तर्पणम्

हेतुः - पैत्रम् दैवं आर्षम् आराधनम्

सामान्यविधिः

• कृत-स्नानेन द्रव-वस्त्र-धृतेन आचमनं।
• सङ्कल्पः
• निश्चितक्षेत्रे हस्तभागे च तीर्थक्षेपः प्रायः ओदनादिना सह
  • कुक्कुटासनधारणं।
• भावनम्
  • स्वाहाकारे तर्पणे च देवता-दृष्टिः

प्रमाणानि

देवान् ऋषींश् च तर्पयन्ति।
वैशम्पायन-प्रभृतींस् तु मातुः प्रपितामह-पर्यन्तान् प्राचीनावीतिनस् तर्पयन्ति।
“अमुं तर्पयाम्य्, अमुं तर्पयाम्य्, अमुं तर्पयामी"ति
…
एवम् एवाद्भिर् अहर्-अहर् देवान् ऋषीन् पितॄंश्च तर्पयेत् ॥२६॥

इत्य् आपस्तम्बः।

एवम् आपस्तम्बोऽप्य् ऋषिषु केषुचित् प्राचीनावीतिं वदति।

A sAmavedin was of the opionion that devatarpaNa - once, RShitarpaNa twice, pitRtarpaNa - thrice. Belief otherwise attributed to text propagation/ sanxepa errors.

दैवम्

• हस्ताग्रतस् तीर्थक्षेपः। (देव-तीर्थम्)
• यज्ञोपवीतम् उपवीतौ

पैत्रम्

• अङ्गुष्ठ-प्रदेशात् तीर्थ-क्षेपः (पितृ-तीर्थम्)
• यज्ञोपवीतं प्राचीनवीतौ
• त्रिस् तर्पयन्ति।

आर्षम्

• अनामिकातलात् तीर्थक्षेपः (आर्षतीर्थम्)
• यज्ञोपवीतं मालावत् निवीतौ, उपवीतौ वा।
• क्वचित् तु प्राचीनावीतौ, पितृवच्च तर्पणम्।

एवम् आश्वलायनो ऽपि।

• उपाकर्मणि सकृद् एव तर्पणम्, उपवीतिर् अपि स्यात् - होम-स्थान-ग्रहणात्
  • ऋषितर्पणम्। वेदतर्पणम्। शास्त्रतर्पणम्। काण्डऋषितर्पणम्।
  • काण्डऋषयः
    • यजुर्वेद-काण्डऋषयः प्रजापतिः, सोमः, अज्ञिः, विश्वे देवाः, ब्रह्मा स्वयम्भूः, सदसस्पतिः।।
    • औपनिषद ऋषयः - सांहित-देवताः, यज्ञिक-देवताः, वारुण-देवताः।