कल्पान्तरे विश्वासटिप्पन्यः

साधारण-स्थान-संस्कारविषयो ऽन्यत्रोक्तः।

छदेन+आछादिता भूमिः।

कुण्ड-लक्षणम्

कुण्डे भौतिक-विचारो ऽन्यत्र।
द्रव्यम्
- अपक्व-मृदा सृष्टं स्याद् इति शिष्टाः। (पक्व-मृदा तु पाकाग्नये कुण्डम्।)
- अकस्मात्-स्पर्श-पीडादि सम्भवेल् लोह-कुण्डतः।

होम-कुण्डस्य स्थण्डिलस्य वा संस्कारः

भावः
परिमाणम्
- स्थण्डिलम् इषुमात्रम् इत्य् आश्वलायनः
- १०००-आहुतीभ्यो ऽधिकाश्चेत् कुण्डम्, तच्च शुल्बसूत्रोक्तम्
वीक्षणम्, प्रोक्षणम्, दर्भैस् ताडनम् त्रिः
हुम् इति कवच-मन्त्रेण+अभ्युक्षणम्
परि-समूहनम्
- प्रोक्षणात् परं हस्तेन मार्जनम् - मेखलाभ्यः (कुण्डं परितः सोपानेभ्यो) ऽवशेषस्य निरसनाय।
अग्निं ध्यात्वा पीठपूजा

परिस्तरणम्

भावः - आसन-परिकल्पनम् - दर्भैः परिस्तरणम् (“नि च सत्सि बर्हिषि”)
प्रत्येकस्मिन् दिशि ३+ दर्भा इति केचित्।
सू०, प्रदक्षिणम्॥ पुरस्तादुदग्वोपक्रमः॥
तथापवर्गः॥ … प्रागग्रैर्दभैरग्निं परिस्तृणाति॥१२॥ प्रागुदगग्रैर्वा॥१३॥ दक्षिणाग्रैः पित्र्येषु ॥ दक्षिणाप्रागग्रैर्वा ॥

परिधि-निर्माणम्

स्थविष्ठं (=स्थूलम्) पश्चाद् उदगग्रं मध्यं निधाय।
ततोऽणिष्ठं दीर्घं प्रागग्रमग्नेर्दक्षिणतो निधाय।
ततोऽपि ह्रसिष्ठं कृशं प्रागग्रमग्नेरुत्तरतो निधाय।
परिधीनन्योन्यसंसृष्टान् कृत्वा
मध्यमं परिधिं दक्षिण हस्तेनोपस्पृश्य,

होमकुण्डस्य उल्लेखनम् ( रेखाकर्षणम्)

आयुधम्
- वज्रस्य प्रतिनिधिरसाव् इति भावः
- “तत्राङ्गुष्ठानामिकाभ्यां सङ्गृहीतेन शकलेन दर्भेण वा”
- स्फ्यः काष्ठख्ड्गम्
“दक्षिणारम्भं प्राचीस्तिस्रो रेखाः” | पश्चिमतः पूर्वाग्रास् तिस्रो रेखाः
- नमोवचनम् - “मध्ये प्रजापतिः, दक्षिणे यमः, उत्तरे सोमः”
“पश्चिमारम्भं उदीचीस्तिस्रो रेखाश्च लिखित्वा” | दक्षिणत उत्तराग्रास् तिस्रो रेखाः
- नमोवचनम् - “मध्ये रुद्रः, पश्चिमे विष्णुः पूर्वे इन्द्रः”
अग्निचक्रलेखनम् वा
तत्र तं न्यस्य, अद्भिरवोक्ष्य, शकलं नैऋत्यां निरस्य, आप उपस्पृश्य
अथावोक्षणतोयशेषं उत्तरतः पूर्वतो वा उत्सिचेत्। अथान्यदुदकं पात्रस्थं तत्रैवापदध्यात्।

होमकुण्डापनयनम्

हविषस् सुष्ठु पाको नयनं वऽग्निनाा सुनिश्चितस् स्यात्।
- ततो कुण्डे समिधाम् उचितो विन्यासः।
  - ज्वाला यथा काष्ठानि परितस् तिष्ठेयुस् तथा लघुशकलानां ज्वलतां विन्यासः।
परिस्तरण-दर्भाणां प्रतिग्रहः।
- देवलोकं हविषा सह यातीति भावना
अन्ते होमकुण्डं जागरूकतया बहिर् नय।