द्विधं तच्च

गुणादीनां स्वाश्रयद्रव्येण भेदाभेदादिकम्

टीका

किं गुणादयो द्रव्येणात्यन्ताभिन्ना एव । अवान्तरभेदं च वक्ष्यामीति भावेनाह– द्विधमिति ॥

तत्वविवेकः

… … द्विधं तच्च …. …. ।

तच्च गुणादिकं द्रव्यरूपं द्विधं द्विविधम् । तत्कथमिति । तत्राह– यावदिति ॥

… … … यावद्वस्तु च खण्डितम् ।

किञ्चिद्गुणादिकं यावद्वस्तु यावत्कालं द्रव्यं भवति तावत्तिष्ठति । किञ्चित्खण्डितं सत्यपि द्रव्ये स्वयं नश्यतीत्येवं द्विविधम् । किं ततः प्रकृते । तत्राह– खण्डित इति ॥

खण्डिते भेद ऐक्यं च यावद्वस्तु न भेदवत् ॥ १० ॥

मन्दारमञ्जरी

द्विधं द्विविधमिति ॥ अर्शआदिभ्योऽच् इति सूत्रे आकृतिगणश्चायमिति वार्तिककारेणार्शआदेराकृतिगणत्वोक्तेर् द्विधाशब्दस्याप्यर्शआदिगणस्थत्वेन मत्वर्थीयाच्प्रत्यये कृते निष्पन्नस्य द्विधशब्दस्य द्विविधशब्दार्थवाचकत्वं युक्तमिति द्रष्टव्यम् ।

तत्वविवेकटीकाविवरणं

शङ्खते ॥ किं गुणादय इति । अत्यन्ताभिन्ना एवेत्यनन्तरं किं नाम भिन्नाभिन्नाश्च सन्तीति वाक्यशेषः । द्रव्यस्वरूपं गुणादिकमित्यन्वयः। अर्शआदिभ्योऽजिति सूत्रे आकृतिगणश्चायमिति वृत्तिकारेणार्श आदेराकृतिगणत्वोक्तेर्द्विधाशब्दस्याप्यर्श आदिगणस्थत्वेन मत्वर्थीयेऽच्प्रत्यये सति निष्पन्नस्य द्विविधवाचित्वं युक्तमित्यभिप्रेत्य द्विधमित्यस्यार्थमाह ॥ द्विविधमिति । प्रकारद्वयोपेतमित्यर्थः । भवति विद्यते ॥

---

खण्डितं रूपमेवात्र विकारोऽपि विकारिणः

टीका

तत्र यत्खण्डितं गुणादिकं तत्र भेदाभेदौ प्रतिपत्तव्यौ । यत्पुनर्यावद्द्रव्यभावि तत्र भेदो नास्ति । किं तु अत्यन्ताभेद एवेति । गुणादिभेदाभेदचिन्ताप्रसङ्गादुपादानोपादेययोरपि दर्शयति– खण्डितमिति ॥

तत्वविवेकः

खण्डितं रूपमेवात्र विकारोऽपि विकारिणः ।

अत्र तत्वे । विकारः कार्यद्रव्यम् । विकारिणः स्वोपादानद्रव्यस्य । खण्डितमेव रूपम् । ततो भिन्नाभिन्नमेवेति ।

तत्वविवेकटीकाविवरणं

प्रसङ्गादिति । स्मृतस्योपेक्षानर्हत्वं प्रसङ्गः । तथा च गुणादिभेदाभेदचिन्तया स्मृतत्वादित्यर्थः । कार्यं द्रव्यमुपादेयमित्यर्थः ॥ खण्डितमेव रूपमिति । खण्डितस्वरूपमेवेत्यर्थः । तदभिप्रायमाह ॥ तत इति । उपादानद्रव्याद्भिन्नाभिन्नं रूपं स्वरूपमित्यर्थः ।