ॐ नासतोऽदृष्टत्वात् ॐ
८. अथ असदधिकरणम्
सूत्रभाष्यं
शून्यवादमपाकरोति–
॥ ॐ नासतोऽदृष्टत्वात् ॐ ॥ २६ ॥
अदृष्टत्वादसतः कारणत्वं न युज्यते ।
सत्तर्कदीपावली
क्षणिकपरमाणुपुञ्जवादान्निराकृत्य जगच्छून्यवादमुपक्षिप्य दूषयति ॥ शून्यवादमित्यादिना ॥ न च शून्याज्जगदुदितमिति वक्तुं शक्यते दृष्टान्ताभावात् ।
तत्त्वप्रदीपिका
नित्यं निर्विशेषमद्वितीयं स्वयम्प््राकाशमपास्तगुणदोषं वाङ्मनसागोचरं शून्यं जगत्कारणं माध्यमिका मन्यन्ते । तत्संवृत्याप्रत्ययमात्रविनिवेशिन्या विलासरूपोऽयं भेदप्रपञ्चो न तत्त्वतो विद्यते । तद्दृष्टिरपि विकल्परूपा यावत्संवृतिसंव्यवहारमात्रनिर्वहणी निर्वर्तते । स्वप्नवदेव शून्यात्म-प्रतिबोधे समूलं समुपशाम्यतीत्येतन्मतमपाकरोति ॥ ॐ नासतोऽदृष्टत्वात् ॐ ॥ असतो जगत्कारणत्वं न युज्यतेऽदृष्टत्वात् । न हि क्वाप्यदृश्यस्य कारणत्वं वा साधनीयम् । दृश्यत्वेऽपसिद्धान्तः । न चासतो जगत्कारणत्वंप्रमाणेन दृष्टम् । न ह्यसतः कारणत्वं क्वापि दृष्टम् । न च तादृशं शून्यंप्रमाणदृष्टम् ।
तत्त्वप्रकाशिका
अधिकरणार्थं दर्शयति ॥ शून्येति ॥ अत्र हरेर्जगत्कारणत्वे शून्यमतविरोधपररिहारादस्ति शास्त्रादिसङ्गतिः । जगत्कारणमीश्वर इत्युक्तम् । तत्र शून्यसमयविरोधेऽभावबुद्धिः स्यादित्यतोऽसौ निराकर्तव्य एव । परमेश्वरस्य जगत्कारणत्वं विषयः । युक्तमयुक्तं वेति सन्देहः । मतविमतिः सन्देहबीजम् । न युक्तमिति पूर्वः पक्षः । एकं शून्यमेव खल्वन्तत्रयविरहितं परमार्थतो विद्यमानं तस्मादेवैतदशेषं जगदुदेति । न च तस्यासङ्गस्य जगत्कारणत्वानुपपत्तिः । संवृतिसम्बन्धेनोपपत्तेः । न च श्रुतिविरोधः । तत्प््र•माण्यानभ्युपगमात् । अतः शून्यादेव जगदुदयसम्भवादीश्वरेणोपयोगा-भावात्सुतरामयुक्तं लक्षणमिति प्राप्ते सिद्धान्तयत्सूत्रमुपन्यस्य व्याचष्टे ॥ नेति ॥ न शून्यस्य जगत्कारणत्वं युक्तम् । तत्प््रामाणाभावात् । न तावत्प््रात्यक्षमत्रास्ति । नाप्यनुमानम् । क्वाप्यसतः कारणत्वादर्शनेन दृष्टान्ताभावात् । आगमस्तु नेष्टो दृष्टो वेति भावः ।
गुर्वर्थदीपिका
ननु शून्यं तत्त्वमिति शून्यवादिनो मतं तत्कथमसत इत्युक्तं सूत्रकृतेति चेन् न ‘भावार्थ-प्रतियोगित्वं भावत्वं वा न तत्त्वतः’ इति वदता शून्यवादिना भावाभावविलक्षणत्वं यदसल्लक्षणं तच्छून्येऽप्यङ्गीकृतम् । किं बहुना सर्वधर्मशून्यतां वदता कथं नासत्वमुररीकृतम् । न हि सर्वधर्मशून्यः कश्चित्पदार्थो लोके दृष्टः । येन तत्त्वं नाम भवेत् । ईदृशस्यापि तत्त्वाख्या चेत् शशविषाणस्यापि कुतो न स्यात् । अतोऽसत्त्वमवर्जनीयमिति भावः सूत्रकारस्य । आगमस्तु नेष्टो दृष्टो वेत्यस्य त्वदीयागमः न ममेष्टः मदीयागमस्तव नेष्टस् त्वत्प््रामेयप्रतिपादको दृष्टो वेत्यर्थः ।
भावबोधः
शून्यमतविरोधेति ॥ पञ्चस्कन्धात्मकप्रपञ्चस्य सत्त्वे क्षणिकत्वस्थायित्वचिन्ता । तत्सत्त्वमेव नास्ति । कुतस्तत्क्षणिकत्वादिचिन्तावसर इति पूर्वपक्षोत्थानादनन्तरसङ्गतिरपीति भावः ॥ युक्तमिति ॥ अत्र परमेश्वरस्य जगत्कारणत्वं किं न युक्तमुत युक्तमिति चिन्ता । तदर्थं शून्य-समयः किं श्रुत्युक्ततदपबाधनक्षमो भवत्युत नेति । तदर्थं शून्यवादिपरिकल्पितं शून्यस्य जगत्कारणत्वं किं सम्भवत्युत न सम्भवतीति । तदर्थं तत्रप्रमाणं नास्त्युतास्तीति । तदर्थं शून्यस्य जगत्कारणत्वसाधकमनुमानमनाभासमुत तर्कपराहतत्वेनाभासमिति । तथा तदभिमतं शून्यस्य जगदारोपाधिष्ठानत्वं, सम्भवत्युत नेति । तदर्थं जगतः किमसत्त्वमुत सत्त्वमिति । तदर्थं जगतोऽसत्त्वाङ्गीकारे सत्त्वादितिप्रतीतिविरोधो न प्राप्नोत्युत प्राप्नोतीति । तदर्थं जगद्विषयक-सत्त्वप्रतीतिः स्वाप्नादिपदार्थसत्त्वप्रतीतिवद् भ्रान्तिरुतप्रमेति । तदर्थं तद्वदत्र बाधकमस्त्युत नास्तीति ।
ननुप्रमाणाभाव एवप्रमेयाभावं साधयति । न पुनःप्रमाणविशेषाभावः । मा भूदस्मदादि-प्रत्यक्षव्यावृत्या धर्माद्यभावसिद्धिः । तथा च कथं सूत्रभाष्ययोरदृष्टत्वादितिप्रत्यक्षाभावकथनं व्यभिचारादित्यतो नायं साक्षाद्धेतुः । किं तु हेतुसाधकं हेतुरित्यभिप्रेत्यापेक्षितं साक्षाद्धेतु-मध्याहरति– तत्प््रामाणाभावादिति ॥ कथं तत्रप्रमाणाभाव इति जिज्ञासायामनुमानागमयोःप्रत्यक्षमूलत्वेन ततःप्रत्यक्षमेव वरंप्रमाणमिति तदभाव एव सूत्रभाष्ययोरुक्तमभिप्रेत्याह– न तावत्प्रत्यक्षमत्रास्तीति ॥ ननु तर्हि सूत्रभाष्ययोरनुमानागमाभावोऽपि वक्तव्यः । यत्किञ्चि-द्विशेषाभावेन सामान्याभावसाधनायोगादिति चेन्न;प्रत्यक्षेण क्वचिद्दृष्टमेवानुमानेन साधनीयमितिप्रत्यक्षस्यानुमानोपजीव्यत्वात्प्रत्यक्षाभावोक्त्यैतदभावस्यापि लाभाद्वेदादिप्रामाण्यस्य शून्य-वादिना तदीयागमप्रामाण्यस्य चास्माकमनिष्टत्वेनागमस्यावक्तव्यत्वाच्चेत्यभिप्रेत्याह– नाप्यनुमान-मित्यादिना ॥
भावदीपः
अपरः शून्यमखिलमित्याद्यनुभाष्यं हृदि कृत्वा आद्यसूत्रनिरस्यमाह ॥ एकं शून्यमेवेति ॥ एवं चोभयहेतुकेऽपीत्युक्तदोषोऽत्र नेति भावः । नाभावः वैधर्म्याच्चेति सूत्रनिरस्योक्तिर् एवेति । क्षणिकत्वपक्षोक्तदोषश्च नेति भावेनोक्तमन्तत्रयेति । देशतः कालतो वस्तुतोंऽतत्रयशब्दि-ताणुत्वानित्यत्वभेदै रहितमित्यर्थः । शून्यं चेन्निस्स्वरूपं किमित्यत उक्तम् ॥ परमार्थत इति ॥ सर्वधर्मोज्झितत्वाच्छून्यमिति नामेति भावः ॥ संवृतीति ॥ संवृतिरज्ञानम् । विप्रतिषेधाच्चा समञ्जसमित्यादिदोषश्च नेत्याह ॥ तत्प््र•माण्येति ॥ अत इति ॥ अप्रमाणतया श्रुत्यादि-विरोधाभावादित्यर्थः । व्युत्क्रमेण भाष्यं व्याचष्टे ॥ नेति ॥ ननु अदृष्टमात्रेण कथं कारणत्वा-भावः । ईश्वरस्यापि तदभावापातादित्यतो मध्ये हेतुमाह ॥ तत्प््रामाणेति ॥ तत्तत्र कारणत्वे तदुपपादकत्वेनादृष्टत्वादित्येतस्य शून्यकारणत्वस्याप्रत्यक्षत्वात् । असति कारणत्वस्य क्वाप्यननु-भावात् । असत्कारणत्वे आगमस्यादृष्टत्वादिति त्रेधार्थं मत्वाह ॥ न तावदित्यादिना ॥ क्वाप्यसत इति ॥ शून्यं सदिति पराङ्गीकारेऽपि सर्वधर्मराहित्ये सति असत्त्वमवर्जनीयमित्यापाद्य दूषणमिदमिति ध्येयम् ॥ दृष्टो वेति ॥ ‘असद्वा इदमग्र आसीत्’ इत्यादिस्तु एतेन सर्वे व्याख्याता इत्यादावन्यार्थत्वेन निर्णीत इति भावः । तत्त्वप्रदीपे तु अदृष्टत्वात्प्रमाणेनादृष्टत्वा-दित्येवोक्तम् ।
अभिनवचन्द्रिका
शून्यमतेति ॥ ननु नेदं सूत्रं शून्यमतनिरासकं, ‘न शून्याददृष्टत्वात्’ इति पाठप्रसङ्गात् । न च तथा पाठोऽस्ति किन्तु नासत इति । तेन असन्मतनिरासाय ‘नासतोऽदृष्टत्वात्’ इति सूत्रम् । अभावाद्भावोत्पत्तिरिति पक्षे उदासीनानामप्रयतमानानां कृषीवलादीनां सस्यादिकार्य-सिद्धिः स्यादिति वक्तुं ‘उदासीनानामपि चैवं सिद्धिः’ इति सूत्रं प्रणीतमिति सूत्रद्वयं पूर्वाधिकरणशेष इति चेत्, न उपमर्दितात् कारणात्कार्योत्पाद इति पक्षस्य ‘असति प्रतिज्ञोपरोध’ इति सूत्रेण दूषितत्वात्तन्निरासाय पुनः सूत्रप्रणयनानुपपत्तेः । यदपि अभावाद्भावोत्पत्तिरिति पक्षे उदासीनानामप्रयतमानानां कृषीवलादीनां सस्यादिकार्यसिद्धिः स्यादिति तदतिस्थवीयः । सतः कारणस्य उपमर्दे सति कार्यमिति परो मन्यते । तत्र कः प्रसङ्ग उदासीनस्य कार्यसिद्धेः । यदि हि अत्यन्ताऽसत एव कार्यं परो मन्येत तदैवेदं दूषणं सङ्गच्छेत । न च तथा परो मन्यते । अतो नेदं सूत्रद्वयं पूर्वाधिकरणशेषः, अपि तु शून्यमतनिरासाय पृथगधिकरणमिति । ननु चोक्तं तथात्वे ‘न शून्याददृष्टत्वात्’ इति सूत्रणीयमिति, सत्यम्, ‘न शून्याददृष्टत्वात्’ इति सूत्रणीयं, तथापि शून्यस्य कारणत्वाभावे असत्त्वरूपयुक्तिसूचनार्थं तथोक्तम् । यद्यपि शून्यवादी शून्यस्य नासत्त्वमभ्युपैति, तथापि पराभिमते शून्ये प्रमाणाभावादसत्त्वं सेत्स्यतीति सूत्रकारो मन्यते ॥ परमेश्वरस्य जगत्कारणत्वं विषय इति ॥
ननु अस्मिन्नधिकरणे शून्यकारणत्वं निराक्रियते । अतः शून्यस्य जगत्कारणत्वं विषयः । युक्तं न वेति सन्देह इति वक्तव्यम् । न च शून्यवादनिरासस्य विष्णोर्जगत्कारणत्वसिद्ध्यर्थत्वेन तस्यैव प्राधान्याद्विष्णोर्जगत्कारणत्वं विषय इत्याद्येव वाच्यमिति वाच्यम् । आनन्दमयाधि-करणस्यापि विष्णुजिज्ञास्यत्वसिद्ध्यर्थत्वेन तस्यैव प्राधान्यात्तत्रापि विष्णोर्जिज्ञास्यत्वं विषय इत्याद्युक्तिप्रसङ्गात् । किञ्च अधिकरणभेदज्ञापनाय हि विषयो निरूपणीयः । प्रतिपाद्यभेदा-यत्तत्वादधिकरणभेदस्य । न हि विष्णोर्जगत्कारणत्वेन विषयेण अधिकरणानि भिद्यन्त इति शक्यते वक्तुम् । एतदध्यायगतसर्वाधिकरणसाधारणत्वाज् जगत्कारणत्वस्येति चेत् सत्यमिह शून्यकारणत्वं विषय इत्याद्येव वक्तव्यमिति, तथापि तद्विचारस्य विष्णुकारणत्वसिद्ध्यर्थत्वेन तस्यैवैतदधिकरणप्रधानप्रमेयत्वादेतत्सन्देहाहितस्य सन्देहस्य जगत्कारणत्वेऽपि भावाद् विष्णो-र्जगत्कारणत्वं विषय इत्याद्युक्तम् ।
ननु चोक्तमानन्दमयाद्यधिकरणेष्वपि विष्णोर्जिज्ञास्यत्वं विषय इत्यादि वक्तव्यमिति, सत्यमुक्तं दुरुक्तं तत्, वैषम्यात् । आनन्दमयाद्यधिकरणेषु ब्रह्मणो जिज्ञास्यत्वसिद्धिवद् आनन्दमयत्वादि-गुणसिद्धिरपि प्रधानं प्रयोजनम् । परं तु तज्जिज्ञास्यत्वं च सर्वाधिकरणसाधारणं तत्तद्गुणलाभस्तु असाधारणम् । ततः साधरणं विषयं परित्यज्यासाधारणो निरूपितः । इह तु विष्णो-र्जगत्कारणत्वसिद्धिरेव मुख्यं प्रयोजनं समयनिराक्रिया तु तादर्थ्यात् । न हि समयो व्यसनितया निराक्रियते किन्तु विष्णोर्जगत्कारणत्वविरोधित्वात् । यद्यपि अनेन विषयनिरूपणेन नाधिकरण-भेदसिद्धिः, तथापि टीकाकृता अधिकरणभेदसिद्धये विषयस्य निरूपितत्वात् तदनुक्तिर्न दोषाय । अधिकरणभेदसिद्धये तु शून्यस्य जगत्कारणत्वं विषय इत्याद्यूह्यम् । एवमेवञ्जातीयके सर्वत्र द्रष्टव्यम् । अदृष्टत्वादित्येतत् प्रमाणादृष्टत्वादित्येवंपरमिति भावेनाह – तत्प्रमाणाभावादिति ॥
ननु प्रमाणादृष्टत्वादित्ययुक्तम् । प्रत्यक्षस्यैव तत्प्रमाणत्वादित्यत्राप्येतदेवोत्तरमिति भावेनाह– न तावत्प्रत्यक्षमिति ॥ असतः कारणत्वाऽदर्शनेनेति ॥ ननु दृष्टान्तनिराकरणाय कारणत्वस्य क्वाप्यदर्शनादिति वक्तव्यं न तु असतः कारणत्वादर्शनादिति । असतः कारणत्वादर्शनेऽपि सतस्तु तद्दर्शनेन तस्यैव दृष्टान्तत्वसम्भवात् । न हि पर्वते साध्यसाधनाय, पर्वतान्तरे साध्य-साधनयोः सहचारं दर्शयन्ति । नापि परेण शून्यस्य जगत्कारणत्वसाधनायाऽसत्त्वं हेतुरित्युक्तं, येनाऽसत्त्वस्य सत्यत्वसम्भवाद् असदेव दृष्टान्त इति निर्बन्धः स्यादिति चेत्, सत्यं ‘कारणत्वस्य क्वाप्यदर्शनात्’ इत्येव वक्तव्यमिति, तथापि न तथा वक्तुं शक्यते । कारणत्वस्य दण्डादौ बहुलमुपलम्भादसतः कारणत्वादर्शनादित्युक्ते हि कश्चिद्दोषो भवति । तथा हि शून्यस्य कारणत्वमनुमानेन साधयता दृष्टान्तो वक्तव्यः । न च शून्यमेव दृष्टान्त इति शक्यते वक्तुं, तस्य पक्षत्वात् । नापि शून्यभिन्नः । तस्य त्वन्मतेऽसत्त्वेन, असति च कारणत्वस्य क्वाप्यदर्शनेन कारणत्वाभावस्यासत्त्वेन हेतुना तत्रानुमातुं शक््यत्वेन, साध्यवैकल्यादित्याशयेन दृष्टान्ता-भावाभिधानसम्भवात् । आगमस्तर्हि प्रमाणं भविष्यतीत्यत्रापि एतदेवोत्तरमिति भावेनाह– आगमस्त्विति ॥
वाक्यार्थमुक्तावली
पञ्चस्कंधात्मकस्यप्रपञ्चस्य सत्त्वक्षणिकत्वस्थायित्वचिन्ता । तत्सत्त्वमेव नास्ति कुत-स्तत्क्षणिकत्वादिचिन्तावसर इति पूर्वपक्षोत्थानादनन्तरसङ्गतिरिति भावः ॥ युक्तमयुक्तं वेति ॥ अत्र विष्णोः कारणत्वं शून्यसमयविरोधादयुक्तम् उत युक्तमिति चिन्ता । तदर्थं तत्कल्पिता शून्यस्य जगत्कारणताप्रमाणवती तदविरुद्धा उत तद्विरहिणी तद्विरुद्धा चेति । अपरः शून्यमखिलमित्याद्यनुभाष्यं हृदि कृत्वा आद्यसूत्रनिरस्यमाह ॥ एकमिति ॥ शून्यमेव परमार्थतो विद्यमानं न ततोऽन्यदस्तीत्यर्थः । शून्यपरमाणुष्वेव भेदाभावात् । उभयहेतुकेऽपीत्युक्तदोषा-नवकाश इत्युक्तम् एकमिति । एवकारेण नाभावो वैधर्म्याच्चेति सूत्रद्वयनिरस्योक्तिः । तस्य पारमार्थिकत्वे हेतुरन्तत्रयेति । देशतः कालतः परिच्छेदशून्यं, वस्त्वन्तराद् भेदरूपवस्तुतः परिच्छेदशून्यं चेत्यर्थः । तेन क्षणिकत्वपक्षोक्तो दोषोऽपि नेति ज्ञेयम् । परमार्थसत्त्वे कुत-स्तच्छून्यनामकमित्यतो निर्धर्मकत्वादिति भावेनोक्तम् एकं निर्विशेषमिति ॥ खल्वित्यनेन तस्य स्वप्रकाशतयाप्रसिद्धतामाह । तच्च परप्रकाश्यत्वाभावो न तु स्वकर्मकप्रकाशत्वम् । कुतस्तत् परप्रकाश्यं न भवतीत्यतोऽप्युक्तम् ॥ एकमिति ॥ सधर्मिक एवप्रमाणप्रवृत्तिदर्शनान्निर्धर्मके तदयोगादिति भावः । एतच्च नासत इत्युक्तासत्त्वपर्यवसानायेति बोध्यम् । ननु यदि शून्यमेव परमार्थसत्तर्हि किं पञ्चस्कन्धात्मकं जगदसदेव । तथात्वे कथं सदितिप्रतिभास इत्याशङ्कां परिहरन् सृष्टिविषयेऽपि विगानं दर्शयति ॥ तस्मादिति ॥ संवृतिरज्ञानम् । एतेन पारमार्थिकसत्यत्वाभावेऽपि सांवृतसत्यत्वाङ्गीकारात् सदितिप्रतिभास इत्युक्तं भवति । विप्रतिषेधाच्चेत्युक्तदोषमुद्धरति ॥ न चेति ॥ सुतरामिति ॥ ईश्वरेणोपयोगाभावेन तस्यैवा-भावाल्लक्षणं सुतरामयुक्तमित्यर्थः । यद्यपि शून्यं नासदित्युपेतं माध्यमिकैः । तथापि सर्वविशेष-विनिर्मुक्तत्वेन गगनकुसुमसमत्वादसत्त्वमापाद्य दूषणाभिधानमिति सुधोक्तरीत्या ज्ञातव्यम् ।ननुप्रमाणाभाव एवप्रमेयाभावं साधयति न पुनःप्रमाणविशेषाभाव इत्यतो नायं साक्षाद्धेतुः किन्तु हेतुसाधकहेतुरित्यभिप्रेत्य साक्षाद्धेतुमध्याहरति ॥ तत्प््रामाणाभावादिति ॥ तदुपपादकतया सौत्रं हेतुं व्याचष्टे ॥ न तावदित्यादिना ॥ परागमोऽस्माकं नेष्टः । अस्म-दागमस्तु परस्य नेष्टः । नापि तादृशोऽस्मदागमो दृष्ट इत्यर्थः । तेन सूत्रे कारणत्वमित्य-ध्याहारः ।प्रमाणाभावादिति शेषः । कुतस्तदभाव इत्यतोऽसतः कारणत्वस्यप्रत्यक्षेणादृष्ट-त्वात् । अनुमानेन सिद्ध्यङ्गीकारे क्वापि दृष्टान्तेऽदृष्टत्वात्, आगमस्योभयसम्प््रातिपन्नस्यादृष्टत्वात्, तादृशास्मदागमस्यैवादृष्टत्वादिति योजनोक्ता भवति । अनुव्याख्याने तु ‘प्रमाणं च दृष्टिरेवा-खिलाद्वरम्’ इत्यत्रागमाभावस्य शिष्यैरेव ज्ञातुं शक्यत्वात्प्रत्यक्षाभावोक्त्याऽनुमानाभावस्य लब्धत्वात्प्रत्यक्षाभाव एवात्रोक्त इत्युक्तम् । स्पष्टमेतत्सुधायाम् ।
तत्त्वसुबोधिनी
पञ्चस्कन्धात्मकस्यप्रपञ्चस्य सत्त्वे क्षणिकत्वावस्थायित्वचिन्ता तत्सत्त्वमेव नास्ति । अत तत्क्षणिकत्वादिचिन्तावसर इति पूर्वपक्षाक्षेपेणोत्थानादनन्तरसङ्गतिरिति भावः । ननु शून्यस्य जगदुत्पादकत्वे सम्बन्धस्य तस्योत्पादकत्वायोगात् । सम्बन्धस्योत्पादकत्वं वक्तव्यम् । तच्च न सम्भवतीति तस्यासङ्गतत्वाद् इत्याशङ्क्य निषेधति ॥ न चेति ॥ संवृतिसम्बन्धेनेति ॥ संव्रीयते अनेनेति संवृतिर् अविद्या तत्सम्बद्धेनेत्यर्थः । सौत्रस्यादृष्टत्वाद् इत्यस्य शून्यकारण (कारणत्व)- स्याप्रत्यक्षत्वादिति असति कारणत्वस्य क्वाप्यननुभवादिति । असत्कारणत्वे आगमस्यादृष्टत्वाद् इति त्रेधार्थमभिप्रेत्याह न तावत्प्रत्यक्षमित्यादिना । यद्वा ननु शून्यस्य जगत्कारणत्वाभावे सूत्रभाष्ययोःप्रमाणविशेषाभावो उक्तः स चानुपपन्नःप्रमाणसामान्याभावस्यैवप्रमेयाभाव-साधकत्वेन तद्विशेषाभावस्य तत्साधकत्वाभावादित्यतो नायं साक्षात् हेतुः किन्तु हेतुसाधकहेतु-रित्यभिप्रेत्याक्षेपितं साक्षात् हेतुम् अध्याहरति । तत्प््रामाणाभावाद् इति ॥ कथं तत्रप्रमाणाभाव इति जिज्ञासायाम् अनुमागमयोःप्रत्यक्षमूलत्वे ततःप्रत्यक्षमेव वरंप्रमाणमिति तदभाव एव सूत्र-भाष्ययोरुक्त इत्यभिप्रेत्याह ॥ न तावदिति ॥ ननु सूत्रादौप्रत्यक्षाभावकथनं चेद् अनुमानागमयोरप्यभावो वक्तव्यः यत्किञ्चिद्विशेषाभावेन सामान्याभावसाधनायोगादिति चेन्न,प्रत्यक्षेण क्वचिद् दृष्टमेव अनुमानेन साधनीयमितिप्रत्यक्षस्यैवाभावोक्त्या तदभावस्यापि लाभाद् वेदादिप्रामाण्यस्य शून्यवादिनस् तदीयागमप्रामाण्यं चास्माकम् अनिष्टत्वेनागमस्यावक्तव्याच्चेत्यभि-प्रेत्याह ॥ नाप्यनुमानमित्यादि ॥
वाक्यार्थविवरणं
शून्यमतम् । माध्यमिकमतम् ‘अनन्तं देशकालतः वस्तुतश्च’ इत्यनुव्याख्यानानुसारेण अन्तत्रयरहितमित्युक्तम् । ‘पारमार्थिकसत्यत्वं शून्यान्यस्य न हि क्वचित्’ इत्येतदनुसारेण परमार्थत इत्युक्तम् । ‘शून्यात् संवृतियोगेन विश्वमेतत्प्रवर्तते । सृष्टिकाले पुनश्चान्ते स्तिमितं शून्यतां व्रजेत्’ इत्यनुसारेणाह ॥ तस्मादित्यादि ॥ जगत्प्रवर्तते । नश्यति चेति शेषः । तस्य । शून्यस्य ॥ श्रुतीति ॥ ईश्वरस्य जगत्कारणत्वप्रतिपादका ‘यतो वा’ इत्यादिः ॥ नेष्ट इतीति ॥ वेदादिप्रामाण्यस्य त्वयाऽनङ्गीकारादिति भावः ।
वाक्यार्थमञ्जरी
शून्यमतेति ॥ शून्यजगत्कारणत्वाभिधायिमाध्यमिकमतेत्यर्थो ऽन्तत्रयेति ॥ देशकाल-वस्तुभ्यः परिच्छेदरहितमित्यर्थः ॥ असङ्गस्येति ॥ निष्क्रियस्येत्यर्थः । स्पष्टमेवं सुधायाम् । संव्रियतेऽनेनेति संवृतिरविद्या । असतः शून्यस्य जगत्कारणत्वं न युक्तम् असत्कारणत्वस्य लोकेऽदृष्टत्वादिति भावः । त्वद्रीत्या त्वां बोधयामीत्यत आह ॥ दृष्टो वेति ॥
ॐ उदासीनानामपि चैवं सिद्धिः ॐ
सूत्रभाष्यम्
॥ ॐ उदासीनानामपि चैवं सिद्धिः ॐ ॥ २७ ॥
असतः कारणत्वे उदासीनानां हेयोपादेयबुद्धिवर्जितानां खपुष्पादीनामपि सकाशा-त्कार्यसिद्धिः । चशब्दान्न चेदन्यत्रापि न स्यादविशेषात् ।
सत्तर्कदीपावली
न हि शशशृृङ्गात्किञ्चिदुत्पन्नं दृश्यते । अन्यथा वन्ध्यासुतादपि पुत्रोत्पत्तिः स्याद् इत्यर्थः ।
तत्त्वप्रदीपिका
उदासीनानामपि चैवं सिद्धिः । असतः कारणत्वाङ्गीकार उदासीनानां हेयोपादेयबुद्धि-विषयत्वादुद्गत्याऽसीनानां खपुष्पादीनां सकाशादपि कार्यसिद्धिः । तथोदासीनानां हेयोपादेय-बुद्धिरहितानामप्रवृत्तानां पुरुषाणामपि कार्यसिद्धिः ।
तत्त्वप्रकाशिका
नन्वदृष्टमपि जगत्कारणत्वं शून्यस्याभ्युपगतं चेत्को दोष इत्याशङ्कां परिहरत्सूत्रमुपन्यस्य व्याचष्टे ॥ उदासीनानामिति ॥ यद्यदृष्टमप्यसतः कारणत्वं कल्प्येत । एवं तर्हि खपुष्पादीनामपि सकाशा-त्सौरभ्यादिसिद्धिः स्यात् । न च साऽभ्युपगन्तुं शक्यते । तेषां हेयोपादेयबुद्धिविषयतावर्जितत्वादिति भावः । खपुष्पादीनामकारणत्वेऽपि शून्यादेव जगदुत्पत्तौ को दोष इत्यत आह ॥ चशब्दादिति ॥ इति सूचितमिति शेषः । अन्यत्र शून्यात् । असत्त्वाविशेषादिति भावः ।
गुर्वर्थदीपिका
हेयोपादेयबुद्धिवर्जितानामित्यनेन उदास्यन्त इत्युदासीना इति सौत्रोदासीनपदस्य व्युत्पत्तिं सूचयति, सकाशादिति शेषं पूरयतो भाष्यकारस्यान्यत्रेति स्ववचनेऽपि पञ्चमी विवक्षितेति भावेनान्यत्रेत्यस्यार्थकथनं शून्यादिति ॥ तर्ह्यन्यस्मादित्येव कुतो नोक्तं भाष्यकृतेति चेन्नि-मित्तत्वार्थकविभक्त्यनर्हत्वस्फोरणायेति ब्रूमः ।
भावबोधः
ननु न शून्याज्जगदुत्पत्तौप्रमाणाभावः, अनुमानस्यैव तथात्वात् । न च दृष्टान्ताभावदोषः, तावता दृष्टानुमानानुपपत्तावपि विमतं सकारणकं कार्यत्वादिति सामान्यतः कारणसिद्धौ कारणंप्रलयेऽसद्भवितुमर्हति वस्तुत्वादिति तस्य सत्त्वनिषेधे परिशेषादसत एव जगत्कारणत्व-सिद्धेरित्यभिप्रेत्य शङ्कते– नन्वदृष्टमपीति ॥ कल्प्येतेति ॥ सामान्यपरिशेषाभ्यामिति शेषः । अनुमानेन तर्कपराहतिप्रतिपादकतया सूत्रभाष्ये योजयति– एवं तर्हीति ॥ सौत्रहेत्वर्थगर्भ-मुदासीनानामित्येतदुपेक्षणीयबुद्धिविषयत्वमुच्यत इति भ्रान्तिवारणाय भाष्ये व्याख्यातं हेयो-पादेयबुद्धिवर्जितानामिति ॥ तदयुक्तम् । अचेतनत्वेन तद्वर्जितानामपि तन्त्वादीनां हेतुत्वा-दित्यतस्तदभिप्रायमाह– तेषामिति ॥ न चैवमुपेक्षणीयबुद्धिविषये व्यभिचारः, तद्बुद्धिविषयता-वर्जितत्वस्यापि विवक्षितत्वादिति भावः । भाष्यस्थं खपुष्पाद्यन्यबौद्धाभिमतशून्यप्रतिपादक-मन्यत्रेति पदं कार्यसिद्धिरित्यनेनानुषक्तेनान्वयदर्शनार्थं पञ्चम्यन्तत्वेन व्याचष्टे– अन्यत्र शून्यादिति ॥
भावदीपः
सौत्रैवंशब्दार्थो भाष्ये असतः कारणत्व इति दर्शयन् तदापादनानुगुणं व्याख्याति ॥ यद्यदृष्टमपीति ॥ व्याख्येयस्य सौत्रैवंशब्दस्यानुवाद एवं तर्हीति ॥ सूत्रे खपुष्पादीना-मित्यनुक्त्वोदासीनानामित्युक्तस्य भावं वक्तुं तद्व्यावर्त्यमाह ॥ न च सेति ॥ एतच्छङ्कानिवर्तक-मुदासीनानामित्यस्य व्याख्यानरूपं भाष्यस्थं हेयोपादेयबुद्धिवर्जितानामिति हेतुगर्भं विशेषण-मयुक्तम् । तद्वर्जितानामपि तंत्वादीनां हेतुत्वादित्याशङ्क्यार्थमाह ॥ तेषामिति ॥ तन्त्वादयस्तु तद्बुद्धिविषया एवेति न दोष इति भावः । कार्यसिद्धिपदान्वयायान्यत्रेति पदं व्याचष्टे ॥ अन्यत्रेति ॥ अन्यस्मात् शून्यादिति यावत् ।
अभिनवचन्द्रिका
अदृष्टमपीति ॥ दृष्टान्त इति शेषः । अयं भावः माभूत्कारणत्वस्य क्वाप्यदर्शनादन्वय-दृष्टान्तः । व्यतिरेक्यनुमानात्तु शून्यस्य जगत्कारणता सेत्स्यतीति । एतेन अप्रामाणिक-स्वीकारस्यैव दोषत्वेन प्रमाणदृष्टस्वीकारे को दोष इति प्रश्नानुपपत्तिरिति परास्तम् ॥ खपुष्पा-दीनामपि सकाशाद् इति ॥ तत्रापि व्यतिरेक््यनुमानस्य कर्तुं शक्यत्वादिति भावः ॥ खपुष्पादीनामिति ॥ अकारणत्वेऽपीत्यतः परं ‘अस्तु शून्यस्य कारणत्वम्’ इति शेषः । अन्यत्रेति पदमनूद्य व्याचष्टे ॥ अन्यत्र शून्यादिति ॥
वाक्यार्थमुक्तावली
ननु विमतं सकारणकं कार्यत्वादिति सामान्यतः कारणसिद्धौ कारणंप्रलयेऽपि सद्भवितु-मर्हति वस्तुत्वादिति तस्य सत्त्वनिषेधे परिशेषादसतः कारणत्वसिद्धेः कथमनुमानाभावः । न चात्र दृष्टान्ताभावदोषोऽस्तीत्याशयेन शङ्कते ॥ नन्वदृष्टमपीति ॥ अभ्युपगतं चेत्सामान्यपरिशेषा-भ्यामिति शेषः । सूत्रे एवमित्यस्यैवं सतीत्यर्थमभिप्रेत्य भाष्येऽसतः कारणत्व इति सति सप्तमीप्रयुक्ता । उदासीनानामित्यस्योद्गत्यासीनानामित्यर्थः । योग्यतया हेयोपादेयबुद्धिविषयत्वादिति लभ्यते इति भावेन भाष्ये हेयोपादेयबुद्धिवर्जितानामित्युक्तम् । बुद्धिविषयतावर्जितानामित्यर्थः । अन्यथा तन्त्वादौ व्यभिचारप्रसङ्गात् । उदासीनानामिति च हेतुगर्भं विशेषणमिति हृदि निधाय अनुमानेन तर्कपराहतिप्रतिपादनपरतया सूत्रे भाष्यं योजयति ॥ एवं तर्हीत्यादिना ॥ उपेक्षणीयस्य तृणादेरपि कदाचिद्धेयोपादेयबुद्धिवर्जितानामित्यनेनैव हेयोपादेयोपेक्षाबुद्धिवर्जिता-नामिति लाभान्न तत्र व्यभिचारः । तदुक्तं सुधायाम्– ‘उदासीनानां हेयोपादेयोपेक्षणीयबुद्ध्य-विषयाणाम्’ इति । अन्यत्रेत्यस्यान्यस्मादित्यभिप्रेत्यानूद्य विषयमाह ॥ अन्यत्र शून्यादिति ॥
तत्त्वसुबोधिनी
ननु न शून्याज्जगदुत्पत्तौप्रमणाभावो ऽनुमानस्यैव तथात्वात्, न च दृष्टान्ताभावदोषस् तावता दृष्टानुमाननुपपत्तावपि विमतं सकारणकं कार्यत्वादिति सामान्यतः कारणसिद्धौ कारणंप्रलये असद् वस्तुत्वाद् घटवदिति तस्य सत्त्वनिषेधे परिशेषाद् असत एव जगत्कारणत्वसिद्धेरित्यभिप्रेत्य शङ्कते ॥ नन्विति ॥ कल्प्येतेति ॥ सामान्यसिद्धिपरिशेषाभ्यामिति शेषः । ननु माने तर्कपराहतिप्रतिपादकतया सूत्रभाष्यं योजयति ॥ एवं तर्हीति ॥ भाष्ये सौत्रहेत्वर्थगर्भमुदासीना-नामित्येतद् उपेक्षणीयबुद्धिविषयत्वमुच्यते इति भ्रान्तिनिवारणाय हेयोपादेयबुद्धिवर्जितानामिति व्याख्यातम् । तदयुक्तम् । अचेतनत्वेन तद्वर्जितानाम् अपि तंत्वादीनां हेयत्वादित्याशङ्क्य तद्बुद्धिविषयतावर्जितत्वं भाष्ये विवक्षितमिति तंत्त्वादयश्च पटादीनाम् उपादेयादिबुद्धिविषया एवेति न दोष इत्याह हेयोपादेयेति ॥ भाष्यस्थं खपुष्पाद्यन्यबौद्धाभिमतशून्येप्रतिपादकम् अन्यत्रेति पदं कार्यसिद्धिरित्यनेनानुषक्तेन अन्वयार्थं वैषम्यार्थत्वेन व्याचष्टे ॥ अन्यत्र शून्यादिति ॥ तत्र हेतुरसत्वेति ॥
वाक्यार्थविवरणम्
अकारणत्वेऽपि ॥ असत्त्वेन सौरभ्यादिकार्यंप्रति अकारणत्वेऽपीत्यर्थः ॥ को दोष इति ॥प्रकृते असतोऽपि शून्यस्य कारणत्वाङ्गीकार इति शेषः । अन्यत्रेत्येतदनूद्य व्याख्याति ॥ शून्यादिति ॥ तथा च असत्त्वात् खपुष्पादीनां सकाशात् कार्यसिद्धिर्न चेत् तर्हि अन्यत्र शून्यादपि कार्यसिद्धिर्न स्यात् । असत्त्वाविशेषात् । इति भाष्ययोजना द्रष्टव्या ।
वाक्यार्थमञ्जरी
नेति वर्तते । अप्रयोजकत्वं शङ्कते ॥ नन्वदृष्टमपीति ॥ एवमसतः कारणत्वे सति उदासीनानां हेयोपादेयधीविषयत्वराहित्यादुदासीनानां गगनारविन्दादीनामसतां सकाशात् सौरभ्यादिकार्यसिद्धिः स्यादित्यर्थः । तर्केऽप्यप्रयोजकत्वं शङ्कते ॥ खपुष्पादीनामिति ॥ अन्यत्रेत्यनुवादः शून्यादिति व्याख्या परमार्थतोत्पद्येतेत्यन्वयः ।