माध्व-मते विश्वासटिप्पन्यः

पुरुषार्थाधिकरणम्

**तृतीयाध्यायः - चतुर्थपादः

पुरुषार्थाधिकरणम्
**1) अस्मिन् पादे किं समर्थ्यते । 5057

अपरोक्षज्ञानस्य अन्यफलसाधने दृष्टान्तः क उक्तः । 5057
स्वतन्त्रस्यैव ज्ञानस्य मोक्षसाधनत्वमत्र उच्यते इति कुतो न वक्तव्यम् । 5057
ज्ञानं मोक्षस्यैव साधकम् इति कुत उक्तम् । 5057
भगवद्दर्शनं कथं प्रकृतम् । 5057
भगवतः निर्दोषित्वकथनं कुतः । 5057
भगवद्दर्शनाद् इत्येवोक्ते को दोषः । 5057
तन्न तेषां बिम्बदर्शनम् इत्यस्य परिहारः कः । 5057
ज्ञानं कदा फलदम् । 5057
अपेक्षितफलप्राप्तिर् इति कुत उक्तम् । 5057
प्रारब्धस्य मोक्षप्रतिबन्धकता अस्ति उत न । 5060

12) तत् तज्जात्यनुसारत इत्यस्य अर्थः कः । 5060
13) शेषत्वं नाम किम् । 5060
14) स्वतन्त्रस्यैव ज्ञानस्य स्वर्गादिसाधनत्वं केषाम् अधिकारिणाम् । 5060
15) जैमिन्युक्तं कर्मणः स्वर्गादिसाधनत्वं केषाम् अधिकारिणाम् । 5060
16) जैमिनिमतैकदेशः कः । तस्य कथं जैमिनिमतैकदेशत्वम् । 5061
17) अधिकारिभेदेन मतत्रयम् उक्तम् । तत्कथम् । (यादु.) 5062
18) भगवन्मतं किम् । 5063
19) भगवन्मतजैमिनिमतयोर् अविरोधः कथमुक्तः । 5063
20) बलवद्विरोधिसद्भावे कर्मणः स्वर्गादिसाधनत्वं नोपपद्यते - इत्यस्य किमुत्तरम् । 5063
21) फलप्रतिबन्धककर्मसद्भावे कथं व्यवस्था । 5064
22) इयं च व्यवस्था पूर्वोक्तव्यवस्थया उपस्कर्तव्या । अन्यथा विरोधापत्तेः ।
अस्य विवरणं कार्यम् । (यादु. 5066) 5063-64
॥ इति पुरुषार्थाधिकरणम् ॥

कामचाराधिकरणम्

**अ-3, पा-4 - 2. कामचाराधिकरणम्
2. कामचाराधिकरणम्
**1) अस्मिन् अधिकरणे किं समर्थ्यते । 5067
2) ज्ञानसामर्थ्यसमनपरेऽत्र कथम् अस्य अन्तर्भाव उक्तः । 5067
3) ब्रह्मणः विकर्म अस्ति न वा । अत्र किं प्रमाणम् उक्तम् । 5068
4) चतुर्मुखेतरदेवानां विकर्मगुणहानी स्तः वा न । 5068
5) शास्त्रीयनियमभङ्गस् तथा शास्त्रस्य अप्रामाण्यं कुत उक्तम् । 5068
6) प्रतियोगिपरम्परा विकृतिः - इत्यस्य अर्थः कः । 5068
7) क्लृप्तस्य तु कथंचन - इत्यस्य अर्थः कः । 5068
8) प्राप्तह्रासशब्दार्थः कः । 5070
9) देवानां गुणह्रासः कदा भवति । 5070

10) स्वयोग्यतातिरेकेण साधनानुष्ठाने को दोष उक्तः । 5070
11) स्वाधिकाराधिको यत्न इति प्रमाणं कुत उदाहृतम् । 5070
12) तारतम्यभङ्गः कुतो नास्ति । 5070
13) चन्द्रसुग्रीवदृष्टान्तः कुत उक्तः । 5071
14) मानुषाणाम् आनन्दहासो नाम किम् । 5072
15) मानुषाणाम् आनन्दहासे निमित्तं किम् उक्तम् । 5072
16) कामकारेण चैके इति सूत्रे किमुक्तम् । 5073
17) उपमर्दं च इति सूत्रे किमुक्तम् । 5073
18) कामकारेण चैके इति सूत्रस्य तथा तदधगम इतिसूत्रस्य पुनरुक्तिपरिहारः कथम् । 5073
19) उपमर्दं च इति सूत्रस्य पुनरुक्तिपरिहारः कथमुक्तः । 5073-74
20) प्रारब्धकर्मण एव नाशः कुतो नाङ्गीकार्यः । 5074
21) कर्मणां निर्भागत्वं कुत उक्तम् । 5074
22) फलद्वारा अपि कर्मोपमर्दः भवत्येव, अतः पुनः सूत्रविरोधः प्राप्तः । तस्य किमुत्तरमुक्तम् । 5074
23) न वै जनो जातु इति कुत्र उदाहरणं कृतम् । 5074
24) विषभक्षान् मृतेरिव इति दृष्टान्तः कुत उक्तः । 5074
25) अवश्यमनुभोक्तव्यम् - वचनस्य अभिप्रायः क उक्तः । 5074
26) अनिवर्त्यतया प्रसक्तस्य इत्यत्र प्रसक्तिशब्दार्थः कः । 5074
27) सर्वेषां फलोपमर्द एकविध एव वा । (श्री) 5076
28) सर्वकर्मणां ज्ञानेनैव नाश इति पक्षे नाभुक्तं क्षीयते - इत्यस्य अभिप्रायः कः । लाभश्च कः। 5076
29) सर्वफलभोगः कथमुक्तः । 5076
30) ज्ञानिनां विना भोगेन प्रारब्धकर्मनाशः कुतो नाङ्गीकार्यः । 5076
31) लोकानुग्रहार्थं विग्रहधारणं कुतो न वक्तव्यम् । 5076
32) हिशब्दार्थेन का श्रुतिर् उक्ता । 5076
33) प्रारब्धस्य फलहासे का श्रुतिर् उक्ता ।
5076 34) स्यात्काम्यविधिवैयर्थ्यम् - अत्र काम्यविधिवैयर्थ्यशब्दार्थः कः । 5076
35) क्षयादिकं कस्य फलम् । 5077
36) क्षयादेः फलस्य निवृत्तिः कथमुक्ता । 5077
37) प्रायश्चित्तविधीनां वैयर्थ्यं कथमुक्तम् । 5077
38) गृहदाहेष्ट्यादिदृष्टान्तः कुत उक्तः । 5077
39) प्रायश्चित्तानां नैमित्तिकत्वं कुतो न भवति । 5077
40) फलाश्रयणेन विधिकल्पना का । 5077
41) कर्मविपाकप्रायश्चित्तानामपि इयमेव गति - इति कदा उक्ता । 5078
42) प्रायश्चित्तवैयर्थ्यं कुत्र उक्तम् । 5078
43) प्रायश्चित्ताचरणमात्रेण कुत्र संव्यवहार्यता न भवति । 5078
44) मरणान्तिकप्रायश्चित्तानाम् आनर्थ्यक्यं कुत उक्तम् । 5078
45) श्राद्धादिव्यवहारार्थं प्रायश्चित्तं कुतो न वक्तव्यम् । 5078
46) इत्युक्तनियमो भवेत् - इत्यस्य अर्थः कः । 5078
47) कान् प्रति मोक्षे तारतम्यं न वक्तव्यम् । 5083
48) मोक्षे तारतम्यं कदा समर्थितम् । 5083
49 ) तारतम्यसाधिका श्रुतिः का । 5085
50) श्रुत्युक्तं तारतम्यं संसारे एव इत्युक्ते को दोषो ऽभिहितः । 5086
51) संभवे व्यभिचारे च विशेषणमर्थवत् - इति कुत उक्तम् । 5086
52) अकामहतत्वं कुतो संसारिषु न वक्तव्यम् । 5087
53) कामस्य यत्राप्ताः - इति श्रुत्युदाहरणं कुतः । 5088
54) आप्तकामत्व-अकामहतत्वयोर् निमित्तनैमित्तकभाव उक्तः कुतः । 5088
55) प्राप्तकामत्वाकामहतत्वयोर् निमित्तनैमित्तकभावः कथं ज्ञायते । 5089

56) वक्षमाणन्यायेन विशेषणप्रक्षेपात् - अस्य अर्थः कः । (शे.वा) 5089-90
57 ) असुप्तामूढचेतनत्वात् - अत्र असुप्तादिपदानां सार्थक्यं कथम् । 5089
58) अत्र चेतनशब्दार्थः कः । कुत एवमुक्तः । 5089
59) असिद्धिः कथमुक्ता । 5089
60) असुप्तत्वादिविशेषणाभावेऽपि व्यभिचारपरिहारः कथमुक्तः । 5089
61) यत्र सुप्तो न कञ्चन कामं कामयते - इति श्रुतिविरोधः कथं परिहार्यः । 5089
62) मोहसुप्तयोः कामनाश अस्ति वा । 5091
63) सुप्तौ कामो ऽस्तीति कथं ज्ञायते । 5092
64) कामोदयः कदा भवति । 5092
65) अविधाक्षेत्रत्वम् इत्युदाहरणं कुतः कृतम् । 5092
66) मुक्तेषु कामसाधिकाः श्रुतयः काः । तासां कथं कामसाधकत्वम् । 5093
67) पितृलोककामो - इत्यादिस्पष्टश्रुतिः कुतो नोक्ता । 5093
68) यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते - इति श्रुत्यर्थः कः । 5095
69) श्रुतेरर्थसंकोचः कुतः कार्यः । 5095
70) मनः परिणामरूपकामा एव सन्ति न आत्मस्वरूपभूता इत्यस्य किमुत्तरम् । 5096
71) कामश्रुति-अकामश्रुत्योः सावकाशत्वनिरवकाशत्व-बाध्यबाधकभावादिकं कथम् । 5096
72) अकामहतशब्दस्य मुख्यार्थ एव स्वीकार्य इति कुत उक्तम् । 5098
73) अवृजिनशब्दार्थः कः । 5099
74) वृजिनशब्दार्थः कः । 5099
75) दधित्रपुसं प्रत्यक्षो ज्वर इत्यस्य अर्थः कः । 5099
76) तद्यथेषीकातूलम् - इति श्रुत्यभिप्रायः कः । 5100
77) अवृजिनत्वं संसारिणां कुतो नास्ति । 5100
78) संसारिणामपि श्रोत्रियत्व-अवृजिनत्व-अकामहतत्वानि कथमुक्तानि । 5100

79) श्रोत्रियत्वादिकं कथं हेतुतया उक्तम् । तत्कथं तारतम्यसाधकं भवति । 5101
80) पूर्वोक्तपक्षे श्रुताश्रुतकल्पना कथम् । 5101
81) तेषु तेषु पदेषु अकामस्य तत्समानानन्दता इति पक्षः कुतो न युक्तः । 5101
82) पूर्वोक्तपक्षे अनुभवविरोधः कथमुक्तः । 5102
83) तारतम्यश्रुतेर् अर्थः कः । 5104
84) मुक्तामुक्तविषयकत्वे वाक्यभेदपरिहारः कथम् । 5104
85) चशब्दस्य समुच्चयवाचकत्वं कथं समर्थितम् । 5104
86) विशेषणसमुच्चायकश् च शब्द इति कुतो न वक्तव्यम् । 5104
87) एकवाक्यतायां वचनव्यत्ययः कथमुक्तः । 5104
88) बृहदारण्यकभाष्यवाक्याभिप्रायः कथमुक्तः । 5105
89) मानुषानन्दानिर्देशे मुक्तज्ञापकं किम् । 5106
90) राद्धशब्दार्थः कः । 5106
91) संसिद्धिः कुतो मुक्तिः । 5106
92) समृद्धशब्दार्थः कः । 5106
93) तैत्तरीयश्रुतौ मुक्तमनुष्यज्ञापकं किम् । 5108
94) साधुयुवशब्दार्थः कः । 5108
95) आध्यायकशब्दार्थः कः । 5108
96) आशिष्ठशब्दार्थः कः । 5108
97) दृढिष्ठशब्दार्थः कः । 5108
98) बलिष्ठशब्दार्थः कः । 5108
99) तस्यैयं पृथिवी - इत्युक्तं पृथिवीपतित्वं कथम् । 5111
100) तैत्तरीयश्रुतेर् मुक्तामुक्तविषयत्वं कथम् । 5111
101) श्रुतिद्वयविसंवादपरिहारः कथम् । 5113

102) मुक्तितारतम्यसाधकम् अनुमानं किम् । 511-
103) पूर्वोक्तहेतोर् अप्रयोजकतापरिहारः कथम् । 511-
104) पूर्वोक्तहेतोः स्वरूपासिद्धिपरिहारः कथम् । 5117
105) पूर्वोक्तहेतौ लोके वेदे च व्याप्तिः कथं प्रदर्शिता । 5118
106) मुक्तौ तारतम्यसाधकानि चत्वारि अनुमानानि कानि । 5118
107) मुक्तानाम् इव संसारिणां साधनानुष्ठानं लोक इति कुतो न भवति । 5120
108) रुद्रस्य तपः कियत्कालं कथम् । 5121
109) शक्रस्य तपः कियत्कालं कथं च । 5121
110) सूर्यस्य तपः कियत्कालं कथं च । 5121
111) यमस्य तपः कियत्कालं कथं च । 5121
112) दशकल्पम् - इत्यस्य अर्थः समासश्च कः । 5121
113) वर्षसाहस्रम् - इति पदं कथम् । 5121
114) तारतम्यानुमानस्य बाधः कथमुक्तः । 5124
115) दैवीसंपद्विमोक्षाय - इति वाक्यं कथं तारतम्यसाधकम् । 5125
116) तमेव यूयम् - अत्र तारतम्यसूचकपदं किम् । 5125
117) अक्षण्वन्तः कर्णवन्तः - इति श्रुतेरर्थः कः । 5125
118) भगवत्सामीप्ये तारतम्यं कथमुक्तम् । 5125
119) अतिसामीप्यं कुत्र उक्तम् । 5125
120) भारतवाक्येन तारतम्यानुमानं कथं सिद्धम् । 5134
121) नृसिंहस्य ध्यानचक्रम् - इत्यस्य अर्थः कः । 5135-36
122) महाभागैः - इति शब्दार्थः कः । 5135
123) विमोहक्लेशसाध्वसैः - इति शब्दार्थः कः । 5135
125) कस्तं मदामदम् - इति कस्य वाक्यम् । अत्र किमुच्यते । 5137
126) मुक्तानामपि सिद्धानां कुत्र स्थितं वाक्यं किमुच्यते । 5137
127) इयं विसृष्टिः - इति मन्त्रस्यार्थः कः । 5137
128) यः स्वात्ममायाविभव - कस्य अयं श्लोको ऽर्थः कः । 5137
129) नमस्तेऽमिततत्वाय इति कस्य इदं वाक्यम् । 51381
130) नाहं परायुर् इति कस्य वचनम्, अर्थः कः । 5138
131) अहं महेन्द्रो निर्ऋतिश्च - इति वाक्यं कस्य । 5138

132) न त्वामतिशयिष्यन्ति इति कस्य वाक्यम् । 5138
133) य इमं परमं गुह्यम् - इत्यस्य किमुत्तरम् । 5138
134) ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति - इत्यस्य अर्थः कः । 5138
135) भगवत ज्ञानस्वरूपं किम् । 5139
136) लक्ष्म्या ज्ञानस्वरूपं किम् । 5139
137 ) सरस्वत्या ज्ञानस्वरूपं किम् । 5139
138) रुद्रगरुडयोर् ज्ञानस्वरूपं किम् । 5139
139) उमासुपर्ण्योर् ज्ञानस्वरूपं किम् । 5139
140) इन्द्रकामयोर् ज्ञानस्वरूपं किम् । 5139
141 ) मनुदक्षादीनां ज्ञानस्वरूपं किम् । 5139
142) सोमसूर्ययोर् ज्ञानस्वरूपं किम् । 5139
143) अन्येषां देवानां ज्ञानस्वरूपं किम् । 5139
144) बहुसाहस्रवर्षेण महत्तत्वे क्वचित् क्वचित् - इत्यस्य अर्थः कः । 5139
145) अन्ये चैव यथायोगम् - इत्यस्य अर्थः कः 5139
146) उमा यावदनन्ताशान् - इति श्लोकस्य अर्थः कः । (यादु. 5150) 5148
147) साध्ये अविचित्रे साधनं विचित्रम् अस्तु इति शङ्का कुतो न कर्तुं शक्यते । 5151

148) ईश्वरस्य विचित्रफलदाने हेतुद्वयं किम् । 5153

149 ) पूर्वोक्तानुमानद्वये विपक्षे बाधकं किम् । 5153
150) ईश्वरस्य वैषम्याद्यापत्तिः कथम् अनिष्टरूपा । 5153
151) तौ वारितौ - इति पुल्लिङ्गप्रयोगेन किं सूचितम् । 5153
152) तारतम्यात् साधनानाम् - इत्यस्य द्वेधा व्याख्यानं कथम् । 5155
153) साधनादौ परमेश्वरस्य साधकत्वम् अस्ति इत्युक्ते को दोषः । 5156
154) साधनादौ परमेश्वरस्य प्रयोजकत्वे वैषम्यादि प्राप्तमिति - इति वैषम्यनैर्घृण्ये - इति सूत्रस्य
बाधकत्वम् इत्यस्य परिहारः कः । 5156
155) स्वातन्त्र्यशब्दार्थः कः । 5156
156) नानादित्वाद् इति सूत्रं कुत उपात्तम् । 5156
157) सेवानुरूपफलदानं वैषम्यं च कुत्र दृष्टम् । 5157
158) व्याहतिः कथमुक्ता । 5158
159) श्रुतहानि - अश्रुतग्रहौ कथम् । 5159
160) तारतम्यसाधकानुमानस्य तर्कपराहतिः कथं शङ्किता । 5160
161) द्वेषादिमत्वे किं प्रयोजकम् । 5160
162) दोषाः कथं गताः । 5160
163) द्वेषादिमत्वम् आपाद्यत इति वक्तुं कुतो न शक्यते । 5161
164) तर्कमूलभूतव्याप्तौ उपाधिः कथितः । अस्य विवरणं कार्यम् । 5161
165) अत्र व्याप्यव्यापकयो विवेकः कथमुक्तः । 5161
166) साम्येऽपि द्वेषादिमत्वं कुत उक्तम् । 5162
167) द्वेषादेः किं कारणमुक्तम् । 5163
168) साम्यानङ्गीकारिभि द्वेषादिनिवर्तनं कथमुच्यते । 5163
169) अन्यदर्शनाभावेन ईर्ष्यादिनिवर्तनं कुतो न वक्तव्यम् 5164
170) ब्रह्मणो ऽरतिः कुत उक्ता । 5164

171) अप्रामाणिकानेककल्पनं प्रामाणिकपरित्यागः कथमुक्तः । 5165-66
172) युक्तिर् नाम का । 5166
173) संसारे कमपि वर्तमानं पक्षीकृत्येति - त्रेधा विकल्प्य खण्डनं कथं कृतम् । 5167
174) मुक्तेषु तारतम्यसाधकम् अनुमानं किम् । 5168
175) तारतम्यं नाम किम् । 5168
176) प्रतिज्ञार्थः कः । 5168
177) मुक्ता दुःखाद्युपेता चेतनत्वाद् इति अत्र किं बाधकम् उक्तम् । 5172
178) निर्दुः खत्वादिप्रतिपादकश्रुतयः काः । 5173
179) किल्बिषस्पृद् इति मन्त्रार्थः कः । 5173
180) यं यमन्तम् अभिप्रेत्सुः - इति श्रुत्यर्थः कः । 5173
॥ इति कामचाराधिकरणम् ॥