०२ द्वितीयाध्यायः

प्रथमः पादः

प्रथमः पाद

उक्तः समन्वयः साक्षादविरोधोत्र साध्यते ।

चतुर्विधस्य तस्यादौ यौक्तस् तत्रापि च स्मृतेः ॥1॥

तस्याश्चतुःस्वरूपत्वात् प्रत्येकं चतुरात्मकाः ।

पादाः सर्वे तदंशाश्च मूर्तीनां वर्णमागमात् ॥2॥

आप्तता समतादृष्टिश्रुतिसाम्यबलोद्भवाः ।

सर्वानुसारो लघुता विशेषादर्शनाफले ॥3॥

इष्टासिद्धिश्च नियमः पूर्वपक्षेषु युक्तयः ।

एता एव त्वतिबलाः सिद्धान्तस्य नियामकाः ॥4॥

आनुमानिकाधिकरणम्

आप्तैः प्रत्यक्षतो दृष्ट्वा प्रोक्तमर्थं कथं श्रुतिः ।

पिपीलिकालिपिनिभा वारयेत् सर्वगा हि ते ॥5॥

इति चेद् यद्यशेषज्ञा रुद्राद्या हरिपूर्वकाः ।

किं नाशेषविदो मानं ह्युभयत्र समं भवेत् ॥6॥

न चाप्तिनिश्चयस्तत्र शक्यते व्यभिचारतः ।

न चास्या व्यभिचारेपि हीयते मानता क्वचित् ॥7॥

निर्दोषवाक्यमूलत्वान्न च तद्युक्तिमूलता ।

वेदोक्तस्याधिकारस्य दुर्निरूपत्वतः सदा ॥8॥

नियमो व्यभिचारो वा नैव ज्ञातुं हि शक्यते ।

अधिकारो हि सुलभः कथितोन्यागमेष्वलम् ॥9॥

वेदोक्तो ह्यधिकारस्तु दुर्लभः सर्वमानुषैः ।

अन्यागमेषु विप्रत्वमपि चण्डालजन्मनाम् ॥10॥

मण्डलान्तःप्रवेशेन क्रमशः प्रतिपाद्यते ।

अधिकारं दुरापाद्यमुक्त्वातिसुलभं पुनः ॥11॥

अशक्यं साधनं चोक्त्वा सुशकं तत्फलाप्तये ।

उच्यतेतस्तदुक्तं हि व्यभिचारे फलेपि तु ॥12॥

कथं प्रमाणतां गच्छेत् …… ।

न विलक्षणत्वाधिकरणम्

…….. नित्यत्वात् पुरुषोद्भवैः ।

उज्झितं सर्वदोषैश्च कथं नो मानतां व्रजेत् ॥13॥

विरूप नित्यया वाचा नित्ययानित्यया सदा ।

इत्यादिश्रुतिभिर्वेदो नित्य इत्यवगम्यते ॥14॥

पिपीलिकालिपिश्चापि प्रमाणमविरोधतः ।

यथा द्रौणेरुलूकेन कृतमप्यास बोधकम् ॥15॥

अविरुद्धं विरुद्धं तु विरोधादेव बाधितम् ।

विरोधादर्शनात् तस्माद्वेदप्रामाण्यमिष्यते ॥16॥

तन्मूलत्वात् स्मृतीनां च विरोधो यत्र न क्वचित् ।

विरोधोपि स एवोक्तः प्रत्यक्षेणागमेन वा ॥17॥

आगमेनागमस्यैव विरोधे युक्तिरिष्यते ।

उपजीव्यविरोधे तु वेदस्यान्यार्थकल्पना ॥18॥

प्रत्यक्षमुपजीव्यं स्यात् प्रायो युक्तिरपि क्वचित् ।

आगमैकप्रमाणेषु तस्यैव ह्युपजीव्यता ॥19॥

युक्तोयुक्तश्च यद्यर्थ आगमस्य प्रतीयते ।

स्यात् तत्र युक्त एवार्थः युक्तिश्च त्रिविधा मता ॥20॥

व्याप्तिः प्रत्यक्षगा यस्या युक्तिगागमगा तथा ।

प्रत्यक्षागममूला तु युक्तिस्तत्र बलीयसी ॥21॥

याथार्थ्यमेव मानत्वं तन्मुख्यं ज्ञानशब्दयोः ।

अर्थत्वमर्यतैव स्यान्न क्रियार्थेषु सा मता ॥22॥

ज्ञानार्थे ज्ञेयता मुख्या शब्दार्थे तदनन्तरम् ।

यथार्थज्ञानजनका यथार्था युक्तयः स्मृताः ॥23॥

अनुप्रमाणमेतानि ह्यक्षयुक्तिवचांस्यतः ।

प्रामाण्यं नानुवादस्य स्मृतेरपि विहीयते ॥24॥

याथार्थ्यमेव प्रामाण्यशब्दार्थो यद्विवक्षितः ।

अङ्गीकृतं चेत् प्रामाण्यं स्मृत्यादेः का विरुद्धता ॥25॥

न चाफलत्वं वक्तव्यं सर्वस्मृत्यनुवादयोः ।

फलवत्वं न चास्माभिः प्रामाण्यं हि विवक्षितम् ॥26॥

तृणादिदर्शने किं च फलवत्वं निगद्यते ।

सुखदुःखादिकं किञ्चित् स्मृतावपि हि दृश्यते ॥27॥

न परिच्छेदकार्येव प्रमाणमिति च प्रमा ।

निर्दोषाक्षोद्भवं ह्यत्र प्रत्यक्षमिति गीयते ॥28॥

प्राकृतं शुद्धचैतन्यमक्षं तु द्विविधं मतम् ।

शुद्धमीशरमामुक्तेष्वन्यत्र प्राकृतैर्युतम् ॥29॥

निर्दोषमेव चैतन्यमन्यत्रोभयमिष्यते ।

सुखदुःखादिविषयं शुद्धं संसारगेष्वपि ॥30॥

निर्दोषत्वातिनियमात् तद्बलिष्ठतमं मतम् ।

पञ्चेन्द्रियमनोभेदात् प्राकृतं षड्विधं स्मृतम् ॥31॥

अनुमा युक्तिरेवोक्ता व्याप्तिरेव तु सा स्मृता ।

प्रतिज्ञातार्थसिद्ध्यर्थं व्याप्तिरेव यदोदिता ॥32॥

अवशिष्टं किमत्रास्ति लिङ्गं तत्र विजानतः ।

यदि लिङ्गमसिद्धं स्यात् कुत एवास्य मानता ॥33॥

यदि स्मारकमात्रं स्यात् स्मर्तुर्नात्र प्रयोजनम् ।

न पञ्चावयवोक्तौ च विवादावसितिर्भवेत् ॥34॥

दृष्टान्तादिषु चैवं स्यात् साधनं पुनरेव तु ।

लिङ्गोक्तावपि चैवं स्यादनुमावसितिधर्‌रुवा ॥35॥

विरोधोसङ्गतिश्चैव साक्षाद्युक्तेस्तु दूषणम् ।

प्रतिज्ञायामसम्बन्धो युक्तेरुक्ता ह्यसङ्गतिः ॥36॥

विरोधोपि त्रिधैव स्यात् प्रतिज्ञार्थविरुद्धता ।

लिङ्गराहित्यमव्याप्तिर्न्यूनाधिक्ये तु वाचिके ॥37॥

साध्यव्यापकवैलोम्यमव्याप्तिः साधनस्य च ।

दुर्बलेन विरोधेपि न प्रमाणामसाधकम् ॥38॥

स्ववाक्येन विरोधेपि नैव साधकतां व्रजेत् ।

संवादनुक्तिसंयुक्ता एत एव तु निग्रहाः ॥39॥

वादो जल्पो वितण्डेति कथास्तिस्रो विजानताम् ।

स्वार्थं परार्थमपि वा तत्त्वनिर्णयसाधिनी ॥40॥

केवलं तु कथा वादो जल्पोर्थादिव्यपेक्षया ।

सतामेव कथा ज्ञेया वितण्डा त्वसतां सताम् ॥41॥

अप्रकाश्य स्वसिद्धान्तमसतां पक्षदूषणम् ।

उक्ते तैः प्रथमं माने वक्तव्ये तस्य दूषणम् ॥42॥

विद्यापरीक्षापूर्वैव वितण्डा जल्प एव च ।

उच्चनीचत्वनिर्णीतिर्यतो जयपराजयौ ॥43॥

विनैव तत्वनिर्णीतिं न हि जल्पादिना क्वचित् ।

उच्चनीचत्वविज्ञानमिति विद्यापरीक्षणम् ॥44॥

वादेन चोच्चनीचत्वविज्ञानं भवति स्फुटम् ।

इति वादस्य पूर्वत्वं तत्सिद्धौ व्यर्थतान्ययोः ॥45॥

बहुविद्यत्वसिद्धौ तु नैव वादोपि कारणम् ।

सभासभापतिप्राश्नीकपूर्वस्तु स्पर्धिनामपि ॥46॥

वाद एवोभयार्थः स्यान्निर्णीतिजयकारकः ।

तत्वाप्रकाश एवैको वितण्डाजल्पयोः फलम् ॥47॥

विना वादेन विद्याया यदि शक्यं परीक्षणम् ।

स्याज्जल्पादिरपि क्वापि वाद एवान्यथा भवेत् ॥48॥

जल्प इत्यपि नाम स्याद्वादस्यैतादृशस्य तु ।

प्रतिज्ञामात्रसाध्यत्वमपि स्याद्याज्ञवल्क्यवत् ॥49॥

संवादे वादिनोः क्वापि विवादे हेतुरिष्यते ।

सभा सभापतिश्चैव प्राश्निकाश्चैव वैष्णवाः ॥50॥

रागद्वेषविहीनाश्च स्युः सभ्याः सर्ववेदिनः ।

प्राश्निकाश्चैतदज्ञाने सभ्याश्चैषां च दूरगाः ॥51॥

प्रमाणं निर्णयाय स्युः पक्षपातविवर्जिताः ।

उभाभ्यां साधनं चैव दूषणं वादजल्पयोः ॥52॥

सद्भिरागम एवैकः प्रयोज्योभीष्टसाधकः ।

स्वसिद्धान्तानुसारेण ह्यसद्भिरनुमोच्यते ॥53॥

प्रत्यक्षागमवैरूप्यमाश्रित्यान्यार्थतैव तु ।

आगमे दर्शनीयात्र दोषो लिङ्गवलिमता ॥54॥

लिङ्गानुकूल्यं स्वार्थस्य श्रुत्यादीनमनुग्रहः ।

त्रिपञ्चवयवामेव युग्मावयविनीमपि ॥55॥

नियमाद्योनुमां ब्रूयात् तं ब्रूयाद्यदि तादृशी ।

नानुमेति तदा केन साध्यावयवकल्पना ॥56॥

नियतावयवासिद्धौ व्याप्तिमात्रेण साधनम् ।

कर्तव्यमेव तेन स्यात् तस्मात् सैवानुमा मता ॥57॥

अनुभूतिः प्रमाणं चेत् केन स्मृतिरपोद्यते ।

पूर्वानुभूते किं मानमित्युक्ते स्यात् किमुत्तरम् ॥58॥

मानसं तद्धि विज्ञानं तच्च साक्षिप्रमाणकम् ।

अतीतानागतं यद्वद्योगिभिर्दृश्यतेञ्जसा ॥59॥

एवं पूर्वानुभूतं च मनसैवावगम्यते ।

विज्ञातं मनसा पूर्वं मयैतत्कृतमित्यपि ॥60॥

साक्षादनुभवात् सिद्धं कथमेव ह्यपोद्यते ।

एवंलक्षणके मानत्रये ब्रह्मादिवस्तुषु ॥61॥

प्रमाणं वेद एवैकस्तत्प्रामाण्यं च साधितम् ।

अभिमान्यधिकरणं

तथापि मृज्जलादीनां बुद्धिवागादिवाचकः ॥62॥

दृष्टव्याप्तिविरुद्धत्वात् तत्र मानं कथं भवेत् ।

ततस्तन्नामकः कश्चित् पुमानन्यो भवेदिति ॥63॥

युक्त्यागमविरोधेन प्राप्तमत्राभिधीयते ।

बालरूढिं विनैवापि विद्वद्रूढिसमाश्रयात् ॥64॥

तत्तन्नामान एवैते तत्तद्वस्त्वभिमानिनः ।

सन्ति तेषां विशेषेण शक्तिरन्येभ्य उच्यते ॥65॥

व्याप्तिश्चोक्तानुसारेण दृश्यते चाधिकारिभिः ।

शास्त्रोक्तवस्तुनश्चैव व्युत्पत्तिः शास्त्रलिङ्गतः ॥66॥

व्युत्पत्तिः सा बलवती मूर्खव्युत्पत्तितो हि यत् ।

दृढयुक्तिविरोधे तु सर्वत्र न्याय ईदृशः ॥67॥

असदधिकरणम्

अल्पवाक्ययुता युक्तिर्बहुलैव विरोधिनी ।

यत्र तत्र कथं वस्तुनिर्णयः स्यादितीरिते ॥68॥

विरोधियुक्तिबाहुल्यादिति न्यायो विनिश्चितः ।

युक्तेस्तु युक्तिबाहुल्यमागमादागमस्य च ॥69॥

कथं न निर्णयं कुर्यादिति असत्कारणं न हि ।

श्रुत्यर्थो भवति क्वापि श्रुतिप्रायोपपत्तिभिः ॥70॥

अविरोधश्चतुर्थे तु पादे सम्यक् समर्थ्यते ।

असत्कार्यं यथा दृष्टं वस्तुत्वात् कारणं तथा ॥71॥

इति चेन्न निषेधैकस्वरूपस्य न कर्तृता ।

बुद्धिपूर्वप्रवृत्तिर्हि कर्तृत्वमिति निश्चितम् ॥72॥

प्रतिषेधात्मकत्वं तु भावस्याभावधर्मतः ।

धर्मधर्म्यैक्यतश्चैव न तु तन्मात्रता भवेत् ॥73॥

अभावस्य च भावोपि धर्मोथापि हि धर्मिणः ।

तादृक्त्वं मात्रतेहोक्ता बुद्धिराहित्यमेव तत् ॥74॥

विशेष्यतैव धर्मित्वं प्रथमप्रतिपत्तिषु ।

निषेधविधिरूपत्वं भावाभावत्वमत्र हि ॥75॥

सर्वनाशेष्वपि सदा शिष्टत्वाद्यस्य कस्य नुः ।

नाशोयं विमतोपि स्यान् नाश्ुतवात् कर्तृशेषवान् ॥76॥

न चाशेषनृनाशस्तु दृष्टो दृश्योस्ति वा क्वचित् ।

धर्माधर्माश्रयत्वेन स्वीकार्योपि नरो लये ॥77॥

अनादित्वं विना दृष्टं कथं स्यात् कारणं क्वचित् ।

पूर्वदृष्टात् परादृष्टं यदि नैवोत्तरं कुतः ॥78॥

अदृष्टं कारणं नो चेल्लये मानं च किं भवेत् ।

उत्पत्तिनाशकारी च बुद्धिमान् दृश्यते क्वचित् ॥79॥

तद्दृष्टान्तेन सर्वत्र कर्ता हि नानुमीयते ।

आगमानुगृहीता तु मानमेषानुमापि तु ॥80॥

आगमानुग्रहाभावे न तर्कः स्यात् प्रतिष्ठितः ।

अक्षजागममूलस्य स्यादेवास्य प्रतिष्ठितिः ॥81॥

अन्यथास्याप्रतिष्ठा च स्ववाचा व्याहतैव हि ।

न च शिष्टागृहीतत्वं निरीशादीशवादिनः ॥82॥

अतोवशिष्टजीवादिकर्तृतात्र निषिद्ध्यते ।

तन्मनोकुरुतेत्यादेरसतो मनसो जनिः ॥83॥

निवारिता तु पूर्वत्र ह्यकस्मादिति तद्विना ।

असतो विश्वजननमाशङ्क्यात्र निषिद्ध्यते ॥84॥

प्रापकं वाक्यमात्रं तु परिहारोविशेषितः ।

क्वचिज्जीवाकृतं दृष्ट्वा चेतनादेव चाकृतम् ॥85॥

तद्वदेवानुमान्त्यत्र वस्तुत्वात् क्रियते श्रुतेः ।

भोक्त्रधिकरणं

नान्यदन्यत्वमापन्नं क्वचिद् दृष्टं कथञ्चन ॥86॥

अतो जीवस्य न ब्रह्मभावः स्याद्धि कदाचन ।

क्वचिद्भिन्नताय दृष्टं तदभिन्नतया कथम् ॥87॥

दृश्येन्नो दृष्टपूर्वं हि तादृशं न च दृश्यते ।

भोक्तृत्वापत्तित इति यन्मतं तत्कुतो हरिः ॥88॥

भोक्त्रापत्तेरिति प्राह …… ।

आरम्भणाधिकरणम्

…… कथं च तदनन्यता ।

जगतस्त्वविकारत्व उक्तन्यायेन साधिते ॥89॥

स्वतन्त्रकारणान्यत्वं तेन ह्यत्र निषिद्ध्यते ।

द्रव्यं कर्म च कालश्च स्वभावश्चेतना धृतिः ॥90॥

यत्प्रसादादिमे सन्ति न सन्ति यदुपेक्षया ।

इति श्रुतेस् तद्वशस्य भावो न पर इत्यतः ॥91॥

शक्तोपि ह्यन्यथा कर्तुं स्वेच्छानियमतो हरिः ।

कारणैर्नियतैरेव करोतीदं जगत्सदा ॥92॥

नित्यभेदो निमित्तेन ह्युपादानेन तु द्वयम् ।

असद्यत्कार्यरूपेण कारणात्मतयास्ति हि ॥93॥

अनवस्थान्यथा हि स्यात् सर्वत्रोत्पत्तिनाशयोः ।

शक्तोपि भगवान् विष्णुरकर्तुं कर्तुमन्यथा ॥94॥

स्वभिन्नं कारणाभिन्नं भिन्नं विश्वं करोत्यजः ।

इति श्रुतेरवसित उक्तार्थोयमशेषतः ॥95॥

इतरव्यपदेशाधिकरणम्

अनंशस्यापि जीवस्य किञ्चित् सामर्थ्ययोजनम् ।

कार्येषु यः करोत्यद्धा नमस्तस्मै स्वयम्भुवे ॥96॥

यदि भागेन कार्येषु जीवशक्तिं न योजयेत् ।

हरिस्तदा हि सर्वत्र कृत्स्नयत्नोंशितापि वा ॥97॥

अंशिनो हि घटाद्या ये भिन्नैरेव परस्परम् ।

अंशैरंशिन उच्यन्ते नैवमेव हि चेतनाः ॥98॥

अतोनंशिन इत्येव श्रुतिरेतेषु वर्तते ।

अप्यनेकस्वरूपेषु विशेषादेव केवलम् ॥99॥

बहुस्वरूपताख्या तु तेष्वस्त्येव हि सांशता ।

बहुत्वेनाविनाभावाद्भिन्नता नियमाद्भवेत् ॥100॥

यदि नैवं नियमकृद्भगवान् पुरुषोत्तमः ।

शब्दमूलत्वाधिकरणं

तस्य त्वशेषशक्तित्वाद्युज्यते सर्वमेव च ॥101॥

विरोधः सर्ववैशिष्ट्ये यो द्वितीये निरस्यते ।

नारायणस्य त्वध्याये तदन्ये तत्र तत्रगाः ॥102॥

सृष्टिसंहारवाक्यानां जीवरूपाभिधायिनाम् ।

अप्यन्योन्याविरोधस्तु द्वितीयाध्यायगोचरः ॥103॥

मानमेयविशेषेण पुनरुक्तिर्न जायते ।

न प्रयोजनाधिकरणं

सदा प्रवृत्तिरीशस्य स्वभावादेव केवलम् ॥104॥

अङ्गचेष्टा यथा पुंसः काश्चिदुद्देशवर्जिताः ।

देवस्यैष स्वभावोयमित्याह श्रुतिरञ्जसा ॥105॥

क्रीडां प्रयोजनं कृत्वा सृष्टिः श्रुतिविरोधिनी ।

इति केवललीलैव निर्णीता प्रभुणा स्वयम् ॥106॥

आत्मप्रयोजनार्थाय स्पृहां श्रुतिरवारयत् ।

न प्रयोजनवत्त्वेनेत्यत आह जगद्गुरुः ॥107॥

इच्छामात्रं प्रभोः सृष्टिरिति सृष्टौ विनिश्चिता ।

इति प्रशंसया कामश्रुतिभ्यश्चैव युक्तितः ॥108॥

महातात्पर्ययुक्तैश्च नेच्छामात्रं निषिद्ध्यते ।

मोक्षार्थाः श्रुतयो यस्मात् स च तस्य प्रसादतः ॥109॥

उन्निनीषति वाक्याच्च लोकदृष्टानुसारतः ।

इच्छानिमित्तको यस्मात् तदभावे कुतः श्रुतिः ॥110॥

महातात्पर्यरहिता प्रमाणत्वं गमिष्यति ।

याथार्थ्यमेव मानत्वमिति वाक्यं प्रयोजकम् ॥111॥

मानत्वमेति तत्रापि यत्सम्पूर्णप्रयोजनम् ।

वैषम्यनैर्घृण्याधिकरणं

वैषम्यं चैव नैघृण्यं वेदाप्रामाण्यकारणम् ॥112॥

नाङ्गीकार्यमतोन्यत्तु न वैषम्यादिनामकम् ।

सर्वधर्मोपपत्त्यधिकरणं

यदधीना गुणाश्चैव दोषा अपि हि सर्वशः ॥113॥

गुणास्तस्य कथं न स्युः स्युर्दोषाश्च कथं पुनः ।

सर्वधर्मोपपत्तेस्तद्वाक्यैरपि हि तादृशैः ॥114॥

निर्दोषाशेषगुणको निर्णीतो भगवान् हरिः ।

इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते ब्रह्मसूत्रानुव्याख्याने द्वितीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥

---

द्वितीयः पादः

द्वितीयः पादः

स्मृतियुक्तिश्रुतिगुणयुक्तयो बहुयुक्तयः ॥1॥

एवं चतुर्विधा नैव विरुद्ध्यन्तेन्वयं प्रति ।

इति प्रथमपादेन निर्णीतेप्यभियोगतः ॥2॥

दर्शनानां प्रवृत्तत्वान्मन्द आशङ्कते पुनः ।

अनादिकालतो वृत्ताः समया हि प्रवाहतः ॥3॥

न चोच्छेदोस्ति कस्यापि समयस्येत्यतो विभुः ।

भ्रान्तिमूलत्वमेतेषां पृथग्दर्शयति स्फुटम् ॥4॥

तर्कैर्दृढमतमैरेव वाक्यैश्चागमवादिनाम् ।

दौर्लभ्याच्छुद्धबुद्धीनां बाहुल्यादल्पवेदिनाम् ॥5॥

तामसत्वाच्च लोकस्य मिथ्याज्ञानप्रसक्तितः ।

विद्वेषात् परमे तत्त्वे तत्त्ववेदिषु चानिशम् ॥6॥

अनादिवासनायोगादसुराणां बहुत्वतः ।

दुराग्रहगृहीतत्वाद्वर्तन्ते समयाः सदा ॥7॥

तथापि शुद्धबुद्धीनामीशानुग्रहयोगिनाम् ।

सुयुक्तयस्तमो हन्युरागमानुगताः सदा ॥8॥

इति विद्यापतिः सम्यक्समयानां निराकृतिम् ।

चकार निजभक्तानां बुद्धिशाणत्वसिद्धये ॥9॥

रचनानुपपत्त्यधिकरणं

चेतनाचेतनं तत्त्वद्वयमेव निरीश्वराः ।

आहुस्तत्पञ्चपञ्चत्वविभागस्थमचेतनम् ॥10॥

चेतनं तदसङ्ख्यातं भिन्नमन्यद्भिदोज्झितम् ।

अचेतनस्य कर्तृत्वं स्वातन्त्र्येण निगद्यते ॥11 ॥

परस्परविभेदश्च कार्याणामालयं भवेत् ।

भोक्तॄणां चेतनस्याहुः केचित् तामपि नापरे ॥12॥

स्वरूपचैतन्यबलात् स्वप्रकाशाच्च भोगिताम् ।

प्रकृतेश्च स्वरूपस्य विवेकग्राहमेव तु ॥13॥

अभोगवादिनो भोगमाहुर्भेदग्रहात् तयोः ।

भोगिनां मुक्तिरुद्दिष्टा स एवाभोगवादिनाम् ॥14॥

ईशस्यासङ्ग्रहादेव न युक्तौ तावुभावपि ।

चेतनेच्छानुसारेण यदा दृष्टः पटोद्भवः ॥15॥

एतादृशत्वमन्यस्य वस्तुत्वात् केन वार्यते ।

न च काचित्प्रोमोक्तार्थे श्रुतिरेव प्रमा हि नः ॥16॥

आप्तत्वमुक्तमार्गेण वक्तुर्नैवोपपद्यते ।

अप्रामाण्यस्वतस्त्वस्य स्वीकारादपि मायिवत् ॥17॥

स्वोक्ताखलिनिषेधी स्यान्न च किञ्चित् प्रसिद्ध्यति ।

इदं नाचेतनवशं वस्तुत्वात् प्रतिपन्नवत् ॥18॥

इत्येव प्रतिषिद्धस्य केन मूलानुमा भवेत् ।

स्वतन्त्रवृत्ती रचना सा चैवाचेतने कुतः ॥19॥

अचेतनत्वं स्वातन्त्र्यमिति चात्मप्रमाहतम् ।

स्वेच्छानुसारितामेव स्वातन्त्र्यं हि विदो विदुः ॥20॥

कुत इच्छाचेतनस्य सेच्छं चेत् किमचेतनम् ।

इच्छाम्यहमिति ह्येव निजानुभवरोधतः ॥21॥

अचेतनेच्छापगता यदि भेदाग्रहोत्र च ।

कथं स न घटस्य स्यान्मन म इति भेदतः ॥22॥

मनसोपि गृहीतत्वाद् उभयात्मकता यतः ।

कामस्य तु मनः कामः प्रियाप्रियविभेदतः ॥23॥

द्वैविध्यं दृश्यते चास्य तस्माद्भेदाग्रहः कुतः ।

रचनानुपपत्तेस्तन्न सर्वज्ञानुमागतम् ॥24॥

अचेतनं जगत्कर्तृ पयोम्ब्वादि च नोपमा ।

एतत्प्रशास्ति वचनाच्चेतनाचेतनस्य च ॥25॥

द्वैविध्येपि तु कामादेः कुतः स्वामित्वमात्मनः ।

साक्षादनुभवारूढं शक्यतेपोदितुं क्वचित् ॥26॥

इच्छास्वामित्वमेवोक्तमिच्छावत्वं न चापरम् ।

किञ्चित् तद्वशगत्वेपि स्वामित्वं लोकवद्भवेत् ॥27॥

सर्वात्मतन्त्रकामादेः किमुतैव परेशितुः ।

न चानुभवगं कामस्वामित्वं वेदवागपि ॥28॥

शक्तापवदितुं तस्मात् सा तदन्याभिधायिनी ।

मोक्षकामो भवेदन्यो यदि मुक्ताद्भविष्यतः ॥29॥

मोक्षकामस्य किं तेन स्वनाशार्थं च को यतेत् ।

कर्तृत्वं यस्य तस्यैव भोक्तृत्वमुपलभ्यते ॥30॥

विभागे च तयोर्मानं नैव किञ्चित् क्वचिद्भवेत् ।

सर्वमानविरोदैकदुर्दीक्षादीक्षिततस्त्वयम् ॥31॥

मायावाद्युपमां यायात् तच्च शब्दान्निराकृतः ।

अन्यत्राभावाधिकरणं

साङ्ख्यस्तु सेश्वरो ब्रूते क्षेत्रानुग्रहशक्तिमान् ॥32॥

अस्तीश्वरः स्वयंभातः क्लेशकर्मादिवर्जितः ।

क्षेत्रशक्तिमती चैव प्रकृतिर्बीजशक्तिमान् ॥33॥

जीवः पर्जन्यवद्दैवशक्तिमानीश्वरः स्मृतः ।

पृथिवीवत्प्रधानं तज्जीवः सन्निधिमात्रतः ॥34॥

बीजावपनकर्तैवेत्यत प्राह स्वयं प्रभुः ।

अन्यत्र कापि शक्तिर्न स्वातन्त्र्येणेश एव हि ॥35॥

शक्तीस्ताः प्रेरयत्यञ्जस्तदधीनाश्च सर्वशः ।

सत्ता प्रधानपुरुषशक्तीनां च प्रतीतयः ॥36॥

प्रवृत्तयश्च ताः सर्वा नित्यं नित्यात्मना यतः ।

तथा नित्यतया नित्यं नित्यशक्त्या स्वयेश्वरः ॥37॥

नियामयति नित्यं च न ऋते त्वदिति श्रुतेः ।

स्वभावजीवकर्माणि द्रव्यं कालः श्रुतिः क्रियाः ॥38॥

यत्प्रसादादिमे सन्ति न सन्ति यदुपेक्षया ।

इति श्रुतेर्न सत्ताद्या अपि नारायणं विना ॥39॥

तत्पतञ्जलिविन्ध्यादिमतं न पुरुषार्थदम् ।

अभ्युगमाधिकरणं

चार्वकैरुच्यते मानमक्षजं नापरं क्वचित् ॥40॥

देह आत्मा पुमर्थश्च कामार्थाभ्यां विना न हि ।

यदैवं दर्शनेनास्य कोर्थः प्रत्यक्षगोचरः ॥41॥

लब्धस्तेनैव हि नरैः शास्त्रात् किं मोहनं विना ।

स्वपरार्थविहीनत्वात् स्वमतेनैव निष्फलम् ॥42॥

किमित्युन्मत्तवच्छास्त्रं वृथा प्रलपति स्वयम् ।

देहादन्योनुभवत आत्मा भाति शरीरिणाम् ॥43॥

मम देह इति व्यक्तं ममार्थ इतिवत् सदा ।

प्रत्यक्षस्येव मानत्वमिति केनावसीयते ॥44॥

यदि तत्साधकं वेदप्रामाण्ये न कथं भवेत् ।

न चान्यामानता क्वापि प्रमाणेनावसीयते ॥45॥

स्वमतेनार्थरहित उपेक्ष्यः पक्ष ईदृशः ।

पुरुषाश्माधिकरणं

सन्निधानाच्चेतनस्य वर्तते यद्यचेतनम् ॥46॥

तथाप्यबुद्धिपूर्वत्वादुक्तदोषः समो भवेत् ।

अङ्गित्वं पुरुषस्यैव सर्वैरप्यनुभूयते ॥47॥

तदङ्गत्वोक्तितश्चैव स्यात् सर्वस्यापलापकः ।

किमु सर्वेश्वरस्यास्य ह्यपलापाद्यतोखलिम् ॥48॥

अन्यथानुमित्यधिकरणम्

अङ्गित्वं यदि तस्यैव स्वातन्त्र्यं चेन्न चाखलिम् ।

तत्प्रेरणेप्यशक्तत्वात् स्वतन्त्रोन्यो ह्यपेक्षितः ॥49॥

न च स्वातन्त्र्यमस्यैव प्रत्यक्षादिविरोधतः ।

हिताक्रियादिदोषाच्च भद्रं नानीश्वरं मतम् ॥50॥

संसारिणोन्यं सर्वेशं सर्वशक्तिमनौपमम् ।

चेतनाचेतनस्यास्य सत्त्वादेस्तदधीनताम् ॥51॥

नाङ्गीकुर्वन्ति ये तेषां सर्वेषां च समा इमे ।

तस्माच्छ्रुतिप्रमाणेन युक्तिभिश्च परो हरिः ॥52॥

अङ्गीकार्यतमो नित्यं सर्वैरपि सुनिश्चितम् ।

वैशेषिकाधिकरणं

नित्यज्ञानप्रयत्नेच्छं सङ्ख्याद्यैरपि पञ्चभिः ॥53॥

युक्तमीशं वदन्तोन्ये तदिच्छादृष्टचोदिताः ।

परमाणवश्चतुर्वर्गाः संयुज्यन्ते द्विशोखिलाः ॥54॥

परमाणुद्वयेनैव द्य्वणुकं नाम जायते ।

द्य्वणुकत्रयेण त्र्यणुकं तैश्चतुर्भिस्तदात्मकम् ॥55॥

ततस्त्वनियमेनैव खण्डावयविनां भवः ।

ततश्चानियमेनैव सर्वावयविसम्भवः ॥56॥

कारणं समवाय्याख्यं परमाण्वादिरत्र हि ।

ईशेच्छादृष्टकालास्तु निमित्तं कारणं मतम् ॥57॥

सामान्यान्त्यविशेषौ च समवायश्च तत्त्रयम् ।

नित्यं क्रिया अनित्याश्च गुणद्रव्ये द्विरूपके ॥58॥

कार्ये गुणक्रियाणां तु समवाय्यन्यकारणम् ।

कारणस्था गुणाद्यास्तु संयोगो द्रव्यकारणम् ॥59॥

एवं स्थितेपि सिद्धान्ते विशेषस्तत्र कल्पितः ।

द्य्वणुके परमाणौ च ह्रस्वत्वं परिमण्डलम् ॥60॥

न कारणं कार्यगुणे वैरूप्यं तत्र कारणम् ।

इत्याहुस्तानथोवाच विद्याधीशः स्वयं प्रभुः ॥61॥

महत्त्वं चैव दीर्घत्वं त्र्यणुकाद्येषु कल्पितम् ।

तस्माच्च सदृशं कार्यं तत्कार्येषूपजायते ॥62॥

यथा तथैव ह्रस्वत्वात् पारिमाण्डिल्यतोपि हि ।

जायेत सदृशं कार्ये परिमाणं समत्वतः ॥63॥

न चेन्महत्वतश्चैव दीर्घत्वादपि नो भवेत् ।

सदृशस्य हि कार्यस्य नैव योगः कथञ्चन ॥64॥

अप्रत्यक्षत्वमेव स्याद्यतः कार्येष्वणुत्वतः ।

इति चेन्न महत्त्वं च परमाणावणावपि ॥65॥

कथं त्र्यणुकपूर्वेषु नाणुत्वमपि कथ्यते ।

प्रत्यक्षत्वतदन्यत्वे पुरुषापेक्षयाखलि ॥66॥

अणुत्वं च महत्त्वं च यतो वस्तुव्यपेक्षया ।

तारतम्यस्थिता यस्मात् पदार्थाः सर्व एव च ॥67॥

यथा महत्त्वविश्रान्तिस्तथाणुत्वस्य चेष्यते ।

परिमाणत्वतश्चेन्न महत्त्वस्यापि विश्रमः ॥68॥

दृश्यतेनन्त इत्येव तथानन्त्यमणावपि ।

न महत्तत्वगुणत एतावानिति हीश्वरः ॥69॥

परिच्छिन्नस्तथाणोश्च नैतावद्भागता क्वचित् ।

विश्रान्तो यद्यनन्तांशः कश्चिदस्तीति गम्यते ॥70॥

नावसाययितुं शक्यो विरोधादेव केवलम् ।

केवलं साक्षिमानेन कालो देशोपि नान्तवान् ॥71॥

अपर्यवसितिश्चाणोर्दृश्यते साक्षिणा द्वयोः ।

यदि नो साक्षिगम्यं तन्महत्त्वं केन गम्यते ॥72॥

विश्रान्तिस्तारतम्येन दृश्यते ह्यनुमानतः ।

यद्यागमादनन्तं तन्महत्त्वमवगम्यते ॥73॥

अनन्तमेव चाणुत्वं कुतो नैवावसीयते ।

महत्त्वाणुत्वयोर्नैव विश्रान्तिरुपलभ्यते ॥74॥

अन्यदेव ह्यनन्तत्वं महत्त्वाणुत्वयोः समम् ।

बहुत्वाल्पत्वयोर्यद्वत् सङ्ख्यायामुपलभ्यते ॥75॥

आनन्त्यमेकभागानां तावत्त्वं ह्येव गम्यते ।

अणीयांश्च महीयांश्च भगवानगमोदितः ॥76॥

आनन्त्यवाचकः शब्दो द्विधानन्त्येपि मानताम् ।

याति नैव गुणाल्पत्वं कालाल्पत्वं च मानगम् ॥77॥

सर्वकालगतस्याल्पकालेपि स्यादवस्थितिः ।

महागुणस्य चाल्पोपि गुणः स्यादिति चेद्भवेत् ॥78॥

तावत्त्वमेव नैव स्याद्देशेप्येतन्न नो मतम् ।

महतोल्पत्वमपि हि व्योमवत् प्राह वेदवित् ॥79॥

यद्यल्पदेशसंस्थानं न सर्वत्रापि नो भवेत् ।

स्थितस्य ह्यल्पदेशेषु सर्वगत्वं भवेद् ध्रुवम् ॥80॥

एकत्राप्यनवस्थस्य कुत एवाखलिस्थता ।

शून्यत्वमेव तस्य स्याद्यस्यैकत्रापि न स्थितिः ॥81॥

अतो नाणुत्वविश्रान्तिर्न महत्त्वस्य च क्वचित् ।

उभयानन्त्ययुक् तस्माद् यदि मुख्यं महद्भवेत् ॥82॥

तच्च ब्रह्म परं साक्षात् सर्वानन्त्ययुतं सदा ।

यदि साक्षी स्वयम्भातो न मानं केन गम्यते ॥83॥

अक्षजादेश्च मानत्वमनवस्थान्यथा भवेत् ।

अतः सर्वपदार्थानां भागाः सन्त्येव सर्वदा ॥84॥

सर्वदिक्ष्वपि सम्बन्धादविभागः पराणुता ।

तत्संयोगादनियतात् पदार्थानां जनिर्भवेत् ॥85॥

द्वयोरेव तु संयोग इति केनावसीयते ।

कारणस्य गुणास्तेन भवेयुः कार्यगा अपि ॥86॥

तारतम्येन सर्वेपि महान्तश्चाणवो यतः ।

न च तत्प्रोक्तसृष्टौ तु मानं केवलकल्पना ॥87॥

कथं साक्षिमितस्यास्य शक्नुयाद् वारणे क्वचित् ।

यदि साक्षिमितं नैतन्नानुमा तत्र वर्तते ॥88॥

पक्षीकर्तुमशक्यत्वात् कुत एवानुमा भवेत् ।

यत्र नास्ति पदन्यासः कस्तं विषयमाप्नुयात् ॥89॥

देशान्तरादिशब्दाश्च शशशृङ्गादिशब्दवत् ।

सदृशं च सजातीयं नास्मत्पक्षे किमेव हि ॥90॥

येनैव च प्रकारेणात्यसिद्धमनुमीयते ।

तेनैव शशशृङ्गादेः शक्यमस्तित्वकल्पनम् ॥91॥

प्रत्यक्षमागमो वापि भवेद्यत्र नियामकः ।

सैव व्याप्तिर्भवेन्मानं नान्या सन्दिग्धमूलतः ॥92॥

सहदर्शनमात्रेण न व्याप्तिरवसीयते ।

यदैवाव्यतिरेकेस्य ह्यक्षजं वागमो भवेत् ॥93॥

तन्निर्धारितयुक्तिर्वा व्याप्तिः सैवापरा न हि ।

अन्यथा सप्तमरसभावोप्यनुमयापतेत् ॥94॥

अनिष्टानि च सर्वाणि ह्यनुमा कामचारिणी ।

कार्यकारणयोश्चैव गुणादेः पञ्चकस्य च ॥95॥

भिन्नस्यैव तु सम्बन्धः समवायोन्य ईर्यते ।

भिन्नत्वसाम्यतस्तस्य ताभ्यां योगो भवेद् ध्रुवम् ॥96॥

स स्वनिर्वाहकश्चेत् स्याद् द्रव्यमेव तथा न किम् ।

विशेषस्तद्गतत्वादिर्यद्यभिन्नेवसीयते ॥97॥

गुणक्रियादिरूपस्य निषेधः केन हेतुना ।

द्रव्यमेव ततोनन्तविशेषात्मतया सदा ॥98॥

नानाव्यवहृतेर्हेतुरनन्तत्वं विशेषतः ।

विशेषश्च विशेषी सः स्वेनैव समवायवत् ॥99॥

कल्पनागुरुतादोषात् पदार्थान्तरता न हि ।

कल्पयित्वा षट् पदार्थान् साभावानपि केवलम् ॥100॥

एकस्मिन् स विशेषश्चेत् किं पूर्वं तस्य विस्मृतिः ।

येन प्रत्यक्षसिद्धेन व्यवहारोखलि भवेत् ॥101॥

भावाभावविभागेन यं विना न कथञ्चन ।

एतादृशो विशेषेस्मिन् को द्वेषो वादिनां भवेत् ॥102॥

अभेदेन प्रतीतिश्च कार्यकारणपूर्वके ।

अभावान्ते पदार्थेस्मिन् सविशेषावसीयते ॥103॥

सामान्यादिपदार्थेषु तन्निष्ठत्वादयोखिलाः ।

कथं धर्मा निवार्यन्ते वस्त्वैक्येपि हि वादिभिः ॥104॥

कार्यस्य तत्तन्निष्ठत्वं गुणादेर्व्यापितादिकः ।

कथं विशेषो नैवास्ति स च धर्मोपरो यदि ॥105॥

षट्पदार्थातिरेकः स्यात् पदार्थानियमेपि हि ।

धर्मस्य धर्मसन्तानादनवस्थाखनिर्भवेत् ॥106॥

सामान्यस्यापि सामान्यं गुणस्यापि गुणो ह्यतः ।

नाङ्गीकृतः स च यदि नानवस्था क्वचिद्भवेत् ॥107॥

अस्मत्पक्षे गुणाद्याश्च तद्वन्ते हि विशेषतः ।

अनन्यत्वान्नानवस्था भेदो नाशे भवेत् तथा ॥108॥

विशेषमेव संश्रित्य विशेषो बलवान् यतः ।

दृष्टिप्रमाणतश्चैव विरोधो दर्शने कथम् ॥109॥

विरोधो ह्यविरोधश्च यतो दर्शनमानकौ ।

ततो दृष्टे विरोधस्तु सद्भिरापाद्यते कथम् ॥110॥

अभिन्नो भगवान् स्वेन तदन्येन विभेदवान् ।

नित्या धर्मास्तदीयास्तु सर्वेस्मान्नैव भेदिनः ॥111॥

सामस्त्योच्छेदिनोन्यत्र धर्मा उभयरूपिणः ।

भावे त एव चोच्छेदात् तदन्ये च समस्तशः ॥112॥

अंशांशिनोरभेदेन त्वंशसंयोग एव हि ।

अंशिनो नानवस्थातो यद्यप्यंशेष्वविश्रमः ॥113॥

एकस्मिन् जात एवान्यः संयोगो जायते यदि ।

अनवस्था तदैव स्यात् संयोगैक्ये भवेत् क्व सा ॥114॥

अंशे संयोगदृष्टेश्च दृष्टे का सानवस्थितिः ।

यद्यंशगो न संयोगः कार्येषु प्रथिमा कथम् ॥115॥

परमाणोरणोर्नास्ति महत्तेत्यद्भुतं वचः ।

अणूनां प्रथिमापेक्षां विनैव त्र्यणुकेपि सः ॥116॥

परमाणोर्महत्त्वं च विनेत्येतद्वचः कथम् ।

अंशिनोंशैरभेदोयमंशेन तु भिदाभिदा ॥117॥

सर्वप्रत्यक्षविषयः कथमेव ह्यपोद्यते ।

संयोगश्च विभागश्च भेदश्चैव पृथक् पृथक् ॥118॥

अन्योन्यप्रतियोगेन ह्युभयोरपि दृश्यते ।

भिन्ना इति तु भेदानां समुदायो हि दृश्यते ॥119॥

यथैव च पदार्थानामनयोर्भेद इत्यपि ।

इतोमुष्यामुतोप्यस्य भेदो दृष्टो द्विधर्मिकः ॥120॥

तत्रैकवचनं यत्तद्विप्राणां भोजनं यथा ।

नरत्वादिकमप्येवं तत्तद्धर्मतयेयते ॥121॥

न सर्वधर्म एकोस्ति समुदायस्तु भिन्नगः ।

एतादृशं च सादृश्यं पदार्थेषु पृथक् पृथक् ॥122॥

एकस्मिन् स विनष्टेपि यतोन्यत्रैव दृश्यते ।

कुतो भस्मत्वमाप्तस्य नरत्वं पुनरिष्यते ॥123॥

एकत्वे नास्ति मानं च श्रुतिरप्याह सादरम् ।

भिन्नाश्च भिन्नधर्माश्च पदार्था अखिला अपि ॥124॥

स्वैः स्वैर्धर्मैरभिन्नाश्च स्वरूपैरपि सर्वशः ।

अनिवृत्तविनाशास्तु धर्मा उभयरूपकाः ॥125॥

न केनचिदभिन्नोतो भगवान् स्वैर्गुणैर्विना ।

इति व्युत्पत्तिरपि हि सादृश्येनैव गम्यते ॥126॥

सर्वेषु युगपच्छब्दः सदृशेषु प्रवर्तते ।

तथापि प्राप्तितस्त्वेकवचनाच्च विशेषतः ॥127॥

अभीष्टावागतिश्च स्याच्छक्तिः सादृश्यगा यतः ।

तादृशोयं च तच्छब्द इति ज्ञापयति स्फुटम् ॥128॥

जातितश्चेत् कथं तासु तत्र चेदनवस्थितिः ।

तथैव व्यक्तिविज्ञानं व्यक्तित्वाभावदूषितम् ॥129॥

यदि तच्चास्ति तस्यापि विशेषेष्वनवस्थितिः ।

कथं स्वरूपत्वमपि ज्ञायतेनुगतं यदि ॥130॥

एकव्युत्पत्तिपर्यन्तमनवस्थादिदूषितम् ।

कल्पनागौरवात् तेन युक्ता नानुगकल्पना ॥131॥

औपाधिकविशिष्टाद्यमपि तद्वस्तु किं ततः ।

अन्यत् तदेव चेदग्निमत्वं किं तत्र भण्यते ॥132॥

अग्निसंयोगमात्रं चेद्भवेत् तत्सिद्धसाधनम् ।

भूधरस्याग्निसंयोगो यदि षष्ठ्यर्थ एव कः ॥133॥

समवायो यदि ह्यस्य चैकत्वाद् सिद्धसाधनम् ।

यद्यस्यौपाधिको भेदः कुत एकत्वमिष्यते ॥134॥

नानिर्वाच्यं हि तेनेष्टमत औपाधिकान्ययोः ।

सत्यत्वात् को विशेषः स्यान्मायावाद्यन्यथा भवेत् ॥135॥

उपाधिजन्यं तद्गम्यमिति चौपाधिकं भवेत् ।

उभयत्राप्यनन्ताः स्युः समवाया इतस्ततः ॥136॥

भिन्नत्वं चैव तेष्वस्ति को विशेष उपाधिगे ।

अविद्यमान एवान्यः समवायोधिगम्यते ॥137॥

उपाधिना तद्गमकमनुमानं न मा भवेत् ।

एवमेवासतः सत्तासमवायो जनिर्मता ॥138॥

तत्रापि ह्युक्तदोषाणां नैव किञ्चिन्निवारकम् ।

अस्मत्पक्षे विशेषस्य सर्वत्राङ्गीकृतत्वतः ॥139॥

नास्ति दोषः क्वचिद्भावो ह्यभावश्च स एव हि ।

अभावस्य च धर्माः स्युर्भावास्तेषां च तेखिलाः ॥140॥

प्रत्यक्षमानतः सर्वमेतन्नो वारणक्षमम् ।

सर्वे भावा अभावाश्च पदार्थास्तेन सर्वदा ॥141॥

तथापि प्रथमं बुद्धेर्यो निषेधस्य गोचरः ।

सोभावो विधिबुद्धेस्तु गोचरः प्रथमं परः ॥142॥

तस्मात् प्रध्वंस्तभेदादि सदित्येवावगम्यते ।

अस्त्यभावोस्ति च ध्वंसो देहाभावश्च भस्मता ॥143॥

इत्यादि युज्यते सर्वं प्रत्यक्षादिप्रमाणतः ।

अन्योन्याभावभेदी च पृथक्त्वं च पृथक् पृथक् ॥144॥

यत्कल्पयन्ति तच्चैव कल्पनागौरवाद्गतम् ।

पर्यायत्वेन ते शब्दा ज्ञायन्ते सर्व एव हि ॥145॥

भेदस्य तु स्वरूपत्वे ये वदन्ति च शून्यताम् ।

अद्भुतास्ते यतोन्यस्य प्रतियोगित्वमिष्यते ॥146॥

प्रतियोगिनो हि भेदोयं न तु स्वस्मात् कथञ्चन ।

विभागेनाल्पतैव स्यात् कुत एव च शून्यता ॥147॥

न शून्यानां हि संयोगाद्भावो वस्तुन इष्यते ।

विदारणार्थो धातुश्च विभागगुणवाचकः ॥148॥

अविदारणेपि ह्यास्यस्य भिन्नावोष्ठौ तु तस्य च ।

अत उन्मत्तवाक्यत्वान्मायावादो ह्युपेक्षितः ॥149॥

न चामन्दसदानन्दस्यन्द्यनन्तगुणार्णवः ।

ईश्वरोष्टगुणत्वेन प्रमेयोप्रमित्वतः ॥150॥

मय्यनन्तगुणेनन्त गुणतोनन्तविग्रहे ।

अनन्तगुणमाहात्म्यशक्तिज्ञानमहार्णवः ॥151॥

नारायणः परोशेषचेतनेभ्यः परं पदम् ।

इत्यादिवेदतद्वाक्यैरनन्तैश्चावसीयते ॥152॥

अनन्तगुणता विष्णोः कथमेव ह्यपोद्यते ।

यद्यनन्तविशेषाश्च तज्ज्ञानादेर्निवारितः ॥153॥

कथं तत्तद्विषयता सार्वज्ञार्थं विधीयते ।

औपाधिकविशेषस्तु पूर्वमेव निराकृतः ॥154॥

स्वप्रकाशत्वमपि तु यैर्ज्ञानस्य निवारितम् ।

कथं सर्वज्ञता तस्य स्वज्ञानाधिगमं विना ॥155॥

ज्ञानं विश्वधिगं त्वेकं तज्ज्ञानविषयं परम् ।

इति ज्ञानद्वयेनैव सर्ववित् परमेश्वरः ॥156॥

इति चेदेष एवार्थस्तज्ज्ञानावसितो यदि ।

स्वप्रकाशत्वमेव स्याज्ज्ञानं ह्येतद्विशेषणम् ॥157॥

ज्ञानान्तरेण चेदत्र भवेदेवानवस्थितिः ।

स्वप्रकाशत्वमेतस्माद्दुर्निवारं समापतेत् ॥158॥

सुखवान् दुःखवांश्च स्यादिति व्याप्तिश्च नो भवेत् ।

निर्दुःखत्वं महानन्दः श्रुत्यैवेशस्य भण्यते ॥159॥

योशनायापिपासे च शोकादींश्चातिवर्तते ।

आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् विपाप्मेत्यादिका च सा ॥160॥

ईश्वरस्य तथेष्टत्वं दुःखित्वोपाधिरित्यपि ।

उक्ते किमुत्तरं ब्रूयात् श्रुत्यनादरतत्परः ॥161॥

न चात्मदुःखितेच्छा स्यादत एतन्निवार्यते ।

सहदर्शनमात्रेण श्रुतीनामपलापकः ॥162॥

यज्ञादेरपि पापस्य हेतुत्वं हिंसया युतेः ।

नानुमाति कथं तत्र यद्युपाधिर्निषिद्धता ॥163॥

अदुःखित्वेन चानुक्तिः कथं नोपाधितां व्रजेत् ।

अदुःखमितरत् सर्वं जीवा एव तु दुःखिनः ॥164॥

तेषां दुःखप्रहाणाय श्रुतिरेषा प्रवर्तते ।

इति श्रुतिर्हि परमा श्रुत्युक्तिर्यदि कारणम् ॥165॥

किं कार्यमनुमानेन गलस्तनसमेन हि ।

अनुमानेन यद्यर्थः श्रुतिदृष्टोप्यपोद्यते ॥166॥

पूर्वोक्तेन प्रकारेण नेश्वरो धर्म एव च ।

स्यात् तत्फलं च तेनात्र श्रुतिरेव प्रमा भवेत् ॥167॥

ईशस्यानुमया सिद्धेः श्रुतिर्धर्मिप्रमा भवेत् ।

तया सर्वगुणैः पूर्ण उक्त ईशो यतस्ततः ॥168॥

अनानन्दानुमानस्य धर्मिग्राहिविरोधतः ।

न प्रमाणं भवेत् तस्मान्नानुमात्रोपयोगिनी ॥169॥

नित्येच्छत्वात् परेशस्य परमाणुसदात्वतः ।

अदृष्टकालयोश्चैव भावात् कार्यं सदा भवेत् ॥170॥

न हि कालविभेदोस्ति तत्पक्षेस्मन्मते हरेः ।

विशेषकाल एवैतत्सृष्ट्यादीच्छा सदातना ॥171॥

विशेषाश्चैव कालस्य हरेरिच्छावशाः सदा ।

सर्वे निमेषा इति हि श्रुतिरेवाह सादरम् ॥172॥

उदीरयति कालाख्यां शक्तिमित्यस्य वागपि ।

कालस्य कालगत्वेन न विरोधोपि कश्चन ॥173॥

असङ्ख्यातविशेषत्वादिच्छाया अपि सर्वदा ।

ईशो देशश्च कालश्च स्वगता एव सर्वदा ॥174॥

ईशाधीनो च तौ नित्यं तदाधारौ च तद्गतौ ।

इति श्रुतिरपि प्राह काले स्वोद्दिष्ट एव तु ॥175॥

तत्कालसृष्टिमेवातो वाञ्छतीशः सदैव हि ।

स्यात् कालः स तदैवेति कालस्य स्वगतत्वतः ॥176॥

स्वभावादेव हीच्छैषा देवस्यैष इति श्रुतेः ।

स्वभावोपि परेशेच्छावश इत्युदितः पुरा ॥177॥

नित्या अनित्याश्च ततस्तदधीना इति श्रुतिः ।

रूपस्पर्शादिहेतुभ्यः परमाणोरनित्यता ॥178॥

अनुमेया श्रुतीनां च विरुद्धत्वान्न तन्मतम् ।

उपादेयमतश्चायमविरुद्धः समन्वयः ॥179॥

समुदायाधिकरणं

वैभाषिकाश्च सौत्रान्ताः स्वरसक्षणिकं जगत् ।

अणूनां समुदायं च कालकर्मनिमित्ततः ॥180॥

उत्पत्तिकाले युक्तानामात्मानं च क्षणस्थितिम् ।

नित्यं सन्तानमेतेषां पञ्चस्कन्धात्मना स्थितम् ॥181॥

संस्काररूपविज्ञानसंज्ञादुःखात्मना स्थितिः ।

दुःखाभावं सुखं चाहुररूपज्ञानसन्ततिम् ॥182॥

मोक्षं स समुदायो हि नैकस्मादेव युज्यते ।

नोभयोश्चोभयत्वं यत्समुदायव्यपेक्षया ॥183॥

अतोन्योन्याश्रयत्वेन समुदायो न युज्यते ।

अन्योन्यापेक्षया पुंसः समुदायत्ववेदनम् ॥184॥

स्यात् तत्सदातनत्वेपि तच्च सामीप्यहेतुकम् ।

इति चेत् कार्यसम्भूतिमात्रव्यापृतिकारणम् ॥185॥

न तु कार्यविशेषेषु व्यापृतं कारणं भवेत् ।

अतोर्थेन्द्रियसंयोगिरूपकारणतात्मनः ॥186॥

संयोगिरूपराहित्यान्नैव तज्ज्ञानतापि हि ।

विशेषकार्यजनकं यदि कारणमिष्यते ॥187॥

कुतः समानरूपत्वं कार्याणामपि सर्वशः ।

अतोनियत्या यत्किञ्चिद्यस्य कस्यापि कारणम् ॥188॥

अदृष्टमपि तस्यैव विशेषापादकं कुतः ।

यस्य कस्यापि यत्किञ्चिद्विशेषमुपपादयेत् ॥189॥

कार्यं च कारणं चैव यत्किञ्चिद्यस्य कस्यचित् ।

भवेन्नियामकाभावादिदमस्यैव कारणम् ॥190॥

इति नित्यविनाशित्वे केन मानेन गम्यते ।

इदं न जायतेमुष्मादित्यत्रापि न कारणम् ॥191॥

विनाशोत्पत्तयश्चैव न दृश्यन्ते सदातनाः ।

दृश्यते प्रत्यभिज्ञातः स्थिरत्वं सर्ववस्तुषु ॥192॥

फलादीनां विशेषेण सर्वत्राप्यनुमीयते ।

सत्त्वेन क्षणिकत्वं चेदाकाशस्याविशेषतः ॥193॥

अविशेषोखलिस्यापि सत्त्वात् किं नानुमीयते ।

यद्याकाशस्य सत्त्वं न कुत एव नरादिषु ॥194॥

सधर्मिप्रतियोगित्वमभावस्य नियामकम् ।

तौ विना न ह्यभावश्च क्वचिद् दृष्टः कदाचन ॥195॥

अधर्मिप्रतियोगित्वमाकाशस्यावगम्यते ।

स्वीकारत्यागतोदृष्टदृष्टयोः सर्ववस्तुषु ॥196॥

गुणानुन्मत्त एवासौ विदधात्यधिकं पुनः ।

उत्तरोत्पत्तिमात्रेण विनाशात् पूर्ववस्तुनः ॥197॥

न संस्कारार्पकत्वं च युज्यते कस्यचिन्क्वचित् ।

अतो ज्ञातं मयेत्यादि न ज्ञेयमनुमा कुतः ॥198॥

एकत्वमनुभूतिस्थं त्यक्त्वा निर्मानिका भिदा ।

कुत आत्मादिकेषु स्याद् बल्येनानुभवो यतः ॥199॥

कार्यकारणयोश्चैककालीनत्वं विना कथम् ।

पूर्वसंस्कारयोगी स्यादुत्तरो नियमेन च ॥200॥

सम्बद्धा एव संस्कारमन्यत्रादधतेखिलाः ।

असम्बद्धः कथं पूर्वम् उत्तरे वासनाकरः ॥201॥

एककालतया योगं विना संस्कारतः कथम् ।

क्षणमात्रमवस्थानं स्वीकृतं सर्ववस्तुषु ॥202॥

पूर्वमध्यापरकलारहितः क्षण इष्यते ।

पूर्वभावभवं कार्यमुत तन्नाशसम्भवम् ॥203॥

यौगपद्यं सति भवेदुत्पाद्यानामशेषतः ।

विनाशे चेन्न तत्कार्यं कार्योत्पत्तौ च का प्रमा ॥204॥

अभेदेपि विशेषेण देहदीपफलादिषु ।

विशेषदर्शनं युक्तमस्माकमनुभूतितः ॥205॥

विशेषदर्शनं मानं यदि न स्थैर्यदृक् कुतः ।

दिक्सुखे च स्वदृष्टान्ताद्भावो सच्चेत् क्वचिद्भवेत् ॥206॥

विश्वं प्रत्यक्षगं त्यक्त्वा तयोर्योनुमितं वदेत् ।

मायावादिवदेवासावुपेक्ष्यो भूतिमिच्छता ॥207॥

सर्वप्रमाणसिद्धं यद्बुद्धेर्भेदेन सर्वदा ।

कथं नु तस्य बुद्धित्वं विश्वमन्यच्च किम्प्रमम् ॥208॥

सर्वलोको बिभेत्यञ्जो यस्मादनुभवात् सदा ।

तस्यापलापिनः किं न निष्प्रमाणकवादिनः ॥209॥

सोहं तदिदमेवाहं सुखी सद्गगनं दिशः ।

सत्या इत्याद्यनुभवः सदा तत्प्रतिपक्षगाः ॥210॥

अतो निर्मानमखलिप्रमाणप्रतिपक्षगम् ।

दुर्मतं कोनुगृह्णीयाद्विनासुरततिं क्वचित् ॥211॥

असदधिकरणम्

अपरः शून्यमखिलं मनोवाचामगोचरम् ।

निर्विशेषं स्वयम्भातं निर्लेपमजरामरम् ॥212॥

अशेषदोषरहितमनन्तं देशकालतः ।

वस्तुतश्च तदस्मीति नित्योपासापरोक्षितम् ॥213॥

रागादिदोषरहितं तद्भावं योगिनं नयेत् ।

तस्यैवानादिसंवृत्या नानाभेदात्मकं जगत् ॥214॥

सदिवाभाति सत्यत्वं सांवृतं तस्य चेष्यते ।

पारमार्थिकसत्त्वं तु शून्यादन्यस्य न क्वचित् ॥215॥

सांवृतेनैव सत्वेन व्यवहारोखलि भवेत् ।

शून्यात् संवृतियोगेन विश्वमेतत् प्रवर्तते ॥216॥

सृष्टिकाले पुनश्चान्ते स्तिमितं शून्यतां व्रजेत् ।

इति ब्रूते तमुद्दिश्य जगाद जगतां गुरुः ॥217॥

नासतो जगतो भावो न हि दृष्टासतो जनिः ।

सतः क्वचित् प्रमाणं च दृष्टिरेवाखिलाद्वरम् ॥218॥

यद्येवं सप्तमरसान्मधुरादिव पीनता ।

भवेज्जनस्य मार्जारशृङ्गं गोरिव घातकम् ॥219॥

कार्यार्थी कारणं सच्च नोपादद्यात् कथञ्चन ।

न प्रवर्तेत चेष्टाय शून्यादेवेष्टसम्भवात् ॥220॥

देशकालादिनियमो न हि शून्यात् सतो भवेत् ।

पुरुषेच्छानुसारेण यदि किञ्चित् प्रजायते ॥221॥

किं नानुमीयते तद्वद्वस्तुत्वात् पुरुषोद्भवः ।

सर्वस्यापि न चाभावो विश्वं सदिति गम्यते ॥222॥

यतोनुभवविरोधे तु वचनं वादिनः कुतः ।

स्वप्नभ्रान्तिवदेवेदं संवृत्यैवोपलभ्यते ॥223॥

यदि सत्वेन किञ्चात्र भ्रमो नैव निवर्तते ।

अनादेरस्य विश्वस्य निवृत्तिर्यदि चेष्यते ॥224॥

निवृत्तिश्च निवर्तेत तस्या भ्रान्तित्वसम्भवात् ।

दृष्टस्य भ्रान्तितो चेत् स्याददृष्टे न भ्रमः कुतः ॥225॥

गवामशृङ्गिभावेन न हि स्याच्छशशृङ्गिता ।

अस्माकं तु प्रमाणेन प्रसादादीश्वरस्य च ॥226॥

उक्तभङ्ग्यागमानां च प्रामाण्याद्युज्यतेखलिम् ।

दृश्यत्वाद्विमतं मिथ्या स्वप्नवच्चेदियं च मा ॥227॥

मिथ्या चेत् साध्यसिद्धिर्न व्यभिचारो न चेद्भवेत् ।

साधकत्मसत्यस्य साध्यं विप्रतिपत्तितः ॥228॥

तस्य चेत्यनवस्था स्यात् सत्त्वं चास्यानुभूतितः ।

अनुभूतिविरोधेन मिथ्यात्वे मा न काचन ॥229॥

अतीतानागतौ कालावपि नः साक्षिगोचरौ ।

तत्सम्बन्धितया सत्त्वमपि दृष्टस्य साक्षिगम् ॥230॥

दृढदृष्टं तु यद्दृष्टं दृष्टाभासस्ततोपरम् ।

भ्रान्तेः संवृतिसत्यस्य विशेषो व्यभिचारवान् ॥231॥

तेनाप्यङ्गीकृतः सम्यक् स नः सत्यत्वमेव हि ।

विज्ञानाद् व्यभिचारोस्य कदाचित् स्यादिति प्रमा ॥232॥

नैव दृष्टा प्रमा सा च न भवेत् स्वविरोधतः ।

भेदो विशेषधर्म्यादिग्रहणापेक्षया यदि ॥233॥

अन्योन्याश्रयताहेतोर्दुग्राह्या इति यन्न तत् ।

स्वरूपं वस्तुनो भेदः यन्न तस्य ग्रहेग्रहः ॥234॥

अन्यथास्यामुना भेद इति वक्तुं न शक्यते ।

अगृहीतो यदा भेदस्तदा स्वस्मादिति ग्रहः ॥235॥

स्यात् प्रतीतिविरोधाच्च न हि कश्चित् तथा वदेत् ।

धर्मित्वप्रतियोगित्वतद्भेदा युगपद्यदि ॥236॥

विशेषणं विशेष्यं च तद्भावश्चैव गृह्यते ।

को विरोधः स्वरूपेण गृहीतो भेद एव तु ॥237॥

अस्यामुष्मादिति पुनर्विशेषेणैव गृह्यते ।

किञ्च भेदः कथं ग्राह्य इति यः परिपृच्छति ॥238॥

धर्म्यादिभेदग्रहणात् तेनोक्तोन्योन्यसंश्रयः ।

अन्यत्वाग्रहणे प्रोक्तः कथमन्योन्यसंश्रयः ॥239॥

अन्यत्वं यदि सिद्धं स्यात् कथमन्योन्यसंश्रयः ।

एतादृशस्य वक्तारावुभौ जात्युत्तराकरौ ॥240॥

मायी माध्यमिकश्चैव तदुपेक्ष्यौ बुभूषुभिः ।

यच्छून्यवादिनः शून्यं तदेव ब्रह्म मायिनः ॥241॥

न हि लक्षणभेदोस्ति निर्विशेषत्वतस्तयोः ।

अनृतादिविरोधित्वमुभयोश्च स्वलक्षणम् ॥242॥

स्ववाक्याभावसंवादान्न कृत्यं प्रतिवादिनः ।

तत्पक्ष इति वैधर्म्यान्न स्वप्नादिवदित्यजः ॥243॥

अप्रयत्नान्निराचक्रे चेति दृष्टिविरुद्धताम् ।

निष्प्रमाणत्वमप्यस्य सूचयामास विश्वकृत् ॥244॥

अनुपलब्ध्यधिकरणं

ज्ञानमेवैकमखलिज्ञेयाकारं प्रभासते ।

तत्र सन्ततिभेदश्च स्वभेदो भेद एव च ॥245॥

कल्पिताः प्रतिभासान्ते नानासंवृतिभूमिषु ।

इत्येतदपि नो युक्तं न हि ज्ञानतया जगत् ॥246॥

भासतेनुभस्यैव विरुद्धत्वादपेशलम् ।

तन्मतं क्षणिकत्वाच्च ज्ञानस्य स्थिररूपतः ॥247॥

ज्ञेयस्योक्तप्रकारेण सर्वश्रुतिविरोधतः ।

अनुभूतिविरुद्धत्वादपि पक्षा इमेशिवाः ॥248॥

नैकस्मिन्नधिकरणम्

आह क्षपणको विश्वं सदसद्द्वयमद्वयम् ।

द्वयाद्वयमतत्सर्वं सप्तभङ्गि सदातनम् ॥249॥

नैतत्पदार्थ एकस्मिन् युक्तं दृष्टिविरोधतः ।

भावाभावतया विश्वं येन रूपेण मीयते ॥250॥

तद्रूपमेव तदिति नियमः केन वार्यते ।

तत्तद्दोषनिवृत्यर्थं स्वीकृता तत्तदात्मता ॥251॥

यदि तैरखिलैर्दोषैर्लिप्यते चलदर्शनः ।

अतिहाय प्रमाणाप्तं नियमं सदसत्तया ॥252॥

अशेषमविरुद्धं च निर्मानं व्याहतं सदा ।

सर्वप्रकारं वदतो दृष्टहानिरमग्रहः ॥253॥

स्वव्याहतत्वमित्याद्या दोषाः सर्वे भवन्ति हि ।

वक्ति स्वप्रभमात्मानं देहमानं तदप्यलम् ॥254॥

दुष्टं नानाशरीरेषु प्रवेशादन्यथाभवात् ।

अन्यथाभावि यद्वस्तु तदनित्यमिति स्थितिः ॥255॥

तन्मते तदनित्यत्वं पुद्गलस्यानिवारितम् ।

नानित्यतास्मत्पक्षे तु चैतन्यादेर्विशेषिणः ॥256॥

लक्षणस्य निवृत्तौ तु स्यान्न तच्चेतने क्वचित् ।

ओतप्रोतात्मकत्वं तु पटे देहेङ्गसंस्थितिः ॥257॥

इत्यादलिक्षणस्यैव निवृत्तौ स्यादनित्यता ।

भौतिकं त्वेव रूपादि व्याप्तं नाशेन नो मते ॥258॥

नैवं तस्यान्यथाभावो यस्यानित्यत्वमीरितम् ।

रूपादियुक्तस्य तथा जगन्नाशित्वसिद्धये ॥259॥

व्याप्त्या तयान्यथाभावादात्मनोनित्यता भवेत् ।

नित्योर्ध्वगतिरप्येषा या मुक्तिरिति कथ्यते ॥260॥

अलोकाकाशमाप्तस्य कथं न विकृतिश्च सा ।

कीदृशश्चान्यथाभावो नाशहेतुतयेष्यते ॥261॥

संस्थानापगमश्चेत् स न हि भूसागरादिषु ।

यः कश्चिदन्यथाभावो यदि मुक्तिश्च तादृशी ॥262॥

देहमाने विकारः स्यादिति स्थास्नूननात्मनः ।

आह हस्त्यादिदेहेषु ह्यपि स्यादन्यथाभवः ॥263॥

अणुदेहस्य जीवस्य गजत्वे विकृतिर्हि या ।

देहव्याप्तौ विशेषः कस्तस्याः स्थास्नुतनौ च नुः ॥264॥

गीतात् पुष्पफलावाप्तिः स्पर्शात् कार्श्यं रसात् स्थितिः ।

अपि वृक्षस्य दृश्यन्त इति नानात्मता भवेत् ॥265॥

एवं चात्माकार्त्स्न्यमिति तत एवाह वेदवित् ।

पत्युरधिकरणं

सर्वज्ञत्वादिकैः सर्वैर्गुणैर्युक्तं सदाशिवम् ॥266॥

जगद्विचित्ररचनाकर्तारं दोषवर्जितम् ।

आहुः पाशुपतास्तच्च बहुश्रुतिविरोधतः ॥267॥

नोपादेयं मतं ह्यस्य देवस्य स्तुहि गर्तगम् ।

उत्पिपेष शिरस्तस्य गृणीषे सत्पतिं पदम् ॥268॥

यद्विष्णोरुपमं हन्तुं रुद्रमाकृष्यते मया ।

धनुर्यं कामये तं तमुग्रं मा शिश्नदेवताः ॥269॥

घ्नञ्छिश्नदेवानेकोसावासीन्नारायणः परः ।

तस्माद्रुद्रः सम्प्रसादश्चाभूतां वैष्णवं मखम् ॥270॥

यज्ञेन यज्ञमयजन्ताबधन्न् पुरुषं पशुम् ।

यो भूतानामधिपती रुद्रस्तन्तिचरो वृषा ॥271॥

इत्यादिश्रुतिसामर्थ्यात् पारतन्त्र्यं जनिर्मृतिः ।

पराधीनपदप्राप्तिरज्ञत्वं प्रलयेभवः ॥272॥

प्रतीयन्ते सदोषत्वान्नेशः पशुपतिस्ततः ।

अशरीरत्वतस्तस्य सम्बन्धो जगता क्वचित् ॥273॥

कर्तृत्वेन न युज्येत देहिनो ज्ञानदृष्टितः ।

न च देहादिवद्विश्वमस्य स्याद्भोगसम्भवात् ॥274॥

अधिष्ठाने स्थितः कर्ता कार्यं कुर्वन् प्रतीयते ।

नास्याधिष्ठानयोगोस्ति भूतानां प्रलये तदा ॥275॥

अदेहश्चेदसर्वज्ञः शिलाकाष्ठादिवत् सदा ।

देही चेदन्तवानेव यज्ञदत्तनिदर्शनात् ॥276॥

न चैतदखिलं विष्णौश्रुतिप्रामाण्यगौरवात् ।

मनोबुद्ध्यङ्गितां विष्णोर्लक्षयामो य एव सः ॥277॥

स एव देहो विज्ञानमैश्वर्यं शक्तिरूर्जिता ।

देहो विष्णोर्न ते विष्णो वासुदेवोग्रतो भवेत् ॥278॥

एको नारायण आसीन्न ब्रह्मा न च शङ्करः ।

अजस्य नाभावध्येकमर्पितं मात्रया परः ॥279॥

सद्देहः सुखगन्धश्च ज्ञानभाः सत्पराक्रमः ।

ज्ञानज्ञानः सुखसुखः स विष्णुः परमोक्षरः ॥280॥

आनन्द एक एवाग्र आसीन्नारायणः प्रभुः ।

प्रियं तस्य शिरो मोदप्रमोदौ च भुजौ हरेः ॥281॥

आनन्दो मध्यतो ब्रह्म पुच्छं नान्यदभूत् क्वचित् ।

मनसोस्याभवद्ब्रह्मा ललाटादपि शङ्करः ॥282॥

पक्षयोर्गरुडः शेषो मुखादास सरस्वती ।

सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् ॥283॥

इत्यादिश्रुतिसन्दर्भबलान्नित्यगुणात्मनः ।

विष्णोर्देहाज्जगत्सर्वमाविरासीदितीर्यते ॥284॥

मानवत्वाद्विरोधः को नामानं क्वचिदिष्यते ।

अविरोधो विरोधश्च मानेनैव हि गम्यते ॥285॥

अत उक्तं समस्तं च वासुदेवस्य युज्यते ।

शिवादिनामयुक्ताश्च श्रुतयो विष्णुवाचकाः ॥286॥

नामानि सर्वाणि च यमेको यो देवानामधाः ।

विष्णुनामानि नान्यस्य सर्वनामा हरिः स्वयम् ॥287॥

न नारायणनामानि तदन्येष्वपरे हरौ ।

इत्यादिश्रुतयस्तत्र मानं चोक्तः समन्वयः ॥288॥

पुराणानि पुराणाद्यैर्विरुद्धत्वान्न तत्प्रमा ।

तद्विरुद्धेषु नो मानं पूर्वापरविरोधतः ॥289॥

समब्राह्मविरोधाच्च नियमाद्वैष्णवेष्वपि ।

मोहार्थमुक्तितश्चैव विष्णुरेको गुणार्णवः ॥290॥

स्कन्दसूर्यगणेशादिमतानि न्यायतोमुतः ।

निराकृतान्यशेषेण सिद्धान्तस्याविशेषतः ॥291॥

उत्पत्त्यधिकरणं

निराकृतौ विशेषस्य भावाच्छक्तिमतं पृथक् ।

दूष्यते महती देवी ह्रीङ्कारी सर्वकारणम् ॥292॥

त्रिपुरा भैरवीत्यादिनामभिः साभिधीयते ।

तस्याः सदाशिवाद्याश्च जायन्ते देवमानवाः ॥293॥

भूतभौतिकमप्येतदिति तन्नोपपद्यते ।

दृष्टा पुम्भ्यः सदा सृष्टिः स्त्रीपुम्भ्यो वा विशेषतः ॥294॥

केवलाभ्यो न हि स्त्रीभ्यस्तत उत्पत्त्यसम्भवात् ।

नार्च्यं महावाममतं वामैरन्यैरुदीर्यते ॥295॥

शिवोपसर्जना शक्तिः ससर्जेदं समन्ततः ।

इति तच्चोपपन्नं न शिवस्याकरणत्वतः ॥296॥

अदेहत्वादपि ह्यन्ये ब्रूयुः सर्वज्ञमीश्वरम् ।

अणुवामा न तद्युक्तमीशवादप्रवेशनात् ॥297॥

सार्वज्ञादिगुणैर्युक्तं गुरुकल्पनया द्वयम् ।

न युज्यते ह्यतस्त्वीश एक एव प्रयोजकः ॥298॥

उक्तदोषस्च तत्पक्ष इति नैवात्र दूष्यते ।

श्रुतिस्मृतीतिहासानां सामस्त्येन विरोधतः ॥299॥

सतां जुगुप्सितत्वाच्च नाङ्गीकार्यं हि तन्मतम् ।

पञ्चरात्रनिषेधार्थमेतान्याचक्षते यदि ॥300॥

सूत्राण्यतिविरुद्धं तद्यत आह स भारते ।

पञ्चरात्रस्य कृत्स्नस्य वक्ता नारायणः स्वयम् ॥301॥

ज्ञानेष्वेतेषु राजेन्द्र सर्वेष्वेतद्विशिष्यते ।

पञ्चरात्रविदो ये तु यथाक्रमपरा नृप ॥302॥

एकान्तभावोपगता वासुदेवं विशन्ति ते ।

इति गीता च तच्छास्रसङ्क्षेप इति हीरितम् ॥303॥

वेदेन पञ्चरात्रेण भक्त्या यज्ञेन चैव हि ।

दृश्योहं नान्यथा दृश्यो वर्षकोटिशतैरपि ॥304॥

इति वाराहवचनं श्लोका इति वचः श्रुतौ ।

वेदैश्च पञ्चरात्रैश्च ध्येयो नारायणः परः ॥305॥

पञ्चरात्रं च वेदाश्च विद्यैकैव द्विधेयते ।

इत्यादिवेदवचनैः पञ्चरात्रमपोद्यते ॥306॥

कथमेवात्र दोषः क उत्पत्तिर्ज्ञोत इत्यपि ।

इहैवोक्ता न चाभूतभावस्तत्रापि कथ्यते ॥307॥

अनादिकर्मणा बद्धो जीवः संसारमण्डले ।

वासुदेवेच्छया नित्यं भ्रमतीति हि तद्वचः ॥308॥

न हि संसारसादित्वं पञ्चरात्रोदितं क्वचित् ।

जीवाभिमानिशेषस्य नाम्ना सङ्कर्षणस्य तु ॥309॥

वासुदेवाज्जनिः प्रोक्ता प्रद्युम्नस्य ततस्तथा ।

मनोभिमानिनः कामस्यैवं साक्षाद्धरेः क्वचित् ॥310॥

सङ्कर्षणादिनाम्नैव नित्याचिन्त्योरुशक्तितः ।

व्यूह उक्तोन्यथानूद्य कथं दुष्टत्वमुच्यते ॥311॥

यदि विद्याच्चतुर्वेदानितिवद्वेदपूरणम् ।

पञ्चरात्रादिति कुतो द्वेषः शाण्डिल्यवर्तने ॥312॥

अतः परमशास्त्रोरुद्वेषादुदितमासुरैः ।

दूषणं पञ्चरात्रस्य वीक्षायामपि न क्षमम् ॥313॥

अतोशेषजगद्धाता निर्दोषोरुगुणार्णवः ।

नारायणः श्रुतिगणतात्पर्यादवसीयते ॥314॥

अन्धन्तमः प्रविशन्ति ये त्वविद्यामुपासते ।

ततो भूय इवायान्ति एतस्या नैव निन्दकाः ॥315॥

ततो विद्यामविद्यां च यो जानात्युभयं सह ।

दोषज्ञानादतीत्यैतां विद्ययामृतमश्नुते ॥316॥

इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते ब्रह्मसूत्रानुव्याख्याने द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥