५
मणिमञ्जरीटीकाप्रकाशः पञ्चम सर्गः,
पूर्वचतुःसर्गे रामकृष्णकथां सङ्क्षेपेण उक्त्वा पारम्पारगुरुपीठिकाकथनार्थं अष्टाविंशतितमे कलियुगे त्रिशतोत्तरे चतुःसहस्रवत्सरे गते सति । त्रैपुराः असुराः बुद्धेन मोहिताः सन्तः । परीक्षिदाद्याः क्षेमकन्ताः राजानः कलियुगे सहस्रवत्सरान् राज्यं कृत्वा गताः । अनन्तरं नानाप्रकारमिथ्यावादशास्त्राणि चक्रुः । सर्वसिद्धान्तशास्त्रेषु नष्टेषु सत्सु सच्छास्त्रे सम्प्रदायप्रवृत्त्यर्थं श्रीवायुरवतारं श्रीनारायणाज्ञया चकार । तत्कथामुत्तरचतुःसर्गे नारायणपण्डिताचार्यः कथयति । तत इति । कृष्णपाण्डवगमनानन्तरं कृष्णभीमानुशिक्षिताः अत्रिजो दुर्वासा एव आद्यो येषाम् अत्रिजाद्याः ते तथा । ये परमहंसाः व्यासाश्रयात् वेदशास्त्राणि अवर्तयन् ।।
वेदशास्त्रप्रवर्तनाय कृष्णभीमाभ्यामाज्ञप्तानां दुर्वासःप्रभृतीनां प्रवृत्तिप्रकारः, ततो नानाविधदुर्मत-विजृम्भणं,तन्निरासेन सच्छास्त्रसम्प्रदायप्रवर्तनाय श्रीहर्याज्ञया च वायोरवतारश्चोत्तरसर्गचतुष्टये निरूप्यते । ततःपरमहंसा इत्यादिना । ततः श्रीकृष्णनिर्देशानन्तरं, ये,अत्रिजो दुर्वासा एव आद्यः येषां ते, परमहंसाः सन्यासिनः कृष्णभीमाभ्याम् अनुशिक्षिताः वेदशास्त्रसम्प्रदायप्रवर्तनाय आज्ञप्ताः । ते परमहंसाः, व्यासस्य भगवत आश्रयात् आधारात् वेदाश्च शास्त्राणि च वेदशास्त्राणि अवर्तयन् प्रवर्तितवन्तः। वृतु वर्तने- णिजन्त. कर्तरि. लङ्. पर.ब.।।१।।
संस्कृतव्याख्यानम् –
मायावादप्रवर्तकस्य सङ्करस्य उत्पत्तिं वक्तुमुपोद्घातम् आरचयति– कृष्ण इत्यादिना । कृष्णे भीमे विषये अधिकमतिशयितं नवविधमित्यर्थः, विद्वेषं दधतः पूर्वं विद्यमानमेव पोषयन्तः,असुराः कल्यादिदैत्याः, भग्नं नाशितं बाहुबलं येषां ते तथोक्ताः सन्तः, वाग्भिः प्रहरणैः युद्धानि वाग्युद्धानि जल्पवितण्डादिकथारूपाणि तैः, तत्वस्य वेदशास्त्रमुख्यार्थस्य विप्लवमुत्सादनम् ईषुुः ईप्सितवन्तः । इषु इच्छायां धा.अक.कर्तरि.लिट्.पर प्र.ब । बाहुभ्यां कृष्णभीमजयस्य दुष्करत्वं मन्यमाना असुरा विप्रत्वेन अवतीर्य वेदाद्यपार्थकथनादिना तदनीहितमचिकीर्षन् इति भावः ।।२।।
छ. गू प्र
कृष्ण इति । कृष्णे भीमे च कृष्णभीमविषये विद्वेषमधिकम् अति यथाभवति तथा । इदमव्ययम् । दधतः असुराः दैत्याः बाह्वोर्बलं बाहुबलं भग्नं बाहुबलं येषां ते भग्नबाहुबलाः सन्तः वाग्युद्धैः वागाख्यशरैः युद्धानि वाग्युद्धानि तैः तथा । तत्वस्य विप्लवं नाशं तत् तथा ईषुः । इषु इच्छायां लिट् ।।२।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
रह इति ।।बुद्धिमन्तः विपरीतलक्षणया दुर्बुद्धिमन्तः, यद्वा अबुद्धिमन्तः इति च्छेदः ।। विरुद्धबुद्धिमन्त इत्यर्थः । नञो विरुद्धार्थकत्वात् । ते कृष्णभीमयोरनिष्टं चिकीर्षन्तःसर्वे समस्ताः दैत्याः एकान्ते सम्भूय
मिलित्वा स्वेषां कार्यस्य तत्वविप्लवकारणरूपस्य सिद्धये,यथाप्रज्ञाविजृम्भणं प्रज्ञायां बुद्धौ विजृम्भणं प्रति-भासमनमतिक्रम्य,यथाप्रज्ञाविजृम्भितमिति पाठे बुद्धौ प्रतिभासमनतिक्रम्येत्यर्थः,स्वच्छन्दमिति भावः । अन्योन्यं परस्परं न्यमन्त्रयन् आलोचितवन्तः । मन्त्रशब्दात् तत्करोतीत्यर्थे णिचि लङ् पर.प्र.ब.।।३।।
छ. गू.प्र. –
रह इति । ये तत्वविप्लं ईषुः ते अबुद्धिमन्तः मिथ्याज्ञानिनः एकान्ते सम्भूय मिलित्वा ते सर्वे, स्वकार्यं स्वेषां कार्यं तस्य सिद्धिः तस्यै स्वकार्यसिद्धये । अन्योन्यं परस्परम् अव्ययं अप्रज्ञायां असद्बुद्धेः विजृम्भणप्रकाशः यथा भवति तथा अप्रज्ञाविजृम्भणं न्यमन्त्रयन् । मन्त्र विचारणे लङ् ।।३।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
तेषु मुख्यानां केषाञ्चिन्नामनिर्देशपूर्वकं तद्वचनप्रकारमाह– शकुनिरिति ।। द्वापरो द्वापरयुगाभि- मानी शकुनिस्तन्नामक दैत्यः लोकायतस्य चार्वाकस्य तनूजेन पुत्रेण चाणक्येन तदाख्येन कुनीतिज्ञेन प्रचोदितः सभायां भाषणाय प्रेरितस्सन् तत्वार्थेन स्वस्य तत्वतया सम्मतया बृंहितं पूर्णं वचः आह स्म । ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि -धा.सक.कर्तरि लट्.पर.प्र.ए ।।सू ।।लटः स्म इति स्मयोगादतीतार्थत्वं लटः ।।सू ।। ब्रुवः पञ्चानामादित आहो ब्रुवः इति लटि आहादेशः। तत्रार्थबृंहितमिति पाठे तत्र तेषु मध्ये अर्थपूर्णं वचः आह स्म इत्यर्थः।।४।।
छ. गू. प्र. –
शकुनिरिति । लोकायततनूजेन चार्वाकस्य सुतेन चाणक्येन बाणाख्येन इति क्वचित् पाठः । प्रचोदितः द्वापरः द्वापराभिमानी शकुनिः तत्वार्थैः बृंहितं स्वमततत्वपूर्णं वचः आह स्म । स्म अतीते । उवाच । बृंहाद्याहश्च मन्त्राणाम् इति सूत्रेण ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि तस्य लटि पञ्चसु आहादेशः । आह लट् परस्मैपदम् ।।४।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
वचनप्रकारमाह । दुर्धर्ष इति ।। भीमसेनः, नः अस्माभिः, कर्तरि षष्टी । दुर्धर्षः धर्षयितुमशक्यः ।
कृष्णोऽपि अत्यन्तं दुस्सहः । सोढुमशक्यः । ताभ्यां कृष्णभीमाभ्यां निरीक्षिताः सक्रोधमवलोकिताः,दैत्याः अस्मदाद्याः मृत्युं मरणंयान्ति यास्यन्ति । ‘या प्रापणे’ धा. लट् प. प्र. ब । मृतेर्निष्चिततया वर्तमानसामीप्यात् वर्तमानवद् व्यपदेशः । तत्र सन्देहः नास्ति ।। ५।।
छ.गू.प्र.–
किमित्याह । नः अस्माकं भीमसेनः धर्र्तुम्मशक्यः दुर्धर्षः । कृष्णः अत्यन्तं दुस्सहः उत्कृष्टेन सोढुं अशक्यः । ताभ्यां कृष्ण भीमाभ्य• निरीक्षिताः दैत्याः मृत्युं मरणं यान्ति । तत्र सन्देहः नास्ति । ‘या प्रापणे’ लट् ।।५।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
कृष्ण इति ।। कृष्णः दैवं देवता स्वामितया भजनीय इत्यर्थः । भीमः गुरुः तत्वोपदेशकः । पार्र्षती द्रौपदी च वेदविद्या तदभिमानिनी । तस्याः द्रौपद्यभिमन्यमानवेदविद्याया उत्सादनेन अपव्याख्यनपूर्वकं तात्पर्यार्थप्रच्यावनेनैव तौ कृष्णभीमौ अतिसङ्कटं यातःप्राप्नुतः । प्रमाणाभावेन जनानां स्वमाहात्म्यज्ञानदौर्लभ्येनआराधनलोपात् कृष्णस्य, वेदस्य, तत्वज्ञानजननशक्तिकुण्ठने सति तत्वज्ञानार्थं वेदाध्ययनकामजननाभावेन उपदेश्याभावात् स्वस्य उपदेष्टृता लोपात् भीमस्य च सङ्कटं भवतीति भावः ।।६।।
छ. गू.प्र. –
पुनः किमाह । कृष्ण इति । कृष्णः दैवं देवता भीमो गुरुः पार्षती द्रौपदी वेदविद्या वेदशास्त्राभिमानिनी । तस्याः वेदविद्यायाः उत्सादनेनैव विनाशनेनैव तौ भीमकृष्णौ अतिसङ्कटं कष्टं अत्यन्तकष्टं यातः । ‘या प्रापणे’ लट्
द्विवचनम् ।।६।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
तस्मादिति ।। तस्मात् वेदोत्सादनेन कृष्णभीमयोः सङ्कटजननरूपात् कारणात् कैश्चित्
अस्मासु समर्थैः भुवि भूमौ उत्पद्य जनित्वा वेदस्य व्याख्यानेन सम्यगर्थवर्णनेन शालिषु विद्वत्पूर्णितेषु जनेषु प्रविश्य विद्या उत्साद्यताम् ।‘षदलृ विशरण गत्यवसाधनेषु’ -धा. कर्मणि लोट्. आत्म. प्र.ए ।।७।।
छ. गू.प्र. –
तस्मादिति । यस्मात् कारणात् अतिसङ्कटं यातः तस्मात् कारणात् जनेषु कैश्चित् दैत्यैः । अव्ययम् । भूतले भूमौ उत्पद्य भूत्वा अव्ययम् । वेदव्याख्यानशालिषु वेदानां व्याख्यानेषु शालिनः आसक्ताः तेषु विद्वत्सु पण्डितेषु जनेषु प्रविश्य वेदविद्या उत्साद्यताम् । षदलृविशरण गत्यवसादनेषु. कर्मणि लोट्. आत्मनेपदम् एकवचनम् ।।७।।
संस्कृत व्याख्यानम्
विपरीतानीति । अपि किञ्च । विपरीतानि विपरीतार्थप्रतिपादकानि बहूनि अनेकानि शास्त्राणि कर्तव्यानि । विपरीतशास्त्राणि च पार्वतीं प्रति रुद्रेण उक्तानि पाद्मे उत्तरखण्डे द्विचत्वारिंशे अध्याये -
रुद्र उवाच––
श्रुणु देवि प्रवक्ष्यामि तामसानि यथाक्रमात् । येषां श्रवणमात्रेण पातित्यं ज्ञानिनामपि ।।
प्रथमं हि मयैवोक्तं शैवं पाशुपतादिकम् । मद्भक्त्यावेशितैर्विप्रैः सम्प्रोक्तानि ततःपरम् ।।
कणादेन तु सम्प्रोक्तं शास्त्रं वैशेषिकं महत् । गौतमेन तथा न्यायं साङ्ख्यं तत्कपिलेन वै ।।
धिषणेन तथा प्रोक्तं चार्वाकमिति गूहितम् । दैत्यानां नाशनार्थाय हरिणा बुद्धरूपिणा ।।
बौद्धशास्त्रमसत्प्रोक्तं नग्ननीलपटादिकम् । मायावादमसच्छास्त्रं प्रच्छन्नं बौद्धमुच्यते ।।
मयैव कथितं देवि कलौ ब्राह्मणरूपिणा । मणिमान्निहतः पूूर्वं भीमेन शुभबुद्धिना ।।
सञ्जातो ब्राह्मणकुले तपसा मां प्रसाद्य वै । मिथ्यावादमसच्छास्त्रं चकार स तु सङ्करः ।।
इत्यारभ्य ‘शास्त्राणि इमानि गिरिजे तामसानि निबोध मे’ इत्यन्तेन असत्तर्कैः व्याप्त्यादिगुणरहितैः प्रमाणबाधादि दोषयुक्तैः च अनुमानैः सत्तर्कैः व्याप्त्यादि गुणयुक्तैः वेदो अप्रमाणं निरर्थकत्वात् कचटतपादिवत् असङ्गतत्वात् जरद्गवादिवाक्यवत् इत्याद्यनुमानैश्च वेदविद्या निरस्यतां उत्साद्यताम् । ‘असुक्षेपणे’ धा. कर्मणि लोट् ।।८।।
छ. गू. प्र –
विपरीतानीति ।। विपरीतानि मिथ्या भूतानि शास्त्राणि कर्तव्यणि अपि असत्तर्कैः वेदविद्या निरस्यतां
कैश्चिदपि । ‘असु क्षेपणे’ लोट् आत्मनेपदम् ।।८।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
वेदेति । कार्यान्तरं कृष्णभीमक्लेशोत्पादनरूपं स्पृहयन्तीति तथोक्तानां कार्यान्तरस्पृशामिति पाठे कार्यान्तरं स्पृशन्ति अङ्गीकुर्वन्ति इति तादृशानां इत्यर्थः। नः अस्माकं, वेदाश्च शास्त्राणि च तेषां समाहारो वेदशास्त्रं,तस्मात् तत्परित्यागात् इत्यर्थः । भीतिः नास्तिकताप्राप्तिरूपा नास्ति । वेदविप्लवनाय चार्वाकशास्त्रेणैव अलं, किमनेन अभिनवमार्गान्वेषणेन इत्यत आह -लोकायतेति ।। जनैः आस्तिकैः लोकयतस्य चार्वाकस्य मतं, मानैः प्रत्यक्षातिरिक्त वेदादि प्रमाणैः हीनं वेदादिविरुद्धार्थप्रतिपादकमित्यर्थः । इत्यतो हेतोः नाद्रियते नाङ्गीक्रियते । ‘दृञ् आदरणे’ धा कर्मणि लट्. आत्म. प्र. ए.। नाद्रियते जनः इति पाठे जनः आस्तिकलोकः नाद्रियते न विश्वसति इति व्याख्येयम् । तदा कर्तर्येव लट् ।।९।।
छ.गू.प्र –
वेदेति ।। कार्यान्तरस्पृहां अन्यत् कार्यं कार्यान्तरं कार्यान्तरे स्पृक् इच्छा येषां ते कार्यान्तरस्पृहः तेषां नः
अस्माकं वेदशास्त्रात् द्वन्द्वैकवद्भावः । भीतिः नास्ति । लोकायतमतं चार्वाकशास्त्रं मानहीनं प्रामाणरहितमिति नाद्रियते नमन्यते । ‘दृञ् आदरणे’ कर्मणि लट् ।।९।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
एवं तर्हि जनविश्वसनीयैरक्षपादादिसमयैः इष्टसिद्धिः स्यात् इत्याशङ्क्याऽह- अक्षपाद इति ।। अक्षपादः तन्नामा कश्चित् शास्त्रप्रणेता कणादो वैशेषिकसमयप्रवर्तकः, अपरो नारायणावतारात् कपिलादन्यः, जडः तत्वज्ञानरहितः, कपिलस्तन्नामकदैत्यश्चेत्येते,शास्त्रान्तराणि भिन्नभिन्नशास्त्रान्तराणि कृत्वापि वेदद्वेषं वेदे कण्ठतो अप्रामाण्यकथनरूपं विरोधं न कुर्वते नाचरन्ति । अतो न तैरिष्टसिद्धिप्रत्याशेति भावः । ‘डुकृञ् करणे’ धा. कर्तरि लट्.आत्म. प्र. ब. । कपिलश्चापरो जन इति पाठे अपरो जनः स्फोटब्रह्मतावादी पाणिन्यादिरित्यर्थः ।।१०।।
छ. गू. प्र. –
अक्षपादः कणादश्च कपिलश्च अपरः अन्यो जनः जनसमूहः । शास्त्रान्तराणि शास्त्राणि कृत्वापि वेदद्वेषं न
कुर्वते । डुकृञ् करणे कर्तरि लट् आत्मनेपदं बहुवचनं ।।१०।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
स्फुटवेदाप्रामाण्यवादिबौद्धशास्त्रेणापीष्टसिद्धिप्रत्याशा नास्तीत्याह- हरेणेति ।। पूर्वं हरेण रुद्रेण निहताः, त्रैपुराः रौप्यायसहिरण्मयभेदेन त्रयाणां पुराणां सम्बन्धिनः तत्र वसन्त इत्यर्थः, असुराः पुनः जाताः
भुव्युत्पन्नाःसन्तः,संसर्गस्य आस्तिक्यहननसम्बन्धस्य दोषेण असुरेषु हीनतया सम्भावनीयाःसन्तः, त्रयीं वेदं श्रद्धधुः प्रमाणत्वेन आदृतवन्तः । ‘डुधाञ् धारणपोषणयोः’-धा. सक.कर्तरि लिट्.पर.प्र.ब.।।११।।
छ. गू.प्र. –
हरेणेति ।। पूर्वं हरेण निहताः हताः त्रिपुराणां सुवर्णरजतायसां सम्बन्धिनः असुराः पुनर्जाताः इति शेषः ।
संसर्गस्य सम्बन्धस्य दोषः तेन । पामराः नीचाः सन्तः त्रयीं वेदविद्यां श्रद्धधुः । स्वीकृतवन्तः विश्वासं चक्रुः । ‘डुधाञ् धारण पोषणयोः’ । विवर्णः पामरो नीचः इत्यमरः ।।११।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
बुद्धः तन्नामकरूपधारी हरिः वेदः अप्रमाणं अयथार्थज्ञानजनकः इत्येवम् उक्त्वा अनृतत्वव्याघात-नैरर्थक्यसिद्धार्थबोधकत्वादिहेतुभिरुपपाद्य,तान् त्रैपुरान् असुरान् व्यमोहयत् । बाल्ये एव स्वीयजातकर्मादि-
संस्कारकाले दीयमानाहुतिग्रहणायागतानां रुद्रादिसर्वदेवानां आयुधनिगरणाद्यशक्यकार्यकरण•दिना
स्वमाहात्म्यं प्रदर्श्य बालेनापि स्वेनेरीते अर्थे विश्वासमुत्पाद्य मोहितांश्चकार । हि प्रसिद्धम् । ततो अनन्तरं ते परं आपाततः प्रतीयमानादन्यं देवादिवेद्यत्वेन श्रेष्टं च तस्य बुद्धस्य हरेर्मतिं शून्यादिशब्दानां ‘शमूनं कुरुते
यस्मात्’इत्याद्यविरुद्धसद्भावरूपां अज्ञात्वा बौद्धशास्त्रम् आपाततो बुद्धोक्तमार्गानुसारित्वात् तथा व्यवह्रिय-माणशास्त्रं तेनुः विस्तारितवन्तः । तनु विस्तारे धा.लिट्. पर. पर.ब.।।१२।।
छ. गू. प्र. –
वेद इति ।। बुद्धावतारे देवः अप्रमाणमित्युक्तत्वा तान् त्रैपुरान् असुरान् अमोहयत्।मुहु वैचित्ये लङ् । हि
प्रसिद्धिः । ततो दैत्याः सार्वविभक्तिकस्तसिः । परं तन्मतं सम्मतं तत्तथा अज्ञात्वा बौद्धं बुद्धसम्बन्धिनं शास्त्रं तेनुः । तनु विस्तारे लिट् ।।१२।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
ब्रह्म वेदं हरिं वा अणन्ति जानन्ति इति ब्राह्मणाः आस्तिकाः इत्यर्थः । पृषोदरादित्वात् वर्ण-
व्यत्ययः । यद्वा ब्राह्मणाः ब्राह्मणादयः सर्वेऽपि वेदप्रामाण्याभ्युपगन्तारः ।।सू ।। कडाराः कर्मधारय इत्यत्रेव
बहुवचनमाद्यर्थे । निर्गता आश्रमेभ्यः ब्रह्मचर्यादिभ्यो निराश्रमाः तान्, दुराचारान् नग्ननीलपटधारणादिगर्हिता-चारयुक्तान् श्रुतीः वेदान्, प्रत्यक्षं स्फुटं, द्विषतः अप्रमाण्यमभ्युपगच्छतः,वेदबाह्यान् वेदानधिकारिणः, न विद्यते कौशलं समयोचिताचारचातुर्यं येषां ते, एतान् दैत्यस्वरूपान् बौद्धान् गर्हयन्ति निन्दन्ति । गर्ह कुत्सायां-धा सक.कर्तरि लट्.पर.ब.।।१३।।
छ.गू. प्र –
निराश्रमानिति । ब्रह्म अणन्तीति ब्राह्मणाः दुराचारान् अण पणगतौ, गत्यर्थास्ते ज्ञानार्थाः निराश्रमान् निर्गताः आश्रमाः ब्रह्मचर्याद्याः येषां ते तान् श्रुतीः वेदान् । प्रत्यक्षं साक्षात् साक्षात्कारमित्यव्यम् । विद्विषतः द्वेषं कुर्वतः वेदबाह्यान् अकौशलान् जातु दैत्यान् एतान् गर्हयन्ति । ‘गर्ह निन्दायां’ लट् ।।१३।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
जैनादिमतान्यप्येवमेवेत्याह जैनेति ।। जैनाः जिनोक्ततत्वाभ्युपगन्तारः आर्हताःपाशुपताः पशुपतेः शिवस्य भक्ताः शैवपाशुपतकालामुखमहाप्रभेदेन चतुर्विधाश्च आद्या येषां ते वादिनश्च, न केवलं बौद्धा इति चार्थः । लोकानां वैदिकजनानां विद्वेषस्य गेचराः विषयाः । कुत एवम् ? अत उक्तम्- वेदेति ।। एते जिनाद्याः वेदविद्वेषिणोऽपि श्रुतिविरोधिनोऽपि तत्र वेदविरोधकरणे उपायं न जानते न जानन्ति । ‘ज्ञा अवबोधने’ धा. सक. क र्तरि लट्.आत्म.प्र ब.।।१४।।
छ. गू.प्र. –
जैनेति । जैनाश्च पाशुपतशास्त्रज्ञाः लोकविद्वेषगोचराः लोकविद्वेषस्य गोचराः । इत्येते । तत्र द्वेषे उपायं युक्तिं न जानते । ‘ज्ञा अवबोधने’ लट् बहुवचनम् ।।१४।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
अधुना स्वाभिमतमुपायमाह – सर्वानित्यादिना ।। अस्मासु एकः द्विजो ब्राह्मणः भूत्वा,परमुत्तमं, आश्रमं यत्याश्रमं श्रितस्सन् वेदान्ती इति व्यपदेशेन व्यवहारेण । इत्थम्भूतलक्षणे तृतीया । सर्वान् वेदान् निरस्स्यन् अभिमतार्थप्रच्यावनेन निराकुर्वाणः पुरुषः, नः अस्माकं पर उत्तमः, सुहृत् प्रियः । वेदप्रामाण्याभ्युप-गन्तृवेषेणैव वेदविप्लावने कृते नास्माकं लोकविद्वेषगोचरता भवतीत्येव मुख्य उपाय इति भावः ।।१५।।
छ. गू.प्र. –
सर्वानिति । कश्चित् द्विजो भूत्वा परं आश्रमं सन्न्यासाश्रमं आश्रितः सन् वेदान्तिव्यपदेशेन वेदान्तिनः
व्याजेन वेदान्तिव्याजेन सर्ववेदान् तान् निराकरिष्ययतीत्यर्थः । कारकपदम् । अस्माकं परः मुख्यः सुहृत् सखा ।।१५।संस्कृत व्याख्यानम् –
प्रकृतकार्यकुशलं शृृङ्गग्राहिकतया दर्शयति – अस्मिन्निति । अयं यः पुरा भीमेन संहृतत्वात् स्वत एव भीमद्वेषयुक्त स इत्यर्थः, मणिमान् तन्नामको दैत्य एव नान्य एतादृश इत्येवकारार्थः, अस्मिन् प्रकृते वेद-विप्लावानरूपे कार्ये विदग्धः कुशलः दृश्यते मया इति शेषः । ‘दृशिर् प्रेक्षणे’ धा कर्मणि लट् । मणिमानेव लक्ष्यते इति पाठे लक्ष्यते प्रकृतकार्यकरणोपयोगिलक्षणवत्तया ज्ञायते इत्यर्थः । अयं मणिमान् अधुना राज्ञा कलिना कार्यस्य वेदविप्लावनरूपल्य सिद्धये आदेष्टव्यः आज्ञापितव्यः । स्वत एव भीमप्रतीकारम् इच्छन् अयं आज्ञापितश्चेत् कार्यं शीघ्रं सेत्स्यतीति भावः ।।१६।।
छ.गू.प्र.–
अस्मिन्निति । अस्मिन् कार्ये विदग्धोयं कुशलः मणिमानेव दृश्यते । अमुना राज्ञा कलिना कार्यसिद्धये आदेष्टुं आज्ञापयितुं योग्यः आदेष्टव्यः । मया इति शेषः । दृश्यते ‘दृशिर् प्रेक्षणे’ लट् आत्मनेपदम् ।।१६।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
एवमिति ।। एवमुक्तप्रकारेण द्वापरेण शकुनिना उक्ताः कलिः पूर्वः येषां ते सुरद्विषो दैत्याः, हृष्टाः सन्तुष्टाः सन्तः मणिमन्तम् आहूय आकार्य सम्भाव्य मानयित्वा बभाषिरे जगदुः । ‘भाषृ व्यक्तायां वाचि’- धा- सक.कर्तरि लिट्. आत्म. प्र.ब.।।१७।।
छ. गू. –एवमिति ।। द्वापरेण द्वापराभिमानिना उक्ताः कलिःपूर्वः येषां ते दैत्याः हृष्टाः सन्तः मणिमन्तं बभाषिरे । भाषव्यक्तायां वाचि लिडात्मनेपदम् ।।१७।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
वचनप्रकारमाह- याहीत्यादिना ।। हे भ्रातः सहोदर हे मणिमन् । परमप्रीतिविषयत्वात् भ्रातृपदेन
सम्बोधनम् । याहि गच्छ, भूमिं प्रति इति शेषः । ‘या प्रापणे’-धा-कर्तरि लोट्.पर.म.ए । तुभ्यं नमः
प्रणामोऽस्तु । त्वं मह्याः भुवस्तलप्रदेशे द्विजकुले इति शेषः, उत्पद्यस्व जायस्व । ‘पद गतौ’ धा.कर्तरि लोट् आत्म,म ए. । उदुपसृष्टत्वात् जन्यर्थत्वमकर्मकता च। वेदाः पुराणानि च आद्यानि यासां ताः, विद्याः चतुर्दश-विद्याः, भृशमत्यन्तं दृतं शीघ्रं विप्लावय नाशय, तत्वज्ञानजननशक्तिरहिताः कुरु इत्यर्थः । ‘प्लव् गतौ’-धा.
सक, णिजन्तः, कर्तरि लोट् पर. म. ए. । विपूर्वकत्वात् नाशार्थत्वम् ।।१८।।
छ. गू.प्र. –
याहीति ।। हे भ्रातः सहोदर मणिमन् तुभ्यंं नमः । त्वं भूमिं प्रति इति शेषः। याहि गच्छ।याप्रापणे लोट्
परस्मैपदम् । त्वं महीतले उत्पद्यस्व । ‘पद गतौ’ कर्तरि लोेडात्मनेपदम् । वेदपुराणाद्याः विद्याः । भृशं सम्यक् दृतं शीध्रं विप्लावय । ‘प्लव गतौ’ कर्तरि लोट् ।१८।।
संस्कृत व्याख्यानम् —
विद्याविप्लावनप्रकारमाह– विदूषयेति ।। विष्णोः देशतः कालतः गुणतश्च व्याप्तस्य हरेः, गुणान् जगत्स्रष्टृत्वादीन् विदूषय मिथ्यात्वविकल्पनादिना निन्दय । ‘केवलो निर्गुणश्चे’ति श्रुतेः आपातप्रतीतमर्थ-माश्रित्य निर्गुणं ब्रह्म तत्वं ब्रूहि इति भावः । ‘दुष वैकृत्ये’ -धा. सक, णिजन्तः, कर्तरि लोट् पर. म. ए.। जीवानामैक्यं परस्परं ब्रह्मणा चाभेदं, प्रतिपादय ‘तत्वमसी’ति श्रुतेः आपातप्रतीतिमनुरुद्ध्य ब्रूहि । ‘पद गतौ’
धा.सक, णिजन्तः,कर्तरि लोट् पर. म. ए. । ननु भीमभीत्या नेदं मया कतुर्ं शक्यमित्यत आह – भूमाविति। भूमौ भूलोके वृकोदरस्य भीमस्याभावात्, त्वं आशङ्कां मृतिशङ्कां कर्र्तुं नार्हसि । ‘अर्ह पूजायां योग्यत्वे च’-
धा. कर्तरि लोट् पर. म. ए.।।१९।।
छ. गू. प्र. —
हे मणिमन् त्वं विष्णोः गुणान् विदूषय दुष दूषणे लोट् । जीवैक्यं जीवानां ब्रह्मणा सहैक्यं एकत्वं जीवानां परस्परमैक्यं च प्रतिपादय । ‘पद गतौ’ लोट् । भूमौ वृकोदराभावात् आशङ्कां कर्र्तंु नार्हसि । ‘अर्ह पूजायां’ लट् परस्मैपदं मध्यमपुरुषैकवचनम् ।।१९।।
संस्कृत व्याख्यानम् —
नन्विदानीं भीमस्य भूमावभावेऽपि अस्मदारम्भविज्ञानेन भूमिं प्रत्यागमने किं मया विधेयमित्यत आह– अस्मास्विति । स्वस्थः स्थिरचित्तः स्वर्गस्थश्चापि, अयं भीमः,अस्मासु मणिमत्प्रभृतिषु बद्धं स्थिरी-कृतं वैरं विरोधो येन तथोक्तस्सन् अस्वस्थतां कदा नु दैत्यान् हनिष्यामीति उत्कटमनश्चाञ्चल्यं गतोऽपि, विष्णोः हरेः अनुज्ञाभावतः आज्ञाविरहितो अधुना सम्प्रति भवत्प्रयत्नकाले एव नावतारति न प्रादुर्भवति । अधुना इति वर्तमानकालवाच्यव्यययोगात् अवतरति इति वर्तमाननिर्देशः । तेन न भविष्यदर्थकलकाराभाव-विरोधः ।।२०।।
छ. गू. प्र —
भीमाभावस्य कारणमाह -अस्मास्विति । अयं भीमः अस्मासु बद्धं वैरं यस्य सः बद्धवैरः सन् स्वस्थोऽपि
अस्वस्थस्य भावो अस्वस्थता । तां तथा गन्तुं विष्णोरनुज्ञाभावतः अस्मद्धेतुतः अधुना नावतरति नायाति । तृ प्लव तरणयोः ।।२०।।
संस्कृतव्याख्यानम् —
जन्मानन्तरं सन्न्यासग्रहणायान्वेषणीयान् जनानाह– वंश्या इति । सनकादीनां वंश्याः सन्न्यास-ग्रहणेन विद्याग्रहणेन च वंशे भवाः, एकदण्डाः त्रिदण्डाश्च तेषां सनकादीनामनुव्रताः अनुसारिणः यतयः
सन्न्यासिनः, अधुना, भुवि, वर्तन्ते सन्ति । ‘वृतु वर्तने’ - धा. अक.कर्तरि. लट्. पर. प्र.ब. ।। २१ ।।
छ.गू.प्र. —
वंश्या इति ।। अधुना भुवि सनकादीनां वंशे भवाः वंश्याः एकदण्डो येषां ते एकदण्डाः । त्रयो दण्डा येषां ते त्रिदण्डाः यतयः सनकादाीनां तदनुव्रताः सन्तः वर्तन्ते । ‘वृतु वर्तने’ लडात्मनेपदम् ।। २१ ।।
संस्कृत व्याख्यानम् —
परतीर्थेति । तत्र तेषु सन्न्यासिषु मध्ये को मुख्यः, महत् अधिकं तपो यस्य स तथोक्तः, महत्तम इति पाठे अतिशयेन महान् इत्यर्थः । परतीर्थ इत्यभिधा नाम यस्य सः यतिः सन्न्यासी अस्तीतिशेषः । तं परतीर्थं आश्रित्य, तच्छिश्यो भूत्वा इत्यर्थः । प्रवर्थस्व वेदविप्लावनविधौ प्रवत्तो भव । ‘वृतु वर्तने’ धा लोट् आत्म,
म,ए । ततः तच्छिष्यत्वात्, त्वं जनैः सम्भाव्यसे मान्यसे । ‘भू प्राप्तौ’-धा.सक, णिजन्तः, कर्मणि लट्, आत्म, म. ए.। सम्पूर्वकत्वात् मानार्थकता ।।२२।।
छ. गू. प्र.—
परेति । तत्र भरतखण्डे महत्तपो यस्य सः महातपाः परतीर्थाभिधः परतीर्थेति अभिधा यस्य सः परतीर्था-
भिधः । एको मुख्यस्तिष्ठति वर्तते । त्वं तं परतीर्थं आश्रित्य प्रवर्तस्व औतमिति शेषः । ‘वृतुवर्तने’ लोडात्मने-
पदम् । ततो अनन्तरं जनैःसम्भाव्यसे लडात्मनेपदम् । ‘एके मुख्यान्यकेवलाः’ इत्यमरः ।।२२।।संस्कृत व्याख्यानम् —
सन्यासान्तरकार्यमाह– वेदान्तेति ।। हे मणिमन् त्वं वेदानामन्तो निर्णयो येभ्यस्तानि च तानि
सूत्राणि ब्रह्मसूत्राणि च तैः, यद्वा -वेदान्ता उपनिषदश्च सूत्राणि च तैः एको भेदरहित आत्मा सद्रूपः एकात्मा तस्य भावः ऐकात्म्यम् आत्मैकत्वमित्यर्थः । तद्गोचरो विषयो यस्य तत् । एकात्मगोचरमिति पाठे एको भेद-
वर्जित आत्मा सद्रूपः गोचरो विषयो यस्य तत् इत्यर्थः । अस्माकं दैत्यानां मतं वितत्य विस्तार्य,आत्मैक-त्वपरतया उपनिषत्सूत्राणि च योजयद्भाष्यं विधायेति भावः । सकलान् समस्तान् वेदान् ‘द्वासुपणे’त्यादीन्, अतत्वमयथावस्थितं मिथ्याभूतमावेदयन्तीति अतत्वावेदकाः तान् वद ब्रूहि । कुर्विति पाठे तथा प्रतिभासमानान् तान् कुर्विति भावः ।।२३।।
छ.गू.प्र––
वेदन्तेति । हे मणिमन् त्वं ऐकात्म्यगोचरं सदात्मस्वरूपं यस्य स एकात्मा । एकात्मनो भावः ऐकात्म्यं गोचरः विषयः यस्य तत्तथा । अस्माकं मतं शास्त्रं वेदान्तसूत्रैः वेदान्तोपनिषत्सूत्राणि ब्रह्मसूत्राणि च वेदान्तसूत्रौः तथा वितत्य विसृत्य सकलान् वेदान् अतत्वावेदकान् अतत्त्वमयथार्थः असम्मतान् वेदयन्तीति अतत्त्वावेदकाः तान् वद । ‘वद व्यक्तायां वाचि’ लोट् परस्मैपदम् ।। २३ ।।
संस्कृत व्याख्यानम् —
मिथ्यावादमिति । ततो मनोमालिन्यात् ते सज्जना अपि केचित् मिथ्यावादं, विश्वं मिथ्या इति वादो यस्मिन् तत् तत्वशास्त्रं श्रद्धधते विश्वसन्ति । ‘डुधाञ् धारणपोषणयोः’ धा.सक. कर्तरि लट् आत्म.प्र ब.। परे असुरावेशवशीकृतेभ्यो भिन्नाः तद्वादनिराकरणसमर्थाः, मिथ्यावादम् उदासते उपेक्षन्ते । उत् पूर्वकात् ‘आस उपवेशने’ इत्यतो आत्मनेपदे प्रथमपुरुषे बहुवचनम् । कश्चिदेव शक्तिमान् पण्डितः,मिथ्यावादं निराकर्तुं सर्वस्य मिथ्यात्वे श्रुत्यर्थतया अङ्गीकृते सर्वान्तःपातिनो गुरुशिष्यभावोपास्योपासकभावादेः मिथ्यात्वापत्त्या वेेदान्तश्रवणाद्यभावप्रसङ्ग इत्यादिरूपेण दूषयितुं, समीहते यतते । ‘ईह चेष्टायां’-धा.कर्तरि. लट्. आत्म.
प्र. ए. । केचित् श्रद्धधिरे परे । ‘उदासते निराकर्तुं केचिदेव समीहते’ इति पाठस्तु लेखकदोषनिबन्धनः, प्राचीनकोशेष्वदर्शनात्, असङ्गतत्वाच्चोपेक्ष्यः ।।२६।।
छ.गू.प्र.—
मिथ्येति । ततः अनन्तरं केचित्तेऽपि सज्जनाः मिथ्यावादं श्रद्धधिरे । विश्वासं चक्रुः । श्र इत्युपसर्गः ‘डुधाञ् धारण पोषणयोः’ लडात्मनेपदम् । अपरे अन्ये निराकर्तंु उदासते । ‘आस उपवेशने’ प्रथमपुरुषबहुवचनम् । कश्चिदेव निराकर्तुं समीहते । ‘ईह -इच्छायां’ कर्तरि लिडात्मनेपदम् बहुवचनम् ।२६।।
संस्कृत व्याख्यानम् —
नन्वसहायस्य मम कथमिदं कार्यं सुकरं स्यादित्यत आह– अभिप्रायादिति । अस्माकं जनाः दैत्याः केचित् कतिपयाः,अभिप्रायात् वेदविद्योत्सादनाभिप्रायात्, कर्मतः जन्मान्तरप्रापककर्मवशात् वा भुवि भूमौ जाता उत्पन्नाः सन्ति । अन्ये जनिष्यन्ति, त्वज्जन्मानन्तरमिति शेषः । अतः त्वं निस्सहायः सहायरहितः,न
जायसे न भवसि । जनी प्रादुर्भावे धा.अक.कर्तरि(जनिष्यन्ति) लट्.पर.प्र.ब.(जायसे) लट्.आत्म.म.ए.
।। २७ ।।
छ.गू. प्र. —
अभिप्रायादिति । केचिदस्मज्जनाः दैत्याः भुवि अभिप्रायात् स्वेच्छया कर्मतोवा जाताः अन्ये अपरे जनिष्यन्ति । हे मणिमन् त्वं निर्गतः सहायो यस्मात्सः निस्सहायः सन् न जनिष्यसि । जायसे । ‘जनी प्रादुर्भावे’
।। २७ ।।
संस्कृत व्याख्यानम्—
इतीति । इत्येवं दैत्यैः कल्यादिभिः समादिष्टः आज्ञप्तः, मणिमान् भीमस्य वृकोदरस्य भीमतां भयङ्करतां मनसा शङ्कमानोऽपि भुवि भूमौ, उत्पत्तौ मनः दधे भुव्युत्पत्तुम् अनुमेने इति भावः । ‘डुधाञ् धारणपोषणयोः’ धा.सक.कर्तरि. लिट्.आत्म. प्र.ए. ।। २८ ।।
छ. गू प्र—
इतीति । एवं दैत्यैः समादिष्टः मणिमान् मनसा भीमभीमतां भीमस्य भयङ्करस्य भावः भीमभीमता तां तथा शङ्कमानोऽपि भुवि उत्पत्तुं मनो दधे । ‘डुधाञ् धारणपोषणयोः’ लिडात्मनेपदम् ।। २८ ।।
संस्कृत व्याख्यानम् —
कथान्तरमाह – तदिति । तत्काले मणिमदुत्पत्तिनिर्णयकाले, सकला मही भूमिः शाक्यशास्त्रेण बौद्धशास्त्रेण विस्तृता व्याप्ता अभूत् । प्रसृता इत्यपि पाठः । ततो बौद्धसास्त्रात्, वैदिका वेदोक्ता आश्रमा-ब्रह्मचर्यादयोधर्मा गुरुकुलवासाग्निहोत्रवनवासप्रणवजपादयश्च आदयो यस्य तस्य धर्मज्ञानादेः, पराभूतिः
तिरस्कारः, अभूत् ।।२९।।
छ.गू.प्र.—
तत्काले इति । तत्काले मणिमदागमनकाले शाक्यशास्त्रेण सकला मही विस्तृता व्याप्ता । ततो वैदिकाश्रम-धर्मादेः वेदानां सम्बन्धिनो वैदिकाः, वैदिकाश्च ते आश्रमाश्च वैदिकाश्रमधर्माश्च वैदिकाश्रमधर्माः, वैदिकाश्च धर्मादयो यस्य स तथा पराभूतिः तिरस्कारः अभूत् । लुङ् ।।२९।।
संस्कृत व्याख्यानम् —
पराभूतिप्रकारमाह– इन्द्रजालैरिति ।। सौगता बौद्धाः प्रभुं तद्देशाधिपं, राजानम्, इन्द्रजालैः
अविद्यमानवस्तुप्रदर्शनादिभिः मोहकैः वशीकृत्य, शून्यं तत्वमनारोपितं वस्तु, इति,संश्राव्य उपदेश्य च तेन राज्ञा प्रयोजककर्त्रा सतः सज्जनान् उदसादयन् उत्सादितवन्तः । सौगतः प्रभुः इति पाठे प्रभुः समर्थः सौगतः बौद्धाचार्यः सतः सज्जनान् उदसादयत् इति व्याख्येयम् । सौगतमिति पाठे तु राजविशेषणमिदम् । सुगतदेशा-धिपमित्यर्थः ।।३०।।
छ.गू.प्र.—
कथमित्यत आह - इन्द्रजालैरिति । इन्द्रजालैः मायाविद्याभिःसुगतसम्बन्धि सौगतं प्रति सुगतसम्बन्धि-देशस्य राजानं प्रभुं वशीकृ त्य सतःसमस्तान् जनान् शून्यतत्वं संश्राव्य सम्यगुपदेशं कृत्वा तेन राज्ञा वैदिकाश्रम इति शेषः । उदस•दयन् ‘षदऌविशरणगत्यवसादनेषु’ लट् परल्मैपदम् ।।३०।।
संस्कृत व्याख्यानम् —
बौद्धोत्सादनं वक्तुमुपोद्घाततया कथान्तरमाह– तत इति । ततः अनन्तरं, गोविन्द इति नाम यस्य सः, विद्यासु वेदादिषु विशारदः पण्डितः,द्विजो विप्रः अभूत् । स गोविन्दः, चतुर्वर्णेषु ब्राह्मणक्षत्रिय-वैश्यशूद्रेषु जाताः कन्याः, ऊढ्वा विवाह्य, पुत्रान्, अजीजनत् उत्पादितवान् । ‘जनी प्रादुर्भावे’- धा.
सक.णिजन्तः. कर्तरि. लुङ्. पर. प्र.ए. ।। ३१ ।।
छ. गू. प्र. —
तत इति । ततो अनन्तरं विद्याविशारदः विद्यायां कुशलः गोविन्दनामा गोविन्दभट्ट इति नाम यस्य स तथा द्विजो अभूत् । सः गोविन्दभट्टः ब्राह्मणादिचतुर्वर्णेभ्यो चतुर्वर्णजाः ऊढ्वा अवाप पुत्रान् अजीजनत् उद्वाह्य जनया-मास । जनी प्रादुर्भावे लट् ।। ३१ ।।
संस्कृत व्याख्यानम् —
पुत्राणां नामान्याह- शबर इति । शबरः, विक्रमादित्यः,हरिश्चन्द्रः,अथ सर्वेभ्योऽनन्तरं,भर्तृहाभर्तृहरिः, भर्तृहृत् इत्यपि पाठः । इत्येते क्रमात् ब्राह्मण्यादिषु जाताः, पुत्राः, धृतानि गृहीतानि वर्णानां ब्राह्मणादीनाम् आश्रमाणां ब्रह्मचर्यादीनां च व्रतानि यैस्ते, कोविदाः पण्डिताः,आसन् अभवन् । ‘अस भुवि’-धा. अक, कर्तरि लङ् प्र.ब.।।३२।।
छ.गू.प्र.—
कस्यां कस्यां कः को जातः तेषां नाम किमिति जिज्ञासायामाह- शबर इति । शबर इति ब्राह्मण्यां शबरः । क्षत्रियायां विक्रमादित्यः । वैश्यायां हरिश्चन्द्रः । शूद्रायां भतृहृत् । दकारान्तः । इतिनामानः कोविदाः एते कुमाराः
धृतव्रणाश्रमव्रताः धृतानि वर्णाश्रमव्रतानि येषां ते ब्रह्मक्षत्रियवैश्यशूद्राणां ते तथा आसन् । ‘अस भुवि’ लङ् ।।३२।।
संस्कृत व्याख्यानम् —
गोविन्द इति । गोविन्दः,दाराः भार्याः पुत्राश्च आद्या यस्य गृहादेः तत्,विहाय त्यक्त्वा,महीं भूमिम् अचारयत् सञ्चारं कृतवान् । ‘चरगति भक्षणयोः’ इत्यतः स्वार्थे णिचि लङ् परस्मैपदम् । विहायाथाचरन्महीम् इत्पि पठन्ति । शबरः तन्नामा ब्राह्मणीपुत्रः, रहः विजने, जैमिनेः व्यासशिष्यस्य तन्नाम्नो ऋषेः, सूत्राणां कर्ममीमांसापराणां भाष्यं, ‘सूत्रार्थो वर्ण्यते यत्र पदैः सूत्रानुकारिभिः । स्वपदानि च वर्ण्यन्ते भाष्यं भाष्यविदो विदुः ।।’ इत्युक्तलक्षणकं व्याख्यानग्रन्थं,कृतवान् । ‘डुधाञ् धारणपोषणयोः’ -धा. सक, कर्तरि लङ्, आत्म,प्र ए.।।३३।।
छ.गू.प्र.—
गोविन्द इति । अथ पुत्रजननान्तरं गोविन्दः दारपुत्राद्यं दाराश्च पुत्राश्च दारपुत्राः त एव आद्या यस्य
तत् दारपुत्राद्यं क्षत्रियादि विहाय महीं अचरत् ‘चरगतिभक्षणयोः’ लङ् । शबरो ब्राह्मणीजः जैमिनेःसूत्राणां भाष्यं
व्याख्यानं रहः एकान्ते व्यधत्त चकार । ‘डुधाञ्’ धारणपोषणयोः लङ•त्मनेपदम् ।।३३।।
संस्कृत व्याख्यानम्—
क्ष्मामिति । विक्रमादित्यःतन्नामकःक्षत्रियकन्यापुत्रः,क्ष्मां भूमिम् अपात् अरक्षत् । ‘पा रक्षणे’-धा. सक. कर्तरि लङ्. परस्मै.प्र.ए. । हरिश्चन्द्रः एतदाख्यो वैश्यकन्याजः, सुरोत्तमान् देवश्रेष्टान्, इष्ट्वा यज्ञेन
सन्तोष्य, तेभ्यः, आयुर्वेदे वैद्यशास्त्रे वशितां स्वातन्त्र्यलक्षणं परमुत्तमं वरं प्रसादं अलभिष्ट प्राप्तवान् । ‘डु लभष् प्राप्तौ’ - धा. सक, कर्तरि लुङ्, आत्म,प्र ए.।।३४।।
छ.गू.प्र.—
क्ष्मामपादिति । तैश्चतुर्भिः पुत्रैःकृतं तदाह । विक्रमादित्यः क्षत्रियतनुजः क्ष्मां मेदिनीं अपात् । ‘पा रक्षणे’
लङ् । हरिश्चन्द्रो वैश्यातनूजः सुरोत्तमान् इष्ट्वा याजयित्वा वशो अस्यास्तीति वशी, वशिनो भावः वशिता आयुर्वेदस्य वैद्यशास्त्रस्य वशिता तां तथा परं वरं अलभीष्ट । देेवेभ्यः । परः ।।३४।।
संस्कृत व्याख्यानम्—
गत्वेति । स भर्तृहरिः तन्नामकः शूद्रापुत्रः, यज्ञभुवं ब्राह्मणाधिष्टितयज्ञस्थलं, गत्वा, विप्रैः ब्राह्मणैरनुमोदितस्सन् शूद्रत्वेन स्वतो अधिकाराभावेन विप्रानुज्ञावश्यकता इति भावः । यज्ञस्य हृदयम् अभिप्रायं विचार्य,इमां महीं भूमिं.चचार । ‘चरगति भक्षणयोः’ -धा. सक, कर्तरि लिट्, पर.प्र ए.।।३५।।
छ.गू.प्र.—
गत्वेति । भतृहरिः शूद्रातनूजः यज्ञभुवं गत्वा विप्रानुमोदितस्सन् विप्रैः सन्तोषितस्सन् यज्ञहृदयं विचार्य इमां महीं चचार । लिट् ।।३५।।
संस्कृत व्याख्यानम्—
आर्यस्येति । वेदविदुषः वेदज्ञस्य आर्यस्य गोविन्दभट्टपुत्रेषु चतुर्षु ज्येष्टस्य शबरस्य, उभौ द्वौ तनयौ सुतौ प्राभूतां जातौ । भट्टःकुमारः, तन्नमा, तयोर्मध्ये प्रथमो ज्येष्टः । भट्टनारायणः परः अनन्तरजः।।३६।।
छ.गू.प्र. —
आर्यस्येति । वेदविद्वान् तस्य वेदविदुषः वेदज्ञस्य सकाशतः आर्यस्यश्रेष्टस्य शबरस्य भट्टाख्यः कुमारः प्रथमः भट्टकुमारः परः अन्यः भट्टनारायणः इति तनयौ प्राभूताम् अभूताम् ‘भू सत्तायां’ लङ् ।।३६।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
कुमार इति । तदा बौद्धमतप्रचारकाले, धर्मसङ्कटे वर्णाश्रमधर्मलोपरूपक्लेशे, सम्प्राप्ते सति,
कुमारो भट्टकुमारः,नारायणेन स्वानुजेन, सम्मन्त्र्य बौद्धशास्त्रप्रचारेण आस्तिकमतं प्रलुप्तं तदुज्जीवनाय बौद्धशास्त्रदूषणम् आवश्यकम्,तद्दूषणं च तज्ज्ञानं विना न सम्भवतीति बौद्धशास्त्राधिगतिः आवश्यकी इति आलोच्य, तन्मतस्य बौद्धमतस्य वित्तये ज्ञानाय,बौद्धं बौद्धमतानुयायिनं कञ्चिदाचार्यं भेजे सिषेवे । ‘भज
सेवायां’-धा. सक, कर्तरि लिट्, आत्म,प्र ए.।।३७।।
छ.गू.प्र–
कुमार इति । तदा बौद्धस्य शास्त्रस्य वित्तिःज्ञानं तस्यै तथा बौद्धं बौद्धं भेजे । ‘भज सेवायां’ लिडात्मनेपदम् ।।३७।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
प्रासादेति ।। अथ बौद्धाचार्योपसत्तिप्रारम्भान्तरं प्रासादस्य गृहोपरिनिबद्धगृहस्याग्रे, अभ्यञ्जयिता गुरोश्शिरसि तैलविलेपनं कुर्वन्, भट्टः भट्टकुमारः,शाक्यस्य बौद्धस्य,वेदस्य विप्लावनम्
अप्रामाण्यप्रतिपादनादिना दूषणं तस्य व्यख्यां सम्यक् प्रतिपादनं श्रुत्वा अश्रूणि नेत्राम्बूनि पदे बौद्धपादे
न्यपातन् । ‘पतलृ गतौ’-धा. णिजन्त. सक, कर्तरि लङ्, पर.प्र. ए.।।३८।।
छ.गू.प्र –
प्रासादेति । अथ प्रासादस्य हर्म्यस्य अग्रं प्रासादाग्रं तस्मिन् अभ्यञ्जयिता उपाध्यायशाक्यशिरसि तैलसेचनं कुर्वन् भट्टः भट्टकुमारः वेदविप्लावनव्याख्यां वेदनां विप्लावनस्य व्याख्या अप्रमाणमिति वचनस्य व्याख्या तां तथा श्रुत्वा शाक्यचरणे अश्रूणि न्यपातयत् । पतऌ पातने लङ् । हर्म्यादि धनिनां वासः प्रासादो देवभूभुजामित्यमरः ।।३८।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
तदिति । स बौद्धाचार्यः तेेषामश्रूणाम् उष्णिमा उष्णत्वमेव अनुमनं व्याप्तिसमुचितदेश-
वृत्तित्वादियुक्तं लिङ्गं तेन, विप्रस्य भट्टकुमारस्य,आधिं वेदविप्लावनश्रवणजनितां मानसव्यथाम् अबोधि
ज्ञातवान् । ‘बुध अवगमने’ इत्यतः कर्तरि लुट् ।।सू।। दीपजनबुधपूरितायामायिभ्यो अन्यतरस्याम् इति चिणा-
देशे ।। सू ।। चिणो लुक् इति लुङ्गादेशे तकारस्य लुकि इदं रूपमिति बोध्यम् । आधिं विबुद्ध्य स इत्यपि
पाठः । अयमत्र प्रयोगः – अयं भट्टो वेददूषणश्रवणेन दुःखातिरेकवान् भवितुमर्हति, एतत्काले अश्रुविशेष-मोचकत्वात् सामान्येन पुत्रमरणजनितदुःखयुक्ताश्रुमोचकपुरुषवत् इति । आधिज्ञानफलं वक्ति – हन्यता-
मिति । एष पुरोवर्ती भट्टकुमारः छद्म कपटम् आत्मनि मनसि यस्य सतादृशः स्वीयमास्तिकत्वं कपटेन आच्छादयति इति भावः । अतो हन्यतां हन्यतां, भवद्भिरिति शेषः।हननादरात् द्विरुक्तिः।इत्येवं जगाद च
स्वशिष्यान् प्रतीति शेषः । ‘हन हिंसागत्योः’ धा.णिजन्त.सक.कर्मणि.लोट्.आत्म. प्र.ए. । गद व्यक्तायां वाचि-धा. णिजन्त. सक, कर्तरि लिट्.पर. प्र.ए.।।३९।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
तदानीं अस्मिन् बौद्धे हन्तुं स्वं संहर्तंु कामो यस्य तस्मिन् तादृशे सति भट्टाः वेदाः,प्रमाणं प्रमितिजनकाश्चेत् अहं जीवामि प्राणत्यागकारणीभूते उन्नतस्थानात् पतनरूपे कर्मणि आचरितेपि प्राणान् धारयामि इत्येवं वचः ब्रुवन् उच्चारयन् सन् धरण्याः भुवस्तलप्रदेशे,न्यपतत् प्रासादाग्रात् इति शेषः । पतलृ गतौ धा. कर्तरि लङ्. पर.प्र. ए.।।४०।।
छ.गू.प्र. –
तदानीमिति । भट्टकुमारः इदानीमस्मिन् कले अस्मिन् शाक्ये हन्तुं कामो यस्य सः तस्मिन् हन्तुकामे सति तं कामं मनस्यरित्य तु नाराः वेदाः प्रमाणं चेदहं जीवामि ति वचो ब्रुवन् धरणीतले प्रासादाग्रात् न्यपतत् । पतऌ निपाते लङ् । जीवप्राणने लट् उत्तमपुरुषषैकवचनम् ।।४०।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
शङ्कु इति । ततः वेदाः प्रमाणं चेदिति वेदप्रामाण्यसंशयकारणात्, तस्य भट्टस्य स एकञ्चक्षुः लोचनं शङ्कोः सूक्ष्माग्रादारुविशेषस्य वेधेन क ठिणतरस्पर्शेण, नष्टं भग्नम् अभवत्।हे भट्ट वेदानां प्रामाण्ये विषये सन्देहात् त्वं काण एकलोचनहीनः असि । असभुवि धा.कर्तरि लट् पर.म.ए. । इत्येवम् अशरीरेण,
अस्मदादिदेहसदृशरहितेन वायुदेवेन उच्चारिता वाक् वाणी तदा श्रुता इति शेषः ।।४१।।
छ.गू.प्र –
शङ्कुरिति ।। ततः प्रासादात् पतनानन्तरं तस्य भट्टकुमारस्य एकं चक्षुः शङ्कुवेधेन शङ्कोः स्थाणोः वेधः तेन तथा नष्टं अभूत् । वेदप्रामाण्यसन्देहात् । हे भट्ट कुमार त्वं काणः एकलोचनः असि इति अशरीरस्य वाक् अभवत्
इत्यर्थः । अस भुवि लट् मध्यमपुरुषैकवचनम् । काणः स्यादेकलोचनः इत्यमरः। स्थाणुरस्त्री ध्रुवः शङ्कुरित्यमरः।।४१।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
कदाचिदिति । कदाचित् कस्मिंश्चित्काले राजा सौगताधिष्टितदेशपतिः तं भट्टकुमारं, रहः एकान्तस्थले बौद्धजनरहितप्रदेशे इत्यर्थः, समाहूय आकार्य हे द्विजेन्द्र ब्राह्मणश्रेष्ट भट्टकुमार, देवताजनेन वेदप्रामाण्यसन्देहात् काणोऽसि इति वाक्योच्चारकेण वायुदेवेन सम्भाव्यं माननीयम् । यद्वा देवताजनैः आस्ति-
कलौकैश्च सम्भाव्यं,ते मतं किंस्वित् कीदृशम् इतीदम् अब्रवीत् । ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि -धा सक.कर्तरि लङ् पर.प्र,ए, ।।४२।।
छ.गू.प्र.–
कदाचिदिति । राजा सौगतः कदाचित् कस्मिंश्चित्काले तं भट्टकुमारं रहः समाहूय वक्ष्यमाणवचनं
अब्रवीत् । ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि लङ् । किमिति । हे द्विजेन्द्र ते देवताजनसम्भाव्यं वायुना मानितं किंस्वित् प्रमाणं कथितं किम् ।।४२।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
इतीति ।। इत्येवं महीभर्त्रा राज्ञा उक्तः,सः, भट्टः विशेषेण शङ्का बौद्धेभ्यः तद्देशाधिपतेर्वा भीतिरस्य सञ्जातेति विशङ्कितः स न भवतीति अविशङ्कितः अत्रस्तः सन् तारकादित्वात् इतच् आह स्म ।।सू।। लटस्म इति स्म योगादतीतार्थत्वम् । हे राजन् मुमुक्षुभिः संसारदुःखात् मोक्तुमिच्छद्भिः वर्णानां ब्राह्मणादीनां आश्रमाणां ब्रह्मचर्यादीनां च उचिता योग्याः धर्माः अध्ययनगुरुकुलवासादयः, न हातव्याः न त्याज्याः अननुष्टाने प्रत्यवायश्रवणादिति भावः।।४३।।
छ.गू.प्र. –
इत्युक्त इति । महीभर्त्रा राज्ञा इत्युक्तः स भट्टः न विद्यते शङ्का विशेषेण यस्मिन् सः तथा अविशङ्कितःसन् तदस्य सञ्जातं तारकादिभ्यः इतिसूत्रेण जाते अर्थे शङ्काशब्दस्य।इतश्च । हे राजन् वर्णाश्रमोचिताः धर्माः मुमुक्षुभिः मोक्षमिच्छन्तीति मुमुक्षवः तैः तथा न हातव्याः इति । सौगतराजानं आह स्म । ततो ब्रूह स्म । लट् परस्मैपदम् ।।४३।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
वेदा इति वेदाः प्रमाणं यथार्थज्ञानजनकाः, इत्येवं रूपम् अस्माकं मतं देवेन परमात्मना अनुशिक्षितम् आज्ञप्तम् । गतिं सुखस्थानम् इच्छद्भिः, पुरुषैः सौगतं बौद्धसम्बन्धि, मतं चैत्यवन्दनादि कर्तव्यम् इत्येवमादिरूपं हातव्यम् त्याज्यम् ।।४४।।
छ.गू.प्र. –
पुनः किमित्याह- वेदा इति । हे राजन् वेदाः प्रमाणम् । देवानुशिक्षितं अस्मन्मतंं अस्माकं प्रमाणं इति गतिमिच्छद्भिः पुरुषैः सौगतं मतं बौद्धशास्त्रं हातव्यम् त्याज्यम् ।।४४।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
यदीति । हे क्ष्मेश भूपते, त्वं यदि यर्हि प्रसीदसि अस्माकं प्रसन्नो भवसि तर्हि वयं सौगतान् बौद्धान् विजयामहे पराभावयामः । जी जये सक,कर्तरि लट्, उ ब ।।सू।। विपराभ्यां जेः इत्यात्मनेपदम्
वर्तमानसामीप्याद्वर्तमानव्यपदेशः । षदलृ विशरणगत्यवसादनेषु- धा.कर्तरि.लट्.पर.म.ए.। प्रोपसृष्टत्वात् अनुकूलेच्छार्थकत्वम् । न चेत् न जेष्यामश्चेत् अस्मान् अन्हाय शीघ्रम् । निस्राक् झट् इति अञ्जसा अह्नाय
द्राक् मङ्क्षु सपदि द्रुते इत्यमरः । वन्हौ अग्नौ निश्चयात् विचारमन्तरेण प्रवेशय प्रविष्टान् कारय । विश प्रवेशने धा, सक.णिजन्तः कर्तरि लट् पर.म.ए. ।।४५।।
छ.गू.प्र –
यदीति । हे क्ष्मेश हे राजन् यदि त्वं प्रसीदसि तर्हि वयं सौगतान् विजयामहे । अन्हाय द्राक् अव्ययमिदम् । न चेत् यदि वयं न विजयामहे त्वं अस्मान् निश्चयात् वन्हौ प्रवेशय विशप्रवेशने । लङ् ।।४५।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
इतीति । इत्येवं भट्टस्य वचः वाक्यं, श्रुत्वा नृपो राजा विस्रम्भेण विश्वासेन हे भट्ट त्वं यदि तान् सौगतान् जेष्यसि पराभावयिष्यसि तर्हि अहं तान् पराजितान् बौद्धान् वन्हौ अग्नौ प्रवेशये प्रविष्ठान् कारये इत्येवम् अब्रवीत् । ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि -धा. सक.कर्तरि लङ् पर.प्र.पु.ए.। विशप्रवेशने धा णिजन्तः कर्तरि लङ् आत्म. म.ए. ।।४६।।
छ.गू.प्र –
इतीति । इतिभट्टवचः श्रुत्वाविस्रम्भेन विश्वासेन भट्टकुमारं अब्रवीत् । लङ् । हेे भट्टकुमार यदि तान् सौगतान् जेष्यसि तर्हि अहं वन्हौ प्रवेेशये । इति अब्रवीत् इत्यर्थः । विशप्रवेशने लङ् आत्मनेपदम् उत्तमपुरुषैकवचनम् ।।४६।।
संस्कृत व्याख्यानम्–
तस्येति । तस्य बौद्धदेशाधिपतेः राज्ञः वचः वाक्यं श्रुत्वा, विस्रब्धःविश्वासं प्राप्तः, स तादृशः, महीसुरः ब्राह्मणो भट्टः, सनारायणभट्टः नारायणभट्टनामकेन अनुजेन सहितस्सन् सशबरः शबरनामकेन पित्रा च सहितस्सन् भृशमत्यन्तं मुमुदे सन्तोषं प्राप्तः । त्रयोपि सन्तुतुषुरिति भावः । मुद हर्षे -धा. अक. कर्तरि लिट् आत्म. प्र. ए.।।४७।।
छ.गू.प्र –
तस्येति । सनारायणभट्टः शबरेण पित्रा सह वर्तत इति सशबरः सः महीसुरः ब्राह्मणः भट्टकुमारः तस्य राज्ञो वचःश्रुत्वा विस्रब्धः सन् भृशं अत्यन्तं मुमुदे मुमोद । मुद हर्षे लिट् ।।४७।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
बौद्धानां जये प्रयत्नमाह– अपक्षपातिनि इति । क्षत्रे राज्ञि एकस्मिन् पक्षे पातः स्वीयताभिमानः पक्षपातः सोऽस्यास्तीति पक्षपाती, स न भवतीति तस्मिन् सति पक्षद्वयेऽपि समदृष्टियुक्ते सतीत्यर्थः । स भट्टः तर्कैः दूषणानुमानैः कर्कशां निराकर्तुमशक्यां, बौद्धशास्त्रं निकृन्तति छिनत्तीति तादृशीं, शाबरस्य शबरनामक-
स्वतातसम्बन्धिनो भाष्यस्य जैमिनिसूत्रभाष्यस्य, टीकां व्याख्यां व्याख्यानग्रन्थं चक्रे कृतवान् । डुकृञ् करणे -धा.सक. कर्तरि लिट्, आत्म प्र ए.।।४८।।
छ.गू.प्र. –
अपक्षेति । सभट्टकुमारः क्षतात् त्रायत इति क्षत्रः । तस्मिन् क्षत्रे राज्ञि अपक्षपातिनि सति पक्षपातो
अस्यास्तीति पक्षपाती । तस्मिन् तथा बौद्धशास्त्रनिकृन्तनीं बौद्धशास्त्रं निकृन्तति छेत्ति इति निकृन्तनी तां तर्क-
कर्कशां तर्कैः कर्कशा तां अनुमानैः कठिनां शबरभाष्यस्य जैमिनेः सूत्राणां शबरस्यपितुः सम्बन्धि भाष्यस्य टीकां
चक्रे - डुकृञ्करणे लिडात्मन्•पदम् ।।४८।।
संस्कृत व्याख्यानम् –
नारायणेनेति । कदाचित् स भट्टः, नारायणेन भटट्टेन समेयिवान् युक्तस्सन्, पुरस्य राजाधिष्टित-
नगरस्य द्वारि द्वारे तोरणस्य पुरबहिर्द्वारस्य अग्रे ऊर्ध्वभागे पत्रिकां, सौगतैस्साकमहं वादं करिष्यामीत्यभि-
प्रायबोधिकां अपताकयत् पताकमिव अङ्कयामास । पताकशब्दात् तत्करोतीत्यर्थे णिचि लङ् परस्मैपद प्रथमपुरुषैकवचनम्।।४९।।
छ.गू.प्र. –
नारायणेनेति । भट्टनारायणेन समेयिवान् युक्तः सन् सकारान्तः सः भट्टकुमारः कदाचित् एकदा पुरस्य द्वाः पुरद्वारः तस्यांं पुरद्वारि तोरणाग्रे स्थम्भाग्रे पत्रिकां अपताकयत् । पत्रिकालम्बनं चकार सुब् धातुः ।।
संस्कृतव्याख्यानम्–
वन्हीति ।। कुमारः,वन्हौ प्रवेश एव ग्लहः पणःपराजितेन कार्यतया प्रतिज्ञाविषयो यस्यास्तया, वितण्डया स्वपक्षस्थापनरहितया परपक्षनिराकरणमात्रफलकतया, माध्यमिकान् बौद्धान् निगृह्य विजित्य श्रुतीनां वेदानाम् अपन्हवतः अप्रामाण्यकथनादिरूपादलापात् नष्टं क्षीणमायुुर्येषां तान् माध्यमिकान्, अन्हाय शीघ्रं वन्हौ गमयाञ्चकार प्रवेशयामास । गम्लृ गतौः धा सक.णिजन्तः. कर्तरिलिट् पर.प्र.ए. ।।५०।।
छ.गू.प्र –
वन्हीति । कुमारः वन्हिप्रवेशग्लहया वन्हिप्रवेशाख्यग्लहे द्यूते स्थातव्यद्रव्यं यस्याः सा तया वितण्डाख्यवादेन स्वमतस्थापनं विना परनिराकरणेन माध्यमिकान् जैनान् अन्हाय शीघ्रं निगृह्य विजित्य श्रुतीनां वेदानां अपन्हवतः नष्टमायुः येषां ते नष्टायुषः तान् तथा माध्यमिकान् वन्हौ गमयाञ्चकार प्रापयामास । गम्ऌ गतौ ।।५०।।
सांयात्रिकैः इति । कतिचित् कतिचन सम्म्प्राप्तभुक्तभुवि सम्प्राप्ता च सा भुक्तिश्च सम्प्राप्तभुक्तिः भूः तस्यां तथा किञ्चिद्द्रविणादिकं गृहीत्वा तण्डुलपिष्टादिपाचिकाद्याः गृहीत्वा इति यावत् । माषभुक्तिगृहं वा निलीनाः यतः सांयात्रिकैः पोतवणिग्भिः सह ययुः बक्कमुख्याः बक्काख्यसौगत एव मुख्यो येषाम्बौद्धानां ते तथा वेषान्तरेण अन्यवेषेण कृतसौगत-लिङ्गभङ्गाः कृतः सौगतानां लिङ्गस्य चिन्हस्य भङ्गो येषां ते तथा । केचन राज्यान्तवर्त्मसु स्वराज्य बहिर्मार्गेषु गताः सन्तः विचेरुः । चरगतिभक्षणयोः लिट् । सायान्त्रिकः पोतवणिक् इत्यमरः ।।५१।।
संस्कृत व्याख्यानम् – वन्हिप्रविष्टेभ्योऽवशिष्टानां बौद्धानां स्थितिप्रकारमाह– सांयात्रिकैरिति । कतिचित् केचन बौद्धाः समुदितानां यान्त्रा संयात्रा क्रयाद्यर्हवस्तुसङ्ग्रहार्थं देशसञ्चारः प्रयोजनं एषामिति सांयात्रिकाः तैः पोतवणिग्भिः सह ययुः देशान्तरं गताः । या प्रापणे धा सक.कर्तरि लिट् पर.प्र.ब.। सम्प्राप्तं भुक्तं भूः यस्यां सा तथोक्ता च सा भूश्च सम्प्राप्तभूः पाकशाला तस्यां, निलीना इतरेषां अग्निप्रवेशकाले आच्छादिताः, बक्कः तन्नामको बौद्धः मुख्यः प्रधानः येषां ते केचन सुगताः बौद्धाः अन्यो वेषः वेषान्तरं तेन आस्तिकवेषधारणेन,गतः प्राप्तः सौगतलिङ्गानां केशोल्लुण्ठननीलपटधारणादीनां बौद्धचिह्नानां भङ्गो नाशो यैस्ते तथोक्तास्सन्तः, राज्यस्य बौद्धाधिष्टितराष्ट्रस्य अन्ते अवस्थानेस्थितेषु वर्त्मसु मार्गेषु गताःसन्तः विचेरुः सञ्चारं कृतवन्तः । चर गतिभक्षणयोः धा.सक.कर्तरि लिट् पर.प्र.ब ।। अत्र गतसौगत इति, सुगतास्सुगता इति च असकृत् वर्णावृत्तःछेकानुप्रासः शब्दालङ्कारः।।५१।। ।। श्रीमन्नृसिंहवर्यानुग्रहजप्रज्ञराघवेन्द्रेण मणिमञ्जरीप्रकाशे जनितेऽभूत्पञ्चमसर्गः ।।