेव पुरुष इति खातन्त्र्यैक्ये, विद्याविशिष्टं ब्राह्मण-मधिकृत्यायमेव ब्राह्मणोऽस्मिन्ग्रामे इति विशिष्टैक्ये च उदाहरणे ध्येये । अनेन

‘स्वातन्त्र्ये च विशिष्टत्वे स्थानमत्यैक्ययोरपि ।

सादृश्ये चैक्यवाक् सम्यक्सावकाशा यथेष्टतः’

इति भगवत्पादोक्तिर्विवृता ध्येया ॥ सादृश्यैक्ये गौणीवृत्तिर्विशिष्टैक्ये च लक्षणावृत्तिश्च ज्ञेये । एतान्युदाहरणान्युपलक्षणानि । व्याप्त्यैक्ये सर्वं जलं लवणमिति, निमित्तैक्ये ‘आयुर्वै घृतमि’ति, तत्सिद्ध्यैक्ये ‘यजमानः प्रस्तर’ इत्यादीनि न्यायामृते ‘इदं सर्वं यदयमात्मा’ इति श्रुत्यर्थविवरणभङ्ग उदाहृतान्यनुसन्धेयानि ॥ ५२५ ॥

युक्तिमल्लिका

लिङ्गानुशासनं यस्मादेके मुख्यान्यकेवलाः ।

इत्याह भेद एवैक्यं मुख्यता वा ततो भवेत् ॥ ५२६ ॥

सुरोत्तमटीका

इदानीमेकमेवाद्वितीयमित्यादौ विद्यमानमेकपदं लिङ्गानु-शासनबलान्मुख्यया वृत्त्या सर्वोत्तमत्वं भेदं वा वक्तीति तवैव विरोधीति भावेनाह ॥ लिङ्गानुशासनमित्यादिना ॥ अतः कारणात् ॥ ५२६ ॥

श्रौतादन्यत्र नयता तच्छून्या किं न नीयते ॥ ५३० ॥

सुरोत्तमटीका

न केवलमेष न्यायोऽस्माभिरेवाङ्गीक्रियते किंतु त्वयाऽ-प्यङ्गीकृत इत्याह ॥ नहिंस्यादिति ॥ तत्तस्मात्सामान्यनिषेधस्यैकदेशे सङ्कुचितत्वात् । बह्वर्था भूतानीति बहुत्वार्था विभक्तिस्तदन्ता सर्वा । सर्वाणि इति सर्वशब्दान्विताच तामित्यर्थः । श्रौतात्क्रतोः । तच्छून्या निर्गुण इति श्रुतौ तदुभयाभावादिति भावः । प्राकृतगुणो नेति सर्वेषां दोषरूपगुणानां निषेद्धुं शक्यत्वाद्बहुवचनेऽपि न भर इति हृदयम् । विशेषविधेस्सकाशात्सामान्य-निषेधस्य दौर्बल्येपीदमेवोदाहरणम् ॥ ५३० ॥

सत्यप्रमोदटीका

निषेधवाक्यानां सर्वत्र प्रमितेतरनिषेधपरत्वमित्यत्र सम्प्रतिपन्नं दृष्टान्तमाह नेति । निषेधवाक्यानां बहुवचनान्तसर्वपदघटित-त्वेऽप्ययं न्यायोऽप्रतिबद्धप्रसर इत्याह बह्वर्थेति । बह्वर्थविभक्तिर् बहुवचनम् । तदन्तश्चासौ सर्वशब्दश्च तेनान्वितां श्रुतिं सर्वा भूतानीति श्रुतिम् । अन्यत्रेत्यतः पूर्वं क्रतोरित्यनुषज्यते । तच्छून्या सर्वशब्दशून्या निर्गुणश्रुतिः । अत्र बहुवचने न भरः । प्रकृतिगुणानामपि बहुत्वात् । एतेन निर्गुणश्रुतिर्निषेधरूपत्वा-त्प्रबलेत्यपि परास्तम् । न हिंस्यादिति निषेधस्यैव विशेषविधिना बाधस्यो-दाहृतत्वादित्याकूतम् ॥ ५३० ॥

युक्तिमल्लिका

अतस्सामान्यतो यत्तु निषेधवचनं श्रुतौ ।

विशेषवाक्यविहितं न हि तत्प्रतिषेधति ॥ ५३१ ॥

सुरोत्तमटीका

अत एष सर्वेश्वर इत्यादिविशिष्य गुणविधायकवाक्या-न्निर्गुण इति सामान्यतो गुणनिषेधकनिर्गुणवाक्यमेव । दुर्बलमिति भावेनोप-संहरति ॥ अत इति ॥ ५३१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अतः निरवकाशत्वस्यैव बाधकत्वे तन्त्रत्वान् निषेध-वाक्यत्वस्याप्रयोजकत्वात् । सामान्यतो वचनं सावकाशवाक्यं निर्गुणश्रुतिः । विशेषवाक्यविहितं निरवकाशेन ‘एष सर्वेश इति अनेन विहितं सर्वेश-त्वादिकम् । हीत्यनेनास्य न्यायस्य सुदृढतामाह

॥ ५३१ ॥

युक्तिमल्लिका

योऽसौ निर्गुण इत्युक्तश्शास्त्रेषु जगदीश्वरः ।

प्राकृतैर्हेयसंयुक्तैर्गुणैर्हीनत्वमुच्यते ।

इति पाद्मे त्रयस्त्रिंशाध्याये रुद्रस्य वागियम् ॥ ५३२ ॥

सुरोत्तमटीका

उक्तमर्थं पुराणवचनेन द्रढयति ॥ योऽसाविति ॥ हेयसंयुक्तैर्हेयत्वसंयुक्तैर्हेयैरित्यर्थः ॥ ५३२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

प्राकृतगुणानामेव निषेध इत्यत्र समाख्यां पठति योसाविति । शास्त्रेषु श्रुतिस्मृतिषु सर्वत्र । प्राकृतैर् बन्धहेतुभिः ।

किञ्च सयुजाविति स्थानभेदस्य सखायाविति मतिभेदस्य च स्पष्टं निराकृतत्वेन नात्र मतिभेदस्थानभेदयोरवकाशोऽप्यस्तीत्याह ॥ सखाया विति ॥ प्रत्याह निराकरोति । ततोऽप्यर्थान्तरा सम्भवादपि ॥ ५३५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

अङ्कीकृत्य परोक्तं श्रुतेर्मतिभेदपरत्वं स्वरूपभेदपर्यव-सायित्वं समर्थितम् । वस्तुतः सखायौ इति पदसद्भावेन तेन च मत्यैक्य-स्यैवागमनेन न मतिभेदपरत्वं श्रुतेः कल्पनार्हमित्याह सखायाविति । इदमुपलक्षणम् । सयुजाविति स्थानैक्यस्यापि निर्देशात् स्थानभेदपरताऽप्य-पास्ता वेदितव्या । ततोऽपि अर्थान्तरासम्भवादपि । न केवलं प्रागुक्तेन पर्यवसानप्रकारेणेत्यपेरर्थः

॥ ५३५ ॥

युक्तिमल्लिका

ऐक्योक्तेस्स्वविरोधिन्यास्सख्यस्थानैक्यवादिनी ।

यद्गती चाह तद्वाणी कृपाणीयं विरोधिनाम् ॥ ५३६ ॥

सुरोत्तमटीका

न केवलमैक्यवाक्यस्य मत्यैक्यस्थानैक्ययोरवकाशोऽ-स्माभिरेवावादि किंतु श्रुत्याप्यसूचीत्याह ॥ ऐक्योक्तेरिति ॥ सख्यस्थानैक्य-वादिनी जीवपरयोरिति शेषः ॥ ५३६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

द्वा सुपर्णेति श्रुतिर्न केवलं स्वपक्षं भेदं साधयति किं तु परपक्षं प्रतिक्षिपत्यपीत्याह ऐक्येति । यदि जीवब्रह्मणोर्भेदस्तर्हि ‘विज्ञान-मयश्च आत्मा परेऽव्यये सर्व एकीभवन्ति’ ।

मुकुन्दाभिधमित्यनेन च विष्णोरेव परब्रह्मत्वे मुक्ति-दायकत्वरूपयुक्त्यन्तरं च सूचितम् । वेदाख्यब्रह्मवर्णितमित्यनेन वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्य इत्यादौ कृष्णस्यैवोक्तवेदतात्पर्यगोचरत्वे तस्यैव परब्रह्मत्वे युक्तिस्सूचिता । ब्राह्मणानां परं दैवमित्यनेनापि ब्राह्मणानां सनकभृग्वादीनां परं दैवमित्यर्थस्यैवाभिप्रेतत्वेन विष्णोरेव परब्रह्मत्वेऽधिगतपरमार्थैराराध्यत्वरूपे युक्तिरसूचि । ब्रह्मसूत्रप्रकाशितं ब्रह्ममीमांसासूत्रप्रकाशितमित्यनेनतु वेद-समानार्थकसूत्रप्रतिपाद्यस्य नारायणस्य परब्रह्मत्वे मोक्षोपयोगिजिज्ञासा-विषयत्वरूपयुक्तिर्लब्धा । एको दाधार भुवनानि विश्वेति श्रुतिप्रतिपादित-विष्णोरेव द्युभ्वाद्यायतनं स्वशब्दादित्यादिसूत्रप्रतिपाद्यत्व सम्भवेन च ब्रह्मसूत्रप्रकाशितो विष्णुरेव ॥ ५३९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

‘तन्निष्ठस्य मोक्षोपदेशादि’ति सौत्रयुक्तिमाह मुकुन्दाभिधमिति । ‘तस्यात्मनो निर्गुणस्य ज्ञानान्मोक्ष उदाहृतः’ ‘परो हि पुरुषो विष्णुस्तस्मान्मोक्षस्ततः स्मृतः’ इति चोक्तेर्विष्णुरेव निर्गुणः । वेदाख्यब्रह्मवर्णितमित्यनेन साक्षादेव निर्गुणपदेन ‘साक्षी चेता केवलो निर्गुणश्चे’ति श्रुतौ वर्णितत्वोक्त्या श्रुतत्वाच्चेति सौत्रहेतुरभिहितः । परं दैव-मित्यनेनेतरदेवतानामपरत्वम् अत एव विष्णुपरिवारतयैव ग्राह्यत्वं, विष्णोस्तु प्राधान्येनोपादेयत्वं वर्णयता ‘हेयत्वावचनाच्च’ इति सूत्रोक्तयुक्तिः प्रति-पादिता । ब्रह्मसूत्रप्रकाशितमित्यनेनैवमादिभिः सूत्रैः परब्रह्मत्वेन प्रकाशितो नारायण एवेति निगमनं कृतं ध्येयम् ॥ ५३९ ॥

युक्तिमल्लिका

सहस्रशीर्षं देवं विश्वाक्षं विश्वशंभुवम् ।

विश्वं नारायणं देवमक्षरं परमं पदम् ॥ ५४० ॥

विश्वतः परमां नित्यं विश्वं नारायणं हरिम् ।

विश्वमेवेदं पुरुषस्तद्विश्वमुपजीवति ॥ ५४१ ॥

पतिं विश्वस्यात्मेश्वरं शाश्वतं शिवमच्युतम् ।

नारायणं महाज्ञेयं विश्वात्मानं परायणम् ॥ ५४२ ॥

नारायणपरो ज्योतिरात्मा नारायणः परः ।

नारायणपरं ब्रह्म तत्वं नारायणः परः ॥ ५४३ ॥

यच्च किञ्चिज्जगत्सर्वं दृश्यते श्रूयतेऽपि वा ।

अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्य नारायणस्स्थितः ॥ ५४४ ॥

सुरोत्तमटीका

इदानीं नारायणोपनिषदा नारायणस्यैव परब्रह्मतां स्पष्टीकर्तुं तां पठित्वा व्याचष्टे ॥ सहस्रशीर्षमित्यादिना ॥ ५४०-५४४ ॥

सत्यप्रमोदटीका

उक्तार्थे स्पष्टां नारायणोपनिषदं पठति पञ्चभिः श्लोकैः सहस्रेत्यादिना ॥ ५४०-५४४ ॥

युक्तिमल्लिका

इति स्पष्टा ह्युपनिषत्परं ब्रह्माह तं प्रभुम् ॥ ५४५ ॥

सुरोत्तमटीका

पूर्वं लक्षणग्रन्थे । अत्र परीक्षाग्रन्थे । स एवेति । अन्यथाऽसाङ्गत्यापत्तेरिति भावः ॥ ५५४ ॥

युक्तिमल्लिका

तत्स ब्रह्मेति वाक्तत्तदभिधामाह नाभिदाम् ।

ये इति उत्तरश्लोकोक्तान्मीमांसानिपुणान्विवेकिनः परामृशति । इत्थमेव हेतुहेतुमद्भावेनैकवाक्यतयैव । पुङ्क्लैब्यात् पररीत्या तदित्यस्य तमित्यर्थाश्रयणेन लिङ्गव्यत्ययदोषात् । इदमुपलक्षणम् । पूर्वार्धस्य, ऐक्यार्थवर्णनेन उत्तरार्धस्य उपजीव्योपजीवकभावलक्षणभेदार्थपरत्ववर्णनेन च वाक्यभेददोषात् परस्परं व्याघातेनाप्रामाण्याख्यदोषाच्चेत्यपि ग्राह्यम् । बिभ्यति । श्रुतेर्व्याहतार्थवर्णनस्य ‘तत्प्रमाणस्य निन्दा च’ इत्युक्तरीत्या भगवद्द्वेषपर्यवसायित्वेनानर्थहेतुत्वादिति भावः । क उक्तानर्थाद्भीत इत्यर्थः। चरणौ छिन्द्यादिति । पादयोर्त्र्याहतार्थद्वयवर्णनेनाप्रामाण्यापादनं सुन्दर्याः साध्व्याः पादच्छेदवन्महापातकमिति भावः ॥ ५५९ ॥

युक्तिमल्लिका

अतश्श्रुत्यर्थमीमांसानिपुणानां विवेकिनाम् ।

मते नारायणो देवः परं ब्रह्म न चापरः ।

इति निर्णीयते नो चेच्छ्रुतिरेषा प्रकुप्यति ॥ ५६० ॥

सुरोत्तमटीका

श्रुतिव्याख्यामुपसंहरति ॥ अत इति ॥ श्रुत्यर्थ-मीमांसानिपुणानामित्यनेनेदमभिप्रैति । महाज्ञेयमिति प्राक् नारायणस्य सकल-शाखास्वतिशयेन ज्ञेयत्वमुक्तम् । तच्च तत्र तत्र वेदवाक्येषु ब्रह्मेन्द्रहर्यक्षर-महेश्वरादिशब्दैर्ब्रह्मादीनां कथनाद् विरुध्यत इत्याशङ्कानिवारकत्वेन तत्तन्नाम्नां स महेश्वर इत्यादिना नारायण एव समन्वयकथनं प्रकृतोपयोगि । हरि-शब्दोऽपि हरिसूक्तस्थो हर्यश्वत्वादिलिङ्गबलादिन्द्रगामीति शङ्का । अतस्तस्यापि समन्वयकथनं ‘यो देवानां नामधाः’ ‘मां विधत्तेऽभिधत्ते मां’ तत्तु-समन्वयादिति श्रुतिस्मृतिसूत्रानुसारिच । तत्तद्दैवतैक्यं नारायणं महाज्ञेय-मित्यत्रोक्तातिशयेन ज्ञेयत्वरूपमहाज्ञेयत्वस्य पतिं विश्वस्येत्युक्तविश्वपतित्वस्य अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्य नारायणस्स्थित इत्युक्तसर्वव्यापित्वस्य आत्म-नामीश्वर आत्मेश्वर इत्युक्तजीवेश्वरत्वस्य परमात्मपदार्थस्य च विरुद्धम् । मध्ये वामनमासीनं विश्वेदेवा उपासत इत्यादिश्रुत्या शभ्मोः पितामहो ब्रह्मपिता शक्राद्यधीश्वर इति स्मृत्या अन्तर्याम्यधिदैवादिषु तद्धर्मव्यपदेशादिति सूत्रेण च विरुद्धम् । अथवा श्रुत्यर्थमीमांसानिपुणानामित्यनेन सूत्रभाष्यटीका-कारणां सङ्ग्रहः । तेहि अन्तःस्थाधिकरणे ब्रह्मेन्द्राग्न्यादिदैवताखिलनाम्नां समन्वयमेवोचुः । न तु तत्तद्देवतैक्यम् । प्रत्युत तत्रैव भेदव्यपदेशाच्चान्य इति सूत्रेण इन्द्रस्यात्मा वायोरात्मानम् अन्तरादित्ये अन्तश्चन्द्रमसि सहैव सन्तं न विजानन्ति देवा इत्यादिभेदव्यपदेशाद्ब्रह्मादिदेवानामन्यतामेव वर्णयामासुः । एतदेवाभिप्रेत्योक्तं प्राक् तत्तदभिधामाह नाभिदामिति । एषाश्रुतिः सहस्र-शीर्षमित्यादिश्रुतिः । व्याहतभाषिणे तुभ्यमिति शेषः । अथवा एषा वक्ष्यमाणा श्रुतिः ॥ ५६० ॥

सत्यप्रमोदटीका

उपसंहरति अत इति । श्रुतिस् तदभिमानिनी महा-लक्ष्मीः । कृप्यति स्वपतिनिन्दकाय दुर्वादिने तुभ्यमिति शेषः ॥ ५६० ॥

युक्तिमल्लिका

देवानामवमोऽग्निर्वै विष्णुस्तु परमः प्रभुः ।

तदन्तरेण ब्रह्माऽऽद्यास्सर्वा अन्यास्तु देवताः ॥ ५६१ ॥

ऋग्वेदब्राह्मणं ह्यादावेवं तरतमत्वतः ।

देवान्सर्वान्विविच्योक्त्वा विष्णोः परमतां जगौ ॥ ५६२ ॥

तस्मात्तु परमं वस्तु न किञ्चिदपि शंसति ।

एते प्रधाना देवेषु तेष्वप्येषु क्रमः किल ॥ ५६३ ॥

सुरोत्तमटीका

तामर्थतः पठति ॥ देवानामिति ॥ ऋग्वेदब्राह्मणम् अग्निर्वैदेवानामवमो विष्णुः परमस्तदन्तरेण सर्वा अन्या देवता इति ऋग्वेद-ब्राह्मणम् । हीत्यनेन श्रुतेः प्रसिद्धतामाचष्टे । अत्र देवता इत्येतावतैव पूर्तौ पुनस्सर्वपदं ब्राह्मशैवादिमतरीत्या केषाञ्चिदसङ्ग्रहशङ्कानिरासायेति भावेन ब्रह्माद्या इत्युक्तम् । विविच्य अन्या इति भिन्नतां प्रदर्श्य भिन्नतामित्युप-लक्षणम् । आद्यन्तयोरिव मध्ये मध्येऽपि परमतामवमतांचेत्यपि ग्राह्यम्

॥ ५६१-५६३ ॥

सत्यप्रमोदटीका

उक्तार्थे स्पष्टमृग्वेदब्राह्मणम् अर्थतः पठति देवा-नामिति ॥ दिवु गताविति धातोः प्राप्यानामित्यर्थः । ‘अर्चिरादिना तत्प्रथितेरि’ति तस्यैव प्रथमप्राप्यत्वोक्तेः । अन्यथा अग्न्यपेक्षयाप्यवमानां देवानां विद्यमानत्वेन विरोधापत्तेः । सर्वशब्दस्य सङ्कोचवारणार्थं ब्रह्माद्या इत्युक्तम् । अन्या भिन्ना अन्योन्यम् अवमत्वपरमत्वरूपतरतमभाववन्तश्च

॥ ५६१-५६३ ॥

युक्तिमल्लिका

अतो विष्णुः परं ब्रह्म सर्वश्रुतिमतादभूत् ।

विष्णोरन्यत्परं ब्रह्म न श्रौतमिति चाप्यभूत् ।

वेदव्याख्यानरूपं यद्ब्रुवन्ति ब्राह्मणं बुधाः ॥ ५६४ ॥

सुरोत्तमटीका

सत्यस्सो अस्य महिमेत्युक्तेश्च न निवर्तते ॥ ५७१ ॥

सुरोत्तमटीका

सुरोत्तमटीका

पूर्वोक्तहेतुं च स्मारयति ॥ सत्य इति ॥ ततश्च नित्यत्वात्सत्यत्वाच्च ब्रह्मवन्न मिथ्येति मिथ्यात्वाभावेऽपि हेतुद्वयं घटत इति भावः ॥ ५७५ ॥

सत्यप्रमोदटीका

पूर्वोक्तश्रुतिविरुद्धं चेत्याह सत्य इति ॥ अतः श्रुतियुक्तिविरुद्धत्वात् ॥ ५७५ ॥

तदुक्तगुणसत्यत्वनित्यत्वे नौपचारिके ॥ ५७९ ॥

सुरोत्तमटीका

तच्छ्रौतगुणसत्यत्वनित्यत्वयोर् व्यावहारिकसत्यत्व-बहुकालावस्थायित्वरूपसङ्कोचकारणनिर्गुणोक्त्यभावात् ॥ ५७९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

कालत्रयेऽपि ब्रह्मवदेव सत्यत्वबोधिकानां सगुण-श्रुतीनां बाधासम्भवान्नोपचरितार्थत्वकल्पनमित्याह ॥ तदिति । एवमेवोप-चारकल्पने ब्रह्मणः सत्यत्वनित्यत्वयोरपि तथात्वं स्यादिति भावः ॥ ५७९ ॥

युक्तिमल्लिका

नेहनानेत्यादिवाक्यमपि तस्मान्न तान्क्षिपेत् ।

नित्यं सत्यं परं ब्रह्म, किं शून्यत्वश्रुतिः क्षिपेत् ॥ ५८० ॥

सुरोत्तमटीका

इदानीं नेहनानेति वाक्यबलादपि श्रौतभगवद्गुणानां मिथ्यात्वं नाशास्यमित्याह ॥ नेहेति ॥ तस्मात्सत्यत्वनित्यत्वयोश्रौतत्वात् । तत्र दृष्टान्तमाह ॥ नित्यमिति ॥ किमाक्षेपे ॥ ५८० ॥

सत्यप्रमोदटीका

तस्मात् सत्यत्वेन नित्यत्वेन च गुणानां श्रुत्यैव प्रमितत्वात् । तान् गुणान् । क्षिपेन् निषेधेत् । किञ्चनशब्देन गुणाननूद्य नेहनानास्तीति निषेधः किं न स्यादिति चेद् एवं तर्हि ‘असदेवेदमग्र आसीत्’ इति शून्यश्रुतिर् ब्रह्मापि निषेधेदित्यतिप्रसङ्गमाह किमिति । मायाशबलस्य निषेधाङ्गीकारादिष्टापत्तिरित्यत आह परमिति । ननु ‘ब्रह्मविदाप्नोति परमि’ति प्रकृतस्य परब्रह्मणः सत्यमिति सत्यत्वेन श्रुतत्वान्न तस्य बाधो वाऽनन्तमिति नित्यत्वेन श्रुतत्वान्न विनाशो वा सम्भवतीति न शून्यश्रुत्या तन्निषेधो युक्तः । औपनिषदत्वान्न ब्रह्मणः प्रमाणान्तरेण प्राप्तिः सम्भाविनी । श्रुत्या प्राप्तस्य श्रुत्या निषेधे श्रुतेरुन्मत्तप्रलापत्वप्रसङ्गश्च इति चेत्सममेतत्सर्वं गुणानामपीति भावः ॥ ५८० ॥

युक्तिमल्लिका

किं च ब्रह्मणि तद्वाक्यं नानाभूतं निषेधति ॥ ५८१ ॥

सुरोत्तमटीका

प्रकारान्तरेणापि नेहनानेति वाक्यं न गुणनिषेधक-मित्याह ॥ किं चेति ॥ ५८१ ॥

सत्यप्रमोदटीका

गुणनिषेधकत्वेऽन्तरङ्गविरोधमाह किञ्चेति । ब्रह्मणि इहपदार्थे नानाभूतं भिन्नम् । उत्तरवाक्याद्गुणस्तोममित्यस्योत्कर्षः । भेदविशिष्ट गुणस्तोमस्य निषेधो गुणस्तोमरूपविशेष्यस्योक्तरीत्या प्रमितत्वेन तन्निषेधे बाधाद् विशेषणं भेदमुपसङ्क्रामति । ‘सविशेषणे हि विधिनिषेधौ विशेषण-मुपसङ्क्रामतो विशेष्ये बाधादि’ति न्यायात् । ‘न जीर्णमलवद्वासाः स्नातकः स्यादि’त्यादौ दर्शनात् । अत एवोक्तं ‘विशेष्यं नाभिधा गच्छेत्क्षीण-शक्तिर्विशेषणे’ इति ।

‘एकदेशापवादेन कल्प्यमाने तु बाधके ॥

न सर्वबाधनं युक्तमिति न्यायविदः स्थिताः’

इति च । गुणानां स्वरूपेण निषेधे नानेति व्यर्थं स्यादिति भावः ॥५८१॥

युक्तिमल्लिका

अभिन्नसुगुणस्तोममन्वजानाद्धि सा स्फुटम् ।

न चेद्ब्रह्मणि जीवैक्यमपि शक्यमपोहितुम् ॥ ५८२ ॥

सुरोत्तमटीका

विपक्षे बाधकं चाह ॥ न चेदिति ॥ अपोहितुं निराकर्तुं शक्यमिति योजना । ऐक्यस्यापि ब्रह्मधर्मत्वाविशेषेण ब्रह्मणि किञ्चन नास्तीति वाक्यस्य पक्षपातायोगात् ॥ ५८२ ॥

सत्यप्रमोदटीका

विशिष्य निषेधः शेषविध्यनुज्ञापक इति न्यायेन पर्यवसितमाह अभिन्नेति । यस्तु वैयात्याद्भेदमात्रनिषेधकत्वमनङ्गीकृत्य विशेष्यभूतधर्मनिषेधकत्वं ब्रूते तस्यातिप्रसङ्गमाह न चेदिति । ऐक्यमिति । तस्यापि ब्रह्मधर्मत्वाविशेषादिति भावः ॥ ५८२ ॥

युक्तिमल्लिका

अभिन्नधर्मधर्मित्वमपि शक्यं तवैक्यवत् ।

एकशेषोऽपि तद्वन्न लोकमर्यादयाऽपि न ॥ ५८३ ॥

विशेषशक्तिमङ्गीकुर्वाणस्य मम भेदव्यवहाराणां विशेषेणैव निर्वाहात् तद् अभिन्नधर्मधर्मित्वं घटते । तव तु उक्तैक्यवादे ब्रह्मण ऐक्यस्य चैक्यमिति वादे, उक्तातिप्रसङ्गपरिहारार्थम् अकामेनापि विशेषाङ्गीकारे समापतिते च सतीति योज्यम् । निर्विशेषमतहानिरित्याह निर्विशेषेति ॥ ५७५ ॥

युक्तिमल्लिका

न विद्यते विशेषस्तु यस्मादित्यखिलेशताम् ।

निर्विशेषश्रुतिस्तस्मात्प्राहास्माकं तवापि च ॥ ५८६ ॥

सुरोत्तमटीका

तर्हि सविशेषब्रह्मवादिनां मते निर्विशेषोऽक्षरश्शुद्ध इति श्रुतेः का गतिरित्यत आह ॥ नेति ॥ विशेष आधिक्यम् अधिकं वस्तुवा । तस्माद् अभिन्नश्रौतधर्माणां धर्मधर्मिभावघटकोक्तसामर्थ्यरूपविशेषस्य आवश्यकत्वात् ॥ ५८६ ॥

सत्यप्रमोदटीका

ननु भेदव्यवहारनिर्वाहार्थमपि ब्रह्मणि कथं विशेषा-भ्युपगमः निर्विशेषश्रुतिव्याकोपादिति चेन्निर्विशेषत्वविशेषोऽपि तस्य कथम् । सोऽपि त्यज्यते श्रुतिविरोधादिति चेत्सुतरां सविशेषतासिद्धिः । अभावाभावस्य भावरूपत्वात् । तर्हि निर्विशेषश्रुतेः कोऽर्थ इत्यत आह अखिलेशतामिति । यथोक्तं भागवते

‘निर्विशेषाय साम्याय नमो ज्ञानघनाय च ।

क्षेत्रज्ञाय नमस्तुभ्यं सर्वाध्यक्षाय साक्षिणे’ इति ।

तस्मान् निर्विशेषपदेन पदार्थशक्तिरूपविशेषस्य निषेद्धुमशक्यत्वाद् आधिक्यस्य वा अधिकवस्तुनो वा विशेषस्यैव निषेद्धव्यत्वप्राप्तेरिति भावः ॥ ५८६ ॥

युक्तिमल्लिका

व्यवहारादनुगतात्सर्वत्रानुगता सदा ।

जातिश्चैकाखिलार्थेषु सत्ताद्या वर्तते किल ॥ ५८७ ॥

सुरोत्तमटीका

अधुना अनुगतजातिसद्भावे धर्मधर्म्यैक्यवादिनां मते तदभिन्नधर्मिणामप्यैक्यं स्यादित्याशङ्क्य तां निराकर्तुमुपक्रमते ॥ व्यवहारा-दिति ॥ कोऽपि अनुगतव्यवहारस्य अनुगतधर्मप्रयोज्यत्वादिति वदन् तार्किकः ॥ ५८७-५८९ ॥

सत्यप्रमोदटीका

ननु तथाऽपि धर्मधर्म्यभेदो नाङ्गीकारार्हः । जातिरूपधर्मस्तावत्स्वाश्रयेषु धर्मिष्वनुगत एकश्च । स चेद्धर्मिणोऽभिन्नस्तर्हि यदभिन्नाभिन्नमिति न्यायेन धर्मिणामप्यन्योन्यम् अभेदः प्राप्नोति न च स इष्ट इति चेत्स्यादेष दोषोऽनुगतजातिमभ्युपगच्छतां तार्किकाणां नास्माकम् । अस्माभिरनुगतजातेरनङ्गीकारात् । यथोक्तं ‘भिन्नाश्च भिन्नधर्माश्च पदार्था निखिला अपि’ इति । नन्वनुगतव्यवहारान्यथोपपत्त्याऽनुगतजातिरुपेयेति तार्किकमतमाशङ्कते व्यवहारादनुगतादिति । अखिलार्थेषु द्रव्यगुणकर्मसु । किलापहासे ॥ ५८७ ॥