स एवोपाधिदोषोऽपि
उपाधेः सप्रतिसाधनोन्नायकत्वम्
प्रमाणलक्षणटीका
उपाधिविरोधोऽप्यन्योऽस्तीत्याह
प्रमाणलक्षणम्
***स एवोपाधिदोषोऽपि ***
नोपाधिः स्वयमेव दोषः । किं तु दोषोन्नायक एव । स चोपाधिना उन्नेयो दोष उपाधिदोषः प्रतिज्ञायाः समबलविरोध एवान्तर्भवतीति नोक्तविरोधः । प्रकृतसाध्यव्यापकः प्रकृतसाधनाव्यापक उपाधिः । स हि पक्षाद् व्यावर्तमानः साध्यं व्यावर्तयन् प्रतिपक्षोन्नायको भवति ॥
उपाध्यभावस्य साध्याभावे लिङ्गत्वात् । उपाधेर्हि पक्षाद् व्यावृत्तिः स्वव्यावृत्त्या साध्यव्यावर्तने शक्तिश्चापेक्षिता । तत्र साध्यव्यापक इत्येवोक्ते साधनव्यापकस्य साधनस्येव पक्षे वर्तमानत्वात् साध्यव्यापकोऽप्युपाधिर्न पक्षात् साध्यं व्यावर्तयेदिति साधनाव्यापकत्वं ग्राह्यम् ।
तावत्येवोच्यमाने साध्याव्यापकस्य पक्षाद् व्यावृत्तावपि साध्यव्यावर्तनसामर्थ्याभावाद् वैयर्थ्यं स्यादिति साध्यव्यापक-त्वमपि ग्राह्यम् । तथा च साधनाव्यापकत्वात् पक्षाद् व्यावृत्त उपाधिः साध्यव्यापकत्वाद् व्यापकनिवृत्त्या व्याप्यनिवृत्तिरिति साध्यं व्यावर्तयतीति ।
प्रमाणलक्षणटीकाभावदीपः
यत्किञ्चित्साध्यव्यापकादावनतिप्रसङ्गाय प्रकृतेत्युक्तिः । लक्षणगतपदकृत्यं वक्तुमाह ॥ उपाधेर्हीति ॥
प्रमाणलक्षणटीकावाक्यार्थकौमुदी
॥ अन्योऽस्तीति ॥ तथा च त्रिविधो विरोध इत्युक्तमसदिति भावः । दोषः सप्रतिसाधनरूपः ॥ उक्तेति ॥ अनुमानविरोधत्रैविध्येत्यर्थः ।
उपाधिनोन्नेयस्य दोषस्य उपाधिस्वरूपाज्ञाने दुर्ज्ञानत्वाद् उपाधिलक्षणमाह ॥ प्रकृतेति ॥ शब्दोऽनित्यः कृतकत्वाद् इत्यत्र आर्द्रेन्धनसंयोगस्यापि उपाधित्वं स्यात् । तस्यापि धूमरूपसाध्यव्यापकत्वाद् अग्निरूपसाधनाव्यापकत्वाच्च इत्यतः प्रकृतेत्याद्युक्तम् ।
कथमुपाध्यभावस्य साध्याभावे लिङ्गत्वम् ? इत्यतो विशेषणद्वयकृत्य-प्रदर्शनव्याजेन तत्प्रकारं दर्शयति ॥ उपाधेर्हीत्यादिना ॥ साध्यव्यापक इत्येवोक्ते ‘घटोऽनित्यः सावयवत्वात्’ इत्यत्र उपाधिः स्यात् । अतः साधनाव्यापक इत्युक्ुतम् इत्यभिपे्रत्योपपादयति ॥ तत्र साध्यव्यापक इत्येवोक्त इति ॥ साधनस्येवेति ॥ पक्षीभूते घटे सावयवत्ववत् कृतकत्वस्यापि सत्त्वादिति भावः ॥ साध्यव्या-पकोऽपीति ॥
कृतसावयवत्वादिप्रयुक्ता च विनाशिता ।
इतिवचनात् कृतकत्वस्य नित्यत्वरूपसाध्यव्यापकत्वादिति भावः । साधनाव्यापक इत्येवोक्ते ‘शब्दोऽनित्यः कृतकत्वात्’ इत्यत्र सावयवत्वम् उपाधिः स्यात् । अतः साध्यव्यापक इत्युक्तमित्यभिप्रेत्योपपादयति ॥ तावत्येवोच्यमान इति ॥ साध्याव्यापकस्येति ॥ अनित्यत्वरूपसाध्यवति गुणादौ सावयवत्वाभावादिति भावः ॥ पक्षाद्व्यावृत्तावपीति ॥ कृतकत्ववत्यपि शब्दे सावयवत्वाभावादिति भावः ।
प्रमाणलक्षणटीकाविवरणं
ननु स एवोपाधिदोषोऽपीति न युक्तं सप्रतिसाधनस्य उपाधि-रूपदोषत्वाभावादित्यत आह ॥ नोपाधिरिति ॥ तर्हि किमिति पृच्छति ॥ किन्त्विति ॥
तर्हि उपाधिदोष इति कथमित्यत आह ॥ उपाधिनेति ॥ उपाधिनोन्नेयो दोषः सप्रतिसाधन एवेत्युक्तम् । तदुपाधिस्वरूपाज्ञाने दुर्ज्ञानमित्यतस्तल्लक्षणमाह ॥ प्रकृतेति ॥ यत्किंचित्साध्यव्यापकस्य यत्किंचित्साधनाव्यापकस्योपाधित्व-निराकरणाय उभयत्र प्रकृतपदम् । यदर्थमुपाधिलक्षणमुक्तं तदाह ॥ स चेति ॥
नन्वेवं पक्षे साध्याभावः कथं साध्यभावे हेत्वभावाद् इत्यत आह ॥ उपाध्य-भावस्येति ॥ नन्विदं विशेषणद्वयं किमर्थमित्यत आह ॥ उपाधेरिति ॥ तथाचोपाधित्वप्रयोजकीभूतपक्षाद् व्यावृत्तिः स्वव्यावृत्या साध्यव्यावृत्युपपादकत्वा-द्विशेषणद्वयं सार्थकमिति भावः ।
उपाधेः साध्याव्यापकस्य पक्षादव्यावृत्तस्याप्युपाधित्वसंभवेनापेक्षितोप-पादकत्वेन विशेषणद्वयसार्थक्योपपत्तिरयुक्तेत्यत आवश्यकत्वमुपपादयति तत्रेत्यादिना । न पक्षात् साध्यं व्यावर्तयेत् स्वव्यावृत्या साध्यव्यावृत्तेः कर्तव्यत्वात् । स्वस्यापि पक्षे सत्वादित्यर्थः ।
॥ साध्याव्यापकस्येति ॥ व्यापकनिवृत्तौ व्याप्यनिवृत्तेरावश्यकत्वेऽपि उपाधेः साध्याव्यपकत्वात्तन्निवृत्या साध्यनिवृत्तेर संभवादव्यापकनिवृत्याऽपि तन्निवृत्तौ उच्यमानायाम् अतिप्रसंगापत्तेरिति भावः ।
एवं च पक्षव्यावृत्तत्वसाध्यव्यापकत्वरूपं यदुपाध्यपेक्षितंरूपं तदुपपादकत्वेन सिद्धं विशेषणद्वयस्य तत्र प्रयोजकत्वमिति न वैय्यर्थ्यमित्यभि-प्रेत्योपसंहरति ॥ तथाचेति ॥