०२

॥श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥ द्वितीयोऽध्यायः

मातृकान्यासपद्धति

यस्य कस्यापि मन्त्रस्य न्यासः पञ्चाशदक्षरैः ।
वीर्यदः केऽभितो वक्त्रमक्षिकर्णेषु नासयोः ॥ १ ॥

गण्डयोरोष्ठयोर्दन्तपङ्क्त्योर्मूर्धनि वाचि च ।
दोः पत्सन्धिषु साग्रेषु पार्श्वयोः पृष्ठगुह्ययोः ॥ २ ॥

तुन्दे च हृदि धातूनां सप्तके प्राणजीवयोः ।
सक्षकारान् न्यसेद्वर्णान् नृसिंहः क्षस्य देवता ॥ ३ ॥

जपे न्यासे च विहितः क्षोऽक्षराणां सदाऽन्ततः ।

अर्थ- यावुदे मन्त्रवन्नु जपमाडुवाग जपद आदियल्लि हागू अन्त्यदल्लि ‘ॐ अं अजाय नमः’ इत्यादि ऐवत्तु अक्षरगळिन्द मातृकान्यासवन्नु माडि कॊळ्ळबेकु. हीगॆ मन्त्रजपद आद्यन्तगळल्लि ऐवत्तु अक्षरगळ न्यासवु मन्त्रवन्नु वीर्यवत्तागि माडि अभीष्टफल नीडुवल्लि समर्थवागुत्तदॆ.

ऐवत्तु अक्षरगळ न्यासस्थानगळु हीगिवॆ

1- हणॆय मेल्भाग; 2- मुख; 3- बलगण्णु; 4- ऎडगण्णु; 5 - बलगिवि; 6 - ऎडगिवि; 7 - बलमूगिन हॊळ्ळॆ ; 8 - ऎडमूगिन हॊळ्ळॆ; 9 - बलगॆन्नॆ; 10 - ऎडगॆन्नॆ; 11 – तुटिय मेल्भाग 12 - कॆळ तुटि; 13 - मेलिन दन्तपङ्क्ति; 14 - कॆळगिन दन्तपङ्क्ति; 15 - तलॆ; 16 - बायि; 17-21 - बलभुजद सन्धि हागू अग्रभागगळु; 22-26 - ऎडभुजद सन्धि हागू अग्रभागगळु; 27-31 - बलगालिन सन्धि हागू अग्रभागगळु; 32-36 - ऎडगालिन सन्धि हागू अग्रभागगळु; 37-38 – हॊट्टॆय बल-ऎडपार्श्वगळु; 39 – हॊट्टॆय हिम्भाग; 40 - गुह्येन्द्रिय; 41- गुद; 42 -हृदय; 43 - त्वक्; 44 - चर्म; 45 - मांस; 46 - रक्त; 47 - मेदस्सु; 48 - मज्जॆ ; 49 - ऎलुबु; 50 - प्राण; 51 - जीव. क्षकारक्कॆ नरसिंहनु देवतॆ, मातृकाजपदल्लि हागू मातृकान्यासदल्लि क्षकारवन्नु कडॆयल्लि हेळबेकु.

वरदेन्द्रः

एतदध्याये अक्षरन्यास-प्राणायाम-कलशा- र्चनादिकं निरूपयति - यस्येत्यादिना ॥ के = शिरसि, अभितो वक्त्रं=सर्वतः प्रदक्षिणेन मुखे । मूर्ध्नि वा उपरि । वाचि गतः । तुन्दे = उदरे।

टीकार्थ- ई ऎरडनॆय अध्यायदल्लि मातृकान्यास, प्राणायाम, कलशपूजॆ मॊदलादवुगळन्नु निरूपिसु त्तारॆ. के = ऎन्दरॆ ‘तलॆयल्लि’ ऎन्दर्थ. अभितः वक्त्रं= ऎन्दरॆ प्रदक्षिणाकारवागि इडी मुखवन्नु मुट्टबेकु ऎन्दु भाव, मूर्ध्नि उपरि = तलॆय मेलॆ, वाचि ऎन्दरॆ बायि ऎन्दु तिळिसिदॆ.

प्राणायाम

प्राणायामो1 रेचयित्वा पूरयित्वा च कुम्भके ॥ ४ ॥

तारैस्त्रिद्वादशावर्तैः द्व्येकद्वादशकेन वा ।
तत्तन्मन्त्रेण वा कार्यो गायत्र्या दशतारकैः ॥ ५ ॥

अर्थ - बलहॊळ्ळॆयिन्द श्वासवायुवन्नु हॊरगॆ बिडुवुदु रेचक, ऎडहॊळ्ळॆयिन्द शुद्धगाळियन्नु सॆळॆयुवुदु पूरक, अङ्गुलिगळिन्द ऎरडू हॊळ्ळॆ- गळन्नु सुषुम्ना नाडियल्लि वायुनिरोधिसुवुदक्कॆ प्राणायाम ऎन्दु हॆसरु.

<dg 1/>

प्राणायाम माडुवाग 36 ॐकारगळन्नु (12•3), हन्नॆरडन्नु मूरुबारि गुणिसि बन्द सङ्ख्यॆयष्टु (12•3=36) ॐकारवन्नु उच्चरिसियागली, हन्नॆरडन्नु ऎरडु बारि गुणिसि बन्द सङ्ख्यॆयष्टु (12x2=24); हन्नॆरडु सङ्ख्यॆयिन्दागली ॐकारवन्नु उच्चरिसि सन्यासिगळु प्राणायामवन्नु माडबेकु. हागॆये कृष्णादि याव मन्त्रवन्नु जपिसबेको आ मन्त्रदिं-दागली मेलॆ हेळिदष्टु बारि जपिसुवुदु, हागू हत्तु ॐकारगळिरुव गायत्रियिन्दागली प्राणायामवन्नु 2माडबेकु.

वरदेन्द्रः

प्राणायामः - कुम्भके विहितत्वादिति शेषः । किं कृत्वा? रेचयित्वा । वामतः श्वासस्य अधो विसर्जनं कृत्वा। दक्षिणतः श्वासस्य ऊर्ध्वविसर्जनं कृत्वा ; दक्षिणतो रेचनम्, वामतः पूरणमिति वा । कुम्भकः = श्वासनिरोधः । त्रिर्द्वादशावृतैः = षट्त्रिंशैः, द्व्येक- द्वादशकेन वा । शक्त्यभावे द्विर्द्वादशकेन = चतुर्विंशैः । एकाद्वादशैः । गायत्र्या दशतारकैः ॐ भूरित्यारभ्य - सुवरोमित्यन्तैः गायत्र्या दशप्रण-वैः ।

टीकार्थ- प्राणायामवन्नु तिळिसुत्तारॆ. ‘कुम्भके’ ऎम्बुदर नन्तर ‘विहितत्वात्’ ऎम्ब पदवन्नु तिळियबेकु. सुषुम्नानाडियल्लि वायुनिरोधवु विधिसल्पट्ट कारणदिन्द ऎन्दर्थ. एनु माडि कुम्भक माडबेकु? ऎन्दरॆ ‘रेचन माडि’ ऎन्दु उत्तर. मूगिन ऎडभागद रन्ध्रदिन्द ऒळगिरुव गाळियन्नु हॊरदब्बि, बलभागद रन्ध्रदिन्द शुद्धगाळियन्नु मेलक्कळॆदु- कॊण्डु (ऒळतॆगॆदुकॊण्डु, कुम्भकवन्नु माडबेकु ऎन्दर्थ. अथवा, बलभागद हॊळ्ळॆयिन्द गाळियन्नु हॊरगॆ हाकि, ऎडभागद हॊळ्ळॆयिन्द शुद्धगाळियन्नु सॆळॆदुकॊळ्ळबहुदु. याव क्रमवन्नु अनुसरिसिरुत्ते- वॆयो हागॆये मुन्दुवरॆसिकॊण्डु होगबेकु.

श्लोकदल्लिरुव त्रिर्ध्वादशावृतैः ऎन्दरॆ द्वादशवन्नु मूररिन्द गुणिसिदरॆ बरुवष्टु ऎन्दर्थ. अन्दरॆ 36 बारि अथवा द्विर्द्वादशकदिन्दलू, एकद्वादशकदिन्दलु प्राणायाम माडबहुदु. इप्पत्तनाल्कु बारि, हन्नॆरडुबारियादरू ॐकारवन्नु उच्चरिसुत्ता प्राणायाम माडबहुदु. शक्ति इद्दवरु 36, अशक्तरादरॆ 24 अथवा 12 बारि जपिस- बहुदु. अथवा हत्तु ॐकारगळिरुव गायत्रीयिन्दलादरू प्राणायाम विहितवागिदॆ. ॐकारदिन्द प्राणायाम सन्न्यासिगळिगादरॆ,दशोङ्कार गायत्रीयिन्द गृहस्थरिगॆ. दश०कारगायत्रिय स्वरूपवु हीगिदॆ- ‘ॐ(1) भूः, ॐ(2) भुवः, ॐ(3)स्वः, ॐ(4) महः, ॐ(5) जनः, ॐ(6) तपः, ॐ(7) सत्यम्, ॐ(8) तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गॊ देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् । ॐ(9) आपो ज्योतीरसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवः स्वरोम्(10) ऎम्बुदागि.

पापपुरुषविसर्जनॆ

आदावेव जपे कुर्यात् शोषणं दहनं प्लुतिम् ।
वाय्वग्निवारुणैः बीजैः ध्यात्वा तन्मण्डले हरिम् ॥ ६ ॥

अर्थ- मन्त्रजपद मॊदलल्ले अधिकारियु वायु, अग्नि, वरुण बीजाक्षरगळॆनिसिद यं, रं, वं बीजाक्षर- गळ जपदिन्द उदर, हृदय मत्तु तलॆगळल्लि श्रीहरि- यन्नु ध्यानिसि पापपुरुषन शोषणॆ दहन हागू अमृतप्लावनवन्नु माडबेकु.

वरदेन्द्रः

अयमत्र क्रमः - (१) भूतोच्चाटनं (२)आसनशुद्धि- (३) गुरुनमस्कार- (४)वाय्वग्निबीजैः शोषणदहनप्लावनानि (५)करन्यासश्च एतैः बीजैः कार्यः । अनन्तरं मातृकान्यासः । वक्ष्यमाण प्रकारेण तत्त्वन्यासः । अनन्तरमुक्तन्यायेन प्रणवेन दशतारयुक्तगायत्र्या तत्तनन्त्रेण वा प्राणायामं कृत्वा अङ्गन्यासम् अक्षरन्यासं च कृत्वा ध्यानश्लोको क्त प्रकारेण ध्यानपूर्वकं जपमारभेत् ॥

टीकार्थ- इल्लिरुव क्रम हीगॆ तिळियबेकुमॊदलु भूतोच्चाटनॆयन्नु माडिकॊळ्ळबेकु. नन्तर आसनशुद्धि; द्वादशगुरुगळ नमस्कार वायु, अग्नि, वरुणबीजाक्षरगळिन्द शोषण, दहन, प्लवनगळन्नु माडिकॊळ्ळबेकु. ई बीजाक्षरगळिन्द करन्यासवन्नु माडबेकु. नन्तर मातृकान्यास, मुन्दॆ हेळुव रीति- यिन्द तत्वन्यासवन्नु माडिकॊळ्ळबेकु. अनन्तर हिन्दॆ हेळिदन्तॆ प्रणवदिन्दागली, दशोङ्कार गायत्रियिं- दागली, आयाया मन्त्रगळिन्दागली प्राणायाम- वन्नु माडि,अङ्गन्यास हागू अक्षरन्यासगळन्नु माडि, ध्यानश्लोकदल्लि हेळिद रीतियन्तॆ आ धैयमूर्ति यन्नु ध्यानिसुत्ता जप माडबेकु.3

<dg 2/>

कलशार्चनॆ - भगवद्रूपगळु

एकपञ्चाशद्वर्णानां चतुर्विंशतिमूर्तयः ।
आत्माद्या वासुदेवाद्या विश्वाद्या मत्स्यकच्छपौ ॥ ७ ॥

कोलो नृसिंहः सवटुर्जामदग्न्यरघूद्वहौ ।
वासिष्ठयादवौ कृष्णावात्रेयो बुद्धकल्किनौ ८ ॥ ॥

शिंशुमारति शतं कलाः कलशनामकाः ।
एताभिः सहितां मूलमूर्तिं कुम्भोदके सुधीः ॥ ९ ॥

अर्थ- देवपूजॆय कलशदल्लि आवाहिसबेकाद भगवद्रूपगळु

मातृकान्यासोक्त अजादि-क्षकारान्त 51 अक्षरगळिन्द प्रतिपाद्यमूर्तिगळु; केशवादि 24 मूर्तिगळु (51+24=75); आत्म, अन्तरात्म, परमात्म, ज्ञानात्म ऎम्ब नाल्कु मूर्तिगळु (75+4=79); वासुदेव, सङ्कर्षण, प्रद्युम्न, अनिरुद्ध ऎम्ब नाल्कु मूर्तिगळु (79+4=83); विश्व, तैजस, प्राज्ञ, तुरीय ऎम्ब नाल्कु मूर्तिगळु (83+4=87); मत्स, कूर्म, वराह, नरसिंह, वामन, परशुराम, श्रीराम, वेदव्यास, श्रीकृष्ण, दत्तात्रेय, बुद्ध, कल्कि, शिंशुमारगळॆम्ब 13रूपगळु (87+13=100). ऎन्दरॆ ऒट्टु 100रूपगळु. इवुगळु कलशदल्लि सन्निहित वागिद्दु कलशनामकवागिवॆ. ई नूरु मूर्तिगळिन्द कूडिरुव मूलरूपि श्रीमन्नारायणनन्नु कुम्भो- दकदल्लि आवाहिसबेकु. ऎल्लि कलशपूजॆ माड बेकॆन्दु विधिसुवरो अल्लि अजादि-शिंशुमारान्त नूरु कलॆ- गळन्नु आवाहिसबेकु. सन्न्यासादि दीक्षॆय अङ्गवागि विहितकलशपूजॆमाडुवागलू नूरु कलशदेवतॆ- गळन्नु आवाहिसबेकु ऎन्दु भाव4.

<dg 4/>

<dg 3/>

वरदेन्द्रः

पूजाकाले ध्यानस्य कर्तव्यताज्ञापनाय सङ्कलय्य कथनम् । एकपञ्चाशद्वर्णानां मूर्तयोः अजाद्याः । चतुर्विंशतिमूर्तयः केशवाद्याः । आत्माद्याः आत्मान्तरात्मपरमात्मज्ञाना- त्मानः । वासुदेव-सङ्कर्षण- प्रद्युम्न- अनिरुद्धाः । विश्वाद्याः = विश्वतैजसप्राज्ञतुर्याः । मत्स्यादि शिंशुमारान्ताः एकशतम् ॥

टीकार्थ - पूजॆय कालदल्लि कलशादिमूर्तिगळ ध्यानवू आवश्यकवॆन्दु तिळिसलु नूरुमूर्तिगळन्नु ऒन्दॆडॆ श्रीमदाचार्यरु सङ्ग्रहिसि तिळिसिद्दारॆ. एकपञ्चाशद्मूर्तिगळॆन्दरॆ मातृकान्यासदल्लि हेळिरुव अजादि- नरसिंहान्त 51. चतुर्विंशति मूर्ति गळॆन्दरॆ केशव, नारायणरिन्द

प्रारम्भिसि श्रीकृष्णमूर्तिपर्यन्तविरुव 24मूर्ति- गळु. आत्माद्याः ऎन्दरॆ आत्म, अन्तरात्म, परमात्म, ज्ञानात्मवॆम्ब नाल्कुरूपगळु. वासुदेवाद्याः ऎन्दरॆ वासुदेव-सङ्कर्षण-प्रद्युम्न-अनिरुद्धमूर्तिगळु. विश्वाद्याः ऎन्दरॆ विश्व-तैजस-प्राज्ञ-तुरीय ऎम्ब नाल्कु मूर्तिगळु, मत्स्य मॊदलागि शिंशुमारान्त- वागिरुव 13मूर्तिगळु; ऒट्टु ऒन्दु नूरु मूर्तिगळु.

दीक्षाविधि

पूर्वोक्तविधिनाभ्यर्च्य प्रतिमां शिष्यमेव वा।
स्नापयेत् पूर्वमर्चायां जपोऽनूनः सहस्रतः ॥ १० ॥

अर्थ- ई हिन्दॆ हेळिदन्तॆ कलशदल्लि पीठपूजॆ, आवरणदेवता पूजॆ सहित अर्घ्यादि षोडशोपचार दिन्द कलशवन्नु पूजिसि, हीगॆ संस्कारदिन्द पवित्रवाद आ कलशजलदिन्द प्रतिमॆगॆ अभिषेकिसबेकु. वैष्णवदीक्षॆ- यन्नु हॊन्दुव हागू मन्त्रस्वीकार माडबेकाद शिष्यनिगू गुरुवु दीक्षॆगागि इदेरीति अभिषेकिसबेकु. हॊस प्रतिमॆगळिगॆ अभिषेक माडुव मॊदलु ऒन्दु साविरक्कॆ कडिमॆयागदन्तॆ मूलमन्त्रवन्नुजपिसबेकु.

वरदेन्द्रः

स्नानात् पूर्व० सहस्रतो अनूनः जपः । शिष्यस्य सन्न्यासदीक्षा स्नानानन्तरं च मूलमन्त्रस्य प्रणवाष्टाक्षररूप तत्तन्मूर्तिमन्त्रस्य चाक्षराङ्ग- न्यासः कर्तव्यः ॥

टीकार्थ- प्रतिमॆगॆ अभिषेकमाडुव मॊदलु हॊसदागि प्रतिष्ठॆ माडुव प्रतिमॆयादरॆ प्रतिमॆयन्नु मुट्टि- कॊण्डु साविरक्कॆ कडिमॆयिल्लदन्तॆ मूलमन्त्रवन्नु जपिसबेकु. प्रतिष्ठितवाद प्रतिमॆयल्लादरॆ यथाशक्ति जपिसबेकु. स्नानानन्तरवू प्रतिमॆयल्लि प्रणवाष्टाक्षर हागू आयाय मूर्तिगळ मन्त्रगळन्नु, आयाय अङ्गगळल्लि तत्त्वन्यासमातृकान्यासगळन्नू माडबेकु. सन्न्यासदीक्षॆयन्नु हॊन्दबेकाद शिष्यनिगॆ कलशोदक- दिन्द अभिषेक माडि नन्तर मूलमन्त्रवन्नु यथा- शक्ति जपिसबेकु5.

<dg 4/>

<dg 3/>

मूलमन्त्रस्य चाङ्गानां न्यासः स्नानादनन्तरम् ।
प्रतिमायां सन्निधिकृच्छिष्ये माहात्म्यकृद्भवेत् ॥ ११ ॥

अर्थ - हीगॆ पूजाप्रतिमॆगू, प्रतिष्ठित हागू प्रतिष्ठापि- सल्पडुव प्रतिमॆगळिगू कलशोदकदिन्द अभिषेकमाड बेकु. हागॆये सन्न्यास दीक्षॆहॊन्दलिरुव शिष्यनिगू कलशोदकदिन्द अभिषेक माडबेकु. स्नानानन्तर प्रतिमॆ हागू शिष्यन अङ्गगळल्लि अकारादि अक्षरन्यास तत्वन्यासगळन्नू माडबेकु. इदरिन्दागि प्रतिमॆयल्लि सन्निधानवुण्टागि भगवन्तनु अनुग्रहोन्मुखनागु- वनु. शिष्यनल्लि भक्तिज्ञानादिमहत्ववुण्टागुत्तदॆ.

व.टि. - तत्तत् फलमाह - प्रतिमायामित्यादिना ॥

टीकार्थ - हीगॆ अभिषेक, अङ्गन्यासादिगळिन्द लभिसुव फलवन्नु प्रतिमायां इत्यादिगळिन्द हेळुवरु.6

कलशमहिमॆ

कलशः कीर्तिमायुष्यं प्रज्ञां मेधां श्रियं बल(भग?)म् ।
योग्यतां पापहानिं च पुण्यवृद्धिं च साधयेत् ॥१२ ॥

अर्थ- हीगॆ हिन्दॆ तिळिसिदन्तॆ कलशवन्नु अर्चिसि, कलशोदक अभिषेक माडुवुदरिन्द हिन्दॆ हेळिद भगवत्सन्निधानमात्रवल्लदे कीर्ति, आयुरभिवृद्धि, बुद्धिशक्ति, धारणाशक्ति, दैहिककान्ति, ऐश्वर्याभिवृद्धि, भगवन्तन पूजादिगळल्लि योग्यताभिव्यक्ति, पापनिवृत्ति पूर्वक पुण्यवृद्धियागुवुदु.7

होमादिलक्षण; होमविधि; होमसङ्ख्यॆ

उपसर्गषु जातेषु दैवभूतात्महेतुषु।
आयुष् वाऽथ शान्त्यै वा प्रिये वा पुण्यवृद्धये ॥ १३ ॥

योग्यतायै मन्त्रसिद्धै विष्णोः प्रीत्यर्थमेव वा ।
जुहुयात् सहस्रमयुतं लक्षं कोटिमथापि वा ॥ १४ ॥

अर्थ- आध्यात्मिक, आधिदैविक, आधिभौतिकगळॆम्ब तापत्रय गळ शान्तिगागियू, अपमृत्यु परिहारपूर्वक दीर्घा युष्यक्कागियू, ऐश्वर्याभिवृद्धिगागियू, योग्यतॆ सम्पादनॆगागियू, मन्त्रगळ सिद्धिगागियू, भगवन्तन प्रीतियुण्टागलू होमगळन्नु माडुत्तिरबेकु. ई होमगळल्लि साविर, हत्तुसाविर, लक्ष, कोटिसङ्ख्यॆयल्लि यथाशक्ति आहुतिगळन्नु नीडबेकु. ई मॊदलु अग्निगॆ मुन्दॆ हेळुवन्तॆ अग्निसंस्कारादिगळन्नु माडि अङ्ग्न्यतर्गत परशुरामनन्नु ध्यानिसि होमिसबेकु.

वरदेन्द्रः

होमादिलक्षणमाह - जुहुयादित्यादिना ॥

टीकार्थ - ‘जुहुयात्’ ऎम्बुदरिन्द होम, अदर लक्षण, आहुति, आहुतिसङ्ख्यॆ मॊदलादवुगळन्नु निरूपिसुत्तारॆ.8

<dg 5/>

कृत्वा त्रिमेखलं कुण्डं चतुर्विंशागुलोच्छ्रितम् ॥ १५ ॥

तावत् खातं चतुष्कोणमुच्छ्रितं द्वादशैव वा।
द्व्यङ्गुलं त्र्यङ्गुलंवाऽपि चतुरङ्गुलमेव वा॥ १६ ॥

विस्तारो मेखलानां स्यादन्त्या वा चतुरङ्गुला।
चतुर्विंशाङ्गुलं वा तद्विस्तारो द्वादशैव वा ॥ १७ ॥

अर्थ- मेखलॆ ऎन्दरॆ होमकुण्डद सुत्तलू चतुरस्रा कारवागियो, वृत्ताकारदल्लिये नाल्कु अङ्गुलपरि- माणवुळ्ळ मॆट्टलुगळन्तिरुव वेदिकॆयु, इन्तह वेदिकॆयु मूरु इरबेकु. भूमिगिन्त हन्नॆरडु अङ्गुलवागली, इप्पत्तनाल्कु अङ्गुल ऎत्तरवागली इर- बेकु. भूमिय ऒळगू सह इदे रीति हन्नॆरडु, इप्पत्त- नाल्कु अङ्गुल आळविरबेकु. कुण्डद आळदष्टे उद्द अगलविरबेकॆन्दु तात्पर्य.

मेखलॆय कॆळगिरुव मॆट्टलु नाल्कङ्गुल अङ्गुलवू मध्यद मेखलॆयु मूरङ्गुल अगलवू, मेलिन मेखलॆय अगल ऎरडङ्गुल अगलवू इरबेकु.

व.टि. - त्रिमेखलं = वेदित्रयसहितम् । कुण्डन्नत्कान्त- र्विस्तारमाह- चतुर्विंशति ॥ उच्छ्रितं = उन्नतम् । तावत्‌ खातं = याव दन्तविस्तारम्। चतुष्कोणं = चतुरस्रम् । औन्नत्ये पक्षान्तरं द्वादशैवेति कुण्डं तावध्विकृतम् । मेखलाविस्तृतमाह - द्व्यङ्गुल- मित्यादिना ॥ वेदित्रयं प्रत्येकं, द्व्यङ्गुलम् अधम- कल्पे , त्र्यङ्गुलं मध्यमकल्पे, चतुरङ्गुलम् उत्तम- कल्पे । चतुरङ्गुलविस्तृतत्वम् । सर्वकल्पेष्वन्त्यमेखलाया आवश्यकत्वमाह - अन्त्या इति ॥ सहस्रहोमादौ विशेषमाह चतुर्विंशेति ॥ तद्विस्तारो मेखलात्रयविस्तारः । चतर्विंशाङ्गुलम् एकैकस्या वेद्या अष्टाङ्गुल सङ्ख्यया द्वादशैव वा विस्तारः । एकैकस्याः चतुरङ्गुल सङ्ख्यया द्वादशैव वेत्यत्र मेखलानां प्रत्येकं द्वादशत्वं वा । चतुरङ्गुलपक्षस्य चतुरङ्गुलमेव चेत्यनेन पूर्वमेवोक्तत्वात् । कुण्डस्योन्नतत्वे विस्तृते च पूर्णपरिमाणापेक्षया द्विगुणितत्वं वा । अष्टाङ्गुलित्वपक्षे द्वादशाङ्गुलित्वपक्षे तु त्रिगुणितत्वं ज्ञातव्यम् ॥

टीकार्थ - होमादिगळ लक्षणवन्नु जुहुयात् ऎम्बित्यादि श्लोकदल्लि तिळिसुत्तारॆ.

त्रिमेखलं = मूरुवेदिगळिन्द सहितवादद्दॆन्दर्थ, होमकुण्डद ऎत्तर हागू ऒळगिन विस्तारवन्नु ‘चतुर्विंश’ ऎम्बल्लि हेळुवरु. उच्छ्रितं ऎन्दरॆ ऎत्तर. कुण्डवु हन्नॆरडु अङ्गुल अथवा इप्पत्तनाल्कु अङ्गुल ऎत्तरविरबेकॆन्दर्थ.

तावत्‌ खातम् ऎन्दरॆ ऒळगिन विस्तारदष्टॆ ऎन्दर्थ. कुण्डद मेलिन भाग 24अङ्गुलविद्दरॆ कुण्डद ऒळगू अष्टॆ आळविरबेकॆन्दर्थ. चतुष्कोणं ऎन्दरॆ चच्चौक- वागिरबेकु. ऎत्तर हन्नॆरडु अङ्गुलगळिद्दरॆ साकॆम्बुदु इन्नॊन्दु पक्ष आग कुण्डवू अष्टे विस्तारवागिरबेकु.

द्व्यङ्गुलं ऎम्बुदरिन्द मेखलॆय विस्तारवन्नु हेळुत्तिरुवरु- मेखलॆगळु प्रत्येकवागि मूरु इरबेकु. इदर अगलवु क्रमवागि ऎरडङ्गुल, मूरङ्गुल, नाल्कङ्गुलविरबेकु.

मूरू मेखलॆगळु ऎरडॆरडङ्गुलविद्दरॆ अधमकल्प, मूरु मूरङ्गुलविद्दरॆ मध्यमकल्प, नाल्कु नाल्कु अङ्गुलविद्दरॆ उत्तमकल्प.

ई मूरुकल्पगळल्लि मॊदलॆरडु कल्पगळल्लि पक्षान्तर- विदॆयादरू कॊनॆय मेखलॆ मात्र नाल्कु अङ्गुलविद्दे इरबेकु. इदु अवश्यकवॆन्दु अन्त्या वा ऎम्बल्लि हेळलागिदॆ.9

साविरहोमदल्लि विशेषवन्नु ‘चतुर्विंशाङ्गुलम्’ ऎम्बुदरिन्द हेळुत्तारॆ. कुण्डद ऒट्टु उद्द अगल इप्पत्तनाल्कु, ऒळगिन अन्तरवू इप्पत्तनाल्कु. इदु साविरहोम माडुवाग तयारागबेकागिरुव कुण्डप्रमाण ऎन्दर्थ. तद्विस्तारो ऎन्दरॆ मेखलात्रयविस्तार ऎन्दर्थ. ऒन्दॊन्दु वेदिकॆ ऎण्टॆण्टङ्गुलदन्तॆ ऒट्टु मूरू मेखलॆगळ विस्तार इप्पत्तनाल्कु ऎन्दर्थ (8×3=24)

<dg 6/>

द्वादशैव वा ऎम्बल्लि मूरू मेखलॆगळू प्रत्येकवागि नाल्कु नाल्कु अङ्गुलवॆन्दिट्टुकॊण्डाग हन्नॆरडु (3x4=12) अङ्गुल. प्रत्येकवागि मूरु मेखलॆगळ विस्तार ऎरडु मूरु अथवा नाल्कुअङ्गुलवॆन्दु चतुरङ्गुल- मेव वा ऎम्बल्लि हेळलायितु. ईग द्वादशैव वा ऎम्बल्लि मूरु मेखलॆगळू प्रत्येकवागि नाल्कु नाल्कु अङ्गुल.10

<dg 7/>

अश्वत्थपत्राकृतिः स्यान्मूलतो द्वादशाङ्गुला ।
योनिः खाते च विनता प्रविष्टा द्व्यङ्गुलं तथा ॥ १८ ॥

अर्थ - मेलॆ इरुव मेखलॆयु मेलॆ अश्वत्थद पत्रदन्तॆ इरुव आकारदल्लि हन्नॆरडङ्गुल उद्दवाद योनि- यॊन्दन्नु रचिसबेकु. अदुकुण्डद ऒळगॆ इळिदिरबेकु. हन्नॆरडु अङ्गुल योनियल्लि हत्तङ्गुल मेखलॆय मेलू उळिदॆरडङ्गुल कुण्डद ऒळगॆ होगिरबेकु.

वरदेन्द्रः

योनि मूलतः मूलमारभ्य अग्रपर्यन्तं द्वादशाङ्गुला । तन्मध्यॆ ख्याते कुण्डे द्व्यङ्गुला विनता अधोमुखी सती प्रविष्टा॥

टीकार्थ - आहुति नीडुव मूरनॆय मॆट्टलिन मूल- दिन्दारम्भिसि कुण्डद ऒळगिन पर्यन्त हन्नॆरडु अङ्गुलविरबेकु. वेदिय मेल्बागद मध्यदल्लि कुण्ड- दॊळगॆ ऎरडङ्गुल अधोमुखवागि प्रविष्टवागिरबेकु. 11

<dg 8/>

अग्निसंस्कार

तदात्मनि हरिं ध्यात्वा कुण्डे देवीं श्रियं तथा ।
विष्णुवीर्यात्मकं वह्निं निक्षिपेत् प्रणवेन हि ॥ १९ ॥

अर्थ- ई रीति इरुव कुण्डदल्लि परमात्मन प्रतिमा रूपवाद लक्ष्मीसहितनारायणनन्नु ध्यानिसुत्ता विष्णु वीर्यात्मकवाद अग्नियन्नु प्रतिष्ठापिसबेकु. अग्निप्रतिष्ठापनॆयन्नु ‘ॐ भूर्भुवस्वः’ ऎम्ब प्रणव- पूर्वकवागि व्याहृतियिन्द अग्नियन्नु स्थापिसबेकु.

कुर्यात् क्रियाः षोडश च व्याहृतीभिः पृथक् पृथक्।
वह्नस्तद्गहरेः प्रीतिं कुर्वन् द्रव्यैर्यजेत् ततः ॥ २० ॥

अर्थ - हीगॆ स्थण्डिलदल्लि रमानारायणरन्नु ध्यानिसि, नाल्कु व्याहृतिगळिन्द प्रत्येक प्रत्येकवागि अग्निगॆ हदिनारु संस्कारसिद्धिगागि होमिसबेकु. पुष्पवन्नु समर्पिसि भूरादि व्याहृतिदेवतॆगळन्नु ध्यानिसुत्ता व्याहृतिमन्त्रगळिन्द अग्निगॆ हदिनारु संस्कारगळन्नु माडबेकु.12

होमद वस्तुगळु, समित्तुगळु

आज्येन वा पायसेन समिद्भिः क्षीरिणामथ ।
तिलैर्वाऽथ तण्डुलैर्वाऽपि मधुरैस्त्रिभिरेव वा ॥ २१ ॥

ब्रह्मवृक्षसमिद्भिर्वा समिद्भिर्वाऽमृतोद्भवैः ।
अमृताः समिधो ज्ञेयाः सर्वत्र चतुरङ्गुलाः ॥ २२ ॥

अर्थ - अग्नि हागू अग्न्यन्तर्गत परशुरामन प्रीति गोस्करवागि शास्त्रदल्लि हेळिद द्रव्यगळिन्द विधिवत्तागि होमिसबेकु.

यज्ञद्रव्यगळु - तुप्प, चरु, ऎळ्ळु, पायस, हालन्नु सुरिसुव क्षीरिवृक्षगळ समित्तुगळु, तुप्प-हालु-जेनु इवुगळ मिश्रणवॆनिसिद मधुरत्रय, पालाशसमित्तु (मुत्तुग), अमृत उळ्ळ समित्तु, अश्वत्थ मॊदलादवु होमद्रव्यगळु. अमृतवळ्ळियिन्द होमिसुवुदादरॆ अदु नाल्कु अङ्गुल प्रमाणविरबेकु. इतर समित्तुगळिगॆ ई नियमविरुवुदिल्ल.

होमविधि उपसंहार

एवमेव तु दीक्षायामाज्येनैवाहुतिक्रिया।
पूजा च कार्या विधिवत्पूर्वं सर्वहुतेष्वपि ॥ २३ ॥

अर्थ- वैष्णवदीक्षॆयन्नु नीडुवाग, शिष्यनिगॆ प्रणव- मन्त्रादि उपदेशकालदल्लियू हीगॆ होमकुण्ड निर्माण, अग्निस्थापनॆ, हदिनारु संस्कारगळु, विष्णु- वीर्यत्वसिद्धिहोमगळन्नू माडबेकु.

आदरॆ दीक्षाहोमदल्लि तुप्पदिन्दले आहुतिगळन्नु नीडबेकु. यावुदे पूर्वोक्त होमद्रव्यगळिन्दल्ल. होममाडुवुदक्किन्त मॊदलु गुरुदेवतापूजॆ- गळन्नू, पुण्याह, नान्दि, नवग्रहादिपूजॆगळन्नु आचरिसबेकु.

गुरुदक्षिणा विचार

गुरवे दक्षिणां दद्याल्लक्षे लक्षे शतं सुधीः ।
आत्मनैव कृते होमे शक्तितो गुरुदक्षिणाम् ॥ २४ ॥

॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते तन्त्रसारसङ्ग्रहे द्वितीयोऽध्यायः॥ २ ॥

अर्थ- होम मुगिद नन्तर आचार्यरिगॆ दक्षिणॆ नीडबेकु. आचार्यने होम माडिद्दरॆ, ऒन्दु लक्ष होमवागिद्दरॆ, नूरु नूरु गोवुगळन्नु अथवा गोविगॆ प्रत्याम्नायवागि दक्षिणॆयन्नु नीडबेकु. यजमाननु ताने होम माडिद्दरॆ यथाशक्ति गुरुदक्षिणॆ नीडबहुदु.13 इल्लिगॆ तन्त्रसारसङ्ग्रहसटीकॆय कन्नडानुवाददल्लि ऎरडनॆय अध्यायवु मुगिदुदु.


  1. रेचयेद् दक्षया नासा पूरयेद् वामतस्ततः । कुम्भकश्च सुषुम्नाया विष्णुं वायुं च संस्मरेत् । प्राणो वायुरिति प्रोक्तः आयामः तन्निरोधनम् ॥ ↩︎

  2. विशेषांश - प्राणायामवन्नु माडिदाग हृदय- दल्लिरुव नरसिंहन ज्वालॆ उज्वलगॊळ्ळुत्तदॆ. इदरिन्दागि समस्तपापगळू सुट्टु भस्मवागुत्तवॆ. अदन्नु घ्राणद (मूगिन) बलहॊळ्ळॆयिन्द हॊरहाकिदाग जीवनु पुटविट्ट बङ्गारदन्तॆ शुद्दनागुवनु. तलॆय मेलिरुव सहस्रारपद्मदल्लिरुव चन्द्रमण्डलदिन्द अमृत सुरिदु शरीरवू शुद्धवागुत्तदॆ. हीगॆ जीव-शरीरवॆरडू शुद्धियागुव विधानवे प्राणायाम. मूरुवर्ष प्राणायाम माडिद व्यक्तियु अपमृत्यु वन्नु गॆद्दु दीर्घायुषिनागुवनु : संवत्सरत्रयादूर्ध्व० प्राणायामपरो नरः । अपमृत्युमतिक्रम्य दीर्घमायुरवाप्नुयात् ॥ यतिगळ प्राणायाम- मूगिन तुदियन्नु कनिष्ठिका, अनामिका बॆरळुगळिन्दलू, बलभागदल्लि अङ्गुष्ठ- दिन्दलू ऒत्ति हिडियुवुदु ॐकारमुद्रिकॆ ऎनिसिद्दु यतिगळु मत्तु ब्रह्मचारिगळिगॆ विहितवागिदॆ. ऐदू बॆरळुगळ तुदियिन्द मूगन्नु ऒत्ति हिडियुवुदु ‘प्रणवमुद्रॆ’ ऎनिसिद्दु गृहस्थाश्रमिगळिगॆ प्रशस्तवागिदॆ. कनिष्ठिकानामिकाङ्गुष्ठैः नासाग्रस्य प्रपीडनम् । ॐकारमुद्रिका सेयं यतेश्चब्रह्मचारिणः ॥ पञ्चाङ्गुलिभिः नासाग्रपीडनं प्रणवाभिधा । मुद्रेयं सर्वपापघ्ना वानप्रस्थगृहस्थयोः ॥ ↩︎

  3. आसनमन्त्र पृथ्वितिमन्त्रस्य मेरुपृष्ठ ऋषिः । कूर्मो देवता । सुतलं छन्दः । आसने विनियोगः ।
    पृथ्वि! त्वया धृता लोका देवि! त्वं विष्णुना धृता ।
    त्वं च धारय मां देवि पवित्रं कुरु चासनम् ॥ इति ।
    आसनदेवताप्रार्थना मन्त्र ॐ आधाररूपिण्यै शक्त्यै नमः । ॐ कुं कूर्माय नमः । ॐ मं मण्डूकाय नमः । ॐ कं कालाग्नि रुद्राय नमः । ॐ वं वज्राय नमः । ॐ वं वराहाय नमः। ॐ शं शेषाय नमः(?) । ॐ पं पृथिव्यै नमः ।
    भूतोच्चाटनम् - अपसर्पन्तु ये भूताः ये भूता भुवि संस्थिताः ।
    ये भूता विघ्नकर्तारः ते नश्यन्तु शिवाज्ञया अपक्रामन्तु ये भूताः क्रूराश्चैव तु राक्षसाः ।
    तेषामप्यविरोधेन ब्रह्मकर्मसमारभे ॥ गुरुनमस्कारक्रम : स्मृत्वा गुरुं पूर्वगुरुमादिमूलगुरुं तथा ।
    देवतां वासुदेवं च विद्याभ्यासी तु सिद्धिभाक् ॥ ॐ श्रीगुरुभ्यो नमः । श्रीपरमगुरुभ्यो नमः। श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादगुरुभ्यो नमः । श्रीवेदव्यासाय नमः । श्रीभारत्यै नमः। श्रीसरस्वतै नमः । श्रीवायवे नमः । श्रीब्रह्मणे नमः । श्रीमहा(?)लक्ष्मै नमः । श्रीनारायणाय नमः । (एकादशस्थाने) उपास्यदेवतायै नमः।
    श्रीवासुदेवाय नमः ।
    पापपुरुषविसर्जनॆ क्रम पापपुरुषचिन्तनक्रम : ब्रह्महत्याशिरस्कं च स्वर्णस्तेयभुजद्वयम् ।
    सुरापानहृदा युक्तं गुरुतल्पकटिद्वयम्॥ तत्संयोगपदद्वन्द्वमङ्गप्रत्यङ्गपातकम् ।
    उपपातकरोमाणं रक्तश्मश्रुविलोचनम् ।
    खड्गचर्मधरं कृष्णं कुक्षौ वामे विचिन्तयेत् ॥ इति पापपुरुषं ध्यात्वा तं नाभिदेशं आनीय, नाभौ - ‘षट्कोणमण्डलमध्यस्थो नीलवर्णो वायुबीज वाच्यः शङ्खचक्रगदायुधः प्रद्युम्नो भगवान् मच्छरीरस्थं पापपुरुषं वायुना शोषयेत्’ इत्युक्त्वा पूरकरीत्या वायुमापूरयेत् । ‘ॐ यं ॐ’ इति वायुबीजं षड्वारं जप्त्वा तं शुष्कं भावयेत् ॥ ततः तं हृदयदेशमानीय, " हृदये त्रिकोण- मण्डलमध्यस्थो रक्तवर्णो अग्निस्थः शङ्खपद्मचक्रगदायुधः सङ्कर्षणो भगवान् मच्छरीरस्थं पापपुरुषं अग्निना निर्दहेत्" इत्युक्त्वा ‘ॐ रं ॐ’ इति अग्निबीजं द्वादशवारं जप्त्वा तं दग्धं भावयेत् ॥ तद्भस्मवामनासापुटेन रेचकप्रकारेण बहिः निस्सार- येत् ।
    ततः शिरसि वर्तुलमण्डलमध्यस्थः भगवान् श्वेत- वर्णो वरुणस्थो वरुणबीजवाच्यः शङ्खचक्रपद्म गदायुधः श्रीवासुदेवो भगवान् मच्छरीरं आपादतलमस्तकं वरुणेन अमृतवृष्ट्या आप्लावयेत् ॥ ‘ॐ वं ॐ’ इति चतुर्विंशतिवारं कुम्भकरीत्या जपेत् ।
    करशुद्धि- मणिबन्धे प्रकोष्ठे च कूर्परे हस्तसन्धिषु ।
    तत्पृष्ठपार्श्वयोश्चैव करशुद्धिरुदाहृता ॥ ॐ यं ॐ (मणिबन्धे) । ॐ रं ॐ (प्रकोष्ठे) । ॐ वं ॐ (कूर्परे) । ॐ यं ॐ (हस्तसन्धिषु) । ॐ रं ॐ (तत्पृष्ठे) । ॐ वं ॐ (पार्श्वयोः) ।
    तत्वन्यासमातृकान्यासगळु- (देवताप्रतिमॆगळ प्रतिष्ठापनॆ, पूजादिगळल्लि प्रतिमॆ- यल्लि मॊदलु मातृकान्यासवन्नु माडि, नन्तर तत्वन्यासवन्नु माडबेकु. पूजकनु वैष्णवमन्त्र जपकालदल्लि न्यास माडिकॊळ्ळुवाग मॊदलु तत्वन्यास नन्तर मातृकान्यासगळन्नु माडिकॊळ्ळबेकु. प्रमाण - “वैष्णवेषु मन्त्रेषु तत्वानां न्यसनं पुरा ।
    ततस्तु मातृकान्यासं कुर्यादन्यत्र चान्यथा॥ " वसुधेन्द्रतीर्थरु मातृकान्यासवन्नु मॊदलु, नन्तर तत्वन्यासवॆम्ब पक्षवन्नु हिडियलु ई प्रमाणवन्ने ऎत्ति हिडिदिद्दारॆ. इल्लि अन्यत्र = देवपूजादिगळल्लि प्रतिमॆ- यल्लि ऎन्दर्थ. अन्यथा = मातृकान्यासं पूर्वं कृत्वा पश्चात् तत्वन्यासः ऎन्दर्थ.) तत्वन्यास :- “ॐ नमो नारायणाय ॐ’ ऎन्दु ऎण्टु बारि मूलमन्त्रदिन्द प्राणायाम माडबेकु. अङ्गन्यास - ॐ भूः अग्न्यात्मने श्रीअनिरुद्धाय हृदयाय नमः।
    ॐ भुवः वाय्वात्मने श्रीप्रद्युम्नाय शिरसे स्वाहा ।
    ॐ सुवः सूर्यात्मने श्रीसङ्कर्षणाय शिखायै वषट् ।
    ॐ भूर्भुवःस्वः प्रजापत्यात्मने श्रीवासुदेवाय कवचाय हुम्
    ॐ सत्यं श्रीनारायणाय अस्त्राय फट् ॥
    ॐ भूर्भुवःस्वः ॐ इति दिग्बन्धः ॥

    ऋष्यादिन्यास - एतेषां तत्वमन्त्राणां अन्तर्यामि ऋषिः । देवी गायत्री छन्दः । श्रीभारतीरमण- मुख्यप्राणान्तर्गत प्रधानादिरूपी श्रीलक्ष्मीनारायणो देवता । हृदये । न्यासे विनियोगः ॥ प्रधानोपमवर्णानि द्विभुजान्यशेषतः । कृताञ्जलिपुटान्येव प्रधानं तं हरिं प्रति ॥
    ॐ पराय शक्तात्मने श्री लक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः ।
    ॐ पराय प्रतिष्ठात्मने श्री लक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः ।
    ॐ पराय संविदात्मने श्री लक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः ।
    ॐ पराय स्फूर्त्यात्मने श्री लक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः ।
    ॐ पराय प्रवृत्त्यात्मने श्री लक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः ।
    ॐ पराय कलात्मने श्री लक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः ।
    ॐ पराय विद्यात्मने श्री लक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः।
    ॐ पराय मत्यात्मने श्री लक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः।
    ॐ पराय नियत्यात्मने श्री लक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः ।
    ॐ पराय मायात्मने श्री लक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः ।
    ॐ पराय कालात्मने श्री लक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः।
    ॐ पराय पुरुषात्मने ब्रह्मवायुभ्यां नमः ।
    (ई मेलिन मन्त्रगळिन्द हृदयदल्लि मालाकारवागि कैयल्लि तुळसिदळ हिडिदुन्यास माडबेकु)
    ॐ पराय श्रोत्रात्मने दिग्देवताभ्यो नमः । (बलगै हॆब्बॆरळु)
    ॐ पराय त्वगात्मने प्राणाय नमः । (बलगैतॊर बॆरळु)
    ॐ पराय चक्षुरात्मने सूर्याय नमः (बलगै मध्यबॆरळु)
    ॐ पराय जिह्वातने वरुणाय नमः (बलगै अनामिकाबॆरळु)
    ॐ पराय घ्राणात्मने अश्विभ्यां नमः (बलगैकिरु- बॆरळु)
    ॐ पराय वागात्मने वह्नये नमः ।(ऎडगै हॆब्बॆरळु)
    ॐ पराय पाण्यात्मने दिक्षाय नमः । (ऎडगैतॊर- बॆरळु)
    ॐ पराय पादात्मने जयन्ताय नमः (ऎडगै मध्यबॆरळु)
    ॐ पराय पाय्वातने मित्राय नमः । (ऎडगै अनामिका बॆरळु)
    ॐ पराय उपस्थात्मने मनवे नमः (ऎडगैकिरुबॆरळु)
    ॐ पराय शब्दात्मने बृहस्पति प्राणाभ्यां नमः । (बलपादद हॆब्बॆरळु)
    ॐ पराय स्पर्शात्मने अपानाय नमः । (बलपादद तोरबॆरळु)
    ॐ पराय रूपात्मने व्यानाय नमः (बलपादद मध्यद बॆरळु)
    ॐ पराय रसात्मने उदानाय नमः ।(बलपादद बॆरळु)
    ॐ पराय गन्धात्मने समानाय नमः (बलपादद किरुबॆरळु)
    ॐ पराय आकाशात्मने महागणपतॆये नमः । (ऎडपादद हॆब्बॆरळु)
    ॐ पराय वाय्वात्मने प्रवह वायवे नमः । (ऎडपादद ऎरडनॆबॆरळु)
    ॐ पराय तेज आत्मने वह्नये नमः (ऎडपादद मध्यबॆरळु)
    ॐ पराय अबात्मने वरुणाय नमः (ऎडपादद नाल्कनॆबॆरळु)
    ॐ पराय पृथिव्यात्मने शनैश्चरधराभ्यां नमः । (ऎडपादद किरुबॆरळु) ↩︎

  4. विशेषांश - देवपूजॆयल्लि स्नानीयकलश, पूर्णकुम्भ ऎम्ब ऎरडु (स्नानक्कॆ सम्बन्धपट्ट?) कलशगळिवॆ. स्नानीय- कलशदल्लि अजादिशिंशुमारवरॆगिन नूरुरूपगळन्नु क्रमवागि आवाहिसबेकु. प्रमाण - आहूय पूजयेदेताः स्नानीयकलशे बुधः ।

    • पञ्चरात्र पूर्णकुम्भदल्लादरू अजादिनूरु मूर्तिगळॊन्दिगॆ उद्यद् भास्वत् ऎम्बल्लि हेळिद लक्षणगळुळ्ळ मूल- मूर्तियन्नु आवाहिसबेकु. ‘एताभिः सहितां मूलमूर्तिं कुम्भोदके’ ऎन्दु विशेषवागि तन्त्रसारदल्लि हेळिदॆ. आदुदरिन्द नूरॊं- दु मूर्तिगळन्नु कुम्भोदकदल्लि आवाहिसबेकु. आवाहनॆयन्नु माडुवाग ॐ शिंशुमाराय नमः; कल्किने नमः, बुद्धाय नमः, दत्तात्रेयाय नमः, कृष्णाय नमः, वेदव्यासाय नमः, रामाय नमः, परशुरामाय नमः, वामनाय नमः, नरसिंहाय नमः, वराहाय, कूर्माय, मत्स्याय, तुरीयाय, प्राज्ञाय, तैजसाय, विश्वाय सङ्कर्षणाय, वासुदेवाय, प्रद्युम्नाय, अनिरुद्धाय ज्ञानात्मने, परमात्मने, अन्तरात्मने, आत्मने,कृष्णाय, हरये, उपेन्द्राय, जनार्दनाय, अच्युताय, नारसिंहाय, अधोक्षजाय, पुरुषोत्तमाय, अनिरुद्धाय, प्रद्युम्नाय, वासुदेवाय, सङ्कर्षणाय, दामोदराय, पद्मनाभाय, हृषिकेशाय, श्रीधराय, वामनाय, त्रिविक्रमाय, मधुसूदनाय,श्रीविष्णुवे, गोविन्दाय, माधवाय, नारायणाय, केशवाय,नरसिंहाय, लालुकाय, हंसाय, सारात्मने, षड्गुणाय, शान्त- संविदे, वराय, लक्ष्मीपतये, रामाय, यज्ञाय । मनवे, भगाय, बलिने, फलिने, पराय । नम्याय, धन्वने, दण्डिने, थबाय, ताराय । णात्मने, ढरिणे, डरकाय, ठळकाय, टङ्किने । ञमाय, झाटितारये, जनार्दनाय, छन्दोगम्याय, चार्वङ्गाय । ङसाराय, घर्माय, गरुडासनाय, खपतये, कपिलाय । अर्धगर्भाय, अन्ताय, औरसाय, ओजोभृते, ऐराय, एकात्मने, लॄजये,लृशाय, ऋघाय, ऋतुम्भराय, ऊर्जाय, उग्राय, ईशाय, इन्द्राय,आनन्दाय, ॐ अजाय नमः ॥ हीगॆ व्युत्क्रमदिन्द आवाहिसबेकु. प्रमाण सतारं शिंशुमाराद्यं प्रतिलोमं कलाशतम् ॥’ - योगदीपिका (१/३५) यतिगळादरो स्नानीयकलशदल्लि नाल्कु दिक्किगू गन्धहच्चि, मातृकान्यास मॊदलु माडि, तत्त्वन्यास वन्नु प्रतिलोमक्रमदिन्द माडबेकु. कुम्भोदकदल्लादरो अनिरुद्धादिगळिन्द गन्धहच्चि तत्त्वन्यास हागू मातृकान्यास माडबेकु.
     ↩︎
  5. विशेषांश - कलशोदकदिन्द उत्सव - पर्वकालादिविशेष सन्दर्भ- दल्लि प्रतिमॆयन्नु मुट्टि साविर मूलमन्त्रजपिसि अभिषेकवन्नु माडि नन्तरवू यथाशक्ति मूलमन्त्र, प्रणव, आयाया मूर्ति- मन्त्रगळन्नू जपिसबेकु. हागू प्रतिमॆगळ अङ्गो- पाङ्गगळल्लि तत्त्वन्यास मातृकान्यासगळन्नूमाडबेकु. अभिषेकात् पुरा वापि पश्चाद्वा परमात्मनि । तत्वन्यासादिध्यानान्तं कृत्वा पूजां समाचरेत् ॥ - पद्यमाला ७९ ‘अर्चायाम्’ ऎन्दु विशेषवागि हेळिद्दरिन्द सन्न्यास दीक्षॆयन्नु हॊन्दुव शिष्यनिगॆ अभिषेकक्कॆ मॊदलु साविरजप विधिसिरुवुदिल्ल ‘शिष्ये तु अभिषेकात्पूर्वं न जपो अपेक्षितः’ – तत्वकणिका; अथवा, ‘अर्चायाम्’ ऎम्बुदन्नु उपलक्षणया इट्टुकॊण्डु शिष्यनल्लियू अभिषेकक्कॆ मॊदलु हागू अनन्तरवू यथाशक्ति मूलमन्त्रजपवन्नु माड- बहुदु ऎन्दु छलारीय व्याख्यानदल्लि हेळिद्दारॆ. “यद्वा, अर्चायामित्युपलक्षणम् ! शिष्येऽपि प्रतिमावत् जपादिसर्वं कार्यं” ↩︎

  6. विशेषांश - शिष्यनिगॆ दीक्षॆ कॊडुवाग माडुव कलशपूजॆयल्लि सन्न्यासिगळु तावु नाल्कू वेदगळ आद्यन्त श्लोक(मन्त्र)गळन्नु सन्निधानविशेषक्कागि पठिसबेकु. दीक्षितनिगॆ अभिषेकमाडुवागलू मॊदलु पुरोहितरे कलशोदकदिन्द प्रोक्षिसुवरु. नन्तर सन्न्यासनीडुव गुरुगळू प्रोक्षिसुत्तारॆ. इदाद मेलॆ अब्‌लिङ्गमन्त्रगळिन्द मार्जन माडुवरु. इदरिन्दागि शिष्यनल्लि भगवन्तन सान्निध्यवुण्टागि निग्रहानुग्रहसामर्थ्य व्यक्तवागुत्तदॆ. “सन्निधानं तु तत्प्रोक्तं सामर्थ्यव्यञ्जनं हरेः” वैष्णवदीक्षॆ नीडबहुदाद शिष्यनन्नु अभिमन्त्रित कलशोदकदिन्द अभिषेकिसुवाग मूलमन्त्र, कला- मन्त्रगळिन्द अभिषेकिसि, नन्तर अवन तलॆय मेलॆ तन्न हस्तवन्निट्टु तत्वन्यासादिगळन्नू, आयाय मन्त्र- गळन्नू पठिसबेकु. इदरिन्दागि शिष्यनिगॆ आ मन्त्रगळॆल्ल बेग सिद्धिसुत्तवॆ. “मूलमन्त्रैः कलामन्त्रैः अभिषिच्य न्यसेन्मनुम् । तत्वादीन् न्यस्य के हस्तं स्थाप्य मन्त्रं वदेदथ ॥ मन्त्रसिद्धस्य तस्याऽशु परमात्माप्रसीदति ॥ -योगदीपिका ↩︎

  7. पञ्चरात्रागमदल्लि दीक्षाङ्गवागि होमवन्नु माडबेकॆन्दु हेळलागिदॆ. अदन्नु आचार्यरु ’ ‘एवमेव तु दीक्षायां आज्येनैवाऽहुतिक्रिया’ ऎन्दु मुन्दॆ हेळुवरु(2/13). अनेन क्रमयोगेन जुहुयात् संस्कृतेऽनले ऎन्दु ई मॊदले सूचनॆ नीडिद्दारॆ. पूर्ववत् संस्कृते वह्नौ ध्यात्वा देवं जनार्दनम् । ↩︎

  8. विशेषांश - इल्लि होमवन्नु माडबेकाद सन्दर्भगळन्नु तिळिसुत्तिद्दारॆ. तापत्रयपरिहारादिगळु होमद उद्देशवादरू प्रधानवागि भगवन्तन प्रीत्युद्देशकवागिरबेकु. इल्लदिद्दरॆ अल्पफलवेबन्दीतु. इदन्नु एवार्थकवाद वाशब्ददिन्द सूचिसलागिदॆ. ‘उपसर्ग’वॆन्दरॆ उपद्रवगळु. इवु मूरुविधवागिवॆ. आध्यात्मिक, आदिभौतिक, आधिदैविक ऎन्दु. दुःस्वप्नादिगळिन्द सूचित अरिष्टगळिगॆ आध्यात्मिकवॆन्दू, भूकम्प, अग्निपर्वतस्फोट, सुनामि, प्रवाहादि भूमियल्लागुव उपद्रवगळु आधिभौतिक(?)वॆन्दू, देवतॆगळ व्याकोपदिन्दागुव अतिवृष्टि, अनावृष्टि, सैक्लोन् मॊदलादवुगळु आधिदैविकगळु. एळुग्रहगळु ऒन्दॆडॆ सेरुवुदु, सूर्यन सुत्तलू परिवेष तोरुवुदु, सूर्यनल्लि रन्ध्र काणुवुदु आदिभौतिकगळॆन्दु तिळियबेकु. दुःस्वप्नगळु – १. मुण्डितर जॊतॆगॆ सम्भाषणॆ हागू अवर जॊतॆगॆ वासवु २.ताने मुण्डितनागुवुदु ३. हरिदिरुव नीलवस्त्रधारणॆ ४. हरिद कॆम्पुवस्त्रधारणॆ, हॊसवस्त्रधारणॆ ५.नीलिपुष्प धरिसुवुदु ६. कत्तॆय मेलॆ सवारि ७.मुरिदिरुव गाडियल्लि प्रयाण ८.हरिदिरुव छत्रियन्नु धरिसुवुदु ९. ऎम्मॆ, ऒण्टॆय मेलॆ कुळितु दक्षिणाभिमुखवागि प्रयाण माडुवुदु. १०. कपि, तोळ, नरिगळिन्द कच्चल्पडुवुदु ११. किवि, कालु, तलॆ उरुळि बीळुवुदु. १२. हल्लुगळु बीळुवुदु, १३. राजभटरु पाशदिन्द बन्धिसुवुदु, शिक्षॆ नीडुवुदु. १४. विधवॆय आलिङ्गन. १५. नीचराद वेदबाह्यरु, प्रतिलोमजातरॊन्दिगॆ वास. १६. देवालयद गोपुर, गिडमरगळ कॊम्बॆगळु बीळुवुदु. १७. कुदुरॆयेरुवुदु, भुञ्जिसुवुदु, बौद्धालयदल्लि वास. १८, सुरापानिगळु, पापरोगिगळु, कितवरॊन्दिगॆ वास. १९. देवालयद दीप आरुवुदु, ग्रामक्कॆ बॆङ्कि बीळुवुदु. २०. हण्णुगळन्नु भक्षिसुवुदु, नॆरळु नोडुवुदु. २१. यात्रॆ होगुवुदु, भटरिन्द युद्धक्कॆ सिद्धतॆ. २२. अभ्यञ्जन, ऎण्णॆयन्नु पडॆयुवुदु, मॆणसु उप्पुगळ दर्शन ई मेल्कण्ड स्वप्नगळु बिद्दाग अनिष्टवॆनिसुत्तवॆ. अवुगळ परिहारक्कागि जप होमादिगळिन्द शान्तियन्नाचरिस- बेकु. स्वप्नदल्लि अपूपद जॊतॆगॆ जेनुतुप्प तिन्दवनिगॆ शीघ्रदल्लिये मृत्युवशनागुवनॆन्दु तिळियबेकु. रक्तवस्त्रवन्नु तलॆगॆ पेटवन्नागि सुत्तिदरू मृत्युवु. “बृहत्तमं यदि सहापूपं प्रभक्षयेत् । स्वष्टे तस्य अचिरामृत्यू रक्ता वा शिरोधृते ॥ रात्रिदेवतॆ दुर्गॆयु - अवळन्नु विशेषवागि पूजिसि, रात्रिसूक्तदिन्द पायसद्रव्यदिन्द होमिसिदरॆ अपमृत्यु परिहारवु. (रार्व्यख्यदायति.. ऎन्दु सूक्तवु) “यदन्ति यच्च दूरके” ऎम्ब पवमानमण्डलद मन्त्रजपदिन्द दुःस्वप्ननाशनवु. इदक्कॆ प्रमाण : कुण्डलक्षण
    “यदन्तीत्यादृशः सर्वा अपि दुःस्वप्नदर्शने ।
    जप्या एव विशेषोऽयं होमो दुःस्वप्नदर्शने ॥” ऐ.भा. ३/२/४
    “दिव्यन्तरिक्षभौमेषु अद्भुतेषु न संशयः ।
    कोटिहोमं विदुः प्राज्ञाः लक्षं वाऽयुतमेव वा॥ ↩︎

  9. विशेषांश - कुण्डद मेलिन ऎत्तर हन्नॆरडुअङ्गुल विद्दरॆ कॆळगू (खातवू) हन्नॆरडु अङ्गुलदष्टे आळ- विरबेकु ऎन्दु ऒन्दु पक्षवादरॆ मत्तॊन्दु, मेलॆ हन्नॆरडु अङ्गुलवादरू कॆळगॆ मात्र इप्पत्तनाल्कु अङ्गुलवे इरबेकु. ↩︎

  10. विशेषांश - वसुधेन्द्रतीर्थर टीकॆयन्तॆ ई श्लोकगळ अभिप्रायवन्नु हीगॆ सङ्ग्रहिसबहुदु. होम कुण्डक्कॆ मूरु मेखलॆगळिरबेकु. होमकुण्डद उद्द + अगल (विस्तार) इप्पत्तनाल्कु अङ्गुलविरबेकु. कुण्डद ऒळगिन विस्तारवू इप्पत्तनाल्कु अङ्गुल. इदॊन्दु पक्ष. हन्नॆरडङ्गुल उद्दवादरॆ कुण्डद आळवू हन्नॆरडादरु इरबेकु. अथवा हन्नॆरडु अङ्गुल ऎत्तरविद्दरॆ खातमात्र २४अङ्गुलवे इरबेकॆम्बुदु इन्नॊन्दु पक्ष. (वसुधेन्द्ररु) इप्पत्तनाल्कु अङ्गुल आळद होमकुण्डद उद्द अगल इप्पत्तनाल्कु अङ्गुल. हन्नॆरडु अङ्गुल आळविरुव कुण्डद विस्तार हन्नॆरडु अङ्गुल. अन्दरॆ कुण्डद आळ ऎष्टिदॆयो अष्टे उद्दगलवॆन्दु अभिप्राय. वेदिगळ विषयदल्लि मूरु मेखलॆगळु ऎरडॆरडु अङ्गुलविद्दरॆ अधमपक्ष. मूरु मूरु अङ्गुलविद्दरॆ मध्यमपक्ष, नाल्कुनाल्कु अङ्गुलविद्दरॆ उत्तमपक्ष. अथवा प्रतियॊन्दु ऎण्टॆण्टु अङ्गुलविद्दु ऒट्टु मूरर मॊत्त इप्पत्तनाल्कु(८*३-२४). इदन्ने ‘चतुर्विंशाङ्गुलम्’ ऎन्नलागिदॆ. अथवा प्रतिमेखलॆ- यू नाल्करन्तॆ ऒट्टु हन्नॆरडु अङ्गुल. इदन्ने द्वादशैव वा ऎन्नलागिदॆ. कुण्डद उद्दगलपूर्णपरिमाणवॆष्टो अदर ऎरडरष्टु मेखलात्रयदविस्तारविरबेकु. कुण्डद विस्तार हन्नॆरडु अथवा इप्पत्तनाल्कु इद्दाग, मूरु मेखलॆय प्रमाण तला नाल्कु नाल्करन्तॆ त्रिगुणित माडबेकु (४×३=१२) अथवा इप्पत्तनाल्कु इद्दाग ऎण्टॆण्टरन्तॆ इप्पत्तनाल्कु अङ्गुलविरबेकु. (८x३-२४) इल्लि हेळिरुव कुण्डप्रमाण साविरहोमक्कॆ सम्बन्धिसि द्दागिदॆ. हत्तुसाविरवादरॆ नलवत्तॆण्टु अङ्गुल विस्तार वागिरबेकु. लक्षहोमवादरॆ इदर नाल्कुपट्टु. कोटि होमवादरॆ ऎण्टुमॊळ उद्दगलविरुव कुण्डवागबेकु. “मुष्टिमान शतार्धे तु शते चारत्निमात्रकम् । सहस्रे त्वथ होतव्ये कुर्यात् कुण्डं करात्मकम् ॥ द्विहस्तमययुते तद्वत् लक्षहोमे चतुष्करम् । अष्टहस्तात्मकं कुण्डं कोटिहोमे तु नाधिकम् ॥” चतुर्विंशाङ्गुलोच्छ्रितं ऎम्बल्लि आचार्यरु साविरहोमदल्लि कुण्डप्रमाणवन्नु तिळिसिद्दारॆ. ↩︎

  11. विशेषांश - नाभि, योनिगळिद्दु मूरुवेदिकॆ गळिरुव होमकुण्डवु श्रेष्ठवागिरुत्तदॆ. ऎरडु वेदिकॆ मध्यमवॆनिसिदरॆ ऒन्दु मेखलॆ इरुव कुण्ड कनिष्ठ कुण्डवॆनिसिदॆ. अग्गिष्टिकॆ ई जातियदु. नाभियोनिसमायुक्तं कुण्डं श्रेष्ठं त्रिमेखलम् । कुण्डं द्विमेखलं मध्यं नीचं स्यादेकमेखलम् ॥ - क्रियासार कुण्डद मेल्भागदल्लि घृतादि आहुति नीडुव भागदल्लि अश्वत्थपत्रदन्तॆ इरुव तुप्पवन्नु हाकलु अनुवागुवन्तॆ मण्णिनिन्द रचितवाद, ऒन्दङ्गुल ऎत्तर, नाल्कङ्गुल अगल, हन्नॆरडु अङ्गुल उद्दविरुव भागवे योनि. इन्तह होम- कुण्डदल्लि लक्ष्मियॊन्दिगॆ नारायणनु विहरिसुत्तानॆ. आ कालदल्लि श्रीहरियु अग्न्यात्मकवाद वीर्यवन्नु आ योनियल्लिडुवनु ऎम्ब अनुसन्धानदिन्द अग्नियन्नु प्रतिष्ठापिसबेकु. हरियु लक्ष्मीदेवियल्लि गर्भाधान माडुवनॆन्दु चिन्तिसबेकु. “रममाणं स्मरेद् देव्या परं नारायणं ततः । योनौ न्यस्य हरेर्वीर्यं इति स्मृत्वा समर्चयेत् । कुण्डे न्यसेत् हरिर्गर्भं आधत्तेति विचिन्तयेत् ॥ -योगदीपिका ७/५० ↩︎

  12. विशेषांश - होमकुण्डदल्लि भगवन्तनु रमा देवियॊडनॆ रमिसुत्तिद्दानॆन्दू, अदरिन्द उण्टाद वीर्यवे अग्नियॆन्दू, ‘विष्णुवीर्यात्मकं अग्निं प्रतिष्ठयामि’ ऎन्दु अग्नि यन्नु प्रतिष्ठापिसबेकु. संस्कारविल्लद अग्नियल्लि माडिद होमवु निष्पलवाद्दरिन्द गर्भाधानादि हदिनारु संस्कारगळन्नु व्याहृतियिन्दले माडबेकु. ‘अग्नेः गर्भाधानाख्यं कर्म सम्पादयामि’ इत्यादि यागि सङ्कल्पिसि, व्याहृतिदेवतॆगळाद वासुदेवादिगळन्नु पुष्पदिन्द अर्चिसबेकु. नाल्कु व्याहृतिगळिन्द नाल्कु आज्याहुतिगळन्नु नीडबेकु. नन्तर ‘गर्भाधान कृतं स्वामिन्’ ऎन्दु कै मुगिदु प्रार्थिसबेकु. इदे रीति उळिद संस्कारगळन्नु माडबेकु. ↩︎

  13. विशेषांश - दक्षिणॆ ऎन्दरॆ होमादिगळल्लि उण्टागबहुदाद मानसिक, कायिक, वाचनिक पापगळिगॆ प्रायश्चित्तवागिदॆ. दक्षिणॆ इल्लद होमादिगळु निष्फल- वॆनिसिवॆ. प्रतिष्ठा दक्षिणाहीना यजमानं हिनस्ति हि। दक्षिणॆ इल्लद यज्ञयागादिगळु यजमाननिगॆ मारक वागुत्तवॆ. दक्षिणॆ ऎन्दरॆ ‘दक्ष वृद्धौ’ धातुपाठदन्तॆ (?), यज्ञदल्लि नडॆयबहुदाद न्यूनतॆयन्नु परिहरिसि, पुण्यवृद्धियन्नु उण्टुमाडुवुदे दक्षिणॆ. ↩︎