भृत्यबन्धादिकं राज्ञि राज्ञो बन्धादियोग्यतः
स्वातन्त्र्यमेव शब्दप्रवृत्तिनिमित्तम्, प्रयोगाभावस्तु प्रतिबन्धकानिमित्तः
भृत्यबन्धादिकं राज्ञि राज्ञो बन्धादियोग्यतः
सुधा
ननु यदि स्वाम्यं प्रवृत्तिनिमित्तं स्यात्तदा भृत्ये बद्धे मृते वा, राजा बद्धो राजा मृत इति प्रयोगः स्यात् । न चैवमस्ति । तेन जानीमो न स्वाम्यं प्रवृत्तिनिमित्तमिति । न च वाच्यं प्रयोगे सति निमित्तानुसरणम् । न तु निमित्तमस्तीति प्रयोग इति । अमुख्यप्रयोगविषयत्वादस्य न्यायस्य । तत्र हि निमित्तं न सामग्री । किन्तु तदेकदेशः । मुख्यप्रयोगे तु निमित्तमेव सामग्री । न हि सिंहशब्दस्य शार्दूले प्रयोगाभाववद् उपगोरपत्येऽप्यौपगवशब्दप्रयोगाभावो भवतीति । अत्र वक्तव्यम् । कोऽयं प्रयोगो नाम । किं शब्दशक्तिः प्रयोगमूलं व्याकरणमिति यथा । किं वोच्चारणम् । नाद्यः प्रसङ्गस्येष्टत्वात् । विपर्ययपर्यवसाने चासिद्धेः । द्वितीये त्वन्यथासिद्धिमाह भृत्येति ।
अनुव्याख्यानम्
भृत्यबन्धादिकं राज्ञि राज्ञो बन्धादियोग्यतः ॥
कारणं संशयस्य स्यादिति नैव प्रयुज्यते ॥
राजाधीनभृत्यबन्धादिकं विवक्षित्वा राज्ञि राजा बद्धो मृत इत्यादिवाक्यं न प्रयुज्यते । किं कारणम् । स प्रयोगः संशयस्य कारणं स्यादित्येव । न तु स्वातन्त्र्यस्य अकारणत्वात् । कुतः संशयस्य कारणम् । राज्ञोऽपि बन्धादियोग्यत्वात् । इदमुक्तं भवति । भवत्येव स्वातन्त्र्यं शब्दप्रवृत्तिनिमित्तं, प्रयोगाभावस्तु प्रतिबन्धकनिमित्तः । राजा बद्धो मृत इति प्रयोगे हि संशयो व्युत्पन्नस्य स्यात् । किं राजाधीनस्य भृत्यस्य बद्धत्वादिनैवमुच्यते । किं वा राज्ञ एव बद्धत्वादिनेति । आकाङ्क्षासन्निधियोग्यतानामुभयत्र सद्भावेनार्थद्वयप्रतीतेरवर्जनीयत्वात् । न च संशयो मा भूदित्येवं निवृत्तः प्रयोगोऽकारणत्वं स्वातन्त्र्यस्य गमयति । न हि मणिमन्त्रादिप्रति-बद्धोऽग्निर्नाधाक्षीदिति न तत्कारणमिति ।
शेषवाक्यार्थचन्द्रिका
ननु भृत्यबन्धादिकमित्युत्तरभाष्यमनर्थकम् । न च बद्धादिशब्दप्रयोग-स्यान्यथासिद्धिव्युत्पादनार्थं तदिति वाच्यम् । तद्व्युत्पादनस्य प्रकृतासङ्गतत्वात् । न च बद्धादिशब्द-प्रयोगस्य परेणापादितत्वान्नाप्रयोगोपपादनस्य प्रकृतासङ्गतिरिति वाच्यम् । आपादकाभावेन परेण बद्धादिशब्दप्रयोगस्यापादयितुमशक्यत्वात् । न च स्वातन्त्र्यस्य प्रवृत्तिनिमित्तत्वमेवापादकमिति वाच्यम् । तथाऽपि प्रयोगे सति निमित्तस्यानुसरणीयतया निमित्ते सति प्रयोगान पादनस्य च न्यायसिद्धतया, तद्विरोधे निमित्तसद्भावेन प्रयोगापादनानौचित्यात् । अस्तु वा कथञ्चित्प्रयोगापादनं तथाऽप्यनुच्चारणस्यान्यथासिद्धिव्युत्पादनमात्रेण न तत्परिहारसिद्धिः । प्रयोगशब्दार्थतया शक्तेरपि परेण वक्तुं शक्यत्वेनोच्चारणमात्रपरतया परविवक्षायां नियामकाभावादित्यतो विषयभेदेन न्यायविरोध-परिहारपूर्वकं प्रयोगापादनमुपपाद्य प्रयोगशब्दार्थतया सम्भावितपक्षान् बहिरेव विकल्प्य स्पष्टदूषणतया भाष्यकृदुपेक्षितपक्षं बहिरेव प्रदूष्य परिशिष्टपक्षनिरासपरतयोत्तरवाक्यप्रवृत्तिर्नासङ्गतिरित्यभिप्रेत्य तद्वाक्यं तथा योजयितुं स्वातन्त्र्यस्य निमित्तत्वेऽतिप्रसङ्गं तावदाशङ्कते नन्विति । विषयभेदेन न्यायविरोधं परिहर्तुं तमाशङ्कते न चेति । ननु निमित्ते सत्यमुख्यप्रयोगस्येव मुख्यप्रयोगस्याप्यनापादनस्यैव मुख्यप्रयोगस्येवामुख्यप्रयोगस्याप्यापादनस्यैव वा सम्भवे नार्धजरतीया-श्रयणं युक्तमित्यतो निमित्तस्य मुख्यामुख्यप्रयोगौ प्रति सामग्रीत्वासामग्रीत्वाभ्यां वैलक्षण्याद-सामग्रीत्वेनामुख्यप्रयोगानापादनं सामग्रीत्वाच्च मुख्यप्रयोगापादनमिति युक्तं वैषम्याश्रवणमित्याशयेनाह तत्र हीति ॥ किन्तु तदेकदेश इति । न च सामग्रैस्येकदेशः कार्याव्यभिचारी येन सत्यपि तस्मित्कार्यापादानमुपपद्येतेति भावः ॥ सामग्रीति । तथा च सामग्य्राः कायाव्यभिचाराद्युक्तं निमित्ते सति मुख्यप्रयोगापादनमिति भावः । एतदेव दृष्टान्तेन दर्शयति न हीति । शार्दूल इति । सिंहसादृश्यरूपनिमित्तवतीति शेषः । प्रयोगशब्देन कुतः शक्तिप्रसक्तिरित्यतस्तत्र तस्य प्रयोगदर्शनादित्यभिप्रेत्य तं दर्शयति प्रयोगमूलमिति । शक्तिमूलमित्यर्थः ॥ असिद्धेरिति । बद्धादिशब्दानां राज्ञि शक्तेरेव सत्त्वेन शक्त्याभावस्यासिद्धेरित्यर्थः। अपेक्षिताध्याहारपूर्वकमाकाङ्क्षाक्रमेण विवक्षितार्थोप-पादकतया वाक्यं योजयति राजाऽधीनेत्यादिना । ननु मुख्यप्रयोगे निमित्तस्य सामग्रीत्वात्तस्याश्च कार्याव्यभिचारात्कथं सत्यां सामग्य्रां कार्याभावः, तथा सति निमित्तस्य सामग्रीत्वाभावप्रसङ्गादि-त्यतोऽप्रतिबद्धसामग्य्रा एव कार्यजनकतया, सति प्रतिबन्धके कार्याभावो युक्त एवेत्यभिप्रेत्य विवक्षितं हेतुहेतुमद्भावं सयुक्तिकमुपपादयितुमाह इदमिति ॥ अर्थेति । उदाहृतकोटिद्वयेत्यर्थः ॥ न चेति । अत्र ‘न चे’त्यस्य स्वातन्त्र्यस्याकारणत्वं न च गमयतीति सम्बन्धः । प्रतिबद्धस्य कार्याजनकत्व-मात्रेणाकारणत्वेऽतिप्रसङ्गं सूचयन्नुक्तमुपपादयति न हीति ।
परिमल
यदपि सन्न्यायरत्नावल्यां ‘प्रयोगे सति निमित्तानुसरणं नतु निमित्तमस्तीति प्रयोग’ इति तदप्यनूद्य निराह नचवाच्यमिति ॥ तत्र हीति । अमुख्यप्रयोगे । निमित्तं मुख्यार्थसादृश्यं वा । तदेकदेश इत्युक्तं सामग्य्रेकदेशत्वं निमित्तमेव सामग्रीत्युक्तं च व्यनक्ति न हीति । सिंहशब्दस्य चैत्रे प्रयोगः शार्दूले अप्रयोगोऽस्ति । मुख्यार्थसादृश्यस्य सामग्रीत्वे शार्दूलोऽपि प्रयोगः स्यात् । स नास्तीति सामग्य्रेकदेशत्वमेव तस्य । तथा औपगवशब्दस्य उपगोरपत्यत्वं निमित्तं तस्यापत्या-मित्यण्प्रत्ययविधानात् । एवं चोपगवापत्यत्वरूपमुख्यप्रयोगनिमित्तस्य सामग्रीत्वाभावे उपगोरपत्येऽपि क्वचिदौपगवशब्दाप्रयोगः स्यात् शार्दूले सिंहशब्दप्रयोगाभावात् । नचैवमतो मुख्यप्रयोगे निमित्तं सामग्य्रेवेति भावः । प्रयोगमूलं शब्दशक्तिमूलम् । व्याकरणकोशोपमानादेः शब्दशक्तिमूलत्वात् ॥ प्रसङ्गस्येति । राज्ञिबद्धादिशब्दप्रयोगः स्यादिति प्रसङ्गस्येत्यर्थः । राज्ञिबद्धादिशब्दशक्तेः सत्त्वादिति भावः ॥ विपर्ययेति । नास्ति च प्रयोग इत्यस्य वेत्यर्थः ॥ अकारणत्वादिति । न प्रयुज्यत इत्यन्वयः । व्युत्पन्नस्य स्वातन्त्र्यमपि निमित्तमिति जानतः ॥
यादुपत्यं
शार्दूल इति । सिंहसादृश्यरूपनिमित्तवतीति शेषः ॥
श्रीनिवासतीर्थीया
तत्र हीति । अमुख्यप्रयोग इत्यर्थः । मुख्यार्थबाधस्तत्सादृश्यं प्रयोजन चैतावती सामग्री । अतः सामग्य्रेकदेशभूतसादृश्यरूपनिमित्तसद्भावमात्रेण न सिंहशब्दः शार्दूले प्रयुज्यते । मुख्यप्रयोगे प्रवृत्तिनिमित्तस्यैव सामग्रीत्वेन तत्सत्वे तत्प्रयोगस्यौपगवशब्दे दर्शनात्प्रकृते च स्वाम्यनिमित्तकप्रयोगस्य मुख्यत्वात्तस्मिन्निमित्ते सति बद्ध इत्यादिप्रयोगः स्यादेवत्यर्थः ॥ प्रयोगो नामेति । भृत्ये बद्धे मृते वा राजा बद्धो मृत इति प्रयोगः स्यादित्यत्रापाद्यमान इत्यर्थः । ननु प्रयोगपदस्य शब्दशाक्त्यर्थकत्वं कुत्र दृष्टमित्यत आह प्रयोगेति । यस्य शब्दस्य यत्रार्थे शक्तिरस्ति स शब्दस्तत्र साधुरित्युच्यते व्याकरणेन । तथा च प्रयोगः शब्दशक्तिर्मूलं कारणमुपजीव्यं यस्य व्याकरणस्येत्यर्थः ॥ इष्टत्वादिति । यदि स्वाम्यं निमित्तं स्यात्तदा बद्ध इत्यादि प्रयोगः स्यादित्यस्य बद्धादिशब्दानां शक्तिः स्यादित्यर्थः । तथा चेष्टापत्तिः । न हि बद्धादिशब्दानां बद्धादिरूपेऽर्थे राज्ञि शक्तिर्नाङ्गीकृतेति भावः ॥ असिद्धिरिति । नास्ति च प्रयोगस्तस्मात्स्वाम्यं प्रवृत्तिनिमित्तं नेति विपर्ययपर्यवसाने चासिद्धिः । शब्दशक्तिरूपप्रयोगस्य सत्वादित्यर्थः । उभयत्रेति । राज्ञो बद्धत्वं भृत्यस्य बद्धत्वं च विवक्षित्वा क्रियामाणे प्रयोगद्वय इत्यर्थः । न च गमयतीत्यन्वयः ।
वाक्यार्थरत्नमाला
परेणापादितत्वादिति । आपादयितुं शक्यत्वादित्यर्थः । अत एव वक्ष्यति । आपादयितुमशङ्क्यत्वादिति । सम्भावितपक्षौ बहिरेव विकल्प्येति पाठः । पक्षानिति तु लेखकप्रयुक्तं बहुवचनम् । प्रयोगदर्शनादिति । प्रयोगोत्पत्तिशास्त्रत्वाच्छब्देषु नाव्यवस्था स्यादित्येत्तद्-व्याकरणाधिकरणे स्मृतिपादोपांत्ये भाष्यकारीयप्रयोगमूलं व्याकरणमित्यादिरूपप्रयोगमूलकग्रन्थकारप्रयोगदर्शनादित्यर्थः । सिंहसादृश्यरूपेति । हिंसकत्वरूपेत्यर्थः । सत्यपि तस्मिन्निति । तस्मिन्नपि सतीति सम्बन्धः । तेन न वैयर्थ्यशङ्काविकासः । सतीत्येव पाठस्तु स्वरस एव । शक्तिमूलमिति । शब्दशक्तीत्यर्थः । नानिष्टमित्यर्थ इति । तथासति उच्चारणरूपप्रयोगः स्यादिति तु प्रयोगो नामोच्चारणामिति द्वितीयान्तर्भूतमिति न पृथक् तन्निरासस्यावश्यकतेति भावः । शक्तयभावस्यासिद्धेरित्यर्थ इति । विपर्ययपर्यवसानसहितापादनस्यानुमानताप्रतिपादकैवमनिष्टापादनं विपर्यये पर्यवसानं चोभयं मिलितमेवानुमितिसाधनं भवतीति तर्कस्य प्रामाण्यमुपपद्यत इति पद्धतौ यथार्थज्ञानसाधनत्वोपपत्यर्थं विपर्यये पर्यवसानस्यादरणेन न निर्धूमस्तस्मान्निर्वह्निर्नेति साधनप्रकारमाश्रित्यानुमानत्वोपपादनसिद्धेः प्रकृतेऽपि यदि साम्यं प्रवृत्तिनिमित्तं स्यात्तर्हि राज्ञि बद्धादिशब्दशक्तिः स्यान्नचासावस्ति ततो न साम्यं प्रवृत्तिनिमित्तमिति विपर्ययपर्यवसानसाहित्येनानुमानताया वाच्यतया आपाद्याभावस्य हेतुताप्राप्तेः । साधनीभूतशक्त्यभावस्यासिद्धिर्दूषणतयोक्तेति स्पष्टमिति तदुपपादनमात्रं कृतमिति द्रष्टव्यम् ।