TODO: परिष्कार्यम्

Language sanskrit
Pages - 426

Creator - Fast DLI Downloader

Barcode EAN.UCC-13 5 990010 098888" ॥ श्रीः ॥ श्रीगणेशाय नमः । पराशरस्मृतिः । विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता । श्रीवत्सातिवक्षसः प्रणयिनो नित्यार्चने संविधा- माधातुं निहितं गिरीन्द्रसुतयेोत्सङ्गे स्वयं धूर्जटेः । चूडाचुम्बिकलङ्कपङ्किलकलं चन्द्रं मृणालभ्रमा- दादातुं करमुक्तिदं तमसकृडूष्टिं चिरं भावये ॥ १ ॥ - यं साक्षात्कर्तुमाद्यं पुरुषमविकृतिं योगिनः शुद्धचित्ता मैत्रयाद्यैः क्लेशकर्मेोद्भव विविधविपाकाशयैर प्रमृष्टाम् । भेदख्यातिं प्रपद्य प्रकृतिपुरुषयोराश्रयन्ते सबीजं योगं तं श्रीसहायं हरिमनिशमहं सच्चिदानन्दमीडे ॥ २ ॥ धर्माधिकारिकुल कैरवकाननेन्दु- श्रीरामपण्डितसुतेन विनायकेन । व्याख्यायते कलियुगोचितवर्णधर्म- शास्त्रं पराशर मुखोद्गतमल्पशब्दैः ॥ ३ ॥ : तरतः सततं विनैव पोतं स्मृतिसिन्धा हढतर्कनऋबन्धी । स कण्डुजनेरिवावलम्बा मम भूयादभयाय केशवोऽयम् ॥ ४॥ माधवाचार्य निर्दिषृरथमार्गानुसारिणः । स्खलने ऽपि न मे दोषः परप्रत्ययगामिनः ॥ ५ ॥ इह खलु कलिका लितानुभावान्वर्णीश्रमाननुगृहानैः परम कारुणिकैर्महामुनिभिर्वेदाभ्यासपुरस्सरेस्त त्वजिज्ञासया पृष्टान् कलिकाला २ पराशरस्मृति: [ अध्या० १ नुध्येयान् वर्णाश्रमधर्मीन् पराशरमुनिमुखादाकर्य कश्चिद्विपश्चिद्वृषि- रनबढौंः पयेरष्टानषट्शतैर्द्वादशाध्यायान् परिकल्प्य काण्डत्रयेण तात्रि- बबन्ध । तत्राद्यपद्येन यन्यावतरबीजमाह । अथातो हिमशैलाग्रे देवदारुवनाश्रये । व्यासमेकाग्रमासीनमपृच्छन्नृषयः पुरा ॥ १ ॥ उपनीय शौचाचारांश्च शिक्षयेदित्यनेनेोपनयनानन्तरं शौचाचारा- या यतो विज्ञेयत्वमुपदिश्यते श्रतो हेतोरथोपनयनानन्तरं हिमशैलाये हिमाचलशिखरे देवदारुणा वनाश्रयत्वन विविक्ते मनोऽनुकूले च विशेष- कारणाभावेन तत्त्वप्रतिभासयोग्य इति यावत् । व्यासं पराशरात्मजं कृष्णा- द्वैपायनम्, एकाय यमनियमााप्टा ड्राभ्यास पाटवादेकस्मिन्विषये वृत्तिप्र- वाहरूपेण प्रतिष्ठितचित्तं पञ्चधासु चित्तभूमिष्वतीन्द्रियवस्तुदर्शनया- ग्यवदर्थभूमिस्तिचित्तमिति यावत् । श्रासीनमैकायनिवहाय “ग्रासी- नस्य सम्भवादिति न्यायात् । ऋपयो ऽतीन्द्रियार्यदर्शनयोग्यास्तापसाः पुरा कलियुगादावपृच्छन् पप्रच्छुः । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां प्रश्नस्यैवात्र- त्युपायत्वात् । विधिवत्प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवयेति शास्त्रेण प्रखपा- तपूर्वक प्रश्नावगतस्य श्रेयस्करत्वाच्च । प्रश्नस्वरूपमाह ॥ । मानुषाणां हितं धर्मं वर्तमाने कलौ युगे शौचाचारं यथावच वद सत्यवतीसुत ॥ २ ॥ प्रवीचीनानां पश्वादीनाममामर्थ्यादुतमानां देवादीनां धर्मानुष्ठाने प्रयोजनाभावाच्च मनुष्यमात्राधि कारकत्वाच्छास्त्रस्येति मानुषाणामित्य- धिकारिनिर्देशः । साधारण्य तु वर्णाश्रमानुलोमजप्रतिलोमजानभिप्रेत्य । । हितमभिमतफलसाधन साक्षात्परम्परया वा ऐहिकामुष्मिकाभ्यदर्यानः श्रेय- ससाधनमिति यावत् । धर्ममभ्युदयनिःश्रेयसे साधनीभूय धारयतीति विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता । ३ धर्मः, स्वलक्षणप्रमाणाभ्यां चोदनसूत्रव्यवस्थापितं शौचाचारं शौचं शुद्धिः प्रायश्चित्तादिराचारः खानाचमनादिस्तयोः समाहारस्तमाचारप्रायश्चित्ते इति यावत् । व्यवहारस्य न्यायमूलकत्वेन तस्य च सर्वयुगसाधारण्ये - नायहणात् । वर्तमाने कलौ युगे स्मृत्यन्तरधर्मस्य सानुभावपुरुषानुष्ठेयत्वेन कलिकालीनाल्पसामर्थ्य पुरुषविषयत्वाभावात्तत्कालानुष्ठेयं यथावत्कल- कालानुष्ठेयधर्मप्रतिपादकश्रुत्यर्थ स्मरणपूर्वकं चकारात्तत्कालाननुष्ठेयं च भो सत्यवतीसुत सत्यवदनशीलात्मज वद कथय । एतेन प्रेक्षावत्प्रवृत्ति- प्रयोजकं विषयप्रयोजनसम्बन्धाधिकारिलक्षणमनुबन्धचतुष्टयमप्यभिहि- तम् । एवं पृष्टो व्यासः किं चकार । तच्छ्रुत्वा ऋषिवाक्यं तु सशिष्यो अन्यर्कसन्निभः । प्रत्युवाच महातेजाः श्रुतिस्मृतिविशारदः ॥ ३ ॥ तत्पूर्वादितमृषीणा वाक्य श्रुत्वा सशिष्यः सुमन्तुजैमिनिवैश- म्पायनपैलसुतैश्चतुर्वेद पुराणसंहिताप्रवर्तकैः शिष्यैस्समेता ऽग्न्यर्कसन्निभो ज्वलनादित्यवचिजतेजाभिः पूर्णे ऽत एव महातेजा ब्रह्मवर्चस्वी श्रुति- स्मृतिविशारदो वेदशास्त्रनिपुणः तु अनन्तरं प्रत्युवाच प्रतिवचनमाह । न चाहं सर्वतत्त्वज्ञः कथं धर्मं वदाम्यहम् । अस्मत्पितैव प्रवृव्य इति व्यासः सुतेो ऽवदत् ॥ ४ ॥ | अपशवो वा अभ्ये गोश्वेभ्य इतिवच चाह सर्वतत्त्वज्ञ इति स्वस्य सर्वतत्त्वज्ञानाभावप्रतिपादनं पितृप्रशंसार्थम् । यद्वा पराशरस्यैव प्रातिकल्पं कलिधर्मप्रवचनाधिकारिपुरुषत्व श्रुतिस्मृतिभ्यामवगत्य स्व- स्यानुचितं कलिधर्मानुशासनं मन्वानो व्यासः सुतोऽहं धर्म कथ वदाम्य- स्मत्पित्तैव पराशरः प्रष्टव्य इत्यवदत् । एवं प्रत्युक्ता ऋषयः किं चक्रुः । ततस्ते ऋषयः सर्वे धर्मतत्त्वार्थकाङ्क्षिणः । ऋर्षि व्यासं पुरस्कृत्य गता बदरिकाश्रमम् ॥ ५ ॥ । ४ पराशर स्मृति: [ अध्या० १ ततो ऽनन्तरं ते प्रष्टार ऋषयः सर्वे सविहितव्यासनिराकरणे- नासविहितपराशरस्य पुनः प्रष्टव्यत्वेन चाध्यवसायादविच्युता इति यावत् । धर्मतत्त्वार्थकाङ्क्षिणः धर्मस्य कलिकालानुष्ठेयस्य तत्त्वमबाधितं रूपं तत्काङ्क्षिणो ऽर्थोऽभ्युदयसाधनं तेन श्येनादाभिचाराणामनर्थानां निरास:, तं काङ्क्षन्ति अत एव ऋमितीन्द्रियधर्म तत्त्वार्थप्रश्नाभियुक्तं व्यासं पुरस्कृत्य तन्मुखेनैव प्रष्टुकामाः पराशराश्रमं बदरिकाश्रमं गताः जग्मुः । तस्य कलिकल्मष निर्माकक्षमत्वेन पराशरनिवासत्वमुचितम् । तदुक्तं कूर्मपुराणे । बदर्याश्रममासाद्य मुमुचे कलिकल्मषान् । तत्र नारायणो देवो नरेणास्ति सनातन दूति । तमाश्रमं विशिनष्टि । नानपुष्पलताकीणं फलदक्षैरलङ्कृतम् । नदीप्रस्रवणोपेतं पुण्यतीर्थोपशोभितम् ॥ ६ ॥ मृगपचिनिनादैश्च देवतायतनानृतम् । यक्षगन्धर्वसिद्धेश्व नृत्यगीतैरलङ्कृतम् ॥ ७ ॥ एतैराश्रमविशेषणैः पराशरतपः सिद्धेरुत्कर्षो ऽभिहितः । तथा हि नानाविधपुष्पावनम्रलताकीर्णत्वेन देवार्चनलक्षणतपः सिद्धेः फलोप- चितवृक्षोत्कर्षादाहारनियतेः यीष्मकाले ऽप्यशुष्यचदीप्रस्रवणप्रवाहेण त्रिषवणखानपाननियतेः, उष्णतीर्थविष्णु गङ्गादिपुण्यतीर्थशोभया नानातीर्थाटनतपःसिद्धेः मृगपक्षिणामन्योन्यवैरत्यागेन ह विश्रब्धनिनादा- दहिंसानुष्ठानस्य । उक्तं च पातज्ञ्जले तपः सिद्धिलिङ्गसूत्रेण “तत्सविधो- वैरत्याग” इति । देवतायतनावृत्तत्वेन निरन्तरस्वस्वाराध्यदेवताध्यानयो- गस्य नृत्यगीतादालङ्कतत्वेन सुखहेतुतार्यत्रिकपरिहारस्य ततश्च यदात्तपः पराशरेणात्र चीर्णं तत्फलं तत्रोपस्थितमिति तात्पर्यम् । । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । श्राश्रमप्राप्यनन्तरवृत्तमाह । ५ तस्मिनृषिसभामध्ये शक्तिपुत्रं पराशरम् । सुखासीनं महातेजेामुनिमुख्य गवानृतम् ॥ ८ कृताञ्जलिपुटो भूत्वा व्यासश्च ऋषिभिः सह । प्रदक्षिणाभिवदैश्च स्तुतिभिः समपूजयत् ॥ ९ ॥ तस्मिवाश्रमे ऋषीणां तापसानां सभा समूहस्तन्मध्ये । तेन तेषां वक्ष्यमाणकलिधर्मेषु संमतिर्दर्शिता । शक्तेर्वसिष्ठतनयस्य पुत्रं तेन विशिष्टजन्मना ऽप्यनुभावविशेषो दर्शितः । पराशरम् पराकृताः शरा यस्माद्राक्षसानां बधार्थिनाम् | अतः पराशरो नाम ऋषिरुक्तो मनीषिभिः ॥ इत्यादिनिरुक्तनामानं सुखासीनमेकाव्य साधनासनोपविष्टम् । महातेजा ब्रह्मवर्चस्वी । मुनिषु मुख्याः स्मृतिकर्तीरो गोत्रकर्त्तरिश्वाच्या- दयः तत्समुदायेनाप्यावृतं तेन स्मृतिकर्तृणामप्यत्र सम्मतिर्जी पिता । कृत- मज्जलिपुटं येनासौ व्यासः तैः प्रष्ट्रभिषिभिः सह प्रदक्षिणाभिः स्मृत्युक्तै- रभिवादेर्वेदिकला किका भिस्तुतिभिर्गुणकीर्तनैश्चकारात्पादोपसंग्रहणादि- भिस्सम्यक्कायवाङ्मनोभिरपूजयत । अञ्जलिकरणं चोक्तमाश्वलायनेन उत्तानं वामपाणिं वाङ्मुखं दक्षिणं तथा । पाण्योः पृष्ठं दृढं कुर्यादङ्गुलीभिः परस्परम् ॥ अङ्गुष्ठौ च दृढीकृत्य क्रियते या तथा ऽञ्जलिः । सा ब्रह्मणा कृतत्वात्तु ब्रह्माज्ज लिरिति स्मृता ॥ वेदारम्भे विशेषेण समाधौ च विशिष्यते । ब्रह्मयज्ञे च कार्य स्यात्सावित्रीग्रहणे तथेति ॥ एतेन गुरूपसत्तिप्रकारो दर्शितः । एवं पूजितः परम्शरः किं चकार । ततः संतुषृहृदयः पराशरमहामुनिः । आह सुस्वागतं ब्रूहीत्यासीनो मुनिपुङ्गवः ॥ १० ॥ 4 ६ पराशर स्मृति: [ अध्या० १ ततो ऽनन्तरं सम्यक् तुष्टहृदयः पराशरनामा महामुनिरतिमन - नशीला मुनिपुङ्गवस्सर्वमुनिमान्यस्तेन तपसा वयसा च वृद्धत्वादासीन एवं नाभ्युत्थितस्तस्य “ऊर्ध्वं प्राणा युत्क्रामन्ति यूनः स्थावर आयति । प्रत्युत्थानाभिवादाभ्यां पुनस्तान्प्रतिपद्यत इति स्मृत्या स्यविरविषयत्वा- तु, सुस्वागतं ब्रूहीत्याह । एवमनुयुक्तो व्यासः प्रतिवचनपूर्वकं पृच्छतीत्याह । कुशलं सम्यगित्युक्त्वा व्यासः पृच्छत्यतः परम् । अतः परं पराशरस्य कुशलप्रश्नानन्तरं स्वकुशल सम्यगभिधायान- न्तरं विवचितमयं मुनिप्रश्नादवश्यजिज्ञासितव्य व्यासः पृच्छति । प्रश्नप्रकारमाह । यदि जानासि भक्ति मे स्नेहाद्वा भक्तवत्सल ॥ ११ ॥ धर्मं कथय मे तात ह्यनुग्राह्यो ऽह्यहं तव । यदि मे भक्तिमाराध्यत्वेन स्वज्ञानविषयां जानासि तदा भक्तव- सलत्वेन यदि वा पुत्रस्नेहेनोभयथाप्यनुग्राह्मस्तवाहमिति हे तात धर्म, वर्तमाने कलौ युग” इति मुनिप्रश्नबला “त्सर्वे नष्टाः कलौ युग”- इति प्रश्नशेषाच्च कलिकालानुष्ठेयं मे माम् कथय पुनर्म्मादितिवचनं स्वस्योपदेशार्ह भाव प्रयोजकधर्मवत्त्वज्ञापनाय यथेोक्त गन्धर्वविद्यायां छन्दोगे: “इदं तावज्ज्येष्ठपुत्राय पिता ब्रह्म प्रब्रूयात् प्रणम्राय चान्ते- वासिने नान्यस्मै कस्मै च नेति । ननु मन्वादिधर्मः किं त्वया न श्रुता येन पुनर्धर्मप्रश्नः क्रियते दत्याशय बुभुत्सितं धर्म परिशेषयितुमाह । श्रुता मे मानवा धर्मी वासिष्ठाः काश्यपास्तथा ॥ १२ ॥ गार्गीया गौतमीयाश्च तथैवाशनसाः स्मृताः । अत्रेर्विष्णोश्च संवततादङ्गिरसस्तथा ॥ १३ ॥ शातातपाच हारीतायाज्ञवल्क्यात्तथैव च आपस्तम्बकृता धर्मः शंखस्य लिखितस्य च ॥ १४ ॥ विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता | धर्मराजकृताश्चैव बृहस्पतिकृताश्च ये । कात्यायनकृताचैव तथा प्राचेतसान्मुनेः ॥ १५ ॥ मे मयेत्यर्थः । बहुलानुशासनात् । पञ्चम्यन्तानामत्र्यादिपदाना- मनुषक्तेन श्रुतपदेन सम्बन्धः । आपस्तम्बेन कृताः प्रोक्ता इति यावत् शंखस्य लिखितस्य च प्रवचनेन ये संवर्धिनेो धर्माः प्रचेता एव प्राचेतस: वायसराक्षसादिव । , यदि स्माती मानवादयो धर्मः श्रुतास्तर्हि श्रौता किं बुभु- त्सिता इत्याशङ्कत ग्रह | श्रुता होते भवत्प्रोक्ताः श्रुत्यर्थी मे न विस्मृताः । अस्मिन्मन्वन्तरे धर्मः कृतत्रेतादिके युगे ॥ १६ ॥ अस्मिन् वर्तमाने वैवस्वते मन्वन्तरे तथा तदन्तर्गतेषु कृतचेताद्वा- परेषु श्रादिशब्दाद्वापरयहणं न कलेस्तस्य प्रायेण श्रौतधर्मविकलत्वात् । युगेषु ये श्रुत्यर्थी प्रत्यक्षश्रुतिविहिता अग्निहोत्रादयो धर्मः, एते मया श्रुताः । तदेतत्तत्वाऽपि प्रसिद्धमिति हिशब्दार्थः, तत्र हेतुर्भवत्प्रोक्ता इति श्रुतानामपि विस्मरणे पुनः श्रवणं मर्योप्सतमित्याशङ्कते न विस्मृता इत्युक्तं ततश्च स्मार्तीनां मानवादिधर्माणां श्रतानामग्निहोत्रादीना- मेतन्मन्वन्तरान्तर्गतकृतचेताद्वापरधर्माणा च नाय प्रश्नस्तस्मात्परिशेषेण कलिधर्मप्रश्न इति सिद्धम् । एतनिर्देशेन प्रतियुगमिव प्रतिमन्वन्तरमपि धर्मभेद उक्तः । तथा च वायवीये प्रतिमन्वन्तरं चैव श्रुतिरन्या विधीयत इति । यद्यपि नित्यत्वात्सर्वकालमेकरूप एव वेद इति न्यायविदां घ- ण्टाघोषेण प्रतिमन्वन्तरमध्येयवेदस्वरूपभेदो नास्ति तथा ऽपि कालभेदेन तत्तत्कालीनधर्मविधायकानां वेदवाक्यानां भेदे नानुपपत्तिर्यथा वसन्ते ब्राह्मणेो ऽग्नीनादधीत ग्रीष्मे राजन्यः शरदि वैश्यः पौर्णमास्या पौर्ण- मास्यया यजेतामावास्यायाममावास्यायेत्यादीनां तथा प्रतिमन्वन्तरमपि C पराशरस्मृतिः [ अध्या० १ तत्तद्धर्म्मविधायक वेदवाक्यभेदे न दोषस्तथा च तन्मलकधर्माणामदि भेद इत्यलम् । एतेन “श्रुतिश्व शौचमाचारः प्रतिकालं त्रिभिात” इत्या- पकायनवाक्यमपि व्याख्यातम् । तमेव धर्मभेदं विवृणोति । सर्वे धर्माः कृते जाताः सर्वे नष्टाः कलौ युगे । चातुर्वर्ण्य समाचारं किञ्चित्साधारणं वद ॥ १७ ॥ सर्वे देशकालावस्यादिभेदेन बहुविधा ये धर्मः । धर्म बहुविधा लोके श्रुतिभेदमुखोद्गताः । देशभेदाच्च दृश्यन्ते कुलभेदात्तथैव च ॥ जातिधर्मा वयोधर्मी गुणधर्माश्च शोभने । शरीरकालधर्मश्च आपहूमीस्तथैव च ॥ एतद्धर्मस्य नानात्वं क्रियते लेाकवासिभिः । इत्यानुशासनिकेोक्तान् कृते सत्ययुगे युगसामर्थ्येनाक्षीणप्रभावाणां पुरुषाणामसन्दिग्धाविपर्यस्त प्रमाणप्रमेया यथावदनुष्ठेयाश्च जातास्ते जेतादिषु पादहानिक्रमेण चीयमाणाः कलौ युगे यथेोत्तरं सर्वात्मना वि- नष्टास्तादृशप्रमातृप्रमाणादाभावात् । तदुक्त पुराणसारे कृते चतुष्पात्सकलो निर्व्याजो व्याधिवर्जितः । वृषः प्रतिष्ठितो धर्मा मनुष्येष्वभवत्पुरा । धर्मः पादविहीनश्च त्रिभिरंशः प्रतिष्ठितः । त्रेतायां द्वापरे ऽर्द्धन व्यामिश्रो धर्म दृष्यते ॥ त्रिपादहीमस्तिष्ये तु सत्तामात्रेण तिष्ठति । वृषो वृष रूपः तिष्यः कलिः । मात्स्ये । ततः प्रभृत्ययं लोकः सर्वो ऽप्यापत्स्यते भृशम् । अनृतो ऽपहितो भ्रष्टो धर्मतः कामतो ऽर्थतः ॥ श्रौतस्मार्त्त प्रशिथिले नष्टधर्माश्रमे तथा । सङ्करं दुर्बलात्मानः प्रतिपत्स्यन्ति मोहिता इत्यादि । विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता । W अतश्चाल्पसामयैः पुरुपैस्तेषां देशकालवयोवस्थादिभेदभि- चानां धर्मणां यथावनज्ञानानुष्ठानासम्भवाच्चतुर्वर्णानुष्ठेयं तर्त्ताद्वशेषा- नादरेण सर्वसाधारणं किञ्चिद्वदेति । यत्त्व हिसादिसाधारणधर्मप्रश्ना ऽयमिति व्याख्यातं तत्र । अये तेषामप्रतिपादनेनोत्तरस्य न्यूनत्वप्रसङ्गात तस्माद्यथोक्तमेव साधीय इति । ननु चतुर्वर्णधर्मप्रश्नाऽयमनुपपत्रः कलौ क्षत्रियवैश्ययेोरभावात् । तथा च भागवते । महानन्दसुतो राजन् शूद्रागर्भोद्भवो बली । महायम इति ख्यातो नन्दतत्रविनाशकृत् ॥ ततो नृपा भविष्यन्ति शूद्रप्राया अधार्मिकाः । येऽतीता वर्तमाना ये भविष्यन्ति च पार्थिवाः ॥ ते न उद्देशतः प्रोक्ता वंशीयाः सोमसूर्ययोः । 1 1 आरभ्य भवतो जन्म यावचन्दाभिषेचनमिति । अत्र सामान्येन चत्रविनाशावगमात्परीक्षितमारभ्य नन्दपर्यन्तमेव तत्सद्वाधबोधनाच्चोपरिष्टात्तदभावो गम्यते वैश्यानां स्वनुपलब्ध्यैव तनिश्चय इति । उच्यते । अत्रोपक्रमोपसंहाराभ्यां क्षत्रियाणां राज्याभावमात्र प्रसी- यते न स्वरूपाभावः । न च क्षत्रियविनाशदत्यनेन तत्सिद्धिः । तस्यापि ताभ्यां राज्याभावमाचपरत्वात । अन्यथा प्रत्यक्षविरोधापत्तेः प्रत्यत्तेौव तदुपलब्धेः । अत एव हरिवंशे । वैश्याचाराश्च राजन्या धनधान्योपजीविनः । युगोपक्रमणे पूर्व भविष्यन्ति द्विजातय इति । युगोपक्रमणे कलियुगोपक्रमणे तथैवोपक्रमात् । एवं च वैश्यानामपि गुर्जर देशे प्रत्यत्तोपलब्धिरेव सत्तागमिकेत्यलं विस्तरेण । 1१० पराशरस्मृति: [ अध्या० १ इदानों तत्तद्विशेषविहितमसाधारणधर्म पृच्छति । चतुर्णामपि वर्णानां कर्तव्यं धर्मकोविदैः । ब्रूहि धर्मस्वरूपज्ञ सूक्ष्मं स्थूलं च विस्तरात् ॥ १८ ॥ विविधवादिविप्रतिपत्त्या दुर्निरूपं धर्मस्वरूपं सम्यक् जानातीति धर्मस्वरूप स्सो ऽच सम्बोध्यते । विप्रतिपत्तिश्चेत्यं विहितनिषिद्धक्रिया- साध्यावात्मगुणा धर्माधर्माविति तार्किकाः । यो यागादिक मनुतिष्ठति तं धार्मिकमिति प्राचक्षत इति यागादिकमेव धर्म इति भाष्यकृतः । द्रव्यक्रिया गुणादीनामैन्द्रियकत्वे ऽपि न तादूयेण धर्मत्वमपि तु यः- साधनतया वेदात्प्रतीयमानत्वेनेन्द्रियागोचरत्वाद्धर्मस्येति भाट्टाः । धात्व- र्थसाध्यं स्वर्गादिफलसाधनमपूर्वमेव कार्यनयोगापरपर्यायो धर्म इति प्रा- भाकराः । मत्त्याऽऽयैः क्रियमाणं त शंसन्त्यागमवेदिनः । सधर्मेौ यं न मर्हन्ति तं धर्म स्वं निबोधतेति मानवाः । दुर्निरु- पत्वं च महाभारते अधमी धर्म इति व व्यवसायो न शक्यते । कर्तु मस्मद्वधैर्ब्रह्मवतो न व्यवसाम्यहमिति धृष्टद्युचेनेोक्तम् । राजधर्मे ऽपि न कल्माषो न कपिलो न कृष्णो न च लोहितः । अणीयान् तुरधारायाः को धर्मं वक्तुमर्हतीति ॥ एवं विप्रतिपत्तौ दुर्जयत्वं च स्वर्गादिसाधनं शास्त्रोक्तं समधिगम्या- तिशयो धर्म इति सर्वानुगतधर्मस्वरूपज्ञ चतुणों वर्णानां कर्तव्य धर्मको वि- द्वैर्धर्मशास्त्रतत्त्वाभिनैश्च कर्तव्यं विस्तरात्कात्स्न्येन सूक्ष्मं स्थलं व द्विविध- मपि धर्म ब्रूहि तत्र चतुर्वर्णाभिप्रायेण स्थूलं धर्मको विदाभिप्रायेण च सूक्ष्ममिति विवेकः । द्वैविध्यं च “बहुधा दृश्यते धर्मः स्थूलः सूक्ष्मो द्विजासमेत” धर्मव्याधोपाख्याने प्रयोजितं तत्र लोकवेदविरोधे जायत्येव विहितः सूक्ष्मस्तदविरोधे विहितश्च स्थूल इति । सूक्ष्मश्व धर्मे द्रौपदी विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । ૧૧ विवाहादिः तथा च लोकविरोधे तस्मादेकस्य बहवो जाया भवन्ति नै- कस्यै बहवः सहपत्य इत्यादि श्रुतिविरोधे च जायति युधिष्ठिरेण लोक- वेदविरुद्धो ऽयं धर्मेौ धर्मभृता वर “सूक्ष्मोधर्मी महाराज ना ऽस्य विद्बो गतिं वयमिति धर्मे सन्दिहानं द्रुपदम्प्रति सूक्ष्मधर्मत्व न प्रपञ्चितः 1 एतेन प्रत्यतश्रुतिविरुद्धस्य कथं धर्मत्वमिति चोदां निरस्तम् । सूक्ष्मत्वाद्दुर्ज्ञेयत्वाच्च । सूक्ष्मो धर्मस्तत्र तत्र वक्ष्यमाणस्तथाविधो ऽल्प- प्रायश्चित्तादिः स्थूलश्च धर्मः खानाचमनादिः क्षोदाचमैरपि बोद्धुं योग्यः । चतुणी वर्णानामिति समुदितप्रश्नेऽपि प्रत्येकं कार्यपरिसमाप्तेरसाधा- रणधर्मप्रश्न एव तात्पर्यम् । तांश्चोत्तरतः स्वयमेव स्पष्टयिष्यति । एवं च साधारणासाधारणधर्मप्रश्नद्वयेन तत्र तत्र साधारणासाधारणप्रायश्चि- त्तादिप्रतिपादनमुपपादितमिति । उक्तवक्ष्यमाणयोः प्रश्नोत्तरयोरसाङ्कयायोत्तरमवतारयति । व्यासवाक्यावसाने तु मुनिमुख्यः पराशरः । धर्मस्य निर्णयं प्राह सूक्ष्मं स्थूलं च विस्तरात् ॥ व्यासवाक्यावसाने व्यासोक्तिसमाप्ती मुनिमुख्यः स्थूलसूक्ष्म धर्मवि- वेचनप्रवचनकुशलः पराशरो धर्मस्य व्यासप्रश्नविषयस्य निर्णयं निर्णोयत इति निर्णयः स्वरूपं सूक्ष्म स्थूलं च बिस्तरात कार्त्स्न्येन प्रकर्षेणोक्तिचातु- येणार । वक्ष्यमाणधर्मतत्त्व ग्रहणाय श्रोतृसावधानता विधसे । श्रृणु पुत्र प्रवक्ष्यामि शृण्वन्तु मुनयस्तथा ॥ १६ ॥ हे पुत्र पुचामनरकत्राणसमर्थ त्वदुभुत्सितं धर्ममह प्रवक्ष्यामि तं त्वं सावधानीभूय श्रृणु तथा त्वया सहागता अत्रा ऽवस्थिताश्च मुनयो धर्ममननशीला अपि मया वक्ष्यमाणं धर्म श्रृण्वन्तु यत्र पुत्रे मुनिषु च स्वस्य समपक्षपाततां ज्ञापयितुं मुन्युपादानं तेन मुनीनामपि व्यासं प्रति प्रश्ना- वैव लब्धोत्तरत्वमिति । ૧૨ पराशर स्मृति: [ अध्या०-१ इदानों स्वाभिधेयधर्मस्य स्वोत्प्रेक्षामात्रमूलत्वशङ्काया वारणमय तत्प्रमातृप्रमाणानां प्रावाहिकों नित्यतां वक्तुं सृष्टिप्रलया प्रपञ्चयति । कल्पे कल्पे दयोत्पत्त्या ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः । श्रुतिस्मृतिसदाचारनिर्णेतारश्च सर्वदा ॥ २० ॥ कल्पते जगदस्मिन्काले इति कल्पः स च सृष्ट्यादिप्रलयान्तो जगदवस्थितिकालः स द्विविधो ऽवान्तरकल्पो महाकल्पश्च तत्र चतुर्मु खस्य दिनमात्रमवान्तरकल्पः तदुक्तं काम्यै ब्राह्ममेकं महाकल्पस्तावती रात्रिरिष्यते । चतुर्युगसहस्रं तत्कल्पमाहुर्मनीषिण इति । चतुर्मुखायुः परिमिती महाकल्पः स च ब्राह्मेण मानेन शतसंघ- त्सरपरिमितः पराद्वापरपर्ययः । तदुक्तं सूतसंहितायाम् त्रिशतैः षष्टिभिः कल्पैर्ब्रह्म वर्षमीरितम् । वर्षाणां यच्छतं तस्य तत्परार्द्धमिहोच्यते ॥ ब्रह्मणो ऽन्ते मुनिश्रेष्ठ मायायां लीयते जगदिति । तदेषां कल्पानामनन्तत्वप्रदर्शनाय चयोत्पत्त्येति । तदुक्तं लै एवं कल्यास्तु संख्याता ब्रह्मणो ऽव्यक्तजन्मनः । कोटिकोटिसहस्राणि कल्पानां मुनिसत्तमेति । कल्पे कल्पे प्रतिकल्पं चयेोत्पत्त्या पूर्वकल्पान्ते क्षय उत्तरकल्पादी उत्पत्तिरिति तयपूर्विका उत्पत्तिः दयोत्पत्तिः क्षयस्य पूर्वनिर्देशश्च संसा- दानादित्वसूचनाय प्रेत्यभावत्वादुत्पत्तेः । नित्यनैमित्तिकप्राकृतिकात्य- न्तिकचतुर्विधेषु चयेषु नैमित्तिकप्राकृतिकाभ्यां तयाभ्यां उत्पत्त्या पुनः प्रादुर्भावेन च ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः श्रुतिस्मृतिसदाचारास्तनिर्णेतारश्वका- राम ऽपि सर्वदा अनादान्ते संसारे उपलक्ष्यते, तत्र नैमित्तिकः तयो वान्तरकल्पान्ते ब्रह्मदिवसान्तरूपे ब्रह्मणि सुप्ते चतुर्विधभूतयामस्य धु वलोकपर्यन्तस्य नाश उच्यते, श्रुतिनाम वेदः स्मृतिर्धर्मशास्त्रं सदाचारी होला काव्याचारस्तवर्णेतारो वेदशाखार्थविभागका रि व्यासकटकोथु- विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । १३ मबौधायनाश्वलायनजैमिन्याद्याः स्मृतिनिर्णेतारो मन्वादया अष्टादशभू- लस्मृतिकतारो नाबाल्यादयो ऋष्टादशोपस्मृतिकतारो वसिष्ठादयश्चैक- विंशतिरिति । तदुक्तं । मनुर्बृहस्पतिर्दता गौतमो ऽथ यमो ऽङ्गिराः । योगीश्वरः प्रचेताश्व शातातपपराशरी ॥ संवताशनसेो शंखलिखितावत्रिदेव वा । बिष्णवापस्तम्बहारीता धर्मशास्त्रप्रवर्तकाः ॥ एते झष्टादश प्रोक्ता मुनयो नियतव्रताः । नाबालिनाचिकेतश्च स्कन्दा लौगातिकाश्यपैा ॥ व्यासः सनत्कुमारश्च शन्तनुर्जनकस्तथा । व्याघ्रः कात्यायनश्चैव जातूकर्यः कपिञ्जलः ॥ बौधायनश्च काणादो विश्वामित्रस्तथैव च । पैठीनसिर्ग भिलश्चेत्युपस्मृतिविधायकाः ॥ वसिष्ठा नारदश्चैव सुमन्तुश्च पितामहः । विष्णुः काष्ययजिनिः सत्यनतो गार्ग्यश्व देवलः ॥ जमदग्निर्भरद्वाजः पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः । प्रात्रेयश्च गवेयश्च मरीचिर्वत्स एव वा ॥ पारस्करश्च श्रृङ्गा वै वैजवापस्तथैव च । इत्येते स्मृतिकती एकविंशतिरीरिता इति । सदाचारनिर्णेतारो होलाकाद्यनुष्ठातारस्तत्कुलवृद्धाः चकारात पुराणोपपुराणप्रणेतारो व्यासादयो ऽपि एते सर्वे ऽपि प्रतिकल्प क्षीयन्ते पुनरुत्पदान्त इत्यर्थः । तदाह मनुः तस्य सेो ऽर्हनिशस्यान्ते प्रसुप्तः प्रतिबुध्यते । प्रतिबुद्धश्व सृजति मनः सदसदात्मकम् ॥ ૧૪ पराशरस्मृति: [ अध्या० १ C एवं स जायत्स्वप्राभ्यामिदं सर्व चराचरम् । संजीवयति चा ऽजस्र प्रमापर्यात चाऽव्ययति । प्राकृतस्तु तयो मायापरपर्यायायां प्रकृतौ यदा ब्रह्मादीनां लयः । तदुक्त सूतसंहितायाम् । ब्रह्मणो ऽन्ते मुनिश्रेष्ठ मायायां लीयते जगत् । तथा विष्णुश्च रुद्रश्च प्रकृता विलय गता ॥ ब्रह्मणश्च तथा विष्णोस्तथा रुद्रस्य सुव्रताः । मूर्तयो विविधास्तेषु कारणेषु लयं ययुरिति ॥ एव लीनेषु ब्रह्मादिषु ब्रह्मायुः कालपरिमितप्रलयकालानन्तरं भगव- सच्चिदानन्दरूपस्य मिसृतोत्पाते “सो ऽकामयत बहु स्यां प्रजाये- येति” श्रुतेः । ततो ब्रह्मविष्णुरुद्रात्मकत्वेन जेधा भवति तेषामायो ब्रह्मा “ब्रह्मादेवानां प्रथमः संबभूवेति श्रुतेः । तस्य प्रोक्ता अय्यास्तनवो ब्रह्मा रुद्रो विष्णुरित्यथ ह खलु चास्य राजसोशः सोऽव ब्रह्माऽथ यो ह खलु चास्य तामसेोशः सेोऽयं रुद्रो यो ह खलु चास्य सात्विक- शः सोय विष्णुः शर्व एकस्त्रिधा भूत इति मैत्रश्रुतेः एक एव शिव. साक्षात् सृष्टिस्थित्यन्तसिद्धये । ब्रह्मविष्णुशिवाख्याभि: कलनाभिर्व्यजृम्भत इति । स्कन्दाच्च । एवं सृष्टो ब्रह्मा धर्म सृजति । तथा च श्रुतिः । स नैव व्यभ- । वत्त यो रूपमत्यसृजत धर्म नदन्तचत्रस्य चत्रं यदुर्मस्तस्मादमात्परं- नास्तीति । मनुरपि सृष्टि ससर्ज चैवेमां स्रष्टुमिच्छन् इमाः प्रजाः कर्मणां च विवेकार्थं धर्माधर्मे व्यवेचर्यादित | तदेव प्रतिकल्प ब्रह्मादीनां मन्वादीनां धर्मस्य च नायमानत्वाव दमपूर्व ममेव प्रवचनमिति तात्पर्यम् । 1 विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । ૧૫ नन्वेव स्मृतिवत् श्रुतेरपि पौरुषेयत्वात्तन्मूलकस्मृत्यादाभिधेय- धर्मस्याप्यश्रद्धेयतैवेत्यत ग्राह न कश्चिदतीस्ति वेदं स्मृत्वा चतुर्मुखः । तथैव धर्मीन्स्मरति मनुः कल्पा ऽन्तरे ऽन्तरे ॥२१॥ ईश्वर ब्रह्मव्यासानां मध्ये कश्चिदपि वेदानामृगादीनां कती वाक्यार्थज्ञानपूर्वक वाक्यरचयिता नास्त्यपि तु चतुर्मुख ब्रह्मा ईश्वरात्पू- कल्पाधिगतं वेदं स्मृत्वा कल्पान्तरेन्तरे प्रतिकल्पं धर्मोन्स्मति तत्र मन्त्रार्थवादादिषु विप्रकीर्णान्वर्णाश्रमधर्मान् सङ्कलयन् पितामहप्रजापत्या- दिस्मृतिरूपेणेापनिबध्नाति । व्यासस्तु केवल राशीभूतं वेदं ऋगादिप- थक्करणेन चतुर्धा करोतीति न कस्याऽपि वेदकर्तृत्वम् । तदुक्तं मात्स्ये अस्य वेदस्य सर्वज्ञः कल्पादौ परमेश्वरः । व्यञ्जकः केवलं विमा चैत्र कर्ता न संशयः ॥ ब्रह्माणं मुनयः पूर्व सृष्ट्या तस्मै महेश्वरः । दत्तवानिखिलान्वेदान्विमा आत्मनि सुस्थितान् ॥ ब्रह्मणा चोदितो विष्णुर्व्यासरूपी द्विजोत्तमः । हिताय सर्वभूतानां वेदभेदान्करोति स इति । ब्रह्मणो धर्मशास्त्र हनु इदं शास्त्र तु हत्या उसो गामेत्र स्वयमादितः । विधिवद्वाहयामास मरीच्यादीन युनीनिति । यथा ब्रह्मा धर्मशास्त्र करोति तयैव प्रतिकल्प स्वायभुवो मनुरपि वेदात धर्मास्मृत्योपनिबधाति । मनुरिति विष्णवादीनामप्युपलक्षणम् । एतेन प्रतिमहाकल्प प्रत्यवान्तरकल्प च ब्रह्ममन्वादिभिः श्रुतिस्मृतिधर्माणां स्मरणप्रणयनाभ्यां प्रावाहिकी नित्यनेोक्ता भवतीति । तदुक्तमाश्वमेधिके युगेष्वावर्तमानेषु धर्मे ऽप्यावर्तते पुनः । धर्मव्वावर्तमानेषु लोको ऽप्यावर्तते पुनरिति । 1 १६ जानीते पराशर स्मृतिः [ अध्या० १ युगभेदधर्मवैलक्षण्यमभिप्रेत्य धर्मानिति बहुवचनात्तदेव प्रति अन्ये कृतयुगे धर्मस्त्रेतायां द्वापरे युगे । अन्ये कलियुगे नृणां युगरूपानुसारतः ॥ २२ ॥ कृतयुगे सत्ययुगे धर्म वक्ष्यमाणास्तपः प्रभृतयो ऽन्ये भित्रस्वरूपाः भिचचोदनाचोदितत्वाद्धर्मस्वरूपभेदे च शब्दान्तरादेरेव प्रयोजकत्वात् । तथैव त्रेतायां द्वापरे युगे कलियुगे चाऽन्ये तत्र हेतुमाह नृणां युगरूपा नुसारत इति । युगस्य कृतादेः रूपं स्वरूपं चतुः सहस्रवर्ष परिमितत्वं चतुश्चरणधर्माधिष्ठितत्वादि च तदनुसारतस्तदनुसरणेन । अयमभिसन्धिः चतुःसहस्रवर्षपरिमिते सत्ययुगे मनुष्याणां चतु- वर्षशतान्यायुर्भवति इतरे युगे त्रेतायुगादिषु एकैकस सन्यनेष्वे केऋश- तन्यूनमायुर्भवति तथा कृतयुगे धर्मप्राबल्यादारोग्यादिसामर्थ्यमधिकम् । इतरेषु त्वधर्माभिभवात्सामर्थ्यन्यूनतेति । एवं च सति सर्वधर्मेषु सर्वयुग- साधारण्येन समानमधिकारं कथं मनुष्याणां चोदना ब्रूयात् सामर्थ्यरूपा- धिकारिविशेषणतारतम्यात् । सिद्धं चैतत्तृतीयेऽधिकरणे । यथाविनियोग- मधिकारसमर्थनात् । अत एव मनुनापि । चत्वार्याहुः सहस्राणि वर्षाणां तु कृतं युगम् । तस्य तावच्छती सन्ध्या सन्ध्यांशश्च तथाविधः ॥ इतरेषु ससन्ध्येषु ससन्ध्यांशेषु च त्रिषु । एकापायेन वर्तन्ते सहस्राणि शतानि चेति सर्वयुगपरिमाणमभिधाय । चतुष्पात्सकला धर्मः सत्यं चैव कृते युगे । ना धर्मेणागमः कश्चिन्मनुष्याम्पतिवर्तते ॥ इतरेष्वागमाद्रुमः पादशस्त्ववरोपितः । चौरिकानृतमायाभिर्धर्मश्वापति पादश: ॥ 咩 विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता । अरोगाः सर्वसिद्धार्थश्चतुर्वर्षशतायुषः । कृतत्रेतादिषु स्वेषां वयो हुसति पादश: ॥ वेदोक्तमायुर्मत्यानामाशिषश्चैव कर्मणाम् । फलन्त्यनुयुगं लोके प्रभावश्च शरीरिणाम् ॥ १० इत्यन्तेनाधिकारिविशेषणानां सामर्थ्यादीनां तारतम्यं प्रतिपादय अन्ये कृतयुगे धर्मस्त्रेतायां द्वापरे परे । अन्ये कलियुगे नृणा युगहासानुरूपतः ॥ इति स्पष्टमेवोपसंहृतम् । तथैोपकायनो ऽपि श्रुतिश्च शैौचमाचारः प्रतिकालं विभिदाते । नाना धर्मः प्रवर्तन्ते मानवाना युगे युगे ॥ इति । यत्तु अन्यशब्दो न धर्मस्वरूपान्यत्वऽपरोऽपि तु प्रकारान्य- स्वपरो ऽन्यथाधर्मप्रमाणचोदनानामपि प्रतियुगं भेदापत्तेः । न हीयं चोदना कृते ऽध्येतव्या इयं त्रेतायामिति व्यवस्थापकं कि चिदस्तीति तच्चिन्त्यम् मनुगौतमशङ्खलिखितपराशरवचनानुमितचोदनानां स्वरूपभेदभिवानां “कृते तु मानवा” इत्यादिवाक्येन प्रतियुगं व्यवस्थायाः प्रत्यक्षसिद्धत्वात् । यश्चात्र प्रकारान्यत्वं दृष्टान्तः । एकस्याप्यग्निहोत्रस्य सायम्प्रातः कालभेदेन ऋतं त्वा सत्येन परिषिञ्चामीति सायं परिषिञ्चति सत्य स्वर्तन परिषिञ्चामीति प्रातरित्यनुष्ठानप्रकारभेददर्शनं सेो ऽपि विषमः । म एको धर्मः तपःप्रभृतिभिः प्रकारैर्भिदात दति शक्य वक्तुं शब्दान्तर- न्यायेन यागदान होमबत्तस्य भिवस्वरूपत्वात् । अग्निहोत्रे तु भेदकप्रमां- णाभावेन विधिनैवैकत्वावगमात् प्रकारे भेदचोदनानामपि युगभेदेन भेदापत्तिश्व तुल्येवेत्यास्ता तावत् । तस्माद्वर्मस्वरूपभेद एव वाक्यार्थ इति । प्रतिज्ञातं धर्मस्वरूपभेदमुदाहरति । तपः परं कृतयुगे त्रेतायां ज्ञानमुच्यते । द्वापरे यज्ञमेवाहुदीनमेव कलौ युगे ॥ २३ ॥ ૧ पराशर स्मृति: [ अध्या०.१ तपसन्ताप इत्यस्माद्धातोर्निष्पत्वेन तपः शब्देन मुख्यवृत्त्या कच- न्द्रायणादिभिर्देहशोषणमेवोच्यते । तदुक्त स्कान्दे वेदोक्तेन प्रकारेण कृचान्द्रायणादिभिः । शरीरशेषणं यत्तत्सप इत्युच्यते बुधैरिति ॥ यद्यपि, कोऽहं मातः कथं केन संसारं प्रतिपचवान् । इत्यभिध्यानमर्थज्ञास्तपः शंसन्ति पण्डिताः ॥ तपस्त्वाधर्मवर्तित्वं शौचं सङ्करवर्तनम् 1 एतत् खलु वा वै तप इत्याहुर्यः स्व ददातीत्यादिस्कान्दव्यासत्रु- तिवाक्यैज्ञानयज्ञदानानामपि तपस्त्व गम्यते तथा ऽप्यच ब्राह्मणपरित्रा- जकन्यायेन तदितरविषयस्तपः शब्द इति । परमत्यायाससाध्यं कठिनमि- त्यभिलषितफलसाधनं कृतयुगे सत्ययुगे तथा त्रेतायुगे ज्ञानं बाह्मेन्द्रियवृ. त्तिनिरोधेनात्मदर्शनं परमुच्यते ! (c) यद्यपि धर्मभेदनिरूपणप्रस्तावे ज्ञानोपन्यासो न युक्तस्तथा ऽप्ययं परमो धर्मो योगेनात्मदर्शनमिति” योगिवाक्येनात्मज्ञानस्या ऽपि परमधर्मत्वप्रतिपादनाव विरोधः । द्वापरे यज्ञमेव ज्योतिष्टोमादिक पर- माहुः | कलौ युगे दानमेव देशे काले उपायेन श्रद्धया द्रव्यस्य पात्र प्रतिपादनमेव परमाहुः । पराशरः तदाह मनुः तपः परं कृतयुगे त्रेतायां ज्ञानमुच्यते । द्वापरे यज्ञमेवाहुदानमेक कलौ युगे । इति । परत्वं चाल्पस्य कृतयुगीयदानफलसाधकत्वेन । सदाह बृहत्प- शते तु या कृते दत्ते फलाप्तिः पुरुषस्य सा ।

• दत्तैस्तु दशभिर्नृणां फलाप्तिः स्यात्कलौ युगे ॥ इति । नेयं परिसङ्ख्या तेन शास्त्रान्तरेण प्राप्तानामपि धर्माणामसाधार- णत्वमविरुद्धम् । यथेोक्त वासिष्टले यो: विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता । कृते ध्यानं तपश्चैव कर्तुं शक्यमयत्नतः । ज्ञानयोगी मुनेः शक्यो चेतायामप्रमादतः ॥ द्वापरे शक्यते कर्तुं यागो ऽक्कशेन सुव्रत । दानमेव कला शक्य कर्तुं सर्वजनैः सदा ॥ इति । वायवीये ऽपि इज्यादानं तपस्सत्य त्रेतायां धर्म उच्यत इति । बृहस्पतिना ऽप्युक्तम् तपो धर्मः कृतयुगे ज्ञानं त्रेतायुगे स्थिते । s द्वापरे चाध्वरः प्रोक्तस्तिष्ये दानं दया दमः ॥ इत्यादि । एवं प्रतियुगं धर्मव्यवस्थामभिधाय तत्प्रमाणव्यवस्यामाह । कृते तु मानवा धर्मस्त्रेतायां गौतमाः स्मृताः । द्वापरे शंखलिखिताः कलौ पाराशराः स्मृताः ॥ २४ ॥ कृते सत्ययुगे मानवा मनुप्रोक्ता धर्मस्तेन प्रोक्तमित्यण् । एवं गौत्तमाः गौतमप्रोक्तास्त्रेतायां द्वापरे शङ्खलिखिताः शङ्खलिखिताम्यां शम्भूय प्रोक्ताः छान्दसो वृध्यभावः कलौ पाराशराः पराशरप्रोक्ता: स्मृतशब्दस्य द्विर्बचनं प्रत्येक वाक्यचतुष्टये ऽपि " उपरि हि देवेभ्यो धारयतीत्यत्रैव हेतुम- विगदेन हि शब्देन समानार्थतया प्रसिद्धवदनुवादेन विधित्वं कल्पयितुम् । सेन कला पाराशरधर्मः कर्तव्या इत्यर्थः सिर्ध्यात । ततश्चानुवादमाचमे- तदिति निरस्तम् । कि तु कृतादिषु मानवादिधर्मा व्यवस्थाप्यन्ते वार्च- घीपौर्णमास्यामनुच्येते वृधन्वती श्रमावास्यायामितिवत् । अत एव बृह- स्पराशरेण मन्वादिधर्माणां कलावशक्यानुष्ठानत्वमुक्तम् । युगेषु त्रिषु ये प्रोक्ता धर्म मन्वादिकैर्मुने । शक्यन्तं नैव ते कर्तुं वराश्रमवामिभिः ॥ मन्वर्थश्च स धर्माणा शतादित्रियुगेष्वभूत् । धर्म तु त्रियुगाचारं न शक्यं तु कलौ युगे ॥ मनुयी याज्ञवल्क्यश्च वमिष्ठः प्राह निष्कृतिं । सा कृतादिषु वर्णानां सति धर्मे चतुष्पदे ॥ इति ।२० पराशरस्मृति: ब्राह्मे ऽपि । [ अध्या० १ यद्युगान्तर्युगो धर्म नादर्तव्यः कलौ युगे । पापप्रसक्तास्तु यतः कलौ नायौ नरास्तथा ॥ इत्यनादरणीयत्वमुक्तम् । न चैषां विषयभेदेन व्यवस्था साधीया । नैयायिक्यास्तस्या वाचनिकव्यवस्थातो जघन्यत्वात् । सामान्यानामेषां विशेष परता सङ्कोचस्तु न समाधेय एव । किं च प्रतिपुरुपमनेकविषयस्फूर्ति- सम्भवेन तत्तत्परतया व्यवस्थाकल्पनायामव्यवस्थितः शास्त्रार्थः स्यादि- त्यलं पल्लवितेन । नन्वेवं कला मानवादिधर्मा नानुष्ठया स्युः । अनुष्ठेयत्वे ऽपि वा मन्वादिवाक्यैः पराशरवाक्यानामुपसहारो न स्यात् । मैवं समाने विषये मन्वादिवाक्यैः पराशरस्य विरोधे व्यवस्थापकत्वात् । अन्यथैतद्वा- क्यानर्थक्यं सकलस्मृत्यन्तरवैय्यर्थं वा स्यात् । उपसहारस्तु प्रमाणबलाब- लापेक्षया प्रमेयबलाबलस्य ज्यायस्त्वेन स्यादेव ततश्च ये धर्माः पराशरा- मुक्ता अपि मन्वाद्युक्ता ये वा तुल्यरूपा समान्यविशेषरूपा वा तेषाम- विरुद्धत्वेनेोपसंहारेण चानुष्ठेयता सिध्यत्येव कलावपीति सर्वमनवाम् | तदाह बृहत्पराशरः कृते तु मानवा धर्मस्त्रेतायां गौतमस्य च । द्वापरे शहू लखिताः कलौ पाराशराः स्मृताः ॥ इति । प्रतियुगं धर्मतत्प्रमाणव्यवस्थावदधर्मजनकस्या नहानव्यवस्थामप्याह । त्यजेद्देशं कृतयुगे त्रेतायां ग्राममुत्सृजेत् । द्वापरे कुलमेकं तु कतीरं तु कलौ युगे ॥ २५ ॥ पतितपुरुषयुक्तं देशमेकराजाज्ञा वशवर्तियामसमूहं कृतयुगे त्यन्येस कृतयुगसामर्थ्यादधर्मसंक्रमभयेन । त्रेतायां तादृशमेव याम विप्रत्तभृत्यशूद्र- वासम् । अनेकजातीयनानावृत्युपजीविबहुजन निवासस्थानं नगरं वा । विप्राश्च विप्रभृत्याश्च यत्र वे निवसन्ति ते । स तु याम इति प्रोक्तः शूद्राणां वास एव च ॥ t विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । पण्यक्रयादिनिपुणै रचातुर्वण्यें स्तु यद्युतम् । अनेकजातिसम्बद्धं नैकशिल्पिसमाकुलम् ॥ सर्वदैवतसम्बद्ध नगरं त्वभिधीयते । २१ इति भृगुप्रोक्तलक्षणमुत्सृजेत् । द्वापरे पतितपुरुषयुक्तमेकं कुलं तत्स- पिण्डबर्ग त्यजेत् कुलत्यागो नाम पतितकुलमर्थादित्यर्थः । नन्वच कृतादिक्रमेण कर्त्तृकुलयाम देशत्यागा वक्तव्या धर्मप्राबल्येना- धर्मदौर्बल्यात् । तथा हि यत्र चतुष्पात्सकलो धर्मस्तत्राऽधर्मस्यैकपात्त्वेन कर्तृमात्रनिष्ठतया सकलदेशाभिभावकत्वं न सम्भवतीति कर्तृमात्रत्याग उचितो यत्र पुनरधर्मश्चतुष्पाद्धर्मश्चैकपात्तत्र धर्मस्य कर्तृ मानिष्ठतया अधर्मस्य सकलदेशव्यापकत्वसम्भवाद् देशत्याग उचित एवं नेताद्वापर- योरपि तत्कथमुच्यते कृते देशत्यागः कलौ कर्तृत्याग इत्यादि । उच्यते । नात्र धर्माधर्मयेाः प्रबल दुर्बलभाषा देशादित्यागे प्रयो जकः किन्तु शक्यशक्ती । तथा हि कृते प्रतितपुरुषाक्रान्तदेशपरिहारे देशान्तरस्या तथा विधस्योपलब्धिः सम्भवतीति देशत्यागः शक्यते कर्तुं कला तु पतितप्रायपुरुषानान्तत्वात्सकलदेशस्य त्यागो ऽशक्य एवेति कर्तृमात्रत्यागो विधीयते । नन्वेकस्य पातित्ये देशादीनां त्यागः कथं तेषामकर्तृत्वेनासंसर्गित्वेन च पातित्यनिमित्ताभावात्संसर्गे तु वाक्यान्त- रेणैव वर्जनादिति चेत् सत्यम् । देशादित्यागे संसर्गप्रकारेष्वपरिगणितस्यापि तद्देशवासादेरनेनैव वाक्येन तत्तदुयुगेष्वसाधारण्येन ससर्गप्रकारत्वं बोध्यत इति कल्प्यते । अन्यथा ऽदृष्टार्थतादेशत्यागादीनां स्यात् । वक्ष्यति च कृत सम्भाषणादेवेत्यादि तस्मात्सुष्ठुक्तं त्यजेद्वेशमित्यादि । तदाह बृहत्पराशरः । त्यजेद्देशं कृतयुगे त्रेतायां याममुत्सृजेत् । द्वापरे कुलमेक तु कर्तारं तु कलौ युगे ॥ इति । देशादित्यागे हेतुरुक्तः पाने । । देशारामकुलानि स्युः पापभाग्नि कृतादिषु । कलो तु केवलं कर्ता भाजनं पुण्यपापयोः ॥ इति । ५२ पराशर स्मृति: [ अध्या० १ प्रातियुगमधर्मजनकस्थानहानव्यवस्यावदधर्मननकत्याज्यनिमित्त- व्यवस्थामाह । कृते सम्भाषणादेव त्रेतायां स्पर्शनेन च । द्वापरे त्वन्नमादाय कला पतति कर्मणा ॥ २६ ॥ कृते कृतयुगे पतितस्य संभाषणात्प्रीत्या परस्पराभिलापात्पतति एवकारो व्यवस्यापोगुलनार्थः । न कर्मव्युदासार्थः । तस्य चतुष्वऽपि युगेषु पातकत्वात् । त्रेतायां स्पर्शनेन परस्परमङ्गसंपर्केण चकारो ऽ- वकारार्थे । द्वापरे त्वत्रमादाय पतितस्वामिकाचभोजनेन कलौ कर्मध निषिद्धेन ब्रह्महत्यादिना पतति द्विजातिकर्मानही भवति । कृतादिषु सम्भाषणादिव्यवस्थापनस्य कलावपरिहार्यत्वमभिप्रेत्य परिहार्थं तु कथं चित्कर्मेति तावन्मात्रप्रतिषेधः । कर्मशब्दोपादानसामर्थ्यान्मान सवादिक- व्यापारयोः कलावपातकत्वं ध्वनितम् । तथा च भागवते । ननुदुष्टि कलिं सम्राट् सारङ्ग इव सारभुक् । कुशलान्याशु सिध्यन्ति नेतराणि कृतानि यत् ॥ इति । सारङ्गवत्सारयाही राजा परिचित्कलिं न जघान यतो ऽस्मिन्कु- शलानि पुण्यानि मनसा वचना च कृतानि सिध्यन्ति नेतराय्यकुशलान्य- पुण्यानि यतस्तानि कृतान्येव कायिकव्यापारविषयाय्येव सिध्यन्तीत्यर्थः । एतेन पूर्वोक्तेषु देशादित्यागेष्वप्येतानि निमित्तानि दर्शितानि यथा कृते सम्भाषणमात्रात्पातित्य, तच्चैकदेशवासे ऽवश्यम्भावीति देशस्यैव त्यागः । त्रेतायां स्पर्शेन स च एकग्रामवासेऽवश्य भावीति यामस्यैव त्यागः । द्वापरे त्वत्रभोजनेन, तच्चैककुलवासेऽवश्यम्भावीति कुलस्यैव त्यागः । कर्मणैवेति कर्तृमात्रत्याग इति । तदाह बृहत्पराशरः । कृते सम्भाष्य पतति त्रेतायां स्पर्शनेन 1 तु द्वापरे भक्षणे ऽस्य कला पतति कर्मणा ॥ इति । कला 102 तु एतेन शास्त्रफल प्रयोक्तरीतिन्यायेनाकर्तरि देशादौ पापसम्भवो न सम्भवतीति चेोदयं निरस्तम् । सम्भाषणादीनां पापहेतूनां सम्भवात् ।

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता । ननु चतुर्णामेव निमित्ताना युगचतुष्टये व्यवस्थापने २३ संजापस्पर्श निश्वास सहयानासनाशनात् । याजनाध्यापनाद्यनात्पापं समते नृणाम् ॥ इत्यादिवाक्यैर्निमित्तान्तरपरिगणनमनर्थकं स्यादिति चेव । तेषां संवत्सरान्त पातित्यापादकत्वात् मूलवचनोक्तानां तु कृतादिषु सदाः पा तित्यजनकत्वात् सदाः पातित्यहेतुकर्म साहचर्यात् । तथा च सम्भाषणा- दिभिः कलौ न सदाः पातित्य कृतादिष्विव कि तु कर्मयैव । सम्भाष- ग्रादिभिस्तु संवत्सरान्ते ऽपि कलौ न पातित्य किं तु पतिततुल्यतामा - चम् | “भवेदूर्ध्वं तु तत्सम” इति वक्ष्यमाणत्वात् । एते महापातकिनस्तत्सस च पञ्चमः । एतैः सह समायोगं यः करोति दिने दिने ॥ तुल्यता याति सेो ऽप्याशु कला संवत्सरे गते । इति पादवाक्याच्च । न चैतावतैव पातित्यं गम्यते, राजसमो- मन्त्रीति वत्तत्साम्यबोधकत्वे ऽपि तत्त्वानवबोधकत्वात् "” चत एव " ससर्गदोषः पापेष्विति" ससगं दोषाभावः कलिवज्यंप्र- करणेऽभिहितः सङ्गच्छते । न चैवं संसर्गमाचरन्वित्र इत्यादिना ये प्रायश्चित्ताभिधानमसङ्गतमिति वाच्यम् । तस्य संसर्गीत्यवपापविषयत्वेन पातित्यविषयत्वाभावात् । देोषः पातित्यं “ भवेदूर्ध्वं तु तत्सम " इति माम्याभिधाने ऽपि तत्प्रायश्चित्तानभिधानाच्च । तच्च तत्रैव यथासम्भवं व्याख्यास्यते । न च कर्मणः सर्वत्राऽपि सद्यः पातकत्वेन कलाबिति व्यर्थम् । अन्यत्र सम्भाषणादेस्तस्य च सदाः पातकत्वं कला तु केवल- स्यैवेत्यर्थात् । तस्मात्कला कर्मणैव सदाःपातित्य न संसर्गेण यौनादि- ना ऽपि । न च यौनसामाख्यैः सदाः पततीति विष्णवाक्यविरोधः । तेषां कृत विषय मुख सम्भब सम्भाषणाध्यापनसाहचर्येण कृतादिविषयत्वात् । तथा हि मुख्यस्य मुखसम्भवाप्ताध्यापनस्य सम्भाषणत्वेन सम्भाषणेऽन्तर्भावः । यौनस्य मैथुनस्य योनिलिङस्पर्शत्व व स्पर्शऽन्तर्भावः । स्रीवस्य याजनस्य पुरोडाशादिभक्षणत्वेनावादनेऽन्तर्भाव इति सर्व सुस्यम् 1 २४ पराशर स्मृति: [ अध्या० १ इदानों अवज्ञातमहापुरुषादिशापपरपाकहे तुकालव्यवस्थामाह कृते तात्क्षणिकः शापस्त्रेतायां दशभिर्दिनैः । द्वापरे चैकमासेन कलौ संवत्सरेण तु ॥ २७ ॥ कृतयुगे तात्क्षणिकः स एव क्षणः तत् क्षणं तत्क्षणे भवस्तात्क्षणिकः शाप: शापपरिपाको अनिष्टाशंसनं, त्रेताया दर्शाभिर्दिनैरहोरात्रैः, द्वापरे तु एकेन मासेन त्रिंशद्दनसमूहेन, कला संवत्सरेण द्वादशमाससमूहेन भवतीति । अयमर्थः कृते धर्मस्य प्राबल्येन शप्तः परानिष्टविषयिणी वासिद्धिस्तत्कालमेव भवति कला तु धर्मदौर्बल्यात्संवत्सरेणेति । एवं त्रेताद्वापरयोरपि योज्यम् । तदाह बृहत्पराशरः । ॥ कृते तात्क्षणिकः शापस्त्रेतायां दशभिर्दिनैः । मासेन द्वापरे ज्ञेयः कला संवत्सरेण तु ॥ इति । शाप इत्याशीर्वादस्याऽप्युपलक्षण न्यायसाम्यात् । ननु यत्कृते दशभिर्वर्षैस्त्रेतायां हायनेन च । द्वापरे यच्च मासेन अहोरात्रण तत्कला | तपसेो ब्रह्मचर्यस्य जपादेश्व फलं द्विजाः । प्राप्नोति पुरुषस्तेन कलिः साध्विति भाषितम् ॥ इत्यादिवैष्णावादिवाक्यैः कलौ धर्मस्याशुफलत्वप्रतिपादनात्कथमु- च्यते संवत्सरेण शापपरिपाक इति । सत्यम् । कृतादिषु विलम्बेन फलज- नकत्वमधर्मनिभिभवात् । कलौ त्वविलम्बन धर्मोत्पत्तावपि विलम्बन फल- त्वाभिधानात् । तदेतत्रैवेोक्तम् । धर्मसंसाधने शो द्विजातीनां कृतादिषु । चल्पनैव प्रयत्नेन धर्मः सिध्यति वै कला ॥ धर्मोत्कर्षमतीवाशुप्राप्नोति पुरुषः कलौ । स्वल्पायासेन धर्मज्ञास्तेन तुष्टोऽस्म्यह कलेरिति ॥ यद्वा विवादे सत्यासत्यनिर्णायकशपथ परिपाककालव्यवस्थामाह । विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता । २५ शापः शपनं शपथ इति यावत् । " शपनं शपथ: पुमानिति कोशात् स च विवादे सत्यासत्यनिर्णयाय देवतादिस्पर्शनम्, तत् कृते तत्क्षणमेव निर्यायकस । चेताया दशभिर्दिनैर्द्वापरे मासमात्रेण कला संवत्सरेण । कला द्वादशभिर्मासैः शपथः परिपच्यते । इति वायुपुराणात् । यत्तु कोशपानस्य शपथत्वे ऽपि चतुर्दशभिर्दिनैर्निर्णायकत्वम् । अवक्चतुर्दशादहो यस्य नो राजदैविकम् । । व्यसनं जायते घोरं स शुदुः स्यात्र सशयः ॥ प्रतियोगीश्वरादिभिरुक्त तत्कृतादिषु कोशपानमात्रविषयम् । न शपथान्तरविषयम् । कोशपानं तु भक्तस्येव तस्याभिधानात् । याज्ञ- वल्क्यादिस्मृतेर्युगान्तरविषयत्वाच्च । उक्तं च कृते तु मानवा धर्म इति । मनुया याज्ञवल्क्यश्च वसिष्ठः प्राह निष्कृतिं । सा कृतादिषु वर्णानां सति धर्मे चतुष्पदे ॥ इति बृहत्पारा- शरीयाच्च । दानमेत्र कला परमित्युक्तं तत्र गुणतारतम्येन फलतारतम्य वक्तुं तदेव तावद्विभजते । हूय hed अभिगम्य कृते दानं त्रेतास्वाहूय दीयते । द्वापरे याचमानाय सेवया दीयते कलैा ॥ २८ ॥ कृते अभिगम्य प्रतिग्रहीतृसकाशं गत्वा दानं क्रियते त्रेतासु बहुव- चनं पाशबहुत्ववत्कृतद्वावरादिषु वा जातावेकवचनम् । प्रतिग्रहीतारमा- तस्मै दीयते द्वापरे स्वयमेवागत्य मा इदं देहीति याचमानाय प्रतिग्रहीत्रे दीयते कला सेवया तदाज्ञाकरणेन दीयते । च वर्तमानाप- देशाद्युगप्रभावकथनमात्रं मत न तु दानगुणव्यवस्थापनम् । अन्यथा सेवादानस्याति निष्फलतापसहाराद्विधिविरोधः स्यात् तदाह बृहस्पतिः कृते प्रदीयते गत्वा चतास्वानीयते गृहे । द्वापरे च प्रार्थयतः कलावनुगमान्विते ॥ २६ बृहत्पराशरो ऽपि । पराशरस्मृति: अभिगम्य कृते दानं चेतास्वाहूय दीयते । द्वापरे याचमाने तु कला सेवाय दीयते ॥ दानों बत्फलतारतम्यमाह । [ अध्या० १ अभिगम्योत्तमं दानमाहूयैव तु मध्यमम् । अधमं याचमानाय सेवादानं तु निष्फलम् ॥ २६ ॥ अभिगम्य यद्दानं तदुत्तममनन्तफलम् | बाहूय यद्दानन्तन्मध्यमं सहस्रगुणफलं याचमानाय यद्दानं तदधमं पञ्चशतगुणफलं सेवादानं तु निष्फलं फलाजनकमिति । तदुक्तं पुराणसारे । गत्वा प्रदीयते दानं तदनन्तफलं स्मृतम् । सहस्रगुणमाहूय याचितं तु तदर्द्धकम् ॥ अभिगम्य तु यद्दानं यद्वा दानमयाचितम् । विद्यते सागरस्यान्तो दानस्यान्तो न विद्यते ॥ इति । यद्यपि “याचिते नाऽपि दातव्यं श्रद्धापूतं तु शक्तित” इति योगि- वाक्येन याचिते ऽपि दानमुक्तम् । तथाऽपि याचितेन श्रापगमे सति यद्दानं तदधममिति द्रष्टव्यम् । श्रद्वापूतमिति वचनात् । यद्यपि सेवा- दानं न सर्वात्मना निष्फलं तस्य तामसत्वेन तिर्यग्योन्युपमेयत्वात् । तथापि ऐहिकामुष्मिकफलहेतुत्वाभावाविष्फलमिति । तदुक्तं गीतासु प्रदेशकालं यद्वानमपात्रेभ्यश्च दीयते । असत्कृतमवज्ञातं तत्तामसमुदाहृतम् ॥ विष्णुधर्मोत्तरे । ताममानां फलं भुङ्क्ते तिर्यस्को मानवः सदेति 1 स्काम्देऽपि वृथादानान्युपक्रम्य " परिवारकाय भृन्याय सर्वस्य विशुनाय च । इत्येतानि च राजेन्द्र वृथा दानानि षोडश" ॥ इति विद्वन्मनोहराख्य व्याख्या सहिता । अभिगम्य दानस्योत्तमत्वाभिधानं सेवादानस्य निष्फलत्वाभिधानं चानुष्ठेयत्वाननुष्ठेयत्वप्रतिपादनाय । तदाह बृहत्पराशरः अभिगम्योत्तमं दानमाहूतं चैव मध्यमम् । अधमं याचमानं स्यात्संवादानं त निष्फलमिति ॥ तु कृतादिषु धर्मभेदे नृणां युगरूपानुसरणं हेतुरुक्तस्तत्र प्रस्तुतत्वा- स्कलिस्वरूपं विशेषतः प्रपञ्चयति । जिता धर्मे धर्मेण सत्यं चैवानृतेन च । जिताश्चोरैश्च राजानः स्त्रीभिश्च पुरुषाः कलैा ॥३०॥ धर्मे विध्यर्थः सन्ध्याखानादिरधर्मेण तत्कालनिषिद्धेन निद्राल- स्यादिना जितो ऽभिभूतः सत्य साक्षिसभ्यादिवाक्येषु श्रनृतेन मिथ्यावच- नेन तिरस्कृतं चोरैः परस्वापहारतत्परै राजानो ऽन्यायमार्गानुवर्तिना जि सास्तिरस्कृताः स्त्रीभिगृहिणीभिगृहकार्यचचीयां पुरुषाः प्रभूताः । यद्वा- स्त्रीभिः स्वपरसाधारणोभिः स्वविषये धैर्यप्रच्यावनेनाभिभूताः पुरुषाः । अत्र धर्मादीनामभिभवकथनेन दुर्बलत्वमधर्मादीनां चाभिभावकत्वरूथ- नेन प्रबलत्वमुक्तम् । तदाह बृहस्पतिः तिष्ये ऽधर्मस्त्रिभिः पादैर्धर्मः पादेन संस्थितः ॥ इति । बृहत्पराशरे ऽपि धर्मश्च सत्यमायुश्च तुर्याशेन कलौ युगे । पुरुषाश्च जितास्त्रीभि. राजाना दस्युभिर्जिताः । जितो धर्मश्च पापेन अनृतेन तथा चतमिति ॥ किं च । सोदन्ति चाग्निहोत्राणि गुरुपूजा प्रणश्यति । | कुमार्यश्च प्रसूयन्ते अस्मिन्कलियुगे सदा ॥ ३१ ॥ श्रग्निहोत्रस्य नित्यत्वादुत्सादो निन्दातिशयनिमित्तम् । २८ ननु पराशर स्मृतिः [ श्रध्या० १ अग्निहोत्रं गत्रालम्भ सन्यासं पलपैतृक्रम् | देवराच्च सुतोत्पत्तिः कलौ पञ्च विवर्जयेत् ॥ इत्यनेन अग्निहोत्रस्य कलौ निषेधात्कथं तदभावोनिन्दानिमि- तम् । उच्यते । गोनराश्वमेधानामग्निहोत्रानन्तरभाविनां निषेधानुपपत्ति- रेवाग्निहोत्रस्य कला गमिका तदभावे तेषामप्राप्यत्वात् । तथा चग्निचेो- ब्रहवणोलेहस्य लिठापरिग्रहस्य सौत्रामय्या सुराग्रहस्य सत्रदीक्षाया वि- प्राणां शामिजसीमविक्रययोः निषेधश्च कलावग्निहोचाभावे नोपप- कोत । तस्माद्विशेषनिषेधः सामान्याभ्यनुज्ञानार्थं इति न्यायादस्त्यग्नि- होत्र कलौ । न चेदं लिङ्गं निषेधश्रुतेर्न बाधकमिति वाच्यम् । तयोः कलिपूर्वा परभागविषयत्वेन विषयभेदकल्पनाचानुपपत्तिः 1 द्विविधं तावदग्निहोत्रं सबोधानेनानिन च चतुश्चत्वारिंशच्छतवर्षपर्यन्तमेव कार्य नोपरिष्टात् । तथाह, व्यासः । तत्र तत्र चत्वार्यब्दसहस्राणि चत्वार्यब्दशतानि च । कलेर्यदागमिष्यन्ति तदा जेतापरियहः ॥ तथा हि । सन्यासश्च न कर्तव्यो ब्राह्मणेन विज्ञानता ॥ इति । यत्र त्रेतापरियह इति वदग्सवधानमेवाभिप्रेतवान् । अत एव लोगात्ति: अधीधानं स्मृतं श्रौतस्मार्ताग्न्याश्व पृथक्कृतिः । सर्वोोधानं तयोरैक्यकृतिः पूर्वयुग । श्रितेति । सर्वाधानेन युगस्य पूर्व पूर्वयुगं कलिपूर्वभाग दूति व्याख्येयम् । अन्यथा व्यासवाक्याद्विवसूलत्वापत्तेः । अधीधानं तु यावद्वर्णवेद विभागं कार्यम् । तदाह देवलः यावदुर्णविभागो ऽस्ति यावद्वेदः प्रवर्तते ।

• सन्यात चाग्निहोत्रं च तावत्कुर्यात्क नौ युगे ॥ इति । नन्विदमनुवादक न व्यवस्थापक वैदिककर्मणो वर्णवेदसाध्य- स्वेन तदभावे ऽर्थत एव तनिवृत्तः । मैवम् । ताप्तयानवगमात् । तथा हि विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । २ε वर्णानां विभागो नाम योनिवृत्तिधर्मलिडुसकरानपगमाभ्यां यथावस्थि- तत्वम् । वेदप्रवृत्तिश्वानुष्ठीयमानं पदार्थभिप्रायकश्रुत्यनुसन्धानसामर्थ्यं तदुभयं यावत्तावदग्निहोत्रादानुष्ठेयं नोपरिष्टादित्यर्थः । यद्यग्निहोत्रं सामान्येनेोपात्त तथा ऽपि सर्वाधानव्यवस्थापकाविरोधेनाधीधानं विव- चितमित्यलमतिप्रपञ्चेन । एतेन सन्यासे ऽपि विवादः पराकृतः । अत एव -
• “यतेस्तु सर्ववर्णेषु भिक्षावर्य विधानत” इत्यनेन यतेः सार्वव- र्णिकभिताप्रतिषेधः कलिवज्र्ज्येषु संन्यासाश्रमे लिङ्गम् । व्यवस्थाद्वयं तु त्रिदण्डैकदण्डाभिप्रायेणेति ज्ञेयम् । अग्निहोत्राणि इति बहुवचनादन्यान्यपि श्रौतस्मार्तकर्मणि सी- दन्ति नश्यन्ति । तथा च महाभारते यज्ञे प्रतिनिधिः पार्थ दाने प्रतिनिधिस्तथा । व्रते प्रतिनिधिश्चैव तस्मिन्काले प्रवर्तते ॥ निवृत्तयज्ञस्वाध्याया: स्थालीपाकविवर्जिताः । ब्राह्मणाः सर्वभक्ष्याश्च भवन्तीह गते युगे ॥ गुरूणां पितृश्वश्वादीना पूजा अलघनीयता प्रणश्यति । तथा च मात्स्ये ऽपि पितृन् पुत्रा नियोत्स्यन्ति वध्वः श्वश्च कर्मणा । वाक्शरैस्तर्जयिष्यन्ति गुरुं शिष्यास्तथैव च ॥ भारते ऽपि न संस्थति पिता पुत्रं पुत्रश्च पितरं तथा । भाय च पतिशुश्रूषां करिष्यति कदा च नेति ॥ कुमार्यः कन्याः कुमाराश्च प्रसूयन्ते प्रजनयन्ति । सथा च भारते । पञ्चमेवाथ षष्ठे वा वर्षे करया असते. सप्तवर्षाष्टवर्षाश्च प्रजनिष्यTHE MUVERS नर le BRE LIBRA RECEIVED ON { ,30 पराशर स्मृतिः [ अध्या० १ सप्तवर्षाष्टवर्षाश्च स्त्रियो गर्भधरा नृप । दशद्वादशवर्षाणा पुंखा पुत्रा भवन्ति च ॥ इति । अस्मिन्वर्तमाने कलियुगे सदा कल्पान्तरवर्तिनि च कलियुगे ऽप्येषेव स्थितिः । a तदुक्त विष्णुपुराणे यदा यदा सतां हानिर्वेदमार्गानुसारिणाम् । तदा तदा कलेर्वृ द्विरनुमेया विचक्षणैः ॥ भारते ऽपि । यथावृतुलिङ्गानि नानारूपाणि पर्यये । दृश्यन्ते तानि तान्येव तथा भावा युगादिषु ॥ इति । यदुदमेवं व्याख्येयम् । सीदन्ति चाग्निहोत्राणीत्यत्र वर्तमाना- पदेशेन भाव्यव्यापारमात्रं प्रतीयते । तस्य च भावकव्यापारमृते अन्यथा- ऽनुपपत्त्या भावकव्यापारः कल्प्यते । अष्टाकपालेो भवतीत्यादिवत् । तथा च वर्णिकाः फलावग्निहोत्राणि सादयेयुरित्यर्थः सिध्यति । उक्तं च अग्निहोत्र गवालम्भमित्यादि पूर्वोदाहृतवचनं तस्य च व्यवस्था पूर्वोदाहृतैव । तथा गुरुपूजा प्रणयत इत्यत्रा ऽपि प्रयोज्यव्यापा- रेण प्रयोजकव्यापारकल्पनावश्यम्भावाद्गुरुपूजा प्रशामयेदित्यर्थः सिध्यति । तदुक्तं कलिवर्ज्यप्रकरणे दक्षिणा विधिवोदितेति । विधिवोदिता च दक्षिणा “गुरखे तु वरं दत्वे” त्यादिना विहिता । तथा कुमार्यश्व प्रसूयन्ते दूत्यचापि कुमारी: प्रसावयेदित्यर्थः सिध्यति । तथा च निरुक्ते स्त्रीणां दानविक्रया तिसर्गः विद्यन्ते न पुंसः पुंसेो ऽपीत्येके शौनः शेषे दर्शनात् । दृश्यते च स्त्रीमण्डले मख्पालदेशे ज्येष्ठ कन्यापुत्रयोरपि विवाहः । अन्ये- घामतिसर्गः । सोऽपि निषिद्धः कालियेप्रकरणे बृहचारदीये । द्विजा- नामसणासु कन्यासूपगतं तथेति । सवर्णसूपगतन्तथा इत्यन्वयः । बच सवर्णस्विति कन्याविशेषणम् । सवर्णीन्याहूनादुष्टः संसर्गः शोधितैर- पीति अक्षासु कन्यासु उपगतं तथेति । श्रसवर्णसूपगमनस्याधिक- विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । ३१ निषेधात् । तथा चात्र प्रशब्दोऽपि निषेधार्थः सिध्यति । तत्रप्रस्मर्तव्य- मिति शबरस्वामिना प्रशब्दस्य निषेधार्थकत्व प्रगटनादित्यलम् । यदुक्तं तपः परं कृतयुग इत्यादि, तत्र हेतुमाह । कृते त्वस्थि गताः प्राणास्त्रेतायां मांसमाश्रिताः । द्वापरे रुधिरं वैव कलौ त्वन्नादिषु स्थिताः ॥ ३२ ॥ ॥ प्राणाः पञ्चापि वाघवः प्राणापानसमानोदानव्याना: हृदयादि- स्थानस्थितास्ते कृते अस्य्यन्तर्वर्तिना यावदस्थ्यव्याकुला त्रेताया याव - न्मासं द्वापरे च यावद्रुधिरं कलौ तु यावदवोपभोगं श्रादिशब्दात्पानी- यपानं च यावत् । तात्स्थिता अव्याकुलाः चतुरादीन्द्रियाणि अपि प्राणाधीनव्यापारत्वात प्राणशब्देनोपलक्ष्यन्ते न वै वाचा न चक्षूंषि श्रोत्रा- गिन मनांसीत्याचक्षते प्राणा इत्येषाचक्षत दूति छान्दोग्यश्रुतः । ता- न्यपि यावदस्यादाव्याकुलानीति तथाच कृते कृच्छ्रादितपसा मांसाद्युप- चयेऽप्यरुनामनुपक्षपादव्याकुलप्राणतया तपस्सद्धिर्न चेतायां तत्र बाझे- न्द्रियवृत्तिनिरोधेन रुधिराविद्रवधातुक्षये ऽपि न मासोपक्षय इत्यव्याकु- लमाणतया ज्ञानसिद्धिर्न द्वापरे तत्र तु यागीयव्रतपानेनाचत्यागे ऽपि न रुधिरक्षय इति यागसिद्धिर्न कला कला त्वचापरिहारेणापि दानसिद्धि- रिति सर्वयुगेषु प्राणाधाराबाधेन धार्मानुष्ठानं प्रदर्शितम् । तच तपसेा मांसोपशोषकत्वमुक्त स्कान्दे वेदोक्तेन प्रकारेण कृच्छ्रचान्द्रायणादिभिः । शरीरशोषण यत्तत्तप इत्युच्यते बुधैरिति । इन्द्रियनिरोधस्य रुधिरोपशोषकत्वमुक्तमुत्तरगीतासु । इन्द्रियाणां निरोधेन देहे नश्यन्ति धातवः । देहे नष्टे कुतो बुद्धिर्बुद्विनष्टे कुतो जतेति ॥ यागे दीक्षितस्यावत्याग उक्तः कल्पकारः पोवा दीक्षते कृशेायजेतेति यदा ऽस्य चचुषो कृष्णां नश्यत्यथ सुमेध्यो भवतीति च । कलैा तु दानेषु नात्यन्तिको त्यागो ऽङ्गमिति न दानेषु प्राणपीडा ततश्च उत्तरोत्तर- ३२ पराशरस्मृति: [ अध्या० १ युगेषु पूर्वपूर्वयुगधर्मानुष्ठानमशक्यमेव पूर्वपूर्वयुगेषु तत्तरोत्तर युगधर्मी अफि स्वनुष्ठेया इति सर्व सुस्यम् । तदाह बृहत्पराशरः । कृते त्वस्थिगताः प्राणास्त्रेतायां मांसमेव च । द्वापरे रुधिरं यावत्कलावनादयमेव त्विति ॥ नन्वेवं धर्मे सत्यग्निहोत्रादिरहितेषु द्विजेषु कलिधर्म दानादयो- ऽषि कथं साङ्गाः स्युः तेषामपि दातृदेययात्रादिशुद्धधीनत्वादित्यत आह । युगे युगे च ये धर्मास्तत्र तत्र च ये द्विजाः । तेषां निन्दा न कर्तव्या युगरूपा हि ते द्विजाः ॥ ३३ ॥ युगे युगे प्रतियुगं ये धर्मा गवालम्भनविधवा नियोजनादयः कृत- युगादी, स्वयं कर्षणवेदेकदेशाध्ययनादयश्च कलौ तत्र तत्र युगे तदनुष्ठा- तारो ये द्विजाश्च ब्राह्मणतत्रियवेश्याश्चकाराच्छूद्रादयो ऽपि तेषां धर्मिणां द्विजानां च निन्दा अधर्माभासत्वोद्भावनेन दोषकीर्तनं न कर्तव्यं तत्तद्युविहितत्वन वास्तवाधर्मात्वाभावात्तदेवाह हि यतस्ते धर्मः द्विनाश्च युगरूपास्तत्तद्युगानुरूपा: वीप्सायां पुनर्वचनं प्रतियुगं धर्मवै- लक्षण्यवद् द्विजातीनामपि धर्मवैलक्षण्यप्रतिपादनाय तच्च सर्ववकन्या- परिणयेन युगान्तरे स्पष्टमेव मूधावसिक्तादीनामपि द्विनत्वात् । तदुक्तमाण्यके । भूमिर्नदाते नगाः शैलाः सिद्धा देवर्षयस्तथा । कालेन सह वर्तन्ते तथा भावा युगे युगे ॥ कालं कालं समासादा नराणां नरपुङ्गव । बलवर्ष्मप्रभावा हि प्रणश्यन्त्युद्भवन्ति चेति ॥ धर्म शरीरं प्रभ्राषो धर्मातिशयः । इदमत्रोक्तम् । यथा कृतादो गवालम्भादिधर्माणां लोकविरोधे ऽपि व्यासादिद्विजानां धानेकनिषिद्धानु- हातृत्व ऽपि न निन्दा प्रभावाधिक्येन तत्कालानुरूपत्वात् । तदुक्तमाप- स्तम्बेन । 1 विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । तेषां तेजोविशेषेण प्रत्यवायो न विद्यते । तदन्वीक्ष्य प्रयुज्जानः सीदत्यवरको जन दूति ॥ ३३ तथा कलिधर्माणामपि स्वयङ्कर्षणवेदेकदेशाध्ययनादीनां तदनुष्ठा- तृणां द्विजानां च निन्दा न कार्य अल्पप्रभावत्वेन कलिकालानुरूपत्वा- दिति । तदाह बृहत्पराशरः । युगे युगे तु ये धर्मास्तेषु धर्मेषु ये द्विजाः । ते द्विजानावमन्तव्या युगरूपा द्विजोत्तमाः ॥ इति । यतो युगरूपा इति हेतुरत एव युगाननुरूपा धर्म द्विजाश्च प्रति- विद्वाः । ब्रह्मपुराणे तथा दीर्घकालं ब्रह्मचये धारणं च कमण्डलाः । मात्रात्मातृसपिण्डाच्च विवाहो गोवधस्तथा ॥ नराश्वमेधा मयं च कला वज्यं द्विजातिभिः । देवराच्च सुतोत्पतिर्दत्ता कन्या न दीयते । न यज्ञे गोवधः कार्यः कलौ न च कमण्डलुरिति ॥ बृहदादयेऽपि । समुद्रातृस्त्रीकारः कमण्डलु विधारणम् । द्विजानामसवसु कन्यासूपगतं तथा ॥ देवराच्च सुतोत्पत्तिः मधुपर्के पशोर्वधः । मासदान तथा श्राद्धे वानप्रस्थाश्रमस्तथा ॥ दत्ताचतायाः कन्यायाः पुनदीनं परस्य च । दार्घकालं ब्रह्मचर्यं नरमेधाश्वमेधकौ ॥ महाप्रस्थानगमनं गोमेधश्च तथा मखः । इमान्धर्मान्कलियुगे वर्ज्य नाहुर्मनीषिणइति ॥ शौनकीये धर्मज्ञसमये ऽपि । विहितान्यपि कर्मणि धर्मलोप भयादुधैः । समापने निवृत्तानि साध्वभावात्कला युगे ॥ m 3 ३४ पराशरस्मृति: [ अध्या० १ विधवायां प्रजोत्पत्तौ देवरस्य नियोजनम् । बालिकाक्षतयोन्याश्च वरेणान्येन संस्कृतिः ॥ कन्यानामसवर्णीनां विवाहश्च द्विजातिभिः । श्राततायिद्विनाय्याणा धर्मयुद्धेन हिंसनम् ॥ द्विजस्याब्धौ तु नैयातुः शोधितस्या ऽपि संयहः । सत्रदीक्षा च सर्वेषां कमण्डलुविधारणम् ॥ महाप्रस्थानगमनं गोसंज्ञप्रिश्च गोसवें । सात्रामण्यामपि सुराग्रहणस्य च संयहः ॥ अग्निहोत्रहवण्याश्च लेहो लोठापरियहः । वानप्रस्थाश्रमस्या ऽपि प्रवेशो विधिबोधितः वृत्तस्वाध्यायसापेक्षमघसङ्कोचनं तथा । प्रायश्चित्तविधान च विप्राणा मरणान्तिकम् || संसर्गदोषः स्तेयान्यमहापातकनिष्कृतिः । वरातिथिपितृभ्यश्च पशूपाकरणक्रिया । दत्तौरतरेषां तु पुत्रत्वेन परिग्रहः ॥ सर्वेणान्याङ्गनादुष्टैः ससर्गः शोधितैरपि । यानी संग्रहे वृत्ते परित्यागो गुरुस्त्रियाः ॥ परोद्देशात्मसन्त्याङ्ग उद्दिष्टस्या ऽपि वर्तनम् | प्रतिमाभ्यर्चनार्थीय सङ्कल्पश्च सधर्मकः ॥ अस्थि सञ्चयनादूर्ध्वमङ्ग स्पर्शनमेव च । शामित्र चैव विप्राणां सोमविक्रयणं तथा । षड्भक्तानशनेनावहरणं हीनकर्मणः । शूद्रेषु दासगोपाल कुलमित्रार्द्धसीरिणाम् ॥ भोज्याचता गृहस्थस्य तीर्थसेवाऽतिदूरतः । शिष्यस्य गुरुदारेषु गुरुवद्वृत्तिशालिता || आपट्टतिर्द्विनाय्याणामश्वस्तनतथा तथा । प्रजार्थं तु द्विजाय्याणां प्रजारणिपरिग्रहः ॥ ब्राह्मणानां प्रवासित्व मुखाग्निधमनक्रिया । बलात्कारादिदुष्टस्त्रीसंयहो विधिचोदितः ॥ यतेस्तु सर्ववर्णेषु भिचाचर्या विधानतः । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । नवोदके दशाहं च दक्षिणा विधिचोदिता ॥ ब्राह्मणादिषु शूद्रस्य पचनादिक्रिया ऽपि च । भृग्वग्निपतनैश्चैव वृद्धादिमरणं तथा ॥ गोतृप्रिशिष्टे पयसि शिष्टैराचमनक्रिया | पितापुत्रविरोधेषु साक्षिणे दण्डकल्पनम् ॥ यत्र सायं गृहत्वं च मुनिभिस्तत्त्वतत्परैः । एतानि लोकगुप्यर्थं कलेशदा महात्मभिः || निवर्त्तितानि कर्मणि व्यवस्थापूर्वक बुधैः । समयश्वा ऽपि साधना प्रमाण वेदवद्भवेदिति ॥ अन्यत्राऽपि पुराणे । ! उठायाः पुनरुद्वाहं ज्येष्ठांशं गोवधं तथा । कला पञ्च न कुर्वीत भ्रातृजायां कमण्डलुमिति ॥ निगमे ऽपि । अक्षता गोपशुश्चैव श्राद्धे मांसं तथा मधु । देवराच्च सुतोत्पत्तिः कलौ पञ्च विवर्जयेदिति ॥ स्मृत्यन्तरे ऽपि । देवराच्च सुतात्पत्तिः गोमेधं च कमण्डलुम् । अक्षतां पौरुषं मेधं कला पञ्च विवर्जयेत् ॥ ब्रह्मपुराणे ऽपि । स्त्रीणां पुनर्विवाहश्च देवशत्पुत्रसन्ततिः । स्वातन्त्र्य वा कलियुगे न कर्तव्यं कदाचन ॥ ऋतुरपि । 1 देवरेण सुतोत्पत्तिर्दत्ता कन्या न दीयते । न यज्ञे गोवधः कार्यः कलौ न च कमण्डलुः ॥ बौधायनो ऽपि । विधियों निश्चितः पूर्व क्रियते नेह साम्प्रतम् । पुरा कल्पे स एतच्च विधवाया नियोजनम् ॥ ३५ ३६ हमाद्रेो । पराशर स्मृतिः [ अध्या० १ यथा नियोगजो धर्मे नानुबन्ध्या वधो ऽपि च । तथोद्वाविभागो ऽपि नैव सम्प्रति वर्तते ॥ अन्यत्रा ऽपि । अग्निहोत्रं गवालम्मं सन्यासं पलपैतृकम् । देवरे सुतोत्पत्तिः कलौ पञ्च विवर्जयेत् ॥ ब्रह्मपुराणेऽपि । शपथाः शकुनाः स्वप्नाः सामुद्रिकमुपश्रुतिः । उपयाचितमादेशाः सम्भवन्ति कला व चित् ॥ तस्मात्तन्मात्रलाभेन कला कार्य न कारयेत् । अथैतानि व्याक्रियन्ते । दीर्घकालमष्टाचत्वारिंशद्वर्षाणि वेदनन- चर्यमित्यादिश्रुत्युक्तं तेन नैष्ठिकन्ब्रह्मचर्यमर्यत एव निषिद्धम् । कमण्डलु- धारणमथ कमण्डलुचर्यामुपदिशन्तीत्यादि बौधायनो तोतिकर्त्तव्यतास सो. दकं च कमण्डलुमित्यनेन स्वातकस्य विहितं मृन्मयकरकधारणं न तु नैष्ठिकर पूर्वोक्तत्वेन पैौनरुक्त्यात् । ना ऽपि वानप्रस्थाश्रमः, बृह- नारदीये पृथग् उपादानात् । गोत्राव्ळ गोत्रोत्पन्वायाः पितृष्वसुः, मातृ- सपिण्डान्मातुलाद्, गोजसा पिण्डायाः सामान्यनिषेधेनैव प्राप्यभावादेत- विषेधानुपपत्तेरयमर्थः कर्तव्यो यः श्रुतिस्मृतिदावारमातुल कन्यापरि- यो निर्णीतः सो ऽत्र निषिध्यत इति । तेन यानि कानिचित् मातु लकन्यापरिणयनिषेधकानि मन्वादिवाक्यानि तानि कलिविषयाण्यव । अत एव व्यासेन कलिनिन्दाप्ररुमे । तृतीया मातृतः कन्यां तृतीयां पितृतस्तथा । शुल्केन चोदुहियन्ति विप्राः पापविमोहिताः ॥ इत्युक्तम् । मातृतो मातृपते कूटस्यां तृतीयां मातुलसुतां पितृतः पितृपत्ते तृतीयां पैतृष्वसेयीमित्यर्थः । एतेन विधायकवाक्यानां युगान्तरविषयत्व कृष्णार्जुनादीनां मातुलकन्यापरिणयेन स्पष्टीकृतमिति न क्वापि विरोधः । अत एवाधुनिकाना तदाचारो ऽप्यनाचारः इति बौधायनेन पल्वधा वि- प्रतिपत्तिर्दक्षिणत इत्युपक्रम्य यथैतदनुपेतेन सह भोजनं स्त्रिया मह विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता | ३० भोजनं पर्युषितभोजनं मातुन पितृष्वसृदुहितृपरिणयनं चेति । तथेोत्तरतः, ऊर्णविक्रयः सीधुपानं उभयतोदद्भिर्व्यवहारः आयुधीयकं समुद्रयानमि- त्यनेन प्रतिपादितम् । यदपि तत्र तत्र देशप्रामाण्यमेव स्यादित्यनेन तत्तदेशे ऽनुष्ठेयत्वमुक्तम्, तदपि पूर्वपत्ततया, सिद्धान्ते तु मिथ्या एत- दिति गौतम, उभयमेव नाद्रियेत शिष्टस्मृतिविरोधादिति प्रतिपादित- त्वाद्, इत्यलम् । गोवधो मधुपक्कीदा न तु गोमेधे तस्य बृहत्त्रारदीये पृथगुपादा- नात् । यदापि मुख्यनिषेधे अनुकल्पों न प्राप्नोति तथाऽपि वचनाद्भवति । तदाह मार्कण्डेयः । माधुपर्किकपश्वर्थे ततो मात्रां प्रकल्पयेत् । सहिरण्यं बीजमात्र द्रविणेन सदैव तु ॥ पशुः कलौ न कर्तव्य इत्याह भगवान्भृगुरिति । नरमेधो ब्रह्मणे ब्राह्मणमालभत इत्यादिनोक्तः । अश्वमेधस्तरति सर्व पाप्मानं तरति ब्रह्महत्यां योऽ श्वमेधेन यनत इत्यशक्तः । मयं सुरा । द्वादशं तु सुरामदामिति पुलस्त्यस्मरणात् । सा च सात्रामय्यादा कला निषिध्यते । सात्रामण्यां सुराग्रह इति कलिवर्ज्ये वचनात् । सौत्रामणीप्राप्तिश्च नराश्वमेधसाहचर्यात् । तत्रापि सुराशब्देन पैष्टयेव । तत्प्रकरणे तस्या एवोत्पत्तिप्रकारदर्शनात् । अथ वा मदाशब्देन पानसादयेकादशविधं मदयमेव । यथाऽऽह पुलस्त्यः । पानसं द्राक्षमाहूकं खार्जूरं तालमैतवम् । मधूत्यं सैरमारिष्टं सैरेयें नारिकेलनम् ॥ समानानि विजानीयान्मयान्येकादशैव त्विति । तानि च द्विजातिभिस्त्रिभिर्मद्वावसिक्तादिभिः बडिश्वानुलो- मजैः कलौ वयनि । तत्र ब्राह्मणस्य नित्यं मदयं ब्राह्मणेो वर्जयेदिति चतुर्ष्वपि युगेषु प्रतिषेधे ऽपि यत्र अनन्योषधसाध्यंव्याध्युपशमार्थं मझ- मभ्यनुज्ञातं तस्या ऽयं कला निषेधः । ३८ पराशर स्मृतिः [ अध्या० १ तथा च धन्वन्तरिः । मदयप्रयोगं कुर्वन्ति शूद्रादिषु महार्त्तिषु । द्विजेस्त्रिभिस्तु न ग्राह्यं यत्झप्युज्जीवयेन्मृतमिति ॥ यद्यपि चत्रियवैश्ययोः । कामादपि हि राजन्यो वैश्यो वाऽपि कथं च न । मदामेवासुरां पीत्वा न दोषं प्रतिपद्यते ॥ इति बृहदयाज्ञवल्क्येन तालादिमसमभ्यनुज्ञातं तथा ऽपि द्विजै- स्त्रिभिस्तु न ग्राह्यमिति वचनात्कला निषिध्यत इत्यलम् | तथा देवरात्पतिसोदरात्सपिण्डात्सगोत्राद्वा पतिमरणे भ्रातृपव्यां पुत्रोत्पत्तिः । यस्या म्रियेत कन्याया वाचा सत्ये कृते पतिः । तामनेन विधानेन निजो विन्देत देवरः ॥ पुत्रां गुर्वनुज्ञातो देवरः पुत्रकाम्यया । वाग्दानानन्तरं सपिण्डो वा सगोत्रो वा घृताभ्यक्तचतावियात् ॥ इत्यादिमनुयाज्ञवल्याद्युक्तविधिना । न तु विवाहानन्तरं विधवा- याम् । तस्य “नान्यस्मिन् विधवा नारी नियोक्तव्या द्विजातिभिरित्यादिना मनुनैव पूर्व निषेधात् । तेन धर्मज्ञसमये बौधायनवाक्ये च विधवाशब्दा व्याख्यात इति प्राञ्चः । वस्तुतस्तु { उक्त नियोगो मनुना निषिद्धः स्वयमेव तु । युगहासादशक्योऽयं कर्तुं सर्वैर्विधानतः ॥ तपोज्ञानसमायुक्ताः कृतजेतायुगे नराः । द्वापरे च कलौ नृणां शक्तिद्दानिर्हि निर्मिता ॥ इति बृहस्पतिना विवाहोत्तविधवा नियोगनिषेधस्य मनूक्तस्य कलिविषयत्वेनोपसंहाराद्वाग्दत्ताविषयको नियोगः कलावप्यभ्यनुज्ञायत इति परावर्क कुलकभट्टा विस्वरसत एव तत्प्रसङ्ग । नष्टे मृते प्रब्रजित इत्यनेनाऽये पराशरेणैव देवरातिरिक्तक्रविधानादित्यलम् । दत्ता संस्कृता न वाग्दत्ता तदानों सतत्वाप्रसङ्गेन कन्यात्वविशेषणानर्थक्यापात् । कन्या विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । ३६ अक्षतयोनिर्दत्तावताया इति वचनात् कन्येति विशेषणेन दानयोग्यता- यामपीत्युक्तं दानमन्यस्मै प्रतिपादनं पुनर्दानं परस्य चेति वचनात् । यज्ञे ज्योतिष्टोमादी मैत्रावरुणीमनुबंध्यामालभेतेत्यादिना विहितो गोवधः । प्रत्येकमेवाऽत्र निषेधः स्पष्टः । समुद्रे नौकादिना द्वीपान्तरं यो याति तस्या- ऽन्यैः, “समुद्रयानं ब्राह्मणस्य न्यासापहरणमित्यादिबौधायनोक्तप्राय- श्चित्तकरणे ऽपि स्वीकारो व्यवहारः द्विजस्याब्धा तुनायातुः शाधितस्या ऽपि संग्रह इति वाक्यात् । द्विजानां ब्रह्मतत्रविशामसवर्णकन्यासु ऋतु- गमनयाचने ऽपि गमनं तद्विवाहस्य धर्मज्ञसमये पृथक् निषेधात् । श्रा पार्वणादौ मांसपरिवेषणम् । शौचं च पात्रशुद्धिश्व श्रद्धा च परमा यदि । अनन्त तृप्तिकृच्छाद्वे एतत् खलु न चामिषम् ॥ यस्तु प्राणिवधं कृत्वा मासेनातर्पयेत् पितॄन् । सो विद्वाश्चन्दनं दग्ध्वा कुर्यादङ्गारविक्रयम् ॥ चिप्ला कूपे यथा किञ्चिद्वाल श्रादातुमिच्छति । पतत्यज्ञानतः सो ऽपि मांसेन श्रादुकृत्तथा ॥ सर्वथाचं यदा न स्यादामिषं तु तदाश्रयेत् । ब्राह्मणश्च स्वयं नाऽदद्यात्तच्च श्वादिहतं यदि । दति बृहत्पराशरस्मरणात् । मांसादनमिति पात्रे कथञ्चिद्वत्तस्याऽपि भक्षणम् । वानप्रस्थ- स्तृतीयाश्रमः, महाप्रस्यानगमनमुत्तरदिग्लङ्घनं, गोमेधा यागविशेषः । विहि- तानीति जनमेजययज्ञसमापने सति बुधैस्तत्तद्वाक्यविहितान्यपि कर्मणि कला धर्मलोपभयादिवर्त्तितानि तदनुष्ठानयोग्य साधुपुरुषालाभात् । यथा श्राततायिनामुतशस्त्रादीनां द्विजाय्याणां विप्राणां “ब्राह्मणं वा बहु- श्रुतं । श्राततायिनमायान्तं हन्यादेवे” त्यादिना विहितं सम्मुखमकूटश- स्त्रेण मारणम् । एतेन नातताथिबधे दोषो ऽन्यत्र गोब्राह्मणेभ्य इति सुम- न्तुवाक्य सामान्यमपि कलिविषयं सिद्धम् । सत्रे गवामयनादौ सप्रदशावरा- श्वतुर्विंशतिपरमास्सत्रमासीरवित्यादिना विहिते दीता यजमानानाम् ।४० पराशर स्मृति: [ अध्या० १ सौत्रामण्या यागविशेषे यजेत वा मौजामण्या इत्यादिना विहिते अथ सुराग्रहान्यातीति विहितसुराग्रहणकर्तुः सहो व्यवहारः । तेन च सुराग्रहनिषेधो ऽपि सिध्यति । सौत्रामणीति वाजपेयाद्युपलक्षणम् । । यज्ञादौ च गवालम्भ वाजपेयसुराग्रहम् । अग्निहोत्रहवण्याश्च निलंह च कलौ त्यजेत् ॥ । इति बौधायनीयभाष्ये वसिष्ठस्मरणात् । अग्निहोत्रं हूयते यथा सुचा सा वैकङ्कयग्निहोत्रहवणी तस्याश्च नित्य होमानन्तरं हुतावशिष्ट- प्राशनार्थ लेहा जिल्हयास्वादनम् । कथं चिल्लोढायास्तस्याः पुनः परियहो दिनान्तरे होमसाधनता । वृत्तमग्निहोत्रादि स्वाध्यायो वेदस्तावपेच्याघ- स्याशौचस्य वेदाग्नियुक्तविप्रस्य त्र्यहमाशौचमिष्यत इत्यादिबलादिवि- हितसङ्केाचः । स चाशचिसम्पर्के । सम्पर्कीभावे तत्सङ्कोचस्य वक्ष्यमाण- त्वात् । कामकृते महापातकादा मरणान्तिकं यत्प्रायश्चित्तं “न तस्य निष्कृ- तिर्दृष्टा भृग्दनिपतनादृत” इत्यादिनोक्तं तस्य विधानमुपदेशः । “मति- पूर्वमनिर्देश्यं प्राणान्तिकमिति स्थितिरिति” मनुस्मरणात् तर्हि कथं तद- नुष्ठेयमिति चेत्स्वयमेव धर्मशास्त्रान्ज्ञात्वाऽन्यापदेशेन पृष्ट्वा वेति ब्रूमः । संसर्गदेोषः पतितसंसर्गेण पातित्यं “संवत्सरेण पतति पतितेन सहाचरनि” त्यादिना प्रतिपादितम् । कला पतति कर्मणेति वाक्या- सहाचरन्नित्यादिना त । उपपादितं चैतत्प्राक् । एवं च संसर्गः शोधितैरपीत्यादिस्ससर्गनि- येधो नानुपपत्रः । श्रन्यथा पतितस्सर्गे दोषाभावः शोधितससर्गनिपे- धश्चेति महद्वैषम्यं स्यात् । स्तेयान्यस्मिन्सुवर्णस्तथव्यतिरिक्त महापातके निष्कृती रहस्यप्रायश्चित्तं न प्रायश्चित्तमात्रं विरोधात् । नापि प्राणा- न्तिकं तस्योपदेशनिषेधेन स्वयं कर्तव्यताभ्यनुज्ञानात् । नापि व्यवहारः । ब्राह्मणभोजनादिविधिविरोधात् । नापि परलेोकशुद्धिः । तस्या साक्षात्पु रुपकृत्यसाध्यत्वेनावर्जनीयत्वात् । नाप्युपायनिषेधेन तनिषेधः । पूर्वोक्त- विधिविरोधात् । तस्माद्रहस्यप्रायश्चित्तमिति व्याख्येयम् । तद्विधिर्मूले 1 विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । अत एव बृहन्नारदीयविष्णुपुराणादिषु । छादयन्ति प्रयत्नेन स्वदोषम्पापकर्मिणः । रहस्यामेव कुर्वन्ति प्रायश्चितक्रिया कला ॥ मनःशुद्धिविहीनाना निष्कृतिर्न ततो भवेद् । ૪૧ इत्यादिना तत्र तत्र कलिनिन्दाप्रक्रमे रहस्यमेव निन्दितं वक्ष्य- ति चैतनवमे " तस्मात्प्रकाशयेत्पापमित्यादिना । स्कान्देपि काशी- खण्डे नवैतानि प्राकाश्यानि रहः पापमकुपितमित्यादिना । न चैवं सुत्र- र्णस्तेयवर्जनमसङ्गतम् । तस्य कलावपरिहार्यत्वेन सुवर्णस्तेयस्य प्रतिनि- मित्तं पर्षदुपदेशासम्भवेन रहस्यप्रायश्चित्ताभ्यनुज्ञानार्थत्वात् । वराति- थिभ्यां मधुपर्के, पितृभ्यः श्राद्ध इति व्याख्यातम् । दत्तो मातापितृभ्यामन्यतरेण वा पुत्र प्रतिग्रहीष्यन्बन्धूनाहूय रा- ननि निवेदा निवेशनस्य मध्ये व्याहृतिभिर्हत्वा अदूरबान्धवं बन्धुसन्निकृष्ट एव प्रतिगृह्णीयादित्यादिवसिष्ठोक्तविधिना पुत्रीकृतः । औरसो धर्मपत्न्यां स्वस्मात्प्रसूतस्ताभ्यामितरेषा क्षेत्रनादीनां दशानां पुत्रत्वेन स्वीकारः । तथा च बृहस्पतिः । । अनेकधा कृताः पुत्राः ऋषिभिर्ये पुरातनैः । न शक्यास्ते ऽधुना कर्तुं तपोहीनैरतन्द्रितैः ॥ अधुना कलियुग अतन्द्रितैरिति मुनिविशेषणम् । तथा क्षेत्रनो गर्हितः सद्भिस्तथा पैौनर्भवः सुतः । कानीनश्च सहोठश्च गूढोत्पचस्तथैव च ॥ दत्ता ऽपविद्धः क्रीतश्च श्रपविद्धस्तथैव च । दत्तनिषेधोऽत्रासवर्ण विषयः । “सजातीयेष्वयं प्रोक्त” इति योगिना सवर्णनिषेधादिति तत्र । अपविद्धस्य द्विर्निषेधानुपपत्तिस्तस्मादेव व्या- ख्येयम् । दत्तः पितृभ्यां परियहोत्रा परिगृझ त्यक्तः । सोऽत्यन न पुत्री, कार्यः । पुनर्भून्यायात् । सवर्णीन्या असवर्ण या अङ्गनाः ताभिदुष्टेल- त्संपृक्तः कृतप्रायश्चित्तैरपि संसर्गः । गुरुस्त्रियाः शिष्यस्त्रयाः जुङ्गितोयग- तायाश्च स्त्रिया प्रयोनौ सङ्ग्रहे सति परित्यागः । ४२ पराशरस्मृति: चतस्रस्तु परित्याज्याः शिष्यगा गुरुगा च या । पतिनी च विशेषेण नुङ्गितोपगता च या ॥ अध्या० १ इत्यायुक्तः । अत्रायानाविति विशेषोपादानादन्ययोन्ययोन्योः साधारण्येन संसर्गे परित्याग इति गम्यते । परेषां गोब्राह्मणादीनामुद्देशेन निमित्तेन तदापद्विमोचादार्थ प्राणत्यागः " गवार्थे ब्राह्मणाऽर्थे वा सदाः प्राणान्परित्यज्ये" दित्या व्युक्तः । उच्छिष्टस्पर्शी दिवर्जनं स्वमुच्छिष्टमुच्छिष्टोपहतं वेत्यादिवसिष्ठा युक्तं तनिमित्तं प्रायश्चित्तं च । विष्ण्वादिप्रतिमा विशेषस्य यावज्जीविकः पून- नसङ्कल्पः । इयमेत्र प्रतिमा यावज्जीवं मया पूजनीयेत्येवमादिः । चतुर्थेऽहनि कर्तव्यमस्थिसञ्चयनं बुधैः । ततः सञ्चयनादूर्ध्वमङ्गस्पर्शो विधीयते ॥ इत्यादिवाक्य विहिताऽस्थिसञ्चयनानन्तरमङ्गस्पर्शः । शामित्रं यज्ञे स्वयं पशुप्रमापणं विप्राणाम् । सोमलताया विक्रयश्च । षण्णां भक्ता. नामनशनमुपवासचयं तस्मिन् बुभुक्षित स्त्र्यहं स्थित्वा धान्यमब्राह्मणा इरेदित्यादिना विहितमचहरणम् । शूद्रेषु दासगोपाल कुलमित्रार्धसीरिणः । भोज्याचा नापितश्चैव यश्चात्मानं निवेदयेत् ॥ इत्यादिना विहितं शूद्राणां भोज्याचत्वम् | रहस्यस्याहिताग्ने- रतिदूरेण तीर्थयात्रा | धनान्यर्जयितुं युक्तः प्रवासो ह्यग्निहोत्रणः । धनैर्यत्सम्भवेदिज्या तीर्थार्थे न तु त्यजेदिति मनूक्ता । ब्राह्मणानामापदि चत्रादिवृत्तिभिर्जीवनम् । क्षात्रेण कर्मणा जीवे द्विशां वाप्यापदि द्विज इत्याव्युक्तम् । तथैवाश्वस्तनिकतया जीवनम् । “झाहिको ऽश्वस्तनो ऽपि वे"- त्यक्ताम् । विप्राणां सन्ततिजीवनाय जाताणिपरिग्रहः । ब्राह्मणानां सर्वदा प्रवासशीलत्वम् । “वृथा तु न चिरं वसेदति” स्मरणात । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । । ४३ मुखेनाग्निधमनं “ मुखेनेोपधमेदग्निं मुखाद्घोषो ह्यजायते" त्युक्तम् । बला- द्दासीकरणादिना दुष्टायाः स्त्रियाः पुनः संग्रहः । संन्यासिनस्सार्ववर्णिकं भैक्षं " चातुर्वण्यं चरेद्वैक्ष्यमि " त्यादयुक्तम् । अभिनवोदके दशाहवर्ज्जनं “दशरात्रेण शुध्यन्ति भूमिष्वभिनवोदकम” त्यादिनेोक्तम् । आकालिक- नवोदकदशाहनिषेधस्य प्रतिप्रसवेऽपि कालिकत्र्यहनिषेधस्य न प्रतिप्रस- धः । तथा च स्मृत्यन्तरे । काले नवोदकं शुद्धं न पिबेच्च व्यहं तु तत् । अकाले तु दशाहं स्यात्पीत्वा नाद्यादहर्नशमिति ॥ ब्रह्मचारिणः खानार्थं गुरवे दक्षिणादानं “ गुरखे तु वरं दत्वा खायीत तदनुज्ञयेत्यादि" नोक्तम् । ब्राह्मणादिचतुर्वर्णगृहेषु शूद्राणां पाच- कत्वम् । “आर्याधिष्ठिता वा शूद्राः संस्कतीरः स्युरित्याद्यापस्तम्बेोक्तम् । भृग्यग्यनशनाम्बुभिर्वृद्वादीनां प्राणत्यागः । वृद्धः शौचस्मृतेर्लुप्तः प्रत्याख्यातभिषक्रियः । आत्मानं घातयेदास्तु भृग्वग्न्यनशनाम्बुभिः ॥ उत्यायुक्तः । गोतृयधिके जले शिष्टानामाचमनकरणम् । “शुचि गोतृप्तिकृ- सोयं प्रकृतिस्यं महीगतमित्युक्तम् । पितापुचयेोर्विरोधे साक्षिणां समा- धातृणां च दण्डविधानम् । पितापुत्रविरोधे तु साक्षिणां त्रिपणो दमः । अन्तरे च तयोर्यः स्यात्तस्याप्यष्टगुणो दम इत्युक्तम् ॥ संन्यासिना यत्र सायङ्कालस्तत्रैवावस्थान “यत्र सायं गृहो मुनि- रि"त्युक्तम् । एते पूर्वोक्ता धर्मा स्मृत्युक्ता अपि कलेरादौ महात्मभिरैकम- स्पेन क्व चिच्छास्त्रविरोधात्क चिच्च दृष्टविरोधाविवर्तिताः । तनिवृत्तिर्वृष्टविरोधमात्रे ननु यत्र विशेषशास्त्रमस्ति तत्रास्तु तविवृत्तिर्वृष्ट विरोधमात्रे तु शास्त्राविरोधे कथं महात्मवचनमात्रेण तत्रिवृत्तिरस्त्विन्यत चाह समयो- ऽपि शिष्टानां श्रुतिस्मृतिवत्प्रमाणं तदाहापस्तम्बः “धर्मज्ञसमयः प्रमाणं वेदाश्चेति” । ननु महात्मनां समयेऽपि कथं प्रामाण्यं न तावच्छ्रुतिवत्स्वतः, तस्य ४४ पराशरस्मृति: [ अध्या० १ लौकिकत्वात् । नापि स्मृतिवच्कुतिमूलतया । प्रत्यक्षश्रुतिविरोधेन तदनुमा- नासम्भवात् । नापि स्मृतिमूलकतया । प्रत्यक्षस्मृतिविरोधात् । श्रत एव नानुमितस्मृतिमूलकतयापि । नाप्य” स्वयं लोकविद्विष्ट धर्ममप्याचरेत्र त्वित्यादिप्रत्यक्षस्मृतिरेवात्र मूलमिति वाच्यम् । श्रुतिस्मृतिविरोधेनाप्रमा- यस्याचारस्य तद्वाधकत्वायोगात् । एवं च सति श्रुतिस्मृतिविहितस्य धर्म- स्य लोकविरोधे नाननुष्ठानं विरुद्धमनेनोच्यत इति नास्यापि तन्मूलत्व- सम्भवः । किं च त्रैविद्याना वैदिककर्मविद्वेषासम्भवात्तद्वाद्यानां तु वैदि ककर्ममात्रविद्वेषादेतावन्मात्रेण वमविशेषपरिगणनमपि न सम्भवति । वस्तुतस्तु अस्वभ्यं नाम दृष्टफलकं धर्ममपि मधुपर्कायगवालम्भनादि लो- कविद्विष्टं नाचरेदित्यर्थपरत्वात्तस्य सत्रदीक्षादावदृष्टफल ककर्मनिषेध- कत्व दुरध्यवसानमिति । अत्रोच्यते । यदेवानूचानः किं च नाभ्यहत्यायें तद्भवतीति श्रुतेः । धर्मशास्त्ररथारुठा बेदबहुधरा द्विजाः । क्रीडार्थमपि याचुः स धर्मः परमः स्मृतः ॥ इतिस्मृतेश्वास्य प्रामाण्ये मूलत्वम् । विशेषतस्तु ब्राह्मनारदीया- व्युक्तनिषेधा एवास्य प्रायशो मूलमन्यत्रापि तत्तत्स्मृतिषु निषेधवाक्याना- मेघ मूलत्वमवगन्तव्यमित्यल बहुना । ज्येष्ठांशं भ्रातृणां विभागे “ज्येष्ठस्य विंश उद्धारः सर्वद्रव्याच्च य- दुर” मित्यादयुक्तम् । मधु चौद्रम् ॥ मधुना हिते श्राद्धे निराशाः पितरो गताः । इत्यादिना विहितम् । अग्निहोत्रादिकं च व्याख्यातमेव प्राक् । तथा शपथाः दिव्यानि प्रमाणानि । शकुनाः काककपोतादिचेष्टा- विशेषाः । सामुद्रिकं करचरणादिवर्त्तिरेखापरेखादिकम् । उपश्रुतिश्चैलधा- बादिहपार्श्वे स्थित्वा चिन्तितार्थसूचकशब्दाकर्णनम् । उपयाचितं ममा- स्मिवर्ये सिद्धे गणपतये मोदकान् दास्यामीत्यादिसङ्कल्पः । प्रदेश ग्राशी- बीदः । ज्योतिःशास्त्रबलेन भविष्यादिकथनं वा । एतेषां कला काचित्कः विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । ४५ संवादस्तेन तावन्मात्रावष्टम्भेन निःशङ्कप्रवृत्तिर्न कार्येति । युगमिति देश- स्याप्युपलक्षणं तेन तद्देशाचारोऽपि न निन्दाः । यथाह बौधायनः । पञ्चधा विप्रतिपत्तिर्दलियतस्तथेोत्तरतो यानि दक्षिणतस्तान्यनु- व्याख्यास्यामो यथैतदनुपेतेन सह भोजनं स्त्रिया सह भोजनं पर्युषितभो- जनं मातुलपितृष्वसृदुहतृगमनमित्यथेोत्तरत उर्णविक्रयः सीधुपानमुभ- तोर्व्यवहार आयुधीय समुद्रयानमिति तत्रेतरद्वितरस्मिन् कुर्वन् दुष्यतीतदितरस्मिन् तत्र तत्र देशप्रामाण्यमेवस्यान्मिथ्यैतदिति गौतम उभयमेव नाद्रीयेत शिष्टस्मृतिविरोधदर्शनादिति । बृहस्पतिः । उद्झते दाक्षिणात्यैमातुलस्य सुता द्विनैः । मत्स्यादाश्च नराः पूर्वे व्यभिचाररताः स्त्रियः ॥ उत्तरे मद्यपाश्चैव स्पृश्या नृणां रजस्वलाः । सजाताश्चापि गृह्णन्ति भ्रातृभार्यमभर्तृकाम् ॥ अनेन कर्मणा नैते प्रायश्चित्तदग्राहकाः । विहिताकरणाचित्य प्रतिषिद्धनिषेवणात् ।। भक्ताद्वाहम्प्रदायैषा रोषं गृहीतया । * सर्वदेशेष्वनाचारो रय्याताम्बूलचर्वणमिति ॥ ननु तत्तद्धर्माणां युगानुरूपत्वादनिन्यत्वमस्तु धर्मेषु तु कथमि- त्यत श्राह । युगे युगे तु सामर्थ्य शेषं मुनिविभाषितम् । पराशरेण चाप्युक्तं प्रायश्चित्तं विधीयते ॥ ३४ ॥ युगे युगे कृतादियुगेषु पराशरेण चकारान्यनुगतमशङ्खलिखितैश्व यदुक्तं प्रायश्चित्त तथा विधीयते । यद्यपि कृले तु मानवा धर्म इत्यनेनैवेदं सिद्ध प्रायश्वित्ताना- मपि धर्मत्वात्, तथापि मन्वादानुक्ताना स्मृत्यन्तरादुपादानविधानाय पुनरनुदाते तदेवाह शेषं, मन्वादिभिः कृतादियुक्तप्रायश्चित्तादवशिष्टमा- काङ्क्षितं च यत्प्रायश्चित्तं तदन्यमुनिभियोज्ञवल्क्यादिभिर्विभाषितमेव विधीयते कुत एवमुच्यत इत्यत आह सामर्थ्यं यत इदं सम्यगर्थप्रा-

• श्रमहूर्तामदम । ४६ पराशरस्मृतिः [ अध्या० १ प्तम् । अयमर्थः येषु निमित्तेषु पराशरादिभिः प्रायश्चित्तं नोक्तं तत्र नैमित्तिकावश्यम्भावेन स्मृत्यन्तरोक्तं ग्राह्यं न्यायसिद्धत्वादस्यार्थस्य । इद- मेव अभिप्रेत्य सुव्रतोऽपि बृहत्पराशरीये " पराशरश्च यत्माहे” त्यादिना सर्व स्वसंहिताप्रतिपादयमनुक्रम्याऽन्ते । दिष्टं च तत्परं ध्येयं सर्वमेतत्पराशरः । प्रोक्तवान् व्यासमुख्याना शेषं मुनिविभाषितम् ॥ इत्युपसज्जहार । ननु पराशरेण त्वयाद्यापि तस्यावचनात्कथमस्माभिस्तत्ज्ञेयमि- त्यत आह । अहमद्यैव तत्सर्वमनुस्मृत्य ब्रवीमि वः । चातुर्वर्ण्य समाचारं शृण्वन्तु मुनिपुङ्गवाः ॥ ३५ ॥ अहं पराशरोऽयैव तत्सर्वं प्रायश्चित्त पूर्वकल्पीयपराशरोक्तधर्म- शास्त्रं तन्मूलभूतं श्रुतिनिश्चयं चानुस्मृत्य भो ऋषिपुङ्गवा मुनिमुख्याश्चा- तुर्वर्ण्य समाचारं चत्वारो वर्णश्चातुर्वण्ये तेन सम्यक् श्रुतिस्मृत्यविधेना- चर्यतेऽनुष्ठीयत इत्याचारः खानसंध्यादिस्तं च वो युष्मभ्यं ब्रवीमि यूयं च सावधानाः शृण्वन्तु अहरहर्नयमानोऽपि गामश्वं पुरुषं पशुमिति वच्चकाराभावेऽपि समुच्चयसिद्धेः । एवं च प्रश्नोत्तरयोः समानविषयत्वं भवत्यन्ययोत्तरस्य न्यूनतापातात् । प्रायश्चित्तस्य पूर्वमुपादानं प्रकृतत्वात् । ग्रहमित्यनेनार्थस्मर्तृप्रवत्क्रोरैक्याभिधानाद्वाक्यानामभिप्रायान्तरशङ्का नि. रस्ता । प्रयैवेत्यनेन कालविलम्बसम्भावनयेोद्वेगो निरस्तः । अनुस्मृत्येत्य- नेत्रा मूलत्व विपर्यस्तमूलत्वशङ्कर चापाकृतेति । एवमुपोदघातं समाप्य विवचितधर्मश्रवणाय पुनः सावधानता सम्बोधनेनापाते । वक्ष्यमाणधर्मजातस्य सत्प्रमायतामभिधातुं तदेवादौ प्रशंसति । पराशरमतं पुण्यं पवित्रं पापनाशनम् । । चिन्तितं ब्राह्मणार्थीय धर्मसंस्थापनाय च ॥ ३६ ॥ पराशरमतं पराशरोक्तं धर्मशास्त्रं पाठतोऽर्थतश्च चिन्तितं सत्पुण्यं पुण्यजनकं पुनः पाठस्यैव प्रयोजनद्वयमिष्टप्रापणमनिष्ट निवर्तनं च विशे- विद्वन्मनोहरराख्यव्याख्यासहिता । पणद्वयेनाह । पवित्रं पापनाशनमिति, पवित्रं स्वर्गदिजनकं पापनाशन नरकादिनिवर्तकम् | अर्थज्ञानस्यापि विशेषणद्वयेन प्रयोजनद्वयमाह ब्राह्मणार्थाय धर्मसंस्थापनाय चेति, ब्राह्मणस्यार्थः प्रयोजनं स्वधर्मानुष्ठा- नमिति यावत्तस्मै धर्मसंस्थापनं परेषामुपदेशेनानुष्ठापनं तस्मै च । तदुक्तं बृहत्पराशरेण । पराशरमतं पुण्यं पवित्र पापनाशनम् । चिन्तितं ब्राह्मणार्थीय धर्मसस्थापनाय च ॥ इति । इत्याचारावतारः । इदानों वक्ष्यमाणाचारस्य प्रयोजनवत्त्वायान्वयव्यतिरेकाभ्यां धर्म- साधनतामाह । चतुर्णामपि वर्णानां साचारो धर्मपालकः । आचार भ्रषृदेहानां भवेद्धर्मः पराङ्मुखः ॥ ३७ ॥ चतुर्णामपि वर्णानां ब्राह्मणचत्रियवैश्यशूद्राणामाचारः श्रुतिस्मृ त्युदितसाधुसेवित क्रियानुष्ठानम् । श्रुतिस्मृत्युदितो यश्च साधुभिर्यश्च सेवितः । तमाचारं निरीक्षेत धर्मकामजितेन्द्रियः ॥ इति विष्णुस्मरणात् । धर्मस्य सुकृतपूर्वस्य पालकमनुत्पत्रस्यात्या- दकमुत्पवस्य च संरक्षकम् | “आचारप्रभावो धर्म श्राचारो धर्मपालन मि”- तिस्मरणात् । श्राचारात्पूर्वोक्ताद् भ्रष्टा ऽनुष्ठानाशक्ती देहो येषां तेषां धर्मः सुकृतं पराङ्मुख उत्पत्तिकारणसद्भावेऽप्यङ्गवैकल्येन नोत्पदात इत्यर्थः । - तदाह वसिष्ठः । नैनं तपांसि न ब्रह्म नाग्निहोत्रं न दक्षिणाः । हीनाचामितो भ्रष्टं तारयन्ति कथं च न ॥ इति । बृहत्पराशरोऽप्येतदेवाह । चतुर्णामपि वर्णानामाचारो धर्मपालनम् । आचार भ्रष्टदेहानां भवेदुर्मः पराङ्मुखः ॥ इति । यत् प्रतिज्ञातं चातुर्वण्यं समाचारं ब्रवीमीति तदेवाह । ४८ पराशर स्मृति: षट्कमभिरतो नित्यं देवतातिथिपूजकः । [ अध्या० १ हृतशेषं तु भुञ्जानो ब्राह्मणे नावसीदति ॥ ३८ ॥ पट् च तानि कर्माणि षट्कर्माणि तानि च संध्याखानादानि तेषामेव वक्ष्यमाणत्वात् । बृहत्पराशरेणापि । पट्कर्मभिरत इत्यत्र कर्माणि कानीत्यपेक्षाया " कर्मषट्कं प्रवक्ष्यामीति प्रतिज्ञाय । संध्या खानं जपश्चैव देवतानां च पूजनम् । वैश्वदेवं तथातिथ्यं षट्कर्माणि दिने दिने ॥ इत्याभिधानाच्च न त्वध्यापनादीनि । अध्यापनं अध्ययनं यजनं याजनं तथा । दान प्रतियहश्चैव षट्कर्माण्ययजन्मनः ॥ । इति मनुकानि । तेषामये विधानात् । चातुर्वण्र्यसाधारण्यामा- येन प्रतिज्ञाविरोधाच्च । प्रकृतानां तु भूमा साधारण्यात् । तेषु नित्यम- भिरतस्तदनुष्ठाने निरतो देवता विष्ण्वादितिथिर्वक्ष्यमाणस्तयोर्नित्यं पूज- को हुतशेषं वैश्वदेवावशिष्टं व भुञ्जानो ब्राह्मणश्वातुर्वर्ण ऋश्चातुरायप क्रमेण “वेदो वा प्रायदर्शनादिति न्यायेन ब्राह्मणापदस्य चातुर्यपर- त्वात । नावसीदति न प्रत्यवायी स्यात् । नित्याने काहिकाननुष्ठानकृतः प्रत्यवायस्त्वैतावन्मात्रानुष्ठानेऽपि न स्यादित्यर्थः । देवपूजादीनां पङ्क- मीन्तर्गतत्वेऽपि पुनर्वचनं सायं सध्यात्तरकालमप्येषां पुनरनुष्ठानप्रतिपा. दनाय । तथा च शौनकः । प्रातर्मध्यं दिने सायं विष्णुपूजा समाचरेदिति । अप्रणोदयोऽतिथिः सायमपि वाग्भूतृणोदकैः । इति योगीश्वरो ऽपि । आश्वलायनोऽपि, अथ सायं प्रातः सिद्धस्य हविष्यस्य जुहुया- दिति । मनुरपि । सायं प्रातर्द्विजातीनामशनं श्रुतिचोदितमिति । एतेन अहोरात्र कर्तव्यमनेनेोक्तमाहिकमात्रन्त्वयेतनेनेति न पौन- रक्त्याशङ्केति साधीयसीयं व्याख्या षट्कर्माण्याह । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । ४६ सन्ध्या स्नानं जपो होमो देवतानां च पूजनम् । आतिथ्यं वैश्वदेवं च षट्कर्माणि दिने दिने ॥ ३६ ॥ यद्यप्यत्र सन्ध्यास्तानमितिशाब्दः क्रमः प्रतीयते तथाप्यग्निहोत्र जुहोति यवागूं पचतीतिवदार्थक्रमेणा सौ बाध्यते । स्नानस्य शुद्धिहेतुत्वा- च्छुद्धस्यैव च सन्ध्यावन्दनाद्यधिकारात् । अत एवं दत्तः । ननु अज्ञात्वा नाचरेत्कर्म जपहोमादि कि च न । सर्वमर्हति शुद्धात्मा प्रात: खायी जपादिकम् ॥ इति । सन्ध्याहीनेोऽशुचिर्नित्यमनर्हः सर्वकर्मसु । यदन्यत्कुरुते कर्म न तस्य फलभाग्भवेत् ॥ । इति दक्षेणैव सन्ध्यावन्दनस्यापि सर्वकर्माङ्गत्वाभिधानाद्व्यथास्थित एवास्तु क्रम इति चेत् । मैवम् । अत्र सर्वत्वमाधिकारिक मितिन्यायेन खा नातिरिक्तसर्वकर्मीङ्गता सन्ध्यावन्दनस्योच्यते । अन्यथा खाबाङ्गतायुच्येत । प्रातःस्नायी जपादिकमर्हतीति पूर्ववाक्येनाहन्यैव वानस्य सन्ध्यावन्द- नाताबोधनात् । तस्मात्स्वानं पूर्वभावीति सिद्धम् । यद्वा अशक्तंस्य प्रातः स्नानं विनापि प्रातः सन्ध्या भवतीति सूचयितुं सन्ध्यायाः पूर्वमुपा- दानम् । प्रातःसन्ध्यामुपासीत दन्तधावनपूर्विकामिति योगीश्वरस्मर- यात् । वस्तुतस्तु सन्ध्यां स्वानमिति विग्रहेण खानस्य कालविधानार्थं सन्ध्यायहणम् । अत एव वक्ष्यति द्वादशाध्याये । भास्करस्य करैः पूतं दिवासानं प्रशस्यते । अप्रशस्तं निशि खानं राहोरन्यत्र दर्शनात् ॥ इति । सन्ध्यालक्षणमाह बृहन्मनुः । ४ उदयात्प्राक्तनी सन्ध्या घटिकात्रयमिष्यते । सायसन्ध्या त्रिघटिका प्रस्तादुपरि भास्वतः ॥ इति ।ક્ पराशर स्मृति: [ अध्या० १ अत्र यद्यपि खानात्प्राग्भाविनां ब्राह्ममौहूर्तिकोत्थानहितचिन्त- नदेहधर्मशौचाचमनदन्तधावनकेशप्रसाधन कुशेोत्पाटनादीनामनभिधाना- न्यूनता मूलस्य तथापि कला परणामेव नित्यत्वादन्येषामनित्यतयाऽन- भिधानात्र म्यूनता । अन्यथा पट्पदानर्थक्यापातात् । तथात्वेऽपि तेषा- मन्यतो विधियहणाविरोधात् । उक्तं च प्राक् स्वयमेव “शेषं मुतिविभा- पितमिति” । अत एव बृहत्पराशरेणाप्येषामेव पण्णां वित्तशोधकत्वेन मुक्तिहेतुत्वमुक्तम् । कर्मषद्धं प्रवक्ष्यामि यत्कुर्वन्तो द्विजातयः । गृहस्था अपि मुच्यन्ते ससारबन्धहेतुभिरिति ॥ यदाप्यातिथ्यं वैश्वदेव चेत्यनेनातिथ्यस्य पूर्वभावः प्रतीयते तथापि पौरुषेण च सूक्तेन ततो विष्णुं समर्चयेत् । वैश्वदेवं ततः कुर्यात् बलिकर्म तथैवच । इति नारसिंहे देवपूजानन्तरं वैश्वदेवस्य तत इति पञ्चमीश्रुत्या क्रमाभिधानेन सविधिरूपयावत्क्रमबाधाद्वैश्वदेवस्य प्राथम्यात् । चात एव बृहत्पराशरः । “वैश्वदेवं तथातिथ्यं षट्कर्मणि दिने दिने इति । यद्वा वैश्वदेवात्प्राग् प्रतिथ्यागमने प्रातिथ्यास्य पूर्वभावं बोधयितुं प्राक्तनिर्देशः । वयति च । वैश्वदेवे तु सम्प्राप्ते भित्तुके गृहमागते । उद्धृत्य वैश्वदेवार्थं भिक्षुक तु विसर्जयेदिति ॥ नन्वत्र सप्तत्वप्रतिभानात् षट्त्वं विरुद्धमिति चेत । मैवम् । यानि कर्मणीत्युद्दिश्य तानि दिने दिने कर्तव्यानीति नित्यत्वविधा समा- र्गन्यायेनेोद्देश्यगतायाः षट्त्वसंख्याया अविवक्षितत्वादिति केचित् । तव । अस्यां स्मृती सन्ध्यादीनां वाक्यान्तरेणेोत्पत्त्यभावादनेनैव वाक्येन नित्य- त्वविशिष्टानां तेषामुत्पादनादुपादेयगतत्वेन पश्येकत्ववत् षट्त्वस्यापि विवचितत्वात् । यद्यप्यग्निहोत्रं गवालम्भमित्यनेनाग्निहोत्रस्य कला निषेधात्तद्धमिपरिहारेण षट्त्वमविरुद्धम् । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । પૂર घात एव सन्ध्या स्वानं जपश्चैव देवतानां च पूजनम् । वैश्वदेवं तथातिथ्य षट्कमणि दिने दिने ॥ इति बृहत्पराशरण होमपरिहारेणैव षट्त्वाभिधानादिति । तदपि न । एवमग्निहोत्रहोमपरिहारेऽप्योपासन होमापरिहारात् । उक्तरीत्या प्रग्निहोत्र होमस्याप्यपरिहाराच्च । तर्हि कथमिदं समाधेयम् । इत्थम् । जपस्य सन्ध्याप्रधानत्वेन पृथक्प्रधानत्वाभावान्न षट्त्वविरोधः । पृथगुप- न्यासस्तु सकलकर्मशक्तौ गायत्री जपमात्रमेव कार्यमित्येवमर्थः । प्राधान्यं च तस्यैव फलसम्बन्धश्रवणात् । अत एव बृहत्पराशरः । गायत्र्युपासिता येन तेनेोपास्तं जगत्रयम् । गायत्रीमंत्र यो ज्ञात्वा सम्यगभ्यसते पुनः । इहामुत्र च पूज्योऽसौ ब्रह्मलोकमवाप्नुयात् ॥ इति । स्वयमप्यष्टमे वयति । गायत्रीरहितो विप्रः शूद्रादण्यशुचिर्भवेत् ॥ गायत्रीब्रह्मतत्त्वज्ञाः सम्पूज्यन्तं जनैर्द्विजाः ॥ इति । यद्वा जप: गुरूपदिष्टमन्त्रस्य । खासाशी मलं भुङ्क्ते अजपी पूयशेोणितम् । अनर्चयित्वा देवास्तु नरकं प्रतिपदाते ॥ इति जपस्य प्रधान्यश्रवणात् । स च ब्रह्मयज्ञतर्पणयोरुपलक्षणम् । तथा च स्मृत्यन्तरे । खानं सन्ध्या जपो होमः स्वाध्यायो देवतार्चनम् । वैश्वदेवं तथातिथ्य नवमं पितृतर्पणम् ॥ एतानि नव कर्मणि कर्तव्यानि दिने दिने ॥ इति । तत्र ब्रह्मयज्ञ द्वितीयाध्याये स्वयमेव वक्ष्यति । स्वाध्यायं चैवम- भ्यसेदिति । तर्पणस्यात्रावचनं ब्रह्मयज्ञाङ्गत्वेन प्राधान्याभावात् । अङ्ग- त्वञ्चास्य ब्रह्मयज्ञानन्तरं देवतास्तवति इत्युपक्रम्य देवपितृतर्पण- न्यभिधाय पतितपुरुषं पितुस्त UNIVERSITY यद्वाति, सा RECEIVEE FI ५२ पराशर स्मृति: [ अध्या० १ दक्षिणेत्यभिधानात् मन्दशन्यायेन सिध्यति । तथाखलायनानाम् । याजु पाणां तु तर्पण स्वतन्त्रमेव प्रधानम् । स चावीक तर्पणात्कार्य: पश्चाद्वा प्रातराहुतेः । वैश्वदेवावसाने वा ब्रह्मयज्ञस्त्रिधा स्मृतः ॥ इतिकात्यायनस्मरणात् । अत एव उदाहृतवाक्ये तर्पणस्य पृथङ् निर्देश: प्रधान्याभिप्रायेण । मूलवाक्ये पट्संख्यायहण नवकमशक्त्य भित्रा- ये । वाक्यद्वयेऽपि दिने दिने इति वीप्साश्रवणात् । तेषा च पण्णामपि दिने दिन इति वीप्सया वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेतेत्यनेनाग्निष्टोमस्येत्र जीवनवदधिकारकत्वान्नित्यत्व बोध्यते । अत एव तत्र सत्रेपामकरणे प्रत्यवायोक्तिरपि । तत्र सान सविशेषं द्वादशाध्याये प्रतिपादयिष्यति । तदनन्तरं कार्यं वस्त्रपरिधानं त्वत्रोच्यते । तत्र योगियाज्ञवल्क्यः । ‘सात्वैवं वाससी धाते अच्छिन्ने परिधाय चेति” । धोते स्वयमेव । तथा च देवलः । स्वयं धोतेन कर्तव्या क्रिया धर्म्यो विपश्चिता । न तु नेजकधातेन नाहतेन न कुत्र दिदिति । नाहतमहतभित्रम् | अच्छित्रे सदशे “क्षामं वास: प्रशंसन्ति तर्पणे सदशं तथेति” प्रजापतिस्मरणात् । वाससो ऽधित्वक्रमयोर्विवक्षामाह । व्यासः । नोत्तरीयमधः कुर्याोपर्याधस्यमम्बरम् । नान्तवासी विना जातु निवसेद्वसनं बुधः ॥ इति । अन्तर्वासो लक्षणं संग्रहे । शोडषद्वादशाष्टाभिरङ्गुनैर्विस्तृतन्तु यत् । आयत व्याममात्र च तदन्तवीम इरितम् ॥ जातूकर्यः, वस्त्रोत्तरोभावे द्वङ्गुलं त्र्यङ्गुल चतुरङ्गुनं वा स. त्रैर्वस्वाकृति परिमण्डल तदुत्तरीयं कुर्यादुस्वस्य विवरं चेति । तच्च जीव- त्पितृकैर्न धार्यम् । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता | तथा च संयहे- उत्तरीयं योगपट्टं तर्जन्यां रजतं तथा । न जीवत्पितृकैद्धये ज्येष्ठो वा विद्यते यदि ॥ उत्तरीयासम्भवे यज्ञोपवीतं धार्यम् । यज्ञोपवीते द्वे धार्ये श्रौतस्मार्ते च कर्मणि । तृतीयमुत्तरीयार्थे वस्त्राभावे तदिष्यते ॥ इति स्मरणात् । शाणादीन्यपि वा धार्याणि । तदाह योगियाज्ञवल्क्यः । अलाभे धातवस्त्रस्य शाखक्षौमाविकानि च । कुतपं योगपट्ट वा द्विवासास्तु यथाभवेत् ॥ 1 ५३ अत्र द्विवासास्तु यथाभवेदिति हेतुमचिगदेनोत्तीयार्थमेव तदुपा- दानं न परिधानार्थमित्युक्तं भवति । तथा च जातूकर्य:- परिधेय सदा वासः कार्पासं सदशं सितम् । क्षौमं वा कुतपं वापि न कौशेय कदा च नेति ॥ सर्वयापि तदभावे पारस्करः “एकं चेद्वासो भवति तस्यैवोत्तर वर्गेण प्रच्छादयतेति । प्रतिवर्ण वस्त्रवर्णीनाह भृगुः ब्राह्मणस्य सितं वस्त्रं तु यते रक्तमुल्वणम् । पोतं वैश्यस्य शूद्रस्य नील मलवदिष्यते ॥ विषच्छोऽनुत्तरीयश्च नग्नश्चावस्त्र एव च । श्रौतं स्मार्त तथा कर्म न नग्नश्चिन्तयेदपि ॥ नग्नः स्यान्मलवासा नग्नः कौशेय केवलः । नग्नो द्विगुणवस्त्रः स्यात्रग्नो दग्धपटस्तथा ॥ नग्नश्च स्यूतवस्त्रः स्यात्रग्नो ग्रथितवस्वकः । नग्नश्च बहुवस्त्रः स्याचानः कौपीनकेवलः ॥ काषायवस्त्रः साक्षाच्च दश नग्नाः प्रकीर्तिताः । परिधानप्रकारमाह जातूकरार्यः परिधानादहिः कक्षा निबद्धा स्वासुरीमता । धर्मकर्मणि विद्वद्भिर्वर्जनीया प्रयत्नतः ॥ 98 पराशरस्मृति: आर्द्रवस्त्रोत्तारणे विशेषः संग्रहे । खान कृत्वार्द्रवस्त्र तु उर्ध्वमुसारयेद्विजः । आर्द्रवस्वमधः स्याच्चत्पुनः खानेन शुध्यति ॥ नाबालिः । निष्पीडितं धातवस्त्र’ यदा स्कन्धे विनिक्षिपेत् । तदासुरं भवेत्कर्म पुनः स्नानं विशोधनम् ॥ वस्त्रं चतुर्गुणीकृत्य निष्पीडय सदश तथा । वामप्रकोष्ठे निक्षिप्य स्थलस्यश्च द्विराचमेत् ॥ वस्त्र त्रिगुणित यस्तु निष्पीडयति मन्दधीः । वृथावान भवेत्तस्य वातस्यादशमम्बुनीति ॥ अथ तिलकविधिः, ब्रह्माण्डे मृत्तिका चन्दन चैत्र भस्म तोय चतुर्थकम् । एभिर्द्रव्यैर्यथाकालमूर्द्ध पुण्ड्रम्भवेत्सदा ॥ खात्वा पुण्ड मृदा कुर्याद्वत्वा चैत्र तु भस्मना । देवानभ्यर्च्य गन्धेन सर्वपापापनुत्तये ॥ जलेन तिलकं कुर्याज्जलान्तः कर्मसिद्धये ॥ इति । [ अध्या० १ अत्र मृदादीनां खानाट्यनन्तरकालनियमेन खात्वा भस्मादिधारणं न सिध्यति । न चास्य पापापनोदकत्वेन काम्यत्वं शयम् । ऊर्ध्वपुण्ड्र विहीनस्य स्मशानसदृशं मुखम् । अवलोक्य मुखं तस्य आदित्यमवलोकयेत् || मक्ती धारयेत्रस्य मूर्ध्वपुण्ड्र बिना तु यत् । यः कर्म कारयेचित्यं तत्सर्वं निष्फलं भवेत् ॥ इति तत्रैवाभिधानात् । अथ सन्ध्याविधिः । तत्र सन्ध्याशब्दो यमपि कालवचनस्त- थापि दर्शपूर्णमासादिशब्दवत्कालयोग निमित्तीकृत्य कर्मनामधेयमिति कर्मसु गणितः । सा चैकस्मिन् दिवसे त्रिवारमुपस्या । यथाहात्रि:, “सन्ध्यात्रयं कर्तव्यं द्विजेनात्मविदा सदेति । तस्याश्च कालनामत्रय- तु माह व्यासः 1 विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । गायत्री नाम पूर्वाह्णे सावित्री मध्यमे दिने । सरस्वती व सायंहू सैव सन्ध्या त्रिषु स्मृता ॥ इति । तस्याः कालमाह बृहन्मनुः । उदयात्प्राक्तनी सन्ध्या घटिकान्त्रयमिष्यते । सायसन्ध्या त्रिर्घाटिका अस्तादुपरि भास्वतः ॥ इति । । 98 ननु सर्वस्मृतिषूदयात्पूर्वमेव सन्ध्याकालोऽभिहितस्तत्कथमिद- मुच्यते । सत्यम् । तस्योदयात्प्राक्कालीनखानपचविषयत्वात् । अत्र तदया- नन्तरं खानं वक्ष्यतीति तदुत्कर्षेण सन्ध्योत्कर्षस्तदा युत्कर्षन्यायात अग्निमारुतादूर्ध्वमनुयाजैश्चरन्तीतिवत् । सूर्ये ज्योतिषि जुहामीति मन्त्र- लिङ्गाच्च तेनायमेवात्र युक्त इति । तत्तदितिकर्तव्यतामाह बृहत्पराशरः । आमरोर्विधनाद्धस्तौ पादौ वा जानुतः शुचिः । प्रक्षाल्य ह्याचमेद्विन्तजनुकरो द्विनः ॥ निर्मला फेनपूताभिर्मनोज्ञाभिः प्रयत्नवान् । आचमेातीर्थेन पुनराचमनाच्छुचिः ॥ वक्तनिर्मार्जन कृत्वा द्विस्तेनैवापराण्यथ । अद्विश्व संस्पृशेत्खानि सर्वाण्यपि विशुद्धये ॥ अङ्गुष्ठेन प्रदेशिन्या सव्यपाणिस्यवारिणा । घ्राणं संस्पृश्य नेत्रे च तेनानामिकया श्रुती || नेत्रे च प्रदेशिन्यङ्गुष्ठाभ्यामेवेति शेषः । मध्यमाङ्गुष्ठयोमेन वा “मध्यमाङ्गुष्टयेोगेन स्टशेचेत्रद्वयं तत” इति पैटीन सिस्मरणात् । नाभिं च तत्कनिष्ठाभ्यां वक्षः करतलेन च । शिरः सर्वाभिरसौ च अङ्गुल्ययैश्च सस्पृशेत् ॥ आचम्य प्राणसरोध कृत्वा चोपस्पृशेत्पुनः । प्रत्योङ्कारसमायुक्ताः प्रणवादान्तकास्तथा ॥ महाव्याहृतयः सप्त देवता दिसयुताः । प्रणवादान्तगायत्री शिरस्तस्यास्तथैव च ॥ जिरावर्तनमेतस्य प्राणायामा विधीयते । भूर्भुव: स्वम्र्महर्जनस्तपस्सत्य तथैव च ॥ ५६ पराशरस्मृति: [ अध्या० १ आयास्तिस्रो महाप्रोक्ताः सर्वत्रैतत्प्रवर्तते । अग्निर्वायुस्तथा सूर्य वृहस्पत्याप एव च ॥ इन्द्रश्च विश्वेदेवाश्च देवताः समुदीरिताः । गायत्र्युष्णिगनुष्टुपच बृहती पतिरेव च ॥ त्रिष्टुपच जगती चैव छन्दास्येतान्यनुक्रमात् । भरद्वाजः कश्यपश्च गौतमोऽत्रिस्तथैव च ॥ विश्वामित्रो जमदग्निर्वसिष्ठ ऋपयः क्रमात् । ओमापोज्योतिरित्येतच्छिरस्तस्मात्प्रयुज्यते ॥ आपोहिष्ठादि जल्पन्ति छन्दो देवर्षिसयुतम् । सिन्धुद्वीप ऋषिः छन्दो गायत्रमृतु तिसृषु ॥ आप हि देवताः प्राहुरापोहिष्टा बिपु द्विजाः । आपोहिष्ठेति च ऋचां पादाज्यतरा न च ॥ पादान्ते तु क्षिपेद्वारि पादमध्ये च निःक्षिपेत् । भूमा मूर्ध्नि तथाकाशे मूध्याकाशे तथा भुवि ॥ आकाशे भुवि मूर्ध्नाति मार्जनं तु विधीयते । अपस्पर्शने नेत्र प्रातः कि चित्पवन्ति हि ॥ सूर्यश्वमेति मध्याह्ने पुनन्त्वापो विपर्ययम् । मन्त्राभिमन्त्रितं कृत्वा कुशपत तथा जलम् ॥ श्राचम्य विधिवद्धीमान् सन्ध्योपासनमारभेत् । जलपूर्ण तथा हस्त नासिकाये समर्पयेत् ॥ ऋतं चेति पठित्वा तु तद्वारि भुवि निक्षिपेत् । अघमर्षणसूक्तस्य पिवाघमर्पणः ॥ छन्दोऽत्रानुष्टुभं प्राहुरापश्चैव तु दैवतम् । नलेनाज्ञ्जलिमापूर्य गायत्री मनसा स्मरन् ॥ निक्षिपेत् पूर्वमुद्यम्य पतिता बिन्दवः पुनः । वज्री भूत्वा ययुस्ताश्च मद्देहाद् घ्रन्ति राक्षसान् ॥ प्रदक्षिणप्रक्रमेण पापं धुन्वन्ति भूसुराः 1 कालचयेऽपि तं ध्यात्वा सकलं भद्रमश्नुते ॥ इति । ध्यानस्वरूपमाह श्रुतिः । असावादित्यो ब्रह्मेति ब्रह्मैव सत् ब्रह्माप्येति एवं वदेति । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता अथसन्ध्याप्रधानजपविधिः । कोमै । श्रोङ्कारव्यादृतियुतां गायत्रों वेदमातरम् । जप्त्वा जलाञ्जलिं दद्याद्वास्करं प्रति तन्मनाः ॥ प्राक्कूलेषु ततः स्थित्वा दर्भेषु सुसमाहितः । प्राणायामत्रयं कृत्वा ध्यायेत्सन्ध्यामिति श्रुतिः ॥ ध्यात्वाकर्क मण्डलगतां साधित्रों वै जपेद्बुधः ! न्यासविधिमाह व्यासः । हृदि तत्सवितुर्व्यस्य न्यसेदुर्ध्नि घरेणियम् ॥ भर्गोदेवस्येति पदं शिखायां च ततो न्यसेत् । धीमहीति न्यसेदुर्म धियोयोनश्च नेत्रयेाः ॥ प्रचोदयादिति पदमस्वार्थे विनियोजयेत् । गायत्र्याश्वयुक्ता बृहत्पराशरेण । दैवत्यमस्यां सविता सुराच्यंश्छन्दोऽपि गायत्रमभूच्च तस्याम् । विश्वस्य मित्रो द्विजराजपूज्यो मुनिर्नियोज्यस्तु नपादिकेषु ॥ जपसङ्ख्यामाह यमः । सहस्रपरमां देवों शतमध्यां दशावराम् । गायत्रों प्रजपेत्रित्यं सर्वपापप्रणाशनीमिति ॥ व्यासोऽपि । अष्टोत्तरशतं नित्यमष्टाविंशतिमत्र वा विधिना दशकं वापि त्रिकालेषु जपेद्बुधः ॥ जपानन्तरमक्कीपस्थान कार्यम् । तंदाह कमः । प्रथेो मतिष्वेदादित्यमुदुत्यन्तं समाहितः । मन्त्रैस्तु विविधैः सारैः ऋग्यजुःसामसम्भवैः ॥ इति । ऋग्यजुः सामसम्भवैरिति स्वस्वशाखीय मन्त्रप्रदर्शनार्थम् । न स्व- कस्य सर्वमन्त्रप्राप्यर्थम् । “उपस्थानं स्वकैर्मन्त्रैरादित्यस्य तु कारयेदि"ति वसिष्ठस्मरणात् । अयमेव विधिः स्वल्पः सन्ध्यात्रयेऽपि वेदितव्यो B पराशरस्मृति: अध्या० १ मन्त्रास्तु प्रतिपदोक्ता ग्राह्याः । तत्र मध्याहसन्ध्याया विशेषं द्वितीया- ध्याये वक्ष्यामः । सायंसन्ध्यायां त्वयं विशेषः । तत्र भरद्वाजः । सायमग्निश्वमेत्युक्त्वा प्रातः सूर्यस्त्वषः पिबेत् । आपः पुनन्तु मध्याङ्गे तैरेवाचमनं चरेत् ॥ इति । उपस्थाने विशेषमाह नारायणः । वारुणीभिरथादित्यमुपस्याय प्रदक्षिणम् । कुर्वन् दिशो नमस्कुर्याद्विगोशांश्च पृथक् पृथगिति ॥ वारुण्यः इमं मे वरुणेत्याद्याः । यद्यपि वारुणीनां वरुणोपस्थान एव विनियोगो युक्तस्तथापि आदित्योपस्थान एव श्रुत्या विनियुज्यन्ते लिङ्गस्य दौर्बल्यात् । ऐन्द्रझा गार्हपत्योपस्थानबद् इति न विरोधः ॥ अथ होमविधिः । तत्र दक्षः । सन्ध्याकर्मवसाने तु स्वयं होमो विधीयते । स्वयं होमे फलं यत्स्यात्तदन्येन न लभ्यते ॥ स च होमः श्रीतः स्मार्तश्च श्रीतोऽग्निहोत्र होम: स्मार्त सपा- सनहोम: । तदाह याज्ञवल्क्यः । कर्म स्मात विवाहानौ कुर्वीत प्रत्यहं गृही । दायकालाहृते वापि श्रौतं वैतानिकानिष्विति ॥ तत्रोभयोः सद्भावेऽनुष्ठानक्रममाह । होमं वैतानिकं कृत्वा स्मार्तं कुर्याद्विचतयः । स्मृतीनां वेदमूलत्वात्स्मात केचित्पुराविदुः ॥ श्रौतकर्मशक्ती स्मार्त्तमात्रं कर्तव्यम् । तदाह व्यासः । श्रौतं कर्म न चेच्छक्तः कर्तुं स्मार्त समाचरेत् । तत्राप्यशक्तः करणे सदाचारं लभेद् बुधः ॥ सदाचारः खानसन्ध्यादिस्तावन्मात्रमेव चानुतिष्ठेत् । शक्तस्य तु श्रीत परित्यागे प्रत्यवायमाह गर्गः । यो वैदिकमनादृत्य कर्म स्मार्तेतिहासिकम् । मोहात्समाचरेद्वयो न स पुण्येन युज्यते ॥ विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । स्वयं होमाशक्ती प्रतिनिधिमाह शातातपः । श्रौतं यत्स्यात्स्वयं कुर्यादन्यपि स्मार्तमाचरेत् । अशक्तौ श्रातमप्यन्यः कुर्यादाचारमन्ततः ॥ श्राचारः स्वानसन्ध्यादिस्तमप्यन्यः कुर्यात् ॥ अन्यपदार्थमाह दक्षः । ऋत्विक पुत्री गुरुभ्रीता भागिनेयोऽथ विट्पतिः । शतैरपि हुतं यत्तु तद्धृतं स्वयमेव तु 11 अन्य होमेऽपि दम्पतीसाविध्येन भाव्यं तदाह कात्यायनः । असमक्षं तु दम्पत्ये हातव्यं नर्श्विगादिना । द्वयोरप्यसमत्तं तु भवेद्धतमनर्थकम् ॥ ५६ होमकालमाहापस्तम्बः, उपस्युपोदयं समाविधित उदिते प्रात- रिति । पञ्चधा विभक्तस्य दिनस्यायो भागः प्रातः स एवात्रोपयुज्यते पूर्वोक्तन्यायात् कालान्तरं तु यथेोपक्रमविषयम् । सायंहा मंकालमाह कात्यायनः । यावत्सम्यङ् न भाव्यन्ते नभस्यृक्षाणि सर्वतः । लोहितत्वं च नापैति तावत्सायं तु हृयते ॥ इति । उभयत्र गौणकालमहाश्वलायन: 1 सङ्गवान्तः प्रातः प्रदोषान्तः सायमिति । होमद्रव्यमाह नारायण: । पयो दधि यवागूरच सर्पिरोदनतण्डुलाः । । सोमो मांस तथा तैलमापस्तानि दशैव तु ॥ मांसं त स्मार्तीतिरिक्त होम्य च मांसं वर्ज्यमित्याश्वलायनस्मर- तु यात् । होमसाधनमाह । स एव “द्रवं हविः सुवेणैव पाणिना कठिनं हविरिति । आहुतिपरिमाणमाह बौधायनः । व्रीहीणां वा यंवानां वा शतमाहुतिरिष्यते । तिलानां तु तदधं स्याच्छ्रुवमात्र घृतस्य तु ॥६० पराशर स्मृति: [ अध्या० १ विशेषेतिकर्तव्यता तु स्वस्वरयोक्ता याच्या “स्वयोक्तेन विधिना होमं कुर्यादद्यथाविधी” ति परिशिष्टात् । अथ देवार्चनविधिः । तत्र मूलवचने देवतानामिति सामान्यापा- दानेऽपि कलो हरिहरचण्डीविनायकसूर्यः पूज्याः । बहुवचनसामथ्य- द्विशेषविहितत्वाच्च । तथा च महाभारते । कला कलिमलध्वंसं सर्वपापहरं हरिम् । येऽर्चयन्ति नरा नित्य तेऽपि बन्दा यथा हरिः स्कान्देऽपि । ब्रह्मा कृतयुगे देवस्त्रेतायां भगवान् रविः ॥ n द्वापरे भगवान्विष्णु:- कला - देवो महेश्वरः । यदाप्यत्र विधिर्न श्रयते तथापि प्रतितिष्ठन्ति ह वा य पता रात्रीरुपयन्तीत्यत्र रात्रिपर्यायेण ये प्रतितिष्ठासन्ति त एता रात्रीरुपेयुरि- तिवद्धरिषद्वन्दात्वकामाः कलौ हरि मर्चेयुरित्यसो कल्पनीयः । तथा ‘कला चण्डीविनायका वि” त्यत्रापि ज्ञेयम् । तच्च देवार्चनं यदापि प्रस्वग्न हृदये सूर्ये स्थण्डिले प्रतिमासु च । षट्स्वेतेषु हरेः सम्यगर्चनं मुनिभिः स्मृतम् ॥ इत्यादयाग्नेयादिवाक्यैरनेकन प्रतीयते तथापि कलो थालयामशि- लायामवश्यं कार्यम् । कामासक्तोऽथ वा क्रुदुः शालयामशिलाचनात् । भक्त्वा वा यदि वाभक्त्या कलो मुक्तिमवाप्नुयात् ॥ वैवस्वतभयं नास्ति तथा न कलिजं भयम । यः कथां कुरुते विष्णोः शालग्रामशिलायत: शालग्रामशिलायास्तु प्रतिष्ठा नैव विद्यते । महापूजां तु कृत्वादा पूजयेत्तं ततो बुधः ॥ इत्यादिस्कन्दवाक्यात् । तथा शिवपूजनमपि कली लिङ्गे वा स्थण्डिले वा कार्यम् । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । तथा च महाभारते । सदा तं यजते यस्तु श्रद्धया मुनिपुङ्गव । लिङ्गे वा स्थण्डिले वाऽपि शङ्करं विधिपूर्वकम् ॥ युगदोषं विनिर्जित्य रुद्रलोकं प्रमोदते ॥ इति । ઘી युगं कलिस्तस्यैव सदोषत्वात् । लिङ्गं बाणलिङ्गं तस्य स्वतः- सिद्धत्वात् । तथा भविष्ये । ( । बाणलिङ्गानि राजेन्द्र ख्यातानि भुवनत्रये । न प्रतिष्ठा न संस्कारस्तेषामावाहनं तथेति ॥ तत्र प्रतियुगं विष्णुमूर्त्तिभेद उक्तो वाराहे । कृते नारायणः शुद्धः सूक्ष्म मूर्तिरुपासते । त्रेताया विष्णुरूपेण वासुदेवश्च द्वापरे || कृष्णवर्णः कला कृष्णः साङ्गोपाङ्गः सपार्षदः । पूज्यते मनुजै राजन् श्रेयसामीश्वरो हरिरिति ॥ अत्र नारायणादिदेवताकमन्त्रायुपादानमनेनेोक्तं तेन कला कृष्ण- दैवत्यमन्त्रेण तन्मन्त्रध्येयरूपः शालग्रामे कृष्णः पूज्यः । तत्रापि प्रतिव शालयामशिलाभेदो हेमाद्री शालग्रामशिलामाहात्म्ये अभिहितः । ब्राह्मणैवसुदेवस्तु नृपैः संकर्षणस्तथा । प्रद्युम्नः पूज्यते वैश्यैरनिरुद्धस्तु शुद्रजैरिति ॥ ब्राह्मणै वासुदेवादिलक्षणोपेतायां शालग्रामशिलायां कृष्णः पूज्य इत्यर्थः । तल्लक्षणं तु विष्णुधर्मोत्तरे । पञ्चचको वासुदेवः षभिः प्रद्युत्रकः स्मृतः । सङ्कर्षणः सप्रचक्रोऽनिरुद्ध एकादशैः स्मृतः ॥ संख्याविशेषोऽप्युक्तस्तत्रैव । दानात । चत्वारो ब्राह्मणैः पूज्यास्त्रयो राजन्यजातिभिः । वैश्येद्वावेव सम्पूज्या तथैकः शूद्रजातिभिरिति ॥ तच्चैवं मूर्त्यन्तराणां संख्यान्तराणां वानर्थक्यं, काम्यपूजायामुपा- ६२ यत्तु पराशर स्मृति: [ अध्या० १ एकमूर्तिर्न पूज्यैव रहीणा बुद्धिमिच्छता । अनेक मूर्तिसम्पत्रः सर्वकामानवाप्नुयादिति ॥ शालग्रामाः समाः पूज्या विषमा न कदा च न 1 समेषु द्वित्तय नैव विषमेष्वेक एव हीति ॥ तत्संख्या विधिवाक्यैकवाक्यतया व्यवस्याप्यम् । यथाविशेषविहि- तसंख्याया: प्राबल्येन तदेकवाक्यतया तद्विचविषयतया वा निषेधो व्यवस्थाप्य इति । ननु शालयामशिलां वापि चक्रातिशिलां तथा । ब्राह्मणः पूजयेत्रित्यं क्षत्रियादिर्न पूजयेत् ॥ इति विष्णुधर्मोत्तरे । प्रणवोच्चारणाच्चैव शालग्रामशिलार्चनात् । ब्राह्मणीगमनाच्चापि शूद्रश्चाण्डालतां व्रजेत् ॥ इत्यापस्तम्बीये च तत्रियादीनां शालग्रामपूजानिषेधेनानुपपच- मिदमिति चेत । मैवम् । इति ब्राह्मणस्यैव पूज्योऽहं शुचेरव्यशुचेरपि । स्त्री शूद्रकरसंस्पर्शी वन्त्रस्पर्शधिको मम ॥ वाक्ये उपक्रमोपसंहाराभ्यां विशेष्यसङ्गतैवकारेणान्ययो- गव्यवच्छेदाच्च ब्राह्मणमात्रस्यैव स्पर्शवत्पूजायामधिकारो नान्येषामिति विशेषेण पूजामात्रनिषेधस्य सामान्यस्योपसंहारात् । यथाग्नेयं चतु करोतीति विशेषेण पुरोडाशं चतुर्द्धा करोतीति सामान्य स्योपसंहार दति । श्रत एव बृहवारदीये । स्त्रीणामनुपनीतानां शूद्राणां च जनेश्वर । स्पर्शने नाधिकारोऽस्ति विष्णोर्वा शङ्करस्य वा ॥ शूद्रो वानुपनीतो वा स्त्री वापि पतितोऽपि वा । केशवं वा शिवं वापि स्पृष्ट्रा नरकमश्नुते । इत्यनास्यया प्रत्येकं वा शब्देन चत्रियादीनामप्युपसंयहः । यत्येवं विद्वन्मनोहरराख्यव्याख्यासहिता । الله ६३ समाचारविरोधस्तर्हि क्षत्रियादिरित्यजातद्गुणसंविज्ञानबहुव्रीहिणा शूद्रा- देरेव ग्रहणमस्तु । अत एव पाने | रण | ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यानां त्रयाणां मुनिसत्तमाः । अधिकारः स्मृतः सद्भिः शालयामशिलार्चने ॥ स्त्री शूद्र पतितादीनां षण्णां नीचविकर्मिणाम् | नैवाधिकारो विज्ञेयः शालग्राम शिलार्चने ॥ दीक्षायुक्तैस्तथा शूद्रैर्मदापान विवर्जितैः । कर्तव्य ब्राह्मणद्वारा शालयामशिलार्चनम् ॥ इति स्पष्टं शूद्रादीनामेव ब्राह्मणद्वारा पूजाभिहितेत्यलं विस्त श्रथ पूजोपकरणानि । विष्णुधर्मोत्तरे । कला यच्छन्ति ये विष्णोस्तुलसीकाष्ठचन्दनम् । विष्णुप्रीतिकरं मत्या उत्तरा यान्ति ते भुवम् ॥ ये हि भागवता भूत्वा कलौ तुलसिचन्दनम् । नार्पयन्ति सदा विष्णोने ते भागवता नराः ॥ महाविष्णोः कलौ भक्त्या दत्वा तुलसिचन्दनम् । यो ऽर्चयेन्मालतीपुष्पैर्न भूयस्तनयो भवेत् ॥ स्कान्दे । अहो मुष्टास्ते नष्टास्ते पतिताः कलिकन्दरे । येनाऽर्चिता हरिभक्ता कमलैरसितैः सितैः ॥ पाहे । कार्तिके केतकीपुष्पं येन दत्तं हरेः कलौ । दीपदानं च देवर्षे तारितं तेन वै कुलम् ॥ अहो तुष्ट्या विनष्टास्ते पतिताः कलिकन्दरे । यैनार्चितो हरिभक्त्या कलमैः कार्तिक शुभैः ॥ स्कान्दे । ये कृष्णागरुणा कृष्णं धूपर्यान्त कला नराः । सर्पूरेण राजेन्द्र कृष्णतुल्या भवन्ति ते ॥ ’ ६४ पाहे | 徵 / hur पराशर स्मृति: [ अध्या० १ कला गव्यघृतेनाथ तिलतैलेन वा पुनः । दीपदानं च यैर्दत्तं तारितं तैस्तु तत्कुलम् । इति ॥ पाद्वे । 1 द्वारका शैलसम्भूतं यश्चायं पिबते कला । पापानि तस्य नश्यन्ति शतजन्मार्जितान्यपि ॥ धृते शिरसि पीते च सर्वास्तुष्यन्ति देवताः । प्रायश्चित्तं हि पापानां कलौ पादोदकं हरेरिति ॥ अत्र द्वारावतीशिलासम्बन्धितोयपानविधानात् सापि कला शाल- यामवद्विशेषतः पूज्येति गम्यते । पाद्वे | Jacad दिवारात्रिकृतं पापं यत् किञ्चित् पूर्वजन्मभिः | तत्सर्व विलयं याति माहात्म्यपठनास कला ॥ माहात्म्यमिति सामान्योपादानेऽपि सहस्रनामस्तोत्रं पठनीयम् । तदुक्तं स्कान्दे । विष्णोर्नाम सहस्रं च कलिकाले पठेत्तु यः । वेदानां च पुराणानां फलमाप्नोति मानवः ॥ कला कर्मणां न्यूनातिरिक्ततापरिहारकं हरिस्मरणमेव । तदुक्तं बृहचारदीये | न्यनातिरिक्ततासिध्ये कलो वेदोक्तकर्मणाम् । हरिस्मरणमेवान्ते सम्पूर्ण फलदायकम् ॥ अथ पूजेतिकर्तव्यता ग्राग्नेये । || अर्चनं सम्प्रवक्ष्यामि विष्णोरमिततेजसः । यत्कृत्वा मुनयः सर्वे परं निर्वाणमायुः ॥ अनुष्टुभस्य सूक्तस्य त्रिष्टुबन्तस्य देवता । पुरुषो यो जगद्बीजमृषिनारायणः स्मृतः ॥ प्रथमां विन्यसेद्वामे द्वितीयां दक्षिणे करें । तृतीयां वामपादे च चतुर्थी दक्षिणे न्यसेत् ॥ विद्वन्मनेाहराख्य व्याख्यासहिता । पञ्चम वामजानौ तु षष्ठीं वै दक्षिणे न्यसेत् । सप्तमों वामकट्या तु अष्टमों दक्षिणे तथा ॥ नवम नाभिमध्ये तु दशमों हृदये तथा । एकादशी करमध्ये द्वादशीं वामबाहुके || त्रयोदशों दक्षिणे तु तथैवास्ये चतुर्दशीम् । ऋक्ष्णोः पञ्चदशी चैव विन्यसेत् मूर्ध्नि षोडशीम् ॥ यथा देहे तथा देवे न्यासं कृत्वा विधानतः । न्यासेन त भवेत्सोऽपि स्वयमेव जनार्दनः ॥ तु एवं न्यासविधिं कृत्वा पाद्याय समाचरेत् । पूर्वमावाहयेदेवमासनं तु द्वितीयया ॥ पाठ्यं तृतीयया चैव चतुथ्यांध्ये प्रदापयेत् । पञ्चम्याचमन दद्यात् षष्ट्या स्वानं समाचरेत् ॥ सप्तम्या तु ततो वासोऽप्यष्टम्या चोपवीतकम् । नवम्या गन्धमेवं तु दशम्या पुष्पकं तथा । एकादश्या तथा धूप द्वादश्या दीपमेव हि । नैवेदयं तु त्रयोदश्या नमस्कारे चतुर्दशी ॥ प्रदक्षिणे पञ्चदशी वर्जने पोडशी तथा । खाने वस्त्रे च नैवेदो दद्यादाचमनं तथा ॥ हुत्वा षोडषभिर्मन्त्रैः षोडशाचस्य चाहुतीः । पुन: षोडशभिर्मन्त्रैर्दद्यात्पुष्पाणि षोडश ॥ तच्च सर्व जपेद्रयः पैौरुषं सूक्तमुत्तमम् । षण्मासात्सिद्धिमाप्नोति ह्येवमेव समर्चयन्निति ॥ ઘર ननु शालग्रामादावाहनविसर्जनयोरभावात् कथ षोडशोपचाराः कथं वा षोडशर्च विनियोगस्तत्र शालग्रामार्चने नैव आवाहनविसर्जने । शालयामे हि भगवानाविर्भूतः सदा हरिः || इति स्कान्दवाक्यात् । प्रतिमास्थानेष्वपस्वग्नावाबाहून विसर्जन- बजे सर्व समानमिति बौधायनस्मरणाच्चेति चेत् । सत्यम् । तयोः स्याण्डिलादिविषयत्वात् । तथा च भागवते । E to ६६ पराशरस्मृति: wka wote m उद्वासावाहने न स्तः स्थिरायामुदुवार्चने । [ अध्या० १ अस्थिराया विकल्पः स्यात्स्थण्डिले च भवेद्वयमिति ॥ विनियोगस्तु तत्स्यानापचपुष्पाञ्जली । तथा च मन्वराजानुष्टुव्विधाने । आवाहनऋऋचा दद्यात्पूर्व पुष्पाञ्जलिं हरेः । तस्यैवान्मुखताप्राप्य यागे चाद्वासने ऋचा || अन्ते पुष्पाञ्जलि दद्याद्यागसम्पूतिसिद्धय इति । तथा खानमपि प्रतिमादिभिन्नविषयः । तदाह व्यासः । प्रतिमापयन्त्राणा नित्य स्नानं न कारयेत् । कारयेत्पर्वदिवसे यथा मल निवारणमिति ॥ वस्त्रापवीतालङ्काराणा न प्रतिदिनम्पूर्वत्वनियमः | अभ्युक्षणा- च्छुदपर तु दिने दिन इति तत्त्वसागरसंहितास्मरणात् । उपवीताल- ङ्कारयोश्च वस्त्रसमानत्वात् । यावच्चन्द्रश्च सूर्यश्च यावतिष्ठन्ति देवताः । न निर्माल्य भवेत्तावद्वस्त्ररत्रविभूणम् ॥ इति विद्याकरस्मरणाच्च । अपरं तदेव प्रतिदिनं प्रोक्षणाच्छुद्धो- दित्यर्थः । शालग्रामेण सह लिङ्गपूजने न शिवनिर्माल्यदोषः । तथा स्कान्दे । यहां शिवनिर्माल्यं पत्रं पुष्पं फलं जलम् । शालयामस्य संसर्गीत्सर्वं याति पवित्रतामिति ॥ अथ वैश्वदेवविधि: 1 स च स्वशाखेोक्तेतिकर्त्तव्यतया कर्तव्यः । तदाह व्यासः वैश्वदेवं प्रकुर्वीत स्वशाखाविहित ततः । संस्कृताचेर्हि विविधैर्हविष्यव्यञ्जनान्वितैः ॥ तैरेत्राचैर्बलिं दद्याच्छेषमालाव्य वारिणा । कृतापसव्यः स्वधया सर्व दक्षिणतो हरेदिति विद्वन्मनोहराख्य व्याख्या सहिता । ६० ततो देवार्चनानन्तरमित्यर्थः । व्यञ्जनं तत्र घृतं न तु तारादि " जुहुयात्सर्पिषाभ्यक्तं तैलत्तारविवर्जितमिति” तेनैवाभिधानात् । स च गृझ लौकिके वानी कार्यः । शालाग्नौ लौकिके वापि जले भूम्यामथापि वा । वैश्वदेवस्तु कर्तव्यो देवयज्ञः स वै स्मृतः ॥ इतिकूर्मस्मरणात् । अत्र गृह्य लैौकिकाग्न्योरैच्छिको विकल्पः । औपासने त होतव्यं शालाग्नौ वा विजानता । तु विकल्प स्त्विच्छया कार्यो नास्त्येवात्र व्यवस्थितिः ॥ इति शौनकस्मरणात् । शालाग्निरत्र लौकिकजातकर्मादिसिध्यर्थं यो व्याहूतिभिराहूतः । " सोऽग्निः पैौरुष इत्युक्तः शालाग्निलैौकिकस्त- थे” ति तेन परिभाषणात् । ननु शालाग्नौ वा पचेदनं लौकिके वापि नित्यशः । यस्मिन्ननौ पचेदन तस्मिन् होमो विधीयत इत्यङ्गरसा पाकव्यवस्ययैव होमव्यव. स्याभिधानात्कथमैच्छिको विकल्प इति चेत् । मैवम् । श्रमावास्यायां | शान्तिकर्म कुर्वीतेत्यादिना आश्वलायनेन पचनाग्नेर्नियमितत्वेनान्य- न्तराप्राप्यैव तच्छाखीयान् प्रत्यस्य व्यवस्थापकत्वाभावात् । एतेनैव जाती- यकान्यन्यान्यपि वाक्यानि व्याख्यातानि । सूत्रस्यासाधारण कर्मस्वरूपनि- वीहकमन्त्रेतिकर्तव्यताप्रतिपादनेनाभ्यर्हितत्वात् । अत एवाह देवलः । मन्वादयः प्रयोकारो धर्मशास्त्रस्य कीर्तिताः । तत्प्रयुक्त प्रयोक्तारो वृकाराः स्वमन्त्रत इति ॥ न चैषा निर्विशेषत्वम् । छन्दोगकात्यायनादिसूत्र परिशिष्टसमा- नार्थतया तत्र सम्बन्धात् । अत एव वैश्वदेवमित्युपक्रम्य यज्ञत्रयमुक्त व्यासादिभिः । तत्र होमो देवयज्ञो बलिर्भूतयज्ञः स्वधाकारः पितृयज्ञः । अत्र के चित् । स्वधाकारेणैव पितृयज्ञसिद्धेरन्वहं नित्यश्राद्वायें ब्राह्मणभोजनं न कार्यमेककार्यत्वादिति । तदपरे न सहन्ते तथा हि पितृभ्य इति सामान्योपादानाद्विव्यपितृदेवता कमिदं निनयनं तत्र च जीव- ६८ पराशर स्मृति: अध्या० १ पितृकस्याप्यधिकारो निषेधाभावाद्वैश्वदेव विधिना वैश्वदेवशब्दोपात्तदे- वभूतपितृयज्ञानां विधानाच्च । नित्यश्राद्ध तु मानुषपितृदेवताकम् । नित्यश्राद्धं तु यत्राम देवहीनं तदुच्यते । तत्तु षट्पुरुषं जय दक्षिणा पिण्डवर्जितम् ॥ इति वचनात् । तथा च देवताभेदात्र निनयनेन श्राद्धसिद्धिः । किं च यदि निनयनमात्रेण नित्यश्राद्धसिद्धिः स्यातर्हि विधाने कर्म- याकरणे पृथकप्रायश्चिर्त्ताविधानं नोपपोत तथा हि यस्त्रिंशति जपेत्सूक्त त्रिवारं तु यदा द्विजः । वैश्वदेव विना भुङ्क्ते तदा पापात्स मुच्यत इति ॥ तथा । आर्चनत्र जपेन्मन्त्रं दशवारं तदा द्विजः । नित्यश्राद्धं यदा न्यूनं कुरुते नात्र संशय दूति ॥ वैश्वदेवशब्देन कर्मत्रयमुच्यत इत्युक्तमेवेति । तच्चिन्त्यम् । अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस्तु तर्पणम् । श्राद्ध वा पितृयज्ञः स्यात्पित्र्यो बलिरथापि वा ॥ इति कात्यायनेन त्रयाणामपि पितृयज्ञत्वोपदेशादन्यतरेणापि तत्सिद्धेः । यत्तु पृथक्प्रायश्चित्तविधानं तत्रित्यश्राद्धवैगुण्ये न त्वकरणे न्यून- पदेन वैगुण्यस्यैवाभिधानात् । प्रकरणे तु पूर्वोक्तमेवेति तस्मात्सुष्छूक्तं स्वधाकारेणैव पितृयज्ञसिद्धेर्नित्यश्राद्वार्थ ब्राह्मणभोजनं नावश्यकमिति । अत एव देवलस्तस्य यथाश्राद्धमनेककालतामाह । एतेन विधिना श्राद्धं कुर्यात्सवत्सरं सकृत् । त्रिऋतु यथा श्राद्धं मासे मासे दिने दिने इति । एवं दर्शश्राद्धमप्यशक्तैः संवत्सरमध्ये सकृदेव कार्यम् । “मासिकं पार्वणं प्रोक्तमशक्तानां तु वार्षिकमित्याश्वलायनस्मरणात् । स चायं वैश्वदेवः सिद्धस्य हविष्यस्य तु जुहुयादित्यनेनात्र संस्कारस्तानेतान् यज्ञा- जुहुयादित्यनेनानसंस्कारस्तानेतान् हरकुर्वीते” त्यनेन पुरुषसंस्कारश्चेति । यत्तभयरूपतायां परस्परविरोधा " विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । ६६ यथा अन्नसस्कारत्वे ह्यत्रस्य प्राधान्यं वैश्वदेवस्य गुणता पुरुषार्थत्वे तु तद्विपर्ययस्तथा चैकस्यैव गुणत्वं प्रधानत्व च विरुद्धमिति तत्सयोगपृथत्त्व- न्यायेनैव परिहृतम् । यथा एकस्यैव दधः क्रत्वर्थत्वं गुणत्व ऋतोश्च प्राधान्य पुरुषार्थत्वे तु विपर्यय इति । यच्चात्र सस्कारत्वपक्षे प्रतिपाक- मावृत्तिः स्यात् " प्रतिप्रधान गुणावृत्तिरिति ” न्यायात् । तत्पुरुषार्थत्वेऽपि तुल्यम् । प्रतिपुरुषमावृत्तिप्रसङ्गात् । अथ यट्येकस्मिन्काले बहुधान पच्येत गृहपतिर्महानसादेवैनं कुर्वीतेति गोभिलादिवाक्यार्त्तात्रवृत्तिस्तर्हि यदो- कस्मिन्काले पुनः पुनरत्र पच्यत सकृदेव बलिं कुर्वीतेत्यस्यैव पूर्ववाक्या- त्तविवृत्तिरपि प्रतीयताम् । किञ्च । वैश्वदेवमपि प्रोक्तं पूर्वैरेव मनीषिभिः । अन्त्रस्य चात्मनश्चैव सस्कारार्थं तदिष्यते ॥ इति शौनकेनोभयार्थत्वस्य स्पष्टीकरणात्क विचारावसरः । तच्च सायंप्रातः कर्तव्यम् । " अथ सायप्रातः सिद्धस्य हविष्यस्य जुहुयादि”- त्याश्वलायनस्मरणात् । सायंप्रातःकरणाशक्तौ प्रातरेव द्विवृत्या सह वा कार्य यथेोक्त तेनैव । प्रातरेव द्विरावृत्त्य कुर्याद्वा सह तद्विजः । साथ वा द्विन भुञ्जीयान कृत्वा नात्वपि स्वयमिति ॥ अथातिथ्यम् । तदेव च मनुष्ययज्ञः । नृयज्ञोऽतिथिपूजनमति कात्यायनस्मरणात् । यद्वाह्मणेभ्योऽच ददाति स मनुष्ययज्ञः सन्तिष्ठत इति श्रवणाच्च । तत्र भोजनीयस्यातिथेर्लक्षणमाह । इष्टो वा यदि वा द्वेष्यो मूर्खः पण्डित एव वा । सम्प्राप्तो वैश्वदेवान्ते सोऽतिथिः स्वर्गसंक्रमः ॥ ४० ॥ दृष्टः सख्यादिः “भोजयेच्चागतान् काले सखिसम्बन्धिबान्धवा- निति याज्ञवल्क्यस्मरणात् । द्वेष्योपादानं तु । काममभ्यर्चयेन्मित्रं नाभिरूपमपि त्वरिम् । द्विषता हि हविर्भुक्तं भवति प्रेत्य निष्फलम् ॥90 पराशरस्मृति: [ अध्याव १ इति मनूक्तनिन्दापरिहाराय । तथैव मूर्खपादानमपि । “नष्टा- शौचे व्रतभ्रष्टे विप्रे वेदविवर्जिते । दीयमानं रुद्रत्यवं किं मया दुष्कृत शतमिति स्मृत्यन्तरोक्त निन्दापरिहाराय । पण्डितः सदसद्विवेककुशलः । श्रोत्रियायैव देयानि हव्यकव्यानि दातृभिः । इति ईत्तमाय विप्राय तस्मै दत्तं महाफलम् || मनुस्मरणात् । अत्र वैश्वदेवशब्देन अत्र वैश्वदेवशब्देन देवभूतपितृयज्ञा उच्यन्ते । " तस्माद्देवपितृभूतेभ्यो दत्वादीचेतागोदहनादि” ति हारीत- स्मरणात् । तेषामन्ते घटिकापादमात्रे काले “मुहूर्त्तस्याष्टमं भागं निरी- क्ष्यो ह्यतिथिर्भवेदिति मार्कण्डेयस्मरणात् । सम्प्राप्तः समागतस्तथा च तस्मिन् काले समागमनमेवातिथिलक्षण नेतद्विद्यादित्युक्त भवति । सङ्क्रम्यते अनेन समः स्वर्गस्य समः स्वर्गसमः स्वर्गप्राप्तिहेतुरिति सङ्क्रमः यावत् । तथाचाश्वमेधिके । र्षितम् । क्षुत्पिपासाश्रमातीय देशकालागताय च । “सत्कृत्यानं प्रदातव्य यज्ञस्य फलमिच्छतेति ॥ तस्यैव लक्षणान्तरमाह । दूराध्वापगतं श्रान्तं वैश्वदेव उपस्थितम् । अतिथिं तं विजानीयान्नातिथिः पूर्वमागतः ॥ ४१ ॥ दूरश्वासावध्वा च दूराध्वा तस्मादुपागत श्रान्त तुत्तृष्णाश्रमक- श्रादूरादाशया प्राप्तः तुत्तृष्णा श्रमकर्षितः । यः पूज्यतेऽतिथिः सम्यगपूर्वः क्रतुरेव सः ॥ इति व्यासस्मरणात् । श्रादूरादतिदूरादाङो ऽतिशयार्थत्वात् । वैश्वदेव उपक्रम्यमाणे न वैश्वदेवान्ते सम्प्राप्तो वैश्वदेवान्त इत्यनेन पौनरुक्त्यात् । मध्याह्ने समये चैव वैश्वदेवे हुतेऽपि च । अतिथिञ्चैव सम्प्राप्तपांसुपादं समागतम् ॥ विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । २१ इत्यादिपुराणे वैश्वदेवोपक्रमकालस्य मध्याह्नस्य वैश्वदेवान्ता- त्पृथगुपादानाच्च । एतेन वैश्वदेवान्तात्कालान्तरमतिथ्यागमने पूर्वावधि- त्वेनेदमुक्त नातः पूर्वमागतोऽतिथिर्भवति किं तु वैश्वदेवकालागत एवेति तदुक्तम् | भविष्यत्पुराणे । अचिन्त्यमानो नाहूतो वैश्वदेवमुपागतः । अतिथिं त विजानीयात्र पुनः पूर्वमागतमिति ॥ लक्षणान्तरकरणे बीजमाह । नैकग्रामीणमतिथिं संगृहीत कदा च न । अनित्यमागतो यस्मात्तस्मादतिथिरुच्यते ॥ ४२ ॥ एकग्रामे भव ऐकग्रामीणस्तमतिथिं न विद्यते तिथिर्यस्यासा- वतिथिस्त कदापि न संगृहीयान् यतेोऽतिथिशब्द प्रवृत्तिनिमित्तमनि- त्यागतत्व तेन तिथिविशेषे नियतागमने हि नातिथित्वम् । तिथिशब्दः पर्वोत्सवयोरप्युपलक्षणम् । तथा च यमः । तिथिपर्वोत्सवाः सर्वे त्यक्ता येन महात्मना । सोऽतिथिः सर्वभूताना शेषानभ्यागतान्विदुरिति ॥ तिथि - दीपालिका प्रतिपदादिः । पर्व होलाकापूर्णिमादि । उत्सवो विवाहा- दिस्तत्र यो नियमेन लिप्सयाभ्यागच्छति सोऽभ्यागतोऽन्यथातिथिर्शित । अनेनेष्टादीनामैकग्रामीणत्वस्यापि सम्भवात्र तथातिथित्व यथा दूराध्या- पगतस्येत्युक्तम् । लक्षणद्वयकरण तूत्तराभावे पूर्वस्याप्यस्त्वित्येतदर्थम् इदानों श्रागतेऽतिथौ यत्कर्तव्य तदाह । अतिथिं तत्र सम्प्राप्तं पूजयेत् स्वागतादिना । तथासनप्रदानेन पादप्रचालनेन च ॥ ४३ ॥ यत्र भार्या वाग्नयो वा विद्यन्ते तत्र सम्प्राप्तमतिथिं पूजयेदु “पस्थि- तरडे विद्याद्वाया यत्राग्नयोऽपि वेति” मनुस्मरणात् । स्वागतं तत्प्रश्नः आदिशब्देनाध्यादीना ग्रहणम् । तदाह हारीतः " स तस्य स्वागतमध्ये ७२ पराशरस्मृतिः [ अध्या० १ पायाचमनीयमासनं च प्रदद्यादिति” । तथाशब्देनाभिगमनं समुच्ची- यते " तस्मादतिथिमायान्तमभिगच्छेत्कृताञ्जलिरिति” वायवीयात् । आसनं वृष्ट्यादि तस्य प्रकर्षेण विनयादिना दानेन पादयोः प्रकृष्टेन मलश्रमापन क्षालनेन चकारादभ्यञ्जनेन पूजयेच्चार्घ्यपादयेन पादाभ्य- ज्जनभोजनैरिति वायवीयात् । किञ्च । श्रद्धया चान्नदानेन प्रियप्रश्नोत्तरेण च । गच्छतश्चानुयानेन प्रीतिमुत्पादयेद्ग ही ॥ ४४ ॥ श्रद्धया आस्तिक्येन चकाराद्वक्त्या च । पथि श्रान्तमविज्ञातमतिथिं चुत्पिपासितम् ॥ यो न पूजयते भक्त्या तमाहुर्ब्रह्मघातकम् । इति व्यासस्मरणात् । प्रश्नोत्तरयोः समाहारः प्रश्नोत्तरं प्रियं च तत्प्रश्नोत्तरं च तेन स्वागतप्रश्नात्पृथगुपादानमन्येष्वपि प्रश्नोत्तरेषु प्रिय- त्वविधानार्थं चकाराच्चतुर्मनसेोरपि दानेन । “चतुर्दद्यान्मनो दद्याद्वाचं दद्याच्च सूनृतामिति” व्यासस्मरणात् । गच्छतश्च स्वसीमावध्यनुगमनेन “अतिथिं श्रोत्रिय तृप्तमासीमान्तमनुव्रजेदिति” योगिस्मरणात् । एतेन व्यस्तेन समस्तेन वा गृहस्थोऽतिथेः प्रीतिमुत्पादयेव शास्त्रार्थमात्रानुष्ठा- नेन कृतार्थी भवेत् । येन येन च तुष्येत नित्यमेव तथातिथिः । अध्यात्मनः प्रदानेन तत्तत्कुर्याद्विचक्षणः ॥ इतिब्राह्मात् । अतिथेः प्रीत्यनुत्पादने प्रत्यवायमाह । अतिथिर्यस्य भग्नाशो गृहात्प्रतिनिवर्तते । पितरस्तस्य नाश्नन्ति दशवर्षाणि पश्च च ॥ ४५ ॥ यस्य गृहात् भायाग्निनिवासस्थानादुक्तलक्षणे। ऽतिथिर्भग्नाशस्स- त्काराशारहितः परावर्तते तस्य पितरः पञ्चदशवर्षाणि तत्कृते श्राद्धादा नाश्नन्ति चकारादग्नयोऽपि । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । तदुक्तं दानधर्मे । अतिथिर्यस्य भग्नाशो गृहात् प्रतिनिवर्तते । पितरस्तस्य देवाश्च अग्नयश्च तथैव च ॥ निराशाः प्रतिगच्छन्ति प्रतिथेरप्रतिग्रहादिति । किञ्च । काष्ठभारसहस्रेण घृतकुम्भशतेन च । ស m अतिथिर्यस्य भग्नाशः तस्य होमो निरर्थकः ॥ ४६ ॥ यस्यातिथिर्भग्नाशस्तस्य काष्ठभारसहस्रेण घृतकुम्भशतेन च कृता ऽपि होमो यज्ञादौ निरर्थको भवति । तदुक्तमाश्वमेधिके । पाकयज्ञैर्महायज्ञैः सोमसस्याभिरेव च । ये यजन्ति न चार्चन्ति गृहेऽप्यतिथिमागतम् ॥ तेषा यशोऽभिकामानां दत्त मिष्टं च यद्भवेत् । वृथा भवति तत्सर्वमाशया तिथेर्हतमिति ॥ एवं वचनद्वयेनातिथ्यर्चनाभावे देवपितृकर्मणोर्ने रर्थक्योक्त्या सर्व- धर्मक्षय उक्तो भवति । तथा चाश्वलायनः । अनर्चितोऽतिथिस्तस्मै दत्वा दुष्कृतमात्मनः । गृहिणे तत्कृतान्धर्मान् सर्वानादाय गच्छतीति ॥ इदानीमतिथिसत्कारे फलप्रशंसामाह । सुक्षेत्रे वापयेद्वीजं सुपात्रे निक्षिपेडनम् । सुक्षेत्रे च सुपात्रे च ह्युप्तं तन्न विनश्यति ॥ ४७ ॥ यथा सुक्षेत्रे बीजवापः कर्तव्य इति लोकप्रसिद्धिस्तथा सुपात्रे धनं देयमित्यपि शास्त्रसिद्धान्तः । दृष्टान्तदाष्टन्तिकयोर वैशम्यमुपपादर्यात हि यतः सुक्षेत्रे सुपात्रे बोप्तं न विनश्यति महाफलं भवतीत्यर्थः । सुक्षेत्र- दृष्टान्तो ब्राह्मणस्यापि सुक्षेत्रत्वप्रतिपादनाय । तथा च दानधर्मे । ब्राह्मणो हि महद्भूतं क्षेत्रभूत युधिष्ठिर । उप्यते तत्र यद्वीक्षं तद्धि पुण्यफल महदिति ॥ पराशर स्मृतिः [ अध्या० १ श्रद्वयाऽतिथिं पूजयेदित्युक्तं तत्र श्रद्धादिस्वरूपमाह । न पृच्छेद्गोत्रचरणे न स्वाध्यायं श्रुतं तथा । हृदये कल्पयेद्देवं सर्वदेवमयो हि सः ॥ ४८ ॥ गोत्रं वंशप्रवर्तक महर्षि सम्बन्धः चरणं कठबाष्कलादिचरणव्यूह- प्रसिद्धम् । नत्वाचार: । स्वाध्यायः शाखाविशेषः । श्रुतं मीमासाव्याक- रणादि तथाशब्देन देशनामकुलाना ग्रहणम् । अत एव यमः । न पृच्छेद्गोत्रचरणे देशं नाम कुलं श्रुतम् । अध्वनोऽप्यागत विप्रं भोजनार्थमुपस्थितमिति ॥ अतिथेरिदं न पृच्छेत् । एकेनैव निषेधेनार्थसिद्धौ निषेधान्तरोपा- दानमतिथेपि तच्छसननिषेधार्थम् । तथा च विष्णुः । देश गोत्र कुलं विद्यामनार्थे यो निवेदयेत् । वैवस्वतेषु धर्मेषु वान्ताशी स प्रकीर्तितः ॥ इति । न केवलं गोत्रादिपश्नवर्जन कि तु हृदि देवत्वेनापि भावनीयः । तथा च वैष्णवे । स्वाध्याय गोत्रचरणमष्टष्ट्वा च तथा कुलम् | हिरण्यगर्भबुध्या तं मन्यताभ्यागत गृही ॥ तादृशभावनाया हेतुमाह । “यतोऽसौ सर्वदेवमय” इति । तदुक्त पुराणसारे । धाता प्रजापतिः शुक्रो वन्हिसुगणो यमः । प्रविश्यातिथिमेवैते भुज्जतेऽच द्विजोत्तम ॥ दूति । एवमुत्तर पूर्वाभ्यामाभ्या भक्तिश्रद्धयोः स्वरूपमुपवर्णितं न तु वास्तव: प्रश्नाभाव: तथा सति जात्याद्यज्ञानेनातिथ्यतारतम्यं न स्यात् । यथाह मनुः । आसनावसथा शय्यामनुव्रज्यामुपासनम् । उत्तमे तूत्तमं कुर्याद्धीने हीनं समे सममिति ॥ यत्तु । देशं नाम कुलं विद्यां पृष्टा पात्र प्रयच्छति । न स तत्फलमाप्नोति दत्वा स्वर्गे न गच्छति ॥ विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । ७५ इति यमस्मरणं तदपि विव्यादिपुरस्कारेण पूज्यत्वनिराकरणप- रम् । अत एव वायवीये । न हि विद्यादयस्तस्मिन् पात्रता हेतवः स्मृताः । केवलेनातिथित्वन स भवेत्पतिपावनः ॥ इति । यदुक्तमनित्यागमनेनातिथित्वमिति तस्य क्व चिदपवादमाह । अपूर्वः सुव्रती विप्रो पूर्वश्वातिथिस्तथा । वेदाभ्यासरतो नित्यं येोऽपूर्वे दिने दिने ॥ ४६ ॥ सुव्रती ब्रह्मचारी “सत्कृत्य भिक्षवे भिक्षा दातव्या सुव्रताय चे”ति योगिस्मरणात् । स पूर्वोऽप्यपूर्व एव विप्रोऽप्यपूर्वी विमा विद्या- वान् । जन्मना ब्राह्मणो ज्ञेयः संस्कारैर्द्विन उच्यते । विद्यया वापि विप्रत्व त्रिभिः श्रोत्रिय उच्यते ॥ इति स्मरणात् । वेदाभ्यासरतोऽपि तथा अपूर्व एज वेदस्य प्रण- वप्रतिपाद्यस्य परब्रह्मणोऽभ्यासरतो निरन्तरं परिशीलनं नित्यं तत्रिष्ठः न वेदं वेदमित्याहुर्वेदां नाम पर पदम् । तत्पदाभ्यासनिरतो वेदाभ्यासरतो मतः ॥ इति स्मृत्यन्तरोक्तलक्षणोपर्यात्तश्च । एते त्रयो दिने दिने प्रत्यह- मागता अप्यपूर्व अपूर्ववदर्चनीयाः । पुनरपूर्व इति नित्यार्चनाय समुदा यानुवादः । त्रय इति प्रचयशिष्टसख्यानुवादो न परिसंख्या तेन अनि होजमखकृतोरपि प्राप्तिः । तदाह बृहत्पराशरः । यत्तु पतिव्रत्यग्निहोत्री च तथा च मखकृद्विजः । सदैतेऽतिथयः प्रोक्ता अपूर्वाश्च दिने दिने इति । व्रती यतिर्वैकरात्रं निवसचुच्यतेऽतिथिः । यस्मादनित्यं वसति तस्मात्तमतिथि विदुः । ७६ पराशरस्मृति: [ अध्या० १ इति यमस्मरणं तदातिधर्मकथनाय “अनित्या वसति वसेदिति " वसिष्ठवचनात् । यत्त्वतिथिदृष्टान्तेन यतित्रतिनारण्यत्र पूज्यताच्यत इति । तत्र । त्रयोपूर्व इति वाक्यशेषासङ्गतेः । अतिथिभोजनाशक्तौ भिक्षादान विधास्यति । तत्र वैश्वदेवात्प्रागागते भिक्षुके कथमित्यत आह । वैश्वदेवे तु सम्प्राप्ते भिक्षुके गृहमागते । उद्धृत्य वैश्वदेवार्थं भिक्षुकं तु विसर्जयेत् ॥ ५० ॥ वैश्वदेवे सम्प्राप्त प्रसक्तं कृत इति यावत् । भिक्षुके भिक्षावृत्तौ ब्रह्मचारी यतिश्चैव विद्यार्थी गुरुपोषकः । अध्वगः क्षीणवृत्तिश्च षडेते भिक्षुका स्मृताः ॥ इति व्यासेोक्तान्यतमे समागते वैश्वदेवार्थं वैश्वदेवेोपयुक्तम चमुद्धृत्य क्तमन्त्रमुद्धृत्य पात्रान्तरे पृथक्कृत्य प्रवशिष्टादवाद्वितां दत्वा भिक्षुकं विसर्जयेत् । तदुक्तं नृसिंहपुराणे अकृते वैश्वदेवे तु भिक्षुके गृहमागते । उद्धृत्य वैश्वदेवार्थं भिक्षा दत्वा विसर्जयेदिति ॥ अत्रातिथिभोजन प्रत्याम्नायस्य भिचादानस्य वैश्वदेवात् प्राक्करणे ऽपि मनुष्ययज्ञसिद्धेर्न तदन्ते पुनरनुष्ठानमित्युक्त्या क्रर्मावशेषाभिधानेन वैश्वदेवान्त इतिपाठक्रमबाधात् । यथा दर्शपूर्णमासयोर्ह विरभिवासना- तरकालमाम्बाताया वेदेः पूर्बेसुरमावास्यायां “बेदिं करोतीत्यनेनाप- कर्षात् पाठक्रमबाधः पैौर्णमास्या तु पाठक्रम एव बाधकाभावात् तदुदि- हापि वैश्वदेवात् प्रागागते भित्तौ श्रुत्या क्रमविशेषाभिधानात्पाठक्रमबा- धोऽन्यत्र तु स एवेति । न च देवतापकर्षन्यायेन वैश्वदेवस्याप्यपकर्षः यथोक्तन्यायस्य तदपवादकत्वात् । उद्धृत्येत्यनेन वैश्वदेवस्य क्रमान्तर- विधानाच्चेति । भिक्षुविशेषप्रत्याख्याने प्रत्यवायविशेषमाह । यतिश्च ब्रह्मचारी च पकान्नस्वामिनावुभैौ । तयोरन्नमदत्वा तु भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥५१॥ विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । SS यतिब्रह्मचारिणोर्भितामदत्वा भुञ्जानो वक्ष्यमाणलक्षणचान्द्रा- यणं चरेत्तयोः पक्कात्रस्वामित्वात् । अत्र पक्वावस्वामिनोर पाचकतया ऽनतिक्रमणीयत्वमुक्तमतस्तदतिक्रमेणान्यभोजनेऽपि एव । तथा च यमः । अपचन्तमतिक्रम्य पचन्त यस्तु भोजयेत् । प्रत्यवायस्तदवस्थ औष्ट्रिकाणा भजेयोनि वर्षाणामधिक शतमिति ॥ इदानीमतिथिभोजनाशक्तस्य भिक्षादाननियममाह । दद्याच्च भिक्षात्रितयं परिब्राब्रह्मचारिणाम् | इच्छया च ततो दद्याद्विभवे सत्यवारितम् ॥ ५२ ॥ परिव्राट् यतिः ब्रह्मचारिणामिति बहुवचनेन पूर्ववाक्योक्तयोर्यति- व्रतिनोर्मध्यस्यस्य विप्रस्य ग्रहणं तेन यतिविप्रव्रतिनां भिक्षात्रयं दद्यादेव तदाह मार्कण्डेयः ॥ भोजनं हन्तकारं वाप्यय भिक्षामथापि वा । अदत्वा नैव भोक्तव्य यथाविभवमात्मन इति ॥ भिक्षा च ग्रासमात्रा | यासमात्रा भवेद्वित्ता अयं ग्रासचतुष्टयम् ॥ श्रय चतुर्गुणीकृत्य हन्तकारो विधीयते ॥ इति मनुस्मरणात् । नेयं परिसङ्ख्या विभवे सतीच्छ्याऽवारितं दद्यात्तदाह कूर्मः ॥ भिक्षां वै भित्तवे दद्याद्विधिवद्बह्मचारिणे । यादव यथाशक्ति हार्थिभ्यो लोभवर्जित इति ॥ यतिभिक्षादाने प्रकारमाह । यतिहस्ते जलं दद्याद्भक्ष्यं दद्यात्पुनर्जलम् । } तद्भेदयं मेरुणा तुल्यं तज्जलं सागरोपमम् ॥ ५३ ॥ यतेर्भिक्षादाने आदान्तयोर्हस्ते जलं दद्यात्ततश्च भैक्ष्यनलयोर्मेरु- सागरतुल्यता भवति । ७८ पराशर स्मृति: [ अध्या० १ इदानीं राजोऽप्यातिथ्यमाह । यस्य च्छत्रं हयश्चैव कुञ्जरारोहमृद्धिमत् । ऐन्द्रस्थानमुपासीत तस्मात्तं न विचारयेत् ॥ ५४ ॥ छत्रमातपवारणं, हयोऽखः, चकाराद्वालव्यजने आरुह्यतेऽस्मिन्नि- त्यारोहा रथशिबिकादिः कुञ्जरश्वारोहश्च तयोस्समाहारः कुञ्जरारोहं सेनाङ्गत्वादेकवद्भावः, ऋद्धिमद्राष्ट्र ऐन्द्रदेवत्य स्थानमासनं सिंहासनमिति यावत् तस्येन्द्रदेवत्यत्वात् । यस्येदं सर्वं तमुपासीत पूर्वोक्तस्वागतादिप्र श्नेन परिचरेत् लघुना राजपदेन तमनुपपादाय यद्विशेषणैस्तल्लक्षणं तत्तत्रि- यातिरिक्तस्थापि तद्गुणवतः पूज्यत्वप्रतिपादनाय राजानः शूद्रभूयिष्ठा इत्यादिना कला राजा शूद्रभूयिष्ठत्वाभिधानात् । अत एवाह भगवान् । याद्वभूतिमत्सत्त्वं श्रीमद्वर्जितमेव वा । दिति । तत्तदेवावगच्छ त्व मम तेजोऽशसम्भवमिति ॥ तस्माद्राज्ञः सकाशादात्मानं न निवारयेत्र परिचरणरहितं कुर्य- यदुक्तं “वैश्वदेवे तु सम्प्राप्त” इति तत्रोपपत्तिमाह । वैश्वदेवकृतं पापं शक्तो भिक्षुर्व्यपोहितुम् । नहि भिक्षुकृतान् दोषान् वैश्वदेवो व्यपोहति ॥ ५५ ॥ तस्मादेव कृतत्वमत्रान्वेति प्रथममकृतेन वैश्वदेवेन कृतं पापं पूजितो भिक्षुर्व्यपोहितुं शक्नोति तस्य सर्वदेवमयत्वात् । अपूजितेन भिक्षुकेण कृतान्दोषान् प्राक्तोऽपि वैश्वदेवो न व्यपोहति । तस्य होमो निरर्थक इति प्रागुक्तेः । पराणां कर्मवाक्यादस्य नित्यत्वं पूर्वमुक्त तत्र वैश्वदेवस्य तत्रि- बीहायाकरणे प्रत्यवायमाह । अकृत्वा वैश्वदेवं तु भुञ्जते ये द्विजाधमाः । सर्वे ते निष्फला ज्ञेया पतन्ति नरकेऽशुचौ ॥ ५६ ॥ विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता । ह ये द्विजाधमाः द्विजेषु त्रैवर्णिकेषु अधमा वैश्वदेवमकृन्वव भुञ्जते ते निष्फलास्तत्कर्मणः फलभाजेो न भवन्तीति ज्ञेयम् । यद्वा द्विजाः जेवर्णिकाः अधमाः शूद्राश्च तेषामपि “नमस्कारेण मन्त्रेण पञ्च- यज्ञान हापयेदिति” योगिना पञ्चयज्ञविधानात् । न तावन्मात्रमेव कि- न्त्वशुचौ नरके पतन्ति । वैश्वदेवातिथ्ययोरकरणे प्रत्यवायान्तरमाह । वैश्वदेवविहीना ये श्रातिथ्येन बहिष्कृताः । सर्वे ते नरकं यान्ति काकयोनिं व्रजन्ति च ॥ ५७ ॥ ये वैश्वदेवरहितास्सन्त आतिथ्येनापि रहितास्ते सर्वे रौरवादि- नरकमनुभूय काकयोनिं व्रजन्ति । एवमन्यत्रापि कल्पनीयम् | तदाह व्यासः । । पञ्चयज्ञास्तु यो मोहात्र करोति गृहाश्रमी । तस्य नाय न च परो लोको भवति धर्मतः ॥ इति । अतिथित्वेन स्तुवचन्यानपि भोजनीयानाह । पापी वा यदि चण्डालेो विप्रघ्नः पितृघातकः । वैश्वदेवे तु सम्प्राप्तः सोऽतिथिः स्वर्गसङ्क्रमः ॥ ५८ ॥ पापी गोवधाद्युपपातकी, चाण्डालेो ब्राह्मण्या शूद्रादुत्पन्नः, विप्रघ्नो ब्रह्महा पितृघातको मातापित्रोः प्रमापकः, यदि वा शब्दाभ्यां शत्रुश्वपाकयोरपि ग्रहणम् ॥ चाण्डालेो वा श्वपाको वा शत्रुव पितृघातकः देशकाले झुपगतो भरणीयो मतो मम ॥ इति विष्णुधर्मोत्तरात् । एषामन्यतमो वैश्वदेवे वैश्वदेवकाले सम्प्रा- प्रोऽतिथिरतिथिवदनेन पूजनीया नत्वशेषातिथ्यभाक् । तदुक्तमाश्वमेधिके । चाण्डालो वा श्वपाको वा काले यः कश्चिदागतः । अनेन पूजनीयश्च परत्र हितमिच्छता । इति ।८० पराशर स्मृति: [ अध्या० १ सोऽपि स्वर्गप्राप्तिहेतुरिति । इदानों भोजनविधिधर्मानाह । यो वेष्टितशिरा भुङ्ग यो भुङ्क्ते दक्षिणामुखः । वामपादकरः स्थित्वा तद्वै रक्षांसि भुञ्जते ॥ ५६ ॥ य. पुमानुष्णीषादिना वेष्टितशिरा यश्च दक्षिणदिङ्मुखो यश्च वामपादे करमारोप्य यश्च स्थित्वा भुङ्क्ते तत्सर्वं रक्षांसि भुञ्जते । वेष्टि- । तशिरस्कत्वं तत्सङ्गकृतभाजनैऋवस्त्र नग्न सोपानत्कादीनामुपलत्तणम् । तदुक्त ब्राह्मे । न वेष्टितशिराश्वापि नेोत्सङ्गकृतभाजनः । नैकवस्त्रो दृष्टमध्यः सेोपानत्कः सपादुक इति ॥ दृष्टमध्यो नग्नः दक्षिणाभिमुखत्व विदिङ्‌मुखस्याप्युपलक्षणं । तथा च कौर्मे । यो भुङ्ग बेष्टितशिरा यश्च भुङ्क्ते विदिङ्मुखः । सोपानत्कश्च यो भुङ्क सर्व विद्यात्तदासुरमिति ॥ एतेन परिशेषता द्विक्त्रयाभिमुखत्वमुक्तम् । तदाह गोभिलः । प्राङ्मुखावस्थितो विप्रः प्रतीच्यां वा यथामुखम् । उत्तर पितृकार्ये तु दक्षिण तु विवर्जयेत् ॥ इति । स चायं दक्षिणमुखत्वनिषेधो नित्यभोजनविषयः काम्ये आयुष्य प्राङ्मुखो भुङ्क्ते यशस्य दक्षिणामुखः । श्रिथ प्रत्यङ्मुखो भुङ्क्ते ऋत भुङ्क्ते दङ्मुखः ॥ इति मानवे तद्विधानात् । वामपादकरत्व प्रसारितपादस्याप्युप- लक्षणम् । न प्रसारितपादस्तु पादारोपितपाणिमान् । तु । न बहूासनसंस्थश्च न च पर्यङ्कमास्थितः ॥ इति स्मरणात् । स्थितत्वं’ यानाद्यारूढस्याप्युपलक्षणम् । गजाश्वरथयानोष्ट्रमास्थितो नैव भक्षयेत् । श्मशानात्यन्तरस्थो वा देवालयगतोऽपि वा ॥ शयनस्थो न भुञ्जीत न पाणिस्य न वासने ॥ इति ब्राह्मात् । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । इतरानपि भोजनधर्मान् पष्ठे वक्ष्यति । 69 षट्कर्मभिरत इत्यनेन चातुर्वर्ण्यस्य साधारणान् धर्मचिरूप्य सुपात्रे निक्षिपेदुर्नामित्यादिना ब्राह्मणस्य प्रतियहादिश्वासाधारणान् ससूच्येदानों क्रमप्राप्तानभिपित्तस्य तत्रियस्यासाधारणधर्मानाह । श्रव्रता द्यनधीयाना यत्र भैक्षवरा द्विजाः । तं ग्रामं दण्डयेद्राजा चौरभक्तप्रदो हि सः ॥ ६०॥ व्रतानि ब्रह्मचारिधर्माः मधुमासादिवर्जनादयस्तद्राहिता: स्वा- ध्यायमप्यनधीयाना द्विजास्त्रेर्वाणका ब्रह्मचारिणो यत्र भैत्यमाचरन्ति त ग्राम राजाभिषिक्तः क्षत्रियो दण्डयेद् द्रव्यापहारादिना दमयेत् । ननु व्रतादीनां भैक्षचरत्वं ग्रामस्य कोऽपराध इत्यत श्राह । यतोऽसा याम- चोरभ्य व भक्तमच प्रददातीति । ननु एतेनाव्रतादिभ्योऽन्नदानं निषि- द्रुमिति गम्यते । तच्चानुपपन्च पापादीनामप्यचदानविधानात् । मत्यम् । यत्र भिक्षासौकर्यमदेन द्विजा नाधीयते न च व्रतमनुतिष्ठन्ति तस्य सादृशेभ्या भिक्षादान निवार्य भिक्षादान त्वपूर्वेभ्यस्तादृशेभ्यो ऽपि वि. धीयत इति न विरोधः । “विद्वान्यान्यविद्वासेो येषु राज्येषु भुञ्जते । सान्यनावृष्टिमृच्छन्ति महद्वा जायते भयमिति” वसिष्ठेन तादृशाना- मदण्डने राजानिष्टप्रतिपादनात् । यदाप्यत्र राजपदोपादानाद्राज्ञ एवायं धर्म इति प्रतीयते तथापि तस्य क्षत्रियमात्रपरत्वात्तद्धर्म एवायमिति । द्वि- विधो हि राजधर्मेौ दुष्टशिक्षा शिष्टपरिपालन च तत्रादोन दुष्टशिक्षोक्ता | इदानों शिष्टपरिपालनमाह । क्षत्रियेो हि प्रजा रक्षन् शस्त्रपाणिः प्रद्ण्डवान् । निर्जित्य परसैन्यानि क्षितिं धर्मेण पालयेत् ॥ ६१ ॥ चत्रियः परेषा चतत्राणयोग्यो धर्मेण धर्मेोऽयमिति मत्वा नार्थ- दिलाभेन क्षितिं पृथिवीं पालयेत्यर्थं धर्मार्थं च । तथा च याज्ञवल्क्यः । “प्रधानं चत्रिये कर्म प्रजानां परिपालनमिति” | पालन नाम व्याघ्रची- रशत्रुभ्यो भयापनयनं तत्र व्याघ्रादिभयापनयनोपाय शस्त्रपाणिपदेनाह । ८२ पराशरस्मृति: [ अध्या० १ तेन शस्त्रधारणस्य दृष्टार्थत्वाद्याघ्रादीन् निहन्यादेवेति तस्यार्थः । चारा- दिभयापनयनोपायमाह प्रदण्डवानिति । ततश्च देशकालानुबन्धापरा- धपरीक्षणरूपेण प्रकर्षेण चौरादाष्टादशव्यवहारपदपराजितेषु धिग्वान्ध- नवधान्यतमं दण्ड कुर्यादित्यर्थः । शत्रुभयापनयनेोपायमाह निर्जित्येति पाणिग्राहादिभिर्निजप्रजा रक्षित्वा परेषामरितन्मित्रादीनां सैन्यानि हस्त्यश्वरथपदातिसहितानि सामादिप्रयोगासंभवे सेनाप्रयोगेण नितरा तद्राष्ट्रापपीडनादिभिर्नित्वा स्ववशमानयेदित्यर्थः । एतैश्चतुभिर्विशेषणै सकलव्यवहाराध्यायप्रतिपादयोऽर्थ उपलक्षितस्तस्य सर्वयुगसाधारणत्वात् अन्यथाऽऽचारप्रायश्चित्तवत्सोऽप्युच्छिदांतेति । वृत्त्यर्थं क्षिति पालयेदित्युक्तं तत्र वृत्युपायमाह । पुष्पं पुष्पं विचुनुयान्मूलच्छेदं न कारयेत् । मालाकार इवारामे न यथाङ्गारकारकः ॥ ६२ ॥ अत्र शक्तिलक्षणाभ्या दृष्टान्तदाष्टान्तिके उभे अपि प्रतिपादयेते यथा राजा पुष्प पुष्याप्तच फल ब्रीहियवादि वीप्सया तत्तत्कालोपपत्र यथा स्वाशं विचिनुयाद्गृहीयात्र तु मूलस्य तज्ञ्जनकबीजवृक्षादेरुच्छेदम- त्यन्तापहारं कुर्यात् । अत्र चान्वयदृष्टान्ता मालाकारो यथारामे यदा यदा यदात्पुष्प विकमति तर्त्ताद्वचिनोति तद्वदिति । व्यतिरेके त्वङ्गार- कोरो यथा वृक्ष समूलमुन्मूल्य दर्शात तथा न स्यादिति । तथाह मभुः । यथाल्पाल्पमदन्त्यादयं वायोकोवत्सषट्पदाः । तथाल्पाल्पा यहीतव्या राष्ट्राद्राज्ञाब्दिकः कर इति ॥ अथ वैश्यासाधारणधर्मानाह । लाभकर्म तथा रत्नं गवां च परिपालनम् । कृषिकर्म च वाणिज्यं वैश्यवृत्तिरुदाहृता ॥ ६३॥ लाभो द्रव्यवृद्धिस्तदर्थं कर्म लाभकर्म वृद्धथं धनप्रयोग इत्यर्थः । लोहकर्मेतिपाठे लोहाना सुवर्णरजतादीना कर्मीर्घादिपरिज्ञानमित्यर्थः । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । ८३ लोहाना तान्तवस्य चेति मानवात् । न मणिमुक्तादि तस्य परीक्षण क्रयविक्रयाः कर्मशब्दानुवृत्त्या रान्ते । तथाशब्दन गन्धरसादीनामप्य. घादिपरिज्ञानं गृह्यते । तथा च मनुः । मणिमुक्ताप्रबालानां लोहाना तान्तवस्य च । गन्धाना च रसाना च विद्यादर्घबलाबलमिति ॥ गवा परितः शीतवर्षातपेभ्यः पालन तृणजलदानं बन्धमोत्तदो हादि चकारादन्येषामपि पशूनाम् । तथा च वाराहे । स्वाध्यायं यजनं दान कुसीद पशुपालनम् । गोरक्षा कृषिवाणिज्य कुर्याद्वैश्यो यथाविधीति ॥ कृषिकर्म द्वितीयाध्याये वक्ष्यमाणलक्षण चकाराद्वतिभाषादिवि- ज्ञान च । तथा च मनुः । भृत्याना च भृतिं विद्याद्वापाश्च विविधा नृणामिति । वाणिज्यं विक्रयद्रव्याणा क्रयविक्रयौ यथा सव्री वैश्यस्य वृत्तिर्जीवनोपाय उदाहृत इति । अथ शूद्रामाधारणधर्मानाह । शूद्रस्य द्विजशुश्रूषा परमो धर्म उच्यते । श्रन्यथा कुरुते किं चित् तद्भवेत्तस्य निष्फलम् ||३४|| द्विजाना विप्राणा सेवा शूद्रस्य परमो धर्मेौ दृष्टादृष्टसा- शुश्रूषा सेवा धनत्वात् । अन्यथा विप्रसेवामन्तरेण यदि कि चित्पाकयज्ञादिक करोति तत्सर्वं तस्य निष्फलं भवति । तदाह मनुः । विप्रसेवैव शूद्रस्य साधनं कर्म कथ्यते । यदतोऽन्यद्ध कुरुते तद्ववेत्तस्य निष्फलम् ॥ स्वर्गार्थमुभयार्थं वा ब्राह्मणानेव राधयेत । जातब्राह्मणकृत्यस्य सा ह्यस्य कृतकृत्य तेति । यत्र शूद्रधर्म स्विवर्णशुश्रषेत्यादिदेवलवाक्ये चत्रियवैश्यसेवाश्र- ७० वणं तत्केवलवृत्यर्थत्वेन । अत एव मनुः । ८४ पराशर स्मृति: शूद्रस्तु वृत्तिमाकाङ्गेत क्षत्रमाराधयेादि । [ अध्या० १ धनिन वाप्युपाराध्य वैश्य शूद्रो जिजीविशेदिति ॥ यदा द्विजशुश्रूषया न जीवति तदा कि कार्यमित्यत श्राह । लवणं मधु तैलं च दधि तकं घृतं पयः । न दुष्येच्छूद्रजातीनां कुर्यात्सर्वेषु विक्रयम् ॥ ६५ ॥ लवण शम्भलादि मधु क्षोद्र तैलादिस्नेह दधि प्रसिद्धम् | तक्र मुदश्विद् घृतं सर्पिः पयः क्षीर चकारादन्यदपि फलपुष्पादि विक्रीयमाण शूद्रजातीनाच दूष्येच दोषमाव हेरुस्माच्छूद्रः सर्वेषु लवणादिषु विक्रय कुर्यात् । शूद्रपदेनार्थसिद्धौ जातिपदोपादान सूतादिप्रतिलोमजातीनामप प्राप्तये ‘शूद्राणा तु सधर्माणः सर्वेऽपध्वंसजाः स्मृताः” इति स्मरणात् । लवणादिपरिगणनेऽपि सर्वपदोपादानमप्रतिषिद्धाना सर्वेषामपि वित्र- यत्राप्यर्थम् । तथा च कलिकापुराणे । विक्रय सर्ववस्तूनां कुर्वन् शूद्रो न दोषभाक् । मधु चर्म सुरा लाक्षा मुक्त्वा मासं च पञ्चममिति । मध्वत्र मदा तस्यैवात्र प्रतिषेधात् ॥ इदानीं शूद्रस्य वज्यानाह । विक्रीणन् मद्यमांसानि ह्यभक्षस्य च भक्षणम् । कुर्वन्नगम्यागमनं शूद्रः पतति तत्क्षणात् ॥ ६६ ॥ मदा पानसादि द्वादशविधं तथा च पुलस्त्यः । पानस द्राक्षमाधूक खार्जूरं तालमेवम् ॥ मधूत्य सैरमारिष्ट मैरेय नारिकेलजम् । समानानि विजानीयान्मयान्येकादशैव तु ॥ द्वादश तु सुरामा सर्वेषामधम स्मृतमिति । मासं भक्ष्यमभक्ष्य च बहुवचनाच्चर्मलाच येोर्यहणम् ॥ तदुक्त कालिकापुराणे । विक्रय सर्ववस्तूनां कुर्वन् शूद्रो न दोषभाक् ॥ मधु चर्म सुरा लाक्षा मुक्त्वा मासं च पञ्चममिति । विद्वन्मनेाहराख्य व्याख्यासहिता । ८५ एतानि विक्रीणचभक्ष्यं गोमासादि तस्य भक्षणमगम्या मातृभगि- न्यादयस्तासां गमनं च कुर्वन् शूद्रस्तत्क्षणात सदाः सद्विक्रयभक्षणगम- नैरपि पतति द्विजातिपरिचयान है। भवति । तदाह व्यतिरेकमुखेन मनुः यैः कर्मभिः सुचरितैः शुश्रूष्यन्ते द्विजातयः । तानि कर्माणि कुर्वीत शिल्पानि विविधानि चेति ॥ I ननु मध्वादिविक्रयस्याभक्ष्यभक्षणादीना च साधारणनिषेधेनैव सिद्धा पुनर्निषेधो व्यर्थ इति चेन्न । सदयः पातित्यप्रतिपादनार्थत्वात् नन्वेवमप्यगम्यागमननिषेधो न कार्यस्तस्य सदा एव पातित्य हेतुत्वादिति चेत् । मैवं मात्राव्यतिरिक्त परद्वारमात्रगमनेऽपि तस्य पातित्याभि धायकत्वात् । अत एवाह योगीश्वरः भायोरतिः । श्रयमत्रार्थः स्वदारनिरत इत्यनेन साधारणेनैव सिद्धा पुनः शूद्राणां भार्यारतत्वाभिधान पारदा- मात्र द्विजातिपरिचर्यनिर्हत्वप्रतिपादनाय तदेव च स्पष्टिकृतमाचार्यै- रिति । किञ्च । कपिलाक्षीरपानेन ब्राह्मणीगमनेन च । वेदाक्षरविचारेण शूद्रश्चाण्डालतां व्रजेत् ॥ ६७ ॥ कपिलाया गो: चोरस्य पानेन । यदाप्येतद्युतशेषाभावे ब्राह्म- यास्य चत्रियवैश्ययोश्च जात्यैव निषिद्धम् । क्षत्रियश्चैव वृत्तस्यो वैश्यः शूद्रोऽपि वा पुनः । यः पिबेत्कपिलातीर न ततोऽन्योऽस्त्यपुण्यकृत् ॥ दत्यापस्तम्ब स्मरणात् । कपिलायाः पिबेच्छूद्रो नरके स विपच्यते ॥ हुतशेषं पिबेद्विप्र सोऽपि स्यादन्यथा पशुः । इति भविष्यवचनाच्च । तथापि शूद्रचाण्डालतापादककर्म सामा- न्येनात्राभिहितम् । एकवचनं तु सकृत्कृतस्याप्यस्य जात्यन्तरापादकत्वं स्पष्टयितुम् । एवमुत्तरचापि जातिमात्रेण ब्राह्मणोगमनेन । न चागम्या- ८६ पराशर स्मृति: [ अध्या० १ गमननिषेधेनास्य पैौनरुक्त्य शङ्खयम् । प्रत्यवायभेदात् । तथा हि पूर्व पातित्यमात्र प्रायश्चितापनोदामगम्यागमनेन जन्यत इत्युक्तमन्त्र तु चा- ण्डा लत्वरूपजात्यन्तरत्व प्रायश्चित्तानपनोदा ब्राह्मणोगमनेन जन्यत इत्युच्यत इति न पैौनरुक्त्यम् । चकाराच्छालयामपूजनेन । तदाह आपस्तम्बः । प्रणवोच्चारणाच्चैव शालग्रामशिलार्चनात् । ब्राह्मणीगमनाच्चापि शूद्रश्चाण्डालतां मियादिति || विशेषस्त्वत्रोपपादितोऽधस्तात् । वेदाक्षराणा विचारेण विचा होनामात्र ज्ञानम् । चरधातार्गत्यर्थत्वात्तदर्थाना च ज्ञानार्थस्वात् । ज्ञान च श्रवण- च्चारणार्थ जिज्ञासाभिर्जीयत दूति श्रवणादीना निषेधः । तथा च श्रूयसे अथ हास्य वेदमुपशृण्वतस्तत्पुनरुच्चारणार्यजिज्ञासाभ्यां श्रोत्र पूरण मिति । पक्क वा एतच्छ्मशान यच्छूद्र इति भवति चोदाहरणे निद्राच्छेदो धारणे शरीरभेद इति । एतदेवाभिप्रेत्योक्तं व्यासेन श्रवणाध्ययनप्रतिषेधात् स्मार्त- श्वेति । अर्चनिज्ञासा तु स्वाध्यायाध्ययनविधेरर्धज्ञानफलकत्वादध्ययननि- पेधेनैव निषिद्धा अर्थज्ञाननिषेधे च तत्साधनानां पुराणन्यायमीमासाध- ‘र्मशास्त्राङ्गानामपि निषेधः । तथा च कालिकापुराणे । मोह द्वा कामतः शूद्रः पुराणं सहिता स्मृतिम् । पठ वरकमाप्नोति वितृभिः सह कूदनम् ॥ पुराण धर्मशास्त्राणि सहिता च मुनीरिताः । नाध्यापयेनृपः शूद्रेर्वहितानि यदृच्छयेति ॥ कूदनं नरकविशेषः । धर्मशास्त्रपदेन न्यायमीमांसयेोरपि यहणं तयोरपि धर्मप्रतिपादकत्वात् । एवं वेदज्ञानसाधनाना श्रवणादीनां निषेधेऽपि पुराणश्रवणे प्रतिप्रसवो महाभारते “श्रावयेच्चातुरो वर्णकृत्वा ब्राह्ममयत” इति । अत्र श्रावणस्य वृत्यर्थत्वेनाविधेयत्वाच्चतुर्णामपि वर्णाना श्रवण विधीयते । एतया निषादस्यप्रति याजयेदितिवत् । त एवं पुराणमुपक्रम्य श्रोतव्यमिति शूद्रेण नाध्येतव्यं कदा चन । पुराण श्रृणुर्यााचित्यं नरसिंहस्य पूजनम् ॥ विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । इति भविष्यनारसिंहयोरप्युक्तम् । यत्तु अध्येतव्यमिदं नित्यं विप्रैः पर्वणि पर्वणि । नाध्येतव्यमिद शास्त्र वृषलस्य च सविधौ ॥ योऽधीते चैव मोहात्मा स याति नरकान्बहून् । इति कौर्मेऽभिहितम् यच्च वायवीयसंहितायाम् । नावेदवियः कथनीयमेतत्पुराणरत्न पुरशासनस्य । CO नाभकशिव्याय च नास्तिकेभ्यो दत्तं हि यत्तनिरयं ददाति ॥ इति तावयितुदोषाभिधानाय न श्रोतुरिति व्याख्येयम् । एतैः प्रत्येकमनुष्ठितैः शूद्रश्चाण्डालतां व्रजेत् । शूद्रजाति परित्यज्य चाण्डाल- जाति सर्वधर्म बहिष्कृतां प्राप्नोति । ननु नित्यामूर्तीया जातेरुपगमागमा न स्त इति चेत् | मैव येषां प्रत्यक्षजातिस्तेषामस्तु तथा येषा तु शास्त्रैकसमधिगम्या तेषां यथा- शास्त्रमुपगमापगमयेोरपि स्वीकारात् । अन्यथा नात्युत्कर्षा युगे ज्ञेयः सप्तमे पञ्चमे पि वा । व्यन्यये कर्मणां साम्य पूर्ववच्चाधरोत्तरम् ॥ इत्याद्यनेकवाक्योपलवः स्यादित्यादिविशेषमष्टमे वक्ष्यामः । प्रतप्तकनऋच्छवि श्रियमवेक्ष्य वामाङ्कगाम् अलक्ष्यतनुना समच्छवितया विधाय च्छलात् । यदी ( २ ) मसितद्युतिः श्रयति दक्षिणा कन्धरा स मे दिशतु मङ्गल सत्ततमेव नारायणः ॥ १ ॥ धर्माधिकारिकुलर व काननेन्दु- श्रीराम [डितसुतेन विनायकेन । शास्त्रे पराशरकृते विवृतोऽयमायो ऽध्यायः कलौ समुदितान्हिकनिर्णयाथ ॥ २ ॥ इति श्रीधर्माधिकारिरामपण्डितात्मजनन्द पण्डिता परनामधेयविनायक- पण्डितकृता पराशरस्मृतिविवृतो विद्वन्मनोहरायां प्रथमोऽध्यायः । श्रीगणेशाय नमः ॥ द्विनामेकतो विधृतकौस्तुभं मध्यतो रमाचरणपङ्कजस्खलितपावकं चान्यतः ॥ सुरोदितमुरो निज सततमीक्षमाण मुद्रा सदाभिमतमिद्धये नमत माधव साधवः ॥ १ ॥ धर्मधिकारिकुल कैरव काननेन्दु . श्रीराम पण्डितसुतेन विनायकेन । शास्त्रे पराशरकृते विवृतिद्वितीया- ध्याये विधीयत इहोदित वृतिमि ॥ २ ॥ प्रथमाध्याये चतुर्णामपि वर्णानामैहिकामुष्मिक फल हेतू साधार- खासाधारणधमी निरूपिता । इदानों सर्ववर्णानां जीवनहेतु साधारणधर्म निरूपयितुं द्विती- याध्यायमारभते । अतः परं गृहस्थस्य कर्माचारं कलौ युगे । धर्म साधारणं शक्त्या चातुर्वण्याश्रयागतम् ॥ १ ॥ तं प्रवक्ष्याम्यहं पूर्वपराशरवचा यथा । अतः परं चातुर्वण्यस्यैहिकामुष्मिक फल हेतु माधारणासाधारणधर्म निरूपणानन्तरमैहिकफल हेतुधर्मनिरूपणेन बुद्धिस्य गृहस्थस्यैव न ब्रह्म- चारिवानप्रस्थसंन्यासिना, कर्मणा जीवनहेतुक्रियाया श्राचारः कर्तव्यति कृषिपदपरित्यागेन यत्कमचारपदेोपादान तद्युगान्तरे लैकिकव्यापारभू- ताथा अपि कृपः कलौ शास्त्रीयत्वबोधनाय, कर्मचारपदयेोलाके लौकि कालैौकिकव्यापाराभिधायकत्वान् । युगान्तरेषु कृषेर्वैश्य मात्रधर्मत्वात्सा- मान्येन गृहस्थाभिधानं कथमित्यत आह | कलौ युग इति । कला कृषे- सर्वधर्मस्वात् । तदेव स्पष्टयति धम्मं साधारणमिति सर्ववर्णसाधा- रणः कृष्याचारो धर्मश्व शास्त्राभ्यनुज्ञात इत्यर्थः । साधारण्ये हेतुमाह । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । दह शक्त्येति । शक्त्या सामर्थ्येन कलौ विप्रादीना याजनादिस्वस्ववृत्त्या जीवनस्य दुर्लभत्वात् कृप्या देश्वाल्पयत्र सिद्धत्वादित्यर्थः । चत्वारो वर्ण- श्चातुर्वण्यं तस्याश्रयेण पूर्वपूर्वकलियुगक्रमेणागतं सिद्धम् । आश्रम इति पदच्छेदे चतुर्णामप्याश्रमिणा तत्प्राप्तिर्गृहस्य मात्रपरत्वे तु पूबै पुनरु- क्तिश्चेति । तत्पूर्वप्रतिज्ञात कृषिधर्ममह पराशरः प्रकर्षण दृष्टादृष्टे- तिकर्तव्यताप्रतिपादनपुरस्सरं वक्ष्यामि । स्वोत्प्रेक्षा मात्र मूलत्वशङ्काम- पनुदति । पूर्वेति । पूर्वकल्पीय पराशरवचनानतिक्रमेणेत्यर्थः । प्रति- ज्ञात धर्ममाह । षट्कर्मसहिता विप्रः कृषिकर्म च कारयेत् ॥ २॥ षडः कर्मभिः पूर्वोक्तः सन्ध्यादिभिः सहितो युक्ताऽपि विप्रः कृषिकर्म कर्षण सेवकैः शूद्रेः कारयेत् “कृषिवाणिज्ये चास्वयकृते” ति गौतमस्मरणात् । चकारात्तदभावे स्वयमपि कुर्यात् । तदाह कूर्मः स्वयं वा कर्षणं कुर्याद्वाणिज्यं वा कुसीदकम् । कष्टा पापीयसी वृत्तिः कुसीदे ता विवर्जयेत् ॥ बृहस्पतिरपि । कुसीद कृषिवाणिज्य प्रकुर्वीत स्वयं कृतम् । आपत्काले स्वयं कुर्याचैनसा युज्यते द्विजः ॥ इति । एतेन स्वयं कर्षणानिषेधो युगान्तरविषय इति सिद्धम् । कृषो वर्ज्यान् बलीवर्दानाह । क्षुधितं तृषितं श्रान्तं बलोवर्दे न येोजयेत् । 1 हीनाङ्गं व्याधितं क्लीबं वृषं विप्रो न वाहयेत् ॥ ३ ॥ चुधितो बुभुचितस्तृषितः पिपासितः श्रान्तः श्रमातुरः त बली- वदं हलोद्वहनादौ न योजयेत् । हीनाङ्गः पादविकलः व्याधितोऽतिसा- रादियस्तः ल्कीब: पुंस्त्वरहितस्तमपि न हलादिक वाहयेत् । तदुक्तमाश्वमेधिके ‘न चुत्तृष्णाश्रम श्रान्त वाहयेद्विकलेन्द्रियमिति” ।20 पराशर स्मृति: एकेनैव सिद्धा निषेधोपादानमत्यन्तादरार्थम् । कीदृशस्तर्हि योज्य इत्यत आह । [ अध्या० २ स्थिराङ्गं नीरुजं दृप्तं सुनर्द षण्डवर्जितम् ॥ वाहयेद्दिवसस्यार्ड पश्चात्स्नानं समाचरेत् ॥ ४ ॥ स्थिराङ्गम् । द्वौ मासा पाययेत्स द्वौ मासा द्वा स्तना दुहेत् । है। मासविकवेलाया शेषकाल यथारुचि ॥ इत्यापस्तम्बोक्तरीत्या दृढाडू न तु कोमलाङ्ग वत्सम् “अक्षय्यं सबलप्राणमनद्वाह तु बाहयेदि " ति बृहत्परा शरस्मरणात् । नीनं निर्गता रजा यस्य सुनदं शुभनार्दन नादिन पण्ठवर्जित परादैर्नृषभैस्तदुपासहनेन दूरतः परिवृत न तु षण्ठत्ववर्जित ल्कोबनिषेधेनैव तदर्थोसदुः । त दि- घसस्यार्द्धमामध्याहं वाहयेत् । तदुक्तमाश्वमेधिके । ऋन्ह: पूर्व द्वियामे वा धुर्याणां वाहन स्मृतम् । विश्राम्यन्मध्यमे भागे भागे चान्ते यथासुखमिति ॥ पूर्वप्रहरे प्रहरद्वय वा वाहयित्वा मध्यमे प्रहरे विश्राम्य चतुर्य प्रहरे हृच्छयेत्यर्थः । बलीवर्द्धमित्यादावेकत्वमविवचितम् । अष्टगव धर्महल षडूव जीवनार्थिनाम् । चतुर्गवं नृशंसाना द्विगवं ब्रह्मघातिनाम् ॥ इति हारीतेन संख्यान्तरविधानात् । दिवसार्द्धमित्युत्सर्गेण कचि- दासायमपि वाहयेत् । तदुक्तमाश्वमेधिके । यत्र वा त्वरया कृत्यं सशयो यत्र वाध्वनि । वाहयेत्तत्र धुयस्तु न स पापेन लिप्यत इति ॥ रदमप्यष्टमवाभिप्रायेण । द्विगवं वाहयेत्पाद मध्यान्हे तु चतुर्गवम् ॥ षष तु त्रिपादोक्त पूर्णमष्टगवं स्मृतम् । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । 24 इति अत्रिस्मरणात् । पश्चादुलीवर्द्धखापनानन्तर स्वय माध्याह्निकं खानं कुर्यात् । तथा च हारीतः । " खापयत्वानडुहोऽल- कृत्य ब्राह्मणान् भोजयेदिति सन्ध्याखानमित्यत्र प्रातःखानमुक्तमत्र तु माध्याहिकमिति न पुनरुक्तिः । प्रातर्मध्यान्हयोः खानं वानप्रस्थगृहस्ययोः । यतस्त्रिषवण प्रोक्त सकृत्तु ब्रह्मचारिणः ॥ इति दक्षेण वानप्रस्थ रहस्ययोः खानद्वयाभिधानात् । तच्च प्रातः- खानवदेव नित्यम् | “ययाहनि तथा प्रातर्नित्यं खायादनातुर” इति कात्यायनस्मरणात् । तद्विधिमाह संक्षेपेण योगियाज्ञवल्क्यः । खानमन्तर्जले चैव मार्ज्जुनाचमने तथा । जलाभिमन्त्रण चैव तीर्थस्य परिकल्पनम् ॥ घर्मषण सूक्तेन चिरावृत्तेन नित्यशः । खानावरणमित्येतदुपदिष्ट महात्मभिरिति ॥ मन्त्रास्तु प्रातःखानविधित एवावगन्तव्याः । मध्यान्हस्रानानन्तरकृत्यमाह । जप्यं देवार्चनं होमं स्वाध्यायं चैवमभ्यसेत् । एकद्वित्रिचतुर्विप्रान्भोजयेत्स्नातकान् द्विजः ॥ ५ ॥ नप्य मध्याह्नमन्ध्याप्रधानत्वेन गायत्र्यास्तेनात्र सन्ध्योपासनमुपल- क्ष्यते । तद्विधिरपि प्रागुक्तः मन्त्रेषु तु विशेषमाह नारायण: । आपः पुनन्तु मन्त्रेण आपोहिष्ठति मार्जनम् । प्रक्षिप्य वाज्ञ्जलिं सम्यगुदुत्य चित्रमित्यपि ॥ तच्चतुर्देव इति च हंसः शुचिषदित्यपि । एतज्जपेदूर्ध्वबाहुः सूर्यं पश्यन्समाहितः ॥ गायत्र्या तु यथाशक्ति उपस्थाय दिवाकरमिति । देवाच्वंन मध्यान्हेऽपि कर्तव्यमिति अपुनरुक्तेः । " प्रातर्मध्यं दिने सायं विष्णुपूजा समाचरेदिति” शौनकस्मरणात् । होमो वैश्वदेवस्तस्य पुनर्वचनं स्वाध्यायस्य तदुत्तरकालता बोधनार्थम् । तदाह बृहस्पतिः । ६२ पराशरस्मृति: अध्या० २ स चार्वाक्तर्पणात्कार्य: पश्चाद्वा प्रातराहुतेः । वैश्खदवावसाने च नान्यदव निमित्तत इति ॥ स्वाध्यायाभ्यसनं ब्रह्मयज्ञ: “यत्स्वाध्यायमधीते स ब्रह्मयज्ञ “- इति स्मरणात् । स चापूर्वेऽत्रैव विधीयत कुर्यादिति यथायोग्य सम्ब ध्यते । एको वा द्वा वा त्रयो वा चत्वारो वा इत्येकद्वित्रिचतुरास्त च ते विप्राश्चत्येकाद्वत्रिचतुर्विप्राशक्कान्दसः स्वरलापस्तान् खातकानन्यान्वा यथाशक्ति भोजयेत् । एतच्च विप्रभोजन कर्षणात्य प्राण्युपघातदापापनय. नाथापूर्व विधायते । अत एव हारीतः । खापयित्वानडुहोऽलङ्कत्य ब्राह्मणान्भोजयेदिति । ननु योपापनयनाय प्रत्यह विप्रा भोज्यास्तदुत्पचाना धर्मोपयो- गिता कथं स्यादित्यत श्राह । स्वयं कृठे यथा क्षेत्रे धान्यैश्व स्वयमर्जितैः । निर्वपेत्पञ्चयज्ञांश्च ऋतुदीक्षां च कारयेत् ॥ ६ ॥ यथा स्वयं शिलाच्छादिवृत्त्या श्रदितेान्यः श्रौतस्मार्त क्रियानुष्ठा नमभ्युदयकारि तथा स्वयङ्कष्टेऽपि क्षेत्रे चकाराद् भृतकादिद्वारा कर्षिते वार्जितैरुत्पान्यैः पञ्चयज्ञाविर्वपेत्क्रतूनामग्निहोत्रादीनां दीक्षां च कारयेत्कुर्यात् । ततश्च द्रव्यार्जनस्य तत्रियमानां वा पुरुषार्थत्वेन तद- तिक्रमे पुरुषस्येव प्रत्यवायो न क्रतुवैगुण्यमिति । अत एव कूर्मपुराणे । 1 लब्धलाभः पितॄन्देवान् ब्राह्मणांश्चापि पूजयेत् । ते तृप्तास्तस्य तं दोषं शमयन्ति न संशयः ॥ इत्यर्जकस्यैव दोषमभिधाय तदभाव उपपादितः । वस्तुतस्तु कला कृषेरभ्यनुज्ञातत्वात्कर्षणस्यापि न दोष इति ॥ इदानीं कृष्युत्पचाना धान्याना धनार्थविक्रये विशेषमाह । तिला रसा न विक्रेया विक्रेया धान्यतस्समाः । विप्रस्यैवंविधा वृत्तिस्तृणकाष्ठादिविक्रयः ॥ ७ ॥ विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । ६३ तिलाः श्यामा श्वताश्चाविशेषा न रसादयः गुडादयस्ते मूल्य- कल्पनया धनेन न पणनीयाः यदि धान्यान्तररहितस्य तिलादिविक्रयम- न्तरेण दृष्टादृष्टकार्य न सिध्यत्तर्हि धान्यता धान्येन समास्तिलप्रस्यन धान्यप्रस्य इति प्रक्रियया विक्रया विमातव्याः । तदाह नारदः । अशक्तो भेषजस्यार्थे यज्ञे होमे तथैव च । यदावश्य तु विक्रेवास्तिला धान्यन तत्समा इति । एव रसादिविनिमयोऽपि द्रष्टव्यः । तदाहापस्तम्बः 1 अचेन चावस्य मनुष्याणा च मनुष्यै रसाना च रसैर्गन्धाना च गन्धैर्विद्यया च विद्यानामिति । यत्तु काम वा कृष्योत्पादा तिलान्विक्रीणीरत्रिति वसिष्ठ- वचन तत्कथं चिद्विनिमयासम्भवे विक्रयाभ्यनुज्ञार्थम् । अत एव तिलतण्डु- लपक्कावनियामनुष्याश्च विहिताः परिवर्तनेति तेनैव स परिवर्तः पृथ- गभिहितः । येोऽय तिनादिविनिश्वस्तृणकाष्ठादिविक्रयश्च सेयमेवं विधाविप्रस्य वृत्तिर्जीवनोपायः । तथा च नारदः । “ब्राह्मणस्य शुष्कदा स्तृणादि चेति” । तु विज्ञेयं इदानों कर्षकस्य नैमित्तिक खलयज्ञ विधास्यवादी निमित्तमुप- न्यस्यति । ब्राह्मणश्चेत्कृषिं कुर्यात्तन्महादोषमाप्नुयात् । भूमिकर्षणे तदाश्रितप्राणिहिसाया अपरिहार्यत्वात्सावधानस्या- पि कर्षकस्य ब्राह्मणस्य महान्दोषो भवत्येव । ब्राह्मणग्रहण कृषिवृत्त - वैश्यस्य तद्दोषाभावबोधनार्थम् । अत एव मनुः । वैश्यवृत्त्या तु जीवंस्तु ब्राह्मणः क्षत्रियोऽपि वा । हिसापाया पराधीना कृषि यत्नेन वर्जयेत् ॥ इत्युभयेोरेव तचिषेधमुक्तवान् । उक्तदोषस्य महत्वं विशदयति ॥ संवत्सरेण यत्पापं मत्स्यघाती समाप्नुयात् ॥ ८ ॥ मुखेन काष्ठेन तदेकाहेन लाङ्गली | ६४ पराशर स्मृति: [ अध्या० २ मत्स्यघातेन जीवन् कैवतीदिः सवत्सरेण यत्पाप प्राप्नोति तदयो- मुखेन काष्ठेन हलेन भूमि भित्रेकाहेन लाङ्गली कर्षकः प्राप्नोति । अत एव मनुः । कृषि साध्विति मन्यन्ते सा वृत्तिः सद्विगर्हिता । भूमि भूमिशयाश्चैव हन्ति काष्ठमयेोमुखम् ॥ इति कृषिं विनिन्दा उक्तदोषस्य कर्षकमात्रे प्रसक्तो विशेषमाह । पाशको मत्स्यघाती च व्याधः शाकुनिकस्तथा ॥ ६ ॥ अदाता कर्षकश्चैव सर्वे ते समभागिनः । वागुरया मृगग्राही पाशकः, मत्स्यघातिनः पुनरुपादानं पाशका- दीनां तत्साम्यबोधनाय व्याधो मृगवधाजीव: शाकुनिकः पक्षिघाती प्रदा- ता खले राशिमूलमुपागतेभ्योऽप्रदाता ते सर्वेऽपि समानप्रत्यवायभागिनः । एव निमित्तमभिधाय नैमित्तक्रमाह । वृक्षं छित्वा महीं भित्वा हत्वा च कृमिकीटकान् ॥१०॥ कर्षकः - खलयज्ञेन सर्वपापैः प्रमुच्यते । वृत्तभूमिकृम्यादीना छेदन भेदन हननैयानि पापानि भवन्ति तेषा सर्वेषां पापाना कर्पकस्य खलयज्ञप्रायश्चित्त भवति । खलयज्ञस्वरूपमाह हारीतः । भूमि भित्वोषधीः द्वित्वा हत्वा कीटपिपीलिकाः । पुनन्ति खलयज्ञेन कर्षका नात्र संशयः ॥ यूपोऽय निहितो मध्ये मेदिनीमा हि कर्षकैः । तस्मादतन्द्रितो दद्यादत्र धान्यार्थदक्षिणाम् । इति । खलयज्ञाकरणे प्रत्यवायविनाशमुपसंहरति । यो न दद्याद्विजातिभ्या राशिमूलमुपागते ॥ ११ ॥ स चौरः स च पापिष्ठो ब्रह्मघ्नं तं विनिर्दिशेत् । यः कर्षका धान्यराशौ कृते समागतेभ्यो विप्रेभ्यो वक्ष्यमाणं त्र्यशं भागं न ददाति स चोरो ब्रह्मभागहरणात् पापिष्ठः खलयज्ञाकरणाद्ध- नघ्नः कृषिव्यासङ्गेन वेदाध्यनपरित्यागात् । तदुक्त शिवपुराणे । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । अदत्वा कर्षको देखि यस्तु धान्यं प्रवेशयेत् । तस्य तृष्णाभिभूतस्य देवि पापं ब्रवीम्यहम् | दिव्यं वर्षसहस्र तु दुरात्मा कृषिकारकः । मरुदेशे भवेद्रतः स पुष्पफलवर्जिते ॥ तस्यान्ते मानुषो भूत्वा कदाचित्कालपर्ययात् । दरिद्रो व्याधितो मूर्खः कुलहीनश्च जायत इति ॥ देयधान्यपरिमाणमाह || राज्ञे दत्वा तु षड्भागं देवानां चैव विंशतिम् ॥ १२ ॥ विप्राणां त्र्यंशकं भागं सर्वपापैः प्रमुच्यते । खले राशीकृताद्धान्यात्पष्ठ भागमश राज्ञ प्रजापालनाधिकृताय देवेभ्यश्च विशतितम चकारात् पितृभ्य विशतितमं विप्रेभ्यः त्र्यंशक च भागं दत्वा पूर्वोक्तः पापैः प्रमुच्यत इति पूर्वोक्तोपसहारः । तथा च कूर्मः । देवेभ्यश्च पितृभ्यश्च दद्याद्वागं तु विंशकम् । चिशं भागं ब्राह्मणाना कृषिं कुर्वत्र दुष्यतीति ॥ बृहस्पतिरपि । राजे दत्वा तु षड्भागं देवानां चैव विशकम् । चिंशद्वागं तु विप्राणां कृषि कुर्वत्र दोषभागिति || विप्रस्य सेतिकर्तव्यता कृषिमुक्त्वा वर्णान्तराणामपि तामाह ॥ क्षत्रियोऽपि कृषिं कृत्वा देवान्विप्रांश्च पूजयेत् ॥ १३ ॥ वैश्यः शूद्रस्तथा कुर्यात्कृषिवाणिज्यशिल्पकम् । क्षत्रियवैश्यशूद्रा अपि पूर्वक्तेितिकर्तव्यतया कृषिं कृत्वा देवान् विप्रात् चकारात् राजानं विषाणिनश्च तथा यथेोक्तभागकल्पनया पूजयेयुः । यद्यपि वैश्यस्य कृषि: पूर्वाध्याये विहिता तथाप्यचेतिकर्तव्य- ताविधानाय पुनरुपन्यासः कृषिवद्वाणिज्य शिल्पकर्मापि तथैव देवतादि- भ्यो भागं दत्वा जीवनाय चत्वारोऽपि वर्णः कुर्युः । वाणिज्यं क्रर्याव क्रया शिल्प चित्रलेखनादि । भागकल्पना चोक्ता बृहत्पराशरेण । W

---

पराशरस्मृति:

प्रतियहचतुर्याशं वणिग्लाभ तृतीयकम् ।

कृषितो विशति चैव ददतो नास्तिपातकमिति ॥

[ अध्या० २

ननु शूद्रस्यापि कृष्यादिजीवन हेतुसद्भावे किं पराधीनया द्विजशु-

पयेत्यत श्राह ।

विकर्म कुर्वते शूद्रा द्विजशुश्रपवर्जिताः ॥ १४ ॥ भवन्त्यल्पायुषस्ते वै निरयं यान्त्यसंशयम् । द्विजशुश्रूषावांजेता: शूद्रा विकर्मशगद्वपादि कुर्वते ततश्चाल्पायु - यो भवन्ति अनन्तर नरक गच्छन्ति तेन कृष्णादिवर्षे खैहिकामुष्मिक श्रेयः- प्रतिबन्धक द्विजशुश्रूषाराहित्य नाभ्युपगन्तव्यमित्यर्थ. ।

अत एवानुशासिक |

|

शगो द्वेषश्च मोहश्व पारुष्य च नृशसता । शाठा च दीर्घवैरत्वमतिमानमनार्जवम् । अनृत चातिवाद च पैशून्यमतिलाभता ॥

• निकृतिश्चाप्यवज्ञान जनने शूद्रमाविशत | दत्त्वा पितामहः शूद्रमभिभूतं तु तामसेः ॥ द्विजशुश्रूषण धर्मं शूद्राणा तु प्रयुक्तवान् । नश्यन्ति तामसा भावाः शूद्रस्य द्विजभक्तितः ॥ द्विजशुश्रूपया शूद्रः पर श्रेयोऽधिगच्छति । वहिसकः शुभाचारो देवताद्विजपूजकः ॥ शूद्रा धर्मफलैरिष्टः स्वधर्मेणैव पूज्यत इति । द्विजशुश्रूषायाः शूद्रदोषाभिभावकत्वमभिहितम् । उक्तमध्यायार्थं निगमयति ।

चतुर्णामपि वर्णानामेष धर्मः सनातनः ॥ १५ ॥

ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्राणामेष कृषिवाणिज्यशिल्पलत्तणेो धर्मः

सनातनः तेष्वपि कलियुगेषु पारम्पर्यागत इति ।

गोभिः स्वस्तन्यधाराधवलितवपुषः पुष्णतः कृष्णमूर्त्ते-

स्तारानाथस्य पारावतसदृशरुचः कान्तिमारादपाराम् ।

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता ।

मुक्तादामाभिरामाभिनवमरकतयावर्त्तर्मुहूर्त

गोविन्दस्यास्तु भूत्यै सदृशमसदृशं दुग्धमुग्ध वपुर्नः ॥ १ ॥ धर्माधिकारिकुल कैरव काननेन्दु-

श्रीराम पण्डितसुतेन विनायकेन ।

शास्त्रे पराशरकृते विवृतो द्वितीयो

ऽध्यायः कलावुचित्तवृत्तिविनिर्णयाथ ॥ २ ॥

इति श्रीधर्माधिकारिरामपण्डितात्मजनन्दण्डता परनामधेय- विनायक पण्डितकृती पराशरस्मृतिविवृतौ विद्वन्मनोहरायां द्वितीयोऽध्यायः ।

දිග

श्रीगणेशाय नमः |

विश्वस्यालङ्करिष्ण स्त्रिभुवनजभरस्याप्यखिवः सहिष्णा- वारं वारं भविष्णुर्विजभजनकृतामर्थसिद्वैा वरिष्णुः । भक्तानां वर्द्धयिष्णुर्दितितनयभुवा सम्पदामाहरिष्णु- देवाना सञ्चरिष्णुः सहृदयहृदयेऽप्याविवृरास्ता स विष्णुः ॥ १

धर्माधिकारिकुल कैरवकानेन्दु- श्रीरामपण्डितसुतेन विनायकेन ।

शास्त्रे पराशरकृते विवृत्तिस्तृतीया- ध्याये विधीयत इहोदितशुडिसियै ॥ २ ॥ पूर्वोक्तधर्माणामपवादकमाशीच निर्णिनीषुस्तदपगमनोत्तम्भिता

शुद्धि प्रतिपादयितुं तृतीयाध्यायमारभते ।

तत्राध्यायार्थं प्रतिजानीते ।

अतः परं प्रवक्ष्यामि जनने मरणे तथा । दिनन्त्रयेण शुद्धयन्ति ब्राह्मणाः प्रेतसूतके ॥ १ ॥

,

अतः पर प्रथमद्वतीयाध्यायाभ्यामैहिकामुष्मिक फलसाधनधर्म- प्रतिपादनानन्तरं जननमरणयोर्नित्यनैमित्तिकादिकमधिकारपरिपन्या शौचोपगमे, यथा पराशरखचः यावता कालेन येन च खानादिना पूर्व- पराशरेण चतुर्वर्णशुद्धिरभिहिता तथा तां प्रवक्ष्यामि । तत्र ब्राह्मणाना शुद्धिकालमाह । प्रेतसूतके मरणाशौचे ब्राह्मणाः दिनत्रयेण शुध्यन्ति । ननु शुझेद्विप्रो दशाहेनेत्यादिवचनैर्विप्रस्य दशाहाशैौचविधानात्रिराजा- शौच बिरुदुमिति चेत् । मैवम् । अस्य त्र्यहात्तदकदायिन इति मनुवच- नेन समानोदकविषयत्वात् । दशाहाशैौचस्य तु सपिण्डविषयत्वेन वक्ष्यमा - णत्वादित्याचायाः । तच्चिन्त्यम् । (१) सयमतुदिन गेया स्पर्शभिप्रायम् । विशुद्धावङ्गस्पर्शविधिवशात् । वर्णशौचोपक्रमभङ्गाच्च । तस्मादिदमेवं व्याख्येयम् । त्रयं च त्रयं च त्रयं चेति त्रयाणि, दिन च त्रयाणि च तेषां

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता ।

Σε

W

समाहारो दिनत्रय तेन च शब्दशक्त्यैव दशाहानि सिध्यन्ति । मनुरप्येवं दशाहपद व्याचष्टे ।

अहा चैकेन रात्र्या च चिरात्रैरेव च त्रिभिः ।

ग्रहा

शवस्पृशो विशुध्यन्ति त्र्यहात्तदकदायिनः ॥ इति । चात एवाह हारीतः ।

दशाह एव विप्रस्य सपिण्डमरणे सति ।

कल्पान्तराणि कुर्वाणः कला व्यामोहमृच्छतोति || क्षत्रियादिशुद्धिकालमाह ।

क्षत्रियो द्वादशाहेन वैश्यः पञ्चदशाहकैः । शूद्रः शुद्धयति मासेन पराशरवचा यथा २॥ र्त्तात्रयवैश्यशूद्रा द्वादशपञ्चदशत्रिशद्दनैः शुध्येयुरिति पूर्वपराशर -

वचनम् ।

यानि त्वेकादशाहाद्राजन्यो वैश्यो द्वादशभिस्तथा । शूद्रो विशतिरात्रेण शुध्यते मृतसूतके ॥

इत्यादीनि शातातपादिप्रतिपादिताशैौचसङ्कोचकराणि पक्षान्त- राणि तानि युगान्तरविषयाणि । दाहकादिसंसर्गाभावे वा । सपर्क चेच कुर्वन्तीत्युपसहारात् । सम्पर्क तु द्वय झाशैौचेन जन्यते कर्मयोग्यत्वं स्पर्शयोग्यत्व च ।

तदुभयापवादे निमित्तमाह ।

उपासने तु विप्राणामङ्गशुद्धिश्च जायते ।

ब्राह्मणानां विशुद्धौ तु देहस्पर्शो विधीयते ॥ ३ ॥ उपासने गृह्याग्निहोमे स्वस्मिन्विप्राणामशुद्विराशौचाभावो भवति । अत्र चरमोद्दिष्टस्यापि प्रेताशौचस्यास्पृश्यताधिक्येन प्रथमोपन्यासः । इयं चाङ्गशुद्धिः । द्रव्यस्य स्वत्वत्यागमात्रे, न तु सर्वेतिकर्तव्यताया तस्या अन्यनिष्पादयत्वात् ।

यथाह नाबालः ।

“शालाग्नौ केवला होम: कार्य एवान्यगोच जैरिति” ।१००

पराशरस्मृतिः

[ अध्या० ३

पारस्करोऽपि । “शालाग्नौ चैक अन्य एतानि कुर्युरिति " ब्राह्मणादीनामस्पर्शस्तु प्रेताशोचे सति सपर्क विशुद्धाविवाशौचापगम एव नान्तरा, सपकीभावे त्वस्थिसञ्चयन विशिष्टा शौचत्रिभागानन्तरम् ।

चतुर्थेऽहनि कर्त्तव्यमस्थिसञ्चयन बुधैः ।

तत. सञ्चयनादूर्ध्वमङ्गस्पर्शी विधीयते ॥

इति स्मरणात् । न प्रथमद्वितीयतृतीर्यादनकृत केवलास्थिसञ्च- यनानन्तरम् । “अस्थिसञ्चयनादूर्ध्वमङ्गस्पर्शनमेव चे” ति कनिवर्व्य क- रणे निषेधात् । एतेन

दशाहादित्रिभागेन कृते सञ्चयने क्रमात | अस्पर्शनमिच्छन्ति वर्णना तत्त्वदर्शिनः ॥ इत्यादिदेवलादिवाक्यानामुक्तविषयत्वमाविष्कृतम् । जननाशैौ

चे त स्पर्श निर्णयं वक्ष्यति ।

चेतु

इदानों जननेऽपि वर्णानां शुद्धिकालमाह ।

जाती विप्रो दशाहेन द्वादशाहेन भूमिपः ।

वैश्यः पञ्चदशाहेन शूद्रो मासेन शुद्ध्यति ॥ ४ ॥ जाता जनने विप्रक्षत्रियवैश्यशूद्राः दशद्वादशपञ्चदशत्रंशद्दनैः शुध्यन्ति कर्म ही भवन्ति । यत्तु “नाशौच सूतके प्रोक्तं सपिण्डाना क्रिया- वता " मियङ्गिरोवाक्यं तत्प्रथमषष्ठदशमदिवसेषु पुत्रजन्मनिमित्तकदान- षष्ठी पूजा सुवासिनी पूजादिविषयम् ।

तथा च व्यासः ।

प्रथमे दिवसे षष्ठे दशमे चैव सर्वदा ।

॥

त्रिष्वेतेषु न कुर्वीत सूतक पुत्रजन्मनि ॥ इति । द्विविधस्याप्यशौचस्य पुरुषविशेषे सङ्काचमुपपादयति । एकाहाच्छुध्यते विप्रो योऽग्निवेदसमन्वितः । त्र्यहात्केवल वेदस्तु हीहीनो दशभिर्दिनैः ॥ ५ ॥

अग्निभिः श्रतैर्वेदेन वेदाभ्यां वेदैरङ्गादिसहितेन च यः समन्वितो

युक्तो विप्रः स एकाहाच्कुध्यति यस्तु केवलं वेदमात्रमेवाधीते नाग्निमान्

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता ।

૧૦૧

स त्र्यहाद् होमस्वाध्याययोरधिकारी भवति । यः पुनर्द्विहीना द्वाभ्याम- प्यग्निवेदाभ्यां हीनस्स दशाहेन इति ।

तथा च दक्षः ।

सदाः शैौचं तथैकाहस्त्र्यहश्चतुरहम्तथा । षड्वशद्वादशाहाश्च पत्तो मासस्तथैव च ॥ मरणान्त तथा चान्यद्दश पक्षाश्च सूतके । उपन्यासक्रमेणैव तन्मे निगदतः श्रृणु ॥ अन्यार्थभावं जानाति वेदमङ्गैः समन्वितम् । सक्थं सरहस्य च क्रियावाश्चव सूतकम् || एकाहाच्कुध्यते विप्रो योऽग्निवेदसमन्वितः । हीने हीनतरे वापि त्र्यहश्चतुरहस्तथा ॥ ततो हीनतमे चैव षडहः परिकीर्तितः । ये दशाहादयः प्रोक्ता वर्णाना ते यथाक्रमम् ॥ अखान्वा चाप्यहुत्वा च अदत्वाश्नस्तथा द्विजः ।

सूतक भवेदिति ॥

एवं विधस्य विप्रस्य सर्वदा

प्रस्यार्थः । यन्यार्थभावो भाष्यम् । अड्डानि शिक्षादीनि । कथेति- हासः । रहस्यमुपनिषदः । क्रियावान्कर्मानुष्ठाता । एते वेदाग्न्यादयः षट्गुणाः । उपनिषदा वेदेष्वेवान्तर्भावः । एतैः ष‌ड्भिरुपेतो जननमरणयोः सदयः स्त्रानेनैव शुध्यति । पञ्चभिर्युक्त एका हेन चतुर्भिर्युक्तस्त्यहेण त्रिभि- र्युक्तश्चतुरहेण द्वाभ्या युक्तः षडहेन द्वाभ्यामपि विहीनो दशाहादिना वर्णक्रमेणेति । एषा च षण्णा पक्षाणां मध्ये त्रय एव पक्षाः पराशरस्य संमता इत्युक्त पराशरवचो यथेत्यनेन ।

यस्तु कलिवर्ज्येषु वृत्तस्वाध्यायसापेक्षोऽघसङ्कोच निषेधस्सोऽवशि- ष्टसदाः शुध्यादिपतत्रयाभिप्रायेणेति न विरोधः । यः स्मृत्यन्तरीयाशी- चसङ्कोचस्स साम्प्रतं तु नेत्यर्थः । तुशब्दस्य निषेधार्थत्वात् । विधिनात्वे- कवाक्यत्वादितिवत् । वृत्तस्वाध्यायसापेक्षमघसङ्कोचनं तथेति कलिवज्यै स्मरणात् । इदमित्थमेव व्याख्ययमन्यथा कलिधर्मप्रवचनप्रवृत्तस्य कलि- वर्ज्य धर्माभिधानेनाचार्यस्याश्रयवचनता स्यात् । यत्तु एकाहाशैौचम- श्वस्तनिकस्य त्र्यहाशैौचं च त्र्याहिकस्य अग्निवेदसमन्वितत्व केवलखेद-

१०२

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ३

त्वयोरुपादानमेकाहच्याहाशैौचविधिस्तुत्यर्थत्वेनाधिकारिर्शवशेषणत्वाभा-

।

वादिति । तत्र । आपट्टत्तिर्द्विजाय्यायामश्वस्तनितया तथेति कलावश्व- स्तनिकादिवृत्तर्निषेधात् । तस्मादाथेोक्तमेव साधीयस्तन सर्वेषामविशेषेण दशाहायेवाशैौचमिति ।

एवं गुणेोत्कर्षणायेोचसोचमपोदय गुणा पकर्षणादाशीवाधिश्य-

मपि अपवदति ।

जन्मकर्मपरिभ्रष्टः सन्ध्योपासनवर्जितः ।

नामधारकविप्रस्तु दशाहं सूतकी भवेत् ॥ ६ ॥ जन्म निमित्त कर्म गभाधानजातकमादिसंस्कारस्तत्परिभ्रष्टः स- न्ध्यावन्दनमुपासन गृह्याग्निपरिचरणं ताभ्या वर्जितः स नामधारको विप्रस्तस्य दशाहमेवाशौचमिति । नामधारक स्वरूपमाह व्यासः ।

गर्भाधानादिभिर्मुक्तस्तथेोपनयनेन च ।

न कर्मविन वाधते स भवेन्नामधारकः ॥ इति ।

यत्त ।

क्रियाहीनस्य मूर्खस्य महारोगिण एव च ।

यथेष्टाचरणस्याहुर्मरणान्तमशौचकम् ॥

इति कूर्मस्मरण तत्, तन्त्रिन्दार्थं न यावज्जीवाशैौचविधायकं न बर्द्धयेद्धाहानीति मनुस्मरणात् ।

इदानीम सवर्णसपिण्डाशैौचमाह ।

एकपिण्डास्तु दायादाः पृथक् दारनिकेतनाः । जन्मन्यपि विपत्तौ च तेषां तत्सूतकं भवेत् ॥ ७ ॥

एक पिण्डो ब्राह्मणादेर्देह उत्पादको येषा ते एकपिण्डाः पृथक् भिन्नजातीया दाराः स्त्रियो निकेतनान्युत्पत्तिस्थानानि येषां ते पृथग्ढारनि- केतनास्ते दायादाः दाय पिण्डमाददतीति दायादा सपिण्डास्तेषामुत्तम- वर्णसम्बन्धिनि जनने मरणे च तत्सूतकं तेषामुत्तमवर्णानां यत्सूतकमा शैौचं तत्कालेनैव शुद्धिरिति । यद्यपि “कन्यानामसवर्णानां विवाहश्च द्विजा-

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता ।

१०३

तिभिरित्यनेन कलावसवर्णकन्यापरिणयनिषेधेनैव विजातीयसपिण्डा- भावेन तदाशौचाभिधानमनुपपत्र तथापि पूर्वयुगोत्पन्नानामेव तेषाम- चापि कियत्कालमनुवृत्तेर्युक्तमेव तदाशौचाभिधानम् । एतेनासवर्णसापि- ण्ड्यवचनमनन्तरोच्यमान व्याख्यातम् । तदाह देवलः ।

सर्ववर्णेषु दायादा ये स्युर्विप्रस्य बान्धवाः ।

तेषा दशाहमाशैौचं विप्राशौचे विधीयते ॥ इति । एतच्चाविभक्ताना, विभक्ताना तु मातृजातीयमेव ।

तथाचापस्तम्बः ।

क्षत्रविट्शूद्वजातीनां स्वश्चेन्मृतकसूतके । तेषां तु पैतृकाशौचं विभक्तानां तु मातृकमिति ॥ विभागः पितृमरणस्याप्युपलक्षणम्

तथा च जाबाल: ।

नानाज्ञातिषु पारक्यं पैतृकं जीवतः पितुः । अती मातृक विद्यात्पारक्यमुभयेोरपीति ॥ नानाजातिषु मूर्द्धविसिक्तादिष्वाशैौचविशेषाभावात्पारक्यं तच्च जीवतः पितुः जीवति पितरि मातृकमुभयथाप्युभयेोर्जननमरणयेोः पार- क्यमेवेति । एवं विजातीयपत्नीनामपि । तदाह हारीतः ।

मृतसूतेषु दासाना पत्नीना चानुलोमतः ।

स्वामितुल्यं भवेच्छौचं मृते स्वामिनि यैातकमिति ॥ यैातक स्वजातीयम् । एवमुत्तमस्याप्यधमाशैौचे स्वकालेनैव शुद्धिः । तदुक्त ब्राह्मे ।

ब्राह्मणेषु च विप्रस्य तत्रविट्शूद्रजातिषु । मृतेषु वाथ जातेषु दशाहाच्छुद्धिरिष्यते ॥ क्षत्रियस्याथ वैश्यस्तु वैश्यस्य वृषलस्तथा । जायते म्रियते बन्धुस्तत्राशैौचं स्वकं भवेदिति ॥ इदानों सवर्णसवर्णसापिण्ड्यनिर्णयमाह ।

तावत्तत्सूतकं गोत्रे चतुर्थपुरुषेण तु ।

दायाद्विच्छेदमाप्नोति पञ्चमे वात्मवंशजः ॥ ८ ॥

१०४

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ३

तेषा विजातीयानां सूतकमाशौचं तत्सूतकं तावत्पर्यन्तं प्राप्नोति यावच्चतुर्थपुरुषेण विच्छेदमाप्नोतीति सम्बन्धः । ततश्च चतुर्थपुरुषे सापि - एडनिवृत्तिहेतुकाशौचाभावप्रतिपादनेन त्रिपुरुषमेव सपिण्डा विजाती- यानामुक्तं भवति ।

तथा च वृद्धपराशरः ।

सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते ।

सजातीयेषु वर्णेषु चतुर्थ भित्रनाष्विति ॥

शङ्खोऽपि ।

यदोकजाता बहवः पृथक्क्षेत्राः पृथक्जनाः ।

एकपिण्डाः पृथक् शौचाः पिण्डस्त्वावर्तते त्रिष्विति ॥

य एकस्माद् ब्राह्मणादेजीताः पृथक्क्षेत्रा विजातीयमातृका: पृथ- गुजना विजातीयाः एकपिण्डाः सपिण्डाः पृथक्शौचा: विजातीयाशौचा- स्तेषां त्रिपुरुषमेव सापिण्ड्यमिति । श्रात्मवंशजस्समानजातीयस्तु पञ्चम एव दायात्पिण्डाद्विच्छेदं प्राप्नोति सापिण्ड्यानिवर्तत इति । ततश्च चतुःपुरुषमेव सापिण्डंयं समानजातीयानां सिध्यति, दायपदग्रहणाद्वाय- यहणेऽपि चतुःपुरुषमेव सापिण्डा गमयति ।

तदाह देवलः ।

।

ऋविभक्तविभक्तानां कुल्याना वसतां सह । भूयो दार्याविभागः स्यादाचतुर्थीदिति स्थितिः ॥ तावत्कुल्याः सपिण्डा स्युः पिण्डभेदस्ततः परम् ।

सम तत्र सपिण्डाना दायार्थस्य विभाजनम् ॥ इति । बाशब्दस्त्वर्थ: । न सप्तमादिपुरुषग्रहणार्थः । तत्र सापिण्डा- निमित्त पूर्ण शौचाप्रतिपादनात् । तथा च गौतमः । पिण्डनिवृत्तिः पञ्चम इति । यत्तु सप्तमे वेति तदीयमेव, यश्च मानवीयं यच्च बृह- स्पराशरीयं सप्तमे विनिवर्तत इति तत्रितयमप्युक्तरीत्या न प्रकृतोपयोगि- युगान्तरविषयत्वात् । समानासमानजातीयापिण्डय गोत्रैक्य एव पूर्ण- शौचनिमित्तमिति वक्तुं गोत्रे इत्युक्तं तथा च शङ्खलिखितैौ ।

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता |

१०५

सपिण्डता त सर्वेषां गोत्रतः साप्तपौरुषी ।

पिण्डश्वोदकदानं तु शौचाशौचं तदानुगमिति ॥

गोत्रतो गोत्र एव सपिण्डता, पिण्डोदकपूर्ण शैौचनिमित्तं न प्रत्येकमत एव दत्तपुत्रादिषु सत्यपि जनकसा पिण्डये सगोत्रत्वाभावाच परस्पराशौचादि ।

तथा च मनुः ।

गोत्ररिक्य जनयितुर्न भजेदचिमः सुतः ।

गोरक्यानुगः पिण्डो व्यपैति ददतः स्वधा ॥ इति ।

पुत्रं ददतः पितुस्तत्कृता स्वधा व्यपैति यतो गोत्रादानुगः पिण्ड- इति । यद्वा वाशब्दो विकल्पार्थः । स च विवाहे पष्ठपरिग्रहार्थः । तदाह सत्यशृङ्गः ।

चतुर्थीमुद्वहेत्कन्यां चतुर्थः पञ्चमोऽपि च ।

पाराशर्यमतात्पष्ठों पञ्चमेो न तु पञ्चमीमिति ॥

अस्यार्थः । चतुर्थीमुद्वहेत्कन्या चतुर्थ इति विजातीयसा पिण्डावि- वयम् । तेषा त्रिपुरुषसापिण्ड्याभिधानात् । स जातीयसा पिण्डये विशेषमा- ह। पञ्चमोऽपि निवृत्तसापिण्योऽपि चतुर्थी विद्यमानमूलपुरुष सापिण्ड्डयां त्रीनतीत्य पितृत इति पैठीनसिस्मरणात् । त्रीनतीत्येति विजातीयसापि- एड्याभिप्रायम् । पञ्चातीत्येति सजातीयसापिण्डये ज्ञेयम् । तस्मात्सिद्धमा- शैौचे च नोद्वहेत् । असपिण्डः, असपिण्डामुदुहेदिति नियमात् । स च नियम: याज्ञवल्कीये । श्रसपिण्डाम्, एतैरेव गुणैर्युक्त इत्यत्र स्पष्टः । तदेव स्पष्टयति । पञ्चमः चतुर्थीमुद्वहेदिति । पञ्चपुरुषसा पिण्ड्यपत्ते षष्ठः षष्ठीं तत्र त्रीनतोत्य मातृतः पञ्चातीत्य पितृतः पष्ठ पुरुषं विवाहे चतुर्थं पुरुषं पञ्चमपुरुषं वेति । पञ्चमो न पञ्चमीमुद्वहेदिति ।

एवमुक्तस्य सापिण्ड्यस्थान्वयव्यतिरेकाभ्यां पूर्णशैौचनिमित्ततामाह ।

चतुर्थे दशरात्रं स्यात्षणिशाः पुंसि पञ्चमे । षष्ठे चतुरहाच्छुडिः सप्तमे तु दिनत्रयात् ॥ ६ ॥

१०६

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ३

कूटस्यमारभ्य गणनया चतुर्थपुरुषं यावद्दशरात्रमा शौचं तावदेव सापिण्ड्यानुवृत्तेः । पञ्चमे षड्रात्रं षष्ठे चतूरात्र सप्तमे जिरात्रमिति । ननु " सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते । दशाहं शावमाशैौच सपिण्डेषु विधीयत’ इत्यादिवाक्यैः सप्तमपुरुषं यावत्सपिण्डय तत्रि- मित्तमाशैौचं च बोधितमतः कथमिदं पञ्चपादीना षड्रात्रादिकमाशैौ चमिति । सत्यम् । पञ्चमादिषु सापिण्डानिवृत्तिबोधनेन तत्रिमित्तपूर्ण शौचाभावप्रतिपादनं न विरुध्यते निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभाव इति न्यायात् । सापिण्ड्यनिवर्तकवचनविरोधस्य च युगभेदेनैव परिहृतत्वात् । नन्वेवं पञ्चमादीना समानोदकत्वेन त्र्यहात्तदकदाथिन इति त्रिराज- माशौचमेव स्यान पड्रात्रादिकमिति चेत् । सत्यम् । विशेषविधिना- त्रापोदितत्वन तस्य सप्तमादिपुरुषविषयत्वात् ।

उक्तस्य प्रेताशौचस्य क चिदपवादमाह । भृग्वग्निमरणे चैव देशान्तरमृते तथा ।

बाले प्रते च सन्यस्ते सद्यः शैौचं विधीयते ॥ १० ॥

भृगुप्रपाताग्निप्रवेशाभ्या चकारादनाशकादिभिश्च बुद्धिपूर्वकवि- हितप्रकारेण मरणे सदा शौचं कार्यम् | अविहितमरणे त्वाह व गौत- मः । “गोब्राह्मणहतानामन्वचं राजक्रोधाच्चायुद्धे प्रायोऽनाशकशस्त्रा- ग्निविषोदको दून्धनप्रपतनैश्चेच्छतामिति ।

अन्वत्त यावच्छवदर्शनमाशैौचं नेदमा शौचान्तरविधानं किं तु प्राप्त- दशाहादापवादमात्रबोधनम् ।

व्यापादर्योदहात्मानं स्वयं योऽग्न्यदकादिभिः । विहितं तस्य नाशौच नापि कार्बोदकक्रिया ||

इत्यापस्तम्बेन विहिताशौचापवादबोधनात् । अयमप्याशौचाप-

वादो यावत्संवत्सरमेव न सर्वात्मना ।

गोब्राह्मणहतानां च पतितानां तथैव च ।

उध्वं संवत्सरात्कुर्यात्सर्वमेवैार्द्धदेहिकमिति ॥

विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता ।

200

षडुशन्मते सवत्सरानन्तरं सर्वोर्ध्वर्दो हकविधानात् । सवत्सरा-

नन्तरमौर्ध्वदेहिके विशेषं पञ्चमाध्याये स्वयमेव वयति अभ्यनुज्ञातम-

र त विशेषमाह शातातपः ।

तु

वृद्धः शैौचस्मृतेर्लुप्तः प्रत्याख्यातभिषक्रियः । आत्मान घातयेदास्तु भृग्वान्यनशनाम्बुभिः ॥ तस्य चिराचमाशौच द्वितीये त्वस्थिसञ्चयः । तृतीये तदक कृत्वा चतुर्थं श्राद्धमाचरेदिति ॥

स न प्रकृतोपयोगी “भृग्वग्निपतनैश्चैव वृद्धादिमरण तथेति” कलिवर्ज्यस्मरणात् । तथा च वायवीयसहितायाम् ।

तथापि मरणं शस्तं भृग्वग्न्यनशनादिभिः । शास्त्रविश्रम्भधीरेण मनसा क्रीयते यत्तः ॥ एतेष्वन्यतमोपाय कथमप्यवलंब्य वा । सदाः सिद्धिमवाप्नोति चान्यथा म्रियते यदि ॥ पशूनामिव तस्येह न कुर्यादध्वदेहिकम् । नैवाशौचं प्रसज्ज्येत तत्पुत्रा देर्विशेषतः ॥ अथैनर्माण चोद्दिश्य कर्म चेत् कर्तुमीप्सितम् ।

कल्याणमेव कुर्वीत भक्त्या भक्तांश्च पूजयेत् ॥ इति ।

कल्याणं महोत्सवं शैववैष्णवादिपूजनमिति यावत् । देशान्तर- मृते तथा असपिण्डे श्वशुरश्यालादी देशान्तरमृते सदयः शैौचम् | तदाह मनुः ।

बाले देशान्तरस्थे च पृथपिण्डे च संस्थिते । सवासा जलमाप्लुत्य शुद्धो भवति मानवः ॥ इति ।

अत्र देशान्तरस्येनासपिण्डो विशेष्यते । अन्यथा “विगतं विदेशस्यमित्यनन्तरेण पैौनरुक्त्य स्यात् । देशान्तरलक्षणं तु मनुराह ।

महानदान्तरं झत्र गिरिवी व्यवधायकः

बाचो यत्र विभिदान्ते तद्देशान्तरमुच्यते ॥ इति ।

।

૨૦.

बृहस्पतिरपि ।

पराशर स्मृतिः

[ अध्या० ३

देशान्तर वदन्त्येके षष्ठियोजनमायतम् । चत्वारिंशद्वदन्त्य के विशदन्यं तथैव चेति ॥ योजनलक्षण तु स्मृत्यन्तरेऽभिहितम् ।

तिर्यग्यवोदराण्यष्टाध्वी वा व्रीहयस्त्रयः ॥ प्रमाणमङ्गलस्योक्त वितस्तिद्वादशाङ्गुलः । वितस्तद्विगुणेोर विस्तस्मात्किष्कुस्ततो धनुः || धनुःसहस्रे द्वे क्रोशो योजन तच्चतुष्टयमिति ।

बाले जातदशाहे प्रेते मृते तत्सपिण्डानां सदयः शौचम् । तथा

च कात्यायनः ।

निवृत्तं दशाहे तु पञ्चत्व परिगच्छति ।

सदा एव विशुद्धिः स्याच प्रेतं नोदकक्रियेत ॥

दय च सदाः शुद्धिः प्रेताशौच एव न सून्याशैौचेऽपि । दशाहाभ्यन्तरे बाले प्रमीते तस्य बान्धवैः ।

शावाशौचं न कर्तव्य सत्याशौचं विधीयते ॥

इति हारीतस्मरणात् । एवं मृतजातेऽपि जातमृते मृतजाते वा सपिण्डानां सदयः शैौचमिति स्मरणात् । एतच्च नाभिच्छेदनादूर्ध्वं वेदितव्यम् ।

यावच च्छिद्यते नालं तावन्राप्नोति सूतकम् ।

छित्रे नाले ततः पश्वासूतक तु विधीयते ॥ इति जैमिनिस्मरणात् ।

नाभिच्छेदनात्पूर्व बृहन्मनुराह ॥

जीवञ्जातो यदि ततो मृतः सूनक एव तु ।

सूतक सकलं मातु पित्रादीना त्रिरात्रकमिति ॥

सन्यस्तं प्रत्रजिते मृते तत्सपिण्डानां सदयः शैौचं चकारात्

ल्कीबवैखानसयोरपि ग्रहणम्

i

देशान्तरमृतं श्रुत्वा क्लीबे वैखानसे यता ।

मृते खानेन शुध्यन्ति गर्भस्रावे च गोत्रिणः ॥

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता ।

१०६

दूति स्मरणात् ।

इदानों प्रोषितसपिण्डमरणाशैौचमाह ।

देशान्तरगतः कश्चित्सगोत्रः श्रूयते यदि ।

न त्रिरात्रमहोरात्रं सद्यः स्नात्वा शुचिर्भवेत् ॥११॥

सगोत्र: सपिण्डः पूर्वोक्तलक्षणे देशान्तरगता नेति यदि श्रूयते मृतः श्रयत इति यावत् । तदा दशाहानन्तरं त्रिपक्षं यावचिरात्रं, तद्ध्वं षण्मासं यावत्पक्षिणी, सा च एकरात्रमध्यस्थिताहर्द्वयमेकदि- नमध्यस्थितरात्रिद्वयं वोपलक्ष्यते । तद्ध्व मानवममहाराज तदूर्ध्वं सदाः खानेन शुद्धिस्तत्सपिण्डानां भवति । तदाह वृद्धविष्णुः ।

वीक त्रिपक्षात्रिनिशं पप्मासाच्च दिवानिशम् । ग्रहसवत्सरादवीग्देशान्तरमृते सतीति ॥

दिवानिशं पक्षिणी ।

देवलेोपि ।

त्रिपक्षाचिरात्रं स्यात्परमासात्पक्षिणी ततः । परमेकाहमावर्षादूर्ध्वं खानेन शुध्यतीति ॥

खानमुदकदानस्याप्युपलक्षणम् । “सर्वेषा संवत्सरे पूर्णे क्षात्वा दत्वोदक शुचिरिति” स्मरणात् । यत्तु दूरदेशमृते जाते सदाः शैौचमु दाहृतमिति बृहस्पतिवाक्य तदूर्ध्वं वेदितव्यम् । दशाहान्तः श्रवणे तु शेषा होभिरेव शुद्धिः ।

विगतं तु विदेशस्यं शृणुयाद्यो हानिर्देशम् । यच्छेषं दशरात्रस्य तावदेवाशुचिर्भवेत् ॥

इति मनुस्मरणात् । एतच्च ज्ञातिमात्रविषयम् । पितृविषये तु ।

पितरौ चेन्मृता स्यातां दूरस्थोऽपि हि पुत्रकः । श्रुत्वा तद्दिनमारभ्य दशाह सूतको भवेत् ॥૧૧૦

पराशर स्मृति:

[ अध्या० ३

Musi

इतिपैठीनसिना विशेषस्मरणात् । दशाहान्तस्तु पित्रोरपि मरण-

श्रवणे शेषाहेोभिरेष शुद्धिः ।

समीपे पितुः प्रेतं श्रुत्वा देशान्तरे सुतः । तिलमिश्रोदक कृत्वा तच्छेषेण विशुध्यति ॥

दति शातातपस्मरणात् । सपत्रमातरि तु दशाहानन्तरं त्रिरात्र-

मेव तदाह दत्तः ।

पितृपन्यामपेतायां मातृवजं द्विजोत्तमः । संवत्सरेऽप्यतीतेऽपि त्रिदिनमशुचिर्भवेदिति ॥ एतश्चातिक्रान्ताशैौचमुपनीतोपरम एव ।

तथा च व्याघ्रः ।

तुल्य वयसि सर्वेषामतिकान्ते तथैव च । उपनीते तु विषमं तस्मिन्नेवातिकालजमिति ॥ यादन्तजन्मनः सदा इत्यादिवक्ष्यमाणमिद चातिक्रान्तमाशैौचं सर्ववर्णसाधारणं उपनयनानन्तरं स्वस्वजातिविहितमतिक्रान्ताशौच चेत्य- र्थः । जनने त्वतिक्रान्ताशैौचं नास्ति “नाशुद्धिः प्रसावाशैौचे व्यतीतेषु दिनेष्वपीति” देवलस्मरणात् । पुत्रजन्मश्रवणे तु पितुः स्वानमस्त्येव ।

निर्देश ज्ञातिमरणं श्रुत्वा पुत्रस्य जन्म च ।

ग्राह ।

सवासा जलमाप्लुत्य शुद्धो भवति मानवः ॥

इति मनुस्मरणात् । इदं दशाहान्तस्तत्रापि शेषाहोभिरेव शुद्धिः ।

देशान्तरगतं श्रुत्वा कल्याणं मरणं तथा

यच्छेषं दशरात्रस्य तावदेवाशुचिर्भवेत् ॥ इति शङ्खस्मरणात् 1 इदानों प्रोषितमरणात्तिध्यादाज्ञाने कदा श्राद्धादि कार्यमित्यत

देशान्तरं गतेो विप्रः प्रवासात्कालकारितात् । देहनाशमनुप्राप्तस्तिथिर्न ज्ञायते यदि ॥ १२ ॥ कृष्णाषृमी त्वमावास्या कृष्णा चैकादशी च था । उदकं पिण्डदानं च तत्र श्राद्धं च कारयेत् ॥ १३ ॥

विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता ।

૧૧૧

पूर्वोक्तलतणे देशान्तरे गता यो विप्रोऽन्यो वा क्षत्रियादिर्देहनाशं मरणमनुप्राप्तस्तत्र तस्मिन्मृते कालेन पञ्चदशवर्षादिना कारित काल- कारितं प्रतीक्षणमिति शेषस्तस्मात्कालकारितात्प्रतीक्षणादनन्तरमर्थात् प्रवसत्यस्मिन्काले इति प्रवासो मासपचतिथ्यादिस्तस्मादिति ल्यलोपे पञ्चभ्यन्त प्राप्य उदकमुदकदानं पिण्डदान चकाराद्वाहाशैौचादि च कारयेत्कुर्यात् ।

तदाह जातूकर्ण्यः ।

'

प्रोषितस्य पितुर्यत्र न वार्ता नैव चागमः । ऊर्ध्वं पञ्चदशाद्वर्षात्कृत्वा तत्प्रतिरूपकम् || कुर्यात्तस्य च सस्कार यथेोक्तविधिना ततः । तदानीमेव सर्वाणि प्रेतश्राद्धानि कारयेदिति ॥ तदानों तत्प्रवास तिथावित्यर्थः ।

जाबालिप ।

f

यन्मासे यत्र दिवसे यो गतस्तस्य तद्विने । कुर्यात्प्रतिकृदह दिनाज्ञानेऽपि तत्कुहूरिति ॥

प्रोषितमृतस्य तु यदि तिथिरथान्मरणतिथिर्व ज्ञायते तिथिमा- त्रस्य विशिष्योपादानान्मासो विज्ञायत इति सिध्यति । तथा च मरण- मासे जाते तिथिमात्रे चाज्ञातें यास्तन्मास कृष्णपक्षाष्टम्येकादश्यमावा. स्यास्तत्र तासु श्राद्ध मासिकवार्षिकादि चकारात्पूर्वोक्त दाहाशौचादि कमपि कारयेत्कुयात् ।

तदाह बृहस्पतिः ।

न ज्ञायते मृताहश्चेत्प्रमीते प्रोषिते सति । मासश्चेत्प्रतिविज्ञातस्तद्वशं स्यात्तदाब्दिकमिति ॥

मरीचिर्शप

श्राद्धविने समुत्पचे त्वविज्ञाते मृताहनि । एकादश्या तु कर्तव्य कृष्णपचे विशेषतः ॥ मार्गशीर्षे तदा मासि माघे वा तदिनं भवेदिति ।

૧૧૨

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ३

तदा मार्गशीर्ष मासीति वायवः । एतदुभयाज्ञाने प्रवासमास- तिथावित्युक्तं प्रवासादित्यनेन ।

तथा च बृहस्पतिः ।

दिनमासा न विज्ञाती मरणस्य यदा पुनः ।

प्रस्थानदिनमासैौ तु या पूर्वोक्तया दिशेति ॥

॥

प्रस्थानदिनमासयोरप्यन्यतराज्ञाने तन्मासदर्श दावाषाढादिमा-

सेषु वा तद्दिनमिति पूर्वोक्तादितिदिक् । सर्वाज्ञाने तु श्रवदिन एव । तदाह प्रचेताः । अपरिज्ञातेऽमावास्याया श्रवणदिवसे चेति ।

इदानों दशाहानन्तरं बालमरणे कथमित्यत आह । अजातदन्ता ये बाला ये च गर्भाद्विनिःसृताः । न तेषामग्निसंस्कारो नाशैौचं नोदकक्रिया ॥ १४ ॥ न जाता उत्पन्ना दन्ता येषा ते अजातदन्ता बालास्तेषां मरणे अग्निना संस्कारो दाहः प्राशौचमुदकक्रियोदकदानं च न कर्तव्यमिति तदाह विष्णुः । " एवं अजातदन्ते बाले प्रेते सदा एव नाग्निसंस्कारो नोदक- क्रियेति” । असस्कार्यप्रसङ्गेन स्मृतमाह । ये च गर्भ गर्भकोशाद्विनि- सृताः पतितास्तेषामपि पूर्वोक्तदाहादि न कर्तव्यम् ।

तथा च ब्रह्मपुराणे ।

स्त्रीणां त पतितो गर्भः सद्यो जातो मृतोऽथ वा । अज्ञातदन्तो मासैर्वा मृतः षडुतैस्तथा ॥ वस्त्रादद्यैर्भूषितं कृत्वा प्रक्षेप्तव्यः स काष्ठवत् । खनित्वा तु शनैर्भूमिं सदाः शैौचं विधीयते ॥ इति ।

चकारस्त्वकृतचूड त्रिवर्षयोरपि दाहोदकक्रियानिषेधज्ञापनार्थः ।

पते सदभावस्य वक्ष्यमाणत्वात् । श्राशीचे तु

तयोर्विशेषमादन्तजन्मन

इत्यच स्वयमेव वच्यति ।

ददानों मातुर्गर्भस्रावाच्या शौचमाह ।

यदि गर्भेौ विपद्येत स्रवते चापि येोषितः । यावत्मासस्थितो गर्भे दिनं तावत्तु सूतकम् ॥ १५॥

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता ।

११३

यदि गर्भ विपत पतेत स्रवेत वा तदा योषितो मातुर्याव- नमासो गर्भस्रार्वादिनं सूत्याशैौचं भवेत् । तथा चादित्यपुराणे ।

षण्मासाभ्यन्तरं यावद्गर्भस्रावो भवेद्यदि ।

तदा माससमैस्तासां दिवसैः शुद्धिरिष्यते ॥ इति ।

इयं च माससमसख्यदिनैः शुद्धिर्मासचयादूर्ध्वं ज्ञेया । तत्र त्रिरा- त्रादिस्मरणात् ।

तथा च मरीचिः ।

गर्भसूत्यां यथामासमचिरेतूत्तमे त्रयः । राजन्ये तु चतूरात्रं वैश्यं पञ्चाहमेव तु ॥

अटाहेन तु शूद्रस्य शुद्धिरेवा प्रकीर्तिता ॥ इति । अचिरे आदमासचये उत्तमे ब्राह्मणे त्र्यहम् । इदं च सावाशैौचं मातुरेव न सपिण्डानां पाते तु तेषां त्रिरात्रम् ।

स्वावे मातुस्त्रिरात्र स्यात्सपिण्डा शौचवर्जनम् । पाते मातुर्यथामासं पिचादीना दिनत्रयम् ॥

इति मरीचिस्मरणात् ।

इदानों खावपाती लक्षयति ।

आचतुर्थीद्भवेत्स्रावः पातः पञ्चमषष्ठयोः ।

इत उर्ध्वं प्रसूतिः स्याद्दशाहं सूतकं भवेत् ॥ १६ ॥ मासचतुष्टयाभ्यन्तरे गर्भनाशः स्रावः, पञ्चमषष्टयोर्गर्भनाथः पात इति स्वशास्त्रे व्यवहाराय संज्ञा क्रियते प्रसङ्गात्प्रसूतिमपि लक्षर्यात अतः षष्ठमासादूध्वं सप्तममा समारभ्यागर्भनिर्गमः प्रसूतिस्तत्र सर्वेषां दशाहं सूत्याशैौचं भवेत् ।

इदानीं तस्याग्निसंस्करणे आशीवमाह ।

दन्तजातेऽनुजाते च कृतचूडे च संस्थिते । अग्निसंस्करणे तेषां त्रिरात्रमशुचिर्भवेत् ॥ १७ ॥ जाता दन्ता यस्यासौ दन्तजातः, श्राहिताग्न्यादित्वात्पूर्वनिपातः ।

૨૧૪

पराशरस्मृतिः

و

[ अध्या० ३

अनुपश्चाज्जात जन्म प्रकरणाद्दन्तानां यस्यासावनुज्ञातः । अज्ञातदन्त इति यावत्, कृता चूडा चौल यस्य तस्मिन्सस्थिते मृते तेषामग्निसस्का. रपक्षे तत्सपिण्डः पित्रादिस्त्रिरात्रम शुचिर्भवेदिति । अयमभिसन्धिः ।

पित्रादिस्त्रिराचमशुचिर्भवेदिति जातदन्तस्याकृतचूडस्य दाहे व्यहमाशौचम् । तदाहाङ्गिराः ।

यदाप्यकृतचूडो वै जातदन्तस्तु सस्थितः ।

न्मते ।

दाहयित्वा तथाप्येनमाशैौचं त्र्यहमाचरेत् ॥ इति ।

प्रजातदन्तस्य तु कृतचूडस्य दाहे त्रिरात्रम् । तदाह पत्रश-

यद्यप्यजातदन्तः स्यात्कृतचूडस्तु सस्थितः ।

तथापि दाहयेदेन त्र्यहमाशैौचमाचरेत् ॥ इति ।

|

कृतचूडस्य दाहे त्रिरात्र “निवृत्तचूडकाना तु त्रिरात्राच्छुद्धिरि व्यत” इति मनुस्मरणात् । यदाप्यत्र नित्यवदग्निसस्कार: सर्वेषु वाक्येषु श्रुतस्तथापि कृतचूडेऽसैा नित्योऽन्यत्र पाक्षिक इति द्रष्टव्यम् । तूष्णीमेवेोदकं कुर्यात्तूष्णीं सस्कारमेव च । सर्वेषां कृतचूडानामन्यत्रापीच्छया द्वयम् ॥

इति लगाक्षिस्मरणात् ।

करणपक्ष कालविशेषमाह मनुः ।

नात्रिवर्षस्य कर्तव्या बान्धवैरुदकक्रिया | जातदन्तस्य वा कुर्यात्रानि वापि कृते सति ॥

एवं च जातदन्तानातदन्तयेो रचूडाकरणाग्निसंस्काराभावे आशी - चान्तरमिति सिद्धम् ।

तदेव वयोविशेषेणाह ।

आदन्तजन्मनः सद्य श्राचूडान्नैशिको स्मृता । त्रिरात्रमात्रतादेशाद्दशरात्रमतः परम् ॥ १८ ॥

दन्तोत्पत्तेः प्राक् शिशौ प्रेते सपिण्डानां सझः खानमात्रेण शुद्धिः । “प्रजातदन्ते बाले प्रेते सदा एव नास्याग्निसंस्कारो नोदक क्रियेति”

विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता ।

૧૧૫

विष्णुस्मरणात् । यदाप्यजातदन्ता ये बाला इत्यनेनेदं पुनरुक्तं सद्य:- शौचं तथापि तत्र दाहाभावप्रतिपादनायैवाजातदन्तानामुपादानं न सद्यः शौचविधानायात्र तु प्राधान्येनाशौचविधानमेवेति न पौनरुक्त्यम् । दन्तोत्पत्त्यनन्तरमाचूडाकरणान्वैशिकी निशयाहोरात्रेण भवा शुद्धिः । " दन्तजातेऽप्यकृतचूडे त्वहोरात्रेण शुद्धिरिति” विष्णुस्मरणात् । चौला- भावेऽपि वर्षजयादूर्ध्वमात्रतादेशादेोपनयनाश्चिरात्रमाशैौचम् ।

चाल न क्रियते यस्य स्वकाले तन्मृतावपि । चतुर्थवर्षमारभ्य चौलाभावे यह समम् ॥

इति षडशीतिस्मरणात् ।

अत उपनयनानन्तर दशरात्रम् । दशरात्रमिति स्वस्वाशौचका- लोपलक्षण “स्वजात्युक्तमतः पर्शमति” ब्रह्मस्मरणात् । इदमाशौचवै- लक्षण्य सपिण्डाना पित्रोस्तु दशाहानन्तरमेोपनयनाचिरात्रमेव ।

निरस्य तु पुमान् शुक्रमुपस्पृश्य विशुध्यति । वैजिकादभिसम्बन्धादनुरुन्ध्यादधं त्र्यहम् ॥

इति मनुस्मरणात् । बैजिकः सम्बन्धो जन्यजनकभावः । तदपि पुमपत्यमरणे स्त्यपत्ये तु विशेषमाह ब्रह्मपुराणे ।

प्राजन्मनस्तु चालान्त कन्या यदि विपते । सदयः शौच भवेत्तत्र सर्ववर्णेषु नित्यशः ॥ ततो वाग्दानपर्यन्तं यावदेकाहमेव हि । ततः परं प्रवृद्वाया जिरात्रमिति निश्चयः ॥ वाक्प्रदाने कृते तत्र ज्ञेयं चोभयतस्त्यहम् । पितुर्वरस्य च ततो दत्तानां भर्तुरेव हि ॥ स्वजात्युक्तमशैौचं स्यान्मृतके जातके तथा ॥ इति । पित्रोस्तत्रापि त्रिरात्रमेव ॥

प्रत्ताप्रत्तासु योषित्सु संस्कृतासंस्कृतासु च ।

मातापित्रोस्त्रिरात्रं स्यादितरेणा यथाविधि ॥

इति शङ्खस्मरणात् । वाग्दत्तादत्तयोः कृतचूडाचूडयोश्चेत्यर्थः ।

૧૧૬

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ३

अदन्तासु तु विशेषमाह कार्ष्णाजिनिः । “अनातदन्तासु पित्रोरेकराचम- ति” । ऊठानां पितृगृहे प्रसवमरणयेोः पित्रोस्त्रिरात्रमन्येषामेकाहः ।

दत्ता नारी पितुर्गेहे सूयते म्रियते तथा । तद्बन्धुवर्गस्त्वेकेन शुध्येत्तज्जनकस्त्रिभिः ||

इति ब्रह्मपुराणात् । पितुरुपरमे तु तासा त्रिरात्रम् । पित्रोरुपरमे स्त्रीणामूढानां तु कथ भवेत् ॥ त्रिरात्रेणैव शुद्धिः स्यादित्याह भगवान्यमः ॥

इति वृद्धमनुस्मरणात् । तथा मातामहोमातामहाचार्य विंग्गुरु- भागिनेयदौहित्र मातृपितृष्वसृतत्स तजामातृश्वशुरश्यालक्रसहाध्यायी भूमि- नीमातुलमातुलानीमित्र श्रोत्रियादिषु स्वगृहमरणे त्रिरात्रमन्यत्र पक्षिणी देशान्तरादौ त्वेकाह इति विवृत षडशीतिविवृतौ शुद्धिचन्द्रिकायाम- स्माभिरिति नेहाच्यते ।

उक्ताशौचस्य पुरुषविशेषेणापवादमाह ।

ब्रह्मचारी गृहे येषां हृयते च हृताशनः ।

सम्पर्क चेन्न कुर्वीत न तेषां सूतकं भवेत् ॥ १६ ॥

ब्रह्मचारी उपकुर्वाणको नैष्ठिकस्यात्राभावात् । चकारात्सन्यस्तस्य ग्रहणं तेषा सपिण्डजननमरणयोराशौचं नास्ति । तदाह देवलः ।

नैष्ठिकानां वनस्थाना यतीनां ब्रह्मचारिणाम् । नाशौचं सूतके प्रोक्त शावे वापि तथैव च ॥ इति । चकाराच्चैव वैष्णवदीतावतोऽपि शिवविष्णवर्चने नाशैौचम् । तदाह वृद्धविष्णुः ।

शिवविष्णवर्चने दीक्षा यस्य चाग्निपरियहः ।

ब्रह्मचारियतीना च शरीरे नास्ति सूतकम् ॥ इति ।

॥

ब्रह्मचारिण आशौचाभावः पित्रोरन्यत्र ब्रह्मचारिभावमिच्छतः ।

न त्यजेत्सत के कर्म ब्रह्मचारी स्वयं क्वचित् । न दीक्षणात्परं यज्ञे न कृच्छ्रादितपश्चरन् ॥

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता ।

११०

पितर्यपि मृते नैषां दोषो भवति कर्हि चित् ।

शौचं कर्मणोऽन्ते स्यात्यह वा ब्रह्मचारिणाम् ॥ इति ।

येषां गृहे हुताशनो गृह्याग्निहूयते तेषामप्याशैौचं नास्ति यदा- प्येतत्सामान्येनेोक्त तथापि गृह्याग्निहोमे स्वद्रव्यत्यागमाचे नाशैौचमिति यं तस्यानन्यसाध्यत्वात् । हावनविधानाच्च । तथा च बृहस्पतिः ।

सूतके मृतके चैव अशक्तौ श्राद्धभेोजने ।

प्रबासादिनिमित्तेषु हावयेन तु हापयेत् ॥ इति ।

तेषामप्याशैौचे व्यतिरेकमुखेन निमित्तमाह । ययाशैौचिभिः सह संपर्क मेकत्र शय्यासनभोजनादिरूपत्र कुन्ति तद्वैवाशौचाभावोऽन्यथा त्वाशौचमेवेति

सम्पर्क स्यान्वयव्यतिरेकाभ्यामाशौचापादकत्वमुपपादयति । सम्पर्काद् दुष्यते विप्रो जनने मरणे तथा । सम्पर्कीच्च निवृत्तस्य न प्रेतं नैव सुनकम् ॥ २० ॥ सम्पक्का दुक्तलक्षणाद्विप्रो ब्रह्मचार्यादिः सपिण्डजननमरणयेोर्दु- व्यत्यशुचिर्भवति तविवृत्तौ च न शावसूत्याशौचभागिति ।

अनेन सपिण्डानामपि ब्रह्मचार्यादीना सम्पर्कीसम्पकीभ्यामाशौ- चानाशैौचप्रतिपादनेनासपिण्डानामाशौ चिसम्पर्के कैमुतिकन्यायेनैवाशौच- सिद्धिरभिहिता ।

अत एव बृहस्पतिः ।

यस्तैः सहासपिण्डेऽपि प्रकुर्याच्छ्यनासने । बान्धवोऽबान्धवो वापि स दशाहेन शुध्यतीति ॥

सपिण्डानां तु सूतकात्रभोजने न दोषः ।

सूतके तु कुलस्यात्रमदोषं मनुरब्रवीत् । इति यमस्मरणात् । किं च । शिल्पिनः कारुका वैद्या दासी दासाश्च नापिताः । राजानः श्रोत्रियाचैव सद्यः शैौचः प्रकीर्तिताः ॥ २१ ॥

।

૧૧

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ३

शिल्पिनश्चित्रकारादाः कारुकाः सूपकारायाः, वैद्या श्चिकित्स- काः, दासीदासाः गर्भदासाद्याः, नापिताः केशश्मश्रुकर्त्तारः, राजानो ऽभिषिक्ताः चत्रियाः, श्रोत्रिया अध्यापनैकवृत्तयस्ते सर्वे सदाः शुद्धाः स्वस्व- कर्मसु न तु धर्मादा । तथा च विष्णुः । “आशौचं न राज्ञां राजकर्मणि न व्रतिनां व्रते न सत्रिणा सत्रे न कारूणा कारुकर्मणि न राजाज्ञाका - रिणा तदिच्छायामिति” ।

कि च ।

सत्रतः सत्रपूतश्च आहिताग्निश्च येो द्विजः ।

राज्ञश्च सूतकं नास्ति यस्य वेच्छति पार्थिवः ॥ २२ ॥ व्रतेन कृच्छ्रचान्द्रायणादिना सह वर्तमानः सत्रतः सत्र गवामय- नादौ पूतो दोचितः । शखपून इति पाठे शस्त्रविद्योपजीवी श्राहिता निरग्निहोत्री राज्ञः पुनरुपादान पार्थिवमात्रस्य सदाः शुद्धिबोधनाय यस्य च पार्थिवो मन्त्रिपुरोहितादेः शुद्धिमिच्छति तेषां सर्वेशमशैौचं नास्ति तत्तत्कर्ममात्रे न तु सर्वत्र तेनाहिताग्नेरप्यग्निहोत्रमिमात्र शुद्धि. ।

वर्जयेत्सत के कर्म नित्यनैमित्तिकादिकम् । ग्राहिताग्नेः सदा शुद्धिः सदा एव विधीयते ॥

अग्निहोत्रस्य होमार्थं खानापस्पर्शनात्परम् । इति स्मरणात् ।

किं च ।

उद्यतो निधने दाने आत विप्रो निमन्त्रितः । तदैव ऋषिभिर्दृष्टं यथाकालेन शुद्धयति ॥ २३ ॥

1

निधने उदातो मुमूर्षुः अति व्याधिपीडितः तयेोदीने मरणका- लकर्तव्ये वैतरण्यादिधेनुदाने व्याध्युपशामक ज्वर कुम्भादिदाने च तदैव तावन्मात्रकायें शुध्यतीति ऋषिभिः पूर्वैर्दृष्टं यथाकालेन दशाहादिना तथेति ।

जन्मप्रभृतिपापानां निरासे च मरिष्यतः । उत्क्रान्तिवैतरण्यादिदाने प्रेताहुतिष्वपि ॥

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता ।

૧૧

इति षडशीतिस्मरणात् ।

दाने विशिष्टे आर्तस्य व्याधिना शुद्धतेोच्यते ।

यो नित्यदोऽपि यो वस्तु दातु हेमादि वाञ्छति ॥

इति स्मृत्यन्तरस्मरणाच्च । नित्यदो मया दानव्यतिरेकेण न भोक्त- व्यमिति कृतसङ्कल्पः, विप्रो निमन्त्रितः श्राद्धे दत्तकेतनः सदाः शुद्ध इति ।

निमन्त्रितस्य विप्रस्य स्वाध्यायाद्विरतस्य वा ।

देहे पितृषु तिष्ठत्सु नाशैौचं विदद्यते क चिद् ॥

इति स्मृत्यन्तरस्मरणात् । तदैवेत्युपादानात्तत्कालमात्र कर्तव्ये ऽन- न्यगति के यहणखानदानादावप्याशौचाभावो ध्वनितः । अत एव वसिष्ठः ।

सूतके मृतके चैव न दोषो शत्रुदर्शने ।

म्यात् ।

तावदेव भवेच्छुद्धिर्यवन्मुक्तिर्न दृश्यते ॥ इति । एवमन्यत्राप्यनन्यगतिके कर्मण सदाः शुद्धिरुहनीया न्यायसा-

जातो विप्र इत्यनेन सपिण्डाना जननाशैौचमुक्त्वा पित्रोस्तदाह । प्रसवे गृहमेधी तु न कुर्यात्सङ्करं यदि । दशाहाच्छुध्यते माता त्ववगाह्य पिता शुचिः ॥२४॥ प्रसवे प्रवाशाचे गृहमेधी गृहस्थः पिता यदि सूतिकया सह संसर्ग सहशय्यासनभोजनादिरूपं तद्गमनं वा न करोति तदा अवगाह्य खात्वा शुचिः स्पर्शयेोग्या भवति माता तु दशाहेनैव तदाह सवर्त्तः ।

जाते पुत्रे पितुः खान सचैलं तु विधीयते ।

।

।

माता शुध्येद्दशाहेन खानात्तु स्पर्शन पितुः ॥ इति । गृहमेधीतिविशेषणादाश्रमान्तरगतस्य तत्रेति सूचितं “वनस्थानां

यतीना च नाशैौचमिति” देवलस्मरणात् ।

न कुर्यात्सङ्करमित्यनेन सङ्करं दशाहमस्पृश्यत्वं सूचितं तच्च स्वय-

मेव वक्ष्यति । श्रत एव वसिष्ठः ।

नाशौचं विदद्यते पुंसः संसर्ग चेत्र गच्छति ।

रजस्तत्राशुचि ज्ञेयं तच्च पुंसि न विद्यते ॥ इति ।१२०

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ३

मातृपदोपादानात्सर्ववर्णसूतिकानां दशाहमेवास्पृश्यत्वमुक्तम् ।

तदाह प्रचेताः ।

सुतिका सर्ववर्णीनां दशरात्रेण शुध्यति ।

ऋतौ च न पृथक शौचं सर्ववर्णेष्वयं विधिः ॥ इति ।

तुशब्दात्सपत्नमातॄणामपि खानमुक्तम् । “अन्याश्च मातरस्तद्वत्त- द्वेहं न व्रजन्ति चेदिति” ब्रह्मपुराणात् । तदुत्पितृवत्खानेन शुद्धास्तद्गे- हगमने तत्सम्पर्क पितृवदेव दशाहम् । अन्येषां सूतिकास्पर्शे खानमात्रमेव

सूतके सूतिकावर्जमङ्गस्यर्शी न दुष्यति ।

सस्पर्शे सूतिकायास्तु खानमेव विधीयते ॥

इत्यङ्गिरःस्मरणात् ।

ब्राह्मणाना विशुद्धावित्यनेन प्रेताशौचे स्पर्श निर्णय सूत्याशैौचे तनिर्णयमाह ।

सर्वेषां शावमाशैौचं मातापित्रोस्तु सूतकम् । सूतकं मातुरेव स्यादुपस्पश्य पिता शुचिः ॥ २५ ॥ यथा शाव शर्वानिमित्तमाशैौचं स्पर्शीयोग्यत्व सर्वेषा सपिण्डानां तथा सूतक सूतिनिमित्तमस्पृश्यत्व मातापित्रोरेव न सपिण्डानां तदाह पैठीनसिः ।

।

जना सपिण्डाः शुचयो मातापित्रोस्तु सूतकमिति” । शुचयः स्पृश्याः " सूतके तु सपिण्डानामङ्गस्पशी न दुष्यतीति” कौमीत् । तत्रापि विशेष- माह सूतकेऽस्पृश्यत्वमात्यन्तिकं मातुरेव “पित्रोस्तु सूतकं मातुस्तदग्दर्श- नाद् ध्रुवमिति” याज्ञवल्क्यस्मरणात् । पितुस्तु स्वानानन्तरमुपस्पर्शमाचमनं यावत् । तथा च पैठीनसिः । " सूतक मातुरेव स्यादुपस्पृश्य पिता शुचिरिति यदाप्ययमर्थः पूर्वश्लोकेऽभिहित एव तथापि, मातापित्रोस्तु सूतकमित्युक्ति विवरीतुं पुनरुपन्यस्तः । तदुक्तिस्तु सपिण्डानामस्पृश्यत्वा- भावबोधनार्येति ।

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता ।

१२१

अथ वा यदुक्त “मातापित्रोरेवास्पृश्यत्वमिति तत्र हेतुमाह सूतक सूतिभवं रजस्तन्मातुरेव यतो नान्येषां तदेव चास्पृश्यतानिमित्तं पितुस्त- दभावात्सम्पकीभावे खानाचमनाभ्यां शुद्धिर्शित । तदाह वसिष्ठः । नाशौचं विद्यते पुंसः ससगं चेत्र गच्छति ।

रजस्तत्राशुचि ज्ञेय तच्च पुंसि न विद्यते ॥ इति ।

नन्वेवं पितुः खानात्प्रागप्यस्पृश्यत्व न स्यानिमित्तद्वयाभावादिति चेच जनकतारूपतृतीर्यानिमित्तसद्भावात् । तथा च वैौधायनः । मातापि- त्रोरेव ससर्गसाम्यादिति ॥

न कुर्यात्सङ्करमित्यनेन सङ्करे आशौचान्तरं सूचितं तदाह । यदि पत्न्यां प्रसूतायां सम्पर्क कुरुते द्विजः । सूतकं तु भवेत्तस्य यदि विप्रः षडङ्गवित् ॥ २६ ॥

यदि सूतिकया पत्या सह पतिः सम्पर्कमुक्तलक्षण कुर्यात्तदा शिक्षादिषडङ्गवेदविदुषोऽपि तस्य सूतकं सूतिनिमित्तमस्पृश्यत्व पूर्ण भवति । तथा च सुमन्तुः । मातुरेव सूतक स्पृशतश्च नेतरेषामिति ।

ननु जनकसम्बन्धेन पितुरस्पृश्यत्वे खानानन्तरमपि तत्स्यादि-

त्यत श्राह ।

सम्पर्कीज्जायते दोषो नान्यो दोषोऽस्ति वै द्विजे । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन सम्पर्क वर्जयेदुधः ॥ २७ ॥

द्विजे संसर्गदेव दोषोऽस्पृश्यत्वमात्यन्तिक जायते जनकतास- म्बन्धेन तु सानात्प्रागेवास्पृश्यत्व नात्यन्तिक यस्मादन्यो दोषो जनननि- मित्त रजस्तचास्ति तस्मात्सर्वप्रयत्नेन बुधस्सम्पर्कमन्वयव्यतिरेकाभ्यामस्ट. श्यतापादक वर्जयेत् । तथा चात्रि ।

सम्पर्कज्जायते दोषः पारक्ये मृतजन्मनि ।

तदुर्जनात्पितुरपि सदयः शैौचं विधीयते ॥ इति । पुरुषविशेषेणा शौचमपोझ द्रव्यविशेषेण तदपवदति । विवाहोत्सवयज्ञेषु त्वन्तरामृतसूतके । पूर्वसङ्कल्पितं द्रव्यं दीयमानं न दुष्यति ॥ २८ ॥

१२२

पराशर स्मृति:

[ अध्या० ३

विवाहश्वालादीनामुपलक्षणं संस्कारत्वाविशेषात् । उत्सवो देव. प्रतिष्ठारामा सर्गादिः यज्ञो ज्योतिष्टोमादिस्तस्मिन्पूर्वं प्रवृत्ते " यज्ञे सभृत- सम्भारे विवाहे श्राद्धकर्मणीति” स्मरणात् । अन्तरा मध्ये मृत सूतक च तयोः समाहारस्तस्मिन्सति पूर्व विवाहाद्यारम्भकाल एव सङ्कल्पित व्यथितव्यत्वेनावधारित देवब्राह्मणेभ्यो दीयमान स्वयमपि त्यज्यमान न दूष्यति न दोषमावत “पूर्वसङ्कल्पित द्रव्यं दीयमानं न दुष्यतीति” कूर्मस्मरणात् ।

विवाहोत्सवयज्ञेषु यात्रायां तीर्थकर्मणि ।

न तत्र सूतक तद्वत्कर्म यज्ञादि कारयेत् ॥ इति पैठीनसिस्मरणाच्च । यत्तु

द्रव्याणि स्वामिसम्बन्धादद्यानि त्वशुचीनि च ॥ स्वामिशुध्यैव शुध्यन्ति वारिणा प्राचितानि च ॥ इति । तत्सङ्कल्पितद्रव्यविषयम् । क्व चिदसङ्कल्पितेऽपि द्रव्ये शुद्धिमाह

मरीचिः ।

लवणे मधुमांसे च पुष्यमूलफलेषु च । शाककाष्ठ तृणेष्वप्सु दधिसर्पिः पयस्यपि ॥ तैलाषयजने चैव पक्कापक्के स्वयं यहः । पुण्येषु चैव सर्वेषु नाशौच मृतसूतके ॥ इति ।

पक्कं सिकतादिना भ्राष्टादिषु भर्जितं न तु पक्वाच “भुक्त्वा पक्काच- मेतेषां त्रिराज तु पयः पिवेदिति तत्र प्रायश्चित्तस्मरणात् । इदमपि तद्वत्ते, परदत्त तु न दोषः ।

विवाहोत्सवयज्ञादिष्वन्तरामृतसूतके ।

शेषमत्र परैर्देयं दातृन् भक्तंश्च न स्पृशेत् ॥ इतिस्मरणात् । ग्राशौचसत्रिपाते प्रतिनिमित्तनैमित्तिकावृत्तिमपवदति । अन्तरा तु दशाहस्य पुनर्भरणजन्मनी ।

तावत्स्यादशुचिर्विप्रो यावत्तस्यादनिर्देशम् ॥ २९ ॥

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता ।

१२३

दशाहस्य जननमरण निमित्तदशाहाशैौचस्यान्तरा मध्ये यदि पुन- दशाहाशैौचनिमित्ते त्र्यहाद्याशौचनिमित्ते वा जननमरणे स्यातां तदा तावद्विप्रोऽन्यो वाऽशुचिः स्याद्यावत्पूर्वप्रवृत्तमाशैौचम निर्देशं निर्गतं दश- भ्यो ऽहोरात्रेभ्य इति निर्देश तत्र भवतीत्यनिर्देशममा प्रदशाहमिति यावत् पूर्व शौचशेषेणैव शुद्धिर्न पुनर्दशाहमित्यर्थः । तथा च विष्णुः । जन- नाशैौचमध्ये यझपरं जननं स्यात्तत्र पूर्व शैाचव्यपगमे शुद्धि:, मरणाशौचमध्ये ज्ञातिमरणेष्येवमिति । दशाहपदोपादानाव्यहाका शौचमध्ये दशाहपाते न पूर्वेण शुद्धिः किं तु स्वकालेनैवेति ध्वनितं तदाहेाशनाः ।

स्वाशैल्पाचस्य मध्ये त दीर्घाशीच भवेदादि ।

तु

न पूर्वेण विशुद्धिः स्यात्स्व कालेत विशुद्धयति ॥ इति ।

मरणजन्मनी इत्यत्र मरणपदस्य पूर्वप्रयोगेण मरणाशैौचेन जनना शैौचमपैति न जननाशैौचेन मरणाशैौचमिति ध्वनितम्। तथा च षड्र

शन्सते ।

शावाशैौचे समुत्पत्रे सूतकं तु यदा भवेत् ।

शावेन शुद्धझते सति सूतिः शावशोधिनी ॥ इति ।

अन्तरा तु दशाहस्येति सामान्यविधानेऽप्यानवमदिनादाशौचा- न्तरपाते पूर्वशेषेण शुद्धिरिति ध्येयम् । अथ यदि दशरात्राघविपाते पुराधं दशरात्रमाशैौचमानवमादिति बौधायनस्मरणात्। दशमदिवसे आशौचान्तरपाते द्वाहेन रात्रिचतुर्थथामे तु यहेण शुद्धिः, तदाह देवलः ।

पुनः पाते दशाहात्प्राक् पूर्वेण सह गच्छति । दशमेऽन्हि पतेद्यस्य त्र्यहात्स तु विशुध्यति || प्रभाते सत्रिरात्रेण दशरात्रेष्वय विधिः ॥ इति ।

लेनैव

ट्र्यं च पूर्वशेषेण शुद्धिः सपिण्डाशौचस्य, पित्राशौचस्य तु स्वका-

पर्वेण वा परेणापि पित्रोः शावेन हीतरत् । अशौचं शुट्टिमायाति न पित्रोः शावमन्यतः ॥

१२४

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ३

इति षडशीतिस्मरणात् पित्राशैौचयोः परस्परसत्रिपाते तु विशे-

पमाह शङ्खः ।

मातर्यये प्रमीतायामशुद्धौ म्रियते पिता ।

पितुः शेषेण शुद्धिः स्यान्मातुः कुर्यात्तु पक्षिणीम् ॥ इति ।

पितुः शेषेण पित्राशैौचशेषेणैव न पूर्वशेषेण, पित्राशैौचमध्ये मातृ- मरणे त पित्राशौचकालात्पक्षिण्यधिकेत्यर्थः । उक्तदशाहाशैौचमन्यत्राप्य-

तु

पवदति ।

ब्राह्मणार्थे विपन्नानां बन्दिमोग्रहणे तथा । आहवेषु विपन्नानामेकराचमशैाचकम् ॥ ३० ॥ ब्राह्मणार्थे ब्राह्मणस्य प्राणरक्षार्थं तथा बन्दिग्रहणे गोग्रहणे च सति तन्मोचनादेकराचमशौचकम् ।

आवे यामे च ये विपत्रा विपदं शस्त्रप्रहारं प्राप्ताः कालान्तरे च मृतास्तेषा सर्वेषामेकराचमशैोचम् | सम्मुखमरणे तु ।

गोब्राह्मणस्य चैवार्थे यस्य वेच्छति भूमिपः ।

शस्त्रेणाभिमुखो यस्तु वध्यते क्षत्रकर्मणा ॥

सदाः सन्तिष्ठते यज्ञः सदाः शैौचं विधीयते ।

इति मनुयमाभ्यां सदाः शौचस्मरणात् । यत्तु सयामे देशान्तरग- ताना जातदन्ताना त्रिरात्रेणेति कश्यपस्मरणम्, तत्पराङ्मुखस्य पला- यनसमये हतस्येति ज्ञेयम् । यद्यपि परोद्देशात्मसन्त्याग इत्यनेन गोब्राह्म- पादार्थं बुद्धिपूर्व आत्मत्यागनिषेधेनेदमा शौचाभिधान विरुद्धम्, तथापि कथं चित्प्रवृत्तस्य प्रामादिकमरणे अशौचाकाङ्क्षायामिदमुच्यत इति न विरोधः । बुद्धिपूर्व प्रवृत्तस्य निषेधातिक्रमेणात्मघातितया याबदब्द तदा- शौचाभावात् ।

रणहतस्ये काहाशैौचविधिशेषतयाऽऽहवहतं प्रशंसति ।

द्वाविमौ पुरुष लोके सूर्यमण्डलभेदिनी । परिव्राड् येोगयुक्तश्च रणे चाभिमुखेा हतः ॥ ३१ ॥

}

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता ।

1

१२५

अष्टाङ्गयेोगयुक्तः परिव्राजकस्तपोयोगनैव कलेवरं मुञ्चचर्चिरादि- मार्गेण गच्छवादित्यमण्डलं भित्वा ब्रह्मलोकं प्रप्रातीति श्रुतिस्मृतिसिद्ध तद्वदेव संग्रामहताऽपीति योगिरणहतयोः सहोपन्यासः । नन्वतिप्रयास- साध्येन योगेन दैवसम्पादितं रणमरण कथं समानमित्यत आह । अभि- मुख इति देहादिसकलदुर्जयविषयपराङ्मुख एव शत्रुसम्मुखो योगसम्मु- खश्च भवतीति समानायासवत्वेनेोपपन्न साम्याभिधानम् ।

ननु कुत्र देशे राहतस्य ब्रह्मलोकावाप्तिरित्यत श्राह । यत्र तत्र हतः शूरः शत्रुभिः परिवेष्टितः । अक्षयान् लभते लोकान् यदि ल्कीबं न भाषते ॥ ३२

|

यत्र यस्मिन् रणाङ्कणे शत्रुभिः परितस्समन्ताद्वधार्थं परिवेष्टित आवृतः शूरः शत्रुता निर्भयस्तत्रैव रणाङ्कणे न ततः पलायमाना हतः प्राणैर्वि- योजितोऽक्षयाश्चिरकालावस्थायिनो लोकान् ब्रह्मलोकावान्तरविशेषान् लभते । तथा च याज्ञवल्क्यः ।

य आहवेषु वध्यन्ते भूम्यर्थमपराङ्मुखाः ।

अकूटैरायुधैर्यन्ति ते स्वर्गं योगिनो यथा ॥ इति । अपलायनस्यापि काकुभाषणेन तत्फलमाह यदि क्लीबमनूर्जितं मुञ्च मामतिदीनं दीनतर कुटम्बमेकपुत्र स्वच्छरणागतमित्यादि न भाषते ।

रणहतस्य सूर्यमण्डलभेदने दृष्टान्तसिद्धिं परिहरति ।

सन्यस्तं ब्राह्मणं दृष्ट्वा स्थानाच्चलति भास्करः । एष मे मण्डलं भित्वा परं स्थानं प्रयास्यति ॥ ३३ ॥

संन्यस्तं सन्यासयोगवन्तं ब्राह्मणमालोक्य भास्करो मण्डलाधि- ष्ठात्री देवता स्थानाच्चित्तस्यैयांच्चलति चञ्चलचित्तो भवतीति यावत् । तत्र हेतुमाह । एष योगो मे मदधिष्ठितं मण्डलं भित्वा परं स्थानं ब्रह्म- लोकाभिधं प्रयास्यतीति । एतच्चानिष्टं देवानां यन्मनुष्याणां स्वापरिवर्त- नमिति । श्रत एव व्यासः ।

૧૯

पराशर स्मृति:

क्रियावद्वर्ह कौन्तेय देवलेोकः समावृतः ।

[ अध्या० ३

न चैतदिष्ट देवाना मत्यैरुपरिवर्त्तनम् ॥ इति । रणमरणाभावेऽपि स्वीयपरित्राणे तदेव फलमाह ॥ यस्तु भग्नेषु सैन्येषु विद्रवत्सु समन्ततः । परित्राता यदा गच्छेत्स च क्रतुफलं भवेत् ॥ ३४ ॥

यो योद्धा स्वसैन्यनु भग्नेषु पराभवात्पराङ्मुखेषु समन्ततो दिक्षु विदित्तु च स्वत्राणपरायणतया विशेषतो द्रवत्सु तेषा परित्राणाय यदा गच्छेतस्मादेकैकपदप्रक्षेपेण क्रतोरश्वमेधस्य फल लभते तदाह याज्ञ- वल्क्य: “पदानि तुतुल्यानि भग्नेष्वविनिवर्त्तिना मिति” ।

शस्त्रवतस्य कालान्तरमरणेऽपि तथैवेत्याह । यस्य छेदततं गात्रं शरमुद्गरयष्टिभिः । देवकन्यास्तु तं वीरं हरन्ति रमयन्ति च ॥ ३५ ॥

यस्य योद्धः शरमुद्गरर्याप्तृभिगोत्र कलेवर छेदैर्हस्तपादादिके- दनैः क्षत लून त कालान्तरमृतमपि देवकन्या नीत्वोत्तमभोगे रमयन्त ॥

तत्कालमरणे फलविशेषमाह ।

देवाङ्गनाः सहस्राणि शूरमायोधने हतम् ।

त्वरमाणा ः प्रधावन्ति मम भर्ती ममेति च ॥ ३६ ॥ देवाडूना अप्सरसः सहस्राणि सहस्रसख्याः प्रायेोधने रोहत शूरं मम भर्त्ता मम भर्तेत्यपूर्विकया यहीतुमलित्वरिताः प्रधावन्तीति । नन्वननुष्ठितयज्ञादीना योधानां युद्धमरणे कथं युगपदने कविरुद्धफ- लोपभोग इत्यत आह ।

ये यज्ञसंघैस्तपसा च विप्राः स्वर्गेषिणो यत्र यथैव यान्ति । क्षणेन यान्त्येव हि तत्र वीराः

प्राणान् सुयुद्धेन परित्यजन्तः ॥ ३७ ॥

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता |

१२७

यज्ञस धैर्यज्ञसमूहै ज्योतिष्टोमादिपूगैस्तपसा कृच्छ्रचान्द्रायणादिना स्वर्गेषिणः स्वर्गकामा निष्कामतयानुष्ठितैस्तैरेव मोक्षकामा वा विप्रा यथैव तत्तत्कर्मफलमनुभूय फलान्तरमुपभुज्जते तत्कमोपभोगानन्तरं मोक्षभाजो वा भवन्ति तथैव सुयुद्धेन धर्मयुद्धेन क्षणेन तत्कालमेव प्राणा- न्परित्यजन्तो वीराः स्वर्गलोके तत्तत्सुखमनुभूय ब्रह्मभूयं प्राप्नुवन्तीति नानेकफलभोगविरोध इति ।

नन्वेवं स्वर्गादिफलकामेन तत्फलक साधनान्तरमेवानुष्ठीयतां कि सर्वानिष्टेन रणमरणेनेत्यत आह ।

जितेन लभ्यते लक्ष्मीर्मृतेनापि सुराङ्गना । क्षणध्वंसिनि कायेऽस्मिन् का चिन्ता मरणे रणे ॥ ३८ ॥

जितेनेति कर्तरि तृतीया ततश्च यदि शत्रु जयति तदा तदीया लक्ष्मों लभते यदि च तेन हतो म्रियते तदा सुराङ्गनामित्यैहिकामुष्मि- कफलसाधन सयाममरणमन्वयव्यतिरेकाभ्यामतो न कर्मीरवरतुल्यता ऽस्येति । न चास्य कर्मान्तरवच्चिरकालसाध्यतापीत्याह । अथ प्रत्यक्षप रिदृश्यमानः कायो देहः क्षणेनैव ध्वसतीति रणमरणं न चिरकालसा - ध्यम् । अनेन रणमरणाभावेऽप्यस्य विनश्वरत्वमाविष्कृतम् । ननु यथा रणप्रहारैः स्वर्गे भवति तथा तज्जन्याखजो मुखप्रवेशे नरकोऽपि स्यादि-

त्यत आह ।

ललाटदेशे रुधिरं स्रवच

यस्याहवे तु प्रविशेच्च वक्तम् । न सोमपानेन किलास्य तुल्यं

संग्रामयज्ञे विधिवच दृष्टम् ॥ ३६ ॥

आहवे सयामे ललाटदेशे प्रहारेण सबदुधिरं यस्य वचमनुप्रवि. शेत्तदस्य सोमपानेन तुल्य सङ्ग्रामलक्षणे यज्ञे तत्प्रतिपादकविधिना दृष्ट बोधितमिति नात्र नरकशङ्कापि ।

१२८

पराशरस्मृति:

अनाथविप्रवहनादौ सदाः शैौचविधेरर्थवादमाह ।

[ अध्या० ३

अनाथं ब्राह्मणं प्रेतं ये वहन्ति द्विजातयः । पदे पदे यज्ञफल मानुपूर्व्या लभन्ति ते ॥ ४० ॥ अनाथं मरणदेशकालयेार्बन्धुविहीनमसम्बन्धिनं ब्राह्मणमदृष्टार्थं ये द्विजावहन्ति ते पदे पदे यज्ञानामग्निष्टोमादीना फलान्यानुपूर्व्या क्रमेण प्राप्नुवन्ति ॥

इदानों सदयः शैौचविधिमाह ।

न तेषामशुभं किंचित्पापं वा शुभकर्मणाम् । जलावगाहनात्तेषां सद्यः शैौचं विधीयते ॥ ४१ ॥ तेषामनाथ ब्राह्मणवाहकानामशुभं केशवापनादि पापं वा शव- स्पर्शादिनिमित्त नास्ति यतस्ते शुभकर्माणा विहितानुष्ठातारो ऽतस्तेषा जलावगाहनात्खानमात्रात्सद्यः शैौचं भवति ।

सदाह बृहत्पराशरः ।

प्रेतस्पर्शनसंस्कारैब्राह्मणो नैव दुष्यति ।

वोढा चैवाग्निदाता च सव्यः खात्वा विशुद्धयति ॥ इति । बहनदहनसमुच्चयेऽधिकं प्राणायाममाह । असगोत्रमबन्धु च प्रेतीभूतं द्विजोत्तमम् । वहित्वा दाहयित्वा च प्राणायामेन शुद्ध्यति ॥ ४२ ॥ न समानं गोत्रं यस्यासावसगोत्रस्स च सपिण्डसादकसगोत्रभि वस्तेषां समानगोत्रत्वात् । प्रबन्धुं मातापितृभ्रातृबन्धुभिच द्विजोत्तमं ब्राह्मणं प्रेतीभूतं मृतं वहित्वा दहित्वा च चकारात्खानाग्निस्पर्शनाभ्यां सह प्राणायामेन शुद्धति । तदाहाङ्गिराः ॥

यः कश्चिनिर्हरेत्प्रेतमसपिण्डः कथं च न ।

खात्वा सचैलं स्पृष्ट्राग्निं तस्मिवेवान्हि वै शुचिः ॥ इति । असगोत्रमित्यनेन समानगोत्रयोः सोदक सगोत्रयोर्दहनवहनयेोर्द- शाहमित्युक्तम् । तदाह देवलः ।

विद्वन्मनेोहराख्यव्याख्यासहिता ।

यः समानोदकं प्रेतं बहेद्वापि दहेत वा ।

तस्याशौचं दशाहं स्यादन्येषां तु त्र्यहं विदुः ॥ इति ।

$

S

अन्येषां दाहकादिव्यतिरिक्तानां समानोदकपदं सगोत्रस्याप्युपल- क्षणं समान गोत्रत्वाविशेषात् । सपिण्डाना तु वहनादाभावेऽपि दशा- हमस्त्येवेति न तत्रिमित्तमाधिक्यम् । अत एव देवलः ।

विहितं तु सपिण्डाना प्रेतनिर्हरणादिकम् ।

तेषा करोति यः कश्चित्तस्याधिक्य न विद्यते ॥ इति । बन्धुमित्यनेन बन्धुत्रयवहनादौ त्रिरात्रमुक्तम् । तदाह मनुः ।

असपिण्डं द्विजं प्रेतं विप्रो निहृत्य बन्धुवत् । विशुद्धयति त्रिरात्रेण मातुराप्ताश्च बान्धवान् ॥ इति । बन्धुवत्स्नेहातिशयेन, मातृबान्धवाः पितृबान्धवाच्युपलत्तकाः

सम्बन्धसाम्यात् ।

अनुगमनाशैौचमाह ।

अनुगम्येच्छया प्रेतं ज्ञातिमज्ञातिमेव वा । स्नात्वा सचैलं स्पृष्याग्निं घृतं प्राश्य विशुद्ध्यति ॥४३॥

ज्ञातिं सपिण्डादयतिरिक्त समानजातीयं ब्राह्मणं पूर्वानुवृत्तेः, इच्छ- या कामतोऽनुगम्य सचैलं खात्वानिं स्पृष्टा घृतं प्राश्य विशुध्यति ।

तदाह कूर्मः ।

प्रेतीभूतं द्विजं विप्रो योऽनुगच्छेत्तु कामतः ।

स्वात्वा सचैलं स्पृष्ट्वाति घृतं प्राश्य विशुध्यति ॥ इति ।

।

अज्ञातमेव वा असमानजातीयं चत्रियादिकमप्यनुगम्येदमेव वक्ष्यमाणेन समुच्चितं शुद्धिहेतुरिति वक्तुमज्ञातिमेव वेत्युक्तम् । घृतप्रा- शनं च शुध्यर्थमिति न भोजननिवर्तकं तत्कार्यकारित्वाभावात् ।

विप्रस्य क्षत्रियानुगमनाशीच माह ।

क्षत्रियं मृतमज्ञानाद्वाह्मणेो येोऽनुगच्छति । एकाहमशुचिर्भूत्वा पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ ४४ ॥१३०

पराशर स्मृति:

[ अध्या० ३

यो ब्राह्मणो मृत क्षत्रियमज्ञानान्मौख्यादनुगच्छति स एकाहम- शौचं कृत्वा परदिने सचैलं खात्वानिं सृष्टा पञ्चगव्य पीत्वा शुर्ध्यात | अत्र घृतपञ्चगव्ययाः शुध्यर्थत्वेन समानकार्यत्वाद् घृतप्राशननिवृत्तिः ।

विप्रस्य वैश्यानुगमना शौच प्राह ।

शवं तद्वैश्यमज्ञानाद्राह्मणो ह्यनुगच्छति । कृत्वाशैौचं द्विरात्रं च प्राणायामान् षडाचरेत् ॥ ४५ ॥ यो ब्राह्मणो मृत वैश्यमज्ञानान्मौख्यादनुगच्छति स द्विरात्रमा- शौचं कृत्वा परदिने सचैनं खात्वाग्नि स्पृष्ट्रा पञ्चगव्य प्राश्य षट् प्राणा- यामानाचरेत् पूर्वत्र पञ्चगव्येन घृतस्य निवर्तनात्तदेवानुवर्तते न घृतम् ।

विप्रस्य शूद्रानुगमना शौचमाह ।

प्रेतीभूतं तु यः शूद्रं ब्राह्मणो ज्ञानदुर्बलः । अनुगच्छेन्नीयमानं त्रिरात्रमशुचिर्भवेत् ॥ ४६ ॥ त्रिरात्रे तु ततः पूर्णे नदीं गत्वा समुद्रगाम् । प्राणायामशतं कृत्वा घृतं प्राश्य विशुध्यति ॥४७॥ यो ब्राह्मणो ज्ञानदुर्बलो मुखे मृतं शूद्र स्मशान नीयमानमनु- गच्छेत्स त्रिरात्रमाशौचं कृत्वा पर्यदने समुद्रगा नदीं गत्वा सचैलं स्वात्वाभि स्पृष्टा प्राणायामशतं विधाय घृत प्राश्य विशुर्ध्यात ।

अत्र घृतोपादानं मध्ये पञ्चगव्येन निवर्तितस्य पुनः प्राप्यर्थम् । एवं क्षत्रियस्य वैश्यशूद्रानुगमने एकरात्रद्विरात्रे वैश्यस्य शूद्रानुगमने एकाह इत्यूहनीयम् ।

एवं शूद्रानुगमननिषेधे द्विनैस्ते कथमनुसरणीया इत्यत ग्राह । विनिवर्त्य यदा शूद्रा उदकान्तमुपस्थिताः । द्विजैस्तदानुगन्तव्या एष धर्मः सनातनः ॥ ४८ ॥ उदकान्तमुदकक्रियान्तं विनिवर्त्य कृत्वा प्रशोचसमाप्ताविति यावत् यदा उपस्थिताः स्थितास्तदा द्विजैस्त्रैवर्णिकेरनुगन्तव्याः शोकाप- नोदायानुसर्त्तव्या इर्ति । शूद्रस्य त्रैवर्णिकानुगमने तु सज्योतिः स्पर्श विना-

6.

1

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता ।

१३१

नुगमने शूद्रो नक्तेन शुध्यति” इति पारस्करस्मरणात् । रात्रौ चेत्सूर्योदयेन । एवं ब्राह्मणस्य ब्राह्मणार्थन्तगृहं गत्वा रोदनेऽहोरात्रमन्यथावागस्थिसं- चयात्वानमूर्ध्वमाचमन क्षत्रियवैश्यार्थं तद्गृहे गत्वा रोदने द्विरात्रमन्यथा- बागस्थिसञ्चयादहोरात्रमूर्ध्वं सज्योतिः शूद्रार्थे तद्गृहङ्गत्वा रोदने त्रिरा- जमन्यथावागस्थिसञ्चयाद् द्विरात्रमूर्ध्वमेकाह इति । एवमेवानन्तरैकान्त- राधे रोदनेऽन्येषामपि ज्ञेयं प्रातिलोम्येन रोडने तु खानमेव सर्वेषामि- त्यादि षडशीतिविवृतौ शुद्धिचन्द्रिकायामेवाविष्कृतमिति नेहाच्यते । चेतश्चञ्चलचारुचित्रविषया भुक्तिर्यदि श्रेयसी

मुक्तिवा यदि वाञ्छिताऽभयपरा ऽऽनन्दात्मिका स्थेयसी । तल्लक्ष्मीनिलयं विमृश्य सलयं

गङ्गाम्भसः सर्वदा

तिष्ठ श्रीमधुसूदना द्विकमलासक्त हि नक्तन्दिवम् ॥ १ ॥ धर्माधिकारिकुल कैरव काननेन्दु-

श्रीरामपण्डितसुतेन विनायकेन ।

शास्त्रे पराशरकृते विवृतस्तृतीया-

ऽध्यायः कलावुचितशुद्धिविनिर्णयाय ॥ २ ॥

इति श्रीधर्माधिकारिशमप पिडतात्मजनन्द पचिडतापरनामधेयविनायक- पण्डितकृती पराशरस्मृतिविवृतौ विद्वन्मनोहरायां तृतीयोऽध्यायः ॥

THE UNIVERSITY LIBRARY.

RECEIVED ON

31 JAN 1925

ALLAHABAD.

|| श्रीगणेशायनमः ॥

सुरालयनिवासिनां मरकतप्ररोहभ्रमो

भुवस्तलनिवासिनामसितरत्नयूपभ्रमः । अधोभुवनवासिनां रविसुताजलैाघभ्रम- स्त्रिविक्रमपदक्रमो जयति यन्त्र सोऽभूत्क्रमः ॥ १ ॥

धर्माधिकारिकुल कैरवका ननेन्दु-

श्रीराम पण्डितसुतेन विनायकेन ।

शास्त्रे पराशरकृते क्रियते चतुर्थ-

ऽऽध्याये प्रकीर्णकसुतादिविनिर्णयेोऽच ॥ १ ॥

प्रयोक्तवक्ष्यमाणयेोराचारप्रायश्चित्तकाण्डयोः शेषान् धर्मान्

अन्तरा प्रतिपादयितुं सङ्करकाण्डमारभते । तत्र पूर्वाध्यायान्ते हीनवर्णश- वानुगमन रूपप्रकीर्ण प्रायश्चित्ताभिधानेन बुद्धिस्थे प्रकीर्णक एबोद्वन्ध- नमृतोद्वहनादि प्रायश्चित्तं विधातुं तविन्दामाह ।

अतिमानादतिक्रोधात्स्नेहाद्वा यदि वा भयात् । उद्बन्धनीयात् स्त्री पुमान् वा गतिरेषा विधीयते ॥ १ ॥ १॥

मानमतिक्रान्तोऽतिमानो नीचाधिक्षेपादिस्तस्मादतिक्रोधः पौनः- पुन्येन मम्मोद्घाटनादी क्रोधावेशः सेहभययोरप्यतिशब्दानुषङ्गेखा ति स्नेहस्य द्रोणदशरथादिमरण हेतुत्वमतिभयस्य च महापराधिभृत्यादिमर. यहेतुत्वं स्फुटी भवति ततश्व स्त्री पुमान्या जातिविशेषानादरेण यद्युदुन्धनीयादुद्बन्धनेन गलपाशेन म्रियेत तदेषा वक्ष्यमाणा गतिर्नरक- प्राप्तिर्भवति उदन्धनीयादिति त्र्यादेर्बन्धबन्धन इत्यस्माद्धातोर्विधिलिङि श्नाप्रत्यये कृते व्यत्ययो बहुलमित्यनेन द्विविकरणतायां शपि कृते निष्यदाते ।

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता ।

१३३

प्रतिज्ञातां गतिं दर्शयति ।

पूयशेोणितसंपूर्णे त्वन्धे तमसि मज्जति ।

षष्टिवर्षसहस्राणि नरकं प्रतिपद्यते ॥ २ ॥ पूयशोणिताभ्यां सम्पूर्णेऽन्धे तमसि अन्धतामिस्राख्ये नरकविशेषे षष्टिवर्षसहस्त्राणि मज्जति तत्र च नरकयातनां तावत्कालमेव प्रतिप- दाते प्राप्नोति । तथा चेशावास्यश्रुतिः ।

असूर्य नाम ते लोका अन्धेन तमसा वृत्ताः ।

तास्ते प्रत्याभिगच्छन्ति ये के चात्महता जनाः ॥ इति । वक्ष्यमाणप्रायश्चित्तनिमित्त निषेधति ।

नाशैाचं नोदकं नाग्निं नाश्रुपातं च कारयेत् ।

आशौचं दशाहादि उदकमुदकदानमग्निमग्निदानमनुपातो रोदनं चकारादुहनादि न कारयॆव कुर्यात्प्रत्येकं निषेधेन तदतिक्रमाणामपि प्रत्येकमेव प्रायश्चित्तनिमित्तता गम्यते । अत्र प्रकरणार्थमाह ब्रह्म पुराखे ।

क्रोधात्प्रायं विषं वहिं शस्रमुद्बन्धनं जलम् । गिरिवृक्षप्रपातं च ये कुर्वन्ति नरा धमाः ॥ महापातकिनो ये च पतितास्ते प्रकीर्तिताः । पतितानां न दाहः स्यावान्त्येष्टिनास्थिसंचयः ॥ न चाश्रुपात: पिण्डो वा कार्य श्राद्धादिकं क्वचिद् ॥ इति

उक्तनिषेधातिक्रमे प्रायश्चित्तमाह ।

3

वाढारोऽग्निप्रदातारः पाशच्छेदकरास्तथा ॥ ३॥ तप्तकृच्छ्रेण शुध्यन्तीत्येवमाह प्रजापतिः ।

,

ये तादृशशवस्य बोढारो वाहका अग्निप्रदातारो दाहकाः पाश- च्छेदकरा गलपाशान् छेत्तारस्तथाशब्देनाशौचोदकदानादिकर्तीरश्च ते सर्वे वक्ष्यमाणलक्षणेन तप्तकृच्छ्रेण शुध्यन्तीति प्रजापतिराह । एतच्चाक- मतो दाहादिकरणे कामतस्तु द्विगुणं तदुक्त ब्राह्मे ।

१३४

पराशर स्मृति:

एतानि पतितानां तु यः करोति विमोहितः ।

तप्तकृच्छ्रद्वयेनैव तस्य शुद्धिर्न चान्यथा ॥ इति ।

[ अध्या० ३

एतानि दाहादीनि पूर्वप्रकृतत्वात्, विमोहितो मूर्खः, याप्यत्रो- भयत्रापि कामाकामपदे न स्तस्तथाप्येक गुण्यद्वैगुण्यश्रवणादेव तयोः कामाकामविषय सिध्यति । “विहितं यदकामानां कामात्तद्विगुणं भवे- दिति’ स्मरणात् । उपपातकसंस्कारे प्रायश्चित्तमाहात्रिः ।

उपपातकसयुक्तो मानवो म्रियते यदि ।

तस्य संस्कारकती च प्रजापत्य समाचरेत् ॥ इति ।

उद्बन्धनन्यायमन्यत्राप्यतिदिशति ।

गोभिर्हतं तथेोद्वन्धं ब्राह्मणेन तु घातितम् ॥ ४ ॥ संस्पृशन्ति तु ये विप्रा वोढारवाग्निदाश्च ये । अन्ये ये चानुगन्तारः पाशच्छेदकराश्च ये ॥ ५ ॥ तप्तकृच्छ्रेण शुडास्ते कुर्युव्रीह्मणभोजनम् । अनडुत्सहितां गां च दद्युर्विप्राय दक्षिणाम् ॥ ६ ॥

यथेोबन्धनमृतं तथा गोहतं ब्राह्मणहतं चेति व्याख्येयमन्यथा पौनरुक्त्यात् । गोग्रहण शृयाद्युपलक्षणम् । तदाह ब्रह्मपुराणे । शृङ्गिद्रष्टृनखिव्यालविषवन्हिमहाननैः । सुदूरात्परिहर्त्तव्यैः कुर्वन् क्रोडां मृतस्तु यः ॥ नागानां विप्रियं कुर्वन् दग्धश्चाप्यथ विद्युता । निगृहीतः स्वयं राज्ञा चोरदोषेण कुत्र चित् ॥ परदारान्हरन्तश्च रोषात्तत्पतिर्भिर्हताः असमानैश्व सङ्कीर्ण चण्डालादयैश्च त्रिग्रहम् ॥

कृत्वा तैर्निहितास्तदृच्चण्डालादीन्समाश्रिताः ॥ इति ।

अत्र गवादिभिः क्रीडन् नागानां विप्रियं कुर्वन्, इत्यादिना आत- तायितया बुद्धिपूर्वप्रवृत्त्या मृतानामाशौचाद्यभाव उच्यते । प्रामादिकमरखे तु पातित्याभावादस्त्येवाशैौचम् ।

विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता ।

यदि कश्चित्प्रमादेन म्रियतेऽग्न्युदकादिभिः । तस्याशौचं विधातव्य कर्त्तव्याचेोदकक्रिया ॥

१३५

इयङ्करः स्मरणात् । तदेतान्ये संस्पृशन्ति वहन्ति दहन्ति वा ये चान्येऽनुगच्छन्ति पाशादिकं च्छिदन्ति ते सर्वे तप्तकृक्कू कुर्युरित्यति- दिश्य ब्राह्मणान्भोजयित्वा गोमिथुन दयुरित्युपदिश्यते । तदाह च्यवनः । आत्मघातकस्पर्शनदहन वहने तत्पक् चरेद्वत्सगावी दक्षिणा ब्राह्मणे. ष्विति ।

तप्तकृस्यानेकरूपत्वात्स्वाभिमतस्य स्वरूपमाह ।

त्र्यहमुष्णं पिबेद्वारि त्र्यहमुष्णं पयः पिबेत् । त्र्यहमुष्णं पिबेत्सर्पिवायुभक्षो दिनत्रयम् ॥ ७ ॥ षट्पलं तु पिबेदम्भखिपलं तु पयः पिवेत् । पलमेकं पिबेत्सर्पिस्तप्तकृच्छ्रं विधीयते ॥ ८ ॥ नीरक्षीरघृतवातानामेकैकं प्रतित्र्यहं पट्ज्येकपलपरिमितं पिबेदेवं द्वादशाहसाध्यस्तप्तकृच्छ्रो भवति । तथा च मनुः ।

तप्तकृच्छ चरेद्विप्रो जलतीरघृतानिलान् ।

प्रतित्र्यहं पिबेदुष्णान् सकृत्खायी समाहितः ॥ इति । तप्तपदं च समानकालद्रव्य शीतकृच्छ्रं व्यावर्त्तयति । तथा च यमः |

त्र्यहं शीतं पिबेत्तोय त्र्यहं शीतं पयः पिबेत् ।

यह शीतं घृतं पीत्वा वायुभन्तः परं त्र्यहम् ॥ इति । त्रिराजं चोष्णमास्तमिति मूलपाठे तु त्रिवारमास्य पूरणमुष्णोद- कवाष्यं पिबेदित्यर्थः ।

पतितसंसर्गे प्रायश्चित्त विधातुं तविन्दामाह ।

यो वै समाचरेद्विप्रः पतितादिष्वकामतः । पञ्चाहं वा दशाहं वा द्वादशाहमथापि वा ॥ ६ ॥ मासार्धमासमेकं वा मासद्वयमथापि वा । अन्दार्धमन्दमेकं वा भवेदूर्ध्वं तु तत्समः ॥ १० ॥

१३६

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ३

यो विप्रोऽन्यो वा पतितादिषु पतिता ब्रह्महादयो वक्ष्यमाणा- श्चत्वार आदिशब्देनातिदिष्टपातित्यानां पतितापत्यादीनां यहणं “पति- तोत्पचः पतितो भवतीति” वसिष्ठस्मरणात् । तेषु च पञ्चाहं दशाहं द्वाद- शाहं पत्तं मासं मासद्वयं परमास संवत्सरं वा समाचरेत्सम्यगाचारं वक्ष्यमाणासनादिभिर्व्यवहारं कुर्यात्सोऽपि पापभाग्भवतीति सम्बन्धः । तथा च वयति द्वादशान्ते ।

ग्रासनाच्छ्यनाट्यौनात्सम्भाषामहभोजनात् ।

सङ्क्रामन्तीह पापानि तैलबिन्दुबिम्भसि ॥ इति । संवत्सरा दूध्वं तु पतितसंसर्गेण तत्समः पतितसमो भवेचतु पतितः,

राजसमा मन्त्रीतिवत् ।

तथा च पाने । महापातकिन उपक्रम्य

एतैः सह समायोगं यः करोति दिने दिने ।

तुल्यतां याति सेोऽप्याशु कला संवत्सरे गते ॥ रति ।

एतैः पूर्वोक्त महापातकिभिः सह दिने दिने प्रतिदिन समायेोगं संसर्ग यः करोति सोऽपि कला संवत्सरे गतेऽतीते स ह्याशु स्वल्यसंस र्गेणापि तुल्यतां साम्यं यातीत्यर्थः । ननु " संवत्सरेण पतति पतितेन सहाचरचि”त्यादिशङ्खादिवाक्यैः संवत्सरमात्रससर्गेण पातित्यस्येवाभि- धानात्कथं संवत्सरानन्तरं संसर्गेण पतितसाम्यमेव न पातित्यमिति चेत । सत्यम् । युगभेदेन व्यवस्थितविषयाणां स्मृतीनामेकमूलत्वासम्भवेनैक- वाक्यात्वाभावात् संवत्सरेण पातित्योत्पत्तौ वक्ष्यमाणवाण्मासिकप्राय- श्चित्तानुपपत्तेश्चात्र सम्पूर्णमहापातकप्रायश्चित्ताभावात् । न च तदन्य- थानुपपत्या संवत्सरशब्दः किं चित्र्युनसंवत्सरपरः कल्प्यः । मुख्यार्थ बाध- काभावेन लक्षणाया अन्याय्यत्वात् । न च वचनान्तरविरोधो बाधकः । तस्यैतच्छास्त्रोत्पत्तिप्रयोजनप्रपञ्चनेनैव परिदृतत्वात् । पातित्यं तु उत्पा- दकाभावादेव न, कला पतति कर्मणेत्यभिधानात् । संसर्गपातित्यस्य युगान्तरविषयत्व न त्रिपाठ्यां व्यवस्थापनात् । अत एव संसर्गदोषः पावे-

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्या सहिता ।

१३०

स्विति कलिवर्ज्यप्रकरणे ऽभिहितमित्यलम् । पृथक् पृथक् व्यवस्थितप्राय श्चितविधानार्थम नेकपक्षोत्कीर्त्तन विधित्सितप्रायश्चित्तस्याल्पताबोधना-

याकामत इत्युक्तम्

इदानीमुक्तपक्षेषु प्रातश्चित्तान्याह |

त्रिरात्रं प्रथमे पक्षे द्वितीये कृच्छ्रमाचरेत् । तृतीये चैव पत्ते तु कृच्छ्रं सान्तपनं चरेत् ॥ ११ ॥ चतुर्थे दशरात्रं स्यात्पराकः पञ्चमे मतः । कुर्याचान्द्रायणं षष्ठे सप्तमे त्वैन्दवद्वयम् ॥ १३ ॥ शुध्यर्थमषृमे चैव षण्मासान् कृच्छ्रमाचरेत् ।

सल्लक्षणमाह विष्णुः । श्रथ कृच्छ्राणि भवन्ति त्र्यहं नाश्नीया- दिति । द्वितीयपक्षे दशाहसंसर्गे कृच्छ्रं प्राजापत्यमाचरेत् । निरुपपदः लच्छ्रशब्दः प्राजापत्यमाचष्टे कृच्छ्र प्राजापत्यमिति देवलवचनात् । तत्स्वरूपमाह मनुः ।

त्र्यहं प्रातस्त्त्र्यहं सायं अहमद्यादयाचितम् ।

त्र्यहं परं तु नाश्नीयात्प्राजापत्यं चरन् द्विजः ॥ इति ।

यद्यपि प्राजापत्यं स्वयमप्युपरिष्टाद्वयति तथापि तस्य प्राना- पत्यद्वयस्यानीयत्वा वेहोपयोगः । तृतीयपत्ते द्वादशाह ससर्गे सान्तपन- माचरेत् । तल्लचणमाह नाबालिः ।

गोमूत्र गोमयं तीरं दधिसर्पः कुशोदकम् ।

एकैकं प्रत्यहं पीत्वा त्वहोरात्रमभोजनम् ॥ कृच्छ्र सातपनं नाम सर्वपापप्रणाशनम् ॥ दूति । यद्यपि

गोमूत्रं गोमयं तीरं दधिसर्पः कुशोदकम् ।

जग्ध्वा परेन्युपवसेत्कृच्छ्रं सान्तपनं चरन् ।

इति याज्ञवल्कीयं द्वैरात्रिक्रमपि कू सातपनमस्ति तथापि तच प्रकृतो- पयोगि द्वितीयपक्षेाक्तात्प्राजापत्याच्यूनत्वात् । न चोदाहृतस्यापि सप्ताह-

१३८

पराशरस्मृतिः

[ अध्या०

m

साध्यत्वात्प्राजापत्यन्यूनतास्त्यत्रेति वाच्यम् । त्रिरात्रोपवासवतः प्राजाप त्यादस्य सप्ताहोपवासात्मकस्य पञ्चगव्याशनक्कशेनाधिकत्वादिति । च- तुर्थ पक्षे पक्षससर्गे दशाहमुपवासमाचरेत् । यदाप्यत्रेोपवासेो न श्रुतस्त- थापि वक्ष्यमाणपराक साहचर्यात्कल्पनीयः । तथाविधव्रतान्तराभावात् । पञ्चमपते माससंगै पराकः कर्तव्यतया मतः । तत्स्वरूपमाह याज्ञ- वल्क्यः । द्वादशाहोपवासेन पराकः परिकीर्त्तित इति । षष्ठपक्षे मासद्वय- संसर्गे वक्ष्यमाणलक्षणं चान्द्रायण कुर्यात् । सप्तमपत्ते पाण्मासिकसंसर्गे ऐन्द्रवं चाद्रायणं तयोर्द्वय कुर्यात् । ऋष्टमपते सवत्सरससर्गे षण्मासप र्यन्त नैरन्तय्येण प्राजापत्यमभ्यसेत् । षण्मासाभ्यासेन च पञ्चदशसं- ख्योऽसौ संपद्यते । शुध्यर्थमिति सर्वशेषः । सवत्सरश्चात्र सावनमानेन यष्ट्यधिकशतत्रयाहोरात्रो गृह्यते । ततश्चाब्दमेक वेत्यादावत्यन्त सयोग- वाचिन्या द्वितीयया नैरन्तर्याभावेऽप्यन्तरित दिवसगणनया षष्यधिकशतत्र यदिवसव्यापित्व ससर्गे साधनीयमेव च पञ्वाहादिपाण्मासिकान्तषु सर्वेषु पत्तेषु ज्ञेयम् । एते च प्रायश्चित्तकल्पा श्रकामतः संसर्गे ज्ञेयास्तथेोपक्र- मात् । कामतः संसगँ त धर्मप्रदीपोक्ताः ।

तु

पञ्चाहे तु चरेत्कृच्छ्र दशाहे तप्तकृच्छ्रक्रम् | द्वादशाहे तु ससर्गे उपवासा दशाचरेत् ॥ पराकस्त्वर्द्धमासे स्यान्मासे चान्द्रायणं चरेत् । मासत्रये तु कुर्वीत कृच्छ चान्द्रायणोत्तरम् ॥ षाण्मासिके तु संसर्गे कृच्छ त्वब्दार्द्धमाचरेत् । संसर्गे चाब्दिक कुर्यादई चान्द्रायणेोत्तरम् ॥ ऋत ऊर्ध्वं तु संसर्गे पडदं व्रतमाचरेत् ॥ इति ।

ननु निमित्तपरिगणने नवमोऽपि पक्ष उपन्यस्तो “भवेदूध्वं तु तत्सम इति तत्कथमत्र प्रायश्चित्तं नोपदिष्टमिति चेत् । सत्यम् । सम- त्वाभिधानेनैव तस्योक्तत्वात् । यथा हि पतितसंसर्गे न पातित्यहेतुः कला पतति कर्मणेत्यभिधानात् संसगदोष इति कलिवर्ज्ये निषेधाश्च । महापातकप्रकरणे तत्प्रायश्चित्तानभिधानाच्च । ततश्च महापातकत्वा.

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता ।

१३६

भावे पापहेतुत्व े च सति समत्वाभिधानेन प्रायश्चित्तमतिदेशेनागच्छ- त्पक्षान्तरव्यवहितत्वादर्द्धमेव भविष्यति गुर्वधिचेपादिष्विव । तथा च

स्मर्यन्त सग्रहकारा: ।

तु

व्रतादिदेशे पादानं समे त्वधं प्रकीर्तितम् |

अतिदेशे स्वतः प्राप्तिः समत्वेचानुमानिकी ॥ इति ।

अत एव धर्मप्रदीपे वर्षाधिकसंसर्गेऽपि षडब्दमेवोक्तम् । श्रत ऊर्ध्वं संसर्ग षडब्दव्रतमाचरेदिति । अनेन कामतोऽपि वर्षाधिकससर्गे पड- ब्दाभिधानेनाकामतस्तादृशससर्गेऽद्धं प्रायश्चित्त कैमतिकन्यायेनैव दर्शि- तमिति सर्व सुस्यम् । एतेन प्रकीर्णकप्रायश्चितप्रस्तावे पतितसंसर्गस्य महापातकस्य प्रायश्चित्ताभिधानमसंगतमिति चोदां निरस्तम् । उक्तक- ल्पानां प्रकीर्णत्वात्

ननु

पापेन पतितेनैषां संसर्ग याति मानवः । स तस्यैव व्रतं कुर्यात्तत्ससर्गविशुद्धये ॥

इति मन्वादिभिः पूर्णप्रायश्चित्ताभिधानात्कथमिदम प्रायश्चि- तमुच्यते । सत्यम् | “संवत्सरेण पतति पतितेन सहाचरत्रि” त्यनेन पूर्वपातित्यमभिधाय तदभिधानात् पातित्ये च पूर्ण प्रायश्चित्तं युक्तमेव । प्रकृते च न पातित्यमभिमतमित्युक्तमेव । नचैवमेभिस्तु संवसेोवै वत्सरं सोऽपि तत्सम इति याज्ञवल्क्यवाक्ये ऽप्यनुं प्रायश्चित्तं व्याख्यायेत समत्वाभिधानादिति वाच्यम् । एते महापातकिनेा यश्च तैः सह संवसेदित्यनेनाहत्य संसर्गिणोऽपि तत्र महापातकत्वोपदेशात् । उक्तपक्षेषु प्रायश्चित्तानुष्ठानानन्तरं तदङ्गतया पक्षसंख्याप्रमाणेन प्रथ- मपक्षे किं चित्सुवर्ण द्वितीये सद्विगुणं तृतीये तत्रिगुणमित्यादि- क्रमेण दक्षिणा दातव्या सुवर्णानीति नपुसकनिर्देशाद्यत्कि चित् परि माणं सुवणं षोडशमापपरिमितं तस्य पुल्लिङ्गसुवर्णशब्दवाच्यत्वा- दिति । पतितोत्यचत्वमपि संसर्गविशेषः । तदाह वसिष्ठः । पतितोत्यवः१४०

पराशरस्मृतिः

[ श्रध्या० ३

पतितो भवति अन्यत्र स्त्रियाः सा हि परगामिनी तामरिक्यामुपेया दिति । कन्योद्वा हे विशेषमाह हारीतः । पतितस्य कन्यां विवस्वामाला- व्याहोरात्रोपोषितां प्रातः शुक्लेन वाससाच्छादा नाहमेतेषां न ममैत इति त्रिरुच्चैरभिदधानां तीर्थेषु गृहेषु बोद्वहेदिति । उपोषितां प्रायश्चित्ता- नन्तरं प्रायश्चित्त त्वाह बौधायनः । अशुचिशुक्रेोत्पचानां तेषां शुद्धिमि- च्छतां प्रायश्चित्त पतनीयानां तृतीयांशः स्त्रीणामंशात्तृतीयानामिति । पतितात्पचानां शुद्धिमिच्छतां पतितप्रायश्चित्तस्य तृतीयांशः प्रायश्चित्तं स्त्रीणां तु तृतीयस्यापि तृतीयेश इत्यर्थः । तत्ससर्गे तु पूर्वोक्तकालेषु पूर्वोक्ता एव प्रायश्चित्तकल्पाः कामाकामाभ्यां विज्ञेयाः ।

वर्षाधिकसंसर्गे तु तत्रापि मुख्यप्रायश्चित्तार्द्धमेव साम्याभिधानसा मयत् । एवमुपपतक्यादिसंसर्गेऽप्युवेयम् ।

एवमुपदिष्टप्रायश्चित्तानि निमित्तान्यभिधायेदानीमुचेयप्रायश्चि

ताभ्यपि कानि चिनिमित्तान्याह ।

ऋतुस्नात्ता तु या नारी भत्तीरं नोपगच्छति । सा मृता नरके याति विधवा च पुनः पुनः ॥ १४ ॥ रजोदर्शन दिनादारभ्य षोडशदिनानि चतुस्तत्र चतुर्थदव से खाता या स्वयमेव भीहूता वा मैथुनाय नोपसर्पति सा मरणानन्तरं नरकम- नूभूय पश्चादनेकजन्मसु पुनः पुनर्विधवा भवति । तथा च नारदीये ।

तु वै भन्त्री नानुयाति त्वरान्विता ।

चाहूता या

सा ध्वाङ्गी जायते पुत्रि दशजन्मानि पञ्च च ॥ इति ।

अत्र चानन्तरवच्यमाणाई कृच्छा पादकृच्छ्रमुनेयम् । स्त्रीणामनुं

प्रकीर्तितमिति न्यायात् ।

न केवलं स्त्येव प्रत्यवैति किं तु पुरुषोऽपीत्याह ।

ऋतुस्नातां तु या भाषां सन्निधैौ नोपगच्छति । घोरायां भ्रणहत्यायां युज्यते नात्र संशयः ॥ १५ ॥

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता ।

૧૪૧

यः पुमान्सविधा विद्यमानः स्वस्थोऽपि सन् द्वेषादिना क्रतुखाता भायां चतुर्थदनादारभ्याषोडशादन्यतमायां रात्रौ नोपगच्छति स घोरायो भ्रूणहत्यायां गर्भ हननप्रत्यवायेन युज्यत इति न संदेहः । तथा च देवलः । यः स्वदारान् ऋतुखाता स्वस्यः सन्रोपगच्छति । भ्रूणहत्यामवाप्नोति प्रजां प्राप्तां विनाश्य सः ॥ इति ।

चाचोवेयं प्रायश्चित्तमाह बृहस्पतिः । ऋतौ न गच्छेद्यो भाषों सो- ऽपि कृच्छाई माचरेदिति ।

न केवल ऋत्वतिक्रमे स्त्रियाः प्रत्यवायः किं त भर्त्रतिक्रमेऽपीत्याह ।

तु दरिद्रं व्याधितं धूर्त्त भर्त्तारं यावमन्यते ।

सा शुनी जायते मृत्वा शूकरी च पुनः पुनः ॥ १६ ॥ नानाविधभोगकामनया दरिद्रं निस्व निरन्तर तच्चित्तानुरज्जना- सामर्थ्यासम्भवात्क्रोधाद्याधितं दीर्घतीव्रामयग्रस्त परस्त्रीसम्भोग सम्भवा- न्मत्सराद्धत्तं परस्त्रीलम्पट भतीरं स्वपति या स्त्यवमन्यते तिरस्करोति सा मृत्वा शुनी भूत्वा पुनः पुनः शूकरी जायते । तथा च ब्रह्माण्डपुराणे ।

कामाद्रोषान्मत्सराद्वा भत्तारं याऽवमन्यते ।

सा सप्तजन्मक यावचारकी स्यान सशयः ॥ इति ।

चचोवेयं प्रायश्चित्तमाहापस्तम्बः । भतुर्व्यतिक्रमे ऋच्छ्रमिति व्यतिक्रमस्तिरस्कारो न व्यभिचारस्तत्र यत्पुंसः परदारेषु तच्चैना चारये द्रुतमित्यनेन प्रायश्चितान्तरामानेन कृच्छ्रप्रायश्चित्तासम्भवात् ।

न केवलंपत्यवमानेनैव स्त्री प्रत्यवैति कि तु तच्छुत्रषा परिहारंग व्रतानुष्ठानेनापीत्याह ।

पत्यैा जीवति या नारी उपोष्य व्रतमाचरेत् । आयुष्यं हरते भर्तुः सा नारी नरकं व्रजेत् ॥ १७ ॥ जीवति पत्या या स्त्री उपवासव्रतयात्रादिकमनुतिष्ठेत्सा भृर्तृप्र- तिकूलानुष्ठानेन तदायुर्हरति स्वयं व निषिद्धानुष्ठानेन नरकं प्राप्नोति । अत एवाहात्रिः ।

१४२

पराशरस्मृतिः

न व्रतेनेोपवासेन धर्मेण विविधेन च ।

[ अध्या० ३

नारी स्वर्गमवाप्नोति प्राप्नोति पतिपूजनात् ॥ इति । तर्हि पतिशुश्रूषाया अविरोधेन तदनुष्ठाने को बाध इत्यत आह । अपृष्ट्रा चैव मत्तीरं या नारी कुरुते व्रतम् ।

सर्व तद्राक्षसान् गच्छेदित्येवं मनुरब्रवीत् ॥ १८ ॥

या स्त्री पतिं पितर पुत्रं वाऽष्पृष्ट्रा अननुमान्य व्रतायाचरेतदनुष्ठितं व्रतादि सर्व राक्षसांस्तर्पयति नास्याभिमतं फलं साधयतीति मनुराह । तदाह मार्कण्डेयः ।

नारी खल्वननुज्ञाता पित्रा भत्र सुतेन वा ।

निष्फलं तु भवेत्तस्या यत्करोति व्रतादिकम् ॥ इति ।

।

।

अस्यापि भर्चतिक्रमरूपत्वात्पूर्वोक्तमेव प्रायश्चित्तम् एवं च पतिशुश्रूषाया अविरोधेन तदनुज्ञयानुष्ठित व्रतादि धर्मजनक स्त्रिया इति पूर्वोत्तरवाक्याभ्यामुक्तं भवति । तदेतत्स्पष्टमाहतुः शङ्खलिखितैा । न व्रतोपवासनियमेज्यादान दमो वानुग्रहकरः स्त्रीणामन्यत्र पतिशुश्रूषायाः काम तु भर्तुरनुज्ञया व्रतोपवासनियमादीनामन्यतमः स्त्रीधर्म इति ।

इदानों स्त्रीणामव्यवहार्यतानिमित्तमाह ।

बान्धवानां सजातीनां दुर्हन्तं कुरुते तु या ।

गर्भपातं च या कुर्यान्न तां सम्भाषयेत्क चित् ॥ १६ ॥

या स्त्रो बान्धवानामसपिण्डाना सजातीनां सपिण्डानां च दुर्वृत्त प्राणवियोगानुकूलं विषप्रयोगाभिचारादिव्यापारं करोति या च गर्भपात - मौषधादिप्रयोगेण करोति तां द्विविधामपि क्व चिदपि निमित्तेन सम्भा पयेत्र सम्भाषणादिभिर्व्यवहरेत्तस्यास्त्याज्यत्वात् । तथा च याज्ञवल्क्यः ।

व्यभिचारादृतौ शुद्धिर्भे त्यागो विधीयते ।

गर्भभर्तृधादौ च तथा महति पातके ॥ इति ।

भर्तृपदं तद्बन्धूनामप्युपलणं “न भत्तारं तद्बन्धन् वा द्विष्यादिति’

शङ्खलिखितस्मरणात् ।

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता |

ननु यथेोक्तप्रायश्चित्तानुष्ठाने कुतो न व्यहार्यतेत्यत आह । यत्पापं ब्रह्महत्यायां द्विगुणं गर्भपातने ।

१४३

प्रायश्चितं न तस्याः स्यात्तस्मात् त्यागो विधीयते ॥ २० ॥

यहनने पापं तदर्भपातने द्विगुणं भवति ब्राह्मणगर्भ विषय- मेतत् । ब्रह्महत्यापापद्वैगुण्याभिधानात् ततश्चायमर्थः । यत्र गर्भत्व न तत्र ब्राह्मण्य यथा क्षत्रियगर्भे, यत्र ब्राह्मण्य न तत्र गर्भत्वं यथेो त्यचे, ब्राह्मणगर्भे चोभयमपीति परस्परासङ्कीर्णमेकत्र विद्यमानं पापद्वै गुण्यनिमित्तं भवति पृथग्निषेधविषयत्वात् । यथा सवनस्य ब्राह्मणवधे ‘द्विगुणं सवनस्ये तु ब्राह्मणे व्रतमादिशेदिति” तद्वैगुण्यात् । अत एव गोगर्भबधेऽप्यङ्गप्रत्यङ्गसपूर्ण द्विगुणं गोत्रतं चरेदिति व्रतद्वेगुण्यं वक्ष्यति । एवं क्षत्रियादिगर्भेष्वप्युच्चेयम् । नन्वेवं पापद्वैगुण्य प्रायश्चित्तद्वैगुण्यमस्तु द्विगुणं गवतं चरेदिति न्यायादत श्राह । तस्या ब्राह्मयादिगर्भघाति- न्याः प्रायश्चित्त व्यवहारापादकं नास्ति ।

नीचाभिगमनं गर्भपातनं भर्तृहिंसनम् ।

विशेषपत्तनीयानि स्त्रीणामेतान्यपि

ध्रुवम् ॥

इति योगिस्मरणात् । तस्मात्तस्यास्त्याग एव विधीयते । तथा च योगीश्वरः । गर्भे त्यागो विधीयते गर्भभर्तृवधादे। च तथा महति पातक इति । त्यागश्च धर्मकार्यसम्भोगयोरेव न त्वात्यन्तिकः ।

पतितानामेष एव विधिः स्त्रीणा प्रकीर्तितः । वासेो गृहान्तिकं देवमन्त्र वास: सरक्षणम् ॥

इति तस्यैव स्मरणात् । ननु हत्वा गर्भमविज्ञातमेतदेव व्रतं चरे- दिति मनुना ब्रह्महत्यावतातिदेशात्कथं तदभाव इति चेत् ।

सत्यम् । तस्यामुष्मिकनरकादिनिवर्तकत्वऽप्येहिकव्यवहाराना- पादकत्वात् । तथात्वे त्याग विधिविरोधस्य दुष्परिहरत्वात् । तस्मात्प्रा यश्चित्ताचरणेऽपि तस्या व्यवहार्यत्व नास्तीति सर्ववचनानामविरोधः । प्रायश्चित्त च गर्भगतवणीनुसारेण कल्प्यम् । गर्भहा च यथावर्णमिति

१४४

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ३

स्मरणात् । एतदप्यनिर्णीतस्त्रिपुल्लिङ्गे । हत्वा गर्भमविज्ञातमिति स्मर- यात् । विज्ञाते तु तत्तदुधनिमित्तमेव । एतदपि स्वपतिनिहितगर्भविष. यम् । जारगर्भबधे तु प्रायश्चित्तविशेषश्च तु विंशतिमतेऽभिहितः । गर्भपाते विनिर्दिष्टं यथावर्णो विधिव्रतम् । नारगर्भे विशेषः स्यादयथोक्तमृषिभिः पुरा ॥ ब्रह्मगर्भवधे कृमन्दं सान्तपनाधिकम् । चत्रगर्भवधे चैव चरेच्चान्द्रायणद्वयम् ॥ वैश्यस्य चैन्दवं प्रोक्तं पराकः शुद्रघातने । प्रायश्चित्तमिदं प्रोक्त गर्भपाते विशेषतः ॥ इति । इदानों नास्तिक्ये तूपपातके प्रायश्चित्तमुचेतुं तचिन्दामाह । न कार्यमावसथ्धेन नाग्निहोत्रेण वा पुनः । स भवेत्कर्मचण्डालेो यस्तु धर्मपराङ्मुखः ॥ २१ ॥

यः श्रुतिस्मृत्युक्तधर्मेभ्यः पराङ्मुखस्तेषामहिकामुष्मिकफल साधक- त्वाभावाङ्गीकारेणाननुष्ठाता स जन्मना ब्राह्मणादिरपि कर्मणा चण्डा- लो भवेत् यतस्तस्यैवमुक्तिरावसथ्येन स्मार्तीग्निना अग्निहोत्रेण वा नका- येन प्रयोजन प्रत्यक्षेण फलानुपलम्भात् । को हि तद्वेद यदमुष्मिन् लो कोऽस्ति वा नवेति श्रुत्या च सशयाविष्करणात्तत्फलसद्वावे किं प्रमाण- मिति । अत्रोत्रेयं प्रायश्चित्तमाह वसिष्ठः । नास्तिकः लहू द्वादशरात्र चरित्वा विरमेवास्तिक्याचास्तिकवृत्तिस्त्वतिमिति । सकृद सलवा- स्तिक्ये कृक्ातिकका वित्यर्थः । अत्यन्ताभ्यासे तु शंखः । नास्तिके नास्ति- कवृत्तिः संवत्सरं ब्राह्मणगृहे भैत्यं चदिति ।

नास्तिकनिन्दाप्रसङ्गेन बीजिक्षेत्रियाः पित्रोरपि तामुचेतुं पुत्रभेदक- धने लौकिको तौ दृष्टान्तयति ॥

ओघवाताहतं बीजं यस्य क्षेत्रे प्ररोहति ।

स क्षेत्री लभते बीजं न बीजी भागमर्हति ॥ २२ ॥ ओघो जलप्रवाहो बातो वात्या तयोरन्यतरेण परक्षेत्रादादृतं

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता ।

१४५

शाल्यादिबीजं यस्यान्यस्य क्षेत्रे प्ररोहति स क्षेत्री बीजं बीजजन्यं फलं लभते न तु बीजीति लोके प्रसिद्धमेवेति ।

एव दृष्टान्तमुक्का दाष्टान्तिकमाह ।

तद्वत्परस्त्रियाः पुत्रौ द्वौ सुतौ कुण्डगोलको ।

पत्यैा जीवति कुण्डस्तु मृते भर्तरि गोलकः ॥ २३ ॥ परेण सङ्गता स्त्रो परस्त्रा तस्या: परस्त्रियाः सकाशात्परबीजेन सुतावुत्पचा यो द्वौ कुण्डगोलको पुत्रौ तावपि तद्वत्पूर्वोक्तन्यायेन यस्य भार्ययामुत्पत्वा तस्यैव नेोत्पादकस्येति । यथा

गोऽश्वोदासीषु महिष्यजाविकासु च ।

नोत्पादकः प्रजाभागी तथैवान्याङ्गनास्वपि ॥

इति मनुस्मरणात् । तावेव लक्षयति जीवति पत्यौ जारोत्पन्नः कुण्डः कुण्डसज्ञः, मृते तस्मिन् जारोत्पन्नो गोलकसंज्ञश्चेति । “अमृते च मृते चैव जारजा कुण्डगोलकाविति” स्मरणात् । तयोश्च यदापि वर्णलक्ष- गाभावेनासंस्कार्यत्व प्रतीयते तथापि वचनात्सस्कारः कार्यः । तथा च ब्रह्मपुराणे । षण्ठादीनुपक्रम्य “एवमेव द्विजैजीता संस्कार्थी कुण्डगेोलका- विति” स्मरणात् । तयोर्मध्ये जारस्य गर्भेौत्पादने वक्ष्यमाणपारदार्यप्राय- श्चित्ताद्विगुण प्रायश्चित्तम् ।

गमने तु व्रतं यत्स्याद्गर्भे तु द्विगुणं भवेदित्युशन : स्मरणात् । क्षेत्रिणस्तु द्वादशान्तं वक्ष्यमाण सामान्य प्रायश्चित्तम्,

चान्द्रायणं यावकं च तुलापुरुष एव च । गवा चैवानुगमन सर्वपापप्रणाशनम् ॥

इतिज्ञेयम् । व्यभिचारिण्यास्तु दशमे वक्ष्यति ।

तर्हि बीजिनः कः पुत्र इत्यत श्राह । औरसः क्षेत्रजचैव दत्तः कृत्रिमकः सुतः ॥ दद्यान्मता पिता वापि स पुत्रो दत्तको भवेत् ॥ २४ ॥

यः क्षेत्रजः स्वक्षेत्रे संस्कृते स्वयमुत्पादितः स चैौरसः स एव बीजिनो मुख्यः पुत्रस्तदाह मनुः ।

૧૧

૧૪

परासर स्मृति:

स्वक्षेत्रे संस्कृतायां तु स्वयमुत्पादितश्च यः ।

तमोरस विजानीयात्पुत्र प्राथमकल्पिकमिति ॥

[ अध्या० ३

ननु क्षेत्रजः पृथगेव कथं न गण्यते तस्याप्यन्यत्र पुत्रत्वेन परिग- शानादिति चेन्मैवम् । कला नियोगनिषेधेनैव तस्याप्रसक्तेः ।

क्षेत्रनश्चैव बोजी च द्वावेतौ निरयं गतौ ।

न रक्षति च यो दारान् परदाराश्च गच्छति ॥

इति महाभारते कलिप्रक्रमे निन्दाश्रवणाच्च । तस्मादाथापूर्वमेव साधीयः । तर्हि तदभावे कथमित्यन ग्रह | दत्त इति दत्तो माता- पितृभ्यामन्यतरेण वान्यस्मै । तल्लक्षणमाह मनुः ।

माता पिता वा दद्याता यमद्भिः पुत्रमापदि ।

सदृश प्रीतियुक्त स ज्ञेयेो दत्रिमः सुतः ॥ इति । आपदि प्रतिग्रहीतुरपुत्रत्वे, सपुत्रत्वे तु तस्यैव दोषः । अपुत्रेणैव कर्तव्यः पुत्रप्रतिनिधिस्तथा ।

पिण्डोदकक्रिया हेतोर्यस्मात्तस्मात्प्रयत्नतः ॥

इत्यस्मरणात् | आदि दुर्भिक्षादौ । श्रनापदि दाने दातुदोष इति प्राञ्चः । स च भ्रातृपुत्र एव कार्यः ।

भ्रातृणामेकजातानामेकश्चेत्पुत्रवान्भवेत् ।

सर्वे ते तेन पुत्रेण पुत्रिणो मनुरब्रवीत् ॥

इतिमनुस्मरणात् । नेद यथा श्रुतमर्थवत् । अपुत्रदायाधिकारि- क्रमे भ्रातृपुत्राणां पञ्चमस्थानस्थितिविरोधात् । पिण्डाधिकारेऽपि पत्नी भ्राता च तज्जश्चेति तृतीयस्थानस्थितिविरोधाच्च । किं तु पुत्रोकरण भ्रातृपुत्रस्य सम्भवे नान्यस्यत्येवमर्थम् ।

तथा व बृहत्पराशरः ।

अपुत्रस्य पितृव्यस्य तत्पुत्रेो भ्रातृजेो भवेत् ।

स एव तस्य कुर्वीत पिण्डदानोदकक्रियामिति ॥

तस्मात्स एवादौ पुत्रः कार्यः । एवं चैकस्यापि तस्यानकैरपि भ्रातृभिः

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता ।

1

१४०

पुत्रीकरणमनेन सिद्धम् ततश्च न त्वेवैक पुत्र दद्यात्प्रतिगृह्णीयादुति निषेधस्यात्रानवकाशः । तेनेत्येकत्व निर्देशात् । तदसम्भवे त्वदूरबान्धव बन्धुचिकृष्ट एव प्रतिगृहीयादिति च वसिष्ठाक्तो ज्ञेयः । अदूरवान्धव- मित्यत्यन्त देशभाषाविप्रकृष्टस्य निषेधः । तद्धर्मानाह मनुः ।

गोत्ररिक्य जनयितुर्न भजेदचिमः सुतः ।

गोत्ररिक्यानुगः पिण्डा व्यपैति ददतः स्वधा ॥ इति । स्यार्थः, दत्तः पुत्रेो जनकस्य गोत्ररिवथे न भजते तत्रिमित्तदशाहादि न प्राप्रातीर्थः । अनेनान्यगोत्रस्यापि पुत्रीकरणमनुज्ञातं पुत्रं ददतश्च जनकस्य दत्तपुत्रकर्तृकस्वधा श्राद्धमपैति दत्तस्य जनकश्राद्धे नाधिकार इत्यर्थः । यतो गोत्ररिक्यानुगः पिण्ड इति । पुत्रान्तराभावे तु तस्यापि रिक्यश्राद्धाधिकारोऽस्त्येव ।

अपुत्रेण परक्षेत्रे नियोगोत्पादितः सुतः । उभयोरप्यसैौ रिक्यी पिण्डदाता च धर्मतः ॥

इति न्यायसाम्यात् ।

दत्तः पुत्रः पितुः कुर्याज्जनकस्य मृते ऽहनि । गङ्गाया च ततेोऽन्यत्र न पुत्रान्तरसत्रिधैा ॥

इति शातातपस्मरणाच्च । इदमपि दानानन्तरं जनकस्यापुत्रत्वे, दानकाले त्वेकस्य दाननिषेधात् । भ्रातृपुत्रस्य त्वेकस्याप्यनेकपुत्रत्वे वि- शेषमाहापस्तम्बः । यदि द्विपितास्यादेकैकस्मिन् पिण्डे द्वै। द्वावुपलक्षये- दिति । द्विपितेति द्विपितामह द्विप्रपितामहस्याप्युपलक्षणं न्यायसा- म्यात् । द्वौ द्वाविति वीप्साश्रवणाच्च । एवमन्येषामपि द्विपितृकाणां द्रष्ट व्यम् । तयाहव्यतिरिक्तेषु सर्वश्राद्धेष्वयं विधिज्ञेयः । तस्योभयत्रापि सापि - ण्डर्यान्त्र पुरुषमेव ।

दत्तकानां तु पुत्राणा सापिण्यं स्यात्रिपुरुषम् । जनकस्य कुले तद्वगृहीतुरिति धारणा ॥

इतिस्मरणात् ।

त्रिपुरुषमात्मानं विहायात्मना सह चतुः पुरुषं ज्ञेयम् ।

१४८

पराशर स्मृति:

चयाणामुदकं कार्यं त्रिषु पिण्डः प्रवर्तते ।

चतुर्थः सम्प्रदातैषां पञ्चमेो नेोपपद्यते ॥

[ अध्या० ३

इति मनुस्मरणात् । आपस्तम्बेन प्रपितामहपर्यन्तमेव द्वयोः पिण्डदानस्मरणाच्च । एकत्रावयवान्वयरूपं सपिण्डयमपरत्र निर्वाप्य पिण्डान्वयरूपमिति विशेषः । तस्य गोत्रद्वयेऽप्यनुद्वाहः ।

झामुष्यायणका ये स्युर्दत्तकक्रीतकादयः ।

गोत्रद्वयेऽप्यनुद्वाहः शुङ्गशैशिरयोर्यथा ॥

इति स्मरणात् ।

तस्य परिवेदन दोषोऽपि नास्ति दत्तत्वात् । भिनादरे च दत्ते च पितृव्यतनये तथा ।

दाराग्निहोत्रसयोगे न दोषः परिवेदने ||

इति गौतमस्मरणाच्च । तथा परिवित्तिदोषोऽपि न समत्वात् । तथा मातामहा अपि तस्य प्रतिग्रहीतृमातृपितर एव पितामहन्यायस्य मातामहेष्वपि तुल्यत्वादिति दिक् । तर्हि तस्याप्यभावे कथमित्यत ग्राह कृत्रिमक इति कृत्रिमकः स्वयमेव त्व मे पुत्र इति कृतः । तल्लक्ष- णमाह मनुः ।

सदृशं तु प्रकुर्यादयं गुणदोषविवर्जितम्

1

पुत्र पुत्रगुणैर्युक्तं स विज्ञेयस्तु कृत्रिमः ॥ इति ।

एतच्च मातापितृविहीनस्य तदनुज्ञातस्य वा सम्भवति अन्यथा पारतन्त्र्यात् । ततश्चान्योत्पचाना मध्ये कलावेतौ द्वावेवाभ्यनुज्ञा येते व्यभिचारोत्पत्रत्वाभावात् । ननु ।

अप्रशस्तास्तु कानीनगूठोत्पन्नः सहेाढजः । पौनर्भवश्च नैवैते पिण्डरिक्याशभागिनः ॥

इति विष्णुस्मरणाद्गठेोत्पचः कानीनपानभर्वसहोठजानां व्यभि- चारोत्पन्नत्वेनाप्रशस्तत्वेऽपि पुत्रिकापुत्रक्रीतात्सृष्टदत्तात्मनामतथात्वेन कुतो न परिगणनमिति चेत् ।

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता ।

૧૪

सत्यम् । तथापि दोषान्तरकलङ्कतत्वेनापरियहस्तेषामिति बदामः । तथा हि दत्तायाः कन्यायास्तत्पुत्रस्य वा परियहे फलप्रत्या- वृत्तिर्भवति यथा दत्ताया गोः स्वक्षीरादेवी प्रत्यावृत्तिरिति सा च निन्दि- ता वसिष्ठेन । अभ्रातृकाः पुंसः पितृनभ्येत प्रतीचीनं गच्छति पुत्रत्व- मिति अभ्रातृका कन्या प्रतियहीतुः पुंसः सकाशात्स्वरूपेण फलद्वारा वा पितृनेवाभ्युपैति तेन प्रतीचीनमेव विपरीतमेव पुत्रत्व प्राप्नोतीति नासावुत्कृष्टेति । क्रीतस्तु क्रमेणैव दुष्टः । तथा हि पुत्रोत्पत्त्यर्थं क्रीता- या भायाया अपि यत्र निन्दितत्वं तत्र कि साक्षात् क्रीतस्य पुत्रस्य वक्त-

व्यम् । तदुक्तम्

1

।

क्रयक्रीता तु या नारी न सा पव्यभिधीयते ।

न सा दैवे न सा पित्र्ये दासों ता कवयो विदुः ॥ इति । स्वयंदत्तोत्सृष्टयोस्तु मातृपितृपरित्यागनिदानानेकदोषोत्प्रेक्षणा-

देव दुष्टत्वमिति ।

अत एव मनुः ।

मातापितृविहीनो यस्त्यक्तो वा स्यादकारणात । आत्मान स्पर्शयेदास्मै स्वयन्दत्तस्तु स स्मृतः ॥

मातापितृभ्यामुत्सृष्ट तयोरन्यतरेण वा ।

यं

पुत्र परिगृहीयादपविद्धः स उच्यते ॥

इति द्वयोरपि मातापितृपरित्यागेनैव स्वरूपमुदकीर्तयत् । तस्मा- दुक्तरीत्या अन्योत्पत्रेषु द्वावेव पुत्रावुत्सृष्टावित्याचार्यभिप्रायः सिद्धः | तयोरपि दत्तक एव कलावुत्कृष्ट इत्यभिप्रेत्य तल्लक्षणमाह । यं मातापि- तरी दद्यातां दत्तक इति । अनेन च दत्तकलक्षणकरणेन पुत्रप्रतिनिधिषु दत्तकस्यैव मुख्यत्वं नान्यस्येति सूचितम् ।

अनेकधा कृताः पुत्राः ऋऋषिभिर्ये पुरातनैः ।

न शक्यास्तेऽधुना कर्तुं शक्तिहीनतया नरः ॥

इति बृहस्पतिस्मरणात् । दत्तौरसेतरेषां तु पुत्रत्वेन परियह१५०

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ३

इत्यन्यनिषेधाच्च । कृत्रिमपरिगणनं त्वत्र कथं विद्वौयतामाश्रित्येति किं बहुना ।

एवं प्रसक्तानुप्रसक्त परिसमाप्य प्रक्रान्तं प्रायश्चित्तमेवानुस्मरनुप- पातके परिवेदने तद्विधातुमादौ तचिन्दामाह ।

परिवित्तिः परिवेत्ता च यया च परिविद्यते ।

सर्वे ते नरकं यान्ति दातृयाजकपञ्चमाः ॥ २५ ॥ ज्येष्ठेऽनूठे कनीयानुदुहन्परिवेत्ता ज्येष्ठः परिवित्तिः यया कन्यया परिविद्यते कनीयान्सा परिवेदिनी यश्च ता ददाति पित्रादिः स परिदायी यश्च तत्र याजकस्स परियष्टा ते सा च तैौ च ते दातृसहितो याजको दातृयाजकः स पञ्चमो येषा ते सर्वे नरकभाजेो भवन्ति । तथा च हारीतः । ज्येष्ठेऽनिविष्टे कनीयाविविशन्परिवता भवति परिवित्तियैष्टः परिवेदिनी कन्या परिदायी दाता परियष्टा याजकस्ते सर्वे पतिता इति । पतिता इत्यत्र नरकेष्विति शेषो योजनीया वास्तवपातित्ये वक्ष्यमाण- प्रायश्चित्तानुपपत्तेः । ज्येष्टश्व सोदरो विवक्षितः “सोदर्ये तिष्ठति ज्येष्ठे न कुर्याद्वारसंग्रह “मिति गर्गस्मरणात् । यमयोस्तु ज्येष्ठ निर्णयमाह मनुः । जन्म ज्येष्ठेषु चाह्नानं सुब्राह्मण्यास्वपि स्मृतम् ।

यमयोश्चैव गर्भेषु जन्मतो ज्येष्ठता स्मृता ॥ इति । यस्यादौ गर्भात्पत्तिः स ज्येष्ठः । तथा च स्मृत्यन्तरम् । यदा विशेद्विधाभूतं बीजं शुक्रं परिचरत् ।

तदा भवेद्विधा गर्भः सूर्तिर्वेशविपर्ययादिति ॥ इदानों तत्र प्रायश्चित्तमाह ।

द्वौ कृछौ परिवित्तेस्तु कन्यायाः कृछ्र एव च । कृछ्रातिकृछ्रो दातुस्तु होता चान्द्रायणं चरेत् ॥ २६ ॥ परिवित्ते । कृच्छौ प्राजापत्या शुध्यर्थं चरणीयैौ तु शब्दः परिव- तुरप्येतत्प्रायश्चितप्राप्यर्थ. ।

अत एव यमः ।

1

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता ।

૧૫૧

कृच्छौ द्वयोः पार्शिवत्त्ये कन्यायाः कृच्छ्र एव च । अतिकृच्छ्रं चरेद्दाता होता चान्द्रायण चरेदिति ॥

द्वयोः परिवित्तिपरिवेत्रोः कन्यायाः परिवेदिन्याः ऋछ्रः शोधकः कन्यादातुः कृछ्रातिकृक्कू, तल्लक्षणमाह याज्ञवल्क्यः । कृछ्रातिकू: पयसा दिवसानेकविंशतिमिति । होता हात्रयिता याजकः, चान्द्रायणं वक्ष्यमाणलक्षणं चरेदिति । परिवेत्तुः प्रायश्चितानन्तरं कर्तव्यमाह वसिष्ठः । “परिविन्दानः क्रुद्धातिको चरित्वा तस्मै दत्वा पुनर्वशेत तां चैत्रोपय च्छेतेति” । तस्मै ज्येष्ठाय तामूढां कन्या दत्वा निवेद्य तदनुज्ञातः पुनर्निविशेष पुनरुद्वहेत् कामित्याकाङ्क्षाया तामेवोपयच्छेतेति । अयमेव न्यायो ज्येष्ठकनिष्ठयोराधानव्युत्क्रमे भगिन्योर्विवाहव्युत्क्रमे चानुसन्धेयः । अत एव गौतमः । परिवित्तिपरितृपर्यहितपर्यधात्रये दिधिषूपतीना सवत्सरं प्राकृतं ब्रह्मचर्यमिति । अयेदिधिष्वादौ विशेषमाह वसिष्ठः । अयेदिधिषूपतिः कृन्दुदाशरात्र चरित्वा निविशेत ता चैवेोपच्छे विधि- पूपतिः छातिको चरित्वा तस्मै दत्वा पुनर्नविशेतेति । अयेदिधि- षूपतिः कनिष्ठापतिस्ता परित्यज्य प्राजापत्य कृत्वा निविशेत उद्वहेत् । कामित्याकाङ्क्षायां तां चैवेति स्वपरिणीतामेवेति दिधिषूपति ज्यैष्टापति- स्तां तस्मै कनिष्ठापतये पूर्ववद्दत्वा क्राति कृत्वा पुनः स्वपरिणी तामेशद्वदिति । यत्तु परिवित्तिपरिवेत्तृकन्यादानृयाजकाना द्वादशरात्रं सक्तुप्राशन ब्राह्मणतर्पण च ता पुनर्भुवमाचक्षते न भूयश्चैनामभिगच्छे- दिति सुमन्तुवचने पुनस्तदुपगमननिषेधनं तज्ज्येष्ठस्य कनिष्ठोठाविवाह- निषेधार्थं न कनिष्ठस्यैव स्वोढाविवाहनिषेधार्थं ता चैवोपयच्छेदिति वसिष्ठस्मरणात् ।

ततश्च तस्मै दत्वेत्यनेनोपकल्पनमात्रमिति सिध्यति । एतेन परिवेदिन्ययेदिधिष्वादीना भार्यात्वमेव नोत्पदाते व्युक्तमविवाहादिति परास्तम् । तां पुनर्भुवमाचक्षत इति लिङ्गात् अयेदिधिष्वादेर्लक्षणमाह देवलः ।

૧૫૨

पराशर स्मृति:

ज्येष्ठायां यद्यनूढायां कन्यायामूझतेऽनुजा ।

सा चाग्रेदिधिषज्ञेया पूर्वा तु दिधिः स्मृतेति ।

[ अध्या० ३

चकारात् पितृष्वस्रादिदुहितृपरिणयनेऽपि स्मृत्यन्तरोक्त प्रायश्चि- त्तमभ्यनुज्ञातम् । तदाह सुमन्तुः । पितृस्वसृसुतां मातुलसुतां मातृसगोत्रा समानार्षेयां विवाद्य चान्द्रायण चरेत् परित्यज्यैना बिभृयात् । शाता- तपोऽपि ।

॥

परिणीय सगोत्रां तु समानप्रवरा तथा । कृत्वा तस्यास्तु ससर्गमतिक्कू समाचरेत् ॥ मातुलस्य सुतामुढा मातृगोत्रा तथैव च ।

समानप्रवरां चैव त्यक्का चान्द्रायणं चदिति ॥

व्युत्क्रमविवाहे तु प्रायश्चित्तमाह शातातपः । ब्राह्मणेो राजन्या- पूर्वे द्वादशरात्रं चरित्वानिविशेत ता चैवोपयच्छेद्दू वैश्यापूर्वस्तप्त- कृच्छ शूद्रापूर्वे कृच्छ्रातिक्रमिति । राजन्यापूर्वी कृतब्राह्मणीविवाह एव राजन्यां परिणेतेत्यर्थः । एवमन्यत्राप्याम् । ताश्चैवेोपयच्छेदिति परि- वेदनेन व्याख्यातम् ।

उक्तस्य परिवेदनप्रत्यवायस्य क चिदपवादमाह ।

कुब्जवामनषण्ढेषु गगदेषु जडेषु च ।

जात्यन्धे बधिरे मूके न दोषः परिविन्दतः ॥ २७ ॥ कुब्जो वक्रपृष्ठवंशः वामनः खर्वः षण्ठो नपुंसको गद्दोऽस्पष्टवाक् जडो विकलान्तकरणः । जात्यन्धो जन्मान्धः बधिरः श्रोत्रेन्द्रियवकलः मूको वागिन्द्रियहितः चकाराद्देशान्तरस्थादीनां ग्रहणम् । तथा च

कात्यायनः ।

देशान्तरस्यक्लीबैकवृषणान सहोदरान् । वेश्याभिसक्तपतितशुद्रकल्पातिरोगिणः ॥

जडमूकान्धर्बाधरकुब्जवामनकुम्बकान् । प्रतिवृद्धानभायाश्च कृषिसक्तान्परस्य च ॥ धनवृद्धिप्रसक्तांश्च कामतः कारिणस्तथा ।

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता ।

कुलटोन्मत्तचौराश्च परिविन्दन दुष्यति ॥ इति । देशान्तरस्थस्य प्रतीक्षाकालमप्याह ।

स एव ।

धनवार्धुषिकं राजसेवकं कर्ध तथा ।

प्रोषितं च प्रतीक्षेत वर्षत्रयमपि त्वरन् ॥

१५३

अत्रापिशब्दसूचितं कालान्तरमाह वसिष्ठः । त्रट्टी द्वादश वा वर्षाणि ज्येष्ठभ्रातरम निविष्टमप्रतीक्षमाणः प्रायश्चिती भवतीति । एक- वृषणेोऽण्डवृद्धिमान् कुम्बो भग्नपादः अभार्थी मृतभायें नैष्ठिकब्रह्मचारी वा कामकारीच्छया विवाहनिवृत्ता वेदमार्गनिवृत्तो वा तदेतान्परि- विन्दता न दोष इति । ननु जडमूकादीना गात्र्युच्चारणसामर्थ्याभावात्

। उपनयनमेव न सम्भवति कुतस्तरा विवाहः कुस्तिमा च परिवेदनदोषो यस्यायमपवाद इति चेत् । मैत्रम् | ब्रह्मपुराणे तेषामप्युपनयनस्मरणेन विवाहसम्भवात् । तथा हि ।

ब्राह्मण्या ब्राह्मणाज्जातो ब्राह्मणः स इति श्रुतिः । तस्माच्च षण्ठबधिरकुनवामनपङ्गुषु । जडगद्दरोगार्त्तशुष्काङ्क्ष विकलाङ्गषु ॥ मत्तोन्मत्तेषु मकेषु शयनस्ये निरिन्द्रिये । ध्वस्त पुंस्त्वेषु चैतेषु संस्काराः स्युर्यथोचितम् ॥ सस्कारमन्त्रहोमादीन् करोत्याचार्य एव तु । उपनेयांश्च विधिवदाचार्यः स्वसमीपतः ॥

आनीयाग्निसमीपं वा सावित्रों सस्पृशन् जपेत् ।

कन्यास्वीकरणादन्यत्सर्वं विप्रेण कारयेदिति ॥

तस्मादस्त्येव तेषामपि विवाहप्रसक्तिरिति तत्कनीयसां परिवेदन-

दोषापवादो युक्त एवेत्यलं विस्तरेण ।

किंच |

पितृव्यपुत्रः सापत्नः परनारीसुतस्तथा ।

दाराग्निहोत्रसंयोगे न दोषः परिवेदने ॥ २८ ॥

१५४

पराशरस्मृतिः

[ अध्या० ३

पितृव्यस्य पुत्रः सापत्रः सपत्नीपुत्रः परनारीसुतो दत्तकादिज्यै ष्ठोऽपि कनिष्ठस्य दारयेोगे विवाहे अग्निसंयोगे आन्याधाने तदुभयरूपे परिवेदने न दोषो न दोषाधायकः । तथा च यमः ।

पितृव्यपुत्रान्सापत्नान् परनारीसुतास्तथा । दाराग्निहोत्रसयोगे न दोषः परिवेदने ॥

गौतमोऽपि ।

भिन्नोदरे दत्तके च पितृव्यतनयेऽग्रजे ।

दाराग्निहोत्रसयोगे न दोषः परिवेदने ॥ इति ।

दाराग्निहोत्रसयोग इत्यनेन परिवेदने निमित्तद्वयमुपन्यस्तम् ।

तदाह मनु |

दाराग्निहोत्रसयोगं कुरुते योऽयजे स्थिते ।

परिवेत्ता स विज्ञेयः परिवित्तिस्तु पूर्वजः ॥ इति ।

तत्र द्वारसयोगे निर्णयः पूर्वमुक्तः । इदानीमग्निसंयोगे निर्णयमाह ज्येष्ठो भ्राता यदा तिष्ठेदाधानं नैव कारयेत् ।

अनुज्ञातस्तु कुर्वीत शङ्खस्य वचनं यथा ॥ २६ ॥

ज्येष्ठो भ्राता सोदरः स्वयमाधानाधिकारी तिष्ठेच्चेत्कनिष्ठेन त्वनुज्ञां विनाऽस्न्याधान न कार्यम् । यदि ज्येष्टोऽनुजानाति तदा तदनुज्ञया कनीयानग्न्याधानं कुर्वीतेति विवाहादग्न्याधाने विशेषा- भिधानाय शङ्खस्य महर्षर्वचनम् ।

तथा च वसिष्ठः ।

।

अग्रजस्तु यदानग्निरादध्यादनुजः कथम् ।

अजानुमतः कुर्यादग्निहोत्र यथाविधीति ॥

अनग्निस्वत्यधिकारेऽनाहिताग्निः । अधिकारिणः पितुस्त्वनुज्ञ-

यापि नाधानाधिकारः । तथा च चतुर्विशक्तिमते ।

ज्येष्ठभ्रात्रा त्वनुज्ञातः कुर्यादग्निपरिग्रहम् ।

ऋनुज्ञातोऽपि सन्पित्रा नादध्यान्मनुरब्रवीदिति ॥

विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहित ।

૧૫૬

अधिकारिणि पितरि त्वनुज्ञा विनापि पुत्रस्याधानाधिकारो

भर्वात तथा च सुमन्तुः ।

पितुर्यस्याग्न्यनाधानं कथं पुत्रस्तु कारयेत् ।

अग्निहोत्राधिकारोऽस्ति शङ्खस्य वचनं यथा ॥ इति ।

नन्वस्तु परिवेदने कन्याया ज्येष्ठ समर्पणानन्तरं पुनस्तेनैव विवाहो वाग्दानानन्तरमनिष्यन्ने विवाहे तु वरवैगुण्ये ज्ञाते कथमित्यत आह ।

नटे मृते प्रव्रजिते क्लीबे च पतिते पतैौ ।

पञ्चस्वापत्सु नारोणां पतिरन्यो विधीयते ॥ ३० ॥ वाग्दानानन्तरं पाणिग्रहात्प्राक् पतावुत्पत्स्यमानपतित्वे पूर्वस्म- न्वरे नष्टे दूरदेशगमनेनापरिज्ञातवृत्तान्ते नारीणा कन्यानामन्यः पतिर्विधी- यते । तदाह नारदः ।

परिया तु यः कन्यां वरो देशान्तरं व्रजेत् । श्रीनृतन्समतिक्रम्य कन्यान्य वरयेद्वरम् ॥ स्त्रीपुसयोस्तु सम्बन्धाद्वरण प्राक् विधीयते । वरणाद्वहणं पाणे: सस्कारोऽषि विचक्षणैः ॥

तयोरनियतं प्रोक्त वरणं दोषदर्शनादिति ।

अयमर्थः । यो वरो वाचा दत्ता कन्या स्वीकृत्य केन चिद्योगेन देशान्तरं गतस्तं वरं जीनृतन् षण्मासानधार्यत्वे कन्याया: प्रतीक्ष्य धा-

र्यत्वे त वर्षमात्रमपि ।

तु

।

प्रदाय शुल्कं कन्याया गच्छेदाः स्त्रीधन तथा ।

धाय सा वर्षमेक तु देयान्यस विधानतः ॥

इति नारदवाक्यात्प्रतीक्ष्य अनन्तरमन्यं वरं सा कन्या वरयेत्तामन्यस्मै दद्यादित्यर्थः । तत्र हेतुमाह स्त्रीपुंसयेोः सम्बन्धात् समागत्प्राक् चितय क्रियते तत्रादौ वरणं कन्याया वरेण भार्यात्वाय प्रार्थनं वरस्य च सम्प्र- दानत्वाय कन्यादात्रा तदेव च वाग्दानं तदनन्तरपाणिग्रहण ततोऽप्य- नन्तर संस्कारः सप्रपदप्रक्रमस्तयोः पाणिग्रहणसप्तपदक्रमयोरपेक्षया वर- यमेवानियतमनियामकं पतिपत्नी सम्बन्धस्य कृतेऽपि “प्रवरणे पतिसम्बन्धः

૧૫૬

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ३

परावर्तते न पाणिग्रहणादावित्यर्थः । तयोरेव भार्यात्वोत्पादकत्वात् । प्रत

एव मनुः ।

पाणिग्रहणमन्त्रैस्तु नियतं दारलक्षणम् ।

तेषा निष्ठा तु विज्ञेया विद्वद्भिः सप्तमे पदे ॥ इति ।

तत्रापि हेतुमाह दोषदर्शनादिति वरणपरावृत्तौ वरदोषदर्शन- मेघ हेतुरित्यर्थः । तदाह गैौतमः । " प्रतिश्रुत्याप्यधर्मसंयुक्ताय न दया- दिति” । तस्माद्वाग्दानानन्तरं पाणिग्रहणात्प्राक् पूर्ववरे नष्टे वरान्तरेण तत्परिणयनं कार्यमिति सिद्धम् । यदान्यस्मै दत्तायां कन्याया पूर्ववरो प्यायाति तदा अनूठा ता स एव लभते ऊढाया तु स्वदत्त द्रव्यमेव लभते न कन्या तदाह कात्यायनः ।

afa

अनेकेभ्योऽपि दत्तायामनूढायां तु तत्र वै पुरागतश्च सर्वेषा लभते तदिमा सुताम् ॥

"

1

अथागच्छेत बोढायां दत्तं पूर्ववरो हरेत् ॥ इति ।

एव मृतेऽपि पूर्ववरे वरान्तरेण तद्विवाहः कार्यः । तथा च वसिष्ठः ।

अद्विवचा च दत्तायां म्रियेतादौ वरो यदि ।

न च मन्त्रोपनीतास्यात्कुमारी पितुरेव सा ॥ इति । मन्त्रोपनयन पाणिग्रहणादिक विना वाचा दानमिवादिरपि दानं

न भार्यात्वोत्पादकमित्यर्थः ।

पदयते ।

अत एव यमः ।

नोदकेन न वा वाचा कन्यायाः पतिरुच्यते ।

पाणिग्रहण संस्कारात्पतित्वं सप्तमे पदे ॥ इति ।

नन्वस्तु वाग्दत्ताया नष्टे पत्यैौ पत्यन्तरविधानं मृते त तचोप-

यस्या म्रियेत कन्याया वाचा सत्ये कृते पतिः ।

तामनेन विधानेन निनो विन्देत देवरः ॥

इति मानवे देवरेण तदुदुहनस्मराणात् । नचैतावतापि समी-

¥

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता ।

૧૫

हितसिद्विरविशिष्ठैवेति वाच्यम् । देवराव सूतोत्पत्तिरित्यनेन कला तत्रि- षेधात् । न च निषेधस्य विवाहानन्तरविधवाविषयत्वमस्तु तस्य नान्य- स्मिन् विधवानारो नियोक्तव्याद्विजातिभिरित्यनेन मनुनैव पूर्व साधारण- तया निषिद्धत्वेन कला विशिष्य तविषेधानुपपत्तेः । तस्माद्वदानानन्तरं मृते पत्या पत्यन्तरविधानमुपपन्नमिति चेत् । सत्यम् । तादृशविवाहस्य वाचनिकत्वेन देवरस्य पतित्वानुपपत्तेर्विशेषनिषेधाच्च । नासावभ्यनुज्ञायते कि तु पतिशब्दस्य मिथ्यापतित्व योग्यो ऽभ्यनुज्ञायत इति न किञ्चि- हूषणम् । अथ वा मृते मृतकल्पे दीर्घतीव्रापद्यस्त इति व्याख्येयम् । दासो दीघामयोऽपि वेति वक्ष्यमाणकात्यायनस्मरणात् । तथा प्रव्रजिते वाग्दा- नानन्तरं वैराग्यातिशयेन सन्यस्ते पूर्वपरे वरान्तराय सा देया । अत एव

कात्यायनः ।

दूरस्थानामवेद्यानां मोक्षमार्गानुसारिणाम् ।

शूराणां निर्वृताना च न देया कन्यका बुधैः ॥ इति । अवेद्या अज्ञेयाः । निर्वृता भोगेषु निर्विण्णाः । तथा ल्कीबे निर्बीजे पूर्ववरे वरान्तरमन्वेषणीयम् ।

तथा च नारदः ।

अपत्यार्थं स्त्रियः सृष्टाः स्त्रीक्षेत्र बीजिनो नराः ।

क्षेत्र बीजवते देयं नाबीजी क्षेत्रमर्हतीति

तथा पतिते महापातकादयभिभूते पूर्ववरे वरान्तरं कार्यम् । तथा च गौतमः । प्रतिश्रुत्याप्यधर्मसंयुक्ताय न दद्यादिति । चकाराद- न्यजातीयादेर्ग्रहणम् । तथा च कात्यायनः ।

स तु यदान्यजातीय: पतितः क्क़ीब एव वा ।

विकर्मस्यः सगोत्रो वा दासो दीर्घामयेोऽपि वा ॥ ऊठापि देया सान्यस्मै सहावरणभूषणेति ।

अत्रोठापीत्यपिशब्दः कैमुतिकन्यायेन वाग्दत्ताया एवान्यस्मै.

दानमाचष्टे न तु ऊठायास्तथात्वे संगोत्राया अपि पुनर्विवाह: प्रसज्जेत

૧૫

पराशरस्मृतिः

अध्या ३

तथा सति च मातृवत्परिपालयेदिति विरुध्येत पञ्चस्विति प्रचयशिष्ट सख्यानुवादो न परिसंख्या । नन्वेवं वाचा दत्ता मनोदत्ता अग्निपरिगता सप्तम पद नीता भुक्ता गृहीतगर्भा प्रसूताचेति सप्तविधा पुनर्भूस्ता गृहीत्वा न प्रजाधर्मं विन्देतेति बौधायनवचो विरोधः स्यादिति चेन्म- वम् । तस्य निदुष्टवविषत्वात् । अत एव नारदः ।

दत्ता न्यायेन यः कन्या वराय न ददाति ताम् । अदुष्टश्चेदुरो राज्ञा स दण्ड्यस्तत्र चोरवत् ॥

इति तत्र दण्ड विधत्ते । तस्मादेवविधेषु विषयेषु कृतेऽपि वाग्दाने वरान्तराय दान भवतीति सिद्धम् । इदमित्यमेव व्याख्येयम् ।

उद्वाहितापि सा कन्या न चेत्सम्प्राप्तमैथुना ।

पुनः सस्कारमर्हन्ती यथा कन्या तथैव सा ॥ इत्यादिनारदादिवाक्यैकवाक्यतयोढायाः पुनरुद्वाहविषयत्वेन

व्याख्याने तु ।

कुलठायाः पुनरुद्वाह ज्येष्ठांशं गोवधं तथा । कला पञ्च न कुर्वीत भ्रातृजाया कमण्डलुम् ॥

इत्यादि पुराणवचनविरोधो दुष्परिहरः स्यात् । न च युगान्त- रीयधर्मकीर्तन मेवेदमिति शङ्कनीय शास्त्रोत्पत्तिप्रयोजनविरोधादित्यास्ता- मतिविस्तरेण ।

नन्वस्तु वाग्दानानन्तरं विवाहात्प्राक् पूर्वपतिनाशे पत्यन्तरवि-

धानं विवाहानन्तरं तु तत्राशे कि कार्यमित्यत आह ।

मृते भर्तरि या नारी ब्रह्मचर्यव्रते स्थिता |

सा मृता लभते स्वर्गं यथा ते ब्रह्मचारिणः ॥ ३१ ॥ विवाहानन्तर भर्तीौर उत्पन्नभतृत्वं मृते या नारी ब्रह्मचर्यव्रते तिष्ठति सा मृता स्वर्ग लभते यथा ते नैष्ठिका ब्रह्मचारिणो ब्रह्मचर्येणैव स्वर्ग लभन्त इति । तथा च याज्ञवल्क्यः ।

मृते जीवति वा पत्या या नान्यमुपगच्छति । सेह कीर्तिमवाप्नोति मोदते चोमया सहेति ॥

विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता ।

१५६

अनेन विवाहानन्तरं भर्तृमरणे ब्रह्मचर्यमेव न तु पत्यन्तरविधा-

नमुक्त भवति ।

तथा च मनुः ।

कामं तु क्षपयेद्देहं पुष्पमूलफलै शुभैः

न तु नामापि गृह्णीयात् पत्या प्रेते परस्य त्विति ॥ मृते भर्तरि ब्रह्मचर्यं स्वर्गसाधन ततोऽपि स्वर्गातिशयसाधन- मनुगमनमित्याह ।

तिस्रः कोट्योर्धकोटी च यानि लोमानि मानुषे । तावत्कालं च ते स्वर्गे भर्तारं याऽनुगच्छति ॥ ३२ ॥ अध्यर्द्धास्तिस्रः कोट्या मनुष्यदेहे रोमाणि भवन्ति तावदब्दसहस्र स्वर्गता गता भवति या स्त्री भर्त्तारमनुगच्छति तेन सहाग्निमारोतीति ।

तथा च हारीतः ।

मृते भर्तरि या नारी धर्मशीला दृढव्रता । अनुगच्छति भातीरं श्रुणु तस्यास्तु तत्फलम् || तिस्रः कोटयेोऽर्द्धकोटी व यानि लामानि मानुषे । तावन्त्यब्दसहस्त्राणि स्वर्गलोके महीयते ॥ भातृकं पैतृक चैव यत्र कन्या प्रदीयते । कुलयत्रय पुनात्येषा भतार या नुगच्छति ॥

शङ्खः ।

मृते भर्तरि या नारी समारोहेडताशनम् ।

सारुन्धती समाचारा स्वर्ग लोके महीयते ॥ इति ।

नचात्र तस्मादुद्द न पुरायुषः स्वःकामी प्रेयादित्याद्यात्महननप्र- तिषेधकश्रुतिविरोधः शङ्कयः । तस्य सामान्यशास्त्रस्यानुगमनविधायक- विशेषशास्त्र विषयपरिहारेण प्रवृत्तेः । नचेदमनुगमन ब्राह्मर्थ्यातिरिक्त- विषयम् ।

मृतानुगमनं नास्ति ब्राह्मण्या ब्रह्मशासनात् । इतरेषां त वर्णीनां स्त्रीधर्मेोऽयं परः स्मृतः ॥

तु૧૦

पराशरस्मृति:

अध्या० ३

इति पैठीनस्यादिवचनादिति वाच्यम् । तस्य पृथकुचितिविषय-

त्वात् । तथाचेाशनाः ।

पृथक्वति समारुह्य न विप्रा गन्तुमर्हति ।

अन्यासा चैव नारीणां धर्मोऽयं परमः स्मृतः ॥

इति । स चायमगर्भिणीनामबालापत्यानामाच ण्डलान्तसाधारणेो

धर्मः । तथा च स्मृत्यन्तरे ।

बालसवर्द्धनं मुक्त्वा बालापत्या न गच्छति ।

व्रतोपवासनिरता रक्षेद्गर्भं च गर्भिणीति ॥

गर्भिण्या अनुगमने यथावर्ण गर्भहननप्रायश्चित्तमेव भवति ।

लग्नगर्भीया विशेषः स्मृत्यन्तरे ।

आद्वादशाब्द नारोहेल्लग्नगर्भा हुताशनम् ।

दूत ऊर्ध्वं समारोहेद्रुतं कृत्वादिक स्वयमिति ॥ अदृष्टरजसोऽपि निषेधो बृहत्रारदीये ।

मृतानुगमन कार्य नादृष्टरजसा स्त्रियेति ॥

न केवलमनुगमनं स्त्रिया एवाभ्युदयहेतुः किं तु भर्तुरपीत्याह । व्यालग्राही यथा व्यालं बलादुडरते बिलात् । एवं स्त्री पतिमुद्धत्य तेनैव सह मोदते ॥ ३३ ॥

व्याल सर्प गृह्णातीति व्यालग्राही कुहकः स्वमन्त्रवलावष्टम्भेन बिलस्य सर्प यथेोद्धरति तथानुगमन सुकृतबलेनापि नरकपतित्तमपि पति- मुद्धृत्य तेन सहावशिष्टसुकृतशेषमुपभुङ्क्त इति । तथा च व्यासः ।

।

यदि प्रविष्टो नरक बद्धः पाशैः सुदारुणैः । संप्राप्तो यातनास्यानं गृहीतो यमकिङ्करैः ॥ तिष्ठते विवशो दीनो वेष्टमानः स्वकर्मभिः । व्यालयाही यथाव्यालं बलाद्गृहात्यशङ्कितः ॥ तद्वद्वत्तरमादाय दिवं याति च सा बलात् । या भर्तृपरमा नित्यं स्तूयमानाप्सरोगणैः ॥ क्रीडते पतिना साढ़े यावदिन्द्राश्चतुर्दश ।

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता |

ब्रह्मघ्नो वा कृतघ्नो वा मित्रघ्नो वा भवेत्पतिः । पुनात्यविधवा नारी तमादाय मृता तु या ॥ इति ।

भजन्त्वजिनसूत्रमृध्धृतकमण्डलुं स्वच्छया त्रिवृद्रशनया वृत्त विधृतदण्ड कौपीनकम् । बलिं कलयितुं मुधा कलितपञ्चषाब्दक्रम

૧૬૧

महः किमपि मोहनं कपटवामन पावनम् ॥ १ ॥ धर्मधिकारिकुलभैरवकाननेन्दु श्रीरामपण्डितसुतेन विनायकेन । शास्त्रे पराशरकृते विवृतश्चतुर्थेऽध्यायः प्रकीर्णकसुतादिविर्णवाय ॥ १ ॥ इति श्रीधर्माधिकारिरामपण्डितात्मजनन्द पण्डिता परनामधेयवि- नायकपण्डितकृती पराशरस्मृतिविवृत विद्वन्मनोहराया चतुर्थाध्यायः ।

૧૪

|| श्रीगणेशायनमः ॥

वामेनोत्क्षिप्य गोवर्द्धनमभिसुरभिन्यस्तदृष्टिः करेण प्रत्यालख्यावनम्नीभवदिव सहसा दक्षिणेन स्वमध्यम् ।

प्रावाराबद्ध शुद्धा सुकर परिकरस्तक्षणेनाम्बुजातः पायादायासखिनः पतिरतिसदयश्रीधरः श्रीधरो वः ॥ १ ॥

धर्माधिकारिकुलकेर बकाननेन्दु-

श्रीरामपण्डितसुतेन विनायकेन । संस्कार सिद्धमभिधातुमिहाहिताग्ने -

रारभ्यते विवरणं किल पञ्चमेऽपि ॥ २ ॥

चतुर्थेऽपि प्रकीर्णकपातकप्रायश्चितप्रसक्तानुप्रसक्त्या पुत्रभेदादिस- हगमनान्तनिरूपणेन बुद्धिस्यमाहिताग्निसस्कारं प्रपञ्चयितुं पञ्चमाध्या- यमारभते तत्र प्रकीर्णकप्रायश्चित्तप्रकरणाविच्छेदाय तदेव तावदाह ।

वृकश्वानशृगालाद्यैर्दष्टो यस्तु द्विजोत्तमः ।

स्नात्वा जपेत्स गायत्री पवित्रां वेदमातरम् ॥ १ ॥

वृक आरण्य. श्वा कुक्कुरः शृगालो नम्बुकः | आदिशब्देन बानरवराहादीनां यहणम् । एतैर्दष्टो द्विजोत्तमो ब्राह्मणः खाना- नन्तरमष्टोत्तरशतवार गायत्री जपेत् । तदाहोशनाः । दष्टवादिदष्टो गायत्र्यष्टशतं चेति । यत्तु श्वशृगालमहिषाजाविकसूत्र ररासभनकुलमा जी- रमूषिका सर्वका कपुरुषदष्टानामापोहिष्ठादिभिः खान प्राणायामत्रय चेति सुमन्तुस्मरणात्तवाभेरधः प्रदेये ईषदूंशविषयं नाभेरुध्वं सम्यभ्भ्रंशे तु मूलेोक्तमेव द्विगुणादिकल्पनीयम् । तथा चाङ्गिराः ।

B

नाभेरूध्वं तु दष्टस्य तदेव द्विगुण भवेत ।

स्यादेतत्रिगुण व मस्तके तु चतुर्ग ुणमिति ॥

॥

गायत्र्याः पावित्र्यातिशयद्योतनाय विशिनष्टि वेदमातरमिति

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता ।

१६३

वेदानां माता “गायत्री छन्दसां मातेति” स्मरणात् । वेदा मातरी

यस्याः सेति वा ।

त्रिभ्य एव तु वेदेभ्यः पादं पादमदूदुहत् ।

तदित्यृचोऽस्याः सावित्र्या: परमेष्ठी प्रजापतिः ॥

इति मनुस्मरणात् । एतश्च गृहस्यविषयं परिशेषाद्गम्यते खात- कादेरये विशेषाभिधानात् ।

एवं ब्राह्मणस्य प्रायश्चित्तमुत्का क्षत्रियादीनां तदाह ।

गवां श्रृङ्गोदकैः स्नानान्महानद्यास्तु सङ्गमे । समुद्रदर्शनाद्वापि शुना दष्टः शुचिर्भवेत् ॥ २ ॥ गवां शृङ्गोदकखान नाम गायच्या शतवाराभिमन्त्रितेन गोशृङ्ग- पूरितेनेोदकेन खान तस्मात्, तदाह हारीतः । गोशृङ्गेन शत स्वानं गाय- येति । समुद्रगे महानद्यौ, अनयोः सङ्गमे निकटवर्त्तिनि खानात्स चिहि- तस्य समुद्रस्य दर्शनाद्वा श्वादिदष्टक्षत्रियादिः शुचिर्भवेद् वा शब्दो व्यवस्थित विकल्पार्थः । यद्यप्यत्र क्षत्रियादिपदं न श्रयते तथाऽपि पूर्वत्र ब्राह्मणस्य प्रायश्चित्ताभिधानादवशिष्टानां स्थानप्रमाणेन क्षत्रियादिवि- पयत्वं पर्यवस्यति चातुर्वर्ण्यध प्रवचनस्य प्रतिज्ञातत्वात् । एतदसम्भवे हारीतोक्तम् ।

श्वानो वा क्रोष्टुको वापि नारी वा यदि वा नरः । प्राखर्न कुलमाजीरो वानरयाम्यसूकराः ॥ एतैर्दष्ट द्विजस्याने प्रायश्चित्त कथं भवेत् । स्वानं कुर्यात्सचैलं तु विप्राणामनुशासनात् ॥ प्रोक्षी भिस्तु तिसृभिः कारयेन्मार्जन द्विजः । प्राण यामत्रय कुर्याद्वाद्गोस्तरणं नरः ॥ सह द्विनैस्तु भुकेन शुध्यते नात्र संशयः । इति द्रष्टव्यम् । शुद्रस्य तु

शुद्राणां जोपवासेन शुद्धिर्दनेन वा पुनः । गा च दत्वा वृषं चैक ब्राह्मणाय विशुध्यति ॥

૧૬૪

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ५

इतिबृहदङ्गिरसेोक्त ज्ञेयम् ।

सातकस्य विशेषमाह ।

वेदविद्याव्रतस्नातः शुना दृष्टो द्विजेा यदि । स हिरण्योदकैः स्नात्वा घृतं प्राश्य विशुध्यति ॥ ३ ॥

वेदविद्याश्चतुर्दश पुराणाद्याः समाप्य खातो व्रतानि महाना- म्यादीनि सौम्यप्रजापत्यादीनि वा समाप्य खातः उभयं वा समाप्य खातो द्विजस्त्रैवर्णिकः श्वादिदष्टश्चेडिण्य संसृष्टैरुदकैः खात्वा घृतं प्राश्य विशुध्यति । एतदसम्भवे बौधायन आह

वेदविद्याव्रतस्रातः शूना दष्टस्तु ब्राह्मणः । शतपर्ययमावर्त्य गायत्रीं शुद्धिमाप्नुयादिति || ब्राह्मण इति चैवर्णिकेापलक्षणम् । ब्रह्मचारिणो विशेषमाह ।

सव्रतस्तु शुना दृष्टो यस्त्रिरात्रमुपावसेत् । घृतं कुशोदकं पीत्वा व्रतशेषं समापयेत् ॥ ४ ॥

सव्रतो ब्रह्मचारी यदि श्वादिभिर्दष्टस्स त्रिरात्रमुपोष्य चतुर्थेऽहनि घृतकुशोदक च पीत्वा व्रतशेषं समापयेत्समावर्त्तयेत् । एतदसम्भवे बौधा- यनेोक्तम्

सव्रतस्तु शुना दष्टस्त्रिरात्रमुपवासयेत् । सघृत यावकं पीत्वा व्रतशेष समापयेत् ॥

इति द्रष्टव्यम् |

उक्तप्रायश्चितान्तकर्तव्यमाह ।

व्रतः सव्रता वापि शूना दष्टो भवेद्विजः । प्रणिपत्य भवेत्पूताविमैश्चक्षुर्निरीक्षितः ॥ ५ ॥

अतो गृहस्थादिर्दष्टः पूर्वोक्तप्रायश्चित्ताचरणानन्तरं ब्राह्मणान् प्रणिपत्य तैर्विप्रश्चतुभिर्निरीक्षितः पूतो भवति ।

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता ।

ब्राह्मणासम्भवे दर्शनं स्वयमेव कार्यम् । तदाहाङ्गिराः ।

अती सवती चापि शना दष्टस्तु यो द्विजः ।

दधाग्नीन् हूयमानांस्तु सदा एव शुचिर्भवेत् ॥ इति ।

१६५

इदं स्वतन्त्र प्रायश्चित्तान्तरमिति न शङ्कनीयम् । श्रन्यानर्थक्य- न्यायेन पूर्वोक्तप्रायश्चित्तानर्थक्यप्रसङ्गात् । तस्मात्प्रकरणात्पूर्वोक्तप्राय- श्चित्तानामुत्तराङ्गमिति ।

दंशाभावे श्वादिघ्राणाद्युपघाते विशेषमाह । शुना घातावलीढस्य नखैर्विलिखितस्य च अद्भिः प्रक्षालनं प्रोक्तमग्निना चोपचूलनम् ॥ ६ ॥

यस्तु श्वादिभिर्दष्टो न किं तु केवलं नासिकया घ्रातो जिहूया वावलीढो नखैव विलिखितः स सर्वोऽपि तं देशं प्रक्षाल्य वन्हिना

पर्यग्नीकृत्य शुद्धः स्यात् ।

स्त्रीणां विशेषमाह ।

ब्राह्मणी तु शुना दष्टा जम्बूकेन केन वा i उदितं ग्रहनक्षेत्रं दृष्ट्रा सद्यः शुचिर्भवेत् ॥ ७ ॥

श्वादिदष्टा ब्राह्मणी रात्रावुदितान् सोमभीमादीन् ग्राहानश्वि- न्यादीनि नक्षत्राणि चावलोक्य शुद्धा भवति कृकादिव्रतस्याया विशेषो- ऽन्यत्र दर्शितः ।

त्रिरात्रमेवोपवसेच्छुना दष्टा तु सव्रता ।

सघृतं यावकं भुक्का व्रतशेषं समापयेत् ॥ इति । रजस्वलायां विशेषमाह पुलस्त्यः | रजस्वला यदा दष्ठा शूना जम्बूकरासभैः । पञ्चरात्रं निराहारा पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ ऊध्वं तु द्विगुण नाभेर्वक्ले तु त्रिगुणं स्मृतम् ॥

चतुर्गुणं मूर्द्धि दष्टेऽन्यत्रसामस्तुतिर्भवेत् ॥ इति ।

अन्यचारजस्वलावस्यायां सोमस्तुतिर्भवेत् तच्च मूलेऽप्युपलक्षितमेवेति ।

1

૧૯૪

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ५

कृष्णपक्षादी सोमदर्शनासम्भवे किं कार्यमित्यत श्राह । कृष्णपक्षे यदा सोमो न दृश्येत कदा च न । र्यां दिशं व्रजते सामस्तां दिशं चावलोकयेत् ॥ ८ ॥ कृष्णपक्षे कदा न दुर्दिनादौ च यदा सोमो न दृश्यते कदा- चन या दिश व्रजते तदा यस्यां दिशि सोमः सम्भाव्यते प्राच्यां प्रतीच्या वा ता दिशमवलोकयेत् । सोमदर्शन पञ्चगव्यप्राशनस्याप्युपलक्षणम् । अत एवाङ्गिराः ।

ब्राह्मणी तु शुना दष्टा सोमे दृष्टि निपातयेत् । यदा न दृश्यते सोमः प्रातश्चित्त कथ भवेत् ॥ या दिश तु गतः सोमस्तां दिशं चावलेोकयेत् । सोममार्गेण सा पूता पञ्चगव्येन शुध्यतीति ॥ सोमदर्शनाद्वा शुद्धिस्तदाह बौधायनः ।

ब्राह्मणी तु शुना दष्टा सोमे दृष्टि निपातयेत् ॥ समुद्रदर्शनाद्वापि शुना दष्ठा शुचिर्भवेत् । उक्तप्रायश्चित्ताचरणानन्तरं ब्राह्मणप्रणिपातर्तावरीक्षणाभ्यां शुद्धि- रित्युक्तम् । ब्राह्मणासन्निधाने तु कथमित्यत आह ।

असह्राह्मणके ग्रमे शुना दृष्टो द्विजोत्तमः ।

वृषं प्रदक्षिणीकृत्य सद्यः स्नात्वा शुचिर्भवेत् ॥ ६ ॥ यस्मिन् यमे ब्राह्मणा न सन्ति तत्र श्वादिदष्टो ब्राह्मणः खाना- नन्तरं वृषभं प्रदक्षिणीकृत्य शुद्धः स्यात् । नन्विदं श्वादिदंशे प्रायश्वि त्तमनुपपत्रं तस्य विधिप्रतिषेधातिक्रमरूपत्वाभावेन प्रत्यवायाजनकत्वात् । तदभावे च तद्विनाशकप्रायश्चित्तमनर्थकमिति चेत् । सत्यम् । प्राय- श्चित्तविधानान्यथानुपपत्त्या प्रत्यवायसद्वावे कल्पनीये ऐहिकतदभावन- श्वये जन्मान्तरीयकारणजन्य प्रत्यवाय सद्भवकल्पनादिति नानुपपत्तिः ।

एवं नवभिः श्लोकैः श्वादिदंशप्रायश्चित्तमभिधायाधुना दुर्मृत- स्याहिताग्नेः सस्कारमाह ।

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता ।

१६०

चण्डालेन श्वपाकेन गोभिर्विप्रा हतो यदि । दहेत्तं ब्राह्मणं विप्रो लेोकानौ मन्त्रवर्जितम् ॥ १० ॥ ब्राह्मण्यां शुद्राज्जातश्चाण्डालः ।

ब्राह्मण्या चचियात्सूतो वैश्याद्वैदेहकस्तथा । शूद्राज्जातस्तु चाण्डालः सर्वधर्मबहिष्कृतः ॥

इति योगिस्मरणात् । क्षत्तायामुयाज्जातः श्वपाकः “उदात्तु जातः चत्ताया श्वपाक इति कीर्तित इति मनुस्मरणात् । ताभ्या गोभिव यया हिताग्निर्विप्रा हतः मृतः प्राणैर्वियुक्तः यदि वा विशेषविषादिना आत्मनैव हतो मृतस्तदोभयथापि सपिण्डः कश्चित् विप्रा लौकिकेना- ग्निना मन्त्रैर्विवर्जितं दहेत् ।

नन्वेतादृशस्य दहन पूर्वाध्यायादी निषिद्धमिति कथमिहोच्यत

इत्यत आह ।

स्पृष्ट्रा वोढ्वा च दग्ध्वा च सपिण्डेषु च सर्वथा । प्राजापत्यं चरेत्पश्चाद्विप्राणामनुशासनात् ॥ ११ ॥ पूर्वेक्त चण्डालादिहतमात्महतं वा सपिण्डेष्येवान्यतमो विप्रः स्पृष्ट्रा वोढा दग्ध्वा च पश्चाद्विप्रानुशासनाद्विप्राज्ञया सर्वया प्राजात्यं चरेत ।

अनेन पश्चात्सर्वथेतिपदद्वयप्रयोगेण बुद्धिपूर्वकं निषेधातिक्रमेण दाहादिक कृत्वा प्रायश्चित्त कार्यमिति गम्यते न तु प्रामादिके तत्कर- यप्रायश्चित्तमनेनोच्यत इति । तथा च दग्ध्वास्थीनि पुनर्दहेदिति नित्यवत् पूर्वदाहानुविधानमये नेोपपदयेत । नच चतुर्योध्यायादा दुर्मृतवहनादि- प्रायश्चित्तविधानादेतस्य पुनरुक्तत्व वाच्यम् । एतस्याहिताग्निविषयत्व- कल्पनात् । प्राजापत्याचरणानन्तरं किं कार्यमित्यत आह ।

दग्ध्वास्थोनि पुनर्गृह्य क्षीरेण चालयेद् द्विजः । स्वेनाग्निना स्वमत्रेण पृथगेतत्पुनर्दहेत् ॥ १२ ॥

१६८

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ५

उक्तरीत्या दुर्मृतमात्महतं च दग्ध्वा तदीयान्यस्थीनि पुनर्गृह गृहीत्वा चीरेण प्रक्ष्यालय द्विजेो विप्रादिः स्वेन श्रातेन स्मार्तेन वाग्निना स्वमन्त्रेण स्वकल्पोक्तमन्त्रकलापेन पृथक् कालान्तरे संवत्सरान्ते पुनर्द- हेत् । तदेतत्सर्वमाह हारीतः ।

ब्राह्मणादुधसम्प्राप्तो चण्डलास्य करेण वा । आत्मना शस्त्रपाते च शूद्रवद्दाहयेद्वजम् ॥ प्राजापत्यं चरेत्पश्चात्सपिण्डेषु वसन्पुमान् । तस्मास्यि गृहीत्वैव विप्राणामनुशासनात् ॥ क्षीरप्रक्षालनं कुर्यात्तदस्यि प्रेतवद्गृहे । पुनर्दहेत मन्त्रैश्च यथाविधि समाचरेत् ॥ एवमेव विधिं कुर्यान्मरणे गर्हितस्य चेति । सवत्सरात्तदित्युक्त षट्त्रिंशन्मते ।

गोब्राह्मणहतानां च पतितानां तथैव च । उर्ध्वं सवत्सरात्कुर्यात्सर्वमेवैर्द्धदेहिकम् ॥ - तच्च नारायणबलिपूर्वकं कार्यमित्याह छागतेयः ।

नारायणबलिः कार्ये लोकगहीभयान्नरैः । तथा तेषा भवेच्छेचं नान्यथेत्यब्रवीदामः ॥ इति । नारायणबलिस्वरूप च वैष्णवेऽभिहितम् । एकादश समासादा शुक्लपक्षस्य वै तिथिम् । विष्णुं समर्चयेद्देवं यमं वैवस्वतं तथा ॥ दश पिण्डान् घृताभ्यक्तान् दर्भेषु मधुसंयुतान् । तिलमिश्रान् प्रदद्याद् द्वौ संयतो दक्षिणामुखः ॥ विष्णुं बुड्डा समासादा नाम्भसि ततः क्षिपेत् । नामगोत्रयहं गन्धपुष्यैरभ्यर्चनं तथा ॥ धूपदीपप्रदानं च भक्ष्यभोज्यं ततः परम् । निमन्त्रयेत विप्रान् वै पञ्च सप्त नवापि वा ॥

विद्यातपः समृद्वान्वै कुलोत्पन्नान् समाहितः ।

विद्यातपःसमृद्वान्वै

अपरेऽहनि सम्प्राप्ते मध्यान्हे समुपोषितः ॥

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता ।

विष्णोरभ्यर्चनं कृत्वा विप्रांस्तानुपवेशयेत् । उदङ्मुखान् यथाज्येष्ठं पितृरूपमनुस्मरन् ॥ नमो निवेश्य विष्णैौ तु सर्वं कुर्यादतन्द्रितः । आवाहनादि यत्प्रोक्तं दैवपूर्वन्तदाचरेत् ॥ तृप्तान् ज्ञात्वा ततो विप्रान् तृप्ति ष्टष्टा यथाविधि । हविष्यव्यञ्जनेनैव तिलादिसहितेन च ॥ पञ्च पिण्डान् प्रदद्याद् द्वै देवरूपमनुस्मरन् । प्रथमं विष्णवे दद्याद् ब्रह्मणे च शिवाय च ॥ यमाय सानुचराय चतुर्थं पिण्डमुत्सृजेत् । मृतसंकीर्तमनसा गोत्रपूर्वमतः परम् ॥ विष्णोर्नाम गृहीत्वेवं पञ्चमं पूर्ववत् क्षिपेत् । विप्रानाचम्य विधिवद्वृक्षिणाभिः समर्चयेत् ॥ एकं प्रेतवृतं विप्र हिरण ेन समर्चयेत् । गवा वस्त्रेण भूम्या च प्रेतं तं मनसा स्मरन् ॥ ततस्तिलाम्भो विप्रास्तु हस्तैर्दर्भसमन्वितैः । क्षिपेयुगात्रपूर्व तु नाम बुद्धौ निवेश्य च ॥ हविर्गन्धतिलाम्भस्तु तस्मै ददुः समाहितः । मित्रभृत्यजनैः सार्द्धं पश्चाद् भुञ्जीत वाग्यतः ॥ एवं विष्णुमते स्थित्वा यो दद्यादात्मघातिने । समुद्धरति तं क्षिप्र नात्र कार्य विचारणेति ॥ सर्पदशे मनुना

मनुना विशेषोऽभिहितो भविष्यत्पुराणे सुवर्णभारनिष्पत्र नागं कृत्वा तथैव च ।

।

गां व्यासाय तथा दत्वा विधिवत्पुण्यमाप्नुयात् ॥ इति ।

૧૯૬

ननु दुर्वृत्तानां लौकिकाग्निना दाहोऽनुपपचः । तद्देहस्य गङ्गादा

प्रतिपत्तिस्मरणात् । तथा च स्मृत्यन्तरम् ।

श्रात्मनस्त्यागिनां नास्ति पतितानां तथा क्रिया । तेषामपि तथा गङ्गातोये संस्थापन हितमिति ॥

तथा स्वाग्निना पुनदी हो ऽप्यनुपपचः । वैतानं प्रचिपेदप्सु श्रावसथ्य चतुष्पथे ॥१००

पराशरस्मृति:

पात्राणि च दहेदग्नौ यजमाने तथा मृते ।

अध्या० ५

इत्यनेन तदग्नीना प्रतिपत्तिविधानादिति चेद् बाढम् । मूलाक्तक- ल्यादनयोः कल्पान्तरविधायकत्वे नानुपपत्तिपरिहारात् । तर्हि कल्पान्त- रेऽप्यध्वदेहिकस्य देहाभ्न्योः प्रतिपादितत्वेन न दाहसम्भव इति चेत सत्यम् । देहाग्निप्रतिपत्त्या दाहलोपेन तदुत्तरकालीनोदकादिक्रियाया- स्तनेष्टत्वात् । अत एव त्रिकाण्डमण्डनः अनौ सति स्यादथदेहकुप्ति- रथास्थि चेदग्निरपेक्षणीय अस्य्यग्न्यभावे त्वशरीरस्य मरणादि न अथ देहास्यभावे पलाशवृन्तादिभिर्देहः कल्पनीयः । देहास्थिसद्भावे प्रेताधा- नादिना विधिवोऽप्यग्निराहरणीयः । प्रतिपत्त्यादिना देहास्योरग्नेश्चाभा- वे तदकक्रियामारभ्यैर्वैर्ध्वदेहिकं कार्यम् । उभयप्रतिपत्त्या दाहस्य लुप्त- त्वात् । अत एव गौतमोऽपि । तस्य प्राणान्तिकं प्रायश्चित्त स मृतः शुध्येत्तस्मिरकादीनि सर्वाणि प्रेतकार्याणि इत्युदकादीनीत्येवोक्तवाच तु दाहादीनीति |

नच दाहाभावे शरीरसंस्काराभावादुत्तरक्रियास्वप्यनधिकार इति वाच्यम् । सन्यासिने निखननस्येवात्र गङ्गादितोये प्रक्षेपस्यैव तत्संस्कार- त्वात् । नचोर्ध्वं संवत्सरात् कुर्यात् ] सर्वमेवैौर्ध्वदेहिकमिति सर्व वश्रुति- विरोधः शङ्कनीयः । सर्वत्वमाधिकारिकमिति न्यायेन दाहातिरिक्तस्यैवा- धिकृतस्य सर्वशब्देन परामर्शीदित्यलमतिविस्तरेण ।

एवं सार्धश्लोकत्रयेण दुर्मृतस्याहिताग्नेः संस्कारोऽभिहित इदानों प्रोषितस्य देहकृप्ति सार्द्धदशभि श्लोकेशह ।

I

आहिताग्निर्द्विजः कश्चित्प्रवसन्कालचोदितः ॥ देहनाशमनुप्रासस्तस्याग्निर्वर्तते गृहे ॥ १३ ॥ प्रेताग्निहोत्रसंस्कारः श्रयतां ऋषिपुङ्गवाः ।

आहिताग्निः श्रौताग्निमान् द्विजस्त्रैवर्णिकः कालेन चोदितो: वशीकृतः प्रवपन् देशान्तरस्य एव देहनाशं मरणं प्राप्तस्तस्य चाग्निगी- हंपत्यादिहे वर्तते मृताग्निहोत्रादिविधिना पाल्यमानः तिष्ठति च

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता ।

૧૬૧

तदा प्रेतस्याहिताग्नेर्गृहे विदद्यमानस्याग्निहोत्रस्याग्नित्रयस्य च संस्कारस्स भो व्यासप्रमुखा ऋषिपुङ्गवाः श्रूयताम् । प्रायश्चित्तप्रस्तावे आहिताग्निसं स्कारस्यासङ्गतिपरिहाराय पुनरवधानदानं मरणादिशब्द नैवार्थसिद्धौ देहनाशशब्दो ऽस्य्यादा लाभसूचनाय तदभाव एव पालाश प्रतिकृतिविधा नात् । अत एव इन्द्रोगपरिशिष्ठे ।

विदेशमरणेऽस्थीनि श्राहृत्याभ्यज्य सर्पिषा । दाहयेत्तणया ऽऽच्छाका पात्रन्यासादिपूर्ववत् ॥ अस्थामभावे पर्णानि सकलान्युक्यावृत्तेति ।

प्रतिज्ञातं प्रेतसंस्कारमाह ।

कृष्णाजिनं समास्तीर्य कुशैस्तु पुरुषाकृतिम् ॥ १४ ॥ कृष्णमृगस्याजिने स्वास्तीर्यं कुशैः पुरुषस्याकारं कुर्यात् । कुशा- पुत्रकदाहेन तस्य स्यादवधारणमिति लिङ्गात् ।

कुशाभावे द्रव्यान्तरमाह ।

कार्य प्रतिकृतिस्तस्य पलाशानां च पत्रतः । षट्शतानि शतान्यानि पालाश्यः समिधस्तथा ॥ १५॥ चत्वारिंशच्छिरे दद्याच्छन्तं कण्ठे तु विन्यसेत् ।

कुशाभावे तस्मिन्नेव कृष्णाजिने षट्शतानि शतं चेत्येवं तानि सप्तशतानि पलाशानां पलाशपत्राणां सार्वविभक्तिकः सित्तसिल । यथोक्तविभागेन विन्यसेत् पलाशवृन्ताना कुशसमान कार्यत्वेन च शब्दस्य वा शब्दार्थतया विकल्पाभिधानात्पर्ययान्तरमेतत्र “एवं पर्णशरं दध्येति लिङ्गात । विभागे सख्यामाह । शिरे शिरसि चत्वारिंशत् कण्ठे च शतं दयादिति अङ्गान्तरेष्वपि तामाह ।

बाहुभ्यां च शतं दद्यादङ्गलीषु दशैव तु ॥ १६ ॥ दद्यादष्टा वृषणयेाः पच मेण्ढ तु विन्यसेत् । एकविंशतिमूरुभ्यां द्विशतं जानुजङ्घयेोः ॥ १७ ॥

१७२

पराशर स्मृतिः

[ अध्या० ५

पादाङ्गुष्ठेषु दद्यात्वद् यज्ञपात्रं ततो न्यसेत् । बाहुद्वशतं शतमिति शतदयं पादद्वये ऽमेवं पादाङ्गुलीषु पञ्च पञ्चेत्येवं दश कराङ्गुलिषु प्रत्येकमेवं दश जघने शतमुदरे शतद्वयं, वृष- गयोः प्रत्येकं चत्वारि चत्वारीत्येवमष्टा ऊरुषु दश “विभागेन समं स्याद- श्रुत्वादिति भावः । जानु च जङ्का च तद्वये प्रत्येकं शतमेवं शतद्वयं पादाङ्गुष्ठेषु पञ्च मुखे पलाशे देहाकृतिं निर्माय तदुपरि यज्ञपात्राणि विन्यसेत् ।

तमेवं यज्ञपात्रविन्यासमाह ।

शाम्यां शिश्ने विनिक्षिप्य अरणीं मुष्कयेोरपि ॥ १८ ॥ जुहूं च दणिणे हस्ते वामे उपभृतं न्यसेत् । पृष्ठे चोलूखलं दद्यात्पृष्ठे च मुसलं न्यसेत् ॥ १६ ॥ उरसि क्षिप्य दृशदं तण्डुलाज्य तिलान्मुखे । श्रोत्रे च प्रोक्षणीं दद्यादाज्यस्थालों च चक्षुषोः ॥ २० ॥ कर्णे नेत्रे मुखे घाणे हिरण्यशकलं न्यसेत् ।

अग्निहोत्रोपकरणमशेषं तत्र निक्षिपेत् ॥ २२ ॥ असा स्वर्गीय लोकाय स्वाहेत्येकाहुतिं सकृत् । दद्यात्पुत्रोऽथ वा भ्राताप्यन्यो वापि च बान्धवः ॥२३॥ यथा दहनसंस्कारस्तथा कार्यों विचक्षणैः ।

शिश्ने शम्यां मुष्कयेोरण्डको शयेोररणिं दक्षिणेतरयेोर्हस्तयोर्जुहूप- भृताबुलूखलमुसले पृष्ठे उपसि दृशदं मुखे तण्डुलाज्यतिलान् श्रोत्रे प्रोक्षणों चक्षुषो: स्थालों कर्ण। तिघ्राणमुखेषु हिरण्यशकलमेवं स्वकर्मानुसारेणाशेष- मग्निहोत्रोपकरणं स्फ्यशूर्पचमसादि तत्र तत्र निक्षिप्यासावित्याज्याहुतिं शरदेहे हुत्वा पुत्रास्त्रिवताः स्वशाखोक्तरीत्या जुहुयुरिति । ये तु

देशान्तरगते विप्रे विपत्रे कालपर्ययात् । शरीरनाशे कल्पः स्यादाहिताभ्नेर्विशेषतः ॥

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता ।

कृष्णाजिनमुपास्तीर्य पुरुषाकृतिमेव च । त्रिणि षष्ठशतं वृन्तान् पलाशास्तु समाहितः । अशीत्यर्द्ध शिरे दद्याद् ग्रीवायां दश चैव हि । बाहुभ्या च शतं दद्यादङ्गुल्येादेश एव च ॥ उरसि त्रिशतं दद्याज्जठरे विंशतिं तथा । ऊरुभ्यां ส शतं दद्याधिशतं जानुजङ्गयाः ॥ पादाङ्गुल्योर्दश दयादेतत्प्रेतस्य लक्षणम् ।

तथा ।

नारिकेलं शिरस्येव कपाले ताम्रभाजनम् । चक्षुषोर्मेौक्तिकं दद्यादोष्ठे दद्यात्प्रवालकम् ॥ दन्तेषु दाडिमीबीजं केशेषु चमरं तथा । कस्तूरिका च यीवया कर्णयोः शिबिका तथा ॥ नखे कपर्दकान् दयाशिच्छश्ने च कदलीफलम् । वृन्ताक मुष्कयोर्दयाद्रक्ते चेङ्गुलक तथा ॥ वीर्ये च पारदं दद्यादुरिताल मनः शिलाम् । मज्जायां वृक्ययोश्चैव जम्बीरफलमेव च ॥ उर्णसूत्रेण सर्वेष्ठा यवपिष्टेन लेपयेत् । नामगोत्रं समुच्चार्य वस्त्रेणाच्छादयेदपि ॥ पुनः प्राणेति मन्त्रेण प्राणान्सवेश्य तत्तथा । एवं पर्णशरं कृत्वा देहे च विधिपूर्वकम् ॥

૧૬

इत्यादयो हारितादाभिहिताः संख्या विनियोगविशेषास्तेऽपि शाखाभेदेन युगभेदेन वा व्यवस्थापनीयाः । यदाप्यत्राहिताग्निमुपक्रम्याय विधिराम्रातस्तथाप्ययं भवति श्रनाहिताग्नेरपि ।

नाहिताग्नेर्देहस्तु दाह्यो गृह्णाग्निना द्विजैः ।

तदभावे पलाशानां पत्रैः कार्यः पुमानपि ॥

॥

इति ब्रह्मपुराणात् । यदि पर्णशरदाहे क्रियमाणे तदस्यीनि लभ्यन्ते तदार्धदग्धकाष्ठानि निर्मन्यतेनाग्निना तान्यपि दहेत् समाप्ते तु दाहेऽर्धदग्धकाष्ठाभावे तानि जले प्रक्षिपेत् । तदाह ब्रह्मपुराणे ।

98

पराशरस्मृति:

श्रथ पर्णशरे दग्धे पात्रन्यासे कृते सति । गष्वग्निषु तद्देहो यद्धं लभ्यते क्वचित् ॥ तदार्द्धदग्धकाष्ठानि तानि निर्मथ्य तं दहेत् । यदार्द्धदग्धकाष्ठं तु तदीयं च न लभ्यते ॥

[ अध्या० ५

तदा तदस्थिखण्डं तु निक्षेप्तव्यं महाजले । इति । तत्र विधेरन्वयव्यतिरेकाभ्या फलमाह ।

ईदशं तु विधिं कृत्वा ब्रह्मलेाके गतिः स्मृता ॥ २४ ॥ दहन्ति ये द्विजास्ते तु ते यान्ति परमां गतिम् । अन्यथा कुर्वते कर्म त्वात्मबुध्या प्रचोदिताः ॥ २५ ॥ भवन्त्यल्यायुषस्ते वै पतन्ति नरकेऽशुचौ ।

। यस्याद्दिताग्नेरीदृशं विधिं कुर्यात्तस्य ब्रह्मलेोकगतिः स्मृता पूर्वे : ये तु तमाहिताग्निमुक्तरीत्या दहन्ति तेऽपि परां गति यान्ति आत्म- बुध्यान्यथाकारिणामल्यायुर्नरकपातश्चेति नेत्रे निद्रेवजिह्वां रस व मधुरः प्रेममूर्केव चेतः श्रोत्रे चञ्चद्विपंचीनिनद व नृणां भक्तिसम्मक्तिभाजम् । दृष्टः सकीर्त्तितो वा हृदि तु कथमपि ध्यात आकर्षितो वा तत्तत्सम्पर्कमाचादमलयतितरां तं हृषीकेशमीडे ॥ १ ॥ धर्माधिकारिकुलकेश्व काननेन्दु- श्रीरामपण्डितसुतेन विनायकेन । शास्त्रे पराशरकृते खलु चाहिताग्ने- रध्याय एष विवृतः किलपञ्चमोऽपि ॥ २ ॥ इति श्रीधर्माधिका रेरामपण्डितात्मजनन्द पण्डितापरनामधेयविनायकप- तितौ पशर मृतिविवृतैौ विद्वन्मनोहराया पञ्चमाध्यायः ॥ शुभमस्तु | श्रीगणेशाय नमः । संवतौ लदुग्धां बुधिब हलरयप्रोच्छलद्रनगच्छत् क्षीरायव्यस्त वीचीचलदमलपदः शेषभेोगभ्रमेण । व्यामीलनेत्रयुग्मः श्लथव पुरुययोगनिद्रावगाठी होयः पट्टाकटातेः प्रथयतु भगवान् पद्मनाभः श्रियं नः ॥ १ ॥ धर्माधिकारिकुलकेर कामनेन्दु- श्रीराम पण्डितसुतेन विनायकेन । व्याख्यायते हि मलिनीकरणादिशुद्धिं वक्तुं पराशरकृताविह पष्ठ एपः ॥ २ ॥ चतुर्थपञ्चमाभ्यां प्रकीर्णकप्रायश्चित्तं तत्प्रसङ्गागतं चान्यदपि निरूपितम् । इदानों मलिनीकरणसङ्कलीकरणयोः स्वरूपमाह । मनुः- कृमिकीटवयोहत्या मयानुगतभोजनम् फलैधः कुसुमस्तेयमधैर्यं च मलावहम् । खराश्वोष्ट्रमृगेभानामजाविकवधस्तथा सङ्करीकरणं ज्ञेयं मीना हिमहिषस्य चेति ॥ उपपातकस्वरूपपरिशिष्टं वक्ष्यामः । तदेवमध्यायार्थं तावद्वक्तुं प्रतिजानीते । अतः परं प्रवक्ष्यामि प्राणिहत्यासु निष्कृतिम् । पराशरेण पूर्वोक्तामण्वर्थेऽपि च विस्तृताम् ॥ १ ॥ अतः परं प्रकीर्णकप्रायश्चितभिधानानन्तरं प्राणिनां हत्यासु बहु- बचनेन मलिनीकरणसङ्करीकरणापातकरूपत्वेन बहुविधासु पराशरेण पूर्वस्मिन् युगे कलियुगक्तामभिहितामखर्थे सूक्ष्मेऽप्यर्थे सङ्करापात्र- त्यासु मास: शोधनमैन्दवः । मलिनीकरणीयेषु पक्षः स्याद्यावकस्वह- मित्याल्लेकोपाधिना प्रायश्चित्ताभिधान संभवेऽपि विस्तृतां प्रतिपदोक्ता निष्कृतिं प्रायश्चित्तरूपा वक्ष्यामि । १७६ . पराशरस्मृति: तत्र मलिनीकरणे प्रायश्चित्तमाह । [ अध्या० ६ कौश्च सारसहंसांश्च चक्रवाकं च कुक्कुटम् । जालपादं च शरभं हत्वाऽहोरात्रतः शुचिः ॥ २ ॥ क्रौञ्चः क्रुङ् सारसो लक्ष्मणः हंसचक्रवाककुक्कुटाः प्रसिद्धाः | अज्ञा- लपादा अपि हंसाः सन्तीति पृथगुपात्तः । शरभः एतान् हत्वा अहोरा- जत एकोपवासेन हन्ता शुचिर्भवति । चकारात्तितिरिशुकसारिकादी नार्मापि समुच्चयः, तथा च सर्वतः । चक्रवाकं तथा क्रौञ्वं तित्तिरं शुकसारिकां । श्येनं गृधमुलकं च तथा पारावतान्यपि ॥ टिटिभं जालपादं च मद्गुं कुक्कुटमेव वा । एवं पक्षिषु सर्वेषु दिनमेकमभोजनमिति ॥ । एतेन मन्वादयुक्त गोदानमप्रत्यादिष्टम् । बलाकादिषु विशेषमाह बलाकादिहिभी वापि शुकपारावतावपि । अटोनबकघाती च शुध्यते नक्तभोजनात् ॥ ३ ॥ बलाका प्रसिद्धा । टिट्टिभस्तच्छब्दानुकारी शुक्रः कपोतः परावतः एतान्दत्वेति पूर्वेणानुषज्यते अटीनः शरारी बकः प्रसिद्धस्तौ हन्ति इति तद्वाती च दिवाभोजन परिहारेण नक्तभोजनाच्छुध्यति । यत्तु पूर्वोक्त- सर्वत्तवाक्येनेोपवासश्रवणं तत्कामकारादिविषयं “विहितं यदकामाना कामार्त्ताद्विगुण भवेदितिवचनात् । उपवासस्य भोजनद्वयपरिहारात्मक- त्वेन दिवा भोजनाभावसकृचक्तभोजनाद्विगुणत्वात् । यत्तु तेनैवाक्तम् । हंस बफ बलाकां च श्वाविधं बर्हिणस्तथा । सारस चाषभासाश्व हत्त्वा त्रीन्दिवसान् क्षिपेत् ॥ इति तदत्यन्ताभ्यासविषयम् । किञ्च वृककाककपोतानां सारीतित्तिरिघातकः । अन्तर्जल उभे सन्ध्ये प्राणायामेन शुध्यति ॥ ४ ॥ विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता | १०० वृकः पक्षिविशेषः पक्षिसमभिव्याहाराचत्वारण्यः श्वा, तस्याय वक्षमाणत्वात् । काककपोता प्रसिद्धौ । एतेषा घातकः समस्तस्याप्यस्य- बुध्यावच्झिात्रान्वयात् । सारीतित्तिरी प्रसिद्धौ तयोश्व घातकोऽन्त- र्जले नलमध्ये उभे सन्ध्ये साथ प्रातः सन्ध्ये अत्यन्तसंयोगे द्वितीयान- बयाले अभिव्याप्य प्राणायामेन त्तावत्कालाभ्यस्तेन शुध्यतीति । किञ्च । गृधश्येनशशादीनामुलूकस्य च घातकः । अपकाशी दिनं तिष्ठेत्त्रिकालं मारुताशनः ॥ ५ ॥ गृध्रो दाक्षाय्यः, श्येनः पत्री शशादस्तदवान्तरजातिः, उलूकः पंच- कस्तेषा घातकः, एकस्मिन् दिने चक्क कन्दमूलफलमशित्वा ततः परदिने कालद्वयेऽपि तृतीयदिने तु दिवा मारुतमेवाशित्वा रात्रौ भुज्जीवत्येव सादिनद्वयं प्रायश्चित्त भवति । अनाशक्तस्य कश्यप ग्रह | बकबला - कासारसकारण्डवचक्रवाक कुररगृध्रश्ये नखञ्जरीटटिट्टिभोलूकसारिकाति त्तिरिमयूरकुरमुखामेजन ककलविङ्ककपारावतादीना बधे प्रायश्चित्तमहो- रात्रोपोषितः सर्वबीजानि च दद्यादिति । किञ्च । वल्गुली टिट्टिभानां च कोकिलाखञ्जरीटयेोः ॥ लाविकारक्तपक्षाणां शुद्धते नक्तभोजनात् ॥ ६ ॥ बल्गुली पचिविशेष: । टिट्टिभस्य पुनर्वचनमवान्तरजातिभेदादि- प्रापणार्थं कोकिला परभृता ऋत्र सर्वत्र लिङ्गमविवचितमुद्देश्यगतत्वात् । खञ्जरीटः खज्जनः लाविका लावः, रक्तपक्षाः लोहितपक्षाः, एतेषां पूर्व- बाक्यादनुशक्ती घातको नक्तभोजनाच्छुध्यति । किञ्च । 1 कारण्डवचकोराणां पिङ्गला कुररस्य च ॥ भारद्वाजादिकं हत्वा शिवं संपूज्य शुध्यति ॥ ७ ॥ ૧૩ L पराशरस्मृति: [ अध्या० ६ कारण्डवः प्रव: चकोर पिङ्गले प्रसिद्ध कुरर उत्क्रोशः भारद्वाजो व्याघ्राटः । श्रादिशब्दनेोक्तातिरिक्तानामन्येषामपि ग्रहणम् । एतान् हत्वा शिवं विधिवत् सपूज्य शुध्यति । किञ्च । भेरुण्डचाषभासांश्च पारावतकपिञ्जलान् ॥ पक्षिणां चैव सर्वेषामहोरात्रमभजनम् ॥ ८ ॥ भेरुण्डः पचिविशेषः चाषः किक्रीदिवः भासः प्रतिविशेषः पाराव- तस्य पुनर्वचनं प्रायश्चित्तविकल्पार्थं कपिज्जलः पतिविशेषः एतान् हत्वेत्यनुषङ्गः पक्षिजातीनामानन्त्यात्पृष्टाको दिन्यायेन वक्तुमशक्तेरेकोपा धिना तेषु प्रायश्चितमाह । पक्षिणः चैव सर्वेषा हनन इति शेषः । अहोरात्रमभोजनमे काहोपवास इति । एवं मलिनीकरणविशेषे प्रायश्वि- तविशेष आचार्यैरुक्तः । वशिष्ठे कृमिकीटबधाद। प्रायश्चित्त स्मृत्यन्त- रोक्तं द्रष्टव्यम् । तदाह । मलिनीकरणीयेषु तप्तः स्याद्यावऋस्त्यहमिति । इदानों सङ्करीकरणे प्रायश्चित्तमाह । हत्वा मूषक मार्जर सर्पाजगरडुण्डुभान् । कृसरं भोजयेद्विप्रान् लेाहदण्डं च दक्षिणा ॥ ६ ॥ मूषकादये। ऽजगरान्ताः प्रविद्धा. डुण्डुभे राजिलश्चकाराचकुलश्चै- तान् हत्वा कृसर तिलमुग मिश्रमेोदनं जीन् ब्राह्मणान् भोजयित्वा लोहदण्डदक्षिणां दद्यादिति । तथा च विष्णुः । हत्वा मूषक्रमाजीर- नकुन डुण्डुभाजगराणामन्यतम कृसरात्र भोजयित्वा लोहदण्ड’ दक्षिणा दद्यादिति । किञ्च । शिशुमारं तथा गrai हत्वा कूर्म च शल्यकम् । वृन्ताकफलभता चाप्यहोरात्रेण शुध्यति ॥ १० ॥ शिशुमारः सूसि: गोधा कृकलासानुकारिणी कूर्मः कल्पः शल्यकः विद्वन्मनेाहराष्यव्याख्यासहिता । १०६ तथाशब्देन कृकलास नकुल पोर्यहणम् । एतान् हत्वा वृन्ताकफलमात्र- भ्रतोऽहोरात्रेण चकारात् पूर्वोक्त लोहदण्डं च दत्वा शुध्यति । तथा च कश्यपः । कृकलास सर्पनकुलगोधाशल्यकवधे अहोरात्रोषितश्वीर्णान्ते लोहं दद्यादिति । ननु । स्वद्वावार्ताककुम्भोकाश्चनप्रभवाणि च । एतेषा भक्षणं कृत्वा प्राजापत्य चरं द्विजः ॥ इति वृहदयमेन सर्वथा निषिदृस्य वृन्ताकभतणस्य शोधकत्वं विरुद्ध- मिति चेत् । मैव सुरा पीत्वा हि मोहादग्निवर्णी सुरा पिबेदिति मनुना- | निषिद्धस्यापि सुरापानस्य शोधकत्ववदस्याविरुद्धत्वात । नच सुरापान- मात्रं न तत्र शोधकं कि तु अग्निवर्णसुरापानेनास्यदाहान्मरणमेव- मुखे तयाबी निर्दधि मृतः शुट्टिमवानुयादिति स्मरणादित्ययं विषमा दृष्टान्त इति वाच्यम् । वृन्ताकमात्रभक्षणेनाहारान्तरपरिहारस्य क्लेशरूपस्य शोधकस्य अत्रापि तुल्यत्वादिति । यत्तु वृन्ताकफलभक्षी चेत्यस्यापि निमित्तसमर्पकत्वेनाहोरात्रोपवासमात्रमेव प्रायश्चित्त न वृत्नाकभक्षण- मिति तत्र । प्राणिवधप्रायश्चित्तप्रस्तावेऽ भक्ष्यभक्षणप्रायश्चित्तस्यासङ्गते- वृन्ताकभक्षणप्रायश्चित्तस्यैकादशे वक्ष्यमाणत्वेन पैौनरुक्त्याच्च । तस्मादा- थोक्तमेव साधीय इत्याचार्यस्वरसः । कि च । वृकजम्बुक ऋक्षश्वतरक्षणां च घातकः । तिलप्रस्थं द्विजे दद्याद्वायुभक्षो दिनत्रयम् ॥ ११ ॥ वृक्रः इहामृगः जम्बुक्रः शृगालः ऋतो भलुकः श्वा कुक्कुरः तरतु- मृगादनः, एषा घातकः स्त्रिरात्र वायुभवश्चतुर्थदने तिलस्य षोडशपल- परिमितास्तिलान् ब्राह्मणाय दत्वा शुध्यति । तथा च विष्णुः । श्वानं हत्वा चिराचमुपवसेदिति । किं च । गजस्य च तुरङ्गस्य महिषोष्ट्रस्य घातने । प्रायश्चित्तमहोरात्रं त्रिसन्ध्यमवगाहनम् ॥ १२ ॥+ ૧૬૦ पराशरस्मृति: [अध्या० ६ गजतुरङ्गयेोर्महिषश्चोटुश्च तयोः समाहारो महिषोष्ट्र तस्य च घातने प्रमापणे अहोरात्रमुपवासः त्रिसन्ध्यमवगाहनं प्रायश्चित्त शोधक भवत । संवत्तेः । किं च । कुरङ्गं वानरं सिंहं चित्रं व्याघ्रं च घातयन् । शुध्यते स त्रिरात्रेण विप्राणां तर्पणेन च ॥ १३ ॥ त्रिरात्रोपवासेन ब्राह्मणत्रयभोजनेन च शुध्यति । तथा च व्याघ्र श्वानं खर सिंह मृगसूकरमेव च । एतान् हत्वा द्विनः कुर्याद्वाह्मणाना च भोजनमिति # किं च । मृगरोहिवराहाणा मवेर्बस्तस्य धानकः । फालकृषृमश्नीयादहोत्रमुपोष्य सः ॥ १४ ॥ मृगः कुरङ्गेतरस्तस्य पूर्व नुपात्तत्वात् रोही मृर्गावशेष वराह सुकरः अविरुरभ्रः बस्तः कागः । एषा घातको ऽहोरात्रमुपोष्य परेयुरफालकृष्ट नीवारादिकमश्नीयादिति । मृगजातीनामानन्त्यात्प्रतिव्यक्ति व्रतविशेषाभिधाना शक्तेरेकोपा- धिना प्रायश्चित्तमाह । एवं चतुष्पदानां च सर्वेषां वनचारिणाम् । अहोरात्रोषितस्तिष्ठेज्जपन्वै जातवेदसम् ॥ १५ ॥ वनचारिणां संबंध चतुष्यदाना पूर्वानुषक्तो घातको जातवेदसे सुनवामसोममिति मन्त्र जपन् अहोरात्रोषितस्तिष्ठेत्रोपविशेदेवमित्यने- नाफालकृष्टाशन पदनेऽतिदिश्यते वनचारिविशेषणेन ग्राम्याणा प्रति- पदोक्तादन्यत्र स्मृत्यन्तरोक्त द्रष्टव्यमित्युक्तम् । तदाह शहूः । पशून् हत्वा तथा याज्यान्त्यमेतद्व्रतं चरेत् । सर्वोश्च प्राणिनः स्थलान् मण्डूकनकुलेष्वहः ॥ इति । । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता | ૧૬૧ बहुवचनेनैव सर्वप्राप्तौ सर्वपदोपादानमवशिष्टेषु खरमीनादिति कश्यपस्मरणात्तदृहार्थम् । इदानीं केषु चिदुपपातकेषु प्रायश्चित्तमाह । शिल्पिनं कारुकं शूद्रं स्त्रियं वा यस्तु घातयेत् । प्राजापत्यं द्वयं कृत्वा वृषैकादशदक्षिणा ॥ १६ ॥ शिल्पी चित्रकारादिर्यद्यप्येतयोर्जीतिविशेषानादरेण कर्मविशेष- पुरस्कारेोपादानात्सर्वजातीयत्व प्रतीयते तथापि मत्वर्थे सत्ताया वर्तमानत्वे सजाया चेनुणाः प्रत्यययोः श्रवणात्स्वसमानधर्मकशद्रममभि- व्याहाराच्च तदेकऋत्योः सङ्करजात्येोरेव ग्रहणं युक्तम् । शूद्रो जातिमात्र गुणविशेषेण व्रतविशेषस्य च वक्ष्यमाणत्वात् । स्त्री गुथा दोपहता जाति- मात्रेण ब्राह्मणी क्षत्रियादिहनने व्रतविशेषस्य स्मृत्यन्तरादूहनीयत्वात् । एतान्यो घातयेत्तेन मूलाक्त प्राजापत्यद्वयं यथेोक्तविधिना कृत्वा वृष एका- दशो यासु ता वृषैकादशास्ताश्च ता दक्षिणा चेति वृषैकादशदक्षिणा देयेत्यर्थः । यद्यप्यत्र सख्येयं नोपात्त तथाप्यनिर्दिष्टसंख्येया संख्या मोगा- मिनीति न्यायाद्वृषसाहचर्याच्च गाव एव । शूद्रवधं प्रकृत्याह गौतम : “वृषभैकादशाश्च गा दद्यादिति । अत्रैकादशानां गावामेकादश प्रा- जापत्याः द्वौ च प्रतिपदोक्तो ताभ्यां च चतुष्टयसिद्धिरित्येवं पञ्च- दशकृछ्राणि मपद्यन्ते, एव च षद्विर्मासैर्भवति षाण्मासिकमेव व्रतमाप- झते । इदमेवाभिप्रेत्य सुतादिसङ्करजातिहनने पायमासिका दिव्रतमाह ब्रह्मगर्भः । अन्तरप्रभवाणा तु सूतादीना चतुर्द्विषडिति । अत्र मास इत्य- नुवर्तते तेन सूतबधे षण्मासाः वैदेहकबधे चत्वारश्चण्डालबधे द्वौ मागध- वधे चत्वारः क्षत्रवधे द्वौ आयोगबबधेऽपि “आयोगवबधेपि द्वाविति । जातिमात्रशूद्रवधे तु मूलवचनादेव षण्मासिकवतं ज्ञेयम् । तथा कामाका- माभ्या जातिमाचब्राह्मणीवधे प्रचेतसापि वार्षिकषायमासिके व्रते अभि- हिते अनृतुमतीं ब्राह्मणों तु हत्वा कृक्काब्दं षण्मासान्वेति । तत्रियादि- बधेऽपि स एवाह | क्षत्रियां हत्वा षण्मासान्मासत्रयं वा वैश्यां हत्वा ૧૬૨ पराशरस्मृति: [ अध्या० ६ मासचयं सार्द्धमासं वा शूद्रा हत्वा मासमर्द्धमासं वा शूद्रा हत्वा- मासार्द्धमास सार्द्धद्वाविशत्यहानि चेति । कामाकामाभ्यां पक्षद्वयोरुपन्यासो व्यवस्थाप्यः । सवनस्याग्निहोत्रियात्रेयादिवधे तु ब्रह्महत्याव्रतमिति । अत्यन्तव्यभिचरितब्राह्मण्यादिवधे तु याज्ञवल्क्योक्तम् । दुर्वृत्तब्रह्मविट्क्षत्रशूद्रयोषाः प्रमाप्य तु । दृति धनुर्बस्तमवि क्रमादाद्विशुद्धये ॥ इति द्रष्टव्य, दृतिश्वर्मपात्र बस्तः छागः । क्षत्रियादिवधे प्रायश्चित्तमाह । वैश्यं वा क्षत्रियं वापि निर्दोषं यस्तु घातयेत् । सोऽपि कृछूद्रयं कुर्याद्गोविंशद्दक्षिणां ददेत् ॥ १७ ॥ दोषोऽत्र विहिताकरण प्रतिषिद्धसेवन च तभ्या रहिता निर्दोषी क्षत्रियवैश्यो घातयेत् सोऽपि यं यथेोक्तविधिना कृत्वा विंशद्विश- तिगा दक्षिणां दद्यात् । अत्राप्युक्तरीत्या चतुर्विंशतिः प्राजापत्यानि भवन्ति तानि च द्वादशदिनोनदशमाससाध्यानि इति दशमासिकं व्रतमुपदिष्ट तदपेक्षया गुणदोषतारतम्येन व्रततारतम्य स्मृत्यन्तरादूहनी- यम् । तत्र सर्वक्षत्रियादिवधे चतुर्विंशतिमतेऽभिहितम् । तत्रियस्य वधं कृत्वा चरेच्चान्द्रायणात्रयम् । वैश्यस्य तु द्वय कुर्याच्छूद्रस्यैन्दवमेव च ॥ दूति । अत्यन्तदुष्टेषु तेषु संघ ग्रह | विशुध्यति । कुर्यादेवानुपूर्येण चन्ांस्तु यथाविधि ॥ निपात्य क्षत्रियं मोहाचिभिः वैश्यहत्यासु संप्राप्य कथं चिन्मकचेतनः । सातपनं तथा ॥ इति । कातिकको कुर्वीत स नरो वैश्यघातकः कुर्याच्छूद्रषधे विप्रः कामकृतचत्रियादिषर्धाविषयमेतद्, मोहादिपदश्रवणात् । याग- २ मोतिद्वयमित्यपि पाठः । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता | १८३ स्थक्षत्रियादिवधे तु ब्रह्महत्याव्रतातिदेशे वक्ष्यते, वृत्तस्यत्तत्रियादिबधे मनूक्तमेव । तुरीयो ब्रह्महत्यायाः चत्रियस्य वधे स्मृतः । वैश्यऽष्टमाशी वृत्तस्ये शूद्रं ज्ञेयस्तु षोडश ॥ इति द्रष्टव्यम् । वृत्तशब्देनात्मगुणादिकमुच्यते गुरुपूजा घृणा शैौचं सत्यमिन्द्रियनिग्रहः । प्रवर्तन हितानां च तत्सर्वं वृत्तमुच्यते ॥ इतिस्मरणात् । ब्रह्मत्याशब्देनाच वक्ष्यमाणन्ब्रह्महत्यात्र तस्येत्यनुबधमननस्य योज नेन प्राजापत्यकल्पनया सिद्धा प्राजापत्यमख्या ग्रहीतव्या तस्य चतु- थौष्टमषोडशांशसंख्या समिताः प्राजापत्याः क्रमेण तत्रियादिवधेषु योज- नीयाः । इदानीं सद्वृत्तयो वैश्यशूद्र यो दुर्वृत्तविप्रस्य च बधे प्रायश्चित्तमाह । वैश्यशूद्रं क्रियासक्तं विकर्मस्थं द्विजोत्तमम् । हत्वा चान्द्रायणं कुर्यात्रिंशद्वाश्चैव दक्षिणाम् ॥ १८ ॥ क्रियासु नित्यनैमित्तिकासु आभिमुख्येन कार्यान्तरपरिहारेणापि सक्तं वैश्यं शूद्रं च विरुद्धे लोकशास्त्रनिषिद्धे कर्मणि पातकादा निरन्तरं तिष्ठतीति विकर्मस्यः तादृशं द्विजोत्तम विप्रं च हत्वा चान्द्रायणं वक्ष्यमाण यथेोक्तविधिना कृत्वा त्रिशद्दा दक्षिणां दद्यात् । एतच्च वैश्येष्टमांश वृत्तस्य इति मनुक्तेन समानमेव । अत्रैव विषये ब्रह्महा संवत्सरं कृच्छ्रं चरेदधः शायी त्रिषवणी कर्मवेदको भैताहारो दीर्घन- दीपुलिनसङ्गमाश्रम पर्वतप्रस्रवणतपोवनविहारी स्थानवीरासनी सङ्गमा- श्रमगोष्ठपर्वतप्रस्रवणत्तपोवनवीहारी स्यात्प्रस्थानवीरासनी सवत्सरे पूर्ण हिरण्य मणिगाधान्यतिलभूमिसपषि ब्राह्मणेभ्यो ददत्पूतो भवतीति सुमन्तुवचन योजनीयम् । उक्तरीत्याष्ठत्रिशत्प्राजापत्यसमानत्वात् । यत्तु द्विजोत्तमशब्देन वैश्यापेत्तयेोत्तमत्वविवत्तया क्षत्रियमपि संगृह्णाति विकर्मस्ये तस्मिवप्येतदेव व्रतमिति चतुवर्णसाधारण्यमस्य १८४ पराशरस्मृति: i [ अध्या० ६ व्रतस्य वर्णित तदयुक्तम् । निर्दोषत्तत्रियधोक्तप्रायश्चित्तादस्याधिक- त्यात् । तस्मादाघोक्तमेव सुस्यम् । चण्डालबधे प्रतिवी प्रायश्वितमाह । चाण्डालं हतवान् कश्चिद्राह्मणो यदि कश्चन । प्राजापत्यं चरेत्कुछ गोद्रयं दक्षिणा ददेत् ॥ १६ ॥ क्षत्रियेणापि वैश्येन शूद्रेणैवेतरेण वा । चण्डालस्य वधे प्राप्ते कृछ्रार्जुन विशुद्ध्यति ॥ २० ॥ यदि कश्चित् सगुण निर्मुणा वा जातिमात्रण ब्राह्मणः कञ्चित् सगुणं निर्गुणं जातिमात्रेण ब्राह्मण्या शूद्राज्जातं हन्ति स प्राजापत्यम- तक कृच्छ यथेोक्तविधिना कृत्वा गोडुयं दक्षिणा ददेत् । यद्वा कञ्चन शद्रप्रतिलोमजत्व साम्येनात्रयोगत्र इत्यर्थ एतदप्यज्ञानपूर्वकबधे । ज्ञानपू पराक: । तदाह लौगातिः । वक्रे तु हनने प्रतिलोमाना शूद्रजानां कथं भवेत् । “ज्ञानपूर्व पराकः स्यादज्ञाने त्वेन्दवं तथा ॥ इति । चत्रोक्तरीत्या मूल्य गोचतुष्टय भवति । एतदेवेति प्रलेोक्तेन समानविषयम् । “चान्द्रायणमकुत्राणाः कुर्युः कृच्छ्रचतुष्टयमिति” स्मर- यात् । यद्यपि परा गोत्रप्रत्याम्नायत्वपक्षे चान्द्रायणादपि न्यनत्वं तथापि पराके पञ्चनव इति स्मरणादैन्दवादधिकत्व ज्ञेयम् । यद्वा कञ्चन प्रतिलोमजत्वसाम्यात्सूतादिक बेत्यर्थः । तदाह याज्ञवल्क्यः । “चान्द्रायणं चरेत्सव नवकृष्टाविहत्यत्विति” । अवकृष्ठाः प्रतिलोमजाः क्षत्रियवैश्यशूद्रेरितरेणानुलोमजेन मूर्द्धवासिक्तादिना प्रतिलोमनेन सूता- दिना वा चण्डालादिप्रतिलोमजबधे कृते कृच्छ्राद्धेन तत्पूर्वपरवर्त्तिभ्यां पादजयैकपादाभ्यां क्रमेण शुद्धता कार्या 1 तदाह लोगातिः । सर्व त्रिपादं मध्यं च पादं चैव व्रतं चरेत् । वर्णक्रमादन्तराणां हिंसागमनभोजने ॥ इति । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । १८५ अतश्व ब्राह्मणादिक्रमेण चत्वारोऽपि वर्णः कृच्छ्र त्रिपादमर्द्धपादं च कुर्युरिति सिध्यति विभागवद्वङ्क्षिणाविभागो ऽप्युदेयः । तदङ्गत्वा- तस्य । दुष्टचण्डालादिबधे प्रायश्चित्तान्तरमाह । चोरः श्वपाकश्चण्डालेो विप्रेणाभिहतेो यदि । अहोरात्रोषितः स्नात्वा पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ २१ ॥ यदि चौर्यामक्तः श्वपाकः तत्तायामुयाज्जातश्चण्डालश्च पूर्वोक्तो विप्रेणाभिहतस्तदा स विप्रोऽहोरात्रोपोषितः परेद्युः खात्वा पञ्चग• व्यपानेन शुद्धयति श्रनेन निर्देषश्वपाकवधेऽपि पूर्वोक्त प्रायश्चित्तमि त्युक्त भवति चण्डालमाम्यात् । चण्डालबधस्योपपातकत्वाभावेन तु व्यवधानमाम्यात् प्रसङ्गेनाभिधानमविरुद्धम् । इदानों चण्डालवधप्रसङ्गात्तद्विषयेषु प्रकीर्णेष्वपि केषु चित्प्राय- श्चित्तमाह । श्वपाकं वापि चाण्डालं विप्रः संभाषते यदि । द्विजसंभाषणं कुर्यात्सावित्रों व सकृज्जपेत् ॥ २२ ॥ पूर्वोक्तलक्षण श्वपाक चण्डाल वा यदि विप्रः सभाषते तदा द्विजस्य ब्राह्मणस्य सभाषण कुर्यात्तदभावे सावित्रों सज्जपेत् । चका- रस्य विकल्पार्थत्वात् । अत एव एव हारीतः । चाण्डानैः सह संभाष्य द्विजसंभावणाच्छुचिः । सावित्रीं व्याहरेद्वापि इति । उच्छिष्टस्य त्रिरात्रमाह स एव । “उच्छिष्टः सह सभाषेचिरा- त्रेणैव शुद्धयतीति । कि च । चण्डालैः सह सुप्ते तु त्रिरात्रमुपवासयेत् । चण्डालैकपथं गत्वा गायत्रीस्मरणाच्छुचिः ॥ २३ ॥ १८६ पराशरस्मृति: [ अध्या० ६ चण्डालैरिति बहुवचनं तत्समानधर्माणामन्येषामपि श्वपाका- दोना प्राप्यर्थम् । आरूढपतितापत्यं ब्राह्मण्यां यश्च शूद्रजः । सगोत्रोठा सुतश्चैव चण्डालास्त्रय एव ते ॥ इति त्रित्वाभिप्रायं बा, तैः सहैकशय्याया सुप्ते त्रिरात्रमुपवासये- दुपवसेत् णिचः स्वार्थिकत्वात् । चण्डाल एव एकः परिदृश्यमानः पथि यस्मितौ चण्डालैक्रपथस्त गत्वा गायत्र्याः स्मरणादनभिव्यक्ताक्षर प्रति- सन्धानाच्छुचिर्भवेत् । अनेन सार्थसमुदायान्तर्गते चण्डाले न दोष इति ध्वनितम् । किं च | चण्डालदर्शने सद्य आदित्यमवलोकयेत् । चण्डालस्पर्शने चैव सचैलं स्नानमाचरेत् ॥ २४ ॥ चण्डालस्य दशने सदयस्तत्कालमेवाद्वित्यमवलोकयेत् । तदाह सुमन्तुः । चण्डालस्पर्शन सूर्यदर्शन भाषणे ब्राह्मणव्यवहारः सस्पर्शने सचैलखानमिति एतश्च दिवा रात्रौ चेज्ज्योतिदर्शनं “दर्शने ज्योतिषा दर्शनमि” त्यापस्तम्ब स्मरणात् । चण्डाल इति चित्याद्युपलत्तम् । तथा चतुर्विंशति मते । चितिं च चितिकाष्ठ च श्वपाकं शवदाहकम् । स्पृष्ट्रा देवलकं चैव सवासा नलमाविशेदिति” ॥ एषा स्पर्शने मचैल स्वात्वा शुध्येत् । चकाराच्छवकष्ठ च स्पृष्ट्वा । श्वपाक पतितं द्रव्यमुन्मत्त शवदाहकम् । सूतक सूतिका नारों रजसा च परिताम् ॥ श्वकुक्कुरवराहाश्व याम्यात् सस्पृश्य मानवः । सचैल. सशिराः खात्वा तदानीमेव शुद्धति ॥ इति देवलस्मरणात् । अवस्थाविशेषेण स्पर्शे विशेषमाह शातातपः ।

विद्वन्मनोहरा व्य व्याख्यासहिता । येन केन चिदभ्यक्त चण्डालं संस्पृशेदादि । अहोरात्रोषितः खात्वा पञ्चगव्येन शुद्धझति ॥ अशुचिः स्वयमप्येतानशुद्धाश्च यदि स्पृशेत् । विशुद्धात्युपवासेन त्रिरात्रेय ततः शुचिः ॥ उच्छिष्टः सस्पृशेद्विप्रो मां मूत्र शुनोऽशुचीन् । अहोरात्रोषितः खात्वा पञ्चगब्येन शुद्धति ॥ चण्डालश्वपचे स्पृष्टो विरामूत्र तु कृते द्विजः । त्रिरात्र तत्र कुर्वीत भुक्तोच्छिष्टस्तथैव च । कि च । ૧૬૭ चण्डालखात वापीषु पीत्वा सलिलमग्रजः । अज्ञानादेकभक्तेन त्वहोरात्रेण शुद्ध्यति ॥ २५ ॥ चण्डालेन खातासु खानितासु वापीषु बहुवचन कूपतडागादि- ग्रहणाय अग्रजो ब्राह्मणः सलिल पीत्वा पान खानाव्युपलक्षणम् । अज्ञानादेकभक्तेन ज्ञानाद होपवासेन शुध्यति । चतत्वापस्तम्बः । अन्त्यजैः खनिताः कूपास्तडागा वाप्य एव च । तत्तीयं यः पिबेद्विप्रः कामतोऽकामतोऽपि वा ॥ प्राकामावक्तभोजी स्यादहोरात्रेण कामतः ॥ इति । नक्तैकभक्तयोर्विकल्पः शक्ताक्कायोर्ज्ञेयः । यत्तु तेनैवाक्तम् । प्रपास्वररये कटके च सैरे द्रोण्या जलं केशविनिःसृतं वा । श्वपाकचण्डालपरिमहेषु पीत्वा नलं शुध्यति पञ्चगव्यात् ॥ सदप्येकभक्तेन समानं पराकविषयं वा अत्यन्त कृतज्ञफलभोगे तु न दोषः । अन्त्यजानां तु ये वृक्षा बहुमूलफलोपगाः । तु उपभोग्याश्च ते सर्वे स्वल्येषु च फलेषु च इत्यजिस्मरणात् । किं च । चण्डालभाण्डसंस्पृष्टं पीत्वा तूपगतं अलम् । गोमूत्रयावकाहारस्त्रिरात्राच्छुडिमामुयात् ॥ २६ ॥ १६८ पराशरस्मृतिः अध्या० ६ कूपस्य मेव जल यदि चण्डालेनेोदुरणार्थ प्रक्षिप्तेन भाण्डेन सस्पृष्टं तदा तत्पीत्वा गोमूत्रपाचितयावकमात्रमाहारस्त्रिरात्रान्ते शुद्ध प्राप्नोति । कि च । चण्डालघरसंस्थं तु यत्तोयं पिवति द्विजः । तत्क्षणात्क्षियते यस्य प्राजापत्यं समाचरेत् ॥२७॥ यदि न चीयते तोयं शरीरे यस्य जीर्यति । प्राजापत्यं न कर्तव्यं कृछ्रं सान्तपनं चरेत् ॥ २८ ॥ चण्डालस्य घटे सम्यक् चिर काल तिष्ठतीति चण्डालघटस्य यत्तोयं तच्छेदज्ञानात्पवं द्विजः पिबत्यनन्तरं ज्ञात्वा पश्चात्तापेन तत्का- लमेव तोयते वमति तदा प्राजापत्य कुर्यात् । यदि तु तृषातुरत्वेन तत्कालमज्ञानेन वा ततोयं न दीयते न वमति । कि तु शरीर एव जीर्यति परिणमते तदा पूर्वोक्त प्राजापत्यमेव न कर्तव्य किन्तु उक्तलक्षणं कृच्छ सान्तपनं कुर्यात् । तथा चाङ्गिरः । चण्डालपरगृहीतमज्ञानादुदक पिबेत् । । तस्य शुद्धि विजनीयात्प्राजापत्येन नित्यशः ॥ यस्तु चण्डालसस्पृष्ट पिबेन कि चिदकामतः । म तु सान्तपनं कृच्छ चरेच्कुध्यर्थमात्मनः ॥ इति बुद्धिपूर्व तत्पाने प्रतिवर्ण प्रायश्चित्तभेदमाह । चरेत्सान्तपनं विप्रः प्राजापत्यमनन्तरम् । तदर्द्ध तु चरेद्वैश्यः पादं शूद्रस्तथाचरेत् ॥ २६ ॥ यदि चण्डालभाण्डस्य जल बुद्धिपूत्रं ब्राह्मया पिबति तदा सान्त- यत्र चरेत् । अनन्तरः चत्रिया वैश्यः शूद्रश्च तत्रैव प्राजापत्य तदर्द्ध तत्पदं च यथार्थ कुर्यात् । तदाहापस्तम्बः । चण्डालकूपभाण्डस्थं नरः कामाज्जलं पिबेत । प्रायश्चित्तं कथं तत्र वर्णैः विनिर्दिशेत् ॥ चरेत्सान्तपनं विप्रः प्राजापत्यं तु भूमिपः । तदर्द्ध तु चरेद्वैश्यः पाद शूद्रे विनिर्दिशेदिति ॥ विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता । ૧ इदानों प्रसादन्त्यननलादिपानेऽपि प्रायश्चित्तमाह । भाण्डस्थमन्त्यजानां तु जलं दधि पयः पिबेत् । ब्राह्मणः चत्रिया वैश्यः शूद्रश्चैव प्रमादतः ॥ ३० ॥ ब्रह्मकूर्चेोपवासेन द्विजातीनां तु निष्कृतिः । शूद्रस्य चापवासेन तथा दानेन शक्तितः ॥ ३१ ॥ यदिप्रमादतोऽज्ञानाद्वाह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्रा अन्त्यजाना रक्षकादीना रजकश्चर्मकारश्च नटो वरुड एव च । कैवर्तभेदभिल्लाश्च सप्रेते चान्त्यजाः स्मृताः ॥ इतिस्मरणात् । भाण्डस्यानि जलदधिपयासि पिबन्ति तदा वक्ष्यमाणलक्षणत्र- कूर्चसहितेनेोपवामेन द्विजाः शुध्यन्ति । शूद्रस्य तु पञ्चगव्य पिबेच्छूद्रो ब्राह्मणश्च सुरा पिबेत् । उभौ तु तुल्यदोषौ हि सपाख्ये नगरे यता || इत्यन्त्रिणा ब्रह्मकूर्चपानाधिकाराभावबोधनात्तत्पाने यथा शक्ति- दानेनेोपवासेन च शुद्धिरिति । ग्रामाचादिषु पाचपर्यावर्त्तने न दोषः । तथा चतुर्विंशतिमते । आम मास घृतं क्षौद्र सेहाश्व फलमम्भवाः । अन्त्यभाण्ड स्थिता होते निष्क्रीताः शुचय. स्मृताः ॥ इति । इदानीमज्ञानाच्चण्डालाचभोजने प्रायश्चित्तमाह । भुङ्क्तेऽज्ञानाद्विजश्रेष्ठश्चण्डालान्नं कथंचन । गोमूत्रयावकाहारो दशरात्रेण शुध्यति ॥ ३२ ॥ 1 यो द्विजश्रेष्ठो ब्राह्मणो अज्ञानाच्चण्डालस्यान कथञ्चन आपदा- दिना भुङ्क्ते स दशरात्रं गोमूत्रपाचितयावक भुक्त्वा शुध्यति । ज्ञानपूर्व त्वङ्गिरा ग्राह । वन्त्यावसायिनामचमश्नीयाच्चैव कामतः । चतुश्चान्द्रायणं कुर्यात्तप्रकृच्छ्रमथापिवेति ॥૧૦ पराशरस्मृति. अन्त्यावसायिनश्चण्डालादयः । तदाह स एव । [ श्रध्या० ६ चण्डालः श्वपचः चता सूतो वैदेहिकस्तथा । मागधायोगवा चैव सप्रेतेऽन्त्यावसायिनः ॥ दूति । तच्च सिद्धावविषयमामाचे तु जिरात्रमेव । तथा च विष्णुः । चण्डालात्र भुक्त्वा त्रिरात्रमुपवसेत् सिद्ध भुत्वा परक इति । पराकश्च मूलेोक्तेन दशाहगोमूत्रयावकाहारेण समान एव । क्षत्रियादीनां तु हारीत आह । चण्डालाचं प्रमादेन यदि भुञ्जीत वै द्विजः । ततश्चान्द्रायण कुर्यात् मासमेक व्रत चरेत् ॥ शूद्रो वाप्यर्द्धमास वै भुक्त्वा चैवाजितेन्द्रियः । त्रिरात्रमुपवास च ब्राह्मणास्तर्पये च्कुचिरिति ॥ भोज्यद्रव्यपरिमाणमाह । एकैकं ग्रासमश्नीयाद् ग्रोमूत्रं पावकस्य च । दशाहनियमस्थस्य व्रतं तत्तु त्रिनिर्दिशेत् ॥ ३३ ॥ यो मूत्र यावक्रस्याश्नीयात्तदेकैक ग्रासमित्यशनानुवादेन यासस याविधानात्र पौनरुत्यम् । नच गोमूत्र यावकाशनस्य विशिष्टस्यानुवादे वाक्यभेद इनि शङ्कनीयम् । मृज्यामहे हविषाविशेषणं निर्विषेणमिति न्यायेन निर्विशेषणस्याशनस्योद्देश्यत्वासिद्धेः । यद्धतं विनिर्दिशेत वि यमस्यस्येयपि गुणविधानमेवेति न पैौनरुक्त्वम् । नियमस्वरूपमाह याज्ञवल्क्यः । खानमोनोपवासेच्या स्वाध्यायोपस्यनियहाः । नियमा गुरुशुश्रूषा शौचाक्रोधाप्रमादता ॥ इति । । इदानों चण्डालेन सहैकस्मिन् गृहे संत्र्यवहर्तुर्नवभिः श्लोकैः । प्रायश्चित्तमाह । अविज्ञातस्तु चण्डालेो यत्र वेश्मनि तिष्ठति । विज्ञातरूपं सन्न्यस्य द्विजाः कुर्युरनुग्रहम् ॥ ३४ ॥ विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता । विज्ञातरूपं चण्डालवेशाभरणाद्वि संत्यस्य त्यक्त्वा वेशान्तरादिस पादनेनाविज्ञातश्चण्डालत्वेनानिखतो यत्र यदि वेश्मनि तिष्ठति तदा द्विजा ब्राह्मणाः पर्षात्वेनाभियेोजिता अनुग्रहं वक्ष्यमाणप्रायश्चित्तोपदेशं कुर्युर्यद्वा त द्विजास्त रूपचण्डालं विन्यस्य यहाचिवस्य पर्षत् प्रायश्चित्त- मुपदिशेत् । अनेन पर्षदुपसत्तिर्विहिता । सात्र यद्यपि सर्वदोषसाधारणी- ति नात्र विशेषतोऽभिधीया तथापि विज्ञातदोषे त्वत्रावश्यमेव कर्तृव्य- तथा सा विधीयते । तेन रहस्येऽपि कृतपापे पर्षदुपदिष्टमेव प्राय- श्चित्त कार्य न रहस्यपापवत्स्वयमेव ज्ञात्वेति । पर्षत्स्वरूपमाह । मुनिवत्कोद्गतान् धर्मान् गायन्तो वेदपारगाः । यतस्तमुद्धरेयुस्ते धर्मज्ञाः पापसङ्कारात् ॥ ३५ ॥ वेदाना वेदयेोर्वेदस्य वा पार गच्छन्तति वेदपारगाः यदा प्यध्येत- व्योऽप्पकदेशेो यदि सर्वो न शक्यत इत्यनेन चैकदेशाध्ययनेन ब्राह्मण्य- मचतं भवति तथापि वेदपारग एव पर्यत्त्वेन विवक्ष्यते धर्मज्ञा धर्म- शास्त्रकुशला मुनीना पराशरादीना वत्क्रेभ्य उद्गतान् धर्मन् धर्मशा- स्वाणि तत्तत्प्रायश्चित विधायकमा क्यानि गायन्तः पठन्तः अनेन प्रायश्चि तोपदेशस्तत्र वाक्यमुच्चार्येव कर्तव्यो न प्रतिवञ्चकवाक्यैरित्युक्तं भवति । उक्त च भट्टपादैः । प्रतिवञ्वकरूपेण पूर्वशास्त्रार्थगोचरम् । यदन्यत्क्रीयते तस्य धर्मप्रत्ययमानीता ॥ इति । पतितं चण्डालसम्पर्केण श्रात्यन्तिकममर्गेण पातित्योपन्यासः । चण्डालान्त्यस्त्रियो गत्वा भुक्त्वा च प्रतिगृह्य च । पतत्यज्ञानतो विप्रो ज्ञानात्साम्य च गच्छतीति मनुस्मरणात् ॥ पापाना सङ्करात्समूहाद्रक्ष्य मायाप्रायश्चित्तोपदेशेनोद्धरेयुः । यद्यपि चण्डालेन सह एकमेव पाप मेकप्रायश्चितनिमित्तत्वात् तथापि प्रति- पदोक्तप्रायश्चित्तनिमितानां दर्शनस्पर्शनादीनामपि सत्त्वात्सङ्कराभिधा- नम् । यद्वा पापसङ्करं मावसम्बन्धस्तस्मादिति व्याख्येयम् । ૧૯ર पराशरस्मृति: [ अध्या० ६ पर्षदभिधेयं प्रायश्चित्तमाह । दध्ना च सर्पिषा चैव तीरं गोमूत्रयावकम् | भुञ्जीत सह भृत्यैश्च त्रिसन्ध्यमवगाहनम् ॥ ३६ ॥ चरिण संयुक्त गोमूत्र यावकमति समासान्तर्गत क्रियाप्रदर्शनेन दधिसर्पिषोरप्यत्र सम्पर्कीदशतस्तेन दध्ना सर्पिषा च संयुक्तमित्यर्थः सिद्धति तद्भृत्यर्भरणीयैः पुत्रपत्र्यादिभिः ससर्गिभिः सह वक्ष्यमाणप्रका रेण गृहस्वामी भुञ्जीत त्रिसन्ध्यमवगाहन च कुर्यात् । अन्त्यत्रैः सहेति सहयोगे तृतीयया भृत्यानामप्राधान्येन प्रधान- कर्त्तुरहस्याश्रमिण एव प्रायश्चित्तपूर्वोत्तराङ्गानुष्ठान प्रधान च सर्वेषामिति गम्यते । गोमूत्रयावकेन दध्यादीना सयोगे समाहारप्राप्ती विशेषमाह । त्र्यहं भुञ्जीत दध्ना च त्र्यहं भुञ्जीत सर्पिषा । यहं चीरेण भुञ्जीत एकैकेन दिनत्रयम् ॥ ३७ ॥ त्र याप भुजिकर्म न श्रूयते नापि दध्याद तृतीययावरोधात् तथापि सहायतृतीयान्तेन तत्सस्कारकेण दध्यादिना याक्षिप्तस्य स्वस- स्कार्यस्य गोमूत्रपावकस्य पूर्ववाक्यादनुवृत्तिर्ज्ञेया । ततश्च दधा सयुक्त गोमूत्रयावक दिनत्रय भुञ्जीत । एव घृतेन वीरेण चेति योज्यम् । तेन नवदनानि भवन्ति पुनश्चैकेन दध्यादिना युक्त गोमूत्रयावकमेकैकस्मिन् दिने भुञ्जीतेति त्रीणि दिनानि सम्पदान्ते तानि च पूर्वैर्नवभिर्मिलित्व- द्वादश भवन्त तेन च द्वादशरात्रसाध्य व्रत सम्पदात इति । ननु कीदृश यावकं क्रियता च दध्यादिना युक्तं भोज्यमित्यपेक्षा- यामाह । भावदुषं न भुञ्जीत कृमिभिदूषितं तथा । दधिचीरस्य त्रिपलं पलमेकं घृतस्य तु ॥ ३८ ॥ भावन चित्तवृत्त्या दुष्ठ यस्मिन्दृष्टे अमेध्यादिभावो बुद्धिविषयो भवतीत्यर्थस्तादृशं यत्र भवति यच्चान्योच्छिष्टं क्रिमिभिर्वा दूषितं ना विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्या सहिता । ૧૯૩ भवति तज्ञ्जीत । दधि च वीरं चेति दधिवीरं तयोः प्रत्येकं पलचयं परिमाणं घृतस्य चैकं पलं यावकस्य च गोग्रासमाजमिति । मनुष्यशुद्धिमुक्त्वा द्रव्यशुद्धिमाह । भस्मना तु भवेच्छुद्धिरुभयोस्तानकांस्ययेाः । जलशैौचेन वस्त्राणां परित्यागेन मृन्मयम् ॥ ३९ ॥ तानकांस्ययेार्भस्मावघर्षणेन शुद्धिः । वस्त्राणा जले प्रचालनेन शुद्धिर्मृन्मयं घटीत्यादि परित्यागेनैव । इयं च तृतीया प्रकृत्यादिभ्यो वित्र- चिता ततश्च मृन्मयं परित्याज्यमित्यर्थे भवति । अन्यथा अन्वयासम्भ- वात् । गृहधान्यादीनां शुद्धिमाह । कुसुम्भगुडकापीसलवन्तैलसर्पिषी । द्वारे कृत्वा तु धान्यानि दद्याद्वेश्मनि पावकम् ॥४०॥ कुसुम्भं तैलसाधनं धान्यं धान्यानि यवव्रीह्मादीनि इतरत्सर्व प्रसिद्धम् । एतानि कुसुम्भादिनि गृहद्वारे दाह्यत्वेन निक्षिप्य गृहेऽग्निं दात रहदाहस्तृणगृहविषयः पाषाणादिरहे त तदसम्भवान्मार्जनलेप- तु नाभ्यामेव गृह मार्ज़न लेपनादिति योगिस्मरणात् । भूमेस्तु शुद्धि: स्वयमेव वयति शुद्धिसंपादनानन्तरं किङ्कर्तव्यमित्यत श्राह । एवं शुद्धस्ततः पश्चात्कुर्याद्राह्मणतर्पणम् । विंशतिं गा दृषं चैकं दद्याद्विप्रेषु दक्षिणाम् ॥ ४१ ॥ एवमुक्तप्रकारेण शुद्धो भूत्वा अनन्तरमेकविंशतिब्राह्मणान् भोज- यित्वा सविहितत्वात्तेभ्य एव विप्रेभ्यो वृषभैकविंशलिंगा दक्षिणां दयात् । यद्यपि ब्राह्मणसख्या न श्रुता तथाप्येका एकस्य दातव्या न सर्वेकस्ये- वेतिन्यायादनेन देयसख्ययैव सम्प्रदानिसंख्या निर्यामतेति न पृथगुपात्ता । यद्यपि च भोक्तृभ्य एव दक्षिणादानमित्याहृत्य नोक्तं तथापि यथादर्श- पौर्णमासयोब्राह्मणास्तर्पयत इत्यनेन विहिते ब्राह्मणभेाजने प्रकृत- १४ १६४ पराशरस्मृति: [ अध्या० ६ स्वादृत्विज एवोपतिष्ठन्ते तथाऽत्रापि भोक्तार एव सम्प्रदानतयेोपतिष्ठन्ते । अन्यथा प्रकृतहानाप्रकृतकल्पनेति दोषद्वयापत्तेरिति । भूमिशुद्धौ विशेषमाह । पुनर्लेपनखानेन होमजप्येन शुध्यति । आधारेण च विप्राणां भूमिदोषो न विद्यते ॥ ४२ ॥ लेपनखनन यो दोहानन्तर्यबोधनाय पुनः शब्दः तेन दाहादयः पञ्चाप्युपलचिताः । तदाह देवलः । चण्डालाध्युषितं यत्र यत्र विष्ठादिसङ्गतिः । एवं कश्मलभूयिष्ठा भूरमेध्या प्रकीर्तिता ॥ पञ्चधा चतुधां च भूरमेध्या विशुध्यतीति पञ्चधेति दाहकाल- गोमया से कोल्लेरवनैरित्यर्थः । तदनन्तरं तत्र जपहोमैः कृत्वा ब्राह्मणानु- पवेश्य भूमेरुतो दोषो नास्तीति शुध्यति दोषाभावकीर्तन च शुध्यति - शयज्ञापनाय । इदं च मूलोक्तं प्रायश्चित्तं द्वादशरात्र चण्डालसहवासे द्रष्टव्यम् । द्वादशरात्रसाध्यप्रायश्चित्ताखानात् । अत एव पक्षससर्गे पतं मासससर्गे च मास गोमूत्रयावकाशन वयति मासाधिकसहवासे तु हारीतोक्त द्रष्टव्यम् । चण्डालैः सह मंबासे दीर्घकालमकामिकम् ! विज्ञान न्मृमय पात्र सर्वं त्यजति तद्गुहात् ॥ बालकृच्छ ततः कुर्यात्तप्तकृच्छ्रं तथैव च । ब्राह्मणास्तर्पयेत्पश्चाद्ब्रह्मकूचंन शुध्यति ॥ 1 अत्रैव विषये शतं सर्वस्व वा दक्षिणामाह च्यवनः । चण्डा- लसङ्करे स्वभवने दहन सर्वमृद्भाण्डभेदन दारवाणा तु तक्षण शङ्खशुक्ति- सुवर्णरजतचैलानामद्भिः प्रचालन कांस्यताम्रपात्राणामाकरे शुद्धिः सौत्री- रपयोदधितक्राणाम्परित्यागो गोमूत्र यावकाहारी मास येत् । बालव दृस्त्रीणामर्द्ध प्रायश्चित्तमाषोडशाद्वालाः सप्तत्यूर्द्ध गता वृड्डाः चीर्णे प्रायश्चित्ते ब्राह्मणभोजनं गोशतं दद्यादभावे सर्वस्वमिति । बालकृछ विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । १६५ स्त्यहं भुजीतेत्यादिना मूलेोक्तः । श्राकरमुत्पत्तिस्थानं तेनेोल्लेखनादि लक्ष्यते सोधीरं बदरं, चण्डालसपर्कपति गृहे भुक्तवतस्तगृहे व भुक्तवतोऽन्यस्यापि प्रायश्चित्तमाहापस्तम्बः । अविज्ञातस्तु चण्डालो यत्र वेश्मनि तिष्ठति । सविज्ञातस्तु कालेन तत्र कार्य विशेोधनम् ॥ प्राजापत्य तु शूद्राणा तेषा तदनुसारतः । यैस्तत्र भुक्त पक्काच हकार्द्ध तेषु दापयेत् ॥ तेषामपिगृहे मुक्त पादमेक विधीयते । कूपेकपानैर्दुष्टस्तु स्पर्शसम्पर्क दूषितः ॥ सर्वे होक्रेोपवासेन पञ्चगव्येन शुध्यति । बालापत्या तथा नारी गर्भिणी या तु दूषिता ॥ तेषां नक्त प्रदातव्य प्रहरद्वयमजितमिति । sarai astaer कालविशेषेण प्रायश्चितमाह । चण्डालैः : सह संपर्क मासं मासार्द्धमेव च । गोमूत्रयावकाहारो मासार्डेन विशुध्यति ॥ ४३ ॥ चण्डालैरिति बहुवचनाच्कृपाक पुल्कसये। ग्रहणम् । एतैः सह यो मास मासाई वा रूपर्क करोति स शेषं सर्वे च कारयेदित्यये उपसहारा- दत्रापि पूर्वकप्रकारेण दध्यादिसंयुक्त गोमूत्रपावकभाहारीकृत्य मासाद्वैन मासश्चार्द्ध च तयोः समाहारो मासार्द्ध तेन शुध्यति । मासमपर्क मास- व्रतेनार्द्धमास पर्केऽर्द्धमासव्रतेन शुद्धिरित्यर्थः । तथा च सवर्त्तः । चण्डालैः सकरे विप्रः श्वपाकैः पुल्क सैरपि । गोमूत्रयावकाहारो मासार्डेन विशुध्यतीति ॥ ऋत्र व्रताधित्र्यवहूक्षिणाधिक्यमपि कल्पनीयम् । तदप्रयोक्तव्रते व्रतदिनसंख्यातो द्विगुणस व्याष्टमाशन्यूना गावो भवन्ति तथा पक्षसपर्के त्रिपञ्चाशच्च गावो दया इति । इदानों रजन्यादिसहवासे प्रायश्चितमाह । रजको कर्मकारी तु लुम्बकी वेणुजिविनी । चातुर्वर्ण्यस्य च गृहे स्वविज्ञाता तु तिष्ठति ॥ ४४ ॥ १६६ पराशरस्मृति: [ श्रध्या’ ६ ज्ञानासु निष्कृतिं कुर्यात्पूर्वोक स्वार्द्धमेव हि । गृहदाहं न कुर्वीत शेषं सर्वं च कारयेत् ॥ ४५ ॥ ॥ रजको रजको वादिरागकृत् सकीर्ण सरस्मज्जातीया स्त्री की वं चर्मकारी लुम्बकों व्याधजातीया स्त्रो वेणुजीविनी वंशपत्रादिनिर्माणकर जातीया सामन्यतमाऽविज्ञातजातिस्वरूपा यदि ब्राह्मयादान्यतमवर्ण गृहे वसति तदा तज्ज्ञानानन्तरं पूर्वोक्तस्येव प्रायश्चित्तस्यैव दना च सर्पिषा केत्याद्युक्तस्य द्वादशाहसाध्यस्यार्द्धषद्वाचसाध्यव्रतं कुर्वीत त च दधिसर्पिः चोरः प्रत्येक युक्तं गोमूत्रयावक अहं हं भुनीतेपियं गृहं षड्रात्रव्रतं कृत्वा गृहदाहातिरिक्त शेष सर्व तथैवातुं कृत्वा ब्राह्मणभोजनं वृषभैकादशगावो दचिणादान कुर्यादिति । इदानों चण्डालस्य सकृगृहप्रवेशे शुद्धिमाह । गृहस्याभ्यन्तरं गच्छेच्चण्डाला यदि कस्य चित् । तमागाराद्विनिःसार्य मृद्भण्डं च परित्यजेत् ॥ ४६ ॥ रसपूर्ण तु मृद्भाण्डं न त्यजेत्तु कदाचन । गोमयैर्न तु संमिश्रैर्जलैः प्रोक्षेद् गृहं तथा ॥ ४७ ॥ यदि कस्य चिद्वाह्मणादन्यतमस्य एहमध्ये चण्डालो गच्छे सदा स गृहविः सार्य मृदभाण्ड त्यस्का रसपूर्णान्यत्यत्तत्वैव गामयेोदकेन मह तथा तत्र गोश्व प्रवेश कुर्यात् । तदाह हारीत: । गृहस्याभ्यन्तरे यस्य चण्डालो यदि गच्छति । पार्थिवानां परित्यागः सर्वेषा सदर एव हि अनष्टरसभाण्डाना यहणं मन्यसे तथा । अनस्य गो: प्रवेशादि शुध्यते नात्र संशयः ॥ इति । न नष्टो रसेो येषां ताभ्यनष्टरसानि तानि च तानि भाण्डानीति इदानों म्युपहतदेहस्य शुद्धिमुपसिप्याह । ब्राह्मणस्य व्रणद्वारे पूयशेोणितसंभवे । कृमिरुत्पद्यते यस्य प्रायश्चित्तं कथं भवेत् ॥ ४८ ॥ विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता । गवां मूत्रपुरीषेण दधिक्षीरेण सर्पिषा । ૧૭ त्र्यहं स्नात्वा च पीत्वा च कृमिदष्टः शुचिर्भवेत् ॥ ४६ ॥ विप्रस्य णे पूयशोणितपूरिते यदि कृमिरुत्पदाते तत्र प्रायश्चित्त कथं कुर्यादित्युपघोषः स्मृत्यन्तरोक्तप्रायश्चित्तविप्रतिपत्तिव्यवस्थापनार्थः । गोसम्बन्धिना सूत्रपुरीषेया मूत्रपुरीषयोः समाहारेण तथैव दधितीरेण समा- हारप्रदर्शनं पञ्चानामपि गव्यानां समाहारप्रदर्शनं च खाने गोमूत्र गोमय- योरेव पाने च पञ्चानामपि प्राप्त्यर्थम् । ततश्च गोमूत्रगोमयाभ्या त्रिसन्ध्यं त्रिरीत्रं खात्वा पञ्चगव्यं च पीत्वा अधोनाभः हमिदष्टः शुद्धो भवति । तदाह मनुः ब्राह्मणास्य व्रणाद्वारे पूयशेोणितसम्भवे । कृमिरुत्पाते यस्य प्रायश्चित्त कथं भवेत् ॥ गवां मूत्रपुरीषेण त्रिसंध्यं खानमाचरेत् । जिरात्र पञ्चगव्याशी शोधनात्तैर्विशुध्यति ॥ इति । नाभेरूध्वं तु कृम्युत्पादे स एवाह | नाभिकण्ठान्तरोद्रतक्षणे चोत्पद्यते कृमि: || चह्नानं तु तदा प्रोक्तं प्राजापत्यं शिरोवखे ॥ इति । क्षत्रियादीना विशेषमाह । चत्रियश्च सुवर्णस्य पञ्चमाषान्प्रदाय तु । गोदक्षिणां तु वैश्यस्याप्युपवासं विनिर्दिशेत् ॥५०॥ शूद्राणां नोपवासः स्याच्छद्रो दानेन शुद्धयति । कृमिदष्टः चत्रियः पञ्चमाषपरिमित सुवर्ण दत्वा शुचिर्भवेत् वैश्यस्तूपवासान्ते गामेकां दत्वा शूद्रो नेोपवासेन कि तु गोदानमात्रेणा शुध्यतीति । एतेन क्षत्रियादीनां विप्रोक्तमेव प्रायश्चित्तं पादपादन्यूनं कल्प- नोयमिति निरस्तम् । ननु क्रियमाणे प्रायश्चित्ते कर्मस्वाभाव्यादवश्यं भाविन्यूनातिरेका- दोष कथं कार्यमित्यत चाह । अच्छिद्रमिति यहाक्यं वदन्ति चितिदेवताः । प्रणम्य शिरसा प्राथममिट्टोमफलं हि तत् ॥ ५१ ॥ पराशर स्मृति: [अध्या० ६ चितिदेवता ब्राह्मणा यदच्चिद्रमिति वाक्य वदन्ति तत् प्रणम्य शिरसा ग्राह्यमग्निष्टोमफलं हि तत् प्रणम्य नम्रीभूय शिरसा ग्राह्यं यतोऽग्निष्टोमफलं साधयतीति छिद्रपूरकत्व प्रशसेति । अत एवा- पस्तम्बः । पूर्णेऽपि कालनियमैर्न शुद्धिर्ब्राह्मणैर्विना । अपूर्णेष्वपि कालेषु पश्यन्ति द्विजोत्तमाः ॥ इति । न केवलं विप्रवचन प्रायश्चित्तस्यैव छिद्रपूरकमपि तु सर्वत्रापीत्याह । जपच्छिद्रं तपच्छिद्रं यच्छिद्रं यज्ञकर्मणि । सर्व भवतु निश्छिद्रं ब्राह्मणैरुपपादिते ॥ ५२ ॥ नपतपोयज्ञादिकर्मणामच्छिद्रमस्त्विति द्विजेषक्त एव सर्व निःच्छिद्रं भवतीति यदाप्यस्य सर्वप्रशेषत्वादन्तेऽभिधानमुचितं तथापि देहलीदीपन्यायेन मध्येऽभिहितमप्युभयेोरुपकारि भवत्येवेति न दोषः । ननु निमिसिनेोऽनुष्ठानाशक्तौ कथं पापक्षय इत्यत श्राह । व्याधिव्यसनिनिश्रान्ते दुर्भिक्षे डामरे तथा । उपवासेो व्रतं होमो द्विजसंपादितानि वा ॥ ५३ ॥ व्याधिना राजयक्ष्मादिना व्यसनी यस्तः यद्वा व्यसन पिचादिशु- श्रूषणं श्रान्तो दूराध्वगमनादिना दुर्भिच दैश्किदोषोपलक्षणम् । डामरो राज्योपद्रवो राष्ट्रिकमात्रोपलत्तणम् । एतेषु उपवासव्रतहोमादीनि दचिणादानसंतोषितैर्द्विजे: सपादि तान्यपि निमित्तिनः पापातयं कुर्वन्तीति । अत एवापस्तम्बः । अशंस्यापि समयस्य विप्रो वा यदि वा गुरुः । तत तस्य गृहीयात् ततो मुच्येत किल्विषादिति ॥ ऋत्यन्तापदि पक्षान्तरमाह । अथ वा ब्राह्मणाः स्तुष्टाः सर्वं कुर्वन्त्यनुग्रहम् । सर्वान्कामानवाप्नोति द्विजसंपादितैरिह ॥ ५४ ॥ विद्वन्मनेाहराख्य व्याख्यासहिता । अथवा अत्यन्तापस्तस्य पूर्वसेवादिना तुष्टा ब्राह्मणाः ब्रह्म- निष्ठाः पर्यस्त्वेन नियुक्ता अस्यामापदि एतस्मात्पापादस्मद्वचनेन एतं मुक- मिति सर्वथैवानुगृहीयुस्तावतैत्र वास्य शुद्धिर्भवति यतो द्विजैर्महापुरुष- संपादितैराशीविशेषैः सर्वशत् पशुपुत्रादिकामानपि प्राप्नोति किं तत्र पापचयमिति द्विजवचनप्रशंसेति । तथाचाथर्वणे श्रूयते य यं लोक मनसा सभवति विशुद्धमनस्कः कामयते याश्च कामान् । तं सं लोकं जनये तांश्च कामांस्तस्मादात्मावज्ञां न कारयेद् भूतिकाम इति । सर्वमनु- यमिति च तदा पक्षान्तरं तत्र सूचितम् । तदाह हारीतः । पादत्रयमथाप्य पादं वापि विधानतः । ज्ञात्वा बलाबलात्कार्यं प्रायश्चित्त प्रकल्पयेदिति ॥ एषां चतुर्णामपि पक्षाणां देशकालवयोवस्थानुबन्धादानुसारेण व्यवस्था कार्य । यथाह याज्ञवल्क्यः । देशं कालं वयः शक्तिं पापं चावेक्ष्य यत्रतः । प्रायश्चित्तं प्रकल्प्यं स्वादयत्र चोक्ता न निष्कृतिरिति ॥ अन्वयव्यतिरेकाभ्यामनुग्रह विषयमाह । दुबलेऽनुग्रहः कार्यस्तथा वै बालवृडयेाः । ततोऽन्यथा भवेद्दोषस्तस्मान्नानुग्रहः स्मृतः ॥ ५५ ॥ धनविद्याभिजनबलैहौंनो दुर्बलस्तस्मिन् तथाशब्देन स्त्रीषु बाल- घट्टयोराषोडशाद्वालः सप्तत्यध्वं गतो वृद्ध इति च्यवनेोक्तलक्षणयोर्यथा- सभवमनुग्रहः । अन्यथोक्तातिरेकेणानुग्रहे क्रियमाणे दोषो भवेत्तस्माद- नुयहो नेष्यते पूर्वैरिति । अनुग्राहकस्वरूपमाहाङ्गिरा: । कृत्वा पूर्वमुदाहारं यथोक्तं धर्मकर्तृभिः । पश्चात्कार्यानुसारेण शक्त्या कुर्युरनुपदम् ॥ प्रायश्चित्त यथोदिष्टमशक्यं दुर्बलादिभिः । इष्यते ऽनुयहस्तेषां लोकसया कारणात् ॥ एको नार्हति तत्कर्तुमनूचानाप्यनुग्रहम् । धर्मज्ञा बहवो विप्राः कर्तुमर्हन्त्यनुग्रहमिति ॥२०० पराशर स्मृति: उक्तातिरेकेणानुयहे प्रत्यवायं विषयति । [ अध्या० ६ स्नेहाद्वा यदि वा लोभाद्भयादज्ञानतोऽपि वा । कुर्वन्त्यनुग्रहं ये तु तत्पापं तेषु गच्छति ॥ ५६ ॥ खेहात्पुत्रमित्रादो नोभाध्यनिकेषु अज्ञानतः पण्डितंमन्यतया यस्मिन्कस्मिञ्चिदुबे ला दिव्यतिरिक्तऽपि येऽनुग्रहं कुर्वन्ति तेषु तत्प्रकृत- पापं सक्त भवतीति । ननु परपापस्य परस्मिन् संक्रमो नोपपद ते श्रमसेवा- त्सत्यम् । शास्त्रवैयर्थ्यान्यथानुपपत्त्या तत्सजातीयपापान्तरोत्पत्त्या सत्स क्तमितिव्यवहारादिति । यथा समर्थानुग्रहे प्रत्यवायस्तथा दुर्बलाननुयहेऽपीत्याह । शरीरस्यात्यये प्राप्त वदन्ति नियमं तु ये । महाकार्योपरोधे च न स्वस्थस्य कदाचन ॥ शरीरस्यात्यये विनाशावस्यायां वयसा रोगादिना वा प्राप्तायां सत्यामपि महाकायें वृद्धमातापिचादिशुश्रूषा तदुपरोधस्तद्विनाशस्त- स्मिश्च सति ये यथेोपदिष्टमेव नियमं प्रायश्चित्त तदङ्गभूतं खानमोनो- पवासादिकं वानुयहव्यतिरेकेोब बदन्त्युपदिशन्ति न पुनः स्वस्थस्य तथा किन्तु सानुग्रहमेव तस्य वदन्ति तेष्वपि तत्पापं गच्छतीति पूर्ववा- क्यादनुषज्यते । उक्तप्रतिनिधेव्यतिरेकमाह । स्वस्थस्य मूढाः कुर्वन्ति वदन्ति नियमं च ये । तेनास्य विघ्नकर्तारः पतन्ति नरकेऽशुचौ ॥ ४८ ॥ मूढाः ये प्रतिनिधिनियामकं शास्त्ररहस्यमजानन्तः स्वस्थस्यापि विहितं नियम प्रायश्वितं कुर्वन्ति स्वयमनुतिष्ठन्ति ये च स्वस्थस्यापि प्रतिनिधिं वर्दान्त ते सर्वेऽपि तस्य निमित्तनः पापनिवृत्ती विधं कु न्त्यशुचौ रौरवादिनरके पतन्ति च । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । २०१ इदानों विप्रवाक्यव्यतिरेकेण स्वयमेव व्रतानुष्ठाने प्रत्यवायमाह । स्वयमेव व्रतं कृत्वा ब्राह्मणं यो ऽवमन्यते । वृथा तस्योपवासः स्यान्न च पुण्येन युज्यते ॥ ५६ ॥ यः पण्डितं मन्यतया ब्राह्मणमवमन्य स्वयमेव रहस्येऽपि पापे व्रतमाचरति तस्योपवासादिनियमो वृथा भवेव च पुण्य प्राप्नोति । अत एव शातातपः । यदि नो धर्मशास्त्रेण प्रायश्चित्तं विधीयते । न तेन शुद्धिमाप्नोति प्रायश्चित्ते कृतेऽपि स इति ॥ कीदृशं तर्हि व्रतं कार्यमित्यत आह । स एव नियमो ग्राह्यो यमेकोऽपि वदेद्विजः । कुर्याद्वाक्यं द्विजानां वै त्वन्यथा भ्रूणहा भवेत् ॥ ६० ॥ प्रायश्वितोपदेशे पर्षदेषा दशावरेत्यादिवक्ष्यमाणतया बहूना विप्राणां प्रायश्चित्तविधायकत्व व मुख्यः कल्पः बहुविप्राभावे कथं चिदे- कस्यापि तद्विधायकत्वमित्यनुकल्पः सर्वथापि विप्रानुज्ञातमन्तरेण स्वयमे व शास्त्रपर्यालोचनया रहस्यपापेऽपि प्रायश्वितं कुर्वन् भ्रूणहा भवतीति । विप्रमाक्यस्य शोधकत्वं हेतुमाह । ब्राह्मणा जङ्गमं तीर्थं तीर्थं भूता हि साधवः । तेषां वाक्यादकेनैव शुध्यन्ति मलिना जनाः ॥ ६१ ॥ विशिष्टमातापितृजन्या ब्राह्मणा नङ्गममभीष्टदेशे यानाया- नाभ्यामिष्टसंपादकतया स्थावरं प्रयागादिविलक्षणतीर्थं शोधक न केवलं ब्राह्मण एव किं तु साधवोऽन्येऽपि चत्रियादयस्तीर्थभूता एव यतस्तेषां ब्राह्मणसाधना च वाक्यमेवोदक तेनैव मलिना पापिष्टाः शुध्यन्ति । ननु ब्राह्मणस्य तीर्थत्वेऽपि मनुष्यत्वाविशेषात्कथं वज्रनसिद्धि- रिस्थत ग्राह । ब्राह्मणा यानि भाषन्ते मन्वन्ते तानि देवताः ॥ सर्वदेवमया विप्रा न तद्वचनमन्यथा ॥ ६२ ॥ २०२ पराशरस्मृति: [ अध्या० ६ वेदविदो ब्राह्मणा यान्य साध्यान्यपि पशुपुत्रादीनि शुभानि शोक- भयादीन्यशुभानि वा यस्मै भाषन्त प्राशासते तानि देवतास्तथैवानुमन्यन्तं तेषां वचनवशवर्तिदेवतात्वेन सर्वदेवमयानां विप्राणा वचनमन्यथा विसं- बादि न भवतीति प्राये वादोऽनृतवादिनो वगितिवत् । तथा च श्रूयते " यावतो देवतास्तास्त्री वेदविदि ब्राह्मणे वसन्तीति” । स्मृत्यन्तरेऽप्यङ्गिरसा ब्राह्मणा देवताः सर्वाः स च सर्वस्य दैवतमिति । ननु प्रतिनिधिनाऽनुष्ठापयितु नफलतायां तद्विधानमनादरणीय स्यादित्यत श्राह । उपवासेो व्रतं चैत्र स्नानं तीर्थं जपस्तपः । विप्रैः संपादितं यस्य संपूर्ण तस्य तत्फलम् ॥ ६३ ॥ द्रव्यदानादिना सन्तोषितैर्विप्रैर्यस्यासमर्थस्य यजमानस्य कर्त- व्यमुपत्रासादिक सम्पादयते तस्य तेषामुपवासादीना फलं सपू मित्र भवति नान्यनिष्यादितत्वेन न्यूनमिति । अत एवाह जैमिनिः । तस्मिरच फलदर्शनादित्यनेन प्रतिनिधा तुरेव फलं न प्रतिनिधेरिति । इदानों कृम्युपहतदेह शुद्धिप्रसङ्गेन केशादिदूषितात्रशुद्धमाह । अन्नाद्यकीटसंयुक्त मक्षिकाकेश दूषिते । तदन्तरा स्पृशेचापस्तदन्नं भस्मना स्पृशेत् ॥ ६४ ॥ अमोदन आव्यं यस्येत्यचादा तस्मिवोदनादी अयोग्यमाद्य- मवं च तदादा चावादा पक्कमत्रं न त्वामं तस्मिन् वा किटैः पिपीलिका- दिभिः संयुक्त मक्षिका केश-भ्यां वा दूषिते तस्यावस्यान्तरा मध्ये चषः स्पृशेदिति । कीटसंयोगेन गोघ्रातादिकमुपलक्ष्यते । अत एव बृहस्पतिः । गोप्राते बहुते वाचे मक्षिका केशदूषिते । मृदुस्मसलिलं चैत्र प्रक्षेप्तव्य विशुद्धये ॥ विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता | २०३ एव मनुः मृदः पृथगुपादानं स्वतन्त्राया अपि शोधकत्वज्ञापनार्थम् । अत पचिजग्धं गवाघ्रातमवधूतमवत्तुतम् । दूषित केशकीटैरव मृत्प्रक्षेपेण विशुध्यतीति ॥ अवधूत वस्त्रावधूननरेषुस्पृष्टम् । अवतुत मुखात्पचबिन्दुस्पष्टम् । भस्म सलिलयोः समस्तत्वेन मिलितयेोरेव शोधकत्वम् । यत्तु सलिलं भस्ममृद्वापीति विकल्पाभिधानं तदन्यतरस्यापि शोधकत्वज्ञापनार्थमिति । भोजनकालीनाच शुद्धिप्रसङ्गेन बुद्धिस्यान् भोजनधर्मानाह । भुञ्जानश्चैव यो विप्रः पादं हस्तेन संस्पृशेत् । स्वमुच्छिषृमसैौ भुङ्क्ते ये भुङ्क्ते भुक्तभाजने ॥ ६५|| पादुकास्था न भुञ्जीत न पर्यङ्कस्थितोऽपि च । श्वचण्डालोदक्यदृपृश्च भोजनं परिवर्जयेत् ॥ ६६ ॥ भोजनकाले यो विप्रो वामहस्तेन पादं स्पृशति वामहस्तेन भोजनपात्रमनबलम्ब्य वा भुङ्क्ते स म्वोच्छिष्टभोजनप्रत्यवाय लभते । अनेन स्वोच्छिष्टभोजनप्रायश्चित्तमेवात्रापि भवतीति वक्तुं प्रथमाध्यायेोक्तस्या- प्यस्य पुनरुपन्यास इति न पौनरुक्त्य पादुकापर्यङ्कस्थितौ श्वाण्डालोदद्भ्य- दर्शने च भोजनमेव त्यजेच तुम्वोच्छिष्टभोजनप्रायश्चित्तं कुर्यादित प्रायश्वितं चोक्त चातुर्विंशतिमते । स्वच्छिष्टं तु यो भुङ्ग यो भुई भुक्तभाजने । एव चैवस्वते प्राह भुक्का चान्द्रायण चरेदिति ॥ दूदं च प्रायश्चित्त भोजनमध्ये पात्रत्यागविषयं पात्रमनालभ्यैव भोजने तु न प्रायश्चित्तं तस्य वैकल्पिकत्वात् । यथाहापस्तम्बः । 1 यावद्दासं चयवस्कन्दयत्रा पजिहोतायाजीहीताय वा कृप्त ग्रासज्य- सीतेति पचद्वयेऽपि भोजनपात्रमितिशेषः । ददानीमवशुद्धिमेव प्राधान्येन वक्तुं प्रतिजानीते । यदनं प्रतिषिद्धं स्यादन्नशुद्धिस्तथैव च । यथा पराशरेणोक्तं यथैवाहं वदामि वः ॥ ६७ ॥ २०४ पराशरस्मृतिः [ अध्या० ६ यदवमुपहत्य भोजने प्रतिषिद्धं तस्योपहता या चाचशुद्विरुक्ता पूर्वस्मिन् कलिधर्मप्रवचने पराशरेण तथैवाहमस्मिन्नपि कलियुगे भो व्यासादयो महर्षयो वो युष्मभ्यं वदामि पुनः पराशरपरामर्शः संम्पदा- परविच्छेद सूचनायेति । सिद्धावशुद्धिं दर्शयति । भृतं द्रोणादकस्यानं काकश्वानोपघातितम् | केनेदं शुध्यते चापि ब्राह्मणेभ्यो निवेदयेत् ॥ ६८ ॥ वक्ष्यमाणलत्तणद्रोणाठकाभ्या परिमितं एतं पक्कमचं च काकायु- पहतमिदं केन प्रकारेण शुध्येदिनि ब्राह्मयोऽसौ निवेदयेत्पृच्छेत । निवेद- नवचनेन स्वयमेव ज्ञात्वा कृतापि शुद्धिने निष्पात इत्युक्तं भवति । ब्राह्मणवक्तव्यं प्रतिवचनमाह । काकश्वाद्यवलीढं तु द्रोणानं न परित्यजेत् । श्वका काव्यवलीठमचं द्रोणाठकपरिमितं चेचपरित्यजेदिति विप्राणां ब्रह्मघोषेण भोज्य भवति तत्क्षणादित्यनागतेन सम्बन्धाद्विमैः प्रतिवचनं देयमिति सिध्यति रदानों द्रोणाठकयोः परिमाणमाह । बेदवेदाङ्गविद्विमैडर्मशास्त्रानुपालकैः ॥ ३९ ॥ . प्रस्थद्वाविंशतिद्रणः स्मृतो द्विप्रस्थ आढकः । ततो द्रोणादकस्यानं श्रुतिस्मृतिविदो विदुः ॥ ७० ॥ पञ्चकृष्णालको माषः तैश्चतुः षष्टिभिः पलम् । | पलेाविशद्भिः प्रस्थो मार्गधषुप्रकीर्तितः ॥ इति । शतपथब्राह्मयप्रतिपादितलत्तणैद्वाविंशदिः प्रयेो द्वाभ्यां प्रस्याभ्यामाठक इति । वेदवेदाङ्गधर्मशास्त्रकुशलैर्विप्रैः स्मृतं वेदवित्त्वादिविशेषणं व ततद्देशीयप्रति स्विक्रव्यवहार निर्वाहकचक्कल्पितमावस्येव व्यवहार- योजकतामाह । तस्माच्छास्वीयादेव परिभावाद् द्रोपाठकस्यापरित्या- विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । २० ज्यत्वेन विवचितमिति श्रुतिस्मृतिविदो विदुः । श्रुतिस्मृतिकुशला मन्यन्ते । तर्हि तन्यूनपरिमाणे कथमित्यत श्राह । काकश्वावलीढं तु गवाघातं खरेण वा । स्वल्पमन्न त्यज्येद्विप्रः गुडिद्रणाडके भवत् ॥७२॥ श्वकाकगे । खरैरेवलीठं द्रोणाठकन्यूनपरिमाण द्रव्य परित्यजेद् द्रोणा- ठकपरिमाणे तु वक्ष्यमा याप्रकारेण शोधयेत् धनिकाधनिकविषयत्वेन वा द्रोणाठक वस्था कार्य । इदानों विवचितां शुद्धिमाह । अत्रस्थोद्धृत्य तन्मात्रं यद्यल्लालाइतं भवेत् । सुवर्णोदकमभ्युदय हुताशेनैव तापयेत् ॥ ७२ ॥ हुताशनेन संस्पृष्टं सुवर्णसलिलेन च । विप्राणां वेदघोषेण भोज्यं भवति तत्क्षणात् ॥७३॥ उक्त परिमाणावस्य यावदुपहतं यावच्च श्वादिलालास्पृष्टं तावद- पनीयावशिष्टं सुवर्णसंयुक्तेनेोदकेनाभ्युदयाग्निना परिताप्यानन्तर विप्राणां शुद्धमिदमुपहतं न परित्याज्यमिति पूर्वोक्तघोषेण ब्राह्मणः पवमानः सुव- चन दूत्यनुवाकस्य योषेण च तत्कालमेव भोज्य भवतीत्याहबौधायनः । सिहविषा महतांश्च वासप्रभृत्युपहताना तदव पिण्डमात्रमुद्धृत्य पवमानः सुवर्चनद्रत्यनेनाभ्युक्षणमिति । अवशुद्धिमुक्का रसशुद्धिमप्याह । स्नेहो वा गोरसो वापि अन्नशुद्धिः कथं भवेत् । अल्पं परित्यजेदन्नं स्नेहस्योत्पवनेन च ॥ ७४ ॥ अनलज्वालया शुद्धिगरसस्य विधीयते ॥ ७५ ॥ स्नेहा घृतस्तैलादिगारसः चीरादिस्तयोः श्वकाकादावलीकयोः न पूर्वोक्तरेव शुद्धिस्तस्या अल्पविषयत्वादिति प्रकारान्तरम् । कि तु द्रोणाठ- कपरिणायादल्पत्वे त्यागोऽधिकत्वे च खेहस्योत्पवनेन गोरसस्याग्निच्या- लया पाकेन शुद्धिरिति । २०६ पराशरस्मृति: [ अध्या० ६ सदाह शङ्खः । प्लावनं घृततैलानां पाचनं गोरसस्य च । भाण्डानि प्रावयेदद्भिः शाकं मूलं फलानि चेति ॥ एतेनात्पवनतापेने विलीन खेहादिविषये घनीभूतयोस्तु तन्मा- बोद्धरणम् । तदाह शातातपः । तापनं घृततैलानां मधुनो गोरसस्य च । तन्मात्रमुद्धृतं शुध्येत्कठिनं तु पयोदधि ॥ Maata तथा सर्पिर्विलीनं पवनेन त्विति । धूलीभिर्धूसराङ्गो व्रजभुवि सततं रिणेोदृष्टनानुः किं चित् पांश्वाकुलातः करतलनवनीतानुलिप्राखिलास्यः ॥ शक्तश्चेव्याहि वालेत्यभिहितवचसेोलूखले वत्सदामा बद्धो मात्रापि रिङ्गन् स्मितल लितमुखः पातु दामोदरो वः ॥ १ ॥ धर्माधिकारिकुन कैरवकाननेन्दु- श्रीरामपण्डितसुतेन विनायकेन । शास्त्रे पराशरकृते विवृतोऽत्र षष्टो ऽध्यायो मलावहविशुद्धिविनिर्णयाय ॥ २ ॥ इति श्रीधर्माधिकारिराम पण्डितात्मजनन्द पण्डितापरनामधेय विना- यकपतितौ पराशरस्मृतिविक्ता विद्वन्मनोहरायां षष्ठोऽध्यायः ॥ * h श्रीगणेशायनमः ॥ दधा बध्नाति कस्याप्यभिलपनमयं कस्यचिद् धेनुदुग्धं पाय पाये सखायं कमपि खलुबलात् तक्रवक्त्रं वितन्वन् । लीला कीलाल से कैर्वदन कदनकृद्गोपकन्यासु, कुर्वन् वात्तसात्तिं विहन्याविजभवनगतो वासुदेवः सदानः ॥ १ ॥ धर्माधिकारिकुल के रफाननेन्दु- श्रीरामपण्डितसुतेन विनायकेन । द्रव्येषु शुद्धिमभिधातुमिहाखिलेषु व्याख्यायते बहुविधामपि समप्तमोऽयम् ॥ २ ॥ षष्ठाध्यायान्ते ऽचरस शुद्धिप्रतिपादनेन बुद्धिस्यामवशिष्टद्रव्यशुद्धिं विवक्षुः सप्रमाध्यायमारभते । सत्राध्यायार्थं वक्तुं प्रतिजानीते । अथातो द्रव्यशुद्धिस्तु पराशरवचा यथा । दारवाणां तु पात्राणां तक्षणाच्छुद्धिरिष्यते ॥ १ ॥ अथावर सशुद्धिप्रतिपादनानन्तरमवशिष्टद्रव्यशुद्धिरवश्य वर्णनीया । अतोऽसौ यथा पूर्वपराशश्वचनमभिधीयते तत्र दारुमयाना पात्राणां लौकिकानां च सुवादीनामुच्छिष्टवासिताना लत्तणात्तावन्मात्रावयवा पाकरणाच्छुद्विरिष्यते पूर्वैः । तदाह बौधायनः, दारुमयानां पात्राणामु- च्छिष्टसमन्वारब्धानामत्रलेखनं लोपोपहतानां तत्क्षणमिति । अल्पोपघाते तु मृज्जलाभ्यां गन्धनेपायपनेया । यावत्रापत्यमेध्याक्तो गन्धो लेवश्च तत्कृत: । तावन्मृद्वारि चादेयं सर्वासु द्रव्यशुद्धिषु ॥ इति सामान्यशुद्धिविधानात् । खेहाक्तपात्र शुद्धिमाह याज्ञवल्क्यः चरुशुक्खुव सस्नेहपात्रा रायु ष्णोन वारिणेति । } २०६ विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । यज्ञकाले शुद्धिविशेषमाह मनुः । मार्जनं यज्ञापात्राणां पाणिना यज्ञकर्मणि । चमसानां ग्रहाणां च शुद्धिः प्रचालनेन स्यशपेशकदानां च मुसलोलूखलस्य च । अद्विस्तु प्रोक्षण शौचं बहूनां धान्यवाससाम् ॥ इति मनुस्मरणात् । धातुपात्रशुद्धिमाह । [ श्रध्या०० भस्मना शुध्यते कास्यं ताम्रमुष्णेन शुध्यति । रजसा शुध्यते नारी विकलं या न गच्छति ॥ ३ ॥ प्रतिदिन भुक्तोच्छिष्टानुलिप्तं कास्य भस्मना शुध्यति ताम्रमुष्णेन शुध्यति नारीरीतिका रीतिकापित्तलं नरनारीतिधन्वन्तरिस्मरणात् । सा वसा भूपरागेण शुध्यति । तत्रोच्छिष्टादिलेपनापनोदकानां भस्मादीनां दृष्टार्थं सार्थकता अनियमेन प्राप्तौ नियमार्थ शास्त्रमवघातादिवत् । श्रन्यथा मलसंयोगजं तज्ज यस्य येनोपडव्यते । तस्य तच्छोधन प्रोक्त सामान्यद्रव्यशुद्धिकृत् ॥ इतिसामान्यशास्त्रेणैव दृष्टार्थानुवचनादशेषमपि द्रव्यशुद्धिप्रक- रामनर्थक स्यात्, अतः सामान्यशास्त्रं चेोक्तारितिक्तविषयम् । यत्तु । ताभ्राय: कांस्यरेत्याना त्रयः सीमकस्य व । शौखं यथाहं कर्तव्यं चारासोदकवारिभिः इति मानवे यथापयं तदपि यथोक्तद्रव्यपरमिति न बिरोधः । उक्तशुद्धे विषयमाह । कलाभ्यो विगतो विकलः । महोपघाते तु बाधयन ग्रह तैजसाना मुत्रपुरीषासम दौत्य - न्तोपहतानामावर्त्तन अल्पसंसंगं तु परिलेखन स्पर्शमात्रोपघाते तु त्रिःस- प्रत्वो भस्मना परिमार्जन मतैजसानामेवं भूतानामुत्सर्ग इति । भस्मे विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । mps २०६ त्यम्वरनसेारुपलक्षणं तेनेोपघातमहत्वे ताम्रादिषु तयोरप्यावृत्तिः कार्यः । यत्तु नारी स्त्री मनसा व्यभिचाररता रजोदर्शनेनैव शुध्यति “रजसा स्त्रीमनादुष्टेति मानवात् । या च विकल प्रतिलोमज न गच्छति सापि वक्ष्यमाणप्रार्थाश्चत्तेन शुध्यति तद्गमने तु त्याग एव । चतस्रस्तु परित्याज्या: गुरुगा शिष्यगा च या । पतिघ्नी च विशेषेण जुङ्गितोपगता च या ॥ इतिवसिष्ठस्मरणात् । जुङ्गितः प्रतिलोमज: । ननु यर्जातिषु ये यजामहं करोति नानुयाजेष्विति, अत्रानुयाज पर्युदासवद्विकलगामिनी- पर्युदासेन नार्या रजसा शुध्यभिधानादिदमेकमेव वाक्यमस्तु निमित्तान्तर- परत्वे वाक्यभेदादिति चेन्मैवम् । प्रसक्त्यभावेन पर्युदासायोगात् । तथाहि यजतित्वेनानुयाजेष्वपि प्राप्ते ये यजामहेऽनुयाजव्यतिरिक्तेषु यजतिष्विति पर्युदासः सम्भवति न तथा प्रकृते रजसा नारी शुद्ध । नत्र मानसव्यभि चारविषयिण्या: कायिकव्यभिचाररूपे त्रिकलविषयेऽपि मानसव्यभिचा. रसत्त्वाद् रजसा शुद्धिः प्राप्नोतीति तदभावबोधनाय पर्युदास इति वाच्यम् । तत्र प्रायश्चित्तविशेषास्मरणाद् व्यभिचारे गमनपदाप्रयो- गाच्च । न च मनसा भर्तुरतिचारे त्रिरात्र यावक्र क्षीरोदन च भुञ्जानाधः शयीत ऊर्ध्वं त्रिरात्रादप्सु निमग्नायाः सावित्र्यष्टशतेन शिरोभिर्जुहुयात् पता भवतीति विज्ञायत इति वासिष्ठ मनसा नीचगमनविषयमेवान्यत्र रजसैव शुद्धेरिति वाच्यम् । निवृत्तरजस्कादीनां मानसव्यभिचारे शुध्य- भावप्रसङ्गेन वासिष्ठस्य तद्विषयत्वावश्यम्भावादिति । तत्र द्रव्यशु- स्तावे स्त्रीशुध्यभिधानस्यासङ्गतत्वात् । म कला मानसपापानुत्पत्त्या तत्प्रायश्चित्ताभिधानस्य सुतरामसड्डू- तत्वाच्च । तस्मादाथोक्तमेव साधीयः । अथवा परपुरुषस तु बोद- र्शनेनैव शुध्यति प्रायश्चित्ताधिकारिणी भवति तदनन्तरमेव प्रायश्वि- ताम्नानात् । तथा च चतुर्विंशतिमते । रजसा शुध्यते नारी परपुसाभिगामिनी । तथापि मुनिना प्रोक्तं प्रायश्चित्त समाचरेदिति ॥ વધ२१० ननुपहता शुद्धिमाह । पराशरस्मृति: नदी वेगेन शुध्येत लेपो यदि न दृश्यते । [ अध्या० ० शवादयमेध्योपहता नदी वेगेन जलप्रवाहेण शुध्यति यदयमेध्य- लेपो न परिदृश्यते परिदृश्यमाने तु तस्मिन्तावन्मात्र तीर्थं परित्यनेत् तदाह दवल. 1 अक्षोभ्यानि तटाकानि नदीवापीसरांसि च । कश्मलाशुचियुक्तानि तीर्थं तत्परिवर्जयेदिति ॥ नदीलक्षण च स्मृत्यन्तरे ऽभिहितम् । धनुसहस्त्राण्यष्टौ तु गतिर्येषा न विद्यते । नैते नदीशब्दवहा गतस्ते परिकीर्तिताः ॥ श्रद्वादशतोल्पनदा उपनदो भवत्याचतुर्विंशात् । तदुत्तरं महानदाः फलमेकद्वित्रिमिह इति ॥ अक्षोभ्यानीति विशेषणादल्पतटाकादीना सर्वथा परित्याग एव । तदाह देवलः । अक्षुद्राणामपा नास्ति प्रभूताना च दूषणम् । स्वोकानामुद्धृताना च कश्मल दूषण भवेदिति ॥ वाप्यायुपहता शुद्धिमाह वापीकूपतडागेषु दूषितेषु कथञ्चन ॥ उद्धृत्य वै कुम्भशतं पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ ३ ॥ वापीकूपतडागेषु कथचनापानद्रक्तादिदूषितेषु कथञ्चन עם उद्धृत्य वै कुम्भशत पञ्चगव्येन कथं स कुम्भाना शत परिमाणमस्य तत्कुम्भशत जन्नमुद्धृत्यावशिष्ट पञ्चगव्येन शुध्यति । तदाहतुः सवत्तापस्तम्बी । वापीकूपतडागाना दूषिताना च शुद्धये । अपा घटशतोद्धारः पञ्चगव्येन शोधनम् ॥ उपानद्रक्तविण्मूत्रस्त्रीरनामा दूषिते । जलाशये च कूपे च कुम्भाना शतमुद्धरेदिति ॥ विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता । शवतरणाद्युपहता हारीतेोक्ता शुद्धिः काया । वापीकूपतडागेषु मानुषः शीर्यते यदि || अस्थिच विनिर्मुकैर्मूषितैश्च खरादिभिः । उद्धृत्य तज्जलं सर्वे शोधन परिमार्जनम् ॥ विष्णुः । बन्हिप्रज्वालनं कृत्वा कूपे पक्केष्टकाचिते । पञ्चगव्यं न्यसेत्तत्र तत्तोय च ततोहरेदिति ॥ बहु जले तु न दोषः । तदाह विष्णः । जलाशयेषु स्वल्पेषु स्थावरेषु महीतले । २११ कूपवत्कथिता शुद्धिर्महत्स च न दूपणमिति ॥ अनुपहतमिति । अनुपहतमपि गोतृप्तिकरमेव जलं शुचि नाल्पम् । तदाह मनुः । आपः शुट्टा भूमिगता वैतृष्ण्य यास गोर्भवेत् । अव्याप्ता चेदमेध्येन गन्धवर्णसमन्विताः ॥ इति । नवोदके तु दशाहाच्छुट्टिमाह यमः । अजा गावो महिष्यश्च नायंश्चैव प्रसूतिकाः । दशरात्रेण शुध्यन्ति भूमिष्ठं च नवोदकमिति ॥ तदुभयमपि न साम्प्रतं “गोतृप्तिशिष्टे पर्यास शिष्ठेराचमनक्रिया नवोदक दशाहे चेति” कलिवर्न्यस्मरणात् । इदानों स्त्रीषु शुट्टिमाह । अष्टवर्षा भवेद्गौरी नववर्षा तु रोहीणी || दशवर्षा भवेत्कन्या अत ऊर्ध्वं रजस्वला ॥ ४ ॥ अष्टवर्षादिकालीनदानविधेः फलसाधनतया गौर्यादिनामव्यपदेशः । अत एव मरीचिः । गोरों ददवाकपृष्ठं वैकण्ठं रोहिणों ददत् । कन्या ददद्ब्रह्मलोकं रौरव तु रजस्वला मिति अत एकादशादशादूर्ध्वं द्वादशे वर्षे इति व्याख्येयम् । दशवर्ष- दूर्ध्वं विवाहस्मरणात् । तथा चाश्वलायनः । २१२ पराशरस्मृति: ऊर्ध्वं दशाब्दादया कन्या प्रायजोदर्शनात्तु सा । गान्धारी स्यात्समुद्वाझा चिरजीवितुमिच्छति 灶 अत एव द्वादशवार्षिक्या वृषलीत्वमाह सवर्त्तः । अष्टवर्षा भवेद्वौरी नवमे नग्निका भवेत् । दशमे कन्यका प्रोक्ता द्वादशे वृषली मता ॥ इति । अध्या० ● यत्तु त्रिशद्वषद्विहेत्कन्या हृदया द्वादशवर्षकीमिति मानवं तद्रजा- दर्शनाभावे तस्या अपि विवाह्यत्वप्रतिपादनार्थं प्रायजोदर्शनादिति स्मरणात् । अत एव गौतमः । कन्याप्रदान प्रागृतोरिति । रजस्वला रजसः सम्भावितत्वादिति । अत एव गौतमः । प्रयच्छेवग्निका कन्या- मृतुकालभयादिहेति । अनेनाष्टवर्षादीना गौयादिनामनिर्दिष्टाना शुद्धि- द्वादशवार्षिक्या वृषलीरजस्वलादिनामनिर्देशादशुद्धिरभिहिता भवति । तामेवाशुद्धि दर्शयितुमदातुर्निन्दामाह । प्राप्ते तु द्वादशे वर्षे यः कन्यां न प्रयच्छति ॥ मासि मासि रजस्तस्याः पिबन्ति पितरोऽनिशम् ॥५॥ यो द्वादशवार्षिकीमपि कन्यामागताय सगुणाय निर्गुणाय वा वराय न ददाति तस्या मासिमासि सभूत रजेो ऽदातु पितरो निरन्तरं पिवन्ति । अत एव बौधायनः । दयानुवते कन्या ननिका ब्रह्मचारिणों । अपि वा गुणहीनाय नेोपरुन्ध्याद्रजस्वलाम् । इति । यत्तु । काममामरणत्तिष्ठेद्गहे केन्यतुमत्यपि ॥ नचैवैना प्रयच्छेत्तु गुणहीनाय कर्हिचित् । इति मानम् । तत्सगुणावश्यकताबोधनाय न निर्गुणनिषेधायेति च ध्येयम् । किञ्च । माता चैव पिता चैव ज्येष्ठो भ्राता तथैव च ॥ त्रयस्ते नरकं यान्ति दत्वा कन्यां रजस्वलाम् || ६ | विद्वन्मनोहराष्यव्याख्यासहिता । २१३ मात्रादिपरिगणेन यो यदा कन्यादानाधिकारी तदा तस्य प्रत्य- वाय इत्युच्यते तत्त्रयाणामेवेति । अत एव याज्ञवल्क्यः । पिता पितामहो भ्राता सकुल्यो जननी तथा । कन्याप्रदः पूर्वनाशे प्रकृतिस्यः परः परः ॥ अप्रयच्छन्समाप्नोति भ्रणहत्यामृतावृतौ । गम्य त्वभावे दातृणा कन्या कुर्यात्स्वयवरमिति ॥ अदातारं निन्दित्वा वोठारमपि निन्दति । यस्तां समुद्रहेत्कन्यां ब्राह्मणो मदमोहितः ॥ असंभाष्योऽपांक्तेयश्च स विप्रो वृषलीपतिः ॥ ७ ॥ या ब्राह्मणो मदेन कामातिशयेनाक्रान्तचित्तस्ता रजस्वला कन्यां ममुदुहति स वृषल्या रजस्वलाकन्यायाः पतिरिति हेतोरसम्भाष्य पाई यरच भवति पितुर्गेहे तु या कन्या रजः पश्यत्यसस्कृता । सा कन्या वृषलो ज्ञेया तत्पतिर्वृषलीपतिः ॥ इति मनुस्मरणात् । कथं चिदतिक्रान्तनिषेधस्य वोढुस्सकृदपि तद्गमने प्रायश्चित्तमाह यः करोत्येकरात्रेण वृषलोसेवनं द्विजः ॥ स भैक्ष्यभुग्जपन्नित्यं त्रिभिर्वर्षैर्विशुध्यति ॥ ८ ॥ उक्तलक्षणया वृषल्या एकरात्रमपि गमने वर्षत्रय यावद्वैक्ष्य भुक्का गायत्री नित्य जपन् शुध्यति । यद्यपि जपे मन्त्रविशेषो न श्रुतस्तथापि यत्र यत्र च सङ्कीर्णमात्मान मन्यते द्विनः । तत्र तत्र तिलैर्हेमैर्गायत्र्या वाचन तथा ॥ इति याज्ञवल्क्यपरिभाषयात्रापि सैव ग्राह्मेति । रात्रौ चण्डालादिस्पर्शे शुद्धिमुपक्षिप्याह । अस्तङ्गते यदा सूर्ये चाण्डालपतितं स्त्रियम् ॥ सूतिकां स्पृशतश्चैव कथं शुद्धिर्विधीयते ॥ ६ ॥ २१४ पराशर स्मृति: [ अध्याo जातवेदः सुवर्ण च सोममार्गं विलोक्य च ॥ ब्राह्मणानुमतश्चैव स्नानं कृत्वा विशुध्यति ॥ १० ॥ सूर्यास्तानन्तरं चण्डालपतितसूतिकाश्चकाराट्रजस्वलां च यः स्पृशति स जातवेदाश्च सुवर्ण च जातवेदः सुवर्णं सोममार्ग व विलोक्य ब्राह्मणानुमतस्सचैल स्नात्वा शुध्यति । अत्रायं क्रमः शुक्लपचे सति सम्भवे सोम तदभावेऽग्निं तस्याप्यभावे सुवर्ण तस्याप्यभावे साममार्ग विलेोक- येदिति । कृष्णपक्षे यदा सोमो न दृश्यते तदा सेोममागं विलोकयेदिति । कृष्णपक्षे यदा सोमो न दृश्येत कदाचन । या दिशं व्रजते सामस्ता दिश चावलेोकयेत् ॥ इतिवचनेन सोमाभाव एव प्रत्याम्रायामानात् । रजस्वलये। ब्रीह्मण्योरन्योन्यस्पर्शे शुद्धिमाह । स्पृष्ट्रा रजस्वलान्योन्य ब्राह्मण्यार ब्राह्मणी तथा ॥ तावतिष्ठेन्निराहारा त्रिरात्रेणैव शुध्यति ॥ ११ ॥ रजस्वलय ब्रह्मण्योरन्योन्यस्यस्पर्शे सति यावत्त्रानमुपवासश्चति त्रिराजोपवासश्च प्रथमदिन स्पर्श, तृतीर्यादनस्पर्श तु काश्यपोक्तम् । रजस्वला तु सस्पृष्टा ब्राह्मण्या यदि कामतः । एकराज निराहारा पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ इतिद्रष्टव्यम् । सगोत्रयोश्च सदाः खानमेव तथा च वृद्धवसिष्ठः । स्पृष्टे रजस्वलेऽन्योन्यं सगोत्रे चैकभर्तृके । कामादकामतो वापि सदाः खानेन शुध्यति ॥ इति । ब्राह्मणीतात्रिययोः शुद्धिमाह । स्पृष्ट्रा रजस्वलान्योन्यं ब्राह्मणी क्षत्रिया तथा । अकृकं चरेत्पूर्वी पादमेकं त्वनन्तरा ॥ १२ ॥ रजस्वल यात्री ह्मणोतत्रिययोरन्योन्यस्पर्शे ब्राह्मण्याः कृच्छाई क्षत्रियाया: पादकृच्छ्रं यावत्खानमुपवासो वर्तत एव खानानन्तर चेद प्रायश्चित्तं कार्यं शुद्धरङ्गत्वात् । विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता । ब्राह्मणीवैश्ययेोः शुट्टिमाह । २१५ स्पृष्ट्रा रजस्वलान्योन्यं ब्राह्मणी वैश्यया तथा । पादहीनं चरेत्पूर्वा पादमेकमनन्तरा ॥ १३ ॥ रजस्वलयोबीनणीवैश्ययोरन्योन्यस्पर्श ब्राह्मण्याः पादहीनं कृछू प्रायश्चित्त वैश्यायाः पादलक्कू प्रायश्चितम् । ब्राह्मणीशूद्रयेाः शुद्धिमाह । स्पृष्ट्वा रजस्वलान्योन्यं ब्राह्मणी शूद्रया तथा । कृच्छ्रेण शुध्यते पूर्व शूद्रा दानेन शुध्यति ॥ १४ ॥ रजस्वला ब्राह्मणी शूद्रयोरन्योन्यस्पर्शे प्रायश्चित्तमिदम् । क्षत्रिया- दिषु तत्रेयम् । तदाह वसिष्ठः । स्पृष्ट्रा रजस्वलान्योन्य क्षत्रिया शूद्रयापि च । उपवासैः स्त्रिभिः पूत्र त्वहोरात्रेण चारा ॥ स्पृष्टा रजस्वलान्योन्य वैश्या शूद्रा तथैव च । त्रिरात्राच्कुध्यते पूर्व उत्तरा तु दिनत्रयात् ॥ ॥ एतच्च सर्व कामतः स्पर्शे विधिरेष सनातन इति वृद्धवसिष्ठस्म- रणात् । प्रक्रामतस्तु विष्णुक्तम् । रजस्वला हीनवर्ण रजस्वला स्पृष्ट्रा सदयः खात्वा शुध्यतीति । कामतः चण्डालादिस्पर्श वृद्धवसिष्ठ आह चण्डालान्त्यश्वपाकेन सस्पृष्टा चेद्रजस्वला । नात्यहानि व्यतिक्रम्य प्रायश्चित्त समाचरेत् ॥ प्रथमेऽन्हि त्रिरात्र स्यात् द्वितीये द्वाहमेव तु । अहोरात्र त्रितीयेऽन्हि परतो नक्तमाचरेत् ॥ व्यतिक्रम्योपोष्य । अकामतो बौधायन आह । रजस्वला तु सस्पृष्ट्रा चण्डालान्त्यश्ववायसैः ॥ तावतिष्ठनिराहारा यावत्कालेन शुध्यतीति । भोजनकाले स्पर्शे तु स एवाह | रजस्वला तु भुञ्जाना चान्त्यजादीनूपस्पृशेत् । गोमूत्रयावकाहारा गोमूत्रेण विशुध्यति ॥ अशक्तौ काञ्चन दद्याद्विप्रेभ्योऽपि हि भोजनमिति । vti l २१६ पराशरस्मृति: उच्छिष्टस्पश त्वाहात्रिः । उच्छिष्टोकिष्ट सस्पृष्ट्रा कदाचित् स्वोरजस्वला । कृच्छ्रेण शुध्यते पूत्रा शूद्रा दानैरुपोषितैः ॥ [ अध्या० ● क्षत्रिया वैश्ययो: पादादृकृको वेदितव्यौ । तत्रैव चण्डालादि दर्शनेऽपि उक्तम् । रजस्वला तु भुञ्जाना चण्डालं यदि पश्यति । उपवास ततः कृत्वा प्राजापत्य तु कामतः ॥ उदक्या यदि वा भुक्तौ दृष्टान्या तु रजस्वलाम् । ग्राम्रातकाम नाश्नीयाद्बह्मकूचं ततः पिबेदिति ॥ शवादिस्पर्श पूर्वकभाजने चात्रिशातातप । आवभिता नारी स्पृशेच्चेच्छव सूतकम् । कट्टर्व त्रिरात्रात्ता ता त्रिरात्रमुपवासयेत् ॥ आतवाभिप्लता नारी मृतसूतकयोः स्पृशेत् । भुक्त्वा पीत्वा चरेत्कृच्छ स्पृष्ट्वा तु व्यहमेव त्विति ॥ _ बन्धुमरणग्रहणादिनिमित्ते खाने तु प्रकारविशेषमाह व्यासः स्वाने नैमित्तिके प्राप्ते नारी यदि रजस्वला | पात्रान्तरिततोयेन खानं कृत्वा व्रतं चरेत् ॥ सिक्तगात्रा भवेदद्भिः साङ्गोपाङ्गा कथं चन । न वस्त्रपीडन कुर्यान्नान्यद्वस्त्र च धारयेदिति ॥ इदानों रजोनिमित्ता शुट्टिमाह । स्नाता रजस्वला या तु चतुर्थेऽहनि शुध्यति । कुर्याद्रजोनिवृत्तौ तु देवपित्रादिकर्म च ॥ १५ ॥ रजस्वला स्त्री रजोदर्शन दिनादारभ्य त्रिरात्रमशुचिः चतुर्थेऽहनि प्रभाते षष्ठिव रं मृतिकाभिः शैौचं कृत्वा दन्तधावननं पूर्वक प्रातःसा यथाविधि । सगवे वा मृददिभिश्व शौचं कृत्वा रजस्वलाशुध्यति रजसो निवृत्तौ च दैवपित्र्यपाकादिकर्मसु युज्यते । अनेन यावद्रजोनिवृत्ति देवा- दिकर्मयोग्यत्व नास्तीत्युक्त भवति । रजोऽनिवृत्तौ तु पंचमदिन एव शुध्यति तदाहापस्तम्बः । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता | २१० शुद्धा भर्तुश्चतुर्थेऽन्हि स्वाता नारी रजस्वला । देवकर्मणि पित्र्ये च पञ्चमेऽहनि शुध्यतीति ॥ आरब्धदीर्घत्रता तु रजस्वलापि तदनुतिष्ठदेव । तदाह नातूकर्ण्यः । प्रारब्धदीर्घतपसा नारीणा यद्रजेो भवेत् । न तत्रासा व्रत्रस्य स्यादुपरोध’ कथचन । स्वभाव एष नारीणा ज्ञेयेा मूत्रपुरीषवत् अतोऽर्थत्र प्रदुष्येयू रजसा तपसि स्थिता ॥ रजसो विशेषेणाशुद्धरपवादमाह । रोगेण यद्रजःस्त्रीणामन्वहं तु प्रवर्तते ॥ नाशुचिः सा ततस्तेन तत्स्याद्वैकालिकं मलम् | १६ | रोगेण धातुवैषम्येन यद्रजोऽत्वहं निरंतर प्रवर्तन तुराब्दाद्रागेणा- द्रव्येण च कादाचित्कमपि तेन रजसा सा स्त्री तो तानाशुचिर्भवति यतस्तैद्वैकालिकं विकाले विरुद्धकाले भव मलमेव निश्यस्त देवाशुद्धिहेतु रिति । तदाह बृहस्पतिः । रागज रोगजं चैव द्रव्यजं कालज तथा । यद्रागरागद्रव्योत्य द्रक्त ग्राह भार्गवः । कालजं तु रजःसन तस्मात् तेनैव साऽशुचिः । आवाक् प्रसूतेरुत्पन्न मेध्यो वृष्यांगनासु यत् । तद्रागजमिति प्रोक्त प्रजावेदसम्भवम् । पित्तादिदेोषवैशम्यात्सत्तत्प्रवर्तते । रोगज तत् समुद्दिष्टमथद्रव्यजमुच्यते । भक्ष्यद्रव्यस्य वैशम्याद्वातुवैषम्य सभवम् । द्रव्यज रज इत्युक्त तत्कादाचित्वसंभवम् । आरभ्य चार्तवदिनादेकविशतिवासरान् । मासाऽथ रजा यस्या स्तत्कालजमुदाहृतम् । रजस्वला यदा स्नाता पुनरेव रजस्वला । अष्टादशदनादवगशुचित्वं न विद्यते । एकोनविशतेरगिकाह स्यात्ततो व्यहम् ॥ २१८ पराशरस्मृतिः [ अध्या०० विंशत्ममृत्युत्तरेषु चिराचमशुचित्वापवादो गतयौवनायाः । ऋऋतुखाता तु यात्रौठा पुनरेव रजस्वला | स्वानात्मप्रदशाहे तु शौचेनैव शुचिर्भवेत् । अष्टादशाहे त्वेकाहं हमे नविंशता । विंशत्प्रभृत्युत्तरेषु त्रिरात्रमशुचिर्भवेद् ॥ इति कश्यपस्मरणात् । अप्रौठा गतयैावना । वक्ष्यति चैतन्मूलकारोऽपि द्वादशे अष्ट दर्शादनादर्वागिति । युवत्यास्तु विशेषमाह कश्यप एव । त्रयोदशदिनादूर्ध्वं रजेो दृष्टवती यदा । अष्टादशाहात्मावापि युक्त्या स्यात् त्रिरात्रकम् । एकादशाहे त्वकाह द्विरात्र द्वादशेऽहनि । ऊर्ध्वं त्रिरात्र विज्ञेयमिति कुण्ड लिनादितमिति । । एतेन गर्भिण्या अपि प्राक् प्रसवाद्रजोदर्शने कालरजोर्वाद्विनत्रय- मेवाशैौचमिति निरस्तम् । बृहस्पतिवचनविरोधात् । मूलाक्त हेतुवि- रोधाच्च द्रव्यजे विशेषमाहागिराः । आद्वादशाह नारीणा मूत्रवच्छौचमिष्यते । अष्टादशाहात्लान स्यात्रिरात्र परतोऽशुचिः । एतत्तु द्रव्यजे विद्याद्रोगने पूर्वमीरितमिति । रोगजेऽपि विशेषमाह ऋष्यशृङ्गः । रोगजे वर्तमानेऽपि काले निर्यातकालजम् । तस्मात्काले प्रमत्ता स्यादन्यथा सकरो भवेदिति । सूतिकाया विशेषमाह प्रजापतिः । ननु प्रसूतिका तु या नारी खानतो विंशतेः परम् । तंत्र रजमा प्रोक्ता प्राक्तु नैमित्तिक रजः । नैमित्तिके न स्यात् रजसा स्त्रीरजस्वला । रजस्युपरते तस्यां खानेनैव शुचिर्भवेत् । अन्यत्र गर्भ विश्लेषात्पतनाद्वा रजस्वला | गर्भस्रावेऽपि सा खानाद्विशतेः परतोऽशुचिः । विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता । गर्भस्य पतने चैव खानं स्यात्क्षालयेदधः । रजसो ज्ञानाज्ञानसदेहेषु निर्णयमाह स एव अविज्ञाते मले सा चेन्मलवदुवसना यदि । कृते गेहेषु जुष्ट स्याच्छुद्धिस्तस्या स्त्रिरात्रतः ॥ निःसन्दिग्धे परिज्ञाते वे शुद्धिकारणम् । सदेहमात्रे सान स्यादित्युवाच प्रजापतिरिति । रजः कालनिर्णयमाह कात्यायनः । २१६ wwwww. रात्रौ तृतीयभागात्याग यदि नारी रजस्वला । पूर्वेण खानतः शुध्ये दूर्ध्व चेदुतरेण त्विति ॥ भागद्वये पूर्वदिन तृतीयभागे पर्शदनमित्यर्थः । उक्तस्याशौचापवादस्य विषयविशेषं परिशेप्रयितुमाह । साध्वाचारा न तावत्स्याद्वजेो यावत्प्रवर्तते । रजोनिवृत्ती रम्यास्याद्गृहकर्मणि चैव हि ॥ १७ ॥ रागरागद्रव्यैर्निमितै वद्रजेो, नुवर्तते तावद् स्त्री साध्वाचारा साधु देवापि आदिराचारो यस्याः सा साध्वाचारा देवपित्र्यादिकर्मक्षया न भवति । तोतर्ध्वमपि राजसि निवृत्त एवं पुरुषगमनाहा भवति गृहकर्मणि नित्यपाकादौ च योग्या भवति एतेन दैवपित्र्य पुरुषोपभोगगृहपणका- दिव्यतिरिक्तेषु कार्येषु शुद्धिरिति पूर्ववाक्यस्य विषयो दर्शित इति । यदुक्तं चतुर्थेऽहनि शुध्यतीति तत्राको दिनत्रये शुध्यभावमाह । प्रथमेऽहनि चाण्डाली द्वितीये ब्रह्मघातिनी ॥ तृतीये रजकी प्रोक्ता चतुर्थेऽहनि शुध्यति ॥ १८ ॥ रजस्वला त्रिरात्रमशुचिरित्येतावतैवार्थसिद्धौ चण्डालादिनाम- भिर्व्यवहारस्तद्वनेषु रजस्वला मपर्क चण्डालादिम्पर्क शुद्ध प्रयर्थः । तथा कुण्डपायिनामयने मासमग्रिहोत्र जुहोतोत्यग्रहोत्रनामनिर्देशो नित्याग्रिहोत्रधर्मातिदेशार्थं इति सा च शुद्धिः पूर्वाध्याये रजकी चर्मकारी चेत्यादिनोपवर्णिता । यत्तु चण्डालादिगमनप्रत्यवायप्राप्यर्यस्तत्वामनिर्देश इति । तत्र प्रायश्चित्तवैलक्षण्यात् तथाहि त्रिरात्रान्तं घृतं प्राश्य गत्वो-२२०

पराशर स्मृति:

[अध्या००

दक्या विशुध्यतीत्यादिगमनप्रायाश्चित्त तु चण्डालान्त्य स्त्रियो गत्वा भुक्त्वा च प्रतिगृह्य च । पतत्यज्ञानतो विप्रो ज्ञानात्वाम्यं तु गछतीत्यादिविलक्षण मेव तस्मादाथोक्तमेव साधीय इति । रजस्वला चतुर्थेऽन्हि खाता शुध्यती- त्युक्तम् । तत्र ज्वराभिभूतायाः खानाशक्ती कथमित्यत श्राह ।

आतुरे स्नान उत्पन्ने दशकृत्वोधनातुरः ।

स्नात्वा स्नात्वा स्पृशेदेनं ततः शुध्येत्स आतुरः ॥ १६ ॥ रजस्वलासानिध्यादभिहिता अव्यस्था शुद्धेः सर्वसाधारण्यवोधना- यातुरशब्देनेोपादान तस्मिन् रजस्वलासूतिकादीना नियतनैमित्तके खाने प्राप्ते ऽन्योऽनातुरो दशवारं द्वादशवार खात्वा खात्वा स्पृशेत्प्रतिखान वा- तुरस्य वासो विपरिवर्तयेत्ततो यथा शक्ति दानं दत्वा स चातुरः शुध्य- तीति । तदाहोशनाः । ज्वराभिभूता या नारी रजसा च परिल्पुता । कथं तस्या भवेच्छाचं शुद्धिः स्यात्केन कर्मणा ॥ ‘चतुर्थेऽहनि प्राप्ते सादन्या तु ता स्त्रियम् । सा सचैलावगाह्यापः स्वात्वा चैव पुनः स्पृशेत् । दशद्वादशकृत्वो वा आचमेच्च पुनः पुनः । अन्ते च वाससा त्यागस्ततः शुद्धाभवेत्तु सां । दद्याच्छक्त्या ततो दान पुण्याहेन विशुध्यति । चिरपि । चातुरे खान उत्पन्ने दशकृत्वो नातुरः । स्पृष्ट्वास्पृष्ट्वा वगाहत स विशुध्येत आतुरः । वासाभिर्दशभिश्चैव परिधाय यथा क्रमम् । दद्यात्तु शक्तितो दान पुण्याहेन विशुध्यतीति । रजस्वलाया. सहगमनविधिस्तु स्मृत्यन्तरे भिहितः । यदा स्त्रियामुदक्यापातः प्राणान् परित्यजेत् । द्रोणमेक तंडुलानामवहन्यादुशुध्यये । मुसलाभिघातैस्तदसृक् स्रवते योनिमण्डलात् । विरजस्कामन्यमाना स्वे चित्ते तदसृक्क्षयम् । दृष्ट्वा विद्वन्मनेाहराख्य व्याख्या सहिता | शौचं प्रकुर्वीत पचमृत्तिकथा पृथक् । त्रिर्शादृशद्दशपञ्चगवा दत्वा न्वह: क्रमात् । विप्राणां वचन लब्धासमारोहेद्धृताशनम् । नारीणां सरजस्कानामिय शुद्धिरुद्राहृतेति । रजस्वलादाहेपि विशेषस्तत्रैव । पञ्चाभि स्वापयित्वा तु गव्येः प्रेतां रजस्वलाम् । वस्त्रान्तरवृता कृत्वा दाहयेद्वधिपूर्वकम् ॥ इति । तत्र प्रायश्चितमुक्तम् धर्मप्रदीपे । कारयेयुः स्त्रियः खानमुदक्यासु तथैव च तस्याः पापविशुध्यर्थं कृक्कान् पञ्चदशाचरेदिति । सूतिकादा हेऽविशेषमाह प्रजापतिः । उदक्या सूतिका वापि मृता स्यादादि सा तदा । अशौचेत्वनतिक्रान्ते दाहयेदन्तरा यदि । उद्धृतेन तु तो येन स्वापयित्वा तु मन्त्रतः आपोहिष्ठतितिसृभिः हिरण्यवर्णा चतसृभिः । पवमानानुवाकेन यदतीति च सप्तभिः । ततोयज्ञपवित्रेण मार्जयेदथ च द्विनः । 1 स्रापयित्वान्यवासेनाच्छादा शवधर्मतः । दाहादिक ततः कुर्यात्प्रजापतिवचो यथेति ॥ अत्र प्रतित्र्यहं प्रायश्चितमाह व्यासः | सूतिका तु यदा साध्वी विखातामरण गता । त्रिवर्षपूर्ति पर्यन्त शुध्येत्कृच्छेण सर्वदा । सूतिका तु यदा नारी रजसैव परिल्युता ॥ म्रियते वै तदा सा तु द्विवर्ष कृच्कूमाचरेत् । सूतिका तु यदा साध्वी विज्ञाता मरण गता ॥ चाब्दकृच्छ्रेण शुध्येत व्यासस्य वचन यथेति । अशक्ता पक्षान्तरमाह स एव । त्रिषण्णवदनादवगेकाब्देन विशुध्यतीति । दशाहानन्तरं मासाभ्यन्तरे त विशेषमाह । सूतिका तु यदा नारी प्राणांश्चैव परित्यजेत् । २२१ २२२ पराशरस्मृति: [ अध्या० मासमेकोऽवधियावत्रिभिः कृच्छर्विशुध्यतीति ॥ अत्र सा तु द्विवर्षकृच्छमाचरेदिति सूतिकायाः कर्त्तव्यताश्रवणे- ऽपि विप्रतिषेधात्तस्याः पापविशुध्यर्थं कृच्छान्यचदशाचरेदिति लिङ्गाच्च क्रियाकर्तुरेव प्रायश्चित्त कर्तृत्वं ज्ञेयम् । उच्छिष्टस्य द्वितस्योष्टादिस्पर्शं शुद्धिमाह । उच्छिष्टोच्छिष्ट संस्पृष्टः शुना शूद्रेण यः पुनः ॥ उपोष्य रजनीमेकां पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ २० ॥ उच्छिष्टश्चासावुच्छिष्ट सस्पृष्टश्च स्वयमुच्छिष्ट एवान्योच्छिष्टेन संस्पृष्ट इति यावत् समस्तमप्युच्छिष्टपद बुध्या विच्छिा शूद्रादिपदेन सबन्धनीय तेनेोच्छिष्टो द्विजेोऽन्येनेोच्छिष्टेन द्विजेन शुना शूद्रेण वा सस्पृष्टश्वेदेकाहमुपोष्य परेऽहनि पञ्चगव्येन शुध्यतीति । यत्तु रजनीपदमहिना रात्रिभोजनमात्रस्यैव परित्याग इति । तच उपवासपदस्य भोजनद्वयपरित्यागे रूढत्वेन शत्रिपदस्योहोरात्रपरत्वाव श्यभ्मत्वात् । उपवासाशक्तस्य दशवार गायत्रीजपमाहात्रिः । उच्छिष्टोच्छिष्टमस्पृष्टो ब्राह्मणो ब्राह्मणेन वा । दशरूप जपेत्पश्वाद्गायत्र्याः शोधनं भवेदिति ॥ अनेकश्वस्पर्श विशेषमाह सवर्तः । कृतमूत्रपुरीषो वा भुक्तोच्छिष्टो ऽथ वा द्विजः श्वभिः स्यर्शे जपेद्देव्याः सहस्र खानपूर्वकमिति ॥ उच्छिष्टानुच्छिष्टयेोर्द्विजयेोरुच्छिष्टानुच्छिष्टशूद्रस्पर्श शुद्धिमाह । अनुच्छिष्टेन शूद्रेण स्पर्शे स्नानं विधीयते ॥ तेनेोच्छिष्टेन संस्पृष्टः प्राजापत्यं समाचरेत् ॥ २१॥ अनुच्छिष्टस्य द्विजस्यानुच्छिष्टशूद्रस्पर्श स्वानमुच्छिष्टशूद्रस्पर्श खानमुच्छिष्टस्योच्छिष्टशूद्रस्पर्शे प्राजापत्यं विहितम् । यद्यपि द्विजविशे- पणमुच्छिष्टत्वादि न श्रूयते तथाप्युच्छिष्टशूद्रस्पर्श पंचगव्योपवासविधा- नात्खानमनुच्छिष्टविषयं कृछ्र चोच्छिष्टविषयं पर्यवस्यति । विद्वन्मनेाहराख्य व्याख्यासहिता । २२३ यदुक्त भस्मना शुध्यते कास्यमिति तत्र विशेषमाह । भस्मना शुध्यते कास्यं सुरया यन्न लिप्यते ॥ सुरापात्रण संस्पृष्टं शुध्यतेऽग्न्युपलेपनैः ॥ २२ ॥ यत्कास्य सुरामूत्रपुरीषैनपहन्यते तस्योक्ता भस्मनैव शुद्धिर्भवति । सुरायामत्रिसादृश्य तत्सुराया यस्य तत्सुरा मात्र मूत्रपुरीषादि । अज्ञानात्तु सुरां प्राश्यरेता विण्मूत्रमेव चेति साम्याभिधानात् । तेन सुरामूत्रपुरीषेणेपडत तदग्नितापनोपलेपनावघषणतत्क्षणैः शुध्यतीति । तथाच स्मृत्यन्तरम् । किञ्च । भस्मना शुध्यते कास्यं सुरया यत्र लिप्यते । सुरामूत्रपुरीषैस्तु शुध्यतेऽग्न्युपलेखनैः ॥ श्रामिषेण सुधा लिप्त पुनर्देहेन शुध्यतीति 1 गवा घातानि कांस्यानि श्वकाको पहतानि च ॥ शुध्यन्ति दशभिः क्षारैः शूद्रोच्छिष्टानि यानि च ॥ २३ ॥ गोश्व का कशूद्रेघ्रीतानि श्वकाको पहतानि च भुक्तो किष्टानि कास्यानि दशवारमावर्तितैः चारैर्भस्मभिः शुध्यन्ति । तदाह शातापः । गवाघातेषु कास्यषु शूद्रोच्छिष्टेषु वा पुनः । दशभिर्मस्मभिः शुद्धिर्श्वका कोपहतेषु चेति ॥ किञ्च । गण्डूषं पादशैौचं च कृत्वा वै कांस्यभाजने ॥ षण्मासान् भुवि निक्षिप्य उधृत्य पुनराहरेत् ॥ २४ ॥ मुखपादतालनजलाभ्यामुपहत कास्य मासष्ट्क भूमौ निचिप्य पुनरुद्धर्षणेन तदाकारं कुर्यात् । तदाहाङ्गिराः । गण्डुषं पादशौच च कृत्वा वै कांस्यभाजने । षण्मासं भुवि निःक्षिप्य पुनराकारमादिशेदिति ॥ प्रायसादिशुद्धिमाह । आयसेष्वायसानां च सीसस्माग्नौ विशेोधनम् ॥ आयसानां पात्राणामयोमयेषु घर्षण साधनेषु घर्षणं विशेोधनम् । २२४ पराशरस्मृति: [ अध्या० ० आायसग्रहणमश्मनोऽप्युपलक्षण तथायसाना तापेन अश्मघर्षणेन चेति मार्कण्डेयस्परणात् । सीसपात्रस्य निर्लपस्याद्भिर्विशोधन सूतिकाद्युपहतस्याग्नौ प्रत्क्षेपः । तथाच ब्रह्मपुराणम् । कास्याय स्तामरैत्यानि त्रपुसीसमयानि च । निर्लेपान्येव शुध्यन्ति केवलेन जलेन च ॥ सूतिकाशवविरामूत्ररजस्वलाहतानि च । प्रक्षेप्तव्यानि चैतान्यग्ना द्रव्य मलापहे ॥ इति । गजदन्तादीनां शुद्धिमाह दन्तमस्थि तथा शृंगं राप्यं सैौवर्णभाजनम् ॥२५॥ मणिपात्राणि शंखश्चेत्येते प्रक्षालयेज्जलैः ॥ पाषाणे तु पुनर्धर्ष ; शुद्धिमेषामुदाहृता ॥ २६ ॥ दन्तो गजदन्तस्तन्मयमस्थि गजादीनामेव तनिर्मितं शृङ्कं खड़म- हिवादियहूनिर्मितं रौप्य राजतमय च यद्वाजनं मणिपात्राणि स्फटिक- मरकतादिनिर्मितानि शङ्खश्चकाराच्छुक्तिश्चेत्येतानि निलेपानि नलैः प्रज्ञालनीयानि सलेपानि पाषाणघर्षणेन शोधनीयानि । तथा च मनुः । निर्लेप काञ्चनं भाण्डमद्भिरेव विशुध्यति । अन्नमश्ममय चैव राजत चानुपस्कृतम् ॥ शातातपः । यमिति । सुवर्ण रजतं ताम्र चपुकृष्णायसं तथा । रीतिका सोसलोहानि शुध्यन्त्येते ऽश्मघर्षणाद् ॥ इति ॥ अश्मघर्षणेन लेपापनयनात्सलेपविषयमिदमर्यात्सिध्यति यत्तु तत्क्षण दारुशृङ्गास्यामिति तदश्मघर्षणापनयनेयलेपविष- मृन्मयादिशुट्टिमाह मृन्मयेोदहनाच्छुडिद्धीन्यानां मार्जनादपि ॥ २१ ॥ यनः । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । २२५ मृन्मयं पात्रमुच्छिष्टले पोपहत पुनर्दाहेन शुध्यति । तदाह बौधा मन्मयाना पात्राणामुच्छिष्ट समन्वारब्धानामतूलनमुच्छिष्टापहताना पुनर्दहनं मूत्रपुरीषरेतः प्रभृतिभिरुत्सर्ग इति । चण्डालादिस्यर्श परित्याग एव । चण्डालादयैस्तु पस्पृष्ट धान्य वस्त्रमथापि वा । क्षालनेन विशुध्येत परित्यागान्महीमयम् ॥ इतिस्मरणात् ॥ धान्यानां व्रीहियवादीनामुच्छिष्टोपहताना मार्जनमल्पाना चालन बहूनां प्रोक्षणमिति । तदाह मनुः । अद्विस्तु प्रोक्षण शौच बहूना धान्यवाससाम् । प्रक्षालनेन त्वल्पानामद्भिः शौच विधीयते ॥ इति वैणवादिशुद्धिमाह । वेणुवल्कलचीराणां क्षौमकार्पासवाससाम् । नेत्रपटानां च प्रोक्षणाच्छुद्धिरिष्यते ॥ २८ ॥ वेणुवंशः, तत्कार्याणि कटव्यजनादीनि वल्कलचीराणि प्रसिद्धानि क्षौममतसीत्वनिर्मितवस्त्र कार्पासवासः प्रसिद्धम् । मुनिर्मितक- बलादिः नेत्रपटोऽरण्यवासिनां प्रसिद्धः । एषा वैणवादीनामेकैकस्याल्पा- पहता प्रोक्षणाच्छुद्धिर्महोपघाते चालनमेव तामादीना तु चण्डालादिस्य- शमात्रोपघाते प्रत्येकमपि प्रोक्षणमेव लेपोपहतैा तु स्वस्वशेोधनैः ताल- नमेव । तथाच देवलः । औ की शेयकुतपशायते । मदुकूलना: । अल्पशौचा भन्त्येते शोषण प्रोक्षणादिभिः ॥ सान्यवामध्ययुक्तानि तालयेच्छोधनैः स्वकैरिति । कार्यसवाससा तु चण्डालादिस्यर्शे बहूनां प्रोक्षणमल्पानां चालनम् । દ २२६ पराशरस्मृतिः श्रद्विस्तु प्रोक्षणं शौच बहूनां धान्यवाससाम् । [ अध्या० ० प्रक्षालनेन स्वल्पानामद्भिः शौच विधीयते ॥ इति मनुस्मरणात् । राशीकृतेष्वपि वस्त्रेषु यावत्सस्पृष्ट तावतो चालनमसस्पृष्टस्य प्रोक्षणमेव । वस्त्रधान्यादिराशीनामेकदेशविदूषणे । तावन्मात्रं समुद्धृत्य शेष प्रोक्षणमर्हति । इतिस्मरणात् । मुज्जादिशुद्धिमाह । मुजोपस्करशुर्पाणां शणस्य फलचर्मणाम् ॥ तृणकाष्ठस्य रज्जूनामुदकाभ्युक्षणं मतम् ॥ २६ ॥ मुञ्जः तृणविशेषस्तनिर्मितमुपस्करो विष्टरादिः शूर्प वेणुमय यदावि तच्छुद्धिः पूर्वमुक्त्र वेणुविकारत्वात्तथापि फलीकरणादिना सलेपस्यापि तस्य शुध्यन्तरशङ्कानिरासार्थ पुनर्ग्रहण रायादिहेतुर्वल्कलविशेष: तेन तद्वि- काराणा ग्रहणं फलमानादि चर्म कृष्णाजिनादि नृख काष्ठ रज्जुर्वल्वजा- दिनिर्मिता एषामस्पृश्यस्पृष्टानामुदके नाभ्युक्षण विण्मूत्राद्युपहताना चालनमेवेति । तदाह कश्यपः । तृणकाष्ठरज्जुमुज्जचर्मवेणुविदलफल पत्र- मूलादीनां चैलवच्छाचं मृद्दारुचर्मणा चात्यन्तोपहताना त्याग इति । तूलिकादिशुद्विमाह । T तूलिकाद्युपधानानि रक्तवस्त्रादिकानि च । शोषयित्वा र्कतापेन प्रोक्षणाच्छुडतामियुः ॥ ३० ॥ तूलं कापास तेन पूर्ण पटी तूलिका आदिनासनापाश्रयादिग्रह- यमुपधानमुच्छिषेकं तूलिकादीनि चोपधान चेति तूलिकाद्युपधानानि रक्तमादिशब्देन हारिद्रार्दग्रहणं तेषां चण्डालादिस्पर्शे प्रोक्षणार्कतापाभ्या मित्राद्युपहता चालनेनैव शुद्धिः । यथा देवलः । । तूलिकायुपधानं च पुष्यरक्ताम्बराणि च । शोषयित्वातपे किचित्करैस्तन्मार्जयेन्मुहुः ॥ पश्चातु वारिणा प्रोक्ष्य विनियुञ्जीत कर्मणि । तान्यप्यतिलिप्तानि यथावत्परिशोधयेदिति ॥ " विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता पुष्य कुसुम्भादि । कुसुम्भकुकुमारक्त तथा लाचारसेन च । प्रोक्षणेनैव शुध्येत चण्डालस्पर्शने सदा । इति षड्विशन्मतात् । ददानों केषु चिदशुध्यपवादमाह । माजीरमक्षिकाकीटपतङ्गकृमिद राः । २२० मेध्यामेध्यं स्पृशन्तोऽपि नेोच्छिष्टं मनुरब्रवीत् ॥३१॥ माजरमक्षिके प्रसिद्धे । कीटाः पिपीलिकायाः पतङ्गः शलभः क्रिमयो धान्यादावुत्पचजींवा: घुणादयः दर्दुरो भेकः, एते मेध्य चामेध्य च मेध्यामेध्य शुद्धाशुद्ध द्रव्य स्पृशन्तोऽपि नोदिष्ट कुर्वन्तीति मनुरब्र बीत् । तथा च मनुः । मार्जरश्चैव दव च मारुतश्च सदा शुचिरिति । याज्ञवल्क्योऽपि । रश्मिरग्नी रजः छाया गौरश्वश्च सदानिलः । विपुषो मक्षिकास्पर्श वत्सः प्रसवणे शुचिरिति ॥ किं च । महीं स्पृष्ट्रा गतं तोयं याश्चाप्यस्याssस्यविपुषः ॥ भुक्तोच्छिष्टं तथा स्नेहं नोच्छिष्टं मनुरब्रवीत् ॥ ३२॥ पानाचामयतो यदुदकं भूमि स्पृष्ट्रा विन्दुरूपेणेार्ध्वमायात्य स्पृशति याश्च संभाषणेऽन्योन्यविपुषो मुखोद्धता बिन्दवोऽङ्ग पतन्ति यच्च भोजनपात्रादन्यदुच्छिष्टमुरित पुनः पुनभुज्यमानपि तथा स्नेहं तैलाभ्यङ्गे पुनः पुनरुपयुज्यमानमपि नेोच्छिष्ट भवतीति यथालिङ्गं प्रत्येकं संबध्यत इति मनुरब्रवीत् । तथा च मनुः । स्पृशन्ति बिन्दवः पादौ यानाचामयतः पान् । भौमिकैस्ते समा ज्ञेया न तैरप्रयतो भवेत् ॥ नोच्छिष्टं कुर्वते मेध्या विमुषोऽङ्गे पतन्ति याः ॥ इति । २२८ किंच | पराशर स्मृति: [अध्या09 ताम्बूलेक्षुफलं चैव भुक्तस्नेहानुलेपने । मधुपर्के च सोमे च नेोच्छिष्टं धर्मतो विदुः ॥३३॥ ताम्बूलं च इत्तुश्च फल च ताम्बूनेतुफल भुक्तश्चासैो खेहश्च तस्यानुलेपन चालनानपनादालेपे मधुपर्क विवाहादौ दधिभक्षण सोम- यागे सोमपानमेतेषु नोच्छिष्टदोष इति मन्वादयो विदुः । तथा च शातातपः । ताम्बूले च फले चैत्र भुक्तस्नेहावशिष्टके । श्रुतिश्चन सोमे- नोच्छिष्टा भवन्ति इति । किञ्च । रथ्याकमतेायानि नावः पन्थास्तृणानि च । मारुतार्केण शुध्यन्ति पक्केष्टकचितानि च ॥ ३४ ॥ रथ्या मार्गमात्रं तत्रस्यानि कर्दमतायानि बहुवचनाच्चें लखर्परयोरपि ग्रहणं नावो वहित्राणि पन्था मार्गस्तृणानि उलपादीनि पक्केष्टकचितानि वेदिकागृहादीनि चण्डालादिस्पृष्टान्यपि मारुतार्कतापाभ्यां शुध्यन्ति । तथा च याज्ञवल्क्यः । रथ्याकर्दमतोयानि स्पृष्टान्यन्त्यश्ववायसैः । मारुतेनैव शुध्यन्ति पक्केष्टकचितानि च ॥ पन्यानश्च विशुध्यन्ति सोमसूर्याशुमारुतैरिति । चक्रारादासनशयनादेर्शप यहणम् । तदाह बौधायनः । आसनं शयनं यानं नाव: पन्थास्तृणानि च । मारुतार्केण शुध्यन्ति पक्केष्टकचितानि चेति । किञ्च । गण्डूषनिर्गता धारा मारुतोत्थाश्च रेणवः । स्त्रियो वृद्धाश्च बालाश्च न दुष्यन्ति कदा चन ॥ ३६ ॥ गण्डवादेर्निर्गता मुखं प्रविष्टा अप्यविच्छिना उदकधारा नोच्छि विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता २२६ ष्टा भवन्ति न च पात्रस्यजलं दूपर्यान्त नानाविधाशुचिप्रदेशाद्वायुना- त्यापिता अपि रेणवो नाशुचयेोऽन्यत्र खरादिरेणुभ्यः । तथा च शाता- तपः । रेणवः शुचयः सर्वे वायुना समुदीरिताः । अन्यत्र रासभानाविश्वसूकरनिवासिनः ॥ इति । स्त्रीबालवृद्वाः प्रात: खानाद्यभावेऽपि गृहकर्माचरन्तः शुचयः । तथा च वसिष्ठः । श्वहताश्च मृगा मेध्याः पातितं च द्विजैः फलम् । बालैः खलुपरिक्रान्त स्त्रीभिराचरित च यदिति ॥ स्त्रीबालयोरपि शुचित्वमात्मीययोरेव न सामान्यतः । आसनं शयन वस्त्र आयापत्य कमण्डलुम् । आत्मनः शुचिरेतानि न परेषा कदा चन ॥ इति स्मरणात् । इदानीमुक्तशुद्धेर्विषयमाह । देशभङ्गे प्रवासे वा व्याधिषु व्यसनेष्वपि । रक्षेदेव स्वदेहादि पश्चाद्धर्म समाचरेत् ॥ ३६ ॥ देशभङ्ग परसैन्यागमेन प्रवासो देशान्तरगमनेन परगृहादिवास:, व्याधयो ज्वरादयः व्यसनानि स्वामिकोपादिजनितानि भयानि एतेषु प्राप्तेषु शुध्यशुद्धो न विचारयितव्ये किं तर्हि शुचिभिरशुचिभिर्वा द्रव्यैरा- त्मपुत्रकलत्रादिरक्षां विधाय गतायामार्यादि पश्चाच्छास्त्रानुसारेणाशुद्ध- द्रव्योपभोगनिमित्तप्रायश्चित्तपूर्वक धर्मनाचरेदिति । माह । एवं शुद्धिविषयमुक्त्वा प्रसङ्गान्मुख्य गौणयेोरपि कल्पयेोर्विषय- येन केन च धर्मेण मृदुना दारुणेन वा । उद्धरेद्दीन आत्मानं समर्थो धर्ममाचरेत् ॥ ३७ ॥ मृदुना सुकरेण यथेोपपच देशकालद्रव्यात्मसाध्येन दारुणेन वा उद्धरेद्दीन आत्मानं समर्थे धर्ममाचरेत्, न दुष्करेण यथेोक्तदेशका चद्र-२३० पराशरस्मृति: [ अध्या० ● व्यात्मसाध्येन वा येन केन चिदव्यवस्थितेन धर्मेण दोन यापनस्त मात्मानमुद्धरेदनापदं कुर्यात्समर्थ निस्तीर्णपद् धर्म मुख्य शास्त्रेणेोक्तमे- वाचरेव तु कल्प शास्त्रोक्तमिति श्रनेनासमर्थे। मुख्यगौणयोर्धर्मयेोर्यथोपप- त्यधिकारी समर्थस्तु मुख्यधर्म एवेत्युक्तं भवति । प्रभुः प्रथमकल्पस्य योऽनुकल्पेन वर्तते ॥ न सांपरायिकं तस्य दुर्मतेर्विद्यते फलमति स्मरणात् । यथेोक्तविपर्यये मुख्यगौयकल्पयेोरुदाहरणमाह । आपत्कालं तु निस्तीर्य शौचाचारं तु चिन्तयेत् । शुद्धिं समुद्धरेत्पश्चात् स्वस्थो धर्म समाचरेत् ||३८|| निस्तीर्णपत्काल एव पुमान् शैौवचारमाचारकाण्डोक्त धर्म विचिन्तयेदनुतिष्ठेत, शुद्धिं प्रापश्चित्तकाण्डेोक्ताच समुद्धरेदाचरेत् श्रनेन मुख्य गौण कल्ययेोराचारप्रायश्चित्तयोरेव सम्भवो नान्यत्रेत्युक्तं भवति स्वस्यो धर्मं समाचरेदित्युक्तोपसंहारो द्विविधमपि धर्मं स्वस्य एवाचरे चापच दूति दधः कुम्भान् कुसुम्भारुणवसनवृता मस्तके न्यस्तमूलान् विभ्राणां गोपकन्याश्चलपदमभितो व्यस्तदृष्टि व्रजन्तोः । शुल्कव्याजाविरुध्य प्रसभमभिमृशन् कञ्चुकान्तर्विचिन्वन् नौवीवास विकर्षन् स्मितललितमुखः पातु सङ्कर्षणो वः ॥ १ ॥ धर्माधिकारिकुल कैरव काननेन्दु- इति श्रीरामपण्डितसुतेन विनायकेन । शास्त्रे पराशरकृतेऽखिलशुद्धि हेतु- रध्याय एष विवृतः खलु सप्तमोऽपि ॥ २ ॥ श्रीधर्माधिकारिश मण्डितात्मजनन्द पण्डितापरनामधेय. विनायक पण्डितकृती पराशरस्मृतिविवृतौ विद्वन्मनोहरायां सप्तमो. ऽध्यायः । शुभमस्तु । 1 श्रीगणेशायनमः | आधाय प्रेम साधारणमित्र गतवान्पूर्वमस्मासु कस्माद् राधामाधाय कुजे विहति हरिरित्यन्तरीयाः सकोपाः । गोपी: सातङ्कमन्तश्चलपदमभिगम्यानुनेतुं सशङ्कः प्रद्युम्नश्चरटुवाक्यैर्जयति हृदि मुदा सन्दधत् निव्र्व्यलोकाः ॥ १ ॥ धर्माधिकारिकुल केरव काननेन्दु- श्रीरामपण्डितसुतेन विनायकेन । शास्त्रे पराशरकृते क्रियते विचारों- ऽध्याये ऽष्टमे निखिल गोवध शुद्धिमिध्यै ॥ २ ॥ एवमाचारप्रायश्चित्तकाण्डयेोरनुक्तान् शेषान् धर्मान्तरान् सङ्कर काण्डेन प्रतिपादयेदानों प्रायश्चित्तकाण्डमारभते । तत्र पूर्वकाण्डे प्रकीर्णक्रमङ्करीकरणमलिनीकरणेषु प्रायश्चित्त मभिहितमिदानीमुपपातकेषु तद्वक्तव्य, तत्स्वरूपं च याज्ञवल्क्य आह । गोवधो वात्यता स्तेयमृणाना चाऽनपक्रिया । अनाहिताग्नितापयविक्रयः परिवेदनम् ॥ भृतादध्ययनादानं भृतकाध्यापनं तथा । पारदार्थ पारिवित्त्य वार्द्धष्यं लवणक्रिया । स्त्रीशूद्रविट्तत्रवधो निन्दितार्थोपजीवनम् ॥ नास्तिक्यं व्रतलोपश्च सुताना चैव विक्रयः । धान्य कुण्य पशुस्तेयमथाज्यानां च याजनम् ॥ पितृमातृसुतत्यागस्तडागारामविक्रयः । कन्यासदूषणं चैव परिवेदकयाजनम् ॥ कन्याप्रदानं तस्यैव कौटिल्यं व्रतलोपनम् । आत्मनोर्थं क्रियारम्भो मदापस्त्रीनिषेवणम् || स्वाध्यायाग्निसुतत्यागो बान्धवत्याग एव च । इन्धनार्थं द्रुमच्छेदः स्त्रीहिंसैौषधिजीवनम् ॥ हिंस्रयन्त्रविधानं च व्यसनान्यात्मविक्रयः । शूद्रप्रेष्यं हीनसख्यं हीनयोनिनिषेवणम् ॥ २३२ पराशरस्मृति: तथैवाऽनाश्रमे वास: परानपरिपुष्टता । असच्छास्त्राधिगमनमाकरेष्वधिकारिता || भायाया विक्रयश्चैषामेकैकमुपपातकमिति ॥ [ अध्या० ८ तेष्वादस्य गोवधस्य प्रायश्चित्तमध्यायद्वयेन विवक्षुराक्षिपति गवां वन्धनयोक्रेषु भवेन्मृत्युरकामतः ॥ अकामकृतपापस्य प्रायश्चित्तं कथं भवेत् ॥ १ ॥ बन्धन्योत्क्रे वक्ष्यमाणलक्षणे बहुवचनाद्राधघातयेोरूपादानम् । तथा च वक्ष्यति नवमे । रोधबन्धनयोत्क्राणि घातश्चेति चतुर्विधमिति वधनिमित्तमिति शेष: तेषु चतुर्ष्वप्यकामतो मरणानुद्देशेपि प्रयुक्ताना गवा यदि कथञ्च नमरणं भवेत्तदा न कामतस्तदुद्देशेन कृतं पापं येनाऽसावकामकृत- पापस्तस्य पुरुषस्य प्रायश्चित्त कथ स्यात् । अथमभिमन्धिः । द्विविधर्माप पापं प्रायश्चित्तनिमित्त कामकृतमकामकृत च ।

• तत्राऽहमेनमेवं व्यापादयिष्यामीत्युद्देशः कामस्तदभावोऽकाम ज्ञानकामयोश्चाऽव्यभिचारातुल्यफलकत्वमेव । तथा च मरणानुद्देशे ऽपि योत्कवन्धनादीना मरणानुकूलव्यापरत्वा हिंसैव परं त्वकामकामकृता च तत्र च प्रायश्चित्त नाम रूया योगेन च पापनिवर्तनक्षमो धर्मविशेष उच्यते । योगश्चisfacसा दर्शितः । प्रायो नाम तपः प्रोक्त चित्त निश्चय उच्यते । तपो निश्चयसयुक्तं प्रायश्चित्तं तदुच्यत इति ॥ रूढिमात्राङ्गीकारे त्वष्यत्रशक्तिपरित्यागः समुदायशक्तिकल्पना चाऽपदोत तच्च नैमितिकमेव नामवतीवत् । यत्तु प्रायश्चितैरपैत्येन इत्यादि पापक्षयस्य फलत्वेन श्रवणं तञ्जातेष्टिन्यायेन नैमित्तिकेऽप्यविरुद्धम् । यदपि " प्रायश्चित्तमकुर्वाणाः पापेषु निरतानराः । अपश्चात्तापिनः कष्टावरकान्यान्ति दारुणान् । विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता २३३ इत्यादयाकरणे प्रत्यवायश्रवणावित्यत्वप्रतिभान तदपि न । अनेन प्रायश्चित्ताकरणस्य पापान्तरजनकत्वाप्रतिपादनात् किन्तु विनाशकाभावे तदनुवृत्तिमात्रवोधनात् । तस्मा नैमित्तिक तच्चा ऽकामकृते पापमात्र सर्ववादिसप्रतिपच, कामकृते महापातकादा तु केषा चिदेव समत न सर्वेषाम् | तथाच मनुः । कामतः कृते पपे प्रायवसं विदुर्बुधाः कमकारकृते प्याहरके श्रुतिनिदर्शनात् ॥ इत्ति | " एतत्सर्वमभिप्रेत्याह । अकामत पापस्य भवेदिति । प्रायश्चित्त कथं प्रायश्चित्त कथं भवेदिति प्रश्नस्थ सागप्रायश्चित्तविषयत्वा त्पर्षदुपसत्तिरूपमादयमङ्गमाह । वेदवेदांगविदुषां धर्मशास्त्रं विजानताम् ॥ स्वकर्मरतविप्राणां स्वकं पापं निवेदयेत् ॥ २ ॥ वेदा ऋग्वेदादयोगानि शिक्षादीनि तानि विदति धर्मशास्त्र च मानवादि ये जानंति स्वकर्म च नित्यनैमित्तिकाद्व्यनुतिष्ठन्ति तेषामये स्त्रीयमुत्पत्रं पापमशेषेण निवेदयेत् । ‘यद्यपि धर्मशास्त्रज्ञानमात्रेण प्रायश्चित्तं विधातु शक्य तथापि वेदाध्ययनतदर्थानुष्ठानरहितैर्निर्दिष्टस्य प्रायश्चित्तस्य पापापनोदनक्षम त्वाभावस्य वक्ष्यमाणत्वाद् विशेषणद्वयोपादानमर्थवत्, बहुवचन तु तत्त न्यायोपदिष्टसख्यासग्रहाय । तथाच स्मृत्यन्तरम् । पातके तु शतं पर्षेत्सहस्त्रं महदादिषु । उपपापेषु पञ्चाशत् स्वल्पे स्वल्पा तथा भवेदिति ॥ अनेन पर्षल्लक्षणं तदुपसत्तिश्वोक्ता तामेता पर्षदुपसत्तिं स्यष्ट- माहांगिराः । २३४ पराशरस्मृति: अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि उपस्थानस्य लक्षणम् । उपस्थितो हि न्यायेन व्रतादेशनमर्हति ॥ सद्यो निःसशये पापे न भुजीतानुपस्थितः । भुज्जाना वर्धयेत्पापमसत्य पर्षदि ब्रुवन् ॥ सशये तु न भोक्तव्यं यावत्कार्यस्य निश्चयः । प्रमादश्च न कर्तव्यो यथैवासशये तथा ॥ कृत्वा पापं न गूहेत गूहमानस्य वर्धते । बहु वा स्वल्पकं वापि धर्मविन्यो निवेदयेत् ॥ प्रायश्चित्ते समुत्पन्ने हीमान् सत्यपरायणः । मृदुरार्जव सपचः शुद्धि याचेत मानवः ।। सचैल वाग्यतः खात्वा स्किनवामाः समाहितः । चत्रियो बाथ वैश्यो वा पर्षद ह्युपतिष्ठति ॥ सर्वे धर्मविवेक्तारो गोप्तारः सकला द्विजाः । मम देहस्य संशुद्धि कुर्वन्तु द्विजसत्तमाः ॥ मया कृतं महाघेोरं जातमज्ञातकिल्विषम् । प्रसादः क्रियतां मझ शुभानुज्ञां प्रयच्छथ || पूज्यैः कृतः पवित्रोऽहं भवेय द्विजसत्तमैः । उपस्थाय ततः शीघ्रमार्तिमान् धरणीं व्रजेत् ॥ गात्रेश्च शिरसा चैव न च किचिदुहारत् । ततस्ते प्रणिपातेन दृष्ट्वा तं समुपस्थितम् || वृद्धाः पृछन्ति तत्कार्यमुपविश्यायतः स्थितम् । कि ते कार्यं वदास्माभिः किं वा मृगयसे द्विज ॥ तत्त्वतो ब्रूहि तत्सर्वं सत्य हि गतिरात्मनः । सत्येन योतते राजा सत्येन योतते रविः । सत्येन योतते वन्हिः सर्व सत्ये प्रतिष्ठितम् ॥ मूर्भुवः स्वः स्त्रयो लोकास्तेपि सत्ये प्रतिष्ठिताः । अस्माकं चैव सर्वेषा सत्यमेव परं बलम् | यदि चेद्र से सत्य नियतं प्राप्स्यसे शुभम् ॥ यमागतोस्यसत्येन न त्वं शुध्यसि कर्हि चित् । सत्येन तु विशुध्यन्ति शुद्धिकामाश्च मानवाः || [ अध्या विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता तस्मात्तद्वद यत्सत्यमादिमध्यावसानिकम् । एवं तैः समनुज्ञातः सर्वं ब्रूयादशेषत इति ॥ २३५ पापप्रवचन च पर्षदक्षिणा दत्वा कार्यमित्यत आह पराशरः । पापं प्रख्यापयेत्पापी दत्वा धेनुं तथा वृषमिति ॥ धेनुवृषयोश्च दानं मूल्यरूपेण न स्वरूपेण पर्षद्विभागासह - त्वाद्विक्क्रयप्रतिषेधाच्च एतदतिकृद्वा । दिप्रायश्चित्तेषु अन्येषु तु विष्णुक्तम् । पादवते वस्त्रदानं कृच्छ्राई तिलकांचनम् । पादहीने तु गामेकां कृते गोमिथुन स्मृतमित्यादि ज्ञेयं ॥ वक्ष्यति च नवमे पादे वस्त्रयुग चैवेत्यादि । नामधारकविप्राणा पर्षत्वनिषेद्धुं तल्लक्षणमाह । सावित्र्याश्वापि गायत्र्याः संध्योपास्त्यग्निकार्ययेाः ॥ अज्ञानात्कृषिकर्तारो ब्राह्मणा नामधारकाः ॥ ३ ॥ तत्सवितुर्वृणीमह इति सावित्री तत्सवितुर्वरेण्यमिति गायत्री | यद्यपि सवितृपतिपादकत्वाद्वायत्र्या एव सावित्रीत्वं प्रसिद्धम् । तथाप्यत्र मेदेनोपन्यासात्पुनरुपनयने उद्देश्यत्वाच्चोदाहृतैव सावित्रीति संध्योपास्तिः सध्यावन्दनम् | अग्निकार्य समिदाधानम्, स्वामज्ञानेन याजनाध्यापनादि- वृत्यसंभवादी जीवनाय कृषिमाश्रयन्ति ते ब्राह्मणा नामधारका ब्राह्म- यशब्दाभिधेयाः जातिमात्राश्रयत्वात् । तदाहव्यासः । ब्रह्मबीज समुत्पत्रो ब्रह्म सस्कारवर्जितः ॥ नातिमात्रोपजीवी यः स भवेत्रामधारकः ॥ इति । उक्ते पल्लक्षणे विशेषणाना व्यावर्त्यमाह अव्रतानाममन्त्राणां जातिमात्रोपजीविनाम् । सहखशः समेतानां परिषत्त्वं न विद्यते ॥ ४ ॥ व्रतैः सौम्यप्राजापत्यादिभिः हीनाः अत्रता: अनधीतमत्रा श्रमन्त्राः अनेन ब्राह्मणाऽनध्ययनेपि मंत्रभागमात्राध्ययनपि पर्वस्व भवतीत्युक्तम् । एते- २३६ पराशरस्मृति: [ अध्या बाजातिमात्राश्रयाणां पर्षत्व नास्ति । ननु गुणेोत्कर्षापकर्षाभ्यामल्याधि- कसख्याना पर्षत्त्व दृश्यते, यथाध्यात्मविद एकस्यैव, एको वाध्यत्मवित्तम इति स्मरणात् । तदभावे चतुर्णी, चत्वारो वेदधर्मज्ञा इति । तद्वत्प्रकृतेऽपि संख्याधिक्येनैषामेवास्तुपर्षत्वमित्यत आह सहस्रशः समेतानामिति । अनेन वेदाध्ययनकर्मानुष्ठानयोर्व्यावर्त्यमुक्तम् । इदानीं धर्मशास्त्र विज्ञानतामिति विशेषणस्य व्यावर्त्यमाह । यद्वदन्ति तमोमृदा मूर्खा धर्ममतद्विदः । , तत्पापं शतधा भूत्वा तद्वक्त नधिगच्छति ॥ ५ ॥ धर्मशास्त्राज्ञान द्विविधं सत्यपि मूलपाठे न्यायनिर्णय कौशलाभा- वेन व्यवस्थापरिज्ञानमेकम् । व्यवस्यासामर्थ्येऽपि मूलाऽपरिशीलनमूल- कमपरम् । तदुभयरूपेण, तमसा वचनानां विषयव्यवस्थाज्ञानाभावेन मूढाः सूक्ष्मन्यायेषु विभ्रान्ताः मूलापरिज्ञानेन मूखा पण्डितम्मन्याः, ग्रत- एवार्ताद्विदः प्रायश्चित्तविशेषमजानन्तो, यत्पापमुद्दिश्य धर्म प्रायश्चित्तम- न्यथा वदन्ति तत्पापं शतगुण भूत्वा तान्मखान्वक्तॄनधिगच्छति प्राप्नोति, तस्मात्पापनिर्णयाय मूलवाक्यपाठायच यतितव्यम् । खेनाह । तदाहाङ्गिराः । यत्तु दत्तमजानदिः प्रायश्चित्तं सभागतैः । तत्याप शतधा भूत्वा दातृनेवोपतिष्ठतीति । एवं पर्षेल्लक्षणमभिधाय प्रसङ्गादनुवादकलत्तणमपि व्यतिरेकभु- अज्ञात्वा धर्मशास्त्राणि प्रायश्चितं ददाति यः । प्रायश्चिती भवेत्पूतः किल्विषं पर्षदि व्रजेत् ॥ ६॥ यस्त्वनुवादको धर्मशास्त्राण्यपाठित्व व कुतश्चिदभियुक्तात्प्राय- श्चित्तविशेषं ज्ञात्वोपदिशत्य सावपि पूतो निष्पापोप्यनेनैव पापेन प्रायश्चिती किल्विषी भवेत । विधायकवचनोदाहरणसामथ्याभावात् । तदुदाहरणेनैव प्रायश्चित्तोपदेशावानात् । p तदुक्तम् । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता २३० मुनिवत्कोनान् धर्मीन् रयन्तो वेदपारगाः । इति षष्ठाध्याये । अङ्गिरासापि वचः पूर्वमुदाहायें यथोक्तं धर्मवक्तृभिः । पश्चात्कार्यानुसारेण शक्त्या कुर्युरनुग्रहम् ॥ नहि तेषामतिक्रम्य वचनानि महात्मनाम् । अज्ञानैरपि विद्वद्भिः शक्यमन्यत्प्रभाषितुमिति ॥ तत्र हेतुमाह कित्विष पर्षदि व्रजेदिति यतस्तत्पापं शतधेत्यने- नदमुक्तमित्यर्थः । यत्तु प्रायश्चित्ती निमित्ती तादृशेनापि प्रायश्चित्तेन पूतो भवतीति व्याख्यानम् । तत्र । यद्विना धर्मशास्त्रेण प्रायश्चित्त विधीयते नैव शुद्धिमवाप्नोति प्रायश्चित्ते कृतेऽपि सः । इतिवृदृशातातपस्मरण विरोधात् । 1 इदानीं पत्रिर्णो तस्याप्यर्थस्य विधायकै स्त्रिचतुरैस्सह संबादः कार्य- इत्यत श्राह । चत्वारो वा त्रयेो वापि यं ब्रूयुर्वेदपारगाः । स धर्म इति विज्ञेया नेतरैस्तु सहस्रशः ॥ ७ ॥ पर्षत्रिर्णीतमप्यर्थं चयश्चत्वारो वा वेदशास्त्रपारगा विप्रा ब्रूयु- र्यदा तदाऽसौ धर्मी भवति न केवलं सहस्त्रादिसंख्यकैः सत्यैरवोक्त इति । विचरस्तादृशः कार्यों यथा सर्वे सभासदः । एकवाक्यतया ब्रूयुस्तथा श्रेयो ऽधिगच्छतीति स्मरणात् ॥ अनेन पर्षदतिरिक्तास्त्रयश्चत्वारो वा विधायकाः कार्या इत्युक्तं भवति । अतएवभारते । अड़े पापं भवेन्मुख्यं पादो भवति कर्तृषु । २३८ पराशरस्मृति: पादो भवति सभ्येषु ये न निन्दन्ति निन्दितम् । [ अध्या० ८ " इति त्रयाणामपि पृथगुपादान विहितम् । मुख्यः प्राड्रिवाकः कतीरो विधायकाः सभ्याः पर्षवियुक्तार इति । विधायकैरपि पचतिथे संवादः कथं कार्य इत्यत आह । प्रामाणमार्ग मार्गन्तो ये धर्म प्रवदन्ति वै । तेषामुद्विजते पापं सद्भूतगुणवादिनाम् ॥ ८ ॥ प्रमाण धर्मशास्त्र मार्गः शिष्टानुगृहीतः पन्थाः तयोः समाहारः । यद्वा प्रमाणाना स्मृतिवचनाना मार्गी व्यवस्था तां मार्गन्तो न्यायेनानुसन्दधाना ये धर्म प्रवदन्ति सवदन्ति तेषा सतगुणवादेन यथावस्थितार्थप्रतिपादनेन ग्रापमुद्विजते नाशयोग्यतामापद्यत इति । अनेन विधायकैरपि प्रमाणानुसन्धानेन संवाद कार्य इत्युक्त भवति । ननु प्रमाणमार्गणस्यैव पापद्विजकत्वे स्वयमेव तथानुष्ठाने पापो- द्वेगः कि न स्यादित्यत श्राह । यथाsश्मनि स्थितं तेrयं मारुताक्र्केण शुष्यति । एवं परिषदादेशान्नाशयेत्तत्र दुष्कृतम् ॥ ६॥ । महति शिलातले निम्श्वभागे स्थितमुदकं यथा वायुसूर्यादिसंप- क्र्केणैव शुष्यति न स्वयमेव तथेय परिषच्छास्त्रीयप्रायश्चित्तोपदेशादेव निमित्तिनः पापं नाशयति नान्यथा श्रनेन पर्षदादेश एव पापनाशेो न स्वयमेव ज्ञात्वानुष्ठानमिति दर्शितम् । अत एव वक्ष्यति नत्रमान्ते तस्मात्प्रकाशयेत्पापमिति । ननु पर्षदुपदिष्टं पापं यदि कर्तयैवावतिष्ठते तदा प्रायश्चित्त- मनर्थकम् । अथ पर्षदं प्राप्नुयातर्हि ततः कथमुद्वेग इत्यत श्राह । नैव गच्छति कर्तारं नैव गच्छति पर्षदम् । मारुतार्कादिसंयोगात्पापं नश्यति तोयवत् ॥ १०॥ नहि शिलास्यमुदकमुत्तरकाले यथापूर्व शिलायामुपतिष्ठते विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता २३६ नापि मारुतादावासज्जते किंतु शुष्यत्येव केवलम्, तथेदमपि पापं न कर्तर्य्यवतिष्ठते नापि पर्यद प्राप्नोति किंतु स्वयं नाशमेव प्राप्नोति । तथाच चतुर्विंशतिमते | । यथा भूमिगतं तोयमर्कतापेन शुष्यति । 1 एवं हि परिषद्दृष्टं नश्यत्येतस्य दुस्कृतम् ॥ नैव गच्छति कतारं नैव गच्छति पर्पदम् । मारता की दिसयोगात्पाप नश्यति तायवदिति ॥ ननु प्रायश्चित्तेन कर्तुः पापनाशादेव गच्छति कर्तमित्युच्यता नाम नैव गच्छति पर्षदमिति त्वनुपपचम् । तेषा पापासंक्रमे प्रतिकृच्छ ततः कुर्याज्जपेढे वेदमातरमिति वक्ष्यमाण प्रायश्चित्तविधानमनुपपन्नं स्यादिति चेन्मैवम् । नहि कर्तुः पाप पर्षद सक्रामति तस्याक्रियत्वात् किंतु पर्षदः प्रायश्चित्तोपदेशनिमितं पापान्तरमुत्पयते तद्विनाशाय कृच्छ्रादिविधानमिति न विरोधः । यथाच पर्षद्रः प्रायश्चित्तोपदेशानु पदेशयोर्न संकटपातस्तथेोपरिष्टाद्वक्ष्यामः । इदानों कार्यतारतम्येन पर्षदो मुख्यानुकल्पभेदानाह । चत्वारो वा त्रयेो वापि वेदवन्तो ऽग्निहोत्रिणः । ब्राह्मणानां समर्थी चेत्परिषत्सा विधीयते ॥११॥ ये चत्वारो ब्राह्मणा वेदवन्तः साङ्गवेदाध्येतारो अग्निहोत्रोऽ विच्चिचाग्निहोत्रहोमाः ग्राहिताग्नयः समर्थः सम्यगर्थे। धर्मस्य प्रतिपा दकं शास्त्र येषा ते धर्मशास्त्रज्ञाः, सा ब्राह्मणाना मुख्या परिषत् तद. भावे तादृशास्त्रयो वा परिषत् वाशब्दान्तरेण स्वकर्मरतत्वं विप्रत्वं च पूर्वलक्षणादाकृष्यते । ब्राह्मणानामिति विशेषणात् चत्रियादीनां द्वैगु- य्यादि कल्पनीयम् । पथाहाङ्गिरा: । पर्षया ब्राह्मणानां स्यात् सा राजां द्विगुणा मता । वैश्यानां त्रिगुणा प्रोक्ता पर्षदुच्च व्रत स्मृतमिति ।२४० पराशर स्मृति: अध्य10 ८ उक्तलक्षण पर्पस भवेऽनुकल्पमाह । अनाहिताग्नयो येन्ये वेदवेदाङ्गपारगाः । पञ्च त्रयेो वा धर्मज्ञाः परिषत्सा प्रकीर्तिता ॥ १२॥ ये पञ्च ब्राह्मणा अनाहिताग्नयः स्मार्तीग्निपरिशीलनेनापरिय- होतत्रेताग्नयेो न तु निरग्निक्रा वेदवेदाङ्गपारगाः धर्मज्ञाः धर्मशास्त्रज्ञास्तेपि परिषद्भवन्ति तदभावे तादृशास्त्रयो वापि पर्षद्भवन्ति सेयमाहिताग्नि- स्वादिगुणाभावेऽप्यावातत्वाद्गुणानुकल्पः । इदानी सख्यानुकल्पमाह । , मुनीनामात्मविद्यानां द्विजानां यज्ञवाजिनाम् । वेदवतेषु स्नातानामेकेोऽपि परिषद्भवेत् ॥ १३ ॥ मुनिनामात्ममननशालिनामात्मनो ब्रह्मणो विद्या ऽनुभवो येषा ते आत्मविद्यास्तेषां चेति विशेषणद्वयस्य सिद्धसाधकाख्याभेदेन विकल्प- माश्रित्योपादानम् । द्विज्ञाना विप्राणामात्मसाक्षात्कारेण कृतार्थनार्माप- लोकानुग्रहाय यज्ञानुष्ठानशीलानां वेदेषु ऋगादिषु तेषु महानाम्न्या- दिषु सौम्यप्राजापत्यादिषु वा अन्यतरेषु उभयेषु वा समाप्तेषु खाताना कृत- समावर्तनानां मध्ये एकोपि यः कश्चित्यरिषद्भवेत् । शिरोव्रतेन खाताना मिति वा यावत् । तच्च तेषामेवैता ब्रह्मविद्यां वदेत् । शिरोव्रत विधिव- झुंयमित्याद्याथयेविकाना यसिद्धम् । 1 इदानों गुणतः संख्यातश्चानुकल्पमाह । पञ्च पूर्व मया प्रोक्तास्तेषां वासंभवे त्रयः । स्ववृत्तिपरितुष्टा ये परिषत्सा प्रकीर्तिता ॥ १४ ॥ पूर्व चत्वारो वेत्यादिश्लोकत्रयेष्णाहिताग्न्यनाहिताग्झिीनां द्वा है। पतावात्मविदस्त्वेक: पक्ष इति पञ्चपर्षत्यज्ञे मया पराशरेणोक्ता स्तेषा पञ्चानामपि पक्षाणामसंभवे ये के चन स्ववृत्तिपरितुष्टा आपत्कालेप्या- पद्वृत्त्यनाश्रयणेन यथाकथचिद्विहितप्रतिग्रहादिभिरेव कृतनिवाहास्त जयोऽपि पर्षत्सज्ञा लभन्ते । तेषु प्रायश्चित्तविधानप्रयोजकस्य धर्मशास्त्रा. विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता २४१ विज्ञानस्यापेक्षितत्वे तु धर्मशास्त्ररथारूढ इत्यन्तेन वक्ष्यमाणवाक्येनास्यैक- वाक्यत्त्वं द्रष्टव्यम् । एतेन चत्रियादिवृत्त्युपजीविना यथोक्त गुणवतामपि पर्षत्त्व नास्तीत्युक्तं भवति । एतेषा पर्षत्पक्षाया दोषतारतम्येनापि व्यव. स्था कार्य । तथाहाङ्गिरा: । एषा लाघवकार्येषु मध्यमेषु तु मध्यमा । महापातकचिन्तासु शतशेो भूरिशश्च वेति ॥ इदानीं नामधारकविप्राणां पर्षत्वनिषेधमाह । अत ऊर्ध्व तु ये विप्राः केवलं नामधारकाः । पर्षत्त्वं न तु तेष्वस्ति सहस्रगुणितेष्वपि ॥ १५ ॥ अतः स्ववृत्तिपरितुष्टानां पर्षत्त्वमिति पक्षादूर्ध्वमनन्तर ये केवलं नामधारका ब्राह्मणत्वजातिमात्रसमवायेन ब्राह्मणशब्दाभिधेयाः विप्रा- स्तेषु सहस्त्रसख्येष्वपि पर्यत्व नास्ति तेषामुक्तलक्षणे सावित्र्यादयज्ञानो- पन्यासेन धर्मशास्त्रज्ञानाभात्रस्य कृषिकरणेोपन्यासेन स्ववृत्तिभ्रंशस्य च समर्थितत्वात् । ननु गुणाभावेपि ब्राह्मण्य पुरस्कारेणैव नामधारकाणां पर्षत्वं भवत्वित्यत श्राह । यथा काष्ठमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः । ब्राह्मणस्त्वनधीमानस्त्रयस्ते नामधारकाः ॥ १६ ॥ यथा काष्ठनिर्मितो हस्ती चर्मनिर्मितश्व मृगो हस्तित्वमृगत्व- जात्यभावेन तत्कार्यक्षमा सादृश्यमात्रेण तच्छब्दभाजौ भवतस्तथा नामधारका विप्रा वेदाध्ययनाभावेन वक्ष्यमाणलक्षणत्राह्मण्याभावेऽपि सादृश्यमात्रेणैव ब्राह्मणशब्दभाजो भवन्ति न मुख्यप्रवृत्तिनिमित्तसद्वा. वेन । तेन न पर्षत्त्वयोग्या भवन्ति इति । १७ ननु नामधारकेषु ब्राह्मण्याभावे, ब्रह्मबीजसमुत्पत्रो ब्रह्मसंस्कारवर्जितः । २४२ पराशर स्मृतिः [ अध्या० ८ जातिमात्रोपजीवी यः स भवेन्नामधारकः ॥ इतिव्यासवचनविरोधः स्यादिति चेत् । मैवम् । अस्यावान्तर- जातिमात्रमद्भावप्रतिपादकत्वात् । मुख्यब्राह्मण्यस्य गुणविशिष्टजातेरेव ब्राह्मणशब्दप्रवृत्तिनिमित्तत्वस्य वक्ष्यमाणत्वात् । नन्वेयं नामधारकेषु ब्राह्मणशब्दप्रयोगो न स्यात्प्रवृत्तिनिमित्ता. भावादित्यत आह । ग्रामस्थानं यथा शून्यं यथा कूपस्तु निर्जलः । यथा हुतमनग्नौ च श्रमन्त्रो ब्राह्मणस्तथा ॥ १७ ॥ यथा ग्रामकूपहोमशब्दा जननिवासस्थानविशेषान् जलाधारखात- विशेषान् सस्कृताग्निहविःप्रक्षेपान् विशिष्टान् मुख्यवृत्त्याभिदधानाः, शून्यस्याननिर्ज नखातानग्नि हविः प्रक्षेपाच मुख्यवृत्त्या ऽभिदधति विशेष- णाभावात् । किंतु लक्षणया गौर्नित्य इतिवत् तथा संस्कारविशेषविशिष्टं मातापितृजन्यं मुख्यवृत्त्या ऽभिदधानो ब्राह्मणशब्दो वेदाध्ययनादिसं स्कारहीनं लक्षणयैवाभिदध्यात्र शक्त्या विशेषणाभावात् तस्मात्राम- धारकेषु न मुख्यो ब्राह्मणशब्दप्रयोग इति । ननु यथाहिताग्न्यमभवे अनाहिताग्नेरप्यनुकल्पत्वेन पर्षत्त्वमुक्तं तथा मुख्य ब्राह्मणाभावे नामधारकारणामप्यनुकल्पत्वेनैव पर्यत्व कुतैा नेष्यत इत्यत ग्राह । दे यथा षण्ढrsफलः स्त्रीषु यथा गैौरूषराफला । यथाचाज्ञे ऽफलं दानं तथा विमोऽनुचेोऽफलः ॥ १८ ॥ अनुकल्पस्यापि कार्यक्षमस्येवोपादान सोमाभावे प्रतीकानामिव व्रीह्मभावे नीवाराणामिव वा, नामधारकाणां तु वेदादाध्ययनहीन- त्वेन प्रायश्चित्तविधानाऽतमत्वादनुकल्पत्वेनापि नोपादानं यथा भर्त्तनु- कल्पत्वेन देवरायुपादानेपि न षण्ठस्य देयक्षेत्रानुक्रन्पत्वेनेोषराया भूमेर्दानपात्रानुकल्पत्वेनाज्ञस्य नोपादानं भवति । प्रकृतफलासाधकत्वा त् । तथा ऽविद्यपि न पापनिवृत्तिहेतुरिति । विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता २४३ ननु ऊढायां ब्राह्मण्या वोटुब्रीह्मणाज्जातो ब्राह्मण इत्येव स्मृत्य- न्तरे ब्राह्मणलक्षणमुक्तम् । तत्कथं तत्सत्त्वपि नामधारकाणा न मुख्यं ब्राह्मण्यमित्यत श्राह । चित्रकर्म यथाने कैरङ्गैरुन्मील्यते शनैः । ब्राह्मण्यमपि तद्विद्धि संस्कारैर्मन्त्रपूर्वकैः ॥ १६ ॥ यथा भित्तिपटादा लिख्यमानं चित्रमनेकैर्वणैर्निप्यदाते नैकेन नीलेन पीतेन वा तथासति चित्रत्वानुपपत्तिः । तथा ब्राह्मण्यमपि शा- स्त्रीयैः सस्कारैः हिशब्देन स्मृत्यन्तरप्रसिद्ध विशिष्टजन्मना च सिर्ध्यात नान्यतरेणैव । अयमभिसंधिः । न ब्राह्मण्यादिजातिः गोत्वादिवल्लौकिकप्रमा गम्या व्यक्तिप्रत्यक्षेण संशयानुपपत्तेः किंतु शास्त्रकगम्या यथाशास्त्र- मङ्गीकर्तव्या । शास्त्र तु संस्कारविशेषविशिष्टत्वे सति विशिष्टमातापितृ- जन्यत्वं ब्राह्मण्यमाह । पंथाहाङ्गिराः । जन्मशारीरविद्याभिराचारेण श्रुतेन च । धर्मेण च यथेोक्तेन ब्राह्मणत्वं विधीयते ॥ इति । जन्म ऊढाया वोढुः सकाशात् शारीरं शरीरसंस्कारो जातकर्मादि: विद्या वेद: प्राचारस्सध्याखानादिः श्रुतं मीमासादिः धर्मः श्रौतस्मार्ती- नुष्ठानमेभिर्मिलितैर्ब्राह्मण्यं भवति । एवं लक्षणं ब्राह्मण्य न केवलं जन्म- विशेषेण नापि संस्कारविशेषैरेव सिध्यति । किन्तुभाभ्याम् । यत्तु विशिष्टजन्मनैव ब्राह्मण्यमिति स्मृत्यन्तरम् । तत्स्त्रीष- ण्ठादिसाधारण ब्राह्मण्यावान्तरजात्यभिप्रायेणेति मन्तव्यम् । इदं तु मुख्यं ब्राह्मण्यं बहुश्रुतत्वापरपयीयं पूर्वलक्षणोपयोगि निरूप्यते इति न विरोधः । बहुश्रुतलक्षणं चाह गौतमः । स एष बहुश्रुतो भवति लेोकवेदवेदांगविद्वाकोवाक्येतिहास- २४४ पराशरस्मृति: [ अध्या० ८ पुराणकुशलः तदपेत्तस्ववृत्तिरष्टाचत्वारिंशत्सस्कार सस्कृतस्त्रिषु कर्मस्व- भिरतः षट्सु वा सामयाचारिकेष्वभिविनीत इति । न केवलं नामधारकाणामेव पर्यत्त्वनिषेधोऽपि तु तत्समवेताना- मन्येषामपि इत्याह । प्रायश्चित्तं प्रयच्छन्ति ये द्विजा नामधारकाः । ते द्विजाः पापकर्मणः समेता नरकं ययुः ॥ २० ॥ ये नामधारका ब्राह्मणाः प्रायश्चित्तं प्रयच्छन्ति ते पापकर्मणो- भवन्ति तत्समवेताश्चान्ये सन्तोऽपि नरकं ययुर्यान्तीत्यर्थः 1 तथा चतुविंशतिमते । प्रायश्चित्त प्रयच्छन्ति ब्राह्मणा नामधारकाः । ते सर्वे पापकर्माणः, समेतो नरक व्रजेदिति ॥ ननूक्तलक्षणानामपद्रियार्थपरत्वात्कथं पर्षत्वमित्यत श्राह । ये पठन्ति द्विजा वेदं पञ्चयज्ञरताश्च ये । त्रैलोक्यं तारयन्त्येते पञ्चेन्द्रियरता अपि ॥ २१ ॥ ये द्विजा अधीत वेदमविस्मरणार्थमन्वहं पठन्ति ये च पञ्चमहा- यज्ञानुष्ठानतत्परास्ते शास्त्राविरोधेनेन्द्रियार्थप्रसक्ता अपि शुद्धात्मत्वाचे- लोक्यमपि तारयितुं समर्थः । किं पुनर्न दुष्कृतिनमिति । अत एवाह याज्ञवल्क्यः । वेदाभ्यासरतं चांतं महायज्ञक्रियापरम् | न स्पृशंतीह पापानि महापातकनान्यपि ॥ इति । नन्वेवं स्वतः शुद्धानामपि पराचभोजनानुप्रविष्टपापानां कथं पर्षत्त्वम् । यो यस्याचं समश्नाति स तस्याश्नाति किल्विषम् इतिस्मरणादित्यत श्राह । संप्रणीतः श्मशानेषु दीप्तोग्निः सर्वभक्षकः । तथा च वेदविद्विप्रः सर्वभक्षोपि दैवतम् ॥ २२ ॥ विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता २४५ यथा श्मशानेष्वनुप्रणीतः सर्वभक्षकाप्यग्निर्न दुष्यति नाग्निर्दह- नकर्मगोतिस्मरणात् । तथा वेदविद्विप्रः सर्वत्र भुञ्जानोऽपि दैवतमेव- भूदेव एव वेदाभ्यासेनैव तादृशदोषनाशनात् । तथा च श्रूयते । क्रयविक्रयाद्योनिदोषाद्भुक्त्वा मोज्यात्प्रतिग्रहात् । सम्भोजनाच्चापि नृशन तत्पावमानीभिरहं पुनामीति ॥ यदुक्तम् चैलोक्यन्तारयन्तीति तदृष्टान्तैनोपपादयति । अमेध्यानि तु सर्वाणि प्रक्षिष्यन्ते यथेादके । तथैव किल्विषं सर्वं प्रक्षिपेच्च द्विजानले ॥ २३ ॥ यथोदके गङ्गादिजले प्रविष्टः खातुकामैः स्वशरीरजानि सर्वाण्य- मेध्यानि स्वेदादीनि प्रक्षालनेन प्रक्षिष्यन्ते विनाश्यन्ते नच जलं तावता- दुष्यति । नापो मूत्रपुरीषाभ्यामिति स्मरणात् किन्तु मलापनयनेन तान्युनाति तथा निमित्ती स्वीयमशेषं पापं पर्षदुपविष्टे द्विजाग्नौ किल्बिषं- दुष्कृतं प्रतिपेविवेदयेत् नैतावता पर्षदुष्यति पापं नश्यति तौयवदति न्यायेनान्तरैव पापविनाशात् । किन्तु यथेोक्तप्रायश्चित्तोपदेशान्निमित्तिन- मुहरन्ति “ एवं परिषदादेशान्राशयेत्तत्र दुष्कृतमितिस्मरणात् । तस्मादुप- पत्रन्तारयन्तीति । नन्वमन्त्रोऽनृच इत्यादौ को मन्त्रो विवक्षितो यं विना न ब्राह्मण्य- मित्यत आह । गायत्रीरहित विप्रः शूद्रादप्यशुचिर्भवेत् । गायत्रीव्रह्मतत्वज्ञाः संपूज्यन्ते जनैर्द्विजाः ॥ २४ ॥ ब्रह्मणो वेदस्य तत्वं सारो वेदत्रयप्रसूतत्वात् । तथाच मनुः । त्रिभ्य एव तु वेदेभ्यः पादं पादमदूदुहत् ॥ तदित्यृचास्याः सावित्र्या: परमेष्ठी प्रजापतिरिति ॥ २४६ पराशरस्मृति: [ अध्या०८ गायत्र्येव ब्रह्मतत्व गायत्रीब्रह्मतत्व तज्जानातीति गायत्री ब्रह्म- तत्वना द्विजाः जनैरिहामुत्र च सपूज्यन्ते गायत्र्याः ब्रह्मतत्वप्रतिपादन गायत्र्युपासनामात्रस्य सर्वोपासनाफलकत्व प्रतिपावनार्थम् । अत एव वृहत्यराशरः । गायत्र्युपासिता येन तेनेोपास्तं जगत्त्रयम् । गायत्रीमेव यो ज्ञात्वा सम्यगभ्यसते पुनः ॥ इहामुत्र च पूज्योऽसौ ब्रह्मलोकमवाप्नुयादिति । अन्यथा गायत्रीज्ञानरहितो विप्रो जातिमात्रेण ब्राह्मणोऽपि शूद्रा- दप्यशुचिः कर्मानधिकारी भवति श्रनेनान्वयव्यतिरेकाभ्यां गायत्रीमात्र- स्यैव ब्राह्मण्य प्रयोजकत्व तदभावाच्च नामधारकत्वमित्युपक्रमोपसहा- त्योरेकार्थत्वमुक्तम्भवति । ननु यथेोक्तलक्षणविप्राभावे तादृशः तत्रियादिर्गृह्यतां किंनि गुण विप्रोपादानेनेत्यत आह । दुःशीलेsपि द्विजः पूज्यो न तु शूद्रो जितेन्द्रियः । कः परित्यज्य गां दुष्टां दुहेच्छीलवतीं खरीम् ||२५|| शोलाद् वृत्तात्सन्ध्याखानादेदुर्गेतो दुःशीला न तु निषिद्धकारी द्विजो द्वितीयजन्मवान् गायत्रीसस्कृत इति यावत्स एव पूज्यः पूजार्ह न तु जितेन्द्रियोऽपि यथोक्ताचरणशीलेाऽपि शूद्रः । तत्र दृष्टान्तः कः परित्यज्येत्यादिः शूद्रान्तानां ब्राह्मणव्यतिरिक्ताना त्रयाणामपि वर्णाना पर्षत्त्वनिषेधार्थम् । समाह । तथा च स्मृत्यन्तरम् । क्षत्रियो वाथ वैश्यो वा शूद्रो वा न कथञ्चन । प्रायश्चित्तविधानं हि कुर्वीतति विदुर्बुधा इति । यदुक्तं स्ववृत्तिपरितुष्टास्त्रयोपि पर्षदिति । तत्रापेक्षितं विशेष- विद्वन्मनोहराख्यत्र्याख्यासहिता धर्मशास्त्ररथाः रूढा वेदखङ्गधरा द्विजाः । २४० क्रीडार्थमपि यत्कुर्युः सधर्मः परमः स्मृतः ॥ २६ ॥ धर्मशास्त्र मनवादि तदेवरथः प्रायश्चित्ताभिधाननिर्वाहकत्वात् तत्रारूढास्तदेकाधिष्ठानाः वेद एव खड्गः परावभोजनादिजन्यपापनोद- कत्वात् । यथाह मनुः । हत्वा लोकानपीमास्त्रीनश्रत्रापि यतस्ततः । ऋग्वेद धारयन्विप्रो नैनः प्राप्नोति किञ्चनेति । त धारयन्तीति वेदखड्डधारा द्विजा विप्राः यत् क्रीडार्थं हास्यार्थमपि कुर्युः सोऽपि परमो धर्मः किपुनः पर्येद नियुक्ताः पर्यदुर्म जानाना धर्मशास्त्र वनक्य यमर्थं त्रुयुस्स धर्म इत्यत्र वक्तव्यमिति । एवं पर्षा मुख्यानुकल्पभेदा अभिहितास्तेषु कल्पान्तरमप्याह । चातुर्वैद्यो विकल्पीच अङ्गविद्धर्मपाठकः । त्रयश्चाश्रमिणो मुख्याः पर्षदेषा दशावरा ||२७|| चतस्त्रो विद्या अधीत इति चातुर्वैद्यो वेदचतुष्टयाभिजी विकल्पो धर्म पर्यत्प्रायश्चिताना प्रमाण सोस्यास्तीति विकल्पो अङ्गवित शिक्षादिष- डङ्गाभिज्ञः धर्मपाठको ऽनेकधर्मशास्त्राभिनः, एदनुणविशिष्टा मुख्या श्राह्मा ब्रह्मचारिप्रभृतयस्त्रय ग्राश्रमिणः आश्रमत्रयस्था न चतुर्थाश्रमाः । जयश्चाश्रमिणः पूर्वे पर्पदेषा दशावरेति मनुस्मरणात् । एषा दशावरा दशअबरे यस्यां पर्षदि सा दशावरा पर्यत् ज्ञेया । तदाहागिराः । चातुर्वेदयो विकल्पी च विदुर्मपाठकः । जयश्वाश्रमिणो वृद्धाः पर्षदेषा दशावरा | चतुर्णामपि वेदाना पारगा ये द्विजोत्तमाः । स्पै. स्वेङ्गैर्विनाप्येते चातुर्वेद्या इति स्मृताः । धर्मस्य पर्षद श्चैव प्रायश्चित्तक्रमस्य च । त्रयाणा यः प्रमाणज्ञः स विकल्पी भवेद् द्विजः । २४८ पराशरस्मृति: [ अध्या० ८ शब्दे इन्दसि कल्पे च शिक्षायां च सुनिश्चितः । ज्योतिषामयने चैव सनिरुक्तोऽविद्भवेत । वेदविद्याव्रतखातः कुलशीलसमन्वितः । अनेकधर्मशास्त्रज्ञः प्रोच्यते धर्मपाठकः । ब्रह्मचर्याश्रमादूर्ध्वं वृद्धा आश्रमणस्त्रयः । वदेयुस्तस्य ते धर्मान् ये मया परिकीर्तिता इति । अत्र ब्रह्मचारिव्यतिरिक्ताना जयाणामाश्रमाणा वृद्धत्वपरिभाष- यात् सन्यासिनामपि पर्षत्त्वमस्तीति गम्यते तदपि वेदव्रतेषु खाताना- मित्यनेन मूलाभ्यनुज्ञातत्वाद्विकल्पनीयम् । मनुस्तु प्रकारान्तरेणाह चैविद्यो हैतुकस्तक नैरुक्तो धर्मपाठकः । जयश्वाश्रमिणः पूर्वे पर्वदेषा दशावरेति । हैतुको ऽनुमानज्ञः तक प्रमाणस्याप्रयोजकत्वाद्वावनेऽनिष्टप्रस- जकः नैरुको निरुक्तिज्ञः, एषामपि पर्षत्यक्षाणां व्यवस्था पूर्वोक्तैव द्रष्टव्या । यत्तु पूर्वोक्तेषु पल्लक्षणेष्वनेन चातुर्वेदात्वादिगुणेो विधीयत इति तत्र । उत्पत्तिशिष्ट गुणावरुद्धेष्वेतेषु गुणान्तर निवेशासम्भवादामिक्षावरुट्टे वैश्वदेवयागे वाजिनवत् निवेशे वा वेदवेदांगविदुषामित्याविशेषणैः पौनरुक्त्वादित्यलम् 1 एवमुक्तलक्षणप्रायश्चित्तोपयोगिपर्षत्रिर्णीता तस्या दोषविशेषेण कर्तव्यविशेषमाह । राज्ञश्चानुमते स्थित्वा प्रायश्चित्तं विनिर्दिशेत् ॥ स्वयमेव न कर्तव्यं कर्तव्या स्वल्पनिष्कृतिः ॥२८॥ अत्र गोवधस्य प्रकृतत्वात्तत्समतदधिकपापेषु राजानुमति कृत्वा पर्षत्प्रायश्चित्तमुपदिशेत् । स्वयमेत्र राजानुमतिव्यतिरेकेया प्रायश्चित्ता- भिधानं न कर्तव्ये पर्षदा गोबधादबीचीनेषु पापेषु निष्कृतिः प्रायश्चित्तोप- देश: स्वयमेव कर्तव्यः । तथा च देवलः । विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता २४६ याचिता स्वेन ते वापि ब्राह्मणा पापभीरुणा । निष्कृति व्यवहारार्थं कुर्युस्तस्मै नृपाज्ञया । स्वयं वा ब्राह्मणैः कृच्छ्रमल्यदोषो विधीयते । राजा च ब्राह्मणैश्चैव महत्सु सुपरीक्ष्य चेति । एव पत्कर्तव्यमुत्का राजोऽपि कर्तव्यमाह । ब्राह्मणांस्तानतिक्रम्य राजा कर्त्तुं यदीच्छति ॥ तत्पापं शतधा भूत्वा राजानमनुगच्छति ॥ २६ ॥ तान्यर्षदुपविष्टान् ब्राह्मणानतिक्रम्यावमत्य स्वयमेत्र राजा यदि प्रायश्चित्तोपदेशं कर्त्तुं वाच्छति तदा तत्प्रायश्चित्तनिमित्तीभूतं पापं शतगुणीभूय राजानमनुगच्छतीति ॥ २९ ॥ उक्तलक्षणायाः पर्षदाऽये स्वकं पापं निवेदयेदित्युक्तं ततः पर्षद कि कार्यमित्यत श्राह । प्रायश्चित्तं सदा दद्याद्देवतायतनाग्रतः ॥ आत्मकृच्छंततः कृत्वा जपेद्वै वेदमातरम् ॥३०॥ पूर्वोक्ता पर्षनिमित्तिनं पापोक्तरीत्या पृष्ठा पर्षदक्षिणा दानपूर्वके पर्षदक्षिणार्दानपूर्वके निमित्तिना स्वनिमित्ते निवेदिते वक्ष्यमाणप्रकारेण प्रायश्चित्त दयात् । अत्र पर्षत्प्रायश्चित्तं दद्यात्युभयतो नियमेोऽङ्गिरसास्पष्टी कृतः । प्रतीना मार्गमाणाना प्रायश्चित्तानि ये द्विजाः । जानन्तो न प्रच्छन्ति तेषा ते समभागिनः । तस्पादातं समासाद्य ब्राह्मण च विशेषतः । ज्ञानद्भिः पर्षदः पन्या न हातव्यः पराङ्मुखैः ॥ अनर्चितैरनाहूतैरपृष्टैश्व यथाविधि । प्रायश्चित्त न दातव्य जानविरपि जल्पत इति । अनर्चितैरितिविशेषणाद्गन्धपुष्पादिभिः सप्तानामर्चनं कार्यमित्यु- च्यते । प्रायश्चित्तदानप्रकारोऽपि तेनैव स्पष्टीकृतः तस्मिनिवेदिते कार्ये निष्कास्यो हि स कार्यवान् । तस्मिनुत्सारिते पापे ये यथा धर्मपाठकाः२५० पराशरस्मृति: ते तथा तत्र जल्पेषु विमृशन्तः परस्परम् । आपद्धर्मेषु यत्प्रोक्तं यच्च सानुग्रहं भवेत् । । अनुग्रहप्रकारश्च पष्ठाध्याये वर्णितः । पद: सम्पदश्चैव कार्यणा च बलाबलम् । ययादेश यया कालं यच्च कार्यान्तर भवेत् । पर्वत्स वित्त्य तत्सवं प्रायश्चित्तं विनिर्दिशेत् । सर्वषां निश्चितं यत्स्यादद्याच्च प्राणान पीडयेत् । कार्यान्तरं वृद्धमातापित्रादि श्रुश्रूषा । आहूय बहुदेदेको पर्षदा यो नियोजितः । ब्राह्मणो ब्राह्मणाना तु क्षत्रियाणा पुरोहितः वैश्यानां याजकश्चैव प्रायश्चित्त समादिशेत् । श्रुणु भोस्तत्त्वमिदं विप्रैर्यदादिश्यते व्रतम् । तत्ते यत्नेन कर्तव्यमन्यथा तद्दृथा भवेत् । यदा त्वया भवेच्चीर्णं तदा शुद्धिप्रकाशनम् । कृत्वा कुर्यात् प्रयत्नेन शक्त्या विप्राभिपूजनमिति । [अध्या० ८ शुद्धिप्रकाशनं सर्वान्ते वक्ष्यमाणलक्षणम् । एवं विधप्रायश्चित्तोपदेशे विशेषमाह । देवतायतनायत इति । देवतायाः शिवविपश्वादेशयतनम्, तस्यायतः स्थित्वा प्रायश्चित्तमुपदिशेत् । देवतायतन पुण्यतीर्यादेरुपलक्ष गम् । एवं प्रायश्चित्तमुपदिश्य पर्षदः कर्तव्यमाह । आत्मकृच्छ्रमिति आत्मार्थं कृच्छ्रमात्मकृच्छ्रमात्मनः प्रायश्चित्ती पदेशजनितप्रत्यवाय परिहा- राधे प्रायश्चित्तमिति यावत् कृत्वा पर्यद्वेदमातरं गायत्रों निमित्तानु- सारेण जपेत् । वै शब्देन पवित्रान्तरं वाचयेत् । तथा च हारीतः । प्रायश्चित्त तु निर्दिश्य कथं पापात्प्रमुच्यते । तत्पवित्र विज्ञानीयान्जपेद्वा वेदमातरमिति ॥ अनुवादकस्य प्रायश्चित्तमाहा डिराः । स्वगुरुः चत्रियाणां च वैश्यानां चाथ याजकः । प्रायश्चित्त समादिश्य तप्तकृच्छं समाचदति ॥ विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता नन्विदं पर्षदः प्रायश्चित्तविधानमनुपपत्रम् | श्रतानां मार्गमाणानां प्रायश्चित्तानि ये द्विजाः । जानन्तो न प्रयच्छन्ति ते तेषा समभागिन इति । २५१ प्रायश्चित्तावचने तस्या दोषस्मरणादितिचेत् । अत्र कश्चिदं प्रायश्चित्तं प्रायश्चित्तविधाननिमित्तम् । किन्तु पतितसम्भाषणादिनिमि- तमित्याह तत्र । वृद्धाः पृच्छन्ति कि कार्यमित्यादिना तदभ्यनुज्ञानात् । नाप्ययथाशास्त्र प्राश्चित्तविधाननिमित्त नित्यवच्छवणविरोधात् । अत्रेोच्यते । पर्षत्प्रवेशानन्तरं प्रायश्चित्तावचने दोषस्मरणेऽपि पर्यत्प्रवेशा- भावे दोषास्मरणाद्रागप्राप्त पर्षत्प्रवेशनिमित्तमेवेदं प्रायश्चित्त यथा श्र निमन्त्रितस्य श्राद्धाभोजने दोषसद्भावेऽपि श्राद्धाप्रवेशे न दोषः । प्रवेशे च रागकृते प्रायश्चित्तविधान तथा प्रकृतेऽपि प्रायश्चित्ता- वानेन निषेधानुमानं तूभयत्रापि समानमेव । श्राद्धे निमन्त्रितस्याभोजने तु प्रत्यवायमाह मनुः केतितस्तु यथा न्याय हव्यकव्ये द्विजोत्तमः । कथं चिदप्यतिक्रामन्पापः शुकरनां व्रजेदिति । । श्राद्धभोजनप्रायश्चित्तं त्वन्ते वक्ष्यते । तस्मात्पर्षत्प्रवेशो न कर्तव्यः प्रवेशे यथेोक्तप्रायश्चित्तमुक्त्वा स्वयमपि पर्यत्प्रवेशनिमित्तं प्रायश्चित्त कर्तव्यमिति । अत एवाह मनुः सभा वा न प्रवेष्टव्या वक्तव्यं वा समञ्जसम् । अनुवन् विनुवतन्वापि न भवति किल्विषति । 1 एवं चतुष्पादे प्रायश्चित्ते आद्यपादद्वयमभिहितमपरं पादद्वयं तत्रतत्राभिधास्यन्त्याचायाः । तदाहाङ्गिराः । उपस्थानत्रता देशश्चर्य शुद्धिप्रकाशनम् प्रायश्चित्तं चतुष्पादं विहितं धर्मकर्तृभिरिति । उपस्थानं पर्षदा व्रतादेशः प्रायश्चितोपदेशश्चर्या व्रतानुष्ठान शुद्धिप्रकाशनं गवा तृणादिदानेन । तत्र व्रतग्रहणप्रकारमाह विष्णुः । ३५२ पराशरस्मृतिः सर्वपापेषु सर्वेषां व्रतानां विधिपूर्वकम् । ग्रहणं सम्प्रवक्ष्यामि प्रायश्चित्त चिकीर्षताम् । दिनान्ते नखरोमादि प्रवाप्य खानमाचरेत् । नखरोमादिवपने विशेषं नवमाध्याये वक्ष्यति । भस्मगोमयमृद्वारिपञ्चगव्यादिकल्पितैः । मलापकर्षण कार्य बाह्यशौचप्रसिद्धये । दन्तधावनपूर्वेण पञ्चगव्येन संयुतम् । पञ्चगव्यप्रकारं श्चैकादशाध्याये वक्ष्यति । 1 व्रतं निशामुखे यास बहिस्तारकदर्शने । आचम्यातः परं मौनी ध्यायन् दुष्कृतमात्मनः । मनः सन्तापन तोत्रमुद्वहेच्छोकमन्ततः ॥ इति । [अध्या० ६ वेदवेदाङ्गविदुषामित्यारभ्य जपेद्वै वेदमातरमित्यन्तेन यन्यसन्द- मेण यत्पर्धेत्तदुपसत्त्यादि निरुपणन्तदतीतानागताध्यायोक्तेषु प्रायश्चि- तेषु सर्वेष्वपि समानमवगन्तव्यम् । इदानीमाध्यायादी पृष्ट गोवधप्रायश्चित्तं प्रतिपादयिपुरादा तदितिकर्तव्यतामाह । सशिखं वपनं कृत्वा त्रिसन्ध्यमवगाहनम् ॥ गवां मध्ये वसेद्रात्रौ दिवा गाश्चाप्यनुव्रजेत् ॥३१ ॥ शिखया सह वर्तमानं सशिखं यथा शिखापि न परिशिष्यते. तथेति यावत् । वपनं कृत्वा त्रिसन्ध्यमवगाहनं कुर्यात्सन्ध्यात्रये अपो- ऽवगाहेत रात्रौ गवां मध्ये वसेत् तिष्ठेत् शयीत दिवा गच्छन्तीः स्वागा अनुव्रजेदिति । अनुगमन व गोश्चर्मैव प्रावृत्त्य कार्यम् । गोघ्नः सशिखं बपन कृत्वा गोचर्मणा प्रावृतो गाश्चानुगच्छन् गोष्ठशयो गाश्च दया- दिति प्रचेतसः स्मरणात् । एतदुपसहारे न स्त्रीणामजिन’ वास इत्यपवादासङ्गतेश्च । इदमेव प्रायश्चितमाह च्यवनः । प्राजापत्यं गोवधवा- यश्चित्तं नखरोमाणि छित्त्वा त्रिषवणी गवामनुगमन सहशयने सुमहत्तर- यानि रथ्यासु वारयेदन्तान्त ब्राह्मणभोजनमिति । इदं च सशिखवपन विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता २५३ वक्ष्यमाणचतुष्पादप्राजापत्याभिप्रायेण नैकपादादौ तत्र तत्र विशेषस्म- रणात् तथाचापस्तम्बः । पादे तु नखरोमाणि द्विपादे श्मश्रुणोऽपि च । त्रिपादे तु शिखा धाय चतुर्थे सशिख स्मृतमिति ॥ वक्ष्यति च स्वयमप्यग्रिमाध्याये पादेकुरो मवपनमित्यादि । किञ्च । उष्णे वर्षति शीते वा मारुते वाति वा भृशम् । न कुर्वीतात्मनस्त्राणं गोरकृत्वा तु शक्तितः ॥ ३२ ॥ उष्णे निदाघे वर्षति वृष्टौ शीते हिमे मारुते वा वाति सति गवां त्राणमुष्णादिनिवारणेोपायं छायादि यथाशक्त्यकृत्वा श्रात्मनो न कुर्वीत भृशमत्युष्णादीना सर्वेषां विशेषणं न मास्तस्यैव स्वल्यस्यापरि- हार्यत्वात् । किञ्च । आत्मना यदि वाऽन्येषां गृहे क्षेत्रेऽथ वा खले । भक्षयन्तों न कथयेत्पिवन्तं चैव वत्स म् ॥ ३३ ॥ स्वीयेषु परकीयेषु वा गृहक्षेत्रे खलेषु तृणधान्यादिभक्षयन्तीं गां स्तन्यं पिबन्तं वत्सं चान्यस्मै निवारणाय नाचतीत पराख्यानिषेधेन स्वयं तद्वारणं दूरापेतमेव 1. किञ्च । पिबन्तीषु पिवन् तोयं संविशन्तीषु संविशेत् । पतितां पङ्कलग्नां वा सर्वप्राणैः समुद्धरेत् ॥ ३४ ॥ स्वयमतितृषितोऽपि गवां जलपानात्मग् जलं न पिबेत् किं तु तासु पिबन्तीष्वेव तथा विरक्तिगतिभ्यामतिश्रान्तोपि गो: संवेशनात्प्राक् स्वयं न संविशेत्किं तु तासु संविशन्तीष्वेव तथा यत्र क्वापि पतितां पट्टे वा लग्नां गां सर्वप्राणैः प्राणाधिकैरपि प्रयत्नैः समुद्धरेत् ।

२५४

• पराशरस्मृति:

[ अध्या० ८

ननु गवोद्धरणे मृतस्य प्रक्रान्तप्रायश्चित्तसमाप्यभावेन शुद्धिर्न स्यादित्यत श्राह ।

ब्राह्मणार्थे गवार्थे वा सद्यः प्राणान् परित्यजेत् । मुच्यते ब्रह्महत्याया गोप्ता गोब्राह्मणस्य च ॥ ३५ ॥ गोब्राह्मणयेोश्वारव्याघ्रादिभिव्यापादद्यमानयोस्त्राणार्थं प्रवृत्तस्य- तदकृत्वैव यदि स्वप्राणान् परित्यजेत्तदापि ब्रह्महा ब्रह्महत्याया मुक्तो भवति, अर्थयात्रेव तो गोपाययितापि शुध्यत्यंत्र, ननु गवोद्धरणे मृतस्य गोहत्यानपगमशङ्काया ब्रह्महत्याया मुच्यत इत्युत्तरमसङ्गतम् । सत्यम् । वैमुतिकन्यायेन तस्योत्तरत्त्त्वात् । तथाहि । सर्वगोब्राह्मणत्राता ब्रह्म- हापि विशुध्यति तत्र किं वक्तत्र्यं गोघ्नः शुद्धतीति । यद्वा यथा ब्रह्महा गोब्राह्मणत्राता शुध्यति तथायमपीति दृष्टान्तत्वेनास्यात्रोपन्यास इति नानुत्तरत्वम् । एवमङ्गान्यमिधायाङ्गिनमाह ।

गोवधस्यानुरूपेण प्राजापत्यं विनिर्दिशेत् । प्राजापत्यं ततः कृच्छ्रं विभजेत चतुर्विधम् ॥ ३६॥

पूर्वोक्त कामकृते गोवधे वक्ष्यमाणलक्षणां प्राजापत्यं प्रायश्चित्त- स्वेन पूर्वोक्ता पर्षद्वनिर्दिशेत् । ततो निर्देशानन्तरं गोवधस्यानुरूपेण वक्ष्यमाणलक्षणचतुर्विधगोवधतारतम्यानुसारेण निर्देष्टिप्राजापत्यकृच्छमन- न्तरोक्ताभिरखतसृभिर्विधाभिर्विभजेत । वक्ष्यमाणप्रकारेण व्यवस्थापयेत् । पुनः प्राजापत्यपदं प्रसिद्धप्राजापत्यादस्य वैलक्षण्योतनाय ।

तदाह ।

एकाहमेकभक्ताशी एकाहं नक्तभोजनः ।

याचितमेकमहरेकाहं मारुताशनः ॥ ३७ ॥ दिनद्रयं चैकनक्तो विदिनं नक्तभोजनः । दिनद्वयमपाचीस्याद्विदिनं मारुताशनः ॥३८॥ त्रिंदिनं चैकभक्ताशी त्रिदिन नक्तभोजनम । दिनत्रयमयाची स्यात्रिदिनं मारुताशनः ॥ ३६ ॥

4

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता चतुरहस्त्वेकभक्ताशी चतुरहं नक्तभोजनम् । चतुर्दिनमयाची स्याच्चतुरहं मारुताशनम् ॥ ४० ॥

२५५

एकभक्तनक्काया चितोपवासैः क्रमानुष्ठितैरेकाविधा सपझते तैरेव स्वस्थानविवृध्या द्विगुणीभूतैर्द्वितीया त्रिगुणीभूतैस्तृतीया चतुर्गुणीभूतैश्च- तुर्थीति ता एताश्चतस्रोऽपि प्राजापत्यविधा वक्ष्यमाणेषु रोधादिनिमि- तेषु वक्ष्यमाणप्रकारेण व्यवस्थाप्याः । यदाप्ययमखिलोऽप्यर्थेऽग्रिमाध्या- येनैव सिध्यति तथाप्यनुपपत्रस्य विनियोगासम्भवादत्रोत्पचस्य व्रतस्य तत्र विषर्यावशेषसमर्पणमित्यपुनरुक्तिः । यत्त्वत्र गोवध सामान्यप्रायश्चित्त- मुच्यते तत्र तु रोधादिनिमित्तविशेषेणेति तत्र निमित्तविशेषाणां प्रायश्चि- तविशेषाक्रान्तत्वेन सामान्यप्रायश्चित्तस्य निर्विषयत्वापातात् । तस्मादुक्त- मेव साधीय इति ।

इदानों व्रतोत्तराङ्गमाह ।

प्रायश्चित्ते ततश्चीर्णे कुर्याद् ब्राह्मक्ष भोजनम् । विप्राणां दक्षिणां दद्यात्यवित्राणि जपेद् द्विजः ॥ ४१ ॥

एवं यथेक्ति प्रायश्चित्ते कृते तत्स पूर्णता ये ब्राह्मणभोजनं कुर्यात् भुक्तवझो ब्राह्मणेभ्यश्च यथाशक्ति दक्षिणा दद्याद् द्विजश्चेनिमित्ती पवि- त्राणि पवमानसूक्तादीन्यपि जपेत्रान्यः । विप्राणामितिवहुवचनात्कपिञ्ज- लाधिकरणन्यायेन त्रित्वे पर्यवसानं दक्षिणाजपयोस्तु शक्त्या व्यवस्थेति ।

एवं

वेदवेदागविदुषामित्यादिनोपस्थानव्रतादेशन चर्यात्मकान् त्रीन् प्रायश्चित्तपादानभिधायेदानों शुद्धिप्रकाशनरूप चतुर्थ पादमाह ।

ब्राह्मणान् भेोजयित्वा तु गोघ्नः शुध्येन्न संशयः । प्रायश्चित्ताङ्गब्रह्मणभोजनानन्तरं स्वशुद्धिप्रकाशनाय यथासंभवं ब्राह्मणान् ज्ञातींश्च भोजयित्वा गोघ्रः शुध्यतीत्यत्र संशयो न कार्यः । संशयनिषेधवचनं तु मन्वादयुक्तगुरुप्रायश्चित्तश्रद्धा जाडयेनाल्पेऽस्मि भक्ति- निरासायेति ।

२५६

पराशरस्मृति:

[ अव्या

यावत्यो गोपिकाः स्युस्तदनुगुणतया तावतीरात्ममूर्ती: कृत्वा प्रत्येकमासी करकलितकरो मण्डलीकृत्य नृत्यन् । तिर्यक्पादं विवृत्त्याऽधिकमभिमुरलि व्ययवक्रः सदास्मा नेकच्छिद्रापिधानव्यसनिकरपुटः पातु मध्येऽनिरुद्धः ॥ १ ॥ धर्माधिकारिकुन कैरव काननेन्दु- श्रीरामपण्डितसुतेन विनायकेन ।

शास्त्रे पराशरकृते विहितो विचारो

ऽध्यायेऽष्टमे निखिल गोवधशुद्धिसिध्यै ॥ २ ॥

"

इति श्रीधर्माधिकारिराम पण्डितात्मजनन्द पण्डितापरनामधेयवि- नायकपण्डितता पराशरस्मृतिविवृतौ विद्वन्मनोहरायामष्टमोऽध्यायः ।

॥ श्रीगणेशायनमः ॥

यद्यत्का पुरुषादनुव्रजनतस्तचित्तसंरक्षणात् तत्तद्वागनुवादतश्च विबुधाः किश्यन्ति लब्धुं प्रियम् ॥ तत्सर्वं पुरुषोत्तमाद्वयमनायासेन लिप्सामहे भक्तिस्तचरणद्वये प्रतिहता यद्यस्ति किं दुर्लभम् ॥ १ ॥

धर्माधिकारिकुल कैरवकाननेन्दु-

श्रीरामपण्डितसुतेन विनायकेन ।

शास्त्रे पराशरकृते क्रियते व्यवस्था

ऽध्यायेऽष्टमेऽत्र नवमे विहितवतानाम् ॥

एवमष्टमाध्याये ऽभिहितानां व्रतविधानां निमित्तविशेषे व्यव- स्थापनाय नवमाध्यायमारभते । तत्रादौ निमित्तविशेषे प्रायश्चित्तनि- मित्ततामपवदति ।

गवां संरक्षणार्थाय न दुष्येद्रोधबन्धयोः ।

तद्वधं तु न तं विद्यात्कामाकामकृतं तथा ॥ १ ॥ गवां सम्यग्रतायै श्वशृगालादिभर्यानवृत्त्ये रात्रो यो रोधः शाला- दौ प्रतिबन्धो यश्च बन्धो रज्यादिना नियन्त्रणं, तयोः क्रियमाणयोः सतो: यदि ग्वां मरणं स्यात्तदा तत्कर्ती न दुष्येच दोषभाक् भवति तच हेतु- माह यतस्तं रोधादिव्यापारं नासां गया वधं निषिद्धं न विद्यात् । तस्य फलमाह । कामाकामाभ्यामुत्पचे निमित्ते कृत्त प्रायश्चित्त तथा न वियात् । एवं भयशङ्काभावेऽपि स्वेच्छया लोभादिना बद्धानां गवां बन्धनयोत्कादिना मरण पूर्वोक्तप्रायश्चित्तस्य विषये नेत्येतदाहाङ्गिराः ।

सायं सङ्गापनार्थं तु न दुष्येद्राधब्रन्धयेोरिति ।

अक्रामतो रोधादावुक्तप्रायश्चित्तस्य कामतो द्वैगुण्यमाह । दण्डादूर्ध्वं यदन्येन प्रहाराद्यदि पातयेत् । प्रायश्चित्तं तदा प्रोक्तं द्विगुणं गोवधं चरेत् ॥ २ ॥

૧

२५८

पराशर स्मृतिः

[ श्रध्या ε

दण्डाद् अङ्गुष्ठमात्रस्थूलद्दत्यादिवक्ष्यमाणलक्षणात् ऊर्ध्वमधिक- प्रमाणेनात्येन लगुडादिना प्रहारात् प्रहृत्य यदि गाम्यातयेत् घातये- तदा अकामतो घाते यत्प्रायश्चित्तं प्रोक्त पूर्वाध्याये प्रतिपादितं तत्का मतो घाते द्विगुणं चरेत् घात इति रोधादीनामप्युपलक्षणम् । तथा चैव फलति । कामतो रोधे एकः पादः कामतो है। श्रकामतो बन्धने पादौ कामतश्वत्वारः अकामतो योत् त्रयः पादाः कामतः षट्, अका- मतो घाते प्राजापत्यम् कामतो द्वाविति । यदाप्यत्र कामत इति न श्रूयते तथाप्यकामकारप्रायश्चित्तस्य द्वैगुण्यविधानं कामकारविषयमिति गम्यते ।

विहितं यदकामानां कामात्तद्विगुणं भवेदितिस्मरणात् । यथाकाभानुबन्धेन व्रतद्वैगुण्यं तथा गोगुखानुबन्धेनापि ज्ञेयम् ।

तदाहवृहस्पतिः ।

गर्भिणों कपिला दोग्ध्री’ होमधेनुं च सुव्रतीम् । खड्गादिना घातयित्वा द्विगुण व्रतमाचरेदिति ॥

इदानीमुक्तप्राजापत्यविधानं निमित्तविशेषे व्यवस्थापनाय तद्वेद-

मुपन्यस्यति ।

रोधबन्धनयोत्त्राणि घातश्चेति चतुर्विधम् । वक्ष्यमाणलचणानि रोधादीनि घातश्चेति चतुर्विधम् वधनिमि-

तमिति शेषः । तत्र प्रायश्चित्तव्यवस्थामाह ।

एकपादं चरेद्रोघे द्वौ पादा बन्धने चरेत् ॥ ३ ॥ योत्त्रेषु हीनपां स्याच्चरेत्सर्व निपानने ।

पूवीच्याये पोडशरात्रः कृच्छा विहितः तस्य तत्रोक्तपादकल्पन-

शैवाच रोधादिनिमित्तेषु वधेषु प्रायश्वितान्यवगन्तव्यानि ।

तानि चेत्थम् । एकभक्तनक्काया चितोपवासैः क्रमानुष्ठितैरेकः पादो राधे कार्यः । तैरेव स्वस्थानविवृद्धेर्द्विगुणै । पादौ वन्धने कार्यो ।

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता

२५६

त्रिगुणैस्त्रयः पादा यो कार्यः । चतुर्गुणैः सर्व प्राजापत्यं निपातने

कार्यमिति ।

1

तदाहापस्तम्बः ।

एकभक्तेन नक्तेन तथैवायाचितेन च । उपवासेन चैकेन पादकृच्छ्र उदाहृतः ॥ एकपादं चरेद्रोधे द्वा पादो बन्धने चरेत् । योजने पादहीनं स्याच्चरेत्सर्वं निपातने इति ।

इदं चाऽकामतो रोधादा ज्ञेयम् । पूर्वाध्यायादावकामत इत्युप- क्रम्यास्याभिधानात् । कामतस्त्वेतदेव द्विगुणमित्युक्तमेवं दण्डादूर्ध्वमि त्यनेन घाते त्वकामकृतेऽपि वयविशेषे तद्वावस्थामाह बृहत्प्रचेताः ।

एकवर्षे हते वत्से कृच्छपादो विधीयते । बुद्धिपूर्व पुंसः स्याद्विपादस्तु द्विहायने । त्रिहायने त्रिपादः स्यात्प्राजापत्यमतः परमिति । कामतो घाते त्वनयैव विशा द्वैगुण्य कल्प्यम् ।

यद्यपि रोधादौ गोवयोविशेषो न श्रयते तथापि चतुहीनघाते प्राजापत्यदर्शनात् तादृशस्यैव रोधादौ पादकृच्छादीति ज्ञेयम् । तथा चेकवर्षादीनां घाते पादकृच्छ्रादिविधानात् रोधादौ पादकृच्छ्राणां तुरी- यश एकोपवासादिः कल्प्यः । तथा एकवर्षस्य राधे द्वावुपवासौ वन्धे चत्वारा योजने षट् घाते है। पादौ । त्रिवर्षस्य रोधे त्रय उपवासा बन्धे षट् योजने नव घाते जयः पादाः चतुर्वर्षस्य रोधे एकः पादो बन्धे द्वौ योजते त्रयः घाते प्राजापत्यमिति कामतस्तु तत्तदेव द्विगुण- मिति समुदायार्थः । इदमित्यमेव व्याख्येयम् । अन्यथा चतुर्हीयन रो धादौ ये पादकृच्छ्रादयस्त एवैकहायनादिरोधादिष्वपीति विरोधापातात् ।

इदानीमुद्दिष्टस्य रोधस्य स्वरूपमाह ।

गोवाटे वा गृहे वापि दुर्गेष्वप्यसमस्थले ॥ ४ ॥ नदीष्वथ समुद्रेषु त्वन्येषु च नदीमुखे । दग्धदेशे मृता गावस्तम्भनाद्रोष उच्यते ॥ ५ ॥२६०

पराशर स्मृति:

[ अध्या० ६

गोबाटे गोष्ठे गृहे शालायां दुर्गेषु पर्वतादिसङ्कीर्ण मार्गेषु सम- स्थले निम्नानतप्रदेशस्यले नदीसमुद्रयोर्मध्ये नदीसमुद्रशब्दा तत्तीरमुष- लक्ष्यतः । तेन यत्र बट्टानां गवामाकस्मिकनदीवृध्या समुद्रवया च ग- वामुपघातो भवति तादृशस्यलमुच्यते । अन्येषु वाप्यादिषु नदीसमुद्र- सङ्गमे दग्धदेशे चाग्न्यादिसन्तप्ते देशे च स्तम्भनाद्गावो मृता भवन्ति इति तत्सम्भनं रोध इत्युच्यते ।

बन्धनस्वरूपमाह ।

योस्क दामकदोरैश्च कण्ठाभरणभूषणैः ।

गृहे वापि वने वापि वद्धः स्याद्वौमृता यदि ॥ ६ ॥ तदेव बन्धनं विद्यात्कामाकामकृतं च यत् ।

योत्कं पाशः दामकं शकटयुगसम्बद्धं यैवेयकं दोरो रज्जुमात्रं कण्ठाभरण घण्टा किंकिण्यादि भूषणं ललाटपट्टकाचामरवराटकादि एतैर्बट्टा गौगृहे वने वा यदि मृतः स्यात् म्रियेत तदा तत् मरणानिमित्त योत्क्रादिकमत्र बन्धनमित्युच्यते । तच्च द्विविधं मरणाभिसन्धिनायो- त्क्रादियोजनं कामकृतं बन्धनं तदनभिसन्धिना चाकामकृतमिति ।

योत्क्रस्वरूपमाह ।

हले वा शकटे पङ्क्तौ पृष्ठे वा पीडितो नरैः ॥ ७ ॥ गोपतिर्मृत्युमाप्नोति पोको भवति तद्वधः ।

हलशकटया योजनेन, पङ्को गले मेटीबन्धनेन, गोण्ययारोपणे- नातिपीडितः सुतृष्णाश्रमादानपनयनेनातिवाहितो गोपतिर्बलीवद्द। यदि म्रियेत तदाऽसैा बधो योत्को भवति । इदं च दमनादीनामप्युपलक्षणम्

दमने दामने रोधे सङ्काते चैव योजने ।

नस्तः सकलपाशै वी मृते पादोनमाचरेत् । इत्पापस्तम्बस्मारणात् ।

अशिक्षितवलीवर्दस्य भारोदुहन शिक्षणं दमनम् । मेयां बहुस्य

बलस्थितधान्य मर्दनाय प्रचारणं दामनं रोधो ममानधान्यभत्तयनिवा

4

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्या सहिता

२६१

राय मुखबधनं सङ्गतः समर्थः योजनं द्वित्राणां गवां परस्पर गलबन्धः नस्तो नासिकाया दोरप्रवेशनं सकलपाशा इतराणि बन्धनानि एतैरतिपीडया मृते पादोनकृच्छ्रमिति ।

घातस्वरूपमाह ।

मत्तः प्रमत्त उन्मत्तश्चेतना वाप्यचेतनः ॥ ८ ॥ कामाकामकृतक्रोधो दण्डैर्हन्यादथोपलैः । प्रहृता वा मृता वापि तद्धि हेतुर्निपातने ॥ ६ ॥ मत्ता धनादिना प्रमत्तो मयादिपानेन परवशः उन्मत्तः पञ्चवि- धोन्मादाविष्टः स यदि चेतनः सावधान प्रचेतनो असावधानो वा कामाकामकृतक्रोधो घातनेच्छाकामस्तदभावश्चाकामस्ताभ्यां कृतः क्रोधो यस्य तादृशः दण्डोपलादिभिः हन्यात्ताडयेत्तेन ताडनेन प्रहृता व्यथिता मृता यदि गौः तत्ताडनमेव निपातने हेतुर्घात इत्यर्थः । श्रथ- मर्थः मत्तादिः सावधानः कामतः क्रोधेन यदि गां ताडयेत्तदा ताडन- मेव गोधता यदासावधानो ऽकामतः क्रोधेन प्रमापयति तदा तदेवेत्यु- भयमपि घात इति । यदापि ताडनप्रमापणयोस्तुल्यत्वं न सम्भवति तथापि मरणेोद्देशेन ताडिताया दैवाज्जीवनेऽपि मरणप्रायश्चितातिदे शान्तुल्यत्वम् ।

तथा च याज्ञवल्क्यः । चरेद्व्रतमहत्वापि घातार्थं चेत्समाहित इति । नचात्रातिदेशात्पादोनं व्रतं चरेत्सर्वं निपातन इत्युपदेशात् । यदुक्तं दण्डादूर्ध्वमिति तज्ञाकाङ्क्षितं दण्डलक्षणमाह । अङ्गुष्ठमात्रस्थूलस्तु बाहुमात्रः प्रमाणतः । आर्द्रस्तु सपलाशश्च दण्ड इत्यभिधीयते ॥ १० ॥ चाङ्गुष्ठप्रमाणोङ्गुष्ठमात्री यावान् स्थूलः, लेनाधिकस्थौल्य व्यावृत्तिः प्रमाणतो देयैण बाहुमात्रो बाहुप्रमाणः तेनाधिकदैर्घ्यव्यावृत्तिः, आर्द्रत्वं सपलाशत्वं च वेदनानुत्पत्यर्थे सपलाशत्वेनार्द्रत्वसिद्धी पुनरुपादानं सत्वत्त्वबोधनाथ तादृशोऽत्र दण्डाभिधीयते इति ।

२६२

घमाह ।

पराशर स्मृति:

[ अध्या० ८

रुग्णस्य गोर्यथोक्तदण्डेन ताडितस्य मरणेपि क्वचित्प्रायश्चित्ताभा-

मूर्च्छितः पतिता वापि दण्डेनाभिहतः स तु । उत्थितस्तु यदा गच्छेत् पञ्च सप्त दशाथ वा ॥ ११ ॥ ग्रासं वा यदि गृह्णीयात्तोयं वापि पिबेद्यदि । पूर्व व्याध्युपसृष्टश्चेत् प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥ १२ ॥

यो गोः पूर्वमेव व्याध्युपसृष्टो ययोक्तदण्डेन ताडितो मूर्च्छितः पतितो वा भवति स एव पुनरुत्थितः सन् पञ्च सप्त दश वा पदानि गच्छति प्रयोत्योतुमशक्तस्तत्रैव यासं तृणादिकं वा भक्षयेत् भक्षयितुमपि अशक्तः तोयं वा यदि पिबेत् पश्चान्धियेतापि तदा ताडयितुः प्राय- श्चित्तं सपूर्ण न भवति किन्त्यर्धमेव पूर्वव्याधिकृतत्वान्मरणस्य सर्वथा प्य ताडने वारणासम्भवाच्च । उत्थानादयन्यतममकृत्वा महारानन्तरमेव मरणे तु प्रायश्चित्तं भवतीत्यर्थादेव सिद्धम् ।

तत्र विशेषमाह यमः ।

अतिवृद्धामतिकृशांमतिवालां घरोगिणीम् । हत्वा पूर्वविधानेन चरेदद्वे व्रतं द्विज इति ॥ गोगर्भवधे प्रायश्चित्तमाह ।

पिण्डस्थे पादमेकं तु द्वौ पादी गर्भसंमिते । पादानं व्रतमुद्दिष्टं हत्वा गर्भमचेतनम् ॥ १३ ॥

चतस्त्रो गर्भावस्थाः पिण्डः समितः अचेतनः सचेतनश्वेति तत्र गर्भाशयगतं शुक्रं कललबुद्बुदादिक्रमेणार्धमासेन पिण्डत्वमापयते सा प्रथमा स एव मासमात्रेण दीर्घमापयो गर्भः संमित इत्युच्यते । गर्भे मध्ये सम्यक् मितो दृढीभूत इति यावत् सा द्वितीया स च मासानन्तरमा- सप्तममासमचेतनः सा तृतीया । तदनन्तरं सप्तमे मासि प्राणवायुस- ज्वाररूपां चेतनामापत्रः सचेतनो भवति सा चतुर्थो । तत्र क्रमेणावस्था त्रयंस्यमर्भवधे यथेोक्तप्राजापत्यस्यैकद्वित्रिपादा भवन्ति । चतुर्थावस्यवधे- त्वये वक्ष्यति ।

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्या सहिता

तथा च पदत्रिंशन्मते

पाद उत्पचमात्रेतु द्वौ पादैा दृढतां गते । पादोन चतमुद्दिष्ट हत्वा गर्भमचेतनमिति ॥ पादकृच्छ्रादिषु वपने विशेषमाह ।

२६३

पादेऽ ङ्गरोमवपनं द्विपादे श्मश्रुणेोऽपि च । त्रिपादे तु शिखावजं सशिखन्तु निपातने ॥ १४ ॥

अङ्गरोम्णां कचाधः स्थिताना पवन तत्पादकृच्छे । अपिचेत्येवार्थे श्मश्रुण एव पवनं कृच्छ्रा । त्रिपादकृच्छ्रं शिखावजे वपनम् । निपातयति चतुरोपि पादानिति निपातनः कृच्छस्तस्मिन् सखिखं वपनमिति । रोम- पदं नखेोपलचणार्थम् |

तथाचापस्तम्बः ।

पादे तु नखरोमाणि द्विपादे श्मश्रु वापयेत् । त्रिपादे तु शिखा धाय चतुर्थे सशिखं स्मृतमिति ॥ शिखाधारणमपि स्त्रीशूद्रव्यतिरिक्तानाम्

शिखा यज्ञोपवीतं च कुशा मौनं तथैव च ॥

वेदाध्ययनभैक्ष्ये च स्वीशुद्रपतनानि षड् ॥

इति धर्मप्रदीप स्मरणात् ।

प्रमादात्तत्रापि शिखानाशे विशेषः काठको ।

अथ चेत्प्रमादाद्वि शिखः स्यात्तदा कोशां शिखां ब्रह्मयन्यिसम-

न्वितां दक्षिणकर्णी पर्यशिखाबन्धाद्वधत्तिष्ठेदिति ।

वपनवत्पर्यद्वृत्तिणायामपि विशेषमाह ।

पादे वस्त्रयुगं चैव द्विपादे कांस्य भाजनम् । त्रिपादे गोवषं दद्याच्चतुर्थे गोद्वयं स्मृतम् ॥ १५ ॥

पादकृच्छ्रे वस्त्रयुगं तु उत्तरीयान्तरीयरूपं अर्द्धकृच्छे पूर्णाहाराधार- चप्रं कांस्यपात्र पादन्यूने गोवृषं बलीवर्द्ध पूर्णरुच्छे गोद्वयं धेनुवृषभौ

दयात् ।

२६४

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ६

विष्णुस्तु द्विपादे तेलङ्काञ्चनमित्याह । इदानीं चतुर्थावस्यागोगर्भे चेत्प्रायश्चित्तमाह । निष्पन्नसर्वगात्रस्तु दृश्यते वा सचेतनः ॥ अङ्गप्रत्यङ्गसंपूर्णे द्विगुणं गोत्रतं चरेत् ॥ १६ ॥

यो गर्भे विष्पत्रसङ्गः स सप्तमे मासि सचेतनश्च भवत्यसा- वङ्गप्रत्यङ्गसंपूर्णः तस्मिन् हते द्विगुणं गोहत्याव्रतं पूर्वोक्तं प्राजापत्यद्वयं

चरेत् |

तथाच षट्त्रिंशन्मते |

अङ्गप्रत्यङ्गसपूर्णे गर्भे चेतः समन्विते ।

द्विगुण गोत्रतं तत्र एषा गोलस्य निष्कृतिरिति ॥

ननु वध्यगर्भस्य वयवस्योत्कर्पेण प्रायश्चित्ताधिक्ये प्रसवानन्त- वत्सहननेन दूतोऽपि प्रायश्चित्तमधिक स्यात्तथाचैकवर्षे हते वत्से शच्छ पादो विधियत इति विरुध्येत । नच गर्भस्यहनने द्विगुणं व्रतं निर्गतह- नने च पादकृच्छ मिति युज्यते वयोवस्थाया उत्कृष्टत्वात् । तस्मादिदं तत्तदस्यगर्भवती हननविषयमस्तु । एवं च गर्भिणीहनने बार्हस्पत्यं व्रत- द्वैगुण्यमपि घटते इति चेत् । मैवम् । हत्वा गर्भमचेतनमिति वचनवि- रोधात् । नच न्यायविरोधः ब्राह्मणबधे सवनस्यतारूपनिमित्तस्येव गोवधे गर्भस्य सचेतनतारूपनितित्तस्यापि प्रायश्चित्तद्वैगुण्यापादकत्वे बाधकत्वा- भावात् । तस्माद्गर्भबधे एवेदं न गर्भिणीवधे इति स्थितम् ।

अवयवविशेषोपघातेायश्चित्तविशेषमाह ।

पाषाणेनैव दण्डेन गावो येनाभिघातिताः । शृङ्गभङ्गे चरेत्पादं द्वौ पादौ नेत्रघातने ॥ १७ ॥ लाङ्गले पादकृच्छं तु द्वौ पादावस्थिभञ्जने । त्रिपादं चैव कर्णे तु चरेत्सर्वे निपातने ॥ १८ ॥

येन पुंसा पाषाणेन तत्साहचर्यादशास्त्रीयेण दण्डेन वा गांव स्ताडिता असो शृङ्गनेत्रोपघातयोः पादार्द्धनको चरेत् । तथा ब्राङ्गुले

फ

whe

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता

२६५

लांगूलच्छेदे पादादास्थिभङ्गे च पादार्धकृच्छाचरेत् कर्णे कर्णच्छेदे पादानं प्राजापत्यं निपातने शृङ्गादिभङ्गरूजैव कालान्तरे गोमरणे च सर्वप्राना- पत्यं चरेत् ।

यत्वङ्गिरसा ।

अस्थिभङ्गं गवां कृत्वा लाङ्गूलच्छेदनं तथा ।

पातनं चैव शृङ्गस्य मासार्द्धं यावकं पिवेदित्युक्तम् । यदपि शृङ्गादिभङ्ग न तत् कालान्तरमरणविषयमेवेति ज्ञेयम् । किं तत्कालान्तरमित्यपेक्षित ग्रह |

शृङ्गभङ्गे ऽस्थिभङ्गे च कटिभङ्गे तथैव च ।

।

यदि जीवति षण्मासान्प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥ १६ ॥ शृङ्गास्यिकटिभङ्गेषु तथैव कर्णाक्षिपुच्छ त्वक्च्छेदेषु च यदि षण्मा- साम् जीवति पश्चात् म्रियते तदा शृङ्गादिभङ्गकृतमरणनिमित्तं प्रायश्वितं प्राजापत्यरूपं न भवति ।

किन्तु शृङ्गादिभङ्गनिमित्तं पादकृच्छादोष अनेन शृङ्गादिभङ्गान- न्तरं षण्मासाभ्यन्तरमरणे तन्निमित्तं प्राजापत्यं भवत्येवेत्युक्त भवति ।

शृङ्गादिभङ्गेषु कतव्यान्तरमप्याह ।

व्रणभङ्गे च कर्तव्यः स्नेहाभ्यङ्गस्तु पाणिना ।

वसोपहर्तव्यो यावद्दष्टवला भवेत् ॥ २० ॥

व्रणस्त्वक्च्छेदो भङ्गः शृङ्गादस्तयो: समाहारो व्रणभङ्ग तस्मिं- चिकित्सार्थ स्वपाणिना स्नेहादयोषधाभ्यङ्गः कर्तव्यः यवसेोऽभिनवं तृणमन्यदपि हितं भक्ष्यमुपहरेत् यावद्यथा पूर्वबलस्ताडिता गोर्भवति तस्मिचिणे व्रतोत्सङ्गं समाप्यमिति ।

यवसश्चापहर्तव्यो यावद्रोहेच्च सगुणम् । सम्पूर्णे दक्षिणादयात्ततः पापात्प्रमुच्यते ॥

तदाह शङ्खः ।

एवं चिकित्सितस्य जीवनानन्तरं कर्तव्यमाह । यावत्संपूर्ण सर्वास्तावत्तं पोषयेन्नरः ।

थे

'

२६६

पराशरस्मृतिः

[ अध्याo ε गोरूपं ब्राह्मणस्याने नमस्कृत्वा विसर्जयेत् ॥ २१ ॥

न केवलं वलाधानपर्यन्तमेव चिकित्सादिकरणं किन्तु यावव- याद्युपेतमङ्गं सर्व संपूर्णावयवं भवति तावत्तं पोषयित्वानन्तरं प्रकृता- वस्थं गोरूपं यस्य कस्यापि ब्राह्मणस्याये मृतशङ्कापरिहाराय प्रदर्श्य नम- स्कारपूर्वकं विसर्जयेत् यस्मै कस्मैचिद्वयात् ।

सम्यक् चिकित्सिताया अपि मरणे प्रायश्चित्तमाह । यद्यसंपूर्ण सर्वाङ्गो हानदेहो भवेत्तदा ।

गोद्यातकस्य तस्यार्ड प्रायश्चित्तं विनिर्दिशेत् ॥ २२॥ सम्यक चिकित्स्यमानोऽपि गौर्यासम्पूर्ण सर्वाङ्गा न संपूर्ण त्रया- दिस्याने सर्वमङ्कं यस्यासवीदृश एव होनदेहः तदा तस्य प्राजापत्यस्याईं प्रायश्चित्त गोघातकस्य गोताडयितुर्विनिर्दिशेत् । अनेन चरेत्सर्वं निपा- तन इत्युक्तः प्राजापत्यः शृङ्गभङ्गादिष्वनन्तरमचिकित्सितगोमरणे द्रष्टव्यः ।

इदानीमात्येन गोवधे निमित्तविशेषेण प्रायश्चित्तविशेषमाह । काष्ठलेोष्ठकपाषाणैः शस्त्रेणैबाडता बलात् । व्यापादयति यो गां तु तस्य शुद्धि विनिर्दिशेत् ॥ २३ ॥ चरेत्सातपनं काष्ठे प्राजापत्यं तु लाष्टके । तप्तकृच्छ्रं तु पाषाणे शस्त्रणैवातिकृच्छ्रकम् ॥ २४ ॥

काष्ठं दण्डातिरिक्तम् । लोष्ठं मृतपिण्डः पाषायाः प्रसिद्धः तेने ष्टकादेरपि यहणम् । शस्त्र खद्नादि एतैर्यस्त्वाद्वत्येन वलात्कामात या व्यापादयति तस्य शुद्धिं प्रायश्चित्तं विनिर्दिशेत् । तदेवाह चरेत्सातपन- मित्यादिना तत्र सान्तपनातिकृच्छ्रयाः स्वरूपं दशमैकादशयोवक्ष्यति । तप्तकृच्छ प्राजापत्ययोस्तु चतुर्थष्टमयेोक्तम् । ननु दण्डादूर्ध्वमित्यनेन काष्ठहननप्रायश्चित्तमुक्तमेव किमर्थं पुनरत्र काष्ठग्रहणमिति चेन् मैवम् । प्रस्योद्वत्यविषयत्वेन तस्यानादृत्यविषयत्वात् । तस्य पूर्वोक्ता न्यून- ताऽसङ्गतेति चेत्, न दक्षिणागवीनामतिरेकेणाधिकत्वात् । नच काष्ठा-

विद्वन्मनेाइराख्य व्याख्यासहिता

२६०

दीनां वधनिमित्तत्वाविशेषे व्रतवैषम्यमयुक्तमिति शङ्कनीयम् । वाचनिकेर्थे

यौक्तिको पालम्भस्यायुक्तत्वात ।

उक्तवतेषु दक्षिणाविशेषानाह ।

पञ्चसान्तपने गावः प्राजापत्ये तथा त्रयः । तप्तकृच्छ्रे भवन्त्यष्टावतिकृच्छ्रे त्रयोदश ॥ २५ ॥ सान्तपनप्राजापत्यं तप्तकृच्छातिकृच्छेषु पञ्च तिस्रोऽष्टौ चयो-

दश भावो भवन्ति देया इति शेषः ।

परकीयगोहनने विशेषमाह ।

प्रमापणे प्राणभृतां दद्यात्तत्प्रतिरूपकम् ।

तस्यानुरूपं मूल्यं वा दद्यादित्यब्रवीन्मनुः ॥ २६ ॥ माहिषायादिषधेप्येतत्समानमिति बोधयितुं प्राणभृत्पदोपादानं तेषां प्राणिनां प्रमापणे मरणे तत्प्रतिरूपकं तस्याः हतायाः व्यक्तेः प्रतिरूप वयेोगुणादिभिः समान व्यक्त्यन्तरं तत्स्वामिने दद्यात् । तादृ- शव्यक्त्यन्तरालाभे तस्य प्राणिनो देशकालानुरूपं मध्यस्यकल्पितं मूल्यं वा दद्यादिति मनुरब्रवीत् । यत्र पुनर्दानवचनं यथा कथं चित्स्वामि- सन्तोषस्यावश्यककर्त्तव्यताबोधनार्थम् ।

तथाच मनुः ।

यो यस्य हिंस्याद् द्रव्याणि ज्ञानतोऽज्ञानतोऽपि वा । स तस्योत्पादयेत्तुष्टि राज्ञे दद्याच्च तत्सममिति || अध्यायादाबुक्तस्य रोधबन्धयेोर्दे । ष हेतुत्वापवादस्यातिदेशमाह। अन्यत्राङ्कनलक्ष्या वाहने मोचने तथा । वाहने गोपनार्थं च न दुष्येद्रोधबन्धयोः ॥ २७ ॥

यथा सायं सहोपनाथे गवां रोधबन्धयोर्न दुष्यति तथा बाहने गोय्यायारोपणे मोचने तदवरोपणे च क्रियमाणे गोमरपि न दुष्यति तयोः शास्त्राभ्यनुज्ञातत्वात् । किमेतत्सर्बेबलीध समानं नेत्याह । अन्यत्रेति । वृषोत्सर्गादो द्वाहादिना चक्रशूलादिस्थिरचिन्हकरयामङ्कनं

२६८

पराशर स्मृतिः

[ अध्या० ६

तदर्थमेव गोमयादिना तात्कालिकचिन्हकरणं लक्ष्यं ताभ्यामन्यच तद्रहि तेषु बालीवर्देष्वित्यर्थः । तथाच लचितांकिताभ्यामन्येषां बाहनमोच- नयोर्मरणेपि न प्रत्यवाय: तयोश्च बाहनादौ प्रत्यवाय इत्युक्तं भवति । पुनरपि नैमित्तिकविशेषाभिधानाय निमित्तविशेषानाह । अतिदाहेतिबाहे च नासिकाभेदने तथा । नदीपर्वतसञ्चार प्रायश्चित्तं विनिर्दिशेत् ॥ २८ ॥ रोगादिचिकित्सोपयुक्तदा हातिरिक्तोऽतिदाहः प्रशवाह्यभाश- धिकभारारोपणमतिवाहः रज्जुप्रवेशनार्थं छिद्रकरणं नासिकाभेदनं सम्भावितमरणयोर्नदीपर्वतयोश्चारणम् । एतेषु निमित्तेषु वक्ष्यमाणप्राय- श्चितं विनिर्दिशेत् ।

तदेवाह ।

अतिदाहे चरेत्पादं द्वौ पादौ वाहने चरेत् । नासिक्ये पादहीनं तु चरेत्सर्वं निपातने ॥ २६ ॥

प्रतिदाहातिवाहनासाभेदेविकद्वित्रिपादाः प्राजापत्यस्य भवन्ति निपातने निपातनानुकूले व्यापारे नदीपर्वतयोश्चारणरूपे सर्वमुक्तलक्षणं प्राजापत्य चरेत् । यद्यपि निमित्तनैमित्तिकवाक्ययोरतिदाहादेरेव शृङ्ग- भङ्गादिवविमितता प्रतीयते न तु मरणपर्यवसायिनस्तथापि नस्तः सकलपाशैवां मृते पादोनमाचरेदित्यापस्ताम्बेन विशेषाभिधानान्मरण पर्य- वसायिन एव निमित्ततावगन्तव्या तथाचरणाभावेष्यतिदाहाद्विमात्रेपि प्रायश्चित्तान्तरं कल्पनीयम् । ननु रोधस्वरूपे दुर्गनदीपर्वतादिसंचारो गणित एव स कथं पुनरत्रोपदिश्यत इति चेत् । सत्यम् । तत्र नदीपर्वता- दिषु गवां स्तम्भनं निषिद्धमत्र तु तेष्वेव गवां पतनानुकूलो व्यापारः संचार एव निषिद्ध इति न पैानरुक्त्वम् । अत एवैकपादं चरेद्रोध इति वरेत्सर्वे निपातन इति च युक्तमेव प्रायश्चित्तवैलक्षण्यमिति । प्रति- दोह इति पाठे च वत्समनपेत्य कृतीरदोहनमतिदोहनमतिदोहस्सोऽपि वत्सोषघातनिमित्तत्वात्यायश्चित्तनिमित्तमिति ।

1

विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता

इदानों गृहदाहेन गोदाहे प्रायश्चित्तमाह ।

दहनान्तु विपद्येत आनड्वान यात्क्रयत्रितः । उक्तं पराशरेणैव ह्येकं पादं यथाविधि ॥ ३० ॥

રા

यदि योत्क्रयन्त्रितोनड्डान् अनडुत्वाविवक्षया गौबी गृहदहनाद्वि- पयेत तदा वृद्धपराशरेणेोक्तमेक कृच्छपादं चरेदितिशेषः ।

तदाहापस्तम्बः ।

कान्तरेष्वथ वा दुर्गे गृहदाहे खलेषु च ।

यदि तत्र विपत्तिःस्यात्याद एको विधीयते दूति ॥ ददं त्वग्निनिर्वापणार्थमकृते प्रयत्ने द्रष्टव्यम् । कृते तु प्रयो प्रायश्वित्ताभावस्य वक्ष्यमाणत्वात् ।

उक्तानि वधनिमित्तान्यविक्षेपायोपसंहरति ।

रोधनं बन्धनं चैव भारः प्रहरणं तथा । दुर्गप्रेरणयेत्किं च निमित्तानि वधेषु षट् ॥ ३१ ॥ रोधबन्धयोत्क्राणि व्याख्यातानि प्राक् भारोऽतिवाहनं प्रहरण- मुक्तलक्षणो घातः दुर्गयोर्नदीपर्वतयोः प्रेरण संचारः एतानि षडुक्तानिवध- निमित्तानि षडिति प्रचयशिष्टसंख्यानुवादो न परिसंख्या तेनातिदाहना- सिकाभेदनयोरपि चकारादुपसंयहः ।

1

योत्क्रर्यान्त्रतगोदहनप्रायश्चित्तप्रसङ्गेन स्वभावतोऽपि गोर्मरण-

काले अन्धसद्वावे प्रायश्चित्तमाह ।

बन्धे पाशसुगुप्ताङ्गो म्रियते यदि गोपशुः ।

भवने तस्य पापी स्यात्प्रायश्चित्तार्द्धमर्हति ॥ ३२ ॥

यदि गोजातीय: पशुर्बन्धहेतुना पाशेन सुगुप्ताङ्गः सम्बद्धगलचर- यादिः भवने गृहे स्वभावतोऽपि प्रियेत तदा तस्य भवनस्य गोप- शेवी स्वामी पापी स्यात्स पूर्वोक्तस्य पादप्रायश्चित्तस्याद्धं दिनद्वयमर्हति एतेन गोर्मरणकाले पाशमोचनमावश्यकमित्युक्तं भवति उद्रमित्यमेवव्या-२००

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ε

ख्येयं न बन्धनिमित्तमरणे कृच्छार्द्धः प्रायश्चित्तविषयत्वेन द्वौ पादौ बन्धने

चरेदित्यनेन पैौनरुक्त्यात् ।

बन्धनप्रट्रेन बान् रज्जुविशेषानाह ।

न नारिकेलेन न शाणवासैर्न वापि मौञ्जेन न वर्धशङखलैः । एतैस्तु गावो न निबन्धनीया

बध्वापि तिष्ठेत्परशु गृहीत्वा ॥ ३३ ॥

नारिकेलं नारिकेलवृत्तत्वनिर्मितं शाणा शणनिर्मितं बाण बाण- वृक्षत्वग्निर्मितं मैौज मुज्जनिर्मितं बधी चर्मरज्जुः वल्क्रेति पाठे पला- शादिवल्कलनर्मितं दाम, शृङ्खलं लोहादिनिर्मित एतैर्गावो न बन्धनीया यदि दामान्तरासम्भवेन कदाचिदेतैरेव बध्येरस्तदा तज्जनितापचिवा- रणाय तच्छेदार्थं परशुं गृहीत्वा सावधानस्तिष्ठेत् । अनेन दृठरज्जुमात्र- मुपलक्ष्यते । अत एवाङ्गिराः ।

न नारिकेलेन न फलकेन न मौजिना नापि च वल्कलेन । एतैर - नड्डा निबन्धनीयो बध्वापि तिष्ठेत्परशुं गृहीत्वति ॥ कार्पासिटस रोपट्टा दिफलभवन्तंतुनिर्मितं फालकम् । तर्हि कैर्बन्धनीया इत्यत आह ।

कुरौः काशैश्च बध्नीयाद्गोपशु दक्षिणामुखम् । कुशकाशादिभिराशुच्छेदिभिर्दक्षिणाभिमुख गोजातीय पशुं बनी-

यात पाशवत्स्थानस्यापि निर्दोषतामाहव्यासः ।

कुशैः काशैश्च बधौयात्स्थाने दोषविवर्जिते इति ।

मनु कुशादिपाशेमपि लग्नेनाग्निना गोदाहश्वेत्कथमित्यत श्राह । पाशलमानिदग्धेषु प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥ ३४ ॥

गृहदाहादि। कुशादिपाशान्सहसैव चोटयित्वा पलायमानानां मया गलगतपाल नेनाग्निना किञ्चिन्वश्वाहे मरणेपि वा प्रायश्चित्त पास्ति । एवमपोदितस्थापि प्रायश्वित्तस्य क्व चित्प्रतिप्रसवमाह ।

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता

२०१

यदि तत्र भवेत्काष्ठं प्रायश्चित्तं कथं भवेत् । जपित्वा पावनीं देवीं मुच्यते तत्र किल्विषात् ॥ ३५ ॥

कुशादिपाशानां भक्षणवारणाय तत्र यदान्तरा किञ्चित्काष्ठ बहु स्पात्तद्गतेनाग्निनेोपद्रव बाहुल्येन यदि गौर्दह्मेत भ्रियेत वा तदा प्राय- श्चित्तं किं स्यादित्यपेक्षायां पावनों देवीं गायत्रीमष्टोत्तरशतवार सहस्र- वारं वा यथायथं जप्या तत्र तस्मिनिमित्ते निष्पापो भवतीति । पावमानी- यामिति पाठे पवमानसूक्तमेकवारं त्रिवारं वा नपत्वेति व्याख्येयम् ।

ये पुनर्नदीपर्वत सञ्चारे चरेत्सर्वं निपातने इत्याभ्यां निमित्तने- मित्तिके उपन्यस्ते तयोरेव विषयवैभवमाह ।

प्रेरयन कूपवापीषु वृक्षच्छेदेषु पातयन् ।

गवाशनेषु विक्रीणन स्वतः प्राप्नोति गोवधम् ॥ ३६ ॥

सम्भावितमरणेषु वापीकूपतडागेषु जलपानादायें प्रेरयन् तथा यत्र प्रौठा वृत्ता छिदान्ते तत्र शाखापातेन सम्भावितमरणे वनेषु चारा- पार्थं गाः पातयन् तथा गवाशनेषु गोमांसभक्षकेषु चेच्छेषु विक्रीणन स्वत एव निमित्ताङ्गविधं प्राप्नोत्यतस्तेषु निमित्तेषु गोवधप्रायश्चित्त प्राना- यत्य चरेदिति ।

उद्वृषभयज्ञादौ गवोपघाते प्रायश्चित्तमाह ।

आराधितस्तु यः कश्चिद्भिन्नकक्षो यदा भवेत् । श्रवणं हृदयं भिन्नं मग्नो वा कूपसङ्कटे ॥ ३७ ॥ कूपादुत्क्रमणे चैव भग्नो वा ग्रीवपादयोः ।

स एव म्रियते तत्र श्रीपादांस्तु समाचरेत् ॥ ३८ ॥ उद्वृषभयज्ञेो हि वलीहूंमाराध्य धावयन्ति तजातित्वरयाघातो यदि कक्षाकुक्षिप्रदेशः कर्णो हृदयं वा भिटोत कूपसङ्कटे सकी कूपे वा पातस्ततउद्धरणे यदि यीवापादयो भंङ्गः स एव तादृशएव भिखकत्ता- दिरेव चेन्द्रियते तदा जीन्यादान्प्राजापत्यस्य समाचरेत् । अवताडनहेतु-

२०२

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ६

कास्यिभङ्गादिनिमित्तमरणाभावेन न तत्रिमित्तं प्रायश्चित्त सम्भवतीति पृथक्प्रायश्चित्तोपन्यासः । तेन तादृशस्य जीवने न किञ्चत्प्रायश्चित्त- मिति गम्यते । प्रधावित इति पाठेययमेवार्थः । अवारित इति पाठे धावने कूपसङ्कटपातसम्भावनायामवारित इति व्याख्येयम् ।

उक्तस्य कूपपातनिमित्तप्रायश्चित्तस्य क्वचिदपवादमाह । कूपखाते तटावन्धे नदीबन्धे प्रयासु च । पानीयेषु विपन्नानां प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥ ३६ ॥

เค

कूपस्य खाते कूपखाते सर्वता विशीर्णावयवः कूपः तटेषु तीरेषु समन्ताविवात्तिमुखं जलं वन्ध्यत इति तटावन्धः नदीवन्धो नदीसेतु: प्रथा: गवा जलपानार्थं निर्मिता गतास्तेषु पानीयार्थं स्वत एव प्रवृत्ताना गवां मरो न स्वामिनः प्रायश्चित्त भवति परन्तु परोक्ष निवारणे वा कृते समक्षमनिवारणे तु प्रत्यवायोस्त्येवेति ।

एवमपोदितस्य प्रायश्चित्तस्य क्वचित्प्रतिप्रसवमाह । वेश्मद्वारे निवासेषु यो नरः खातुमिच्छति ।

कार्य गृहखातेषु प्रायश्चित्तं विनिर्दिशेत् ॥ ४० ॥

वेश्मनो गृहस्य द्वारं प्रवेशनिर्गममार्गः निवासा: गोनिवासस्था नानि शालादीनि तेषु यः खनति तस्य स्वकार्यार्थे नित्त्यादार्थ ग्रहाङ्ग- यादिखातेषु गोमर पूर्वोक्त पादत्रय प्राश्चित्त विनिर्दिशेदिति ।

पूर्वोक्तस्य प्रायश्चित्तापवादस्य विषयवैभवमाह ।

निशि वडनिरुद्धेषु सर्पव्याघ्रहतेषु च ।

षु

अग्निविद्यद्विपन्नेषु प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥ ४१ ॥

रात्रा संरक्षणार्थं पाशादिभिर्बद्वा: शालाया निरुद्धा वा गावो यदि सर्वव्याघ्रादिभिः व्यापदोरन् ग्रामदाहाग्निविद्युत्पाताभ्यां वा म्रियेरन् तदा स्वामिनः प्रायश्चित्तं न भवति ।

ननु दहनानुविपत्तेत्यनेन प्रायश्चित्ताभिधानेनेदं प्रायश्चित- निराकरणं विरुद्धमिति चेत् सत्यम् । यत्रे कृते विपतेत्यस्य सर्वशेषतया

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता

२०३

भहितत्वन प्रायश्चित्तापवादस्याग्निनिर्वापणार्थं कृतप्रयत्नविषयत्वात् । तत्रैवाकृतप्रयत्नविषय प्राश्चित्तमिति न विरोधः ।

किञ्च ।

ग्रामघाते शरौघेण वेश्मभङ्गान्निपातने ।

अतिवृष्टिहतानां च प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥ ४२ ॥

शत्रुभिः परग्रामे हन्यमाने विमुक्तैः शरैः यामान्तः स्थितानां गवां निपातने तथा स्तम्भाद्विशैथिल्येन गृहभराद्वा गोमरणे बुधशुक्रसामीप्या- दिना प्रवृत्तायामतिवृष्टा शीतवातादिभिर्मृताना गवा व स्वामिनस्त दापनिवृत्तये यथाशक्तिप्रवृत्ता न प्रायश्चित्त भवति ।

किञ्च ।

संग्रामे पहनानां च ये दग्धा वेश्मकेषु च । दावाग्निग्रामघातेषु प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥ ४३ ॥ शत्रुमैन्ययोरन्योन्ययुद्धे शत्रुभिर्देषाद्या गांवा हतास्तासां तथा अल्पानि वेश्मानि बेश्मकानि यामाद्वहिंगोनिवासार्थं कृतास्तृणकुटय इति यावत, तेषु शत्रुभिर्दह्यमानेषु ये दग्धा तथा ग्रामदुर्गता परितः कृते बने शत्रुभिर्दद्यमाने तेनैवाग्निना यश यामोऽपि दाते स्वभावतो वा सनिहितवनाग्निना यदा यामो दाते । तत्र सर्वत्र स्वामिनो यथा शक्तिनिवारणप्रवृत्तो प्रायश्चित्तं न भवति ।

किञ्च ।

यत्रिता गौश्चिकित्सार्थं गूढगर्भविमोचने ।

यत्ने कृते विपद्यत प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥ ४४ ॥ रोगादिचिकित्सार्थं दाहच्छेदशिराभेदादिप्रयोगे यन्विता रज्वादिना वडा मौर्यादि विपद्येत वियेत तथा गूटस्यान्तस्य गर्भस्य स्वतो निःसरणशक्त्यभावात्तद्विमोचने हस्तप्रवेशेन निष्कासने क्रियमाणे यदि गौम्रियेत तदा तद्धितार्थं यत्त्रस्य कृतत्वात्स्वामिनो ऽन्यस्यवा कर्तुर्न प्रायश्चित्तं भवति ।

२०४

पराशर स्मृतिः

[ अध्या० ६

तदाह संवर्त्तः ।

यन्त्रणे गोः चिकित्सार्थं गूढागर्भविमोचने । यदि तत्र विपत्ति स्थान स पापेन लिप्यते ॥ औषधं सेहमाहार दव्याद्वोब्राह्मणेषु च । दीयमाने विपत्तिश्चेत्र स पापेन लिप्यते ॥ दाहच्छेद शिरा भेदप्रयेोगैरुपकुर्वताम् ।

द्विजाना गोहितार्थंच प्रायश्चित्तं न विद्यते इति ॥ यत्रकरणस्य सर्वप्रायश्चित्तापवादशेषस्वेन उपेक्षया यत्राकरणे

प्रायश्चित्तं भवत्येव ।

तथा च वयसि सर्वेषां पातकम्भवेदिति ।

प्रायश्चित्तत्वच वहनात्तु विपतेत्यादिनात्तां पादकृच्छुमेव । यतु व्यासेन जलैाघपल्बले मग्ना मेघविद्वतापिवा । श्वभ्र वा पतिता कस्मात् श्वापदेनापि भविता ॥ शीतवातहता बाह्यादुदन्धनमृता पिवा ।

शून्यागार उपेक्षाया प्राजापत्य विनिर्दिशेत् ।

" इति प्राजापत्यमुक्तम् । तचिमासादिहनने प्रायश्चित्तत्रादिमन्वा. दिमते सङ्गतं न पराशरमते तत्र हननप्रायश्चित्तस्यैव प्राजापत्यरूप - त्वात् । नच हननोपेतयोस्तुल्यं प्रायश्चित्त संभवति । एतेन पल्बलौघमृग- व्याघ्रश्वापदाद्विनिपातनेश्वभ्रप्रपा सर्प मृते कृार्द्धमाचरेत् । यथा- लत्वात्तु कृक्कू स्याच्छून्यागार उपप्लव इति विष्णुवचनमपि व्यवस्था पितमेवेत्यलम् ।

इदानीमेक प्रयत्रविष्पचानेकगोवधे प्रायश्चितमाह ।

व्यापन्नानां बहूनान्तु रोधने बन्धनेऽपि वा ।

भिष मिथ्याप्रचारे च प्रायश्चित्तं विनिर्दिशेत् ॥ ४५ ॥ यदि सकृत्कृते प्रवक्तलक्षचे रोधने बन्धने वाशब्दाव्योक्ते घाते वा बहीनां गवां व्यापत्तिर्भवति तदा तत्कर्तुः भिषनो वैदास्य विध्याश्रय- थाशास्त्रं प्रचारे चिकित्सायां च न प्रतिनिमित्त नैमित्तिकावृत्तिनापि तन्त्रेण किन्तु वचनबलाद् द्विगुणमेव प्रायश्चित्त विनिर्दिशेत् ।

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता

तथाचापस्तम्बः ।

विपवानां बहूनां तु रोधने बन्धनेपिवा ।

भिषविध्याप्रयोक्ताच द्विगुण गोव्रतं चरेदिति ।

२०५

यदुक्त यने कृतं विपत्तिश्छेत्प्रायश्चित्त न वियते इति तस्य प्रत्यु-

दाहरणमाह ।

गोवृषाणां विपत्तौ च यावन्तः प्रेक्षका जनाः । अनिवारयतां तेषां सर्वेषां पातकं भवेत् ॥ ४६ ॥

गावश्च वृषाश्च गोवृषास्तेपा विपत्ता पूर्वोक्तायां कूपादिपातरू- पायां यावन्तो जना औदासीन्येन प्रेतका भवन्ति तेषां गया विपत्तिम- निवारयता सर्वेषां पालकं भवति । तच च पूर्वोक्तपदिकमेव प्रायश्चित्तं कार्य तस्याकृतप्रयत्नविषयत्वात् । इदमपि शक्ती सत्यामोदासीन्ये द्रष्ट-

व्यम्।

अत एव पैठीनसिः ।

उपेक्षकः शक्तिमांश्चेद्वेषिक्तानुमोदकः । अकार्यकारिणस्तेया प्रायश्चित्त प्रकल्पयेद् ॥

इत्याह ।

नन्वेकप्रयत्रविष्यचानेकगोवधे प्रायश्चित्तमुक्तम् । श्रनेकप्रयत्रनि-

ष्यचैकगोबधेत कथमित्यत आह ।

एको हतो धैर्वहुभिः समेतै-

र्न ज्ञायते यस्य हतेो ऽभिघातात् ।

दिव्येन तेषामुपलभ्य हन्ता

निवर्तनीयेो नृपसन्नियुक्तः ॥ ४७ ॥

यत्रेका गोर्बहुभिः समेतैर्मिलितै हतस्ताडितस्सन्यस्याभिघातान- न्तरमेव मृतः स चेन ज्ञायते तदा तं दिव्येन तुलाम्यादिना उपलभ्य

हन्तृत्वेन निश्चित्यानन्तरमसा नृपसचियुक्तः पुरुषैः निवसनीयो ऽयमसे

पराशरस्मृतिः

[ अध्या० ६

गोहन्तेति व्याख्याप्य ज्ञातिव्यवहाराब्दहिः कर्तव्यः । यद्यपि सर्वेषामपि महाराणा वेदनाहेतुम्व समानमेव तथापि यद्वातिरेकेण जीवन यस्म सत्यबलम्बन च मरण स एव तद्वतुरिति तत्कर्तुरेव हन्तृत्व सिध्यति हन्तृत्वनिश्चयश्च हनननिमित्तप्रायश्चित्तप्राप्यर्थः ।

तर्हि एतेषा कि न प्रत्यवाय इत्यत . ह ।

एका चेन्दुभिः काचिद्देवाद्यापादिता कचित् । पादं पादं तु हत्यायाश्चरेयुस्ते पृथक् पृथथ ॥ ४८ ॥

योका काचित्सगुणा निर्गुणा वा गौर्बहुभिर्मिलित्वा दैवादज्ञनात् कचिझापादिता तदा ते सबै यादृग बधगा हत्याया यद्वतमुपदिष्ट तस्यै कैक पाद चतुर्थीशं पादकृछ्रादि पृथक् पृथगकै कशचरेयुः | एकाचेदित्यु- पलक्षण तेन बहुभिर्बहूनाञ्च व्यासदन प्रतिपुरुष पादद्वय पादचय स कल्पनीयम् । कामतस्तु प्रत्येक सर्वेषामाप निषेधातिक्रमस्य तुल्यत्वेन कृत्स्त्र दोपसम्बन्धात्कृत्र व्रतसम्बन्धी युक्तः सचिणामिव प्रतिपुरुषं कृत्स्वव्या-

पारसमवायात् ।

एक प्रताम्बहूनाञ्च यथेोक्ताद् द्विगुणेो दम इति प्रत्येक दण्ड द्वैगुण्यद- शनाञ्च । यदाप्येतदकामकारेपि तुल्य तथापि वचनादेव तत्र पादप्राय- स्चितविधानमिति न विरोधः । नन्वनेकानि गोमणेनिमित्तान्युक्तानि तेषा सन्देहे कथ निर्णय इत्यत आह ।

हते तु रुधिरं दृश्यं व्याधिग्रस्तः कृशेो भवेत् । लाला भवति दृष्टेषु एवमन्वेषणं भवेत् ॥ ४९ ॥ रुधिरेण प्रहारः काश्येन व्याधिः लालया च सर्पदंश इत्येवमादा- भियुक्तप्रसिध्यान्वेषणं कार्यम् ।

ननु बाह्यलिङ्गाभावे अन्तरावयवभङ्गः कथं निश्चेयः इत्यत श्राह । ग्रासार्थं चोदितो वापि अध्वानं नैव गच्छति ।

योभीष्ट्यासार्थमपि न गच्छति नोपसर्पत योवा चोदितः

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता

२००

प्रेरितोऽप्यध्वानं वा न गच्छति सन्तः पीडावानिति ज्ञेयम् । एवमव्यभिचारिभिरभियुक्तप्रसिद्वैरन्यैरपि लिङ्गैरन्विष्य तत्र तत्रोचित प्राथ- श्चित्त करणीयम् ।

ननूक्तेषु निमित्तविशेषेषक्ता व्रतविशेषा भवन्तु अनुक्तेषु तु निमित्तेषु कि व्रतमित्यत ग्राह ।

मनुना चैवमेकेन सर्वशास्त्राणि जानता ।

प्रायश्चित्तं तु तेनेोक्तं गोघ्नश्चान्द्रायणं चरेत् ॥५०॥ येषु गोवर्धानमित्तविशेषेषु प्रायश्चित्तविशेषा मयाभिहितास्तेषु त धानुष्ठेया येषु पुनर्मया प्रायश्चित्तविशेषो नोक्तस्तेषु सर्वशास्त्रतत्त्व- नेनैकेन सकलमुनिमुख्यन तेन प्रसिद्धेन मनुनैवाक् चान्द्रायणप्रायश्चित्तम् एव मदुक्त्तेतिकर्तव्यतया गोघ्नश्चरेत् ।

अयमभिसन्धिः । यथा अनुक्तविशेषेषूपपातकेषु चान्द्रायणमुपदिष्ट मनुना तदेवानुक्तविशेषे गोवधेप्युपपातकत्वाविशेषात्कर्तव्य मतु स्मृत्य- न्तरोक्त विशेषप्रायश्चित्तमप्रीत्येतदेव दृढीकर्तुम् ऋष्यन्तरेभ्यो मनोर्वैश- प्रतिपादनायानेकविशेषणोपादानमिति । तथा च गोबधप्रायश्चित्तम-

भिधायाह मनुः

एतदेव व्रतं कुर्युरुपपातकिनो द्विजाः ।

अवकी त्रिजं शुध्यर्थं चान्द्रायणमथापिवेति ।

यदुक्त सशिख वपनं कृत्वा पादेङ्गरोमवपनमित्यादि तस्य कथं- चिदसम्भवे कथमत्यत आह ।

केशानां रक्षणार्थीय द्विगुणं व्रतमाचरेत् ।

द्विगुणे व्रत आदिष्टे दक्षिणा द्विगुणा भवेत् ॥ ५१ ॥

यस्तु लावण्यादिहानिभिया केशवापन न चिकीर्षति स केशरक्ष- णार्थे यस्मिनिमित्ते यद्व्रतमुपदिष्ट तद्विगुणमाचरेत् । परन्तु महापातक गोवधावकीर्णनव्यतिरिक्तनिमित्तेषु तत्र द्विगुणव्रताचरणेपि केशरक्षणं न भवत्येव ।

२०८

पराशर स्मृतिः

विद्वद्विप्रनृपस्त्रीणा चेष्यते केशवपनम् ।

ऋते महापतको गोहन्तु स्वाधकीर्णिनः ॥ इतिविशेषस्मरणात् ।

[ अध्या० ६

द्विगुणाव्रताचरणेन केशरक्षणस्य सर्वत्र प्राप्तो नियममाह । राजा वा राजपुत्रो वा ब्राह्मणेो वा बहुश्रुतः अकृत्वा वपनं तेषां प्रायश्चित्तं विनिर्दिशेत् ॥ ५२ ॥

राजाऽभिषिक्तः क्षत्रियः राजपुत्रो राज्यार्हकुमारः बहुश्रुतो ब्राह्मणेो गौतमोक्तः ।

यथा स एव बहुश्रुतो भवति लोकवेदवेदाङ्गविदाको वाक्येति हासपुराण कुशलस्तदपेतस्तद्वृत्तिरष्टाचत्वारिंशता सस्कार: संस्कृर्तास्त्रिषु कर्मस्वभिरतः षट्त्सु वा सामयाचारिकेष्वभिविनीत इति । एतेषां वयममकृत्वा प्रकारयित्वा प्रायश्चित्तमुपदिशेत् । न चैतेषामेवेत्येव नयमो न स्वकृत्वैवेति ।

तेषामपि हारीतेन ।

राजा वा राजपुत्रो वा ब्रह्मणो वा बहुश्रुतः ।

केशानां वपनं कृत्वा प्रायश्चित्त समाचरेदितिवपनस्मरणात् । अतएवापस्तम्बोप्येतेषामेव बपनाभावे व्रतद्वैगुर ं तदुभयाभावेच

पापतादवस्थ्यमाह ।

राजा वा राजपुत्रो वा बाह्मणो वा बहुश्रुतः । यस्तु नो वपनं कुर्यात्प्रायश्चित्त कथ भवेत् ॥ केशानां रक्षणार्थीय द्विगुणं व्रतमाचरेत् । द्विगुणे तु व्रते चीर्णे दक्षिणा द्विगुणा भवेत् ॥ यस्य न द्विगुणं दानं केशांश्च परिरक्षतः । तत्पापं तस्य निष्ठेत वक्ता च नरकं व्रजेत् ॥ यत्किञ्चित्क्रियते पापं सर्बशेषु तिष्ठति । तस्मात्सर्बप्रयत्नेन सशिखं कारयेदिन इति ॥

ननु विद्वद्विप्रनृपस्त्रीणा नेष्यते केशवापनमिति स्त्रिया अपि वप- ननिषेधात्कथं नात्र परिगणनमित्यत चाह ।

विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्या सहिता

सर्वन्केशान्समुद्धत्य छेदयेदगुलद्वयम् ।

२०६

एवं नारीकुमारीणां शिरसा मुण्डनं स्मृतम् ॥ ५३ ॥ सबै केशपाशने कीकृतम् धृत्वाऽयते । ङ्गुलद्वयं छेदयेदेवं विधं नारीणामविधवाना कुमारोणाम विवाहितानाञ्च शिरसा मुण्डनं स्मृतमा- चार्यैः । नारीग्रहणेन सिद्धेपि कुमारीहणे पुनरुपादानं तासामप्येवं विध- मुण्डनप्राप्यर्थम् ।

यतः स्मृत्यन्तरे

सधवाना तु नारीणामलङ्काराय सर्वदा ।

केशसन्धारण प्रोक्त प्रायश्चित्तं द्विजोत्तमैः ॥

इति सधवानामेत्र केशधारणं नियमितं नान्यासा । एवं च परिशेषा

द्विधवाना सर्ववपनमेवाभ्यनुज्ञात भवति ।

न च ।

विद्वद्विप्रनृपस्त्रीणां नेष्यते केशवापनम् ।

ऋते महापातकिनो गोहन्तुश्वाब कीर्णिनः ॥

इति पर्युदासान्महापतकादिषु स्त्रीणामपि समूलमेव केशवपनं

सिध्यतीति शङ्कनीयम् ।

केशानां नास्ति नारीणां वयनं व्रतयज्ञयेोः । गोवधादिषु सर्वेषु वेदयेदङ्गुलद्रुयम् ॥

इति विशेषस्मरणेन तंत्राप्ययच्छेदस्यव विधानात् ।

नचैवं स्त्रीणा नेष्यते केशवापनमिति निषेधानुपपत्तिः । तस्य वापनशब्दशक्त्यैव समूलकेशवापनपरत्वात् । यदाप्येतत्प्रायश्चित्तप्रकरणे महितं तथापि वाक्यबलादात्र यत्र नारीकुमारीया सामान्यवाक्येन तीर्थादो मुण्डनप्राप्तिस्तत्र सर्वत्राप्येवं विधमेव मुण्डनमिति गमयति अन्यथा गोवध प्रायश्चित्तप्रकरण नियमितत्वेन प्रायश्वितान्तरेऽपि न स्यात् ।

श्रत एव दिवोदासीये ।

सर्व : केशान्समुद्धृत्य च्छेदयेदलद्वयम् ।२८०

पराशरस्मृति:

तीर्थादिषु सभर्तृणा स्यादेवं केशवापनम् ॥ इति साक्षादेव वचनमभिहितम् ।

किञ्च ।

क्षौरकर्म न शस्त स्यादयोषितां तु वरानने । सभर्तृकाणां तत्रैव विधिं तासा शृणुध्वमे ।

सर्वान्क शान्समुद्धृत्य च्छेदयेदङ्गुलंदु॒यम् ॥

| अध्या० ६

इति प्रभासाखण्डीयसभर्तृ कस्त्रीषपन परिभाषायाः सर्बत्राप्यप्रति हतत्वेम न क्वचित्समूल वपनम् । नचेदमपि प्रभामतीर्थपरमेत्र प्रकरणा- दिति वाच्यम् । परिभाषायाः प्रकरणेनानियमात् । पित्र्ये तु द्विगुणा दभी इतिवत् । परिभाषात्वञ्चास्य सभर्तृस्त्रीवपनमात्रविधिप्रतिपादकत्वात्

यदपि

केशमूलान्युपाश्रित्य सर्वपापानि देहिनाम् ।

तिष्ठन्ति तीर्थखानेन तस्मात्तास्तत्र वापयेद्

’ इति वचनवलेन के मूलवपनविधानमिति तदपि न पापानां केशमूलाश्रयणस्य वपनविध्यर्थवादतया स्वार्थविधिपरत्वाभावात् । तेन झवलियत इत्यत्राचकरणत्वस्यैव । तस्मात्स्त्रीणां न क्वचित्समूल केशव पनमिति स्थितम् ।

पूर्वोक्तानामङ्गाना साधारण्यप्राप्तौ कर्तव्ये केषां चिदपवादमाह ।

न स्त्रियाः केशवपनं न दूरे शयनासनम् । नच गोष्ठे वसेद्रात्रौ नदिवा गामनुव्रजेत् ॥ ५४ ॥ न नदीसङ्गमे चैव अरण्येषु विशेषतः ।

न स्त्रीणामजिनं वासो व्रतमेवं समाचरेत् ॥ ५६ ॥

यदुक्त सशिखं वपनं कृत्वेत्यादि ततस्त्रिया न किन्तु द्व्यङ्गुलछेद एव । यच्चक्ति सविशन्तीषु सविशेदिति तच्छयनासन दूरे यामागृहाद्वा स्त्रिया न कार्यम् । यत्पुनर्गवां मध्ये वसेद्रात्रौ दिवा गाश्वाप्यनुव्रजेदित्युक्त

विद्वन्मनोहराख्यत्र्याख्यासहिता

तदप्युभयं न स्त्रिया कार्यम् | अनुव्रजनविधिनैव नदी

पुनर्वचन

२८५

राय जट 7

लामा-

प्राप्त तदप्यपोद्यते । अनुव्रजनायवादे सिद्धे पुनर्वचन न्तरमनुव्रजनेपि नद्यादौ विशेषता निषेधार्थम् । यदयि गोवा प्रावृत इत्युपसहारप्राप्तमजिनवासस्त्व तदपि स्त्रीणा न भवति तर्हि किं कार्य- मित्यत आह व्रतमेव यये। क्तं प्राजाप्रत्यादिकमेव कुर्यात् । एवकारो यथो क्ानिवृत्तेर्दीयाथम्

एवकारेण त्रिषवणखानादेरप्यपवादप्राप्तावाह ।

त्रिसन्ध्यं स्नानमित्युक्तं सुराणामर्चनं तथा । बन्धुमध्ये व्रतं तासां कृच्छ्रचान्द्रायणादिकम् ॥ ५६ ॥ यदुक्त त्रिसन्ध्यमवगाहन मिति तत्स्त्रीणामभ्यनुज्ञायते तथा सुरा णामर्चनमधिक विधीयते । तथा तायामुक्त छू चान्द्रायणादिव्रत बन्धु- मध्य एव करणीय नान्यत्रेति ।

व्रताचरणकालेस्थितिस्थानमाह ।

गृहेषु सततं तिष्ठेच्छुचिर्नियममाचरेत् ॥ ५७ ॥ व्रताचरणकालेपि गृहेषु गृहान्तिकेषु तिष्ठत् वामीगृहातिके देय इति योगीन्द्रस्मरणात | शुचिः पापान्तरमकुर्बती नियमं मत्राप्त प्राथ श्चित्तमाचरेदिति ।

उक्तप्रायश्चित्तस्याकरणे बाधकमाह ।

इह या गोवधं कृत्वा प्रच्छादयितुमिच्छति । स याति नरकं घोर कालसूत्रमसंशयम् ॥ ५८ ॥ विमुक्तो नरकात्तस्मान्मर्त्यलोके प्रजायते ।

क्लीबे/ दुःखी च कुष्ठी च सप्तजन्मनि वै नरः ॥ ५६ ॥

यो गोबध कृत्वा दृष्ट कला पछादयितु रहस्यप्रायश्चित्तं नापाकर्तु- मिच्छति सकालसूत्रसज्ञ घोरं नरकमधशयं निश्चित प्राप्नोति । तादृश- नरकभोगानन्तरं मनुष्यलेकेि उत्पची नरो भूत्वा क्लीबो नपुंसको दुःखी रोगादिना कुष्ठी च सप्तजन्मनि प्रकर्षेण जायते इति ।

२८२

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ८

ननु रहस्य प्रायश्चित्त कथमत्र न भवेत् तस्यापि रहस्ये रहस्य प्रकाशे प्रकाशमिति हारीतादिविधानादिति चेत ।

सत्यम् । बृहवारदीयविष्णुपुराणादिषु कादयन्ति प्रयवन स्वदोष पापकर्मिणः । रहस्यामेव कुर्वन्ति प्रायश्चित्तक्रिया कला । मनः शुद्धिविहीनाना मिष्कृतिर्न ततो भवेत् ॥

इत्यादि ।

तत्र तत्र कलिनिन्दाप्रक्रमे रहस्यप्रायश्चितनिन्दाश्रवणात् तस्मा- द्रहस्यप्रायश्चितेन कलौ न शुद्धिर्णित गम्यते । उपपादित चैतदधस्तात्

नन्वेवमपि शीवत्वादीनां पापान्तर फलत्वेन श्रवणाद्वविधफल- त्याभिधानं विरुद्धम् । तथाहि । राजमहिषीगामी नपुंसक इति गौतमः । सर्वदा दुःखचित्तः स्यात्पर चित्तविनाशक इति शातातपः । ब्रह्महा कुष्ठोति शङ्ख

इति तेषा सप्तजन्मानुवृत्त्यभिधानमपि विरुद्ध गोवधस्योप-

पातकन्धेन तत्फलस्य पञ्चजन्मानुवृत्तेः ।

महापातकजं चिन्हं सप्तजन्मनि जायते । उपपापोद्रव पञ्च त्रीणि पापसमुद्भवम् ॥

इति शातातपस्मरणादिति चेत् सत्यम् । ऋष्यदुःखकुष्ठानाम- वान्तरजातिभेदात्तृणारणिन्यायेन गोवधस्यापि तत्र कारणत्वे बाधका- वात् । सप्तजन्मनिवृत्तिस्तु गर्भिण्यादिगोवधफलविषयियोस्त्री गर्भिणी गोगर्भिणीबालवृद्भवधेषु भ्रूणहा भवतीति प्रचेतसा तत्र महापातक- त्यातिदेशात् । तेन तस्य कुष्ठफलकत्वमप्युपपचम् ।

।

कुष्ठ च राजयक्ष्मा च प्रमेहा ग्रहणी तथा । इत्येवमादयो रोगा महापापोद्रवाः स्मृताः ॥

इति शातातपस्मरणदिति सर्वमनवद्यम् ।

उक्तार्थस्य सर्वविषयतां स्पष्टयितुं सामान्येनेोपसंहरति ।

विद्वन्मनोहरराख्य व्याख्या सहिता

२८३

तस्मात्प्रकाशयेत्पापं स्वधर्मं सततं चरेत् ॥ स्त्रीवालभृत्यगेोविप्रेष्वतिकोपं विवर्जयेत् ॥ ६० ॥ यस्मात्पापप्रच्छादने ऐहिकामुष्मिकनरकभोगः प्राप्नोति तस्मात्पू- बीकपद स्वीय कामकृतमकामकृत वा पाप प्रकाशयेदनन्तरम्पर्षीच- दिष्टं धर्म यथेोक्त प्रायश्वितं सततमविच्छेदेन चरेत् । तदनन्तरमपि चापान्तरानुत्पत्तये स्त्रीबालमृत्यगोविप्रेष्यतिशयितमनर्थ हेतुभूतं कोपं विशेषता वर्जयेदिति ।

सुधोपधिबुधोपग ग्रहमणेरिवाधोगते

विधोरुपनिदर्शनाद्बहुविधोपाश्रयात् ।

भजे भुवनधारणेः सवसुधोपभागोद्यतेः वधोद्यतमदं मृधोडतमधोः सदाधोक्षजम् ॥ १ ॥ धर्माधिकारिकुलकैरवकाननेन्दु श्रीरामपण्डितसुतेन विनायकेन ॥

शास्त्रे पराशरकृते विहिता व्यवस्थाध्यायेष्टमे नवमे विहितप्रतानाम् ॥ २

इतिश्रीधर्माधिकारिरामपण्डितात्मजनन्द पण्डितापरनाम-

धेयविनायक पण्डितकृत परशरस्मृतिविवृत्ता विदुन्म-

नोहरायां नवमोऽध्यायः ॥

श्रीगणेशायनमः ॥

प्रल्हादाल्हादहेतुः सकलसुरगणानन्दकेतुः श्रुतीनां सेतुदैवारिनेतुः खरनखरगणा यस्य जेतुर्निपेतुः

वक्षः पीठे विनेतु चिंजभजनकृतामहसा धूमकेतुः

1

संसाराम्मोधिसेतुः स जयति भगवान् श्रीनृसिहा नृतुः ॥ १ ॥ धर्माधिकारिकुल कैरव काननेन्दु श्रीराम पण्डितसुतेन विनायकेन || शास्त्र पराशरकृते क्रियते गम्यागन्तुर्विशुद्धिवश्वने दशमे बिचारः ॥ २ ॥

एवमध्यायद्वयेन कामाकामकृतगोवधोपपातके प्रायश्चित्तमभिहि- तमिदानीमगम्यागमनोपपातके प्रायश्चित्त वक्तुं दशमाध्यायमारभते । तत्राध्यायार्थप्रतिज्ञापूर्वकं सामान्यप्रायश्चित्तमाह ।

चातुर्वण्र्येषु सर्वेषु हितां वक्ष्यामि निष्कृतिम् ॥ अगम्यागमने चैव शुद्धौ चान्द्रायणं चरेत् ॥ १ ॥ चत्वारो वर्णश्चातुर्वण्य तेषु चतुर्षु वर्णेषु सर्वेषु अनुलोमप्रति- लोमजेषु च हितामेव स्वल्यत्वेऽयनर्थफलनिवारिकामेव निष्कृति निष्क्रि यते निस्सार्यते पापमनयेति निष्कृतिः प्रायश्चित्तमगम्यागमने वक्ष्यामि सामेवाह । ऋता भायामुपेयादित्यादिशास्त्राद्गम्या स्वभाया तदितरा सर्वाप्यगम्या तस्या गमने सति शुन्यर्थं चान्द्रम्यण वक्ष्यमाणलक्षणं चरेत् । अयमर्थः । येषु निमित्तेषु प्रायश्चित्तविशेषा वक्तव्यास्तेषु त एवानुष्ठेयायेषु पुनः प्रायश्चित्तविशेषो नाम्रातस्तेष्विदं चान्द्रायणं कर्तव्यमिति ।

चान्द्रायणस्यानेकविधत्वात् स्वामिप्रेतस्य लक्षणमाह । एकैकं ड्रासयेद्ग्रासं कृष्णे शुक्र च वर्द्धयेत् ॥ अमावास्यां न भुञ्जीत ह्येष चान्द्रायणे विधिः॥ २ ॥ चन्द्रस्यायन गतिं लयवृद्धिभ्यामुपलक्षणं यस्मिन्कर्मणि तच्चान्द्रा ययं तस्मिश्यांन्द्रायणे एष विधिर्यथा पौर्णमास्यां केशश्मश्रुलोमनखानि

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता

२८५

वापयित्वोपोष्य श्वोभूते चतुर्दशयासान्यावक्रपायसादान्यतमस्य द्रव्यस्य गायच्याऽभिमन्त्र्य भक्षयेदेव प्रतिदिनमेकैकपिण्ड सेनाऽमावास्यायामु- पोष्य श्वप्रभृत्येकैकयासवृध्या पौर्णमास्यां पञ्चदशयासानश्नीयादिति । तदनेन पिपीलिकामध्यचान्द्रायणेन सहाऽपराणि चत्वारि चान्द्रायणानि

सविशेषाय्याह यमः । अथातश्चान्द्रायणकल्प व्याख्यास्यामस्तदाथा

पौर्णमास्यामुपेत सुब्राह्मणस्तु ममाहितः ।

केशश्यश्रण लामानि कक्षोपस्य च वापयेत् ॥ प्रयतो विधिवत्कृत्वा गृहीयात्सुममाहितः । मधुमास च लवणा शुक्तानि परिवर्जयेत् ॥ स्त्रीशूद्रा नाऽभिभाषेत सत्यवादी ममन्ततः । पालाश धारयेद्दण्ड शुचिमाजी च मेखलाम् ॥ यज्ञोपवीती करक धारयेत्रियतः शुचिः ।

शाणी बल्बलचीरी वा मार्ग वा वास उच्यते ॥ सर्वाण्यहानि मन्तिष्टत्वानमन्भृततः । स्यानासनाभ्या विहरेद्ब्रह्मचारी क्षपाशनः ॥

गोमयेन गोचमात्र स्थण्डिलमुपलिष्याभ्युक्ष्याग्निं प्रतिष्ठाप्य ब्रह्माणमुपवेत्योत्तरत उदपात्र प्रतिष्ठाप्य प्रागुदगयान् दर्भानास्तीर्याच्य भाग कृत्वा महाव्याहृतिभिराज्याहुतीर्जुहुयात् व्रतपत्य ऋत सत्यं प्रजा पति मित्रग्नीषोमै बृहस्यति यनेत एतानेवमर्चयित्वा महाव्याहृत-

यस्तथा ।

ॐकार पूर्वा व्याख्यातास्तथासर्वाः पृथक् पृथक् । ऋत सत्य च गायत्री मित्येतानि सदा जपेत् ॥ दशसाहस्त्रक चापि गायत्रीमान्हिक जपेत् । इन्द्रशुद्धा ऋचश्चापि प्रविश्य मनसा जपेत् ॥ तत्रैव गायेत्सामानि अथवा व्याहृतीर्जपेत् । वृक्षमूलनिकेतः स्याद्रात्रै वीरासना भवेत् ॥ श्राद्रवासाश्चरेत्कृच्छ्र स्वात्वा वस्त्र न पीडयेत् । चरुं वा श्रपयखित्य गोभ्यो निःसृतयावकैः ॥

२८६

पराशरस्मृतिः

पायसं शाकमत्रं वा भैक्ष्य वा वाभ्यतश्चरेत् । प्रायसं तैजसं पात्रं चत्रोत्पक्ष विवर्जयेत् ॥ चतुराणा हि तत्पात्रमय स्तेजसचक्रनम् । तथैवान्यतमालाभे मृदं कुर्वीत वैदिकम् ॥ यज्ञियाना तु वृक्षाणा तेषा पर्णेः स्वयच्युतैः । हसचनु निरीक्षेत नाभिभाषेत्परस्त्रियम् ॥ गोदोहमानं तिष्टेत न सुप्तानां परं व्रजेत् । तद्विधेषु चरद्वैत नियतेषु द्विजातिषु । श्राग्नयो यत्र हूयन्ते ब्रह्म वा यत्र पठाते ॥ प्रयतः कृतशौचस्तु भैतमभ्युक्षयेत्ततः । प्रादित्याभिमुखा भूत्वा गुरखे तनिवेदयेत् ॥ अनुज्ञातस्ततः कुर्यादेवर्षी तृपूजनम् ।

[ अध्या० १०

शाक वा यदि वा पत्र मूलं वा यदि वा फलम् ॥ सम्पादयेद्यथाहान्ते तेनाग्नौ जुहुयात्सदा चाहारार्थ दिने दत्वा तदत्र नियमं श्रितः || यास शेषेण कुर्वीत योऽस्यास्य प्रविशेत्सुखम् कुक्कुटाण्डप्रमाण वा ग्राम कुर्यात्समाहितः ॥ अतुल्यये स्थितं चापि गायत्र्या चाभिमन्त्रयेत् । प्राशयित्वा उपस्पृश्य पुनरेवाभिमन्त्रयेत् । न तु विख्यापयेत्पिण्ड रसावास्वादयेत्पुनः ॥ न निन्देन न प्रशमेत स्वादुस्वादु च भत्तयेत् । प्रमुख नित्यमश्नीयाद्वाभ्यतोतमकुत्सयन् ॥ यासो वृद्धिर्यथा सोमे मासि मासि प्रदृश्यते । श्रमावास्या पौर्णमास्या व्रत चान्द्रायणं चरेत् ॥

॥

यासाम्वर्द्धयते सोमः पञ्च पञ्च च पञ्च च । एकैकं वर्द्धयेत्पिण्ड शुल्क कृष्ण च ह्रासयेत् ॥ अमावास्या न भुञ्जीत एष चान्द्रायणो विधिः । एकैकं ड्रासयेत्पण्डं कृष्णो शुल्क च वर्द्धयेत् ॥ एतत्पिपीलिकामध्य चान्द्रायणमुदाहृतम् ।

विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता

वर्द्धयेत्पिण्डमेकैक शुझे कृष्णो च ह्रासयेत् ॥ एतच्चान्द्रायण नाम यवमध्य प्रकीर्तितम् | त्रीन्त्रीन्पिण्डान्समश्नीयाचिययात्मा दृढव्रतः ॥ हविष्यानस्य वै मासमृषिचान्द्रामण स्मृतम् । चतुरः प्रातरश्नीयाच्चतुरः साथमेव च । पिण्डानेतद्विवालाना शिशुचान्द्रायण स्मृतम् ॥ पिण्डानष्टौ समश्नीयान्मास मध्य दिने रखा । यतिचान्द्रायणं तत्सर्व कल्मषनाशनम् ॥

इति ।

२८०

यदात्येकस्मिन्यते तिथिवृद्धिद्धा सबशात् षोडश चतुर्दश वा दिनानि भवन्ति तदा ग्रासानामपि तद्वद्धिहासौ वेदितव्यो तिथिवृध्या चरेत्पिण्डानिति योगिना नियमस्मरणात् ।

चान्द्रायणायासपरिमाणमाह ।

कुक्कुटाण्टप्रमाणं तु ग्रास वै परिकल्पयेत् । अन्यथा जातदोषेण न धर्मो न व शुध्यति ॥ ३ ॥

कुक्कुटाण्ड प्रमाणमस्य तादृशं ग्रास चान्द्रयण कुर्वन् कल्पयेदश्नी- यादन्यथा परिमाणाधिक्येन जातो यो दोषो व्रतवैगुण्य तेन धर्मश्चन्द्र- लोकानुकूला पूर्वसिद्धिर्न भवति नापि पापक्षयरूपा शुद्धिरिति । श्रयमर्थः । द्विविधं हि चान्द्रायां नैमित्तिक काम्य च तत्र गोघ्नश्वान्द्रायणं चरेदित्यादिना गोवधादावुक्तं नैमित्तिकम् |

धर्मार्थमाचरेदास्तु चन्द्रस्यैति सलोकताम् ।

इत्यादिना चन्द्रलोकप्राप्त्यर्थमुक्तं च काम्यं तदेतद्विबिधर्माप

ग्रासवैगुण्येन प्रकृतफलसाधक न भवतीति ।

उक्तप्रायश्चिमोत्तराङ्गमाह ।

प्रायश्चिते ततश्चीर्णे कुर्याद्वाह्मणभोजनम् ।

गोयं वस्रग्मं च दद्याद्विप्रेषु दक्षिणाम् ॥ ४ ॥

२८८

पराशरस्मृतिः

[ अध्या० १०

कर्तव्याकंचा द्रायण कृत्वा शह्मणभोजन कुत् यद्यप्यत्रत्रयविशेषो न प्रतीयते तथापि दक्षिणा प्रतिग्रहीतृ- मानगो बहु श्रत्रयणात्कपिञ्जनाधिकरणन्यायेन त्रित्व पर्यवस्यति । भोक्तृगामि च दक्षिणाप्रतियहीतृत्वमुपपादितं षष्ट, भुक्तत्रयश्च त्रिभ्यो ब्राह्मणेभ्यो गाय वस्त्रयुग्म चेतत्रितय या सख्य दयात् । अथमर्थः । स्त्रीन् ब्राह्मणान् भोजयित्वा तेषा मध्य हाम्या मेगास्म च बस्त्रयुग्म दक्षित्वन दद्यादिति ।

त्र

दक्षिणा

एवं सामान्यार्याश्चत्तमभिधाय विशेषप्रायश्चितवादी वियस्य

चण्डाल्या बेगमन नयनप्तमाह ।

चाण्डाली वा श्वपाक वा अनुगच्छति यो द्विजः । त्रिरात्रमुतवा मत्वा विप्राणामनुशासनात् ॥ ५ ॥ सशिखं वपनं कृत्वा प्राजापत्यद्वयं चरेत् । गोद्रयं दःक्षणां दद्यात् शुद्धि पाराशरोऽब्रवोत् ॥ ६ ॥

च ना चण्डालया स्त्री चण्डालश्वत्रिविधः । आठपतवापत्य राया यश्च शूद्रजः

सगोत्रीढासुतश्चेर चालास्त्रय इरिता ।

इति यमस्मरणात् । नेन त्रिविधापि चण्डाली उपात्तत्तायां जात: श्वपाकस्ता या श्वपाकी उयान्तुजान तत्तायां श्वपाक इति कीर्तित इति मनुस्मरणात्। ता यदि द्विजाह्मणो गच्छति तदासौ पर्यचिदेशेन त्रिरात्रमुपासित्वापाव्य आचारार्थवा चिकित्रन्ताच्छन्दनिष्यत्तेः । अनन्तर सशिख वपन कृत्या पूर्वोक्तलक्षण प्राजापत्यद्वय चरित्वा गोद्वयं दक्षिणां दत्वा शुट्टी स्वर्तति वृद्धपराशरोऽब्रवीत् । गोयदक्षिणादानाशक्तं

प्रत्याह शङ्खः

अकामतस्तु यो विपश्चण्डालों यदि गच्छति । तप्तकृच्छ्रेण शुध्यत प्राजापत्यद्वयेन च ।

ग्रनेन मूलवचनमण्य कामविषय सिद्ध कामतस्त्वाह स एव ।

विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता

कामतस्तु यदा विप्रश्चण्डालों यदि सेवते । चान्द्रायणेन शुध्येत प्राजापत्यद्वयेन च ॥

२८६

इति । चण्डाल्यादिगमनभोजनाव्यत्यन्तपपर्के तु पातित्य मेव |

तथा च मनुः ।

चण्डालान्त्यस्त्रियो गत्वा भुक्का च प्रतिगृझ च । पतत्यज्ञानतो विप्रो ज्ञानात्साम्य तु गच्छति ||

इति । वाशब्दद्वयोपादानात्पुल्कस्या दिगमनेऽपि स्मृत्येोक्त प्रायश्चित्त मनुज्ञायते । तथा च सवर्त्तः ।

पुल्कसीगमनं कृत्वा कामकामतोऽपिवा । कृच्छ्रं चान्द्रायण कुर्यात्ततो मुच्येत किल्बिषात् ॥ नटों शैलूषकों चैव रजकों वेणुजीविनीम् । गत्वा चान्द्रायण कुर्यात्तथा चर्मोपजीविनीम् ॥ आपस्तम्बोऽपि ।

स्वेच्छी नटी चर्मकारी रनकी बुरुडी तथा । गमनं कृत्वा चरंच्चान्द्रायणदुर्यामिति ॥

एतासु

शातातपः ।

कैवर्ती रजकीं चैव वेणुचर्मे [पजीविनीम् । प्राजापत्यविधानेन केोकेन शुध्यति ॥ कापालिकस्त्रीगमनें तु यमः ।

कापालिकाचभोक्तणा तवारीगामिनां तथा । ज्ञानात्कृछ्राब्दमुदिष्टमज्ञानादैवन्द’ द्वयम् ॥ इति । रजस्वलागमने तु सवर्तः रजस्वलां तु यो गछेद गर्भिणों पतिता तथा । तस्य पापविशुध्यर्धमतिको विशेोधकम् ॥ तत्रैव दिनभेदेन विशेषश्चतुर्विंशतिमते । रजस्वलां द्विजेो गत्वा पराक तु समाचरेत् । सांतपनं द्वितीयेऽन्हि प्राजापत्यं परेऽहनीति |२६०

पराशर स्मृति:

[ अध्या० १०

गर्भिण्यां विशेषमाहात्रिः ।

वण्मासान्कामयेन्प्रत्यी गर्भिणों स्त्रियमेव हि । प्रादन्तजनना दूध्वंमेव धर्मे न हीयते ॥

इति । गर्भिणों षण्मासानेव गछेत्रातः परम् । उ प्रभूतेश- दन्तजननाद् बालस्य दन्तजननमारभ्य न प्रामित्यर्थः ।

क्षत्रियवैश्ययोस्तदाह ।

क्षत्रियो वायवैश्यो वा चण्डालों यदि गछतः । प्राजापत्यद्वयं कुर्याद्दद्याद्गोमिथुनद्वयम् ॥ ७ ॥

क्षत्रियो वैश्यो वा चण्डाली श्वपाको वा गत्वा पर्षनिदेशेन त्रिरात्रमुपोष्य सशिखं वपनं कृत्वा प्राखापत्यद्वय चरित्वा गोमिथुनद्वय गोद्वय वृषभद्वय च दक्षिणा दयात् ।

शुद्रस्य तदाह ||

श्वपाकीं वाथ चण्डालीं शूद्रो वा यदि गछति । प्राजापत्यं चरेस्कृकं चतुर्गेमिथुनं वहेत् ॥ ८ ॥ शुद्रः श्वपाको चण्डालों का गत्वा प्राजापत्यसन्चकमेकं पूर्वोक्त- सेत्या चरित्वा चतुर्णी गोमिथुनानां समाहारश्वतुगामिथुन चतखेो गाश्चतुरो वृषभाश्च दद्यात् ।

इदानीमज्ञानतो मात्रादिगमने प्रायश्चित्तमाह । मातरं यदि गछेत्तु भगिनीं स्वसुतां तथा । एतास्तु मोहितो गत्वा त्रीणि कृछ्राणि संचरेत् ॥ ६ ॥ चान्द्रायणत्रयं कुर्याच्छिनछेदेन शुध्यति ।

माता जननी अन्यासा पितृद्वारान्समारुह्येत्यत्र वक्ष्यमाणत्वात् । भगिन्येकादरप्रभूता, स्वसुता सर्वणाया भार्यायां स्वस्मादुत्पचा, एतासा- मज्ञानतस्सहगमने चरमधातुविसर्गपर्यन्ते व्यापारे शिश्नवेदादीनि त्रीण्यपि प्रायश्चित्तानि प्रातिलेाम्यक्रमेण भवन्ति । तदाथा । मातृगम मे शिश्न केदः । भगिनीगमने चान्द्रायणचव स्वसुतागमने कृछ्रत्रयमिति ।

विद्वन्मनोहराख्यत्र्याख्या सहिता

२६१

ननु

जनन्यां च भगिन्यां च स्वसुतायां तथैव च । खुषाया गमने चैव विज्ञेयमतिपातकमिति ॥

कात्यायनस्मरणादतिपातकत्वाविशेषे प्रायश्चित्तविशेषः किचिन- न्धन दूति चेत् । सत्यम् । ब्रह्महत्यादीना पञ्चानां गोवधादीनां पञ्च- चत्वारिंशता च महापातकत्वापपातकत्वाविशेषे भवता वा प्रायश्चित्ते विशेषः किनिबंधनः १ वाचनिक इतिचेत् प्रकृतेऽपि दीयतां दृष्टिः । नचैवमतिपातकिनस्त्वते प्रविशेयुहुंताशनमिति कात्यायनीयमेव प्राय- शिवसतौल्य नोपपठ्यत इति वाच्यम् । तस्य जनन्यां कामतः सकृद्गमने भगिन्यादिषु चासकृद्मने ज्ञेयत्वात् । शिश्नक्वेद इति शिश्नमाचछेदो न वृषणछेदः । अत एव नारदः । माता मातृष्वसाश्वश्रू रित्याद्युपक्रम्य ।

सामन्यतमां गछन् गुरुतल्पग उच्यते ।

1

शिश्नस्योत्कर्त्तनात्तत्र नान्यो दण्डो विधीयते ॥

इत्यभिहितवान् । दण्ड इति दमनार्थं शुध्यर्थं च । शिश्नमात्र छेदे च पाक्षिक जीवनमपि संभवतीति नात्यन्तिक मरणान्तमेवेद प्रायश्चित्त- मकामतः सकृद्मने । तत्रैवाभ्यासे तु नित्यवन्मरणमेव ।

पितृभायां तु विज्ञाय सणां योऽधिगछति । जननीं वाप्यविज्ञाय नामृतः शुद्धि प्राप्नुयादिति ॥ षद्विशन्तोक्तं द्रष्टव्यम् । अपराधिक्यार्थत्वात्तस्य चाभ्यासपर्या-

यत्वात् । कामतः सकृद्गमने तु ।

यः कामतो महापापं नरः कुर्यात्कथंचन ।

न तस्य निष्कृतिर्दृष्टा भृग्वनिपतनादृते ॥

इत्य गिरोविहित भृवान्यन्यतरपसन द्रष्टव्यम् । कथंचनशब्दस्य सकृदकामपर्यीयस्य कामशब्दोपादानेन सकृत्व परिशेषितत्वात् । कामतो- ऽभ्यासे स्वग्निपतनं निष्कालको घृताभ्यक्तो गोमयाविना पादप्रभृत्यात्मान- मवदाहयेदिति वसिष्ठकेतिकर्तव्य ताकमनुसधेयम् । नन्वकामकृते प्राथ. शिवसमभिधाय कामकृते तदनभिदधत आचार्यस्य न्यूनतेतिचेत् । उच्यते ।

२६२

पराशरस्मृतिः

[ अध्या० १०

सर्वधर्मप्रवञ्चनार्थमाचार्यस्य न प्रवृत्तिः । किंतु कलौ केषांचिदपूर्वाणामेव विधानार्थं, केषां चित्स्मृत्यन्तरप्रसिद्धानामपि गुणविशेषविधानार्थं च । तेन च येषां नापूर्वत्व नवा गुणविशेषविधिस्तेषां स्मृत्यन्तरप्रसिद्धाना यथा- वस्थितानामेव ग्राह्यत्वाच पुनर्वचनमिति न न्यूनतेति । नचैवं कलावपि मरणान्तिकप्रायश्चित्तप्राप्तौ प्रायश्चित्तविधानं च विप्राणा मरणान्तिक- मितिवचो विरुध्येतेति वाच्यम् । तस्य विधानशब्देनोपदेशपरत्वात् । स्वतो ज्ञात्वा तु तत्करणेऽपि न दोष इत्युपपादित प्राक् । भगिन्यां गमने

चान्द्रायणत्रयम् । यथाह बृहदामः ॥

चण्डालीं पुल्कसों सेठों शूद्रा च भगिनों सखीम् । मातापित्रोः स्वसारं च निक्षिप्ता शरणागताम् । मातुलानीं प्रव्रजितां सगोत्रां नृपयोषितम् ॥

शिष्यभायो गुरोर्भीय गत्वा चान्द्रायण चरेद् ॥

इति । एकस्व चात्र त्रित्वावयुत्यानुवादोन विधेये चान्द्रायणजयं कुर्यादिति चित्वस्य विहितत्वात् । यत्तु सवर्त्तवचनम् ॥

भगिनीं मातुराप्ता च स्वसारं वान्यमातृजाम् ।

एता गत्वा स्त्रियो मोहात् तप्तकृक् समाचरेद् ॥

215

इति । तद्रेतः सेकादवाडू निवृत्तौ द्रष्टव्यम् । भगिन्यादिषु तु कामतो -गमने शिश्नछेदमेवोपलक्षयिष्यति । अभ्यासे त्वग्निप्रवेश इति । तथा

चतुर्विंशतिमते ।

मातरं गुरुपत्रों च स्वसारं स्वसुतां तथा ।

गत्वा तु प्रविशेदग्निं नान्या शुद्धिर्विधीयते ॥

इति । जननीगमने विहितं प्रायश्वित्तमन्यत्राप्यतिदिशति ॥ मातृष्वसृगमे चैवमात्ममे निकृन्तनम् ॥ १० ॥

मातृष्वसुश्चकारात् स्वानुक्तविशेषाणां श्वपितृष्वस्रादीनां - यह

यम् । एतासु गमने आत्मनो मेद्रस्य शिश्नस्य निकृन्तनं छेदनमेव शुद्धि- हेतुः । यथाह नारदः ।

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता

माता पितृष्वसा श्वश्रमातुलानी पितृष्वसा । पितृव्यसखिशिष्यस्त्री भगवी तत्सखी खुषा ॥ दुहिताचार्यभार्या च सगोजा शरणागता । राज्ञी प्रव्रजिता धात्री साध्वी वर्णोत्तमा च या ॥ आसामन्यतमां गछन् गुरुतल्पग उच्यते । शिश्नस्योत्कर्त्तनात्तत्र नान्यो दण्डो विधीयते ॥

२६३

इति । न च जनन्या तद्भगिन्यादीना च गमने समानव्रतमयुक्त- मितिशंकनीयम् । जनन्यामकामतोऽन्यासु च कामतो गमने समानव्रतत्व- संभवात् ।

गम्यते ॥

कामकृतविषयत्वं वा स्यात्कामकृते पृथक्प्रायश्चित्तश्रवणादव

ਜਵੇਕਲ

अज्ञानेन तु यो गबेत्कुर्याचान्द्रायणद्वयम् । दशगोमिथुनं दद्याच्छुद्धि पाराशरोऽब्रवीत् ॥ ११ ॥

आसां मातृष्वस्रादीनां मध्ये भगिनीसुतयोरकामतस्सम ने प्रायश्चित्तं पूर्वमुक्तम् । अन्यासामपि मातृसखीभ्रातृसुतागुरुपत्नीखुषाभ्रातृ भार्यामातुलानी सगोत्राणा गमने नामयहं वक्ष्यति । अव शिष्टानां मातृष्वस्रा दीनामज्ञानतो गमने चान्द्रायणद्वय कृत्वा दशानां गोमिथुनाना समा- हारो दशगोमिथुनं दक्षिणा ‘दद्यादितिवृपाराशरोऽब्रवीत् । तदुक्त चतुर्विंशतिमते ।

पितृष्वसा मातुलानीश्वश्रमीतृष्वसा तथा ।

एता गत्वा स्त्रियो मोहाच्चरेच्चान्द्रायण्णव्रतम् ॥

1

इति । अत्रैकत्वं जात्याभिप्रायेण । संख्याकाक्षायां तु मूलव:क्यैक- वाष्यतया द्वित्वमेवान्वेति । दक्षिणाकांक्षायां च दशगोमिथुनमिति । यद्वा चान्द्रायणैकत्व रेतःसेकादव‌िनिनृत्यभिप्रायेण । मूलेोक्तं तु साङ्गक्रियानि- निवृत्तिमभिप्रेत्येति न विरोधः ।

२६४

पराशरस्मृतिः

इदानों सापवमात्रादिगमने प्रायश्चित्तमाह ॥

[ अध्या० १०

पितृदारान् समारुह्य मातुराप्तां तु भ्रातृजाम् । गुरुपत्नीं स्नुषां चैव भ्रातृभायीं तथैव च ॥ १२ ॥ मातुलानीं सगोत्रां च प्रजापत्यत्रयं चरेत् । गोद्वयं दक्षिणां दत्वा मुच्यते नात्र संशयः ॥ १३॥

विवृद्वाराजननी व्यतिरिक्ता । मातुराप्ता मातृसखी भ्रातृना ज्येष्ठ- कनिष्ठान्यतरभ्रातृसुता । गुरुः पितृव्यतिरिक्ताचार्यदिस्तस्य पितृदारान त्यनेनैव प्राप्तत्वात् । तस्य पत्नी पाणिगृहीती, खुषा पुत्रभार्या, भ्रातृभाया भ्रातुयैष्टस्य कनिष्टस्य वा भार्या, मातुलानी मातुलपत्री, सगोत्रा समान- गोत्रा, एतास्तथैवाज्ञानेनैव सम्यक्रियानिर्थ्यात्तपर्यन्तमारुह्य गत्वा प्राजा- पत्यत्रयाचरणानन्तर गोदुयं दक्षिणा दत्वा तस्मात्पापान्मुच्यते इत्यन्त्र संशयो नास्ति । सशयाभाववचनं स्वल्पस्यास्य प्रायश्चित्तं कथं महापातक निवर्तकत्वमितिशङ्कानिरासाय । तेन समारोहणमात्रविषयमिदं स्वल्प प्रायश्चित्तमितिनिरस्तम् । आरोहणे सम्यक्त्वस्य क्रियानिष्यति पर्यवसायि त्यात् । पितृदारानिति सामान्योपादानेऽपि सवर्णपितृदाराणामकामत- स्मन ददं द्रष्टव्यम् । तत्रैवाज्ञानादभ्यासे वृद्धमनु ।

गमने गुरुभायायाः पितृभार्यागमे तथा ।

श्रदत्त्रयमकामात्तु कृच्छ्रं नित्यं समाचरेत् ॥

इति । अकामाखित्यं पितृभायागमे अब्दत्रय समाचरेदित्यर्थः ।

तत्रैव कामतः सकृद्गमने शङ्खः

1

अधः शायी जटाधारी पमूलफलाशनः ।

एककालं समश्नन्वे वर्षे तु द्वादशे गते

॥

रुक्मस्तेयी सुरापश्च ब्रह्महा गुरुतल्पगः ।

व्रतेनैतेन शुध्यन्ति महापातकिनस्त्वमे ||

।

इति । तत्रैव कामतोऽभ्यासे तु मरणमेव । तथा वत्रिंशन्मते ।

विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता

पितृभायीं तु विज्ञाय सवर्ण योऽधिमछति । जननीं वाप्यविज्ञाय नामृतः शुद्धिमाप्नुयात् ॥

२६५

इति । अत्रापराधी क्यमर्थः । तच्चाभ्यासपर्याय इत्युक्तम् । पितृदा- रानिति बहुवचनान्तदारशब्दोपादानसामर्थ्यादसवर्णे पितृदारगमनेऽपि प्रायश्चित्त भवतीति ज्ञापितम् । तच्च स्मृत्यन्तरादवगन्तव्यम् । यथा अज्ञानात्सकृत् क्षत्रियागमने च पृथक् श्राह ।

चान्द्रायणं तप्तकृच्छ्रमतिकृच्छ्रं तथैव च

सङ्घद् गत्वा गुरोभार्थीमज्ञानात् चत्रिया द्विज इति ॥

अत्रायमभिसंधिः । गमन

गमन हि त्रेधा भवति । पुरुषेच्या, स्त्रीच्छया, उभयेच्छया चेति । तत्रेय व्यवस्था | उभयेच्छातः प्रवृत्तौ तप्तकृच्छ्रः स्त्रीच्या तिकृच्छ्रः पुरुषेच्छया चान्द्रायणमिति तत्रैवाज्ञा- नादभ्यासे जातयः ।

गुरोः तत्रसुतां भाय पुनर्गत्वा त्वकामतः । अण्डमान समुत्कृत्य शुध्येज्जीवन्मृतोऽपि च ॥

इति तत्रैव कामतः सहृद्गमने व्याघ्रः ।

4

कृच्छ्र वैवातिकृच्छ्र च तथा कृच्छ्रातिकृच्छ्रकम् । चरन्मासचय विप्रः क्षत्रियागमने गुरोः ॥

इति । अत्राप्युभयेातः प्रवृत्तावतिकृच्छः स्त्रीया कृच्छ्रः स्वेदया कृच्छ्रातिकृच्छ्रः । तत्रेव कामतोऽभ्यासे देवलः ।

मत्या गत्वा पुनर्भया गुरोः क्षत्रसुतां द्विजः ॥ अण्डाभ्यां वर्जित निमुत्कृत्य च मृतः शुचिः । इति । अज्ञानात्सद्वैश्यागमने प्रजापतिः ।

पञ्चरात्र तु नाश्नीयात्सप्ताष्टौ वा तथैव च । वैश्या भाषा गुरोर्गत्वा सकृदज्ञानतो द्विजः ॥

इति । तत्राप्युभयेद्वातः प्रवृत्तौ सप्तरात्रं स्त्रीया पञ्चरात्र स्वयाऽरात्रमिति । तत्रैवाज्ञानादभ्यासे हारीतः ।

REE

पराशर स्मृति:

श्रभ्यस्य विप्रो वैश्यायां गुरोरज्ञानमेोहितः । स षडङ्ग ब्रह्मचर्यमाचरेद्यावदायुषम् || इति । तत्रैव कामतः सकृद्गमने कण्वः ।

तप्तकृच्छ पराकं च तथा सांतपन गुरोः ।

भायों वैश्या सकृद् गत्वा बुध्या मास चरेद्विजः ॥

[ अध्या० ११

इति । श्रायुभयेद्वातः प्रवृतौ तप्तकृच्छम् । स्छया सातप स्वेछया पराक इति । तत्रैव कामतोऽभ्यासे लागातिः ।

गुरोर्बेश्या पुनर्गत्वा गत्वा चापि पुनः पुनः । लिङ्गायं छेदयित्वा तु ततः शुध्येत्स किल्बिषात् ॥

इति । ग्रस्मादेव ज्ञापकादभ्यासेोक्तमेत्र गुरुतल्पप्रायश्चित्तमत्यन्ता- भ्यासे ऽपि द्रष्टव्यम् । अज्ञानतः सकृच्छुद्रागमने दीर्घतपाः ।

प्राजापत्य सातपनं सप्तरात्रोपवासकम् ।

गुरोः शूद्रां सद्गत्वा चरेदज्ञानतो द्विजः

0

इति । अत्राप्युभयेछातः प्रवृत्तौ सातपनं स्त्रीछया प्राजापत्यं स्वेकयी सप्तरात्रेोपवास इति । अत्रैवाज्ञानादभ्यासे मनुः ।

चान्द्रायणं वा जीन्मासानभ्यस्य नियतेन्द्रियः ।

हविष्येण यत्राभ्वा वा गुरुतल्पापनुत्तये ||

इति । अत्र कामतः सद्मने नाबालिः ।

प्रतिकृच्छ तप्तकृच्छ पराकच च ।

गुरोः शूद्रां सद् गत्वा बुध्या विप्रः समाचरेद् ||

इति । तत्राप्युभयेच्छातः प्रवृत्तौ तप्तकृच्छ्रः स्त्रीयाऽतिकृच्छ्र

स्वेछया पराक इति । तत्रैव कामतोऽभ्यासे मनुः ।

1

पुनः शूद्रां द्विजो गत्वा बुध्या विप्रः समाहितः ।

ब्रह्मचर्य च दुष्टात्मा चरेद्वादशक समाः ॥

इति । इदं च ब्राह्मणीपुत्रादेशनुलोम्येन गमने द्रष्टव्यं प्राति- लोम्येन गमने त्वग्निप्रवेश एवं सर्वेषाम् । प्रातिलोम्ये वधः पुंसो नायः

विद्वन्मनोहरराख्यव्याख्यासहिता

।

२६६

कर्णादिकर्त्तनमिति स्मरणात् । वधेतिकर्तव्यताकाङ्क्षाया तु वसिष्ठेोक्त- मनुसन्धेयम् । शूद्रस्तु ब्राह्मणीमभिगच्छेद्वीरशैवैष्टयित्वा शूद्रमग्ना प्रास्येत् ब्राह्मण्याः शिरसि वपनं कारयित्वा नग्ना सर्पिषाभ्यज्य कृष्णखरमारोप्य महापथमनुसवाजयेत् त्पूता भवतीति विज्ञायते । वैश्यश्चेद्वाह्मणीमुपगछे- ल्लोहितदर्भेर्वेष्टयित्वा वैश्यमन्ना प्रास्येत । ब्राह्मण्याः शिरसि वपनं कारयित्वा सर्पिषाभ्यज्य नग्ना गौरखरमारोप्य महापथमनुसन्राजयेत्पूता भवतीति विज्ञायते । राजन्यश्चेद्वाह्मणीमुपगच्छेच्करपत्र वैष्टयित्वा राज- न्यमान प्रास्येद्वाह्मण्याः शिरसि वपनं कारयित्वाभ्यज्य नग्ना रक्तखर- मारोप्य महापथमनुमव्राजयेत् पूता भवतीति विज्ञायते । एवं वैश्या राजन्या शूद्रश्च राजन्यवैश्ययेोरिति । नचेदमुपपातकविषयमत्र न प्रवर्तत इति शङ्कनीयम् । यदोपपातकेऽपिप्रातिलोम्यगमने एवं तदा महापातके प्रातिलोम्यगमने सुतरामिति न्यायेनैवात्र प्रवृत्तिः । यद्यपि विजातीय- गुरुतल्पगमनप्रायश्चित्तप्रतिपादन न प्रकृतोपयोगि, कला विजातीय- कन्याविवाहाभावात् । तथापि शास्त्रार्थस्वरूपजिज्ञासानिवर्तकत्वेन सङ्गत- मिति । सामान्यतस्तु पुरुषवत्स्त्रीणामप्यत्र महापातकोत्वाविशेषा- थोक्तदोषप्रायश्चित्ते भवतः । तथा च कात्यायनः ।

एष दोषश्च शुद्धिश्च पतिताना मुदाहृता ।

स्त्रीणामपि प्रसक्तानामेष व विधिःस्मृतः ॥

।

इति । अयमर्थः । यस्मिनिमित्ते पुरुषस्य प्राणान्तिक प्रायश्चित्त- मुक्तम् । तत्र स्त्रिया अपि तदेव । यत्र तु व्रतरूपं तत्र तदेव । तथा च

मनुः ।

एतदेव व्रतं कार्यं योषित्सु पतितास्वपि ।

इति । तत्रैतदेवेत्य विकृतातिदेशाचार्धः कल्पनावकाशोप्रन्यत्र तु

सा भवत्येव । अत एव मनुः ।

यत्युंसः परदारेषु तच्चैना चारयेद्रुतम् ।

1

ર

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ११

इति पारदार्थ एतत्स्त्रीणा मकलत्रतमतिदिष्टवान् । सोऽय गुरुत-

ल्पदोषः साधारणस्त्रियां नास्ति । तथा च व्याघ्रः ।

जात्युक्त पारदार्य च कन्यादूषणमेव च । साधारणस्त्रिया नास्ति गुरुतल्पत्वमेव च ॥

इति । मातृमख्यादीनां तु कामतो गमने नारदोक्तः शिश्नवेद एव । अभ्यासे तु चतुर्विंशतिम नाभिहितोऽग्निप्रवेश व चेति । चक्रा- शद्भ्रातृस्त्रियादिगमनेऽपि स्मृत्यन्तरोक्त प्रायश्चित्त समुचितम् । तथा चतुर्विंशतिमते ।

भ्रातुरचैव कनिष्टस्य भाय गत्वा तु कामतः । सान्तपन तु कुर्वीत कृच्छ्रयमथापि वा ॥ मातुश्च स्वस्रीया गत्वा पितृव्यतनया तथा । तप्तकृच्छ प्रकुर्वीत षड्रात्र तु मुतासु च ॥ गुरोर्दतिर गत्वा पराक तु समाचरेत् । भागिनेयों द्विजो गत्वा चरेच्चान्द्रायगाव्रतम् ॥ मातुलस्य सुतां गत्वा पितुच स्वस्त्रीया तथा । प्राजापत्य प्रकुर्वीत हारीतवचन यया ॥ मातुश्च स्वस्रीयां चैव भाय गत्वा तु कामतः । पितृव्यतनयस्यैव सपाद कृच्छमाचरेत ॥ दौहित्रों पुत्रतनया चरेच्चान्द्रायणव्रतम् । तत्सुता च खुषा गत्व पराऋ तु समाचरेत् ॥ चरच्चान्द्रायण विप्रो गत्वापाध्याययोषितम् । प्राचार्यस्य पराक तु बौधायनवचा यथा ॥ सन्धिर्नास्त्रियो गत्वा सपाद कृच्छमाचरेत् । विधवागमने कृच्छ्रमहोरात्रसमन्वितम् ॥ व्रतस्यागमने कृच्छ्रं सपादं तु समाचरेत् । सखिभायां समारुह्य ज्ञातिस्वजनयोषितम् ॥ सकृत्वा प्राकृत कृच्छ्रं पादं कुर्यात्तः पुनः । कुमारीगमने विप्रश्चरेवान्द्रायणत्रतम् ॥ पतिता तु द्विजां गत्वा तदेव व्रतमाचरेद् ।

विद्वन्मनोहर राख्यव्याख्यासहिता

२६६

इति । अत्र च विधवात्वादिगुणनिमित्त प्रायश्चित्तं पारदार्थ- प्रायश्वित्तेन समुच्चीयते । निमित्तद्वयसमावेशात् । पतितां कृतप्रायश्वि- तामपि परित्यक्तामितिज्ञेयम् । तथा मूलवचनपरिगखितारित पारदायै- क्तमपिप्रायश्चित्तं चकारात्समुच्चीयते । तदाह व्याघ्रः ।

ब्राह्मणो ब्राह्मणों गच्छेदकामां यदि कामतः । कृच्छ्रं चान्द्रयणं कुर्यादर्द्धमेव प्रमादतः ॥ अर्द्धमेत्र सकामाया तप्तकृच्छत । बार्द्धमई नृपादीनां दारेषु ब्राह्मणश्चरेत् ॥ एतद्वत चरेत्साई श्रोत्रियस्य परिग्रहे ।

1

श्रोत्रियश्च द्विगुणमनुक्तमर्द्धमेत्र च ॥

इति । अयमर्थः । ब्राह्मणस्य ब्राह्मण्यामकामायां कामतो गमने चान्द्रायण कृच्छ्रमिति चान्द्रायण विशेषण । तस्यामेवाक्रामतो गमने चान्द्रायणा सकामायां कामतो गमनेऽपि चान्द्रायणार्द्धमेव । इदमय्य- भ्यासे । सहगमने तु तप्तकृच्छमेव सर्वत्र ब्रह्मणस्य तत्रियवैश्यशूद्रस्त्रीगम- नेऽप्यर्द्धमेव चान्द्रायणम । रदं च श्रोत्रियस्याश्रोत्रियस्त्रीगमने तु चीन्द्रा- यणम् । श्रोत्रियस्य श्रोत्रियस्त्रीगमने तु सार्द्धं चान्द्रायणम् । श्रोत्रि- यस्य श्रोत्रियस्त्रीगमने चान्द्रायणद्वयम् । इदमपि गुप्तायामगुप्तायान्त्वर्द्ध- मेव चान्द्रायण सर्वत्रेति । शूद्रादिगमने तु विशेषमाह करवः ।

।

शूद्रदारान् गतो विप्रो प्रतिकृच्छ समाचरेत् ।

चान्द्रायण विशेो राज्ञः सम च ब्राह्मणं व्रतम् ॥

इति । शूद्रस्त्रीगमनेऽत्रातिकृच्छ चरेत् । विशो राजश्च दारान् गतो विप्रश्चान्द्रायण चरेत् । समं तुल्य चान्द्रायणमेच ब्राह्मणोगमन- सम्बन्धिव्रतमित्यर्थः । तदेतदत्यन्ताभ्यासे द्रष्टव्यम् । ब्राह्मणोठक्षत्रिया- दिगमने तु विशेषमाह । व्याघ्रः |

विप्रेणैव निविष्टाश्चच्चातुर्वण्यं प्रसूतयः ।

क्रमेण पादशो हीन व्रत तासु गतश्चरहे ||३००

पराशरस्मृतिः

[ अध्या० ११

इति । ब्राह्मणस्य ब्राह्मणीगमने कामाकामादिभेदेन यदुक्त व्रतं तदेव ब्राह्मगोठक्षत्रियादिगमनेऽाप पादहीन भवतीत्यर्थः । प्रातिनो- भ्येन गमने त्वाह सवर्त्तः ।

कथं चिद्वाह्मणों गच्छेत्तत्रिया वैश्य एव वा । गोमूत्र यावकाहारी मासार्द्धन विशुध्यति ॥ शूद्रस्तु ब्राह्मणों गत्वा कथ चित्काममोहितः । गोमूत्रयावकाहारोमासेनैकेन शुध्यति ॥

इति । मामश्चार्द्ध चेति मामा, तच्च प्रातिलोम्येन क्षत्रियवैश्ययेो जैयम् । तद्यथा तत्रियस्य ब्राह्मणोगमने मासा वैश्यस्य मासमिति । इदं चाकामविषय कथ चित्काममोहित इति विशेषाभिधानात् । कामतो गुरुतल्यप्रायश्चित्तमेव । माता यस्मादि तस्येति प्रचेतोलिङ्गात् । तच्च प्रातिलोम्यगुरुतल्प प्रायश्चित प्रस्तावे वसिष्ठवाक्योदाहरणेन प्रतिपा- दितम् । इद च सर्वमपि व्रतं गर्भानुत्पत्तौ । तदुत्पत्तौ प्रतिपदोक्तं चतुर्वि शतिमताभिहितमेव काये ।

ब्राह्मणोगमने कृच्छ गर्भे सान्तपन चरेत् ।

राजीगर्भे पराकः स्याद्विगर्भे तु त्र्यहादिकम् ॥ शूद्रगर्भे द्विनः कुर्यात्तदुच्चान्द्रायणव्रतम् । चाण्डाल्या गर्भमारोष्य गुरुतल्यत्रतं चरेद् ॥

इति । एतदतिरिकस्यने तु तत्तदेवद्विगुणं कार्यम् । तदाहोशनाः

गमने तु व्रतं यत्स्यानुर्भे तद्विगुणं भवेद् ।

दूति । एवं मानुव्यागमने प्रायश्चित्तमुक्तम् । इदानों पश्वादिगमने प्रायश्चित्तमाह ॥

पशुवेश्यादिगमने महिष्युष्टी कप तथा ॥

खरों च शुकरीं गत्वा प्राजापत्यं समाचरेत् ॥ १४ ॥ पशुरक्तातिरिक्ताश्वादिः सर्वः वेश्या वेशेोभृतिस्सा। जीवनमस्याःसा वेश्या पञ्चचूडाभिधाप्सरस्सन्ततिः समाननातेरुत्कृष्टनातेषी पुरुषादु-

विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्या सहिता

३०१

त्पना पुरुषसम्भोगवृत्तिब्राह्मण्यादीव स्वतन्त्रा जातिः स्कन्दपुराणोक्ता : आदिशब्दात्स्वैरिण्यादीनां ग्रहणम | आसा गमने महिष्युट्रकपोखरी शूकरीषु गत्वा यथोक्त प्राजापत्य कुर्यात् । यदाप्यत्र सव पशुसाधार-

येन प्राजापत्य उक्तस्तथापि शुनीगमनेऽतिकृच्छ्राज्ञेयः ।

तथा च चतुर्विंशतिमते ।

सर्वासा पशुजातीना गमने कृच्छमाचरेत् । शुनीं चैव द्विजो गत्वा प्रतिकृच्छ समाचरेत् ॥

।

इति । स्वैरिणीगमने शङ्खलिखितावाहतुः । स्वैरिण्यां वृषल्यां चावकीर्णः सचैलखात उदकुम्भ दद्याद्ब्राह्मणाय । वैश्यायां चतुर्थकाला- हारो ब्राह्मणान् भोजयेत् । चत्रियायाम् त्रिरात्रोपोषितो यवाढकं दयाद् । ब्राह्मण्या त्र्यहमुपोष्य घृतपात्रं दद्यादिति । बन्धकीगमने तु षभिंशन्मते प्रायश्चित्तमुक्तम् ।

ब्राह्मणों बन्धकीं गत्वा किचिदद्याद्विजातये । राजन्या तु धनुर्दद्याद्वैश्यां गत्वा तु चेलक्रम् ||

शूद्रां गत्वा तु वै विप्र उदकुम्भ द्विजातये । दिवसोपोषितो बास्याद्ददर्भाद्विप्राय भोजनम् ॥

इति । स्वैरिणी बन्धक्य लक्षणमुक्तं स्मृत्यन्तरे । चतुर्थे स्वैरियो प्रोक्ता पञ्चमे बन्धकी भवेदिति । व्यभिचार इति शेषः । यदापि वैश्यादीनां- मनुष्यावान्तरजातित्वान्मानुषोगमनप्रायश्चित्तप्रस्तावएव प्रायश्चित्ताभि- धानमुचितं । तथापि पुरुषविशेषा परियह साम्यात्पश्वादिभिः सहाभिधा- नम् । त एव इदमनवरुद्वासु तु परदारवदेवदोषमाह नारदः ।

7

स्वैरिण्यब्राह्मणी वेश्या दासी निष्कासिनी तथा ।

गम्य. स्युरानुलोम्येन स्त्रियो न प्रतिलोमतः ॥ श्रस्वव तु भुजिष्यासु दोषः स्यात्परदारवत् । गम्यास्वपि हि नापेादात्ताः परपरियहाः ॥

इति । निष्काशिनी स्वास्पनरुद्धा दासी । गम्यत्वाभिधानं तु दण्डाभावाभिप्रायेण । न तु प्रायश्विताभावमभिप्रेत्य तस्याः पत्यविधा-

३०२

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ११

नात् । भुजिष्या नियतपुरुषपरिगृहीताः । इद च गर्भानुत्पन्तौ । तत्र तु

कण्व ग्राह

प्रसूता यस्तु वैश्याया भैत्यभु ग्नियतेन्द्रियः । शत सहस्वमभ्यस्प सावित्रीमतिशुद्धताम् ॥ इति । श्रकामतोऽभ्यामे विशेषश्चतुर्विंशतिमते । मत्कृते तु यत्प्राक् त्रिगुण नलिभिर्दिन । मामाप्तञ्च गुया प्रोक्त परमासाद्दशधा भवेत् ॥ संवत्सरात्पञ्चदश यद्वाद्विशगुण भवेत् । ततोऽप्येवं विकल्पः स्याच्छातातपवचा यया ५

इति । कामतोऽभ्यासे त लागातिः ।

।

तु

अभ्यासेऽहर्गुणा वृद्धिमंासादवाग्विधीयते । ततो मासगुणा द्विवत्सवत्सरं भवेत् ॥

ततः सवत्सरगुणा यावत्पाप समाचरेत् ।

इति । अनेनैव न्यायेनानुक्तविशेषेषूपपात केष्वभ्यासे प्रायश्चित

महनीयम् ।

गोगमने विशेषमाह ।

गोगामी च त्रिरात्रेण गामेकां ब्राह्मणो ददत् ॥

गोगामी ब्राह्मणस्वरात्रमुपोष्य गुमेका दत्वा शुध्यति । मह- व्यादिगमने यदुक्तंप्राजापत्य तदभ्यासविषयम् ॥

इदानीं सहद्गमने विशेषमाह ॥

महिष्युष्टी खरीगामी त्वहोरात्रेण शुध्यति ॥ १५ ॥

महिष्युष्ट्रीखरीत्या अहोरात्रोपोषितः शुध्येदिति । वक्ष्यमाणप्रायश्चित्तनिमित्तानुत्पाद्वायें स्वोरक्षणमाह || अमरे समरे वापि दुर्भिक्षे वा जनदये ॥ बन्दिग्राहे भयात्तौ वा सदा स्वस्त्रीं निरीक्षयेत् ॥ १६ ॥

विद्वन्मनेाहराख्य व्याख्यासहिता

३०३

अमरो घाडा समरो युद्ध दुर्भिःक्षमशनाभावो जनतयो मारिका वन्दिग्राहो बलाद्दासीकरणं भयार्त्तिश्चोत्राजादितोयद्वःखं तस्मिन् पुरुषः स्वानिष्टमपरिहृत्यापि स्वस्त्री परिरक्षणमवहितः कुर्यात् । तथा च वसिष्ठः । श्रप्रमत्ता रक्षत तन्तुमेनमिति । निरीक्षयेदितिथिवा स्वयम शक्तोऽन्यद्वाराऽपि रक्षयेदित्युक्तम् ।

चण्डाल्यादिगमने पुंसः प्रायश्चित्तमभिहितम् । इदानों स्त्रीणा चण्डालादिगमने पञ्चभिः श्लोकैः प्रायश्चित्तमाह ॥

चण्डालैः सह सम्पर्क या नारी कुरुते ततः । विप्रान् दश वरान्कृत्वा स्वयं देोषं प्रकाशयेत् ॥ १७॥

या चातुर्वण्यस्त्री चण्डालैः सह संपर्क व्यवाय कुरुते । ततो हेतोर्दश विप्रान् वरान् चातुर्वेझेत्यायुक्त गुणमम्पन्नान् पर्षद कृत्वा स्वयमेव स्वकीय दोषं पर्षद्वचिणादानादिपूर्वक प्रकाशयेत् । चण्डालै- रितिबहुवचन स्वसमानधर्मश्वपचाद्यभिप्रायेण । तथाहांगिराः ।

चण्डालः श्वपचः क्षत्ता सतो वैदेहकस्तथा । मागधायोगवा चैव सप्तैतेंत्यावसायिनः ।

दूति । अत एव ऋष्यशृङ्गः । सपृक्तास्यादथान्यैर्ये त्यांत्ययहणमेव

कृतवान् ।

तेन रजकश्चर्मकारश्च नटो बुरुड एव च ।

के मेदभिल्लाश्न सबैते त्वन्त्यजाः स्मृताः ॥ इत्यापस्तवोक्तानामष्यत्यानामग्रहण सिद्धम् । दशावरानिति पाठे

दश अवरा येऽल्पास्तानित्यर्थः । पर्षद दोषप्रकाशनस्य सामान्यतः प्राप्ता- वपि स्वयं दोष प्रकाशयेदिति पुनर्विधानमप्रकाशस्याप्यस्य दोषस्य रहस्य प्रायश्चित्तापवादेन पर्षदुपदिष्टप्राश्चितप्राप्त्यर्थं ।

तदेवाह ||

आकण्ठसंमिते कूपे गोमयेोदककर्दमे ॥

तत्र स्थित्वा निराहारा त्वहोरात्रेण निष्क्रमेत् ॥ १८ ॥

३०४

पराशर स्मृतिः

[ अध्या० ११

कण्ठप्रमाणं कूपं गत्वा सोदकेन गोमयेन समापूर्य तत्रैकमहोरात्रं

निराहारा स्थित्वा परशुचिष्क्रमेत् ।

किन्न

|

सशिखं पवनं कृत्वा भुञ्जीयाद्यावकादनम् । त्रिरात्रमुपवासित्वा त्वेकराचं जले वसेत् ॥ १९ ॥

॥

गोमयोदककूपान्निर्गत्य मशिव पवन कृत्वा यावकौदन यवमयं चरुं द्वितीयेऽहनि भुक्का अनन्तर त्रिरात्रमुपोष्य पष्टेऽहोरात्र ग्राकण्ठ नले वसेत् । यद्यपि ॥

तथापि ।

इति ।

शिखा यज्ञोपवीतं च कुशा मौनं तथैव च ।

वेदाध्ययनभैक्ष्य च स्त्रीशूद्र पतनानि षड् ॥

इति स्मृत्यन्तरे स्त्रोणा शिखा निषेधात्सशिखमिति नोपपदाते

सर्वान्केशान्समुद्धृत्य छेदयेदङ्गुनद्वयम् ॥

इति विशेषविहितस्त्रीवपनापवादेन समूलकेशवपनमत्रानेनोच्यत

किञ्च ॥

शङ्खपुष्पीलतामूलं पत्रं वा कुसुमं फलम् 1 सुवणं पञ्चगव्यं च काथयित्वा पिबेज्जलम् ॥ २० ॥ सप्तमेऽहनि जलाचिर्गत्य शङ्खपुष्पीलताया मूलपत्रपुष्पफलाना- मयतमं सुवणां पञ्चगव्यं चैकत्र नले कार्यायत्या तज्जलं पिबेत् ।

किञ्च ॥

एकभुक्तं चरेत्पश्चाद्यावत्पुष्पवती भवेत् ।

व्रतं चरति तद्यावत्तावत्संवसेत बहिः ॥ २१ ॥

ततोऽष्टमदिनमारभ्य यावदृतुदर्शनमेकभुक्तं चरेत् । यावदुक्तं व्रतं समाप्नोति । तावत्सा बहिरेव तिष्ठेच गृहे सम्य्यवहर्वेदति ।

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता

उक्त सोत्तराङ्गमाह ।

३०५

प्रायश्चित्ते ततश्चीर्णे कुर्याद् ब्राह्मणभोजनम् । गोद्वयं दक्षिणां दद्याच्छुद्धिं पाराशरो ऽब्रवीत् ॥२२॥

यथेोक्तप्रायश्चित्ताचरणानन्तरं द्वौ ब्राह्मण भोजयित्वा ताभ्या- मेकैकां गामेवं गोद्वयं दक्षिणां दद्यादिमां शुद्धि वृद्धपराशरोऽत्रवीदिति । तदेतत्सप्तरात्रसाध्यं व्रतम् । स्मृत्यन्तरे त्विदमेव नवरात्रसाध्यं व्रत-

मुक्तम् ।

चण्डालेन त सम्पक्कै यदि गत्कथंचन । सशिख वपनं कृत्वा भुज्जीयाद्यावकादनम् ॥ त्रिरात्रमुपवासः स्यादेकराचं जले वसेत् । आत्मना संमिते कूपे गोमयेोदककर्दमे || तत्र स्थित्वा निराहारा त्रिरात्रं तु ततः क्षिपेत् । शङ्खपुष्पीलतामूलं पत्र वा कुसुमं फलम् ॥ तीरे सुवर्णसमिश्रं क्वाथयित्वा ततः पिबेत् । एकभुक्तं चरेत्पश्चाद्यावत्पुष्पवती भवेत् ॥ बहिस्ताबच्च निवसेयावच्चरति सा व्रतम् । प्रायश्चित्ते ततश्चीर्णे कुर्याद् ब्राह्मणभोजनम् ॥ गोद्वय दक्षिणां दव्याच्छुद्धिं स्वायंभुवोऽब्रवीद् । इति । कथंचनेतिवचनादिदमकामविषयमुक्तम् ।

इदानों कामतो गमने प्रायश्चित्तमाह ।

चातुर्वएर्यस्य नारीणां कृछ्रं चान्द्रायणव्रतम् ॥ यथा भूमिस्तथा नारी तस्मात्तां न तु दूषयेत् ॥ २३॥ चातुर्वर्ण्यस्त्रीणां कामतश्च

श्चित्तं व्रतं शोधकं भवति ।

P

सम्पर्के चान्द्रायणं कृलू प्राय-

वः ।

चण्डालं पुल्कस लेह श्वपाक पतितं तथा ।

एतान् गत्वा स्त्रियः श्रेष्ठाः कुर्युरवान्द्रायणं परम् ॥

२१

३०६

पराशर स्मृतिः ।

[ अध्या० १०

इति । यदाप्यत्र कामत इति नोपात्तं तथापि पूर्वस्याकाम बिषयत्वेनेदं कामविषये पर्यवस्यति प्रायश्चित्ताधिक्यात् ।

ननु

चतस्रस्तु परित्याज्याः शिष्यगी गुरुगा च था । पतिनी च विशेषेण बुद्धितोपगता च या ॥

7

इति । जुङ्गितपद्रोपात्तप्रतिलोमगते स्त्रीणां वसिष्ठेन हीनवर्णोप- भुक्ता या स्याज्या बध्यापि वा भवेदिति वर्णेभ्यो होना हीनवर्णश्चण्डा- लस्सगमने बृहस्पतिना च त्याग एवोक्तस्तत्कथ तत्रापि व्रताभिधान- मित्यत श्राह । यथा चण्डालाद्युपभुक्ताया भूमेर्यथेाक्त शुध्यनन्तरमुपादान- मेव न तु परित्यागः । तथा चण्डालाद्युपभुक्ताया अपि स्त्रिया यथेा- प्रायश्चित्ताचरणानन्तरं स्वीकार एव तस्मात्ता न दूषयेच परित्यजेदिति कामतो भोजनव्यवायास्यत्यन्त सम्पर्क तु मरणान्तिकमेव | सदाहोशनाः ।

अन्त्यजेन सम्पर्क भोजने मैथुने कृते ।

तु

प्रविशेत्सम्प्रदीप्तेनौ मृत्युना सा विशुध्यति ॥

इति । अत एव मरणान्त प्रायश्चित्तमचिकीर्षन्त्या वासिष्ठ- त्यागो वार्हस्पत्यो वधो वा योजनीयस्तेन कामतः सहद्गमने चान्द्रायणं विदधता मूलवाक्येनापि न विरोध इति । सगर्भीयाश्चण्डालादिव्य- वाये विशेषमाह ऋष्प शृङ्गः ।

अन्तर्वत्र तु युवतिः संपृक्ता वान्त्ययोनिना । प्रायश्चित्तं न सा कुर्याद्यावदर्भे न निःसृतः ॥ न प्रचारं गृहे कुर्याच बाङ्गेषु प्रसाधमम् । न शयीत सम भत्री न च भुजीत बांधवैः ॥ प्रायश्चित्तं गते गर्भे विधि सत्वादिकं चरेत् । हिरण्यमथवा धेनुं दद्याद्विप्राय दक्षिणाम् ॥ इति । इदानों बन्दीकृतायाश्चण्डालादिसंपर्क प्रयश्चितमाह । वन्दिग्राहेण भुक्ताया हत्वा वध्वा बलाद्भयाद् ॥ कृत्वा सान्तपनं कृछ्र शुध्येत्पाराशरोऽब्रवीत् ॥ २४ ॥

विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता

३००

वन्दियाहो वन्दीकरण तेन बलाद्रज्यादिभिर्वध्य कशादिभि हत्वा वा भयाद् ल्पब्लोपे पञ्चमीविधानात् भयमुत्पाव्य या स्त्री पूर्वानुषङ्गा चातुवपर्यसम्बधिनी उत्तरानुषङ्गात्पापकर्मभिश्च वहालाो का सा सान्तपन कृच्छ शायश्चित्त वक्ष्यमाणलक्षणं कृत्वा शुभेदिति वृद्धपरा- शरोऽब्रवात्। इदं तु द्विरभ्यासे । सकृद्गमनेऽये प्राजापत्यविधानाता न च द्वाहसाध्यस्य सान्तपनस्य प्राजापत्यात् न्यूनत्वेनाभ्यासविषयत्वम- युक्तमिति शङ्कनीयम् । सप्ताहसाध्यस्यात्र विवचितत्वात् । तथा च त्रिरात्रोपवासवतः प्राजापत्यात्सप्ताहोपवासात्मक स्यास्य पञ्चगव्याशन- क्लेशेनाधिकत्वात् । यद्यपि शुध्येदिति सामान्यतोऽभिहितम् । तथापि परलोकशुद्धिरेवात्र विवक्षिता न संग्रहः । बलात्कारादिदुष्ट स्त्रीसंयहो विधिचोदित इति कलित्रयस्मरणात् । अत एव बृहस्पतिः ।

अनिच्छन्ती तु भुक्ता या गुप्तां ता कारयेद्गृहे । मलिनाङ्गोमधःशय्या पिण्डमात्रोपजीविनीम् ।

कारयेविष्कृति कृच्छ्रं पराक वा ऽसमङ्गताम् ।

|

1

इति । श्रयमर्थः । सममतिहीन चण्डालादिकममिच्छन्तों सकृ- द्वतां स्त्रीं कुच्छ द्विर्गतां पराकं वा कारयेत् । परन्तु स्वगृह एव गुप्तां बासो गृहान्तिके देय इति स्मरणादिति । पराकसान्तपनयोस्तु समान- क्लेशत्वादेकविषयत्वमेव ।

तत्र सकृत्सम्पर्के प्रायश्चित्तमाह ।

सकृद्भुक्ता तु या नारी नेच्छन्ती पापकर्मभिः ॥ प्राजापत्येन शुध्येत ऋतुप्रस्रवणेन च ॥ २५ ॥

पापकर्ममिश्चण्डालादिभिरनिच्छन्ती बन्दोॠतिबन्धनताडनादिना

बलात्सकृद्भुक्ता या नारी चातुर्वण्यस्त्री सा यथोक्तेन प्राजापत्येन चतु. दर्शनेंन च शुध्येदिति । तदाह सबसेः ।

बलाल मथ्य भुक्ता चेद्दह्यमानेन चेतसा ।

प्राजापत्येन शुद्धः स्यात्तत् तस्याः पावनं परम् ॥

३०८

पराशर स्मृति:

इति । अव विषये सवर्णसम्पर्के ऋष्यशृङ्गः ।

• [ अध्या० १०

बलेन कामिता नारी सवर्णेन कथं चन । प्रायश्चित्त त्रिरात्र वे तस्याः शुध्यर्थमादिशेद् ||

इति । अन्यत्र तु स्त्रीणामकामतः प्रातिलेाम्येन व्यवाये संवर्त्तः ।

ब्राह्मण्यां कामतो गच्छेत क्षत्रियो वैश्य एव वा । गोमूत्र याव कैम सात्तदाच्च विशुध्यति ॥ ब्राह्मरायाः शूद्रसपर्के कथं चित्समुपागते।

चान्द्रायणेन शुद्धिः स्यात्तत्तस्याः पावन परम् ॥

इति । क्षत्रियसङ्गमेऽर्द्धमासं वैश्यसङ्गमे मासमिति द्रष्टव्यम् । यदेव ब्राह्मराया: चत्रियसङ्गमे तदेव क्षत्रियाया वैश्यसङ्गमे यदेव ब्राह्मण्या वैश्यसङ्गमे तदेव क्षत्रियाया: शूद्रसङ्गम इत्याद्यूह्यम् । एकान्तरत्वस्य साम्याद्रुतान्तराश्रवणाच्च । कामतस्तु बृहत्प्रचेताः ।

विप्रा शूद्रेण संपृक्ता न चेत्तस्मात्प्रसूयते ।

1

प्रायश्चित्त स्मृत तस्याः कृच्छ चान्द्रायणान्त्रयम् ॥ चान्द्रायणे द्वे कृच्छश्च विप्राया वैश्यसङ्गमे । कृच्छ्रचान्द्रायणे स्याना तस्याः चत्रियसङ्गमे ॥ क्षत्रिया शूद्रसपर्क कृच्छ चान्द्रायणद्वयम् । चान्द्रायण सकृच्छ्र तु चरेद्वैश्येन सङ्गता ॥ शूद्र गत्वा चरेद्वैश्या कृच्छे चान्द्रायणान्तरम् । इति । श्रानुलोम्येन व्यवाये तु विशेषमाह स एव । श्रानुलोम्येन कुर्वीत कृच्छ पादावरोपितम् ॥

इति । चत्रियावैश्यशूद्राणां ब्राह्मणगमने त्रिपादार्द्धपादकृच्छ्राः क्रमेण भवन्ति । वैश्यशूद्रयोः क्षत्रियगमने त्रिपादार्द्धकृच्छ्रा बित्याह्यम् । सवर्णव्यवाये तु पुरुषोक्तमेव प्रायश्चित्तम्। तदाह वृहस्पतिः ।

यत्पुंसः परदारेषु समानेषु व्रतं स्मृतम् । व्यभिचाराच्च भर्तुः स्त्री तदशेषं समाचरेद्

विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता

३०६

इति । तदेतेषु सवर्णीनुलोमप्रतिलोमव्यवायेषु त्रिष्वपि विलक्षण प्रायश्चित्तमुक्तं षत्रिशन्मते । ब्राह्मणी क्षत्रियवैश्यसेवायामतिकृच्छ्रकृ- स्वातिकृच्छ्रौ चरेत् । क्षत्रिययोषितो ब्राह्मणराजन्यवैश्यसेवायां कृच्छ्र- पादः कृच्छ्रार्द्धप्राजापत्यं च शूद्रायां शूद्रसेवने प्राजापत्य ब्राह्मणराज- न्यवैश्यसेवायामहोरात्रं त्रिरात्र कृच्छ्रार्द्धमिति । सगर्भाया व्यभिचारे- स्मृत्यन्तरे विशेषः ।

अन्तर्वनी तु या नारी समेताक्रम्य कामिभिः । प्रायश्चित न सा कुर्याद्यावद्गर्भेौ न निःसृतः ॥ जाते गर्भे व्रत पश्चात्कुर्यान्मास तु यावकम् ।

न गर्भदोषस्तत्रास्ति सस्कार्यः स यथाविधि ॥ इति ।

ननु वन्दीकृतायाश्चण्डालस पर्कवत्सुरापानमपि सम्भवति । तत्र किं कार्यमित्यत आह ।

पतत्यर्द्ध शरीरस्य यस्य भार्या सुरां पिबेत् ॥ पतितार्द्धशरीरस्य निष्कृतिर्न विधीयते ॥ २६ ॥ -

चातुर्वण्यस्येत्यनुवृत्तावपि तस्माद्वाह्मणराजन्यैो वैश्यश्च न सुरां. पिवेदिति त्रैवर्णिकस्यैव निषेधश्रवणादाच्छब्देन परामर्शः । तथा च यस्य त्रैवर्णिकस्य ‘भायी सज्ञातीया, विजातीयायाः कलावभावात्, सुरा स्वम्व- निषिद्धां वक्ष्यमाणलक्षणां पिबति । तस्य शरीरस्यार्द्धं भार्यरूप पतति । भायाया अर्द्धशरीरत्वं श्रुतिसिद्धम् । अर्द्ध वा एष आत्मनो वत्पत्नीति | नन्विदं नारम्भणीयं सामान्यत एव

ब्रह्महत्या सुरापानं स्तेयं गुर्वङ्गनागमः ।

महान्ति पातकान्याहुः ससगंश्चापि तैः सह ॥

इत्यादिना सुरापानस्य पातकत्वस्मरणात् । न च तस्मा- द्वाह्मणराजन्यो वैश्यश्च न सुरां पिबेदित्यादिनिषेधेषु पुंस्त्वश्रवण स्त्रीणा तित्याप्राप्राविदमारभ्यते इति वाच्यम् । पुस्त्वस्योंदृश्यगतत्वेन यहै-३१०

पराशरस्मृतिः ।

[ अध्या० १०

कत्ववदविवचितत्वात् । सुरापाननिषेधोऽयं जात्याश्रय इति स्थितिरिति स्मरणेनाहत्य जात्याश्रयताबोधनाश्चेति चेत् । मैवम् । श्रात्यन्ति कपातित्यविधानायेदमारभ्यत इति ब्रूमः । पतितं च तदर्द्धशरीरं चति पतितार्द्धशरीर तस्य भायरूपस्य निष्कृतिर्व्रतरूपप्रायश्चित्तानुष्ठानेन व्यव हार्यतासिद्धिर्न विद्यत इति । अत एव सुरापी व्याधिता चाधिवेसव्ये. त्यादाधिवेदनस्मरणमपि तस्याः दृष्टार्थत्वेन युज्यते । तथा मापस्त्रीनिषे. वणमपि पुस उपपातक संगच्छते। तच्च कृतप्रायश्चित्ताया एवं निषेषण नत्व कृतप्रायश्वितायाः । तथात्वे यौनसवधस्य सदाः पातकत्वेन महापातकं स्यात् । न चेदमप्रायश्चिसापवादेन संपूर्णप्रायश्चित्तविधान परमिति वाच्यम् । तस्यापदार्थस्वादवाक्यार्थत्वाच्च । नापि स्त्रीकृतेन सुरापानेन पुरुषस्यैव पातित्यमनेनोच्यते वचनानस्यात्, यस्य भार्येति पुंसम्बन्ध पुरस्कर- याच्च । अन्यथा या सुरा पिबेत्सा पततीत्येवाच्यं तेति मन्तव्यम् । शास्त्रफलं प्रयोक्तरीति न्यायविरोधात् । किञ्च स्वकृते ऽपराधे प्रायश्चितेन शुद्धिर्भीयां. कृतापराधे न च निष्कृत्यभाव दूत महदेव वैषम्यमनन्तरोक्त प्रातपनप्रायश्वि- तासगतिश्चेत्यास्सा तावत् । तस्माद्विजातिभार्याया निषिद्धसुरापाने न व्यवहार्यता प्रायश्वित्तेन तु परलोक शुद्धिर्भवतीति वचनान्तरसामर्थमंद- वगम्यत इति । ननु पतितार्बुशरीरस्येत्यच बहुव्रीहेपि सम्भवात्यत्युः प्रायश्चित्ताभाव एव कुतो नेष्यत इत्यत आह ।

गायत्री जपमानस्तु कहूं सांतपनं चरेत् ।

सुरापभार्यः पुमान् गायत्री जपमानो वक्ष्यमाणलक्षणं सांतपनं कुर्यात् । क्षपमान इतिवर्तमानार्थप्रत्ययप्रयोगाच्याबद्वतानुष्ठानं जबानुवृत्तिः सिध्यति ।

सांतपनलक्षणग्राह ॥

गोमूत्र गोमयं वीरं दघि सर्पिः कुशोदकम् ॥ एकरात्रोपवासश्च कृच्छ्रं सांतपनं स्मृतम् ॥ २७ ॥

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्या सहिता

३११

समासान्तर्गतस्याप्ये करा त्रशब्दस्य वुध्यविद्दिवस्य गोमूत्रादिभिः

प्रत्येकं समुदितैश्व समन्वयेन सप्तरात्र गोमयं वीरं दधि सर्पिः कुशो-

कदम् ।

एकैकं प्रत्यहं पीत्वा त्वहोरात्रमभोजनम् ।

कुछ सातपनं नाम सर्वपापप्रणाशनम् ॥ इति । द्विरात्रमाह याज्ञवल्क्यः ।

गोमूत्र गोमयं चोरं दधि सर्पिः कुशोदकम् ।

प्राश्यापरे तूपवसेत्कृक्कू सांतपन चरन् ॥

इति । तदनयाः कन्पयोर्यथायोगं विनियोगो द्रष्टव्यः ।

नन्वेवमस्तु व्यभिचारे प्रायश्चित्त गर्भात्पत्तौ तु कथमित्यतश्राह । जारेण जनयेद्गर्भ मृते व्यक्त गतं पता ॥ तां त्यजेदपरे राष्ट्रे पतितां पापकरिणीम् ॥ २८ ॥

या त्रैवर्णिकस्त्री पत्या मृते प्रेते व्यक्त प्रत्यचे गते परोक्षे वा चारेण शूद्रेण निहितं गर्भं जनयेत्पूर्णकाले प्रजनयेत्तां पापकारिणीं पापा- चरणशीलामत एव पापाभ्यासात्पतिता स्वराष्ट्रादुत्सार्य परराष्ट्र त्यजेत् । तथा च वसिष्ठः ।

ब्राह्मणक्षत्रियविशां भार्याः शूद्रेण संगताः ।

अप्रजाता विशुध्यन्ति प्रायश्चित्तेन नेतराः ॥

इति । शूद्रेणेतिवचनादन्यगर्भेौत्पत्तौ जनयेदिति वचनाच्च शूद्र- गर्भस्याप्यन्तराविनाशे वा न त्याग इत्युक्तम् । तथा चतुर्विंशतिमते विगर्भे पराकः स्यात् क्षत्रियस्य तथैन्दवम् ।

ऐन्दवञ्च पराकश्च वैश्यस्याकामकारतः ॥ शूद्रगर्भ भवेत्त्यागश्चण्डाला जायते यतः । गर्भस्वावे धातुदे। वैश्वरेच्चान्द्रायणत्रयम् ॥

इति । ननु

स्त्रीणां नास्ति परित्यागो ब्रह्महत्यादिभिर्विना । तचापि गृहमध्ये तु प्रायश्चित्तानि कारयेत् ।

३१२

पराशरस्मृतिः ।

परित्यक्ता चरेत्पाश्वं बहुधा वापि किंचन ।

॥

तत्पापं शतधा भूत्वा बान्धवाननुगच्छति ||

[ अध्या० १०

इति तत्रैव स्त्रीणामात्यन्तिकपरित्यागे दोष उक्तस्तत्कथमुच्यते तां त्यजेदपरे राष्ट्र इति । सत्यम् । प्रायश्चित्तार्हत्वे सति परित्यागस्या न्याय्यत्वात् । प्रायश्चित्तादि कारयेदिति स्मरणात् । तदभावे तु ससर्गेन- वृत्तये तदल्पानुज्ञानात् । सचेोपपादित एव प्रायश्चित्तेन नेतरा इति ।

त्रात एव ।

चतस्त्र एवं संत्याज्य पतने सत्यपि स्त्रियाः । श्वपाकोपहता या तु भर्तृघ्नी पितृपुत्रगा ॥ इति तचैव क्वचित्त्यागोऽभ्यनुज्ञायते । एत्तेन चतस्रस्तु परित्याज्याः शिष्यगा गुरुगा च या । पतिनी च विशेषेण नुंगितोपगता च या ॥ इति वासिष्ठमपि वाक्यं स्पष्टीकृतम् ।

नन्वेवमस्तु गर्भितव्यभिचारायाम्, शङ्कितव्यभिचारायां तु कथ-

मित्यत ग्राह ।

ब्राह्मणी तु यदागच्छेत्परपुंसा समन्विता ॥

सा तु नष्टा विनिर्दिष्टा न तस्या गमनं पुनः ॥ २९ ॥

रक्षेत्कन्या पिता विनां पतिः पुत्रास्तु वार्द्धके ।

अभावे ज्ञातयस्तेषां न स्वातन्व्य क्वचित्स्त्रियाः ॥

इत्यादयुक्तरक्षकातिरिक्तः पुमान्यरत्वेन विवक्षितस्तेन पुंसा सम- न्विता प्रोत्यतिशयझोत कहास्यादिव्यवहारपुरस्सरं सम्यगन्विता ब्राह्मणी यदा दशाहाधिकं कालं गृहान्तरं च यामान्तरं देशान्तरं वा गछेत्सा नष्टेति पूर्वैर्विनिर्दिष्टा तस्याः पुनर्गमनं ज्ञातिषु प्रवेशो नास्तीति ।

किंच ।

कामान्मोहाच या गछेत्यक्का बन्धून्सुतान्पतिम् ॥ सापि नष्ठा परे लोके मानुषेषु विशेषतः ॥ ३० ॥

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता

३१३

स्त्रीणां यस्या यस्यामवस्याया यो यो रक्षक उक्तो यथा तारुण्य प्रतिवार्द्धके पुत्रा उभयाभावे ज्ञातयस्तस्यां तस्यामवस्थायां कामात्स्वा तन्त्र्यान्मोहात्स्त्री धर्मपरिज्ञानाच्च त तं त्यक्का या दशाहाधिक काल- मन्यत्र गछेत्सापि शास्त्रोल्लघनजनितप्रत्यवायात्परलोके नष्टा नरकभाग्भ- वति । कथं चित्तनिवृत्तावपि मानुषेषु स्वबन्धुषु प्रवेशाभावाद्विशेषतो नष्टा भवतीति । पितृपरित्यागापरिगणनन्तु कैौमारे कामचारप्राबल्याद्दोषा- भावमभिप्रेत्येति ।

उक्तार्थस्य कचिदपवादमाह ।

मदमोहमता नारी क्रोधाद्दण्डादिताडिता ॥ अद्वितीयगता चैव पुनरागमनं भवेत् ॥ ३१ ॥

मदः

पत्यादितिरस्कारजनकविरागामिमानातिशयस्तेन मोहः

पत्यादिशुश्रूषायाः परधर्मत्वज्ञानविरहस्तेन वातीत्यागता आक्रान्ता स्त्रीपत्यादिभिः शिक्षार्थं दण्डादिना ताडिता सती क्रोधाद्यपि परपुरुष- समन्वयव्यतिरेकेणाद्वितीया एकाकिन्येव क्वापि गता तथापि स्वर्वन्धुषु पुनरागमनं भवेत्प्राप्नुयादिति ताडनमधिवेदनस्याप्युपलक्षणम् ।

तथा च मनुः ।

अधिविचा तु या नारीनिर्गच्छेदुषिता गृहात् ।

सा सदयः सविरोधव्या त्याच्या वा कुलसत्रिधा ।

इति । रुषितायाः कथ चिदनुनयासभवे कुलसत्रिधैौ बन्धुमध्ये त्याज्या स्याप्येतियावत् । दृद च समानन्यायत्वात्प्रकृतेऽपि द्रष्टव्यम् ।

पुनरागमने कालावधिमाह ।

दशमे तु दिने प्राप्ते प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥

दशाहं न त्यजेन्नारीं त्यजन्नष्टमृतां तथा ॥ ३२ ॥

या arisar सतो बहिर्निर्गता तथा दशमेऽपि दिने स्वकीये गृहे माते सति तस्या अनिर्णीते व्यभिचारे शङ्कामात्रेण प्रायश्चित्त न

३१४

पराशरस्मृतिः

[ अध्या० १०

भवति । निर्णीते तु तत्रापि भवत्येव । अत एव तादृशीं नारों दशाहपर्यन्तं न त्यजेत्र व्यवहारं परिहरेत्तथा सत्यपि तां त्यजन्रष्टो भवतीति । अनेन दशाहादूर्ध्वम निर्णीतेऽपि व्यभिचारे शङ्कामात्रेणापि प्रायश्चित्तं त्यागो वा भवत्येवेति गम्यते । यदाप्य भयत्रापि शङ्का समानैव तथापि दशाहान्तर्व- चनात्प्रायश्चित्ताभावः । परपुरुषसमन्वयेन स्वातन्त्र्येण वा गमने तु दशाहमध्ये अनिर्णीतेऽपि व्यभिचारे प्रायश्चित्त भवति । ऊर्ध्वमसंग्राह्यता, प्रतिपादनात् ।

नन्यसामपिभत्तादिश्चेत्संशृहाति तदा कथमित्यत्त ग्राह ।

भर्त्ता चैव चरेत्कृचं कृछाई चैव बांधवाः ॥ तेषां भुक्का च पोरवा च अहेरात्रेण शुध्यति ॥ ३३ ॥ या परपुरुष समन्वयेन स्वातन्त्र निर्गता सा दशाहान्तः प्राय श्चित्तमकारयित्वा तदूर्ध्वं कारयित्वापि वा संग्रहन् भती तत्रैव बांधवाः पितृश्वशुरादयोऽर्द्धक चरेयुः । यः पुनरकृतप्राय श्चिताना मन्त्रादीनां रहे भुङ्क्ते पिबति वा सोऽप्यहोरात्रोपवासेन शुध्य- तीति ।

चरेत

नन्वस्तु परपुरुषसमन्वितायास्त्यागः क्रोधनिर्गतायास्तु स कथ- मित्यत आह ।

ब्राह्मणी तु यदा गच्छेत् परपुंसा विवर्जिता ॥ गत्वा पुंसां शतं याति त्यजेयुस्तान्तु गोत्रिषः ॥३४॥ यद्यपि ब्राम्हणी क्रोधादिना परपुंसा विवर्जितैव गच्छति तथा प्येकाकिनी गत्वा पुंसां शंतमपि याति वाधकाभावादिति मत्वा गोजिया बांधवास्ता तादृशों त्यजेयुरेवेति ।

तादृश्या: प्रवेशे गृहस्याप्यशुद्धिमाह ।

।

पुंसो यदि गृहं गछेत्तदाऽशुद्धं गृहं भवेत् ॥ पितृमातृगृहं यच जारस्यैव तु तद्गृहम् ॥ ३५ ॥

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता

३१५

सेयं दुर्ब्राह्मणी यदि पुंसः स्वपत्युर्गृहं पितृमातृगृहं बारस्यैव वा गृहं यच्चान्यदपि गछेत्तदा तस्य कस्यापि गृहमशुद्धमप्रयतं भवेत् ॥

नन्वेवमप्रायत्ये तच्छुद्धिः कथ स्यादित्यत आह । उल्लिख्य तद्गृहं पश्चात्पञ्चगव्येन सेचयेत् ॥

त्यजेञ्च मृन्मयं पात्र वस्त्रकाष्ठाँश्च शोधयेत् ॥३६॥ यस्मिन् गृहे सा ब्राह्मणी प्रविष्टा तद्गृहं सभूमिभित्युल्लिख्य पश्चात्पञ्चगव्येन सेचयेत् । तत्र स्थितं च समृन्मयं पात्रमखिल त्यजेद्, वस काष्ठं च द्रव्यशुध्युक्तप्रकारेण शोधयेत् ।

संभारान् शोषयेत्सर्वान्गो केशैश्च फलोद्भवान् ॥ ताम्राणि पञ्चगव्येन कांस्यानि दश भस्मभिः ||३७||

संभारान् मुसलोलूखलादीन् द्रव्यशुध्युक्तप्रकारेणैव शोधयेत् । फला- द्ववान् नारिकेलादिफलनिर्मितान् पात्रविशेषांश्च गोबालेर्मार्जयेत् । ताम्रपात्राणि पञ्चगव्येन कांस्यपात्राणि दशवारमावर्तितैर्भम्मभिश्च शेोधयेत् ।

किंच |

प्रायश्चित्तं चरेद्विप्रो ब्राह्मणैरुपपादितम् || गोदयं दक्षिणां दद्यात्प्राजापत्यद्वयं चरेत् ॥ ३८ ॥ गृहस्वामी विप्रः पर्षचियोजितैर्ब्रह्म सैरुपपादितमुदिष्ट प्राय- शिवस चरेत् । न स्वत एव ज्ञात्वा चनेन रहस्यत्वेप्यस्य पर्षदुपदेशेोङ्ग- मित्युक्तम् । तच्च प्राजापत्यद्वयं कृत्वा गोदुषं दक्षिणां दर्शादिति ॥

किंव ।

इतरेषामहोरात्र पचगव्यं च शेोधनम् ॥ ३६ ॥ अन्येषां तद्गृहवासिनामहोरात्रोपवासेन पञ्चगव्यप्राशनेन व शुद्धिरिति ।

३१६

पराशर स्मृति:

[ अध्या० १०

एवं ब्राह्मणशुद्धिमुक्का चत्रियादिशुद्धिमाह || उपवासैर्व्रतैः पुण्यैः स्नानसंध्याचनादिभिः ॥ जपहोमदद्यादानैः शुध्यन्ते ब्राह्मणादयः ॥ ४० ॥

ब्राह्मण आदी येषा ते ब्राह्मणादयः क्षत्रियवैश्यशूद्राः उपवासा- दिभिर्यथायथमनुष्ठितैः शुध्यन्ति । तदयाथा उपवासैरशनत्यागैर्व्रतैरेक- भुक्तादिभिः पुण्यैस्तीर्थादिगमनैः शूद्रः शुध्यति । खान महानयादौ सन्ध्या सध्यामठादी अर्चन विष्णु शिवादीनां श्रादिशब्दाद्वाह्मणभोजनं चेत्येतै- वैश्यः शुध्यति । जपो गायत्र्याः, होमस्तिलैः, दया दीनेषु, दानं गवादेस्तैः क्षत्रियः शुध्यतीति ।

यदुक संभारान् शोधयेदिति । तस्य कचिदपवादमाह । आकाशं वायुरग्निश्च मेध्यं भूमिगतं जलम् || न दुष्यन्ति च दर्भाश्च यज्ञेषु चमसा यथा ॥ ४१ ॥ आकाशं रिक्तभाण्ड वायुस्तत्साधनं व्यजनभस्वादिश्रन्यथा शुध्युक्ते प्र- कारापवादानर्थक्यात् । अग्निर्महानसादिसस्यो भूमिगत जलं कूपवाप्यादि- स्यवारि कुशाश्चत्येतदुब्राह्मणसर्पवत्यपि गृहे विद्यमाना न दुष्यन्ति । यथा यज्ञेषु खेोच्छिष्टा अपि चमसा न दुष्यन्तीति ।

यतस्त्व विश्वस्मिन्नखिलमपि भूतं तृणमित

स्वत मेरुं कृत्वा निवससि मवाच्युत दूव ॥ तदेका विज्ञप्तिं कलय भगवन्रच्युतमनाः

स्वनामान्तः स्वान्त मफलय ममाप्यच्युत इति ॥१n

धर्माधिकारिकुल कैरवकाननेन्दुः

श्रीरामपण्डितसुतेन विनायकेन ॥

व्याख्यात एष दशमोऽपि पराशरस्या-

ध्यायः स्मृतावनुपगम्य गमे विशुध्यै ॥ १ ॥

इति श्रधर्माधिकारिरामपण्डितात्मजनन्द पण्डितापरनामधेयवि-

नायकपण्डितकृती पराशरस्मृतिविवृत विद्वन्मनोहराया दशमोऽध्यायः ॥

श्रीगणेशायनमः ॥

पिवन्तमद्गञ्चल पुटैर्मुखेन्दोः सुधाम् श्रियः श्रितनिजेोरस: स्मितमषात् श्रवन्तीं मुखात् ॥ स्फुटं तदुदितारुणच्छषिभिशेषदुन्मीलित्तै-

र्जनार्दनमुपास्महे स्मरमहे महेच्छाकुलम् ॥ १ ॥ धर्माधिकारिकुल कैरव काननेन्दु श्रीराम पण्डितसुतेन विनायकेन ॥ एकादश विवरण क्रियतेऽधुनात्राध्याये पराशरकृताबपभक्ष्यशुध्यै ॥ २ ॥

एवं पूर्वाध्यायेनागम्यागमनप्रायश्चित्तमभिधायेदानीमभोज्यभोज-

नप्रायश्चित्त वक्तुमेकादशाध्यायमारभते ॥

तत्रादाषमेध्यादिभोजने प्रायश्चित्तमाह ।

अमेध्यरेतो गोमांसं चाण्डालान्नमथापि वा ॥

यदि भुक्तं तु विप्रेण कृच्छ्रं चान्द्रायणं चरेत् ॥ १ ॥ अमेध्य विरामूत्रादि, तदाह देवलः ।

मानुषास्थि शवं विष्ठा स्तोमूत्रार्तवं वसा ।

स्वेदेोश्रविका श्लेष्मा मद वाऽमेध्यमुच्यते ॥ इति ।

अमेध्ययहणेन सिद्धेऽपि रेतोयहणे पृथगुपादान मलान्तरसंग्रहा-

र्थम् । तथा

। तथा च मनुः ।

वसा शुक्रममज्जामूत्रं विट् कर्णविरानखः । श्लेष्माश्रदूषिका स्वेदा द्वादशैते नृणा मलाः ॥

इति । गोमासम्पक्कमपक्रन्वा चण्डालाच पक्क्षमित्येतद्व्यदि विपाभुङ्गे तदा कृच्छ चान्द्रायणं चरेत् । अयमर्थः । श्रमेध्यादीनामकामत्तः सकृ- ट्रोजने कृच्छ प्राजापत्यं वक्ष्यमाणं पञ्चगव्यखानपाने चरेत् । कृच्छमिति- सामान्योपादाने च कृच्छ्रातिकृच्छ्रतप्तकृच्छ्राणां यहणम् ।

कामतस्तद्भोजने तु चान्द्रायणमिति । तत्राकामतो विरामूत्रा- दिभक्षणे गौतमः । यमत्या मापाने पयो घृतमुदकं वायुः प्रतित्र्यहं

३१८

पराशर स्मृति:

[ अध्या० ११

सप्तानि पिबेत्तप्तकृच्छस्ततेो ऽस्य सस्कारीमूत्रपुरीष कुणपरेतसा प्राशने-

नेति । कामतस्तदुसणे तु बृहस्पतिः ।

लेझानामपेयानामभक्ष्याणा च भक्षणे । रेतामूत्रपुरीषाणां शुद्धिश्चान्द्रायणं स्मृतम् ॥ इति । अभ्यासे तु चतुर्विंशतिमतेऽभिहितम् ।

विरामूत्रभत्तणे विप्रश्चरेच्चान्द्रायणद्वयम् । इति ।

अन्त्यन्ताभ्यासेऽपि तत्रैव श्वकाकोदिष्टक्रिमिकीटादिभत्तणे ।

मेध्याना च सर्वेषां चरेच्चान्द्रायणन्त्रयम् । इति । स्वादिमत्रादिभचणे तु सवन्तः ।

।

श्वचण्डालखरोष्ट्राणा कपेर्गेमायुकाकयोः । प्राश्य मूत्र पुरीष वा घरेच्चान्द्रायणप्रतम् ॥ इति । कामतस्तद्वत्तणे तु चतुर्विंशतिमते ।

श्वादीनां चैव विरामूत्रं चरेच्वान्द्रायणत्रयम् ॥ इति । बलाकादिमत्रादिभक्षणे स्वङ्गिराः ।

बलाकाभासगृधाखखरवानरसूकरा: ।

दृष्ट्वा चैषाममेध्यानि स्पृष्ट्राचम्य विशुध्यति ॥ हृच्छयेषाममेध्यानि भचयित्वा द्विजातयः । कुर्युः सान्तपनं कृच्छ्रं प्राजापत्यमविच्छया ॥ इति ।

विरामूत्रादिसंसृष्टभक्षणे तु विष्णुः ।

मृद्वारिकुसुमादश्च फलकन्टे तुमलकान् ।

विरामत्रदूषितान्प्राश्य चरेत्कृच् च पादतः ॥

सेविष्टेऽर्द्धमेव स्यात्कृच्स्याशु विशेोधनम् । त्रि । दूषण संसर्ग: सचिकर्षस्तदतिशयः ।

एतेन मूलाक्तं प्रायश्चित्तं मूत्रादिसंसृष्टा च भक्षणे साक्षात्तद्भक्षण- स्यासंभावादिति परास्तम् । मूत्रादिसंसृष्टजलपाने कूर्मः ।

आप मूत्रपुरीषाददूषिताः प्राशयेदादा ।

a

सदा सान्तपन कृच्छ व्रतं पापविशोधनम् ॥

।

विद्वन्मनेाहराख्य व्याख्यासहिता ।

इति । प्रक्रामतो गोमांसभक्षणे च बृहमः ।

वराहैकशफाना च काककुक्कूटये । स्तथा ।

काककुकुटयेोस्तथा

क्रव्यादानां च सर्वेषामभक्ष्या ये च कीर्तिताः ॥ मांसमत्रपुरीषाणा प्राश्य गोमासमेव च ।

श्वगेोमायुकपीनां च तप्तकृच्छ्र विशोधनम् ॥ इति ।

३१६

प्रवेता अपि श्वश्टगालकाककुक्कुट पार्षतवानश्चक्रचाषक्रव्यादखरोष्ट्र- गजवाजिविद्वराहगोमानुषमासभक्षणे तप्तकृच्छ्रमादिशेदिति । कामतो

गोमासभक्षणे त संवर्तः ।

गोमांसं मानुषं चैव सूतिहस्तात्समादृतम् ।

अभक्ष्यं तद् द्विजातीनां भुक्का चान्द्रायणं चरेद् ॥ इति । इदमपि सकृदुत्तणे अभ्यासे तु चान्द्रायणत्रयम् । तदाह प्रजापतिः ॥

चन्द्रायणत्रय कुर्यादभक्ष्य पशुभक्षणे ।

एकमेव सकृद् भुक्का चरेदाह प्रजापतिः ॥ इति । चण्डालात्रभक्षणे त्वङ्गिराः ।

चण्डालः श्वपचः तत्सा सूतो वैदेहकस्तथा । मागधायेोगवैा चैव सप्तैतेऽन्त्यावसायिनः । अन्त्यावसायिनामचमश्नीयादयश्च कामतः ॥ स तु चान्द्रायणं कुर्यातप्रकृच्छ्रमथापि वा । इति । अकामतस्तप्त कामतश्चान्द्रायणमिति । इदमेव प्रायश्वित्तं रजकाचभचणेऽपि ज्ञेयम् । तदाह बौधायनः ।

बहूनामेकधर्माणामेकस्यापि यदुच्यते ।

सर्वेषामेव तत्कुर्यादेकरूपा हि ते स्मृताः ॥ इति

अतएवापस्तम्बः ।

रन कव्याधशैलूषवेणुच में जतीविनः ।

एतेषां यस्तु भुञ्जीत द्विनश्चान्द्रायणं चरेत् ॥ इदं कामतो ज्ञेयम् । अत्रैव कामाभ्यासयोराह यमः । भुक्ताचैषां स्त्रियो गत्वा पीत्वापः परिवृझ च । कृक्काब्दमाचरेज्ज्ञानादज्ञानादैन्दवदयम् ॥३२०

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ११

कामाकामाभ्यामत्यन्ताभ्यासे तुपातित्यतज्जातीयत्वे भवतः

तदाह सुमन्तुः ।

चण्डालान्त्यस्त्रियो गत्वा भुक्त्वा च प्रतिगृह्य च । पतत्यज्ञानतो विप्रो ज्ञानात्साम्यं त गच्छति ॥ इति

पातित्ये महापातकप्रायश्चित्तम् । तज्ज्यतीयत्वे तु प्रायश्चित्ता- भाव एव भवति । चण्डालात्रभथापिवेत्यनास्यया तस्य धर्माणा मन्येषामपि ग्रहणम् । तथाच हारीतः ।

}

यदचं प्रतलेामस्य शूद्रजस्पोत्तमस्त्रियाम् । महापातकिनश्चैव यदत्र स्वीकृतघ्नयोः || आरूढपतितस्यैव सगोत्राभर्तुरेव च । पाषण्ड्यमाश्रिताना च यतेश्चैव तथैवच । अतिक्कू चरेद्वक्त्वा प्रमादाद्वाह्मणः सकृद् । मत्या चान्द्रायणं कुर्यादामं चेदर्द्धमेव वा । तट्टस्तभोजने चापि त्रिगुणं सहभोजने । चतुर्गुणं तदुच्छिष्टं पानीये चानुमेव च । क्राब्दपादमुद्दिष्ट प्रज्ञानाभ्यासभोजने ।

1

।

मत्याभ्यासे तथा कुर्याप्रिशत् द्विजोत्तमः । इति उत्तमस्त्रियां ब्राह्मण्या प्रातिलोम्पेन शूद्रनश्चण्डालः । श्रारूढपतितः सन्यासा- नन्तरं पुनर्गृहस्यः । पाषण्डी बौद्धादिमहानु । अनाश्रितः सामर्थं ऽप्यनाश्रमी । श्रार्द्धत्वादिप्रतियोगि चान्द्रायणमेध सविहितत्वात् । कृछ्राब्दपादं त्रैमासिक त्रिंशत्कृछ्रमब्दमिति । चण्डालादिस्पृष्टान- शंखः । अभेध्यपतितचण्डाल पुल्क सरजरचलावधूतकुष्ठि- कुणिस्पृष्टानि भुक्त्वा कृमाचरेदिति । चण्डालादिस्पृष्टस्य सामं विना भोजने पैठीनसिः ।

भोजने

तु शंखः

चण्डालपतितामध्येः कुनखैः कुष्ठिना तथा । । संस्पृष्टस्तु यदा मुझे तप्त समाचदिति ॥

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता ।

इति । श्रकामतस्तप्तहूं कामतश्चान्द्रायणम् ॥

इति । इदमेव प्रायश्चित्त रजकादावभक्षणेऽपि ज्ञेयम् । तदाह बौधायनः । बहूनामेकधर्माणामेकस्यापि यदुच्यते । सर्वेषामेत्र तत्कुर्यादेकरूपा हि ते स्मृताः ।

अत एवापस्तम्बः ।

रजकव्याधशैलूषवे चमै पजीविनः ।

एतेषां यस्तु भुज्जीत द्विजश्चान्द्रायणं चरेत् ।

हद च कामतेोः । श्रकामतस्तु तप्तकृकमेवात्रापि ज्ञेयम् । चण्डालादिस्पृष्टस्य खानं बिना भोजने पैठीनसिः ।

चण्डाल पतितामेध्यैः कुनखैः कुष्ठिनांतथा ।

संस्पृष्टस्तु यदा भुङ्क्ते तप्त

समाचरेद् ॥

३२१

इति । अत्रामेध्या म्लेछादयः सर्वे निन्दिता गृह्यन्ते । श्रस्य स्पर्श-

त्वहोरात्रोपोषितस्य पञ्चगव्याशनम् ।

खानार्हस्तु यदा खानमकृत्वाऽश्नाति वै द्विजः । अहोरात्रोषितः क्षातः पञ्चगव्येन शुध्यति ॥

इति स्मरणात् । चण्डालाद्युच्छिष्टभोजने त्वापस्तम्बः ।

अन्त्याना भुक्तशेषन्तु भक्षयित्वा द्विजातयः । चान्द्र कृ तदर्द्ध च ब्रह्मतत्रविशा विधिः ।

अंगिराः ।

चण्डालपतितादीनामुच्छिष्टात्रस्य भक्षणे ।

चान्द्रायणं चर्रोद्वप्रः क्षत्र: सातपनं चरेत् ।

षड्रात्रं च त्रिरात्र च वर्णयेोरनुपूर्वशः ||

इति । सांतपनं सप्ताहसाध्यं ज्ञेयम् । इदन्तु स्वतः प्रवृत्तस्य ।

बलात्कारेण भोजनस्य

२२

तु विशेषमाहापस्तम्बः ।

बलाद्दासीकृता ये तु म्लेच्छचण्डालदस्युभिः । अशुभं कारिताः कर्म गवादिप्राणिहिंसनम् ।

३२२

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ११

उच्छिष्टमार्जनं यत्र तथा तस्यैव भोजनम् । खरोष्ट्रविडूराहाणामामिषस्य च भक्षणम् । तत्स्त्रीणा च तथा सगस्ताभिश्च सह भोजनम् । मासोषिते द्विजाता तु प्राजापत्य विशेोधनम् । चान्द्रायणं त्वाहिताग्ने पराकस्त्वथवा भवेत् । चान्द्रायणं पराक च चरेत्सवत्सरोपितः । संवत्सरोषितः शूद्रो मासार्द्धं यावक पिबेत् । मासमात्रोषितः शूद्र. कृपादेन शुध्यति । ऊर्ध्वं संवत्सरात्कल्प्य प्रायश्चित्त द्विजोत्तमैः । संवत्सरैस्त्रिभिश्चैव तद्वाव स नियछति ।

।

हासो न विद्यते तस्य प्रायश्चित्तैर्दुरात्मन इति ।

अत्र बलाद्दासीकरणमेव प्रायश्चित्तनिमित्त यच्छन्दयोगाद्दासीक- रणनिर्वाहकं चाशुभकर्मकारणं तत्प्रपञ्चः श्वगवादिप्राणिहिंपादिस्तेन तदभ्यासेऽपि प्रायश्चित्तनिमित्तस्यैकत्वाच प्रायश्चित्ताधिक्यम् यथा ब्रह्म- वधनिर्वाहकाणां प्रहारादिव्यापाराणां बहुत्वेऽपि निमित्तैकत्वादेकमेव- नैमित्तिकमिति । अत्र सर्वत्र प्रायश्चित्तानन्तरं पुनरुपनयनं कार्यम् । तच्चाग्रिमाध्याये स्वयमेव वक्ष्यति ।

एवं विप्रस्यामेध्यादिभोजनप्रायश्चितमुक्का चत्रियादीनां तदाह ॥ तथैव चत्रिया वैश्योऽप्यर्द्ध चान्द्रायणं चरेत् ॥ शूद्रोऽप्येवं यदा भुङ्क्ते प्राजापत्यं समाचरेत् ॥ २ ॥ ब्राह्मणस्य चान्द्रायणविधानाद्वैश्यस्य च तदर्द्धविधानान्मध्यवर्त्तिनः क्षत्रियस्य पादानं चान्द्रायणमिति गम्यते । तदेव च तथैवेत्यतिदेशेना- वर्गामितम् । उपदिष्टादतिदिष्टस्याल्पत्वात् । शूद्रोऽप्येवममेध्यादि यदा भुङ्क्ते तदा प्राजापत्य कुर्यात् । इद च कामतः । कामतस्तु आपस्तम्बः ।

चण्डालाचं यदा भुक्त ब्राह्मणादौः प्रमादतः ।

प्रायश्चित्त कथ तत्र व वर्षे विधोयते ॥ चान्द्रायणं चरेद्वप्रः क्षत्र: सांतपनं चरेत् । षड्राच च त्रिरात्र च वर्णयेोरनुपूर्वशः ॥

इति । एतेन

विद्वन्मनोहराष्यव्याख्यासहिता ।

भुक्काऽतोऽन्यतमस्याचप्रमन्या तु त्र्यहं क्षिपेत् । मत्या भुक्का चरेत् रेतो वियमूत्रमेव च ॥ इतिसामान्यमनुवचनं शूद्रविषये स्पष्ट व्यवस्थापितम् ॥ एवं चतुर्णामपि वर्णानां व्रतं निरूप्य तदेव कर्त्तव्यमाह । पञ्चगव्यं पिबेद्रो ब्रह्मकूर्चं पिबेद्विजः ॥ एकद्वित्रिचतुर्गा वा दद्याद्विप्राद्यनुक्रमात् ॥ ३ ॥

३२३

पञ्चानां गव्यानां समाहारः पञ्चगव्यं वक्ष्यमाणलत्तणममन्त्रकमेव शूद्रः पिबेत् । तदेव वक्ष्यमाण विधिविशिष्टं ब्रह्मकूचं द्विजेा विप्रादि- पिबेत् । अनन्तरं विप्रादानुक्रमेणैकद्वित्रिचतुर्गा दद्यात् । विप्र एकां क्षत्रियो द्वे वैश्यस्तिस्रः शूद्रश्चतच इति अनडुत्साहित्यापेक्षया वा शब्दः । तथा

च बृहत्पराशरः ।

अगम्यागमने चैव मदागोमांसभक्षणे |

शुझे चान्द्रायणं कुर्याचदीं गत्वा समुद्रगाम् । चान्द्रायणे ततश्वीर्णे कुर्याद्वाह्मणभोजनम् । अनडुत्सहितां गां च दद्याद्विप्रेषु दक्षिणाम् ॥

इति । कामकृतनिमित्तविहितचान्द्रायणसमभिव्याहारात्तत्रैवा- नडुत्सहित गोदानम् । अकामकृते तु गोमाजदानमिति व्यवस्था

विप्रस्य शूद्रादात्रभोजनें प्रायश्चित्तमाह ॥

शूद्रान्नं सूतकान्नं च अभोज्यस्यान्नमेव च ॥ शङ्कितं प्रतिषिद्धान्नं पूर्वोच्छिष्टं तथैव च ॥ ४ ॥ यदि भुक्तं तु विप्रेण अज्ञनादापदापि वा ॥ ज्ञात्वा समाचरेत्कृछ्रं ब्रह्मकूर्च तु पावनम् ॥ ५ ॥

शूद्रस्वामिकमत्र शूद्राच सूतककालीनमत्र सूतकाचं न जननमरणा- शौचानं तत्र व्रतविशेषस्य वक्ष्यमाणत्वेन पैौनरुक्त्या पातात् । अभोज्यस्य कदर्यदेरवं शङ्कितम्, भोज्याभोज्यतथा संदिग्धम्, प्रतिषिद्धमनर्चितादि

३२४

पराशरस्मृतिः

[ अध्या० ११

पूर्वोच्छिष्ट भुक्तार्द्धावशिष्टमन्त्रं विप्रेण यदाज्ञानादापदा बान्तरालाभेन- वा सकृदुक्तं तदा ब्रह्मकूचे वक्ष्यमाणलक्षणं पावनं शोधकं चरेदभ्यासे तत्सम सख्यतया तदेवाभ्यसेन्मत्या सहद्बोजने तु त्रिरात्रमुपवसेन्नात्वा- भ्यासे तु कृछ्रं चरेत्तदेतत्स्पष्टमाह प्रजापतिः ।

ब्राह्मणस्यैव शूद्रात्रमभोज्यं परिकीर्तितम् । सादुक्का तथाऽज्ञानाद्ब्रह्मकूचं सत्पबेत् ॥ अभ्यासे च तदभ्यस्येदाममत्रममर्हितम् । मत्या त्रिरात्र कुर्वीत कमभ्यासतश्चरेद् || इति । सूतकाच लक्षणमाह वृद्धवसिष्ठः । सर्वेषामेत्र वर्णना सूतक राहुदर्शने सचैलं च भवेत्खान सूतकाच च वर्जयेत् । तदपि पक्वमेव । एतमत्रं विवर्जयेद् ॥ इतिषत्रिशन्मतात् । तत्र प्रायश्चित्तमाह हारीतः । आशौचाच सुतकाच सरोषं वापि संस्कृतम् । शङ्कितं प्रतिषिद्धाचं विद्विषोऽत्रमथापि च ॥ यदि भुज्जीत विप्रस्तु प्रायश्चित्तं ध्रुवं भवेत् । प्राशयेत्पञ्चभिर्मन्त्रैः पञ्चगव्यं पृथक् पृथक् एतेन शुध्यते विप्रो हान्यैश्वाभोज्यभोजनैः ॥

इति । समन्त्रकपञ्चगर्व्याविधानं ब्रह्मकूर्चमेव शब्दान्तरेणाह । दृद- मकामतः सहड्रोजने अन्यत्र प्रजापत्युक्तएव विशेषो बोध्यः । पूर्वोदिष्ट- भोजने तु ब्रह्मकूर्च समानत्वमेव मुक्तं स्मृत्यन्तरे ।

स्वमुच्छिष्ट तु यो भुङ्क्ते यो भुङ्क्ते भुक्तभाजने । एवं वैवस्वतः प्राह भुक्का सांतपनं चरेद् ॥ इति । भोज्यावान्याह याज्ञवल्क्यः । कदर्यबद्धचारणां क्क़ीबरङ्गावतारिणाम् । वैयाभिशस्त वार्द्धष्यगणिकाग यद्रीचिणाम् । चिकित्सकातुरक्रुटुपुंश्चलीमत्तविद्विषाम् ।

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता ।

करोयपतितव्रात्यदांभिकोच्छिष्टभोजिनाम् । वीरास्त्री स्वर्णकार स्त्रीजितयामयाजिनाम् । शस्त्र विक्रय कमीरतन्तुवायश्ववृत्तिनाम् । नृशंसराजरजककृतघ्नवधजीविनाम् । चैलधाव सुराजीव सहोपपतिवेश्मनाम् । पिशुनानृतिनाश्चैव तथा चाक्रिकवन्दिनाम् । स्वामनं न भोक्तव्यं सोमविक्रयिणस्तथा ।

३२५

इति । एवमन्येऽपि स्मृत्यन्तरादनुसधेयाः । एते च सर्वे ब्राह्मणा एव तत्तदृत्युपजीवनाभोज्याचा नत्वन्ये । अत एव बृहस्पतिः । भोज्या- चान् परिगणय्यान्ते |

कर्मस्वेतेषु यो मोहाद्वाह्मणो वर्तते सदा । प्रायश्चित्तेऽपि चरिते परिहार्ये भवेत्स हि । एते ब्राह्मणचण्डालाः सर्वे ब्रह्महताः किल । तथा दैवे च पित्र्ये च वर्जितास्तत्त्वदर्शिभिः ॥ इत्युपसंहृतवान् । एषामनुतापे प्रायश्चित्तमप्याह स एव ।

एतेषामेव सर्वेषां प्रत्यापत्तिं तु मार्गताम् । भैक्षाचमुपयुंजानेा द्विजश्वाद्रायण चरेंद् ॥ इति । एषामभोक्तुरपि प्रायश्चित्तमाह स एव ।

• एतेषा ब्राह्मणो भुत्का दत्वा कृत्वा प्रतियहम् ।

प्राजापत्येन शुध्येत्तु तस्मात्यापात्र संशयः ॥

॥

इति । प्रतिषिद्धाचमप्याह याज्ञवल्क्यः

अनर्चितं वृथामास केशकीटसमन्वितम् । शुक्त पर्युषितोच्छिष्ट श्वस्पृष्ट पतितेक्षितम् । उदक्यास्पृष्टसंघुष्ट पर्यायच च वर्जयेत

गोघ्रातं शकुनोच्छिष्ट पदा स्पृष्ट च कामतः ॥

इति । एवमन्यदपि उदाहार्यम् । अत्रान्त्रमिति सामान्योपादा-

नेऽपि पक्कमेव ज्ञेयम् ।

१ पर्याचान्तमित्यपिपाठः ।

३२६

यत्तु

पराशरस्मृतिः

अभाज्यानां तु सर्वेषां भुत्काचमुपसंस्कृम् ॥

[ अध्या० ११

इत्यङ्गिरः स्मरणात् । न त्वाममत्रमगर्हितमिति वचनात्

श्रमं वा यदि वा पक्कं शूद्रान्नमुपसाधयेत् । किल्बिषं भजते भोक्ता यश्च विप्रः पुरोहितः इत्यगिरसैवाभयविधमपि निन्दितम् । तदाहिताग्निविषयम् ।

आहिताग्निस्तु यो विप्रः शूद्राचं प्रतिगृह्य तु । भुङ्क्ते तामसतां याति तिर्यग्योनिं च गछति ॥

इति तस्यैवोपक्रमात् । चकारेण समुच्चिते बिडालाद्युच्छिष्टे तथै बेत्यनेनेोक्तं प्रायश्चित्तमतिदिश्यते । तदाह सवर्त्तः ।

बिडालमूषकोच्छिष्टे पञ्चगव्यं पिबेद्विनः ।

श्वका कोच्छिष्टगोच्छिष्टभत्क्षणे तु त्र्यहं पिबेद् । इति ॥ एवमुच्छिष्टस्याभोज्यत्वे क्वचिद्विशेषमाह ।

बालैर्न कुलमार्जारैरन्नमुच्छेषितं यदा ॥

तिलदर्भोदकैः प्रोच्य शुध्यते नात्र संशयः ॥ ६

बाला ग्रत्र पूर्णपञ्चवर्षः ऊनैकादशवर्षस्य पञ्चवर्षात्परस्य च ।

इतिस्मरणात् । तच्यूनस्य नोच्छिष्टापादकत्वम् ॥ यतो न्यूनतरस्यास्य नापराधो न पातकम् ॥ इति वालैरनुपरिक्कातं नित्यं मेध्यमितिस्थितिः ॥

इतिस्मरणात् । नकुलमानी प्रसिद्धौ बहुवचनान्मूषकयहणम् । तैरुच्छेषितमुच्छिष्टीकृतमत्रं तिलदर्भयुतैरुदकैः प्रोतितं शुध्यतीत्यत्र संशयेो नास्ति । प्रेोचितभोजने तु पूर्वोक्तमेव प्रायश्चित्तम् ।

अन्योच्छिष्टाशने उशनाः । ब्राह्मणेोच्छिष्टाशने त प्राणायाम- शतं कुर्यात् । क्षत्रियो हिष्टाशने प्राणायामसहस्त्रम् । वैश्योच्छिष्टाशने सहस्त्रं प्राणायामाः । मतिपूर्व प्राजापत्यमतिश शातिश च शूद्रोकि

।

विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता ।

३२०

टशिने सप्तरात्रं यवागूपानं मतिपूर्व चेत्पशक एवं द्विजात्युच्छिष्टभोजने शूद्राणा चेति । सहभोजने त्वाह यमः ।

भुक्का सह ब्राह्मणेन प्राजापत्येन शुध्यति भूभुजा सह भुक्काच सप्तरात्रेण शुर्ध्यात शूद्रेश सह भुक्काच चान्द्रायणमथाचरेद् |

दूति । मात्रादिभिः सह भोजने तु वृहद्धयमः ।

।

माता वा भगिनी वापि भाया बालाश्च योषितः । न ताभिः सह भोक्तव्य भुक्का चान्द्रायणं चरेद् ।

इति ॥

उच्छिष्टभोजने ।

यद्येोऽपि त्यजेत्पात्रं शेषमन्नं न भेोजयेत् ॥ ७ ॥ एकस्या पङ्कावुपविष्टानां विप्राणा सहैककालमेत्र भोजने प्रवर्त- माने केनापि निमित्तेन योकोपि भोजनपात्र त्यत्को तिष्ठेत्तदा शेषमचं स्वस्वपात्रस्थितमन्यैरपि विप्रैर्न भोज्य पतेरुच्छिष्टत्वादिति ॥

तत्र प्रायश्चितमाह ॥

मोहाद् भुञ्जीत यस्तत्र पङ्क्तावुच्छिष्टभोजनम् ॥ प्रायश्चित्तं चरेद्विप्रः कृच्छ्रं सातपनं तदा ॥ ८ ॥

यो विप्रो मोहात्पूर्वोक्तनिषेधाज्ञानात् तस्यामेव पङ्कावुच्छिष्टभोज- नस्तद्भोजनपात्र उपविष्ट एवं भुञ्जीत साहसाध्य विप्रः कृच्छं सातपनं चरेत् ।

तथा च स्मृत्यन्तरे ।

यस्तु भुङ्गे द्विजः पङ्काबुच्छिष्टायां कदाचन । अहोरात्रोषितो भूत्वा पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ इति पेयूषादिभोजने प्रायश्चित्तमाह ॥

पेयूषं श्वेतलशुनं वृन्ताक फलगृञ्जनम् ॥ पलाण्डुवृक्षनिर्यासान देवस्वकवकानि च ॥ ६॥

३२८

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ११

उष्ट्रीक्षीरमविक्षीरमज्ञानात् भुञ्जते द्विजाः ॥ त्रिरात्रमुपवासेन पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ १० ॥ पेयषोऽभिनवं पयः इदं सन्धिन्यनिर्देशावत्सास्यन्दिनीयमसूपय

सामुपक्षलणम् ।

सन्धिन्यनिर्दशावत्सागोपयः परिवर्जयेत् ।

इतियोगिस्मरणात् । स्यन्दिनीयमसूसन्धिनीना वेति गौतमस्मर- याच्च । तच्च सन्धिनीविशेषानुपादाना बोज्यपयसा अजामहिषीणा ज्ञेयम् । अत एव वसिष्ठः । गोमहिष्यजानामनिर्देशानामिति यमे निषेधा- देव तद्विकाराणादध्यादीनामपि निषेध एव । श्वेतलशुनं रसोनः श्वेतः सूक्ष्मः कलिक्रामयकन्दनालः । श्वेतमिति विशेषणं रक्तव्यावृत्त्यर्थं तेन. तत्रेदं प्रायश्चित्तम् वृन्ताक खेतं कृष्णां च ॥

4

वृन्ताकं श्वेतवृन्ताकं मूनक क्तमूलकम् ।

अलाबु वर्तुलालाबुं शियुक रक्तशियुकमिति ॥

देवलस्मरणात् । एतेनैकपदामाश्रित्य श्वेतशब्दस्य लशुनवृन्ताका भ्यामन्वयो निरस्तः ।

नालिकाशणच्छत्राककुसुम्भालावुविभवान् । कुम्भीकन्दकवृन्ताकका विदाराश्च वर्जयेत् ॥

।

इतिसामान्यश्रवणाच्च । यद्यपि चलाएडुं श्वेतवृन्ताकं कुसुम्भ वनकंटकमित्यादिविशेषस्मरणं तत्तस्यापि निषेधाय नतु तस्यैवेति पृथग्निषेधबलादेव चोपसहार न्यायोऽपि निरस्तः । गृञ्जन लशुनानुकारी लोहितमूक्ष्मकन्दः । पत्रविशेषो वा कण्ठशुद्ध गायकोपभुज्यमानरसाः । मूलविशेषो वा गाजरापरपर्याय: । पलाण्डुः स्थूलकन्दनालो लशुनानु- कारी वृक्षनियसा लोहिताः वृक्षच्छेदसम्भवास्तु लोहिता अपि

अत एव मनुः ।

लोहितान्वृत्तनियासान् ब्रश्वनप्रभवांस्तथा ॥

विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता ।

३२६

इति । लोहितयहणाद्विगुकर्पूरादीनामनिषेधः देवस्वं देवेभ्यो

दत्तं गन्धपुष्यनैवेद्यादिव्यतिरेकेण ।

शङ्खोदकं हरेर्भुक्तं निर्माल्यं पादयोर्जलम् ।

चन्दन धूपशेषश्च ब्रह्महत्यापहारकम् ॥

इति तेषां ग्राह्यतास्मरणात् । कवकानि कत्राकाणि शिलीन्ध्रा- परपर्यायाणि उष्ठाः चीरमव्याः मेष्याः तीरं अवीग्रहणं द्विस्तनीमात्रोप- लक्षणं तेन स्वैणादेरपि ग्रहणम् ।

औष्ट्रमैकशफं स्त्रैणमारण्यकमथात्रिकम् ॥

इतियोगिस्मरणात् । एतानि पेयूषादीनि यदाज्ञानाद्विना भुजते तदा त्रिरात्रमुपोष्य चतुर्थेऽहनि पञ्चगव्य पीत्वा शुध्यन्तीति । छान्दसो

वचनव्यत्ययः । तदाह यमः ।

लशुन च पलाण्डुं च गृज्जनं कवकानि च । चतुर्णां भक्षण कृत्वा तप्तकृच्छ्रेण शुध्यति ॥

इति । चतुरहसाध्यतप्तकृच्छ प्रतिपादकत्वादस्य मूलसमानार्थत्व- मेव । विष्णुरपि । वचनामध्यप्रभवाश्च लोहितान्वृक्षनिर्यासान्, सेलुं च वृथाक्कसरसंयावपायसापूपशष्कुलींश्च देवाना हाथोंषि च, गोऽजामहि- बीवजं सर्वपयासि च, अनिर्दशाहेतान्यपि च स्यन्दनीसन्धिनीयम सूविव- त्सायाः तीरं च श्रमेध्य सूपश्च दधिवजं केवलं सर्वभुक्तानि, ब्रह्मचारी श्राद्धाशने चिराचमुपवसेत् । ईति । कवकानिचेति चकारादलाबु किशुको- दुम्बराणां यहणम् । तदाह कूर्मः ।

प्रचेताः ।

अलाबुं किंशुक चैव भुक्काप्येतद्वत चरेत् ।

चौदुम्बरन्त्वकामेन तप्तकृच्छ्रेण शुध्यति ॥

इति । एवमन्येषामपि स्वभावदुष्टाना भक्षणे तप्तकृच्छ्रमाह

संसर्गदुष्टं यच्चात्र क्रियादुष्टमकामतः ।

भुक्त्वा स्वभावदुष्टं च तप्तकृच्छ्रं समाचरेत् ||३३०

पराशर स्मृतिः

[ अध्या० ११

इति । इदं चाकामतः सद्भक्षणे । कामतो भक्षणे तु कामत, इत्यनुवृत्ता याज्ञवल्क्यः ।

पलाण्डुं विड्वराहं च च्च्छत्रा ग्रामकुक्कुटम् । लशुन गृञ्जन चैव जग्ध्वा चान्द्रायणं चरेत् || इति । कामतोऽत्यन्तासाभ्यासे पातित्यमेव । तथा च मनुः ।

च्छत्राकं विद्वराह च लशुन ग्रामकुक्कुटम 1 पलाण्डुं राज्ञ्जनं चैव मत्या जग्ध्वा पतेवरः ॥ इति । श्रकामतेोऽभ्यासे सान्तपन यतिचान्द्रायण वा । श्रमत्येतानि षट् जग्ध्वा कृच्छ सातपन चरेत् । यतिचान्द्रायण चापि शेषेषूपवसेदहः ॥

इति । कामतो वृन्ताकादिभक्षणे प्राजापत्यम् । तदाह यम ।

खद्वावतीककुम्भीकव्रश्चनप्रभवाणि च ।

भूतृण शियुक चैव सुखण्डं कवकानि च । एतेषां भक्षणं कृत्वा प्राजापत्यं चरेद् द्विजः ॥

" इति । कामतो निषिद्धतीर भोजने शङ्खः ।

न्तरम् ।

अनिर्दशाया गोक्षीरं माहिषं चाजमेव च । पीयषं च विवत्सायाः स्पन्दिन्या यम सोस्तथा ॥ सन्धिन्यमेध्यतीरं च भुक्त्वा पक्षव्रती भवेत् । वीराणि यान्यपेयानि तद्विकाराशने बुधः || सप्तरात्रव्रतं कुर्याद्यावर्क कामतो द्विजः ॥

इति । द्विजयहणादादपेयन्तस्यापि संयहः । तथा च स्मृत्य

क्षत्रियश्वापि वृत्तस्यो वैश्यः शूद्रोऽथ वा पुनः ।

यः पिबेत्कपिलाचीरं न ततोऽन्योऽस्त्यपुण्यकृत् ॥

इति । अत्र सर्वत्रापि ब्रतान्ते पुनरुपनयन कार्यम् । तथा व

शातातपः ।

लशुनं ग्रसनं जग्ध्वा पलाण्डुं च तथा शुनी ।

विद्वन्मनोहरराख्यव्याख्यासहिता ।

३३१

उष्टी च महिषी अनिर्दशाहा पैठीनसिरपि अव्युष्ट्रीमहिषीतीरपाने

तप्तकृच्छः पुनरुपनयनमिति ॥

गोमांसातिरिक्तमांसभक्षणे प्रायश्चित्तमाह ।

मण्डूकं भक्षयित्वा तु मूषिकामांसमेव च ॥

ज्ञात्वा विप्रस्त्वहोरात्रं यावकान्नेन शुध्यति ॥ ११ ॥ मण्डूको भेक: मूषिका आखुस्तन्मासं चकारादुक्तपक्षिमांसं च भक्षयित्वा अनन्तरं ज्ञात्वा विप्रो यावकाचेनाहोरात्र परिकलप्य शुर्ध्यात भक्षणानन्तरं ज्ञात्वेतिवदता भक्षणमज्ञानादेवोक्तं भवति । श्रन्यथा ज्ञान पूर्वकभक्षणे स्वेक्ररात्रप्रायश्चित्तविरोधोऽज्ञानकृतभक्षणे प्रायश्वित्ताभाव- श्वापदोत । तथा च विष्णुः । तित्तिरिकपिञ्जललाव क्रब सेम हार वर्ज सर्वपक्षिमासाशने त्वहोरात्रमिति । कामतो भक्षणे त्रिरात्रम् ।

तदाह याज्ञवल्क्यः ।

अनुपाकृतमांसानि विट्नानि कवकानि च । क्रव्यादर्पाचिदात्यूह शुकप्रतुदटिट्टिभान् ॥ सारसैकशफान् हंसान्सर्वाश्च यामवासिनः । कोर्याष्टचक्राव्हबलाकाबकविष्किरान् ॥ वृथाक्कसरसंयावपायसाऽपूपशष्कुली: ।

कलविङ्कं सकाकोलं कुरर रज्जुदालकम् ॥

जालपादान् खञ्जरीटानज्ञाताश्च मृगद्विजान् । वायांश्व रक्तपादांश्च सैौन घल्लूरमेव च ॥

मत्स्याश्च कामतो जग्ध्वा सोपवासस्त्यहं वसेत् ।

इनि । एतेन बकबला का हंसचक्रवाककारण्डव गृहचरकपोत- पारावतचाषचटककाकपा दोलूकशुक्रसारटिट्टिभमनुरचाषभासजालपादन- नकलविकविकृतमत्स्यक्रव्यादमेध्यानां भक्षणे पञ्चगव्य पिबेजिराजमित्यैौ- शनसं स्वविषये व्यवस्थापितम् । अभ्यासादा स्मृत्यन्तरोक्त द्वादशरात्रा- छूझम् ॥

३३२

पराशर स्मृति:

[ अध्या० ११

ननु शूद्रात्रभोजनवत्तत्रियाद्यचभोजनेऽपि प्रायश्वितं कुतेो नोच्यते राजाचं तेज आदत्त इत्यादिनिषेधस्य तत्रापि तुल्यत्वादित्यत

श्राह ।

क्षत्रियश्चापि वैश्यश्च क्रियावन्तौ शुचिव्रतौ ॥ तद्गृहे तु द्विजै भौज्यं हव्यकव्येषु नित्यशः ॥ १२ ॥

शुचि प्रभग्न व्रत वेदाध्ययनाङ्गं ब्रह्मचर्यं ययोस्ती क्रियाग्नि- होत्रादिका इत्यादिस्तद्वन्तो ब्रह्मचर्यपूर्वकाधीतवेदानुष्ठाननित्यनैमित्ति कश्रौतस्मार्त्तक्रिया या चत्रियवैश्यो तद्गृहे हव्यकव्येषु देखिकपैतृककर्ममु नित्यशो नित्य क्रियमाणेषु द्विजैर्विप्रेभोज्यम्भोक्तव्यमिति । विशेषणद्व योपादानबलादेव निषेधस्यातद्विधक्षत्रियादिविषयत्व प्रपञ्चयति । अत एव चतुविंशतिमते । तत्र प्रायश्वित्तमव्यभिहितम् ।

सहस्त्रं तु जपेद्देव्याः क्षत्रियस्याच भोजने ।

तथोपवास वैश्यस्य सहस्त्र सार्द्धमेव च इति ॥ १२ ॥

कस्य चिच्छूद्रावस्य प्रतिप्रसवमाह ।

घृतं चीरं तथा तैलं गुडं स्नेहेन पाचितम् ॥

गत्वा नदीतटे विप्रो भुञ्जीयाच्छूद्र भोजनम् ॥ १३ ॥

गव्यमपि घृतादि शूद्रसबन्ध भोज्य द्रव्यं विप्रो मुज्जीयात्प- रन्तु नदीतीरादौ गत्वा नतु चत्रियादिरहेवित्र गृह एवं स्थित्विति स्नेहेन घृतादिना पाचितमित्यत्र स्नेहस्यैव साधकतमत्वावगमाज्जलादि परिहारेण स्नेहपक्कं स्नेहशब्दोपादानेन सस्नेहं चदुग्धादिपक्कं चाभ्यनुज्ञायते । तथाशब्देन कन्द्र पक्कादेरपिग्रहणम् । अत एव देवलः ।

कन्द्र पक्क स्खेहपक्क पायसं दधिसक्तवः । एतान्यशूद्रावभुजा भोज्यानि मनुरब्रवीत् ॥ कन्दम्रोष्टशाला । सुमन्तुरोप ।

गोरसं श्चैव सक्तुं च तैलं पिण्याकमेव च । प्रपूपान्भक्षयेच्छूद्रादाच्चान्यत्पयसा कृतम् ॥

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्या सहिता ।

इति । अपास्तम्बोऽपि ।

ग्राममक्षं मधु घृतं धानाः तीरं तथैव च । गुडमासरसा ग्राह्या निवृत्तेनापि शूद्रतः ॥ चतुर्विंशतिमतेऽपि ।

आरनाल तथा चीरं कादुकन्दधिसक्तवः । स्नेहपक्कं च तक्रं च शूद्रस्यापि न दुष्यति || चारनाल काञ्जिकाम् । तत्र विशेषमाहांगिराः । असतं वारनालं च कटुकाः सक्तवस्तिलाः ॥ फलानि पिण्याकमयो बाह्ममोषधमेव च । इति । शतमशतधान्यप्रकृतिकम् ॥ १३ ॥

घृतादिभोजनाय वर्ज्य व शूद्रा विविनक्ति । मद्यमांसरतं नित्यं नीचकर्मप्रवर्तकम् ॥

३३३

तं शूद्रं वर्जयेद्विप्रः श्वपाकमिव दूरतः ॥ १४ ॥ द्विजशुश्रूषणरतान्मद्यमांसविवर्जितान् ॥ स्वकर्मनिरतान्नित्यं तान् शूद्रान्न त्यजेद् द्विजः ॥ १५॥ यः शूद्रो नित्यं क्रयविक्रयाशनादिभिर्मदामासयोस्तथा नीचानां प्रतिलोमजानां यानि कर्माणि च अविकृन्तनादीनि तत्प्रवर्त- कस्तं श्वपाकमिव दूरत एव विप्रो वर्जयेत् । ये पुनर्द्वजसुरत मामांस सम्बन्धेन विशेषतये वर्जिताः स्वकर्मणि पाकयज्ञादौ नित्यम विरतदितरां तत्परास्तान् शूद्रानुक्तघृतादिभोजने द्विजा न परिहरेत् । बचनद्वयेऽप्येकवचनबहुवचनाभ्या मयादिरतस्यैकस्यापि न प्रतिगृहीयात्स्वकर्मरतानां बहूनामपि प्रतिग्रहे

न दोष इत्युक्त

त्र

भवति ॥

प्रतिवर्ण सूतकाच भोजने प्रायश्चित्तमाह ।

अज्ञानाद्भुञ्जते विप्राः सूतके मृतकेऽपि वा ॥

प्रायश्चित्तं कथं तत्र वर्षे वर्षे विनिर्दिशेत् ॥ १६ ॥

३३४

पराशर स्मृति:

सहस्त्रेण शुद्धिः स्याच्छूद्रस्तके ॥

[ अध्या० ११

वैश्ये पञ्चसहस्रेण त्रिसहस्रेष क्षत्रिये ॥ १७ ॥ ब्राह्मणस्य यदा भुङ्क्ते द्वे सहस्रे तु दापयेत् ॥ अथवा वामदेव्येन सानैवैकेन शुध्यति ॥ १८ ॥

।

यदि विप्रा जननमरणाशोचयोरज्ञानावनते तदा तेषां विधाय तत्तद्वर्णनिमित्तं प्रायश्चित्तं कथं स्यादित्याशङ्कयाह शूद्रसूत के गायत्र्यष्ट- सहस्रेण शुद्धिः स्यात् । अष्टानां सहस्राणां समाहारोऽष्टसहस्र गायत्र्या अष्टसहस्रं गायत्र्यसहस्र तेन एवमुत्तरचापि । सूतकिनः शूद्रस्याच विप्रो भुक्त्वाऽष्टसहस्राणि गायत्रीर्जपेत् वैश्यस्य पञ्चसहस्राणि चत्रियस्य त्रीणि सहस्राणि ब्राह्मणस्य द्वे सहस्रे इति अथवा सूतकब्राह्मणावभोजने वामदेव्येनैकेन साचैव शुध्यति कया नश्चित्र आभुवबूतीत्यस्यामृच्युत्पत्तं साम वामदेव्यं तस्य सकृज्जपेनैव शुद्धिरिति । कामकृते त्वाह गर्गः । शावे च सूतके चैवामत्या भुत्क्लैन्दवं चरन् । मत्याभ्यासे तथा कुर्यात्कृच्छ्र चान्द्रायणेोत्तरम् ॥ त्र्यहं वा कामतः कुर्यादभ्यामेव च । द्विगुणं त्रिगुणं चैत्र चतुगुर्णमथापि वा ॥ चत्रविट्शूद्रजातीनामाशैौचे परिकीर्तितम् । सवर्णानां त सर्वेषां विप्रवचिष्कृतिः स्मृता ।

तु

क्रमाद् वृद्ध क्रमाद्धीनं हीनजात्युचमेष्वपि ॥

इति । तत्राकामतो ब्राह्मणसूतकाच भोजने विहितस्वाहो द्विस हस्रगायत्री जपसमान एव कृच्छ्रचतुर्थांशरूपत्वात् । ददं च प्रायश्चित्तमा- शौचान्ते कर्तव्यम् । तथा च विष्णुः । ब्राह्मणादीनामाशीचे यः सकृदे वाचमश्नीयात्तस्य तावदेवाशौचं यावत्तेषाम्, आशौचापगमे प्रायश्वितं कुर्यादिति । तथाऽशैौचादिश्रभवनेऽपि प्रायश्चितमुक्तं चतुर्विंशतिमते ।

प्राजापत्य नवशाद्धे पादानं चादामा सिके ।

पति तदर्द्ध स्यात्पादो द्वैमासिके ततः प्र

विद्वन्मने |हराख्यव्याख्या सहिता ।

पादानं कृच्छ्रमुद्दिष्टं षण्मासे चाब्दिके तथा । त्रिरात्र चान्यमासेषु प्रत्यब्दं चेदहः स्मृतम् ॥ चान्द्रायण नवश्राद्धे पादोनं मासिके स्मृतम् । त्रै पक्षिके सान्तपन कृच्छ मासद्वये स्मृतम् ॥ क्षत्रियस्य नवश्राद्धे व्रतमेतदुदाहृतम् । वैश्यस्याधिक प्रोक्तं चत्रियस्य मनीषिभिः ||

शूद्रस्य तु ।

नवश्राद्धे भवेदर्द्ध प्राजापत्यं तु सर्वदा । सङ्कल्पितेषु भुत्का तु त्रिराज क्षपयेदिति ॥ ब्रह्मचारिणां श्राद्धभेोजने यमः ।

मासिकादिषु येोऽश्नीयादसमाप्तवतो द्विजः त्रिरात्रमुपवासोऽस्य प्रायश्चित्तम्विधीयते । मधुमासं च योऽश्नीयाच्छा सूतक एव च ॥ प्राजापत्यं चरेत्कृच्छं व्रतशेषं समापयेद् । इति । अनूक्तविशेषे, तूशनाः ।

दशकृत्वः पिबेदापो गायत्र्या श्राद्धभुग् द्विजः ॥ ततः सन्ध्यामुपासीत शुध्येच्च तदनन्तरम् । इति । संस्काराङ्गश्राद्धभोजने तु व्याप्तः ।

निवृत्ते चूडहोमे तु प्राङ्गामकरणात्तथा । चरेत्सान्तपन भुत्का जातकर्माणि चैव हि ॥ स्वतोऽन्येषु च भुंत्कान्त्र संस्कारेषु द्विजोत्तमः । नियोगादुपवासेन शुध्यते निन्दाभोजने ॥ इति । धौम्योऽपि ।

ब्रह्मौदने च सोमे च सीमन्तोवयने तथा ।

३३५

जातश्राद्धे नवश्राद्धे भुक्का चान्द्रायणं चरेत् ॥ इति ॥ १८ ॥

पुनरपि कस्य चिच्छूद्रावस्य प्रतिप्रसवमाह ॥

शुष्कान्नं गोरसं स्नेहं शूद्रवेश्मन आहृतम् ॥

पक्कं विप्रगृहे भुक्तं भोज्यं तन्मनुरब्रवीत् ॥ १६ ॥

३३६

पराशरस्मृतिः

[ अध्या० ११

शुष्कमाममत्रं तण्डुलादि गोरसो दध्यादि घृतं चीरमित्यत्रोक्तस्यापि पुनरुपन्यासो गव्यत्वप्राप्त्यर्थः । स्नेहा नवनीतादि घृततैलयेाः प्रागुक्तेः । एतत्सर्वं शूद्ररहादानीय यदि विप्रगृहे पक्कं भवति तदा भोज्यमिति मनुराह । तत्र विशेषः प्रभुक्तमिति । यदि शूद्रगृहादानीयमाना कुष्का- वादेर्मध्याच्छूद्रः कमपि कौतुकादिना भुक्तं न भवेत्तदैव तद्विप्रयहपक्कमपि भोज्य नान्यथेति । तदाह प्रजापतिः । ग्राममचमगर्हितमिति । सुमन्तु रपि । गोरसं चैत्रपक्क चेदित्यादि विशेषः प्रागेव निरूपितः ॥

आपदि शूद्रात्रभोजने प्रायश्चित्तान्तरमाह ।

आपत्काले तु विप्रेण भुक्तं शूद्रगृहे यदि ॥ मनस्तापेन शुध्येत द्रुपदां वा शतं जपेत् ॥ २० ॥ यझापत्काले विप्रः शूद्रगृहे कामादुञ्जीत तदा मनस्तापा- कि मयेदं निषिद्धमाचरितं धिङ्कामित्यादानुशयाच्छुध्येत । कामतो भोजने द्रुपदा गायत्रीं याजुषीं द्रुपदादिवमुमुचान इत्येता शतवारं

मनस्तीपटुपदयोः शोधकत्वमाह योगीश्वरः ।

पश्चात्तापो निराहारः सर्वेऽमी शुद्धिहेतवः ॥ इति ॥ द्रुपदानामगायत्री यजुर्वेदे प्रतिष्ठिता । इति ॥

जपेदिति

वैदिका वैदिकविषयत्वेनास्य शूद्राव सूतकाचं चेत्षस्य च

व्यवस्था करणीया ॥ २० ॥

शूद्रेष्वन्यानपि भोज्यावानाह "

दासनापितगोपाल कुलमित्रार्द्धसीरिणः ।

एते शूद्रेषु भोज्यान्ना यश्चात्मानं निवेदयेत् ॥२१॥

दासादयः षट् वक्ष्यमाणलक्षणा: शूद्रेषु भोज्याचाः ॥

तत्र दासन पितयोर्लक्षणमाह ॥

शूद्रकन्या समुप्तन्नो ब्राह्मणेन तु संस्कृतः ॥ असंस्काराद्भवेद्ददासः संस्कारादेव नापितः ॥ २२

1

विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता ।

३३०

यो ब्राह्मणेन शूद्रकन्यायां समुत्पवंस्स यदि यथेोक्तजातकर्मा- दिभिः संस्कारस्सस्कृतस्तदा तस्मादेत्र सस्काराचापित इत्युच्यते संस्का- राभावे पुनर्दीस इति ।

गोपाललक्षणमाह ।

क्षत्रियाच्छूद्रकन्यायां समुत्पन्नस्तु यः सुतः ॥ स गोपाल इति ख्यातो भोज्यो विप्रैर्न संशयः ॥ २३ ॥ क्षत्रियाच्छूद्रकन्यायामुत्पत्रः पुनः स गोपाल इति लोके ख्यातो नाम्ना वृत्त्या च प्रसिद्ध एवेति न संशयः स विप्रेभाज्यान्रो भवति । यमप्येतदनंतर कुलमित्र लक्षणं वक्तुमुचितं तथापि तस्यावयव सामर्थ्यादेव पितृपितामहादिमित्रस्य प्रतीयमानत्वादवचनेऽपि न न्यूनतेति । श्राचा- र्यस्तु वैश्याच्छूद्रकन्यायामुत्पचः कुलमित्र तथैव च प्रक्रमादित्याह ॥

सीरिलक्षणमाह ||

वैश्यकन्या समुद्भूतो ब्राह्मणेन तु संस्कृतः ॥

सोत्यर्द्धिक इति ज्ञेयो भोज्यो विप्रैर्न संशयः ॥ २४॥

यो ब्राह्मणेन वैश्यकन्यायामुत्पचः स यथेोक्तसंस्कारसंस्कृत एबार्द्धक इतिज्ञेयः स विप्रेभाज्यान इत्यत्र संशय एव नास्ति । श्रर्द्धसीरिण एव संज्ञांतर प्रदर्शनाय शब्दान्तरेख निर्देशः । एतदनन्तरमात्मनिवेदकलक्षणं वक्तव्यं तदप्यवयवार्थस्य स्पष्टतया वाङ्कनः कर्मभिस्तवामति वादि- नमेवाचष्ट इति नोक्तम् । अत्राप्याचार्योऽर्द्धिकसाहचर्यात् चत्रियायां ब्राह्मणादुत्पत्रमात्मनिवेदकमाह । न चैषा शूद्रत्वोक्तिर्न युक्ता द्विजा- पत्यतथा शूद्रादुत्कृष्टत्वात् । अस्तु वात्र कथचिद्वैश्यायां ब्राह्मणादुत्पन्नस्य आर्द्धिकस्य तु द्विजत्वादत्यन्तायुक्तैव तदुक्तिरितिधेत । उच्यते । विना- तोयकन्याविवाहस्य कला निषेधेनाचोठात्वादिविशेषानुपादानाद-

नूढास्वेव तासु व्यवहारो व्यभिचारोत्पन्नतया तदुक्तिः ।

२३

३३८

पराशर स्मृति:

शूद्राणां तु सधर्माण: सर्वेऽपध्वसनाः स्मृताः ।

[ श्रध्या० ११

इतिस्मरणात् । कुण्डासुतासूत्यचाना योगिना निषादादिसंज्ञां- तराभिधानाच्च 1 नचैवं कुंङगोलकयेोब्राह्मण्यापत्तिरिष्टापतेः तत्कन्या स्वप्यनुठासु द्विजात्युत्पचानामपि शूद्रसधर्मत्वमेव । नच कलावस वकन्यानामृतुव्यापनेऽपि गमननिषेधाचापितादानुत्यत्तेरेव भोज्याचता विवेको न संभवतीति वाच्यम् । पूर्वपूर्वयुगोत्पचानामप्यचानुवृत्यातिक्रान्त- निषेधेभ्योऽप्युत्यत्या वा विचारसंभवादिति ॥

यदव भोजने प्रायश्चित्तमुक्तं तेषां जलादिपानेऽपि तदाह ॥ भाण्डस्थितमभोज्यानां जलं दधि घृतं पयः ॥ अकामतस्तु यो भुङ्क्ते प्रायश्चित्तं कथं भवेत् ॥ २५ ॥ ब्राह्मणः क्षत्रिया वैश्यः शूद्रो वा उपसर्पति । ब्रह्मकूपवासेन योज्या वर्णस्य निष्कृतिः ॥ २६ ॥

ये पूर्वमभोज्याचाः कदर्यादयो गणितास्तेषा भाण्डस्यजलदधि- घृतक्ष्य सामन्यतममक्रामती यो भुङ्गे तस्य प्रायश्चित्त कथं स्यादित्या- ‘कांक्षायां ब्राह्मणादीनामन्यतम एवंविधो यः पर्षदमुपसर्पति तस्य च पर्षदा ब्रह्मकचापवासस्तेन

ब्रह्मकूचापवासेन ब्रह्मकूर्चार्थमुपवासो

पूर्वेद्युरुपोष्य परेद्युराहारान्तरं परित्यज्य ब्रह्मकूर्चपानेन निष्कृतिः शुद्धि- योज्या । तत्र कालविशेषमाह जाबालिः ।

चतुर्दश्यामुपोष्याथ पौर्णमास्यां विशेषतः । पञ्चगव्य पिबेत्प्रातर्ब्रह्मकूर्चीमतिस्मृतम् ॥

“इति । देशमप्याह शातातपः ।

/

नदीतीरेषु गोष्ठेषु पुण्यवायतनेषु च ।

तत्र गत्वा ‘शुचौ देशे ब्रह्मकूर्च समाचरेद् इति ॥ शूद्रस्य विशेषमाह ॥

शूद्राणां नोपवासः स्याच्छूद्रो दानेन शुध्यति ॥ ब्रह्मकूर्चमहोरानं श्वपाकमपि शोधयेत् ॥ २७ ॥

विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता ।

३३६

शूद्रायामुपवासस्थानापचेन दानेन शुद्धिस्तु सम्रानमेव

सर्वेषाम् । ननु

पञ्चगव्यं पिबेच्छूद्रो ब्राह्मणश्च सुरां पिबेत ।

उभौ तौ तुल्यदोषी हि प्रयाख्यनरके गतेा ॥

इत्यत्रिणा शूद्रस्य पञ्चगव्यप्रतिषेधात्कथं तदनुवृत्तेरित्यत ग्राह ब्रह्मकूर्च पानार्थमहोरात्रमुपवासः श्वपाकर्माप शोधयेत्कि पुनः शूद्रमिति श्रत एव स्मृत्यन्तरीयं लिङ्गम् ।

स्त्रीशूद्रस्य तु शुध्यर्थं प्राजापत्यं समाचरेत् ।

पञ्चगव्य च कुर्वन्ति खात्वा पीत्वा शुचिर्भवेत् ॥

इति । नचात्रेर्वचनविरोधस्तदवस्य एव तस्य पायश्चित्तानङ्ग- पंचगव्य प्राशनविषयत्वात् सुरापाननिषेधवत् ॥

ब्रह्मकूर्चद्रव्याय्याह ॥

गोमूत्रं गोमयं श्रीरं दधि सर्पिः कुशोदकम् ॥ निर्दिष्टं पञ्चगव्यं तु पवित्रं पापशेोधनम् ॥ २८ ॥ गोमूचादिपञ्चकं कुशोदकसहितं पञ्चगव्यं निर्दिष्टं तच्च पवित्रमतः पापानां शोधनं नाशनं भवति ॥

गोमूत्राद्युपादानगधीनां वर्णविशेषानाह ॥

गोमूत्रं कृष्णवर्णीयाः श्वेतायाश्चैव गोमयम् ॥ पयश्च ताम्रवर्णाया रक्ताया गृह्यते दधि ॥ २६ ॥ कपिलायाः घृतं ग्राह्यं सर्व कापिलमेव वा ॥ व्रतदुर्गगवीनामसंभवे गोमूत्रादिप्रवक्रमपि कापिलमेव ग्राह्य-

मितरस्स्यष्टार्थम् ॥

गोम्जादीना परिमाणमाह ॥

मूत्रमेकपलं दद्यादङ्गुष्ठार्द्ध तु गोमयम् ॥ ३० ॥

क्षीरं सप्तपुलं दुशाधि त्रिफलमुच्यते ॥

"

घुलमेकपलं दद्यात्पलमेकंद

॥ ३१ ॥३४०

पराशरस्मृतिः

[ अध्या० ११

मूत्रं गोः पलं चतुः सावर्णिकां पलं सुवर्णाश्चत्वार इति स्मरणात् पर्वद्वयात्मकस्याङ्गुष्ठस्यैकं पूर्वार्द्धमुच्यते तन्मात्र गोमयम् । शेषं स्पष्टार्थम् । एतत्सवं यथेोक्तपरिमाणं पलाशादयन्यतमपात्रे दद्यात्समानयेत् । तदाह प्रजापतिः ।

पलाशं पपजं वा ताम्र बाथ हिरण्मयम् । पात्रं गृहीत्वा तस्मिस्तु पञ्चगव्यं समानयेत् ॥ इति । अशक्तं प्रति परिमाणान्तरमाह वृद्धपराशरः ।

गोमूत्रे माषकाष्टी गोमयस्य तु षोडश । क्षीरस्य द्वादश प्रोक्ता दध्नस्तु दश कीर्तिताः । गोमूत्रवद्घृते ज्ञेयास्तदर्द्धञ्च कुशोदकम् ॥ इति ॥ गोमूत्रादियहणे मन्त्रानाह ||

गायत्र्यादाय गोमूत्रं गन्धद्वारेति गोमयम् ॥ आप्यायस्वेति च क्षीरं दधिक्रावूण्यस्तथा दधि ॥ ३२॥ - तेजोऽसिशुक्रमित्याज्यं देवस्यत्वा कुशोदकम् ॥ पञ्चगव्यमृचापूतं स्थापयेदग्निसन्निधैा ॥ ३३ ॥

गायत्र्यादिच्चा यहणेन पूत पवित्र पञ्चगव्यमेकीकृत्याग्निसविधा स्थापयेत् । यद्यपि तेजोसि देवस्य त्वेत्यनयोर्यजुष्ट्रादृचेति साधारण- व्यपदेशो नोपपद्यते तथापि सृष्टीरुपदधातीतिवद् भूवा तत्सिद्धिरिति न दोषः । अनन्तरकर्तव्यमाह ।

आपोहिष्टेति चालोड्य मानस्तोकेति मन्धयेत् । आपोहिष्ठेत्येकैव ऋक् ऋचेत्युयक्रमात् । तृचः इत्याचार्या प्रायेण

तथा विनियोगात् ॥

होम साधनमाह ||

सप्तावरास्तु ये दर्भा अच्छिन्नाग्राः शुकत्विषः ॥ एतैरुद्धृत्य होतव्यं पंचगव्यं यथाविधि ॥ ३४ ॥

विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता ।

३४१

प्रवरा येभ्यस्तेऽष्टादयोऽदिवायाः शुक्रत्विषो हरितवर्ण दर्भास्तैरुत्य यथाविधि वक्ष्यमाणमंत्रैस्तत्यञ्चगव्यं जुहुयात् । यत्तु

स्थापयित्वा तु दर्भेषु पलाशैः पत्रकैरथ ।

नत्समुद्धृत्य होतव्य देवताभ्यो यथाक्रमम् ॥

इतिप्राजापत्यवचनबलात्पलाशपत्रेण होम इति व्याख्यातम् तत्पा

नाशो हरितो हरिदिति कोशादर्शननिबन्धनमिति मंतव्यम् । तथात्वे बहुवचनासगतिः । तस्मात्पलाशैर्हेरितैरित्यर्थेऽवगन्तव्य इति ॥

होममंत्रानाह ||

इरावती इदं विष्णुर्मानस्तोके च शंवती ॥ एताभिश्चैव होतव्यं हृतशेषं पिबेद् द्विजः ॥ ३५ ॥ इरावती धेमुमती, इदं विष्णुर्विचक्रमे मानस्तोकेतनये, शंवती शंशब्दोपलक्षिता शत्रोदेवीरभिष्ट इत्येषा संवतीः पारयते तं च क्षिप्ति- बच्चा यथा । श्रद्यावतं यमावतं ययेवेन मिशुवत इति वात्तवोक्षेप एताभि भिश्चकारादग्नये सोमायेति नाममंत्रेण सावित्र्या प्रणवेनाग्नये स्विष्टकृते वेत्येतैरपि तंत्रैर्हत्या हुतशेषं द्विजः पिवेत् । द्विनग्रहणं वक्ष्यमाणमन्त्र. विषयनियमाय । स्त्रीशूद्रयोस्तूष्णीमेव भवति तथा च प्रजाप्रतिः ।

अग्नये चैव सोमाय सावित्र्या च तथैवच ।

प्रणवेन तथा हुत्वा स्विष्टकृता तथैवच ॥

दूति ।

पानेतिकर्तव्यतामाह ॥

आलोज्य प्रणवेनैव निर्मथ्य प्रणवेन तु ॥

॥

M

उद्धृत्य प्रणवेनैव पिबेच प्रणवेन तु ॥ ३६ ॥ हस्तेनालोय यज्ञियकाष्ठेन निमर्थ्योभयाभ्यां हस्ताभ्यामुदृस्या-

शब्दं पिबेत् प्रतिक्रियं प्रणवावृत्तिः ।

ननु गोवधाव्युत्पनादृष्टरूप प्रत्यवार्यानवृत्तिरस्तु प्रायश्चित्तेन भो-

३४२

पराशरस्मृति:

[ अध्या० ११

ज्यभोजनादिषु त्वाहारपरिणामेनावयवोपचयरूपस्य दृष्टस्य कथं तेन

निवृत्तिरित्यत आह ।

यत्वगस्थिगतं पापं देहे तिष्ठति देहिनाम् ॥

ब्रह्मकूचं दहेत्सर्वं प्रदीप्तोऽग्निरिवेन्धनम् ॥ ३७ ॥ भतितमभक्ष्य यथा त्वगस्यादिरूपेण परिणम्य देहिनां देहे पाप- मशुचिभूत्वा तिष्ठति तथा ब्रह्मकूर्वमपि पीतं तेन तेन रूपेण परिणतं सत्तंत्तमवयवोपचयं दहतीति दृष्टद्वारेवास्य शोधकत्वं तत्र दृष्टान्तो यथाग्नेरिन्धनदहने नादृष्टमवान्तरव्यापारः किन्तु तत्सयोग एव तथा प्रकृतेपीति । अनेनाभक्ष्यभक्षणे ब्रह्मकूर्च पानमावश्यकमित्युक्त भवति ।

नम्वेषं दशमूलीकषायपानवदस्यादृष्टरूप प्रत्यवार्थानवर्तकत्वं स्यादि

त्यत श्राह ॥

पवित्रं त्रिषु लोकेषु देवताभिरधिष्ठितम् ॥ वरुणादिदेवताधिष्ठितत्वन त्रिष्वपि लेकेिषु प्रकारेषु दृष्टरूप्रदुष्टा वयवनाशनादृष्टरूपप्रत्यवायनाशनापूर्वा दृष्टजननरूपेषु पविचं सामर्थ-

मिति ।

‘ता देवता ग्राह ॥

वरुणश्चैव गोमूत्र गोमये हव्यवाहनः ॥ ३८ ॥ दध्नि वायुः समुद्दिषुः सोमः चोरे घृते रविः ॥ गोमूत्रादीनां पञ्चानां वरुणादिपञ्च देवता अधिष्ठायो भवन्ति कुशोदकस्य तु कुशाधिष्ठातारो ब्रह्मविष्णुमहेशा एवाधिष्ठातारः श्रत

एव ।

कुशमले स्थितो ब्रह्मा कुशमध्ये जनार्द्दनः । कुशाये शङ्करपोक्त रत्यभिधाय । शरीरेष्वद्य तिष्ठन्ति कुश त्यजल विंदवः तस्य नश्यन्ति पापानि गरुडेनेव पचगाः ।

विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता । इत्यभिहितं विष्णाधर्मेोत्तरे । स्वोद्दिष्टजलपाने प्रायश्चित्तमाह ॥ ‘३४३ पिवतः पतितं तोयं भाजने मुखनिःसृतम् ॥ अपेयं तद्विजानीयाद्भुक्का चान्द्रयणं चरेत् ॥ ३६ ॥ मुखसयोजित भाजनेपिबतः पुरुषस्य मुखानिःसृत तोय यदि पतितं तर्हि तदपेयं विजानीयाद्भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् । पीताबशिष्टजलपाने तु जिरात्रम् तदाह शंखः । पीतावशेषितं पीत्वा पानीयं ब्राह्मणः क्वचित् । जिराज तु व्रतं कुर्याद्वामहस्तेन वा पुनः ॥ | इति । ब्राह्मणाद्युच्छिष्ट जलप नितशनाः । ब्राह्मणो किष्टानामपः पाने षोडश प्राणायामान् धारयेत्तत्रिये त्रिशदृश्ये चत्वारिंशच्छूद्राणां कुशवारिपांने यह बुद्विपूर्वचेद् त्र्यहं चतुरहं पञ्चरात्रं सप्तरात्रं पञ्चगव्यं पानं क्रमेणेति । शवायुपहतकूपादिजलपाने प्रतिवर्णं प्रायश्चित्तमाह । कूपे च पतितं दृष्ट्रा श्वश्रृगालं च मर्कटम् ॥ अस्थिवर्मादि पतितं पीत्वाऽमेध्या अपेोद्विजः ॥४०॥ नारं कुकूणकं काकं विड्वराहं खरोष्ट्रकम् ॥ गवयं सौप्रतीक च मायूरं खाङ्गकं तथा ॥ ४१ ॥ वैय्याघ्रमार्क्षसह वा कपेर्यदि निमज्जति ॥ कुणपंक्तस्यपि दुष्टस्य पीतं स्यादुदकं यदि ॥ ४२ ॥ प्रायश्चित्तं भवेत्पुंसः क्रमेणैतेन सर्वशः ॥ ४३ ॥ यस्मिन् कूपे श्वशगाल श्वा कुक्कुरः शृगालः क्रोष्टा तयो: समाहा- रः श्वशृगालं मर्कटं वानर पतितं दृष्ट्रा अस्थिचर्मचादिशब्दान्मूत्रपुरीषादि वा पतितं दृष्ट्रा श्रमेध्या अपो यो द्विजः पिबत तस्य बक्ष्यमाणं प्रायश्वितं भवेदिति संबंध: । तथा नारं मानुषं काक्रं वायसीय’ विराहखरोष्टशद्वेषु M ३४४ पराशर स्मृति: [ अध्या० ११ तद्वितला प्रार्ष: गत्रयः शधरः सुप्रतीकश्चित्रमृगः मयूर : केकी खड्डो गराडको व्याघ्रो द्वीपी ऋक्षो भल्लूकः सिंहः पंचास्यः कपिरपि मर्कटावान्तरजाति: एतत्सम्बन्धि कुणप यस्मिन् तडागे निमज्जति तस्य दुष्टस्य तडागस्य- दकं यदि पीतं स्यात्तदा तस्य सर्वशः सर्ववर्णस्य पुंसो वक्ष्यमाणं प्राय- श्चित्तं क्रमेण भवति ॥ तदेव प्रायश्चितमाह । विप्रः शुध्येश्रिरात्र ेण चत्रियस्तु दिनद्वयात् । एकाहेन तु वैश्यस्तु शुद्रो नक्तेन शुध्यति ॥ ४४ ॥ पूर्वोक्तश्वाद्युपद्दतकूपादेर्जलपाने विप्रादयः क्रमाचिव्ये करात्र- नक्तैः शुध्यन्ति तु शब्दादन्ते पञ्चगव्यप्राशनमपि भवत तदाह विष्णुः । मृतपञ्चनखात्कूपादत्यतापहतमुदकं पीत्वा ब्राह्मणस्य हमुपध सेद्व्यहं राजन्य एकाहं वैश्यः शूद्रो नक्तं सर्वे चान्ते पञ्चगव्यं पिवेयुरिति यदि तत्रैव शवं शीर्येत तदा विशेषमाह देवलः । क्वि भित्र शव चैव कूपस्य यदि दृश्यते । पथः पिबेचिरात्रेण मानुषे द्विगुण स्मृतम् ॥ इति । इद च सकृत्याने अभ्यासेत्वाह हारीतः । कि भिवेशवे ये तत्रस्य यदि तत्पिबेत् । शुद्धौ चान्द्रायणं कुर्यात्तप्तमथापि वा यदि कश्चित्ततः खायात्प्रमादेन द्विजोत्तमः । नपुंस्त्रिषवणखायी अहोरात्रेण शुध्यति ॥ दूति । कामाकामाभ्यां चान्द्र तप्तकृच्छयोर्व्यवस्था । चण्डालकूपादि- 1 जलपाने त्वापस्तम्बः । चाण्डालकूपभाण्डस्य नरः कामाज्जलं पिबेत् । प्रायश्चित्त कथं तत्र वर्णे वर्णे विनिर्दिशेत् । चित्सतपनं विप्रः प्राजापत्य तु भूमिपः । तदर्द्धन्तु चरेद्वैश्यः शूद्रे पादं विनिर्दिशेत् ॥

विद्वन्मनोहराष्यव्याख्या सहिता । इति । कामतस्तु देवलः । यस्तु चण्डालभाण्डस्यमज्ञानादुदकं पिवेत् । स तु त्र्यहेण शुध्येत शूद्रस्त्वेकेन शुध्यति ॥ इति । चेद्यादिपुष्करिय्यादिजलपानेऽप्यापस्तम्बः ॥ सेवादीनां जनं पीत्वा पुष्करिणयां हृदेऽपि वा जानुदघ्नं शुचि जेयमधस्तादशुचि स्मृतम् । तत्तोयं यः पिबेद्विप्रः कामतोऽकामतोऽपि वा । श्रकामात्रक्तभोजी स्यादहोरात्रं तु कामतः ॥ इति । ३४५ इदानीमभोक्ष्याच विशेषेण तदवभोजन प्रायश्चित्तविशेषमाह ॥ परपाकनिवृत्तस्य परपाकरतस्य च ॥ अपचस्य च मुस्कान्नं द्विजश्वान्द्रायणं चरेत् ॥ ४५ ॥ परपाकनिवृत्तादयस्त्रयोऽपि वक्ष्यमाणलचणा श्चकाराद्वृथापाकोथे- घामच भुत्का द्विजश्चान्द्रायणं कुर्यात् । रवं वात्यन्ताभ्यासविषयमवगन्त- व्यम् । सहदोजने तु भरद्वान आह । निराचारस्य विप्रस्य निषिद्धाचरणस्य च । अनं भुत्का द्विजः कुर्यादिनमेकमभोजनम् ॥ इति । निराचारों विहितपञ्चमहायज्ञानुष्ठानरहितः पाक- निवृत्तो निषिद्धाचरणः सर्वदा परावभोजनशीलः इदमपचस्याप्युपलक्षणं वृथापाकावभक्षणे त्वाह शातातपः । वृथापाकस्य भुंजानः प्रायश्चित्तं चरेद्विजः । प्राणायामांस्विरभ्यस्य घृतं प्राश्य विशुध्यति ॥ इति । न केवलमपचाचभोजने प्रत्यवायेोऽपि त तस्याचदानेऽपीत्याह || तु अपचस्य च यद्दानं दातुरस्य कुतः फलम् ॥ २४ ३४६ पराशर स्मृति: [ अध्या० ११ दाता प्रतिगृहीता च द्वौ तौ निरयगामिनी ॥४६॥ अपवस्यापचाय यद्दानं चतुर्थ्येथे षष्ठी बहुलानुशासनात् अस्य दातुः फलं कुतः यतस्तावुभावपि दातृप्रतिगृहीतारौ निरयगामिनी इति । परपाकनिवृत्तस्य लक्षणमाह ॥ गृहीत्वाग्निं समारोप्य पञ्चयज्ञान्न निर्वपेत् ॥ परपाकनिवृत्तोऽसौ मुनिभिः परिकीर्तितः ॥ ४७ ॥ दारकाले दायादयकाले गृहपती वा प्रेते योग्निमाधायात्मनि तमग्निसमारोप्य तस्मिवग्नौ पञ्चमहायज्ञाच निर्वपेदसौ परपाकनिवृत्तः पर उत्कृष्टो वैश्वदेवादार्थ रह्माग्नौ क्रियमाणः पाकः परपाकस्तस्माचि वृत्तः परपाकनिवृत्त इति मुनिभिरुच्यते । प्रग्नेः सर्वदात्मसमारोपणेन पञ्च- महायज्ञादिसाधनत्वाभावात् । परपाकरतस्य लक्षणमाह ॥ पञ्चयज्ञान्स्वयं कृत्वा परान्नेनोपजीवति ॥ सततं प्रातरुत्थाय परपाकरतस्तु सः ॥ ४८ ॥ यस्सततं प्रत्यहं प्रातरुत्थाय पञ्चमहायज्ञात्स्वयं कृत्वा परावे - नैवोपजीवति स परपाकरत इत्युच्यते । परपाकरुचिर्नस्यादनिन्दयामन्त्रणादृते ॥ इतिनिषेधातिक्रमात् । अपचस्य लक्षणमाह । गृहस्थधर्मा यो विप्रो ददाति न विवर्जितः ॥ ऋषिभिर्धर्मतत्वज्ञैरपचः परिकीर्तितः ॥ ४९ ॥ यो गार्हस्थ्यमा स्थितोऽप्यचदानादिवर्जितः केवलमुदरम्भरिरेव सोऽ पच इति मुनिभिः परिकीर्तितः । तथा श्रयते “केवलाघेो भवति केवलादी’ ति ननु इतिपेधातुनिर्देश इति वार्त्तिकाद्वदातिशब्दो धातुनिर्देशमेव चरति विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता । ३४० नतु धात्वर्थनिर्देश मितिचेत् सत्यं । यजतिषु येयजामहं करोतीत्या- दिग्वर्थनिर्देशेोयमितिप्रत्ययदर्शनात् । वृथापाकलक्षणमाह वहस्पतिः । यो हि हित्वा विवाहाग्निं गृहस्य इति मन्यते । अवं तस्य न भोक्तव्यं वृथापाको हि स स्मृतः ॥ दूति । नन्वेवं कला कस्यापि भोज्याचता न स्यादेवंप्रायत्वात् सर्वेषामित्यत श्राह ॥ युगे युगे तु ये धर्मास्तेषु तेषु च ये द्विजाः ॥ तेषां निन्दा न कर्तव्या युगरूपा हि ते द्विजाः ॥ ५० ॥ अयमभिसन्धिः । युगस्वभावप्रयुक्ताया अधर्मप्रवृत्तेर परिहार्यत्वाह- मादालस्यादिपुरुषप्रयुक्तायास्त्ववश्यपरिहार्यत्वेन प्रायश्चित्ताभिधानस्या- र्थवत्त्वात्रातिप्रसङ्गः इति । पदार्थस्तू पति एवं प्राक् । एवं केषु चिदुपपातकेषु प्रायश्चित्तमभिधाय नातिभ्रंशकरेषु ब्राह्म- यतिरस्कारप्रायश्चित्तमाह || हुङ्कारं ब्राह्मणस्योक्ता त्वङ्कारं च गरीयसः ॥ स्नात्वा तिष्ठन्नहः शेषमभिवाद्य प्रसादयेत् ॥ ५२ ॥ यो ब्राह्मणस्य भर्त्सनाय हुङ्कारं प्रयुक्ते यो अभिवादयबिदादिगरि ष्ठस्य त्वमित्येकवचन प्रयुङ्क्ते स तत्कालमेव खात्वा यावदस्तमयं निरा- हारि स्थित्वासन्ध्यायां तमभिवाद्य प्रसादयेत् । तथा च मनुः हुङ्कारं ब्राह्मणस्योत्व त्वङ्ककारं तु गरीयसः । सात्वा नाश्नवहः शेषमभिवाद्य प्रसादयेत् ॥ 1 इति । यद्यपि ब्राह्मणास्य रुजः कृत्यमिति मनुना ब्राह्मणताडन- मेष जातिभ्रं शकरेषु अभिवादयप्रसादयेदतिपरिगणितं न हुङ्कारादयपि तथा मानसरुगुत्यादकत्वात्तस्यापि जातिभ्रंशकरत्वमविरुद्धमिति । ब्राह्मणताडनादौ प्रायश्चित्तमाह ॥ ताडयित्वा तृणेनापि कण्ठे बध्वापि वाससा । ३४८ पराशरस्मृतिः [ अध्या० ११ विवादे वापि निर्जित्य प्रणिपत्य प्रसादयेत् ॥५२॥ तृणताडनादीनां शरीरानुपघातकत्वेपि मानसेापघातकत्वेपि प्रायश्चित्तनिमित्तत्वमित्यपिशब्दार्थः । गर्धातिशयेनैतत्करणे तूपवासी- ऽपि । तदाह बृहस्पतिः । गुरुं कृत्य गर्वेण विप्रं निर्जित्य वादतः । ताडयित्वा तृणेनापि प्रसादयोपवसेद्दिनम् ॥ इति । अभ्यासेत बौधायनः । । वादेन ब्राह्मण जित्वा प्रायश्चित्तविधित्सया । त्रिराचोपोषितः खात्वा प्रणिपत्य प्रसादयेत् ॥ इति । पादस्पर्शीबाच्यवचनयोः प्रायश्चित्तमाह स एव । पादेन ब्राह्मणं स्पृष्टा प्रायश्चित्तविधित्सया । दिवसेोपोषितः खात्वा प्रणिपत्य प्रसादयेत् । अवाच्यं ब्राह्मणस्योक्खा प्रायश्चित्तं विधीयते । कृकातिल जित्वा तु प्रणिपत्य प्रसादयेत् । आक्रोशमनिश कृत्वा कूं कुर्वीत मानवः ॥ इति । विप्राबणादौ प्राश्चित्तमाह ॥ अवसूर्य स्वहोरात्रं त्रिरात्रं क्षितिपातने । अतिकृठं च रुधिरे कृछ्रोऽभ्यंतरशोणिते ॥ ५३ ॥ क्रोधावेशेन ब्राह्मणताडनाय दण्डायुपघाताभ्यामहोरात्रमुए- वसेत् । ब्राह्मणं भूमौ निपात्य त्रिरात्रमुवसेस | प्रहारेण रुधिरोत्पत्वा- वतिक्कूमभ्यन्तरशोणितै प्रवाहमन्तरेण घनीभूतरुधिरे प्रहारे कुछ च चरेत । त्वभेदादा प्रायश्वितमाह बृहस्पतिः । प्रजापतिः । काष्ठादिना ताडयित्वा त्वग्भेदे कृमाचरेत् । अस्थिभेदेऽतिकृक्तस्तु पराकस्त्वगकर्तने ॥ इति । तदेतत्समानजातीयस्यविजातीयस्य तु विशेषमाह विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । द्विगुणं त्रिगुणं चैव चतुर्गुणमथापि वा । क्षेत्रविट्शूद्रजातोना ब्राह्मणस्य बधे व्रतम् ॥ ३४६ दति देवाद्याक्रोशने तु सुमन्तुः । देवर्षिगोब्राह्मणाचार्यमाता- पितृनरेन्द्राणां प्रतिषेधने आक्रोशने जिह्वां दहेरिराय दद्यादिति । प्रतिषेधनं निन्दनमाक्रोशे गालिदानम् । इदानीं वाभिमतमतिकृच्छ्रलक्षणमाह ॥ नवाहमतिकृच्छ्रः स्यात्पाणिपूरान्न भोजनः । त्रिरात्रमुपवासः स्यादतिकृच्छ्रः स उच्यते ॥ ५४ ॥ या नवाहोराचं पाणिः पूर्यते यावत्तातावदचेन तद्भोजनमस्मित्रिति पाणिपूराव भोजनः स्यात्प्रसृतिपरिमितात्रभोजन इति यावत् । यस्मिंश्च त्रिरात्रमुपवासः स्यात्स दशाहसाध्योऽतिकृच्छ इत्यु- च्यते । प्रतिकृच्छ्रशब्दस्यानुगतार्थतां स्पष्टयितुं पुनस्तेनैव विशेषेण ॥ नन्वन्यान्यपि जातिभ्रश करायच यचाणादीनि सति तत्र किं प्रायश्चित्तमित्यत श्राह ॥ सर्वेषामेव पापानां संकरे समुपस्थिते । दशसाहस्रमभ्यस्ता गायत्री शेोधनं परम् ॥ ५५ ॥ ‘सर्वत्वमाधिवारिकमितिन्यायेन पूर्वाधिकृतानां जातिभ्रंशकराया- मध्यघ्राणादीनां पापानां संकरे संपर्क समुपस्थिते दशसहस्त्रवारम - भ्यस्ता गायत्र्येव परं शोधनं नान्यदिति । यत्वनुक्तनिष्कृतिषु सर्वेष्वपि निमित्तेष्विदं सामान्यप्रायश्चित्तं तज्जातिभ्रंशकरेष्वेवेति । तदयुक्तम् । शास्त्रान्तरे सामान्यप्रायश्चित्तान्तराभिधानेन पैानरुक्त्यात् । तस्मादा- थोक्तेव व्याख्या साधीयसीति । तपस्तप्त्वा तीव्रं यमलभत सार्द्धं सुरगणैः सुतं साकन्देव्या विहितनियमः कश्यपमुनिः ॥ 2३५० पराशर स्मृति: [ अध्या० ११ स्वयं स्रष्टुः स्रष्टा गतिरपि महेन्द्रस्त्रिजगता मुपेन्द्रत्वं सोऽपि त्रिदशपतिभक्त्या प्रथयति ॥ १ ॥ धर्माधिकारिकुल कैरवकाननेन्दु श्रीरामपण्डितसुतेन विनायकेन || एकादशेोऽपि विवृतोऽत्र पराशरस्याध्यायः कृतोधननीयविभुक्ति- भुध्यै ॥ २ ॥ इति श्रीधर्माधिकारिरामपण्डितात्मजनन्द पण्डितापरनामधेयवि- नायक पण्डितकृती पर। शरस्मृतिविवृत्तौ विद्वन्मनोहरायामेकादशोऽध्यायः॥ शुभमस्तु ॥ श्रीगणेशाय नमः । समाने शब्दार्थे तदनुगतवर्णेपि च समे स्वरूपे सामर्थ्यं सकलपुरुषाचैौघहरणे । हरेर्यत्प्राथम्यं हरिहर " यदेवं” हिजनता- मुखाब्जेष्वासीत्तत्सकलमपि लक्ष्मीविलसितम् ॥ १ ॥ धर्माधिकारिकुलकैरवकाननेन्दु- श्रीरामपण्डितसुतेन विनायकेन । तद्वादशे विवरणं क्रियतेऽधुनात्राध्याये महाघचयशुद्धिनिवारणाय ॥ २ ॥ एवमध्यायचतुष्टयेनेोपपातकप्रायश्चित्तमभिधाय महापातकप्राथ श्चितविधानाय द्वादशाध्याथमारमते । ’ तत्रसङ्करकाण्डे प्रकान्तप्रकीर्णकप्रायश्चित शेषं समापयितुं तावदाह । दुःस्वमं यदि पश्येत्तु चान्ते च क्षुरकर्मणि । मैथुने प्रेतधूमे च स्नानमेव विधीयते ॥

• दुस्वप्रमरिष्ट सूचक स्वप्रमत्मनः क्षौरतैलाभ्यङ्गादिदर्शनं स्वप्ना - ध्यायप्रतिपादितं यदि पश्येत्प्रातः स्मरेत्तदा चान्ते भुक्ताचोद्विरणे तुरक- मणि चौरे मैथुने ऋतुकालीने स्त्रीसम्भोगे प्रेतधूमस्पर्शे चकारादजीर्णोद् गारे दुर्जनस्पर्शन चितिपयस्मशानस्यर्शेषु च खानमाचरेत् । तदाहुर्मनु वृद्धपराशरशातातपाः । अजीर्णेऽभ्युदिते वान्ते श्मश्रुकर्मणि मैथुने । दुस्वप्ने दुर्जनस्पर्शं खानमेव विधीयते ॥ दुस्वप्ने मैथुने वान्ते विरिक्त तुरकर्मणि । चितिपूयश्मशानानां स्वर्शने खानमाचरेत् ॥ ३५२ पराशरस्मृति: [ अध्या० १२ ऋतौ तु गर्म शङ्कत्वा खानं मैथुनिनः स्मृतम् । अनृतौ तु यदा गच्छौचं मूत्रपुरीषषत् ॥ इति ॥ १ ॥ इदानीं पुनः संस्कारनिमित्तान्याह । अज्ञानात्प्राश्य विण्मूत्रं सुरासंसृष्टमेव च । पुनः संस्कारमर्हन्ति त्रयो वर्षा द्विजातयः ॥ २ ॥ अज्ञानता विरामूत्रप्राशने सुरासंसृष्टावप्राशने व त्रयो वर्णः ब्राह्मणक्षत्रियवैश्याः तप्तकृच्छ्रचरणानन्तरं पुनः संस्कारं पुनरुपनयनमर्हन्ति विणमूत्रमिति समाहाराद्रेतःकुणपयेोरपि यहणं तथा च गौतमो मत्या मद्यपाने तप्तकृच्छ्रस्ततोऽस्य सस्कारो मूत्रपुरीषकुणपरेतसां प्रशिने चेति । सुरात्र पैवइतरस्याः क्षत्रियवैश्ययोरनिषेधात् । तत्संसर्गप्यनुपलश्व- गोरसो विवक्षितः । रसेोपलब्धौ द्रव्यान्तरसंसर्गेपि सुरात्वानपायात् । श्राज्यत्वस्येव पृषदाज्ये । अत एवान्यपा इति निगदाः कार्य न पृषदा- ज्या इत्युक्तम् । तथा च मुख्यमेव प्रायश्वितं तत्रापयेत । अज्ञानादिति चात्राय्यनुषज्यते । अज्ञानात्माश्य विरामूत्रं सुरासंसृष्टमेव च । पुनः संस्कारमर्हन्ति त्रयोदशी द्विजातयः ॥ इति मनुस्मरणात् । एतेनाज्ञानसः सुरापाने पुनः संस्कारः कैम- तिकन्यायेन सिद्धः । तथा च बौधायनः । श्रमत्या सुरापाने इच्छाब्द- पोटं चरित्वा पुनरुपनयनमिति कामतः सुरापानेन मरणान्तिकस्यैवाक्त- त्वात् । किं पुनः संस्कारेण । ब्राह्मणस्य तु कामाकामाभ्यां माया- नेपि पुनः संस्कारः श्रमत्या मद्यपान इति गौतमवाक्यात् । मत्या मझपाने स्वसुरायाश्चज्ञाने को घृतप्राशनं पुनः संस्कारश्चेति वसिष्ठस्म- कृको रणात् । चकारादुक्तानां चण्डालाच भोजनादीनामनुक्तानामङ्गादिदेशगम- नानाऽचोपसंग्रहः । तथा च वसिष्टः । एतदेव चण्डालप्रतितावभोजनेषु सतः पुनरुपनयनमिति । वल्लुरपि विराहया मकुक्कुट नगमांसभक्षणे 绗 विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता । ३५३ तु सर्वेष्वतेषु द्विजानां प्रायश्चितान्ते पुनः संस्कारं कुर्यादिति । शाता- तपोऽपि । लशुनं गृज्जनं जग्ध्वा पलाण्डुं च तथा शुनः । उष्ट्रमानुषक्रेभाश्वरास भीक्षीरभेजनात् ॥ उपनायें पुनः कुर्यात्तप्तकृच्कुञ्चरेन्मुहुः । पैठीनसिः । व्युष्ट्रीमानुषीचीरभोजने तप्तकृच्छः पुनरुप्रनयन- मिति । आदिपुराणे । लिङ्गेषु सौराष्ट्रमगधेषु च । । बिना यात्रा तु यो गच्छेत्पुनः संस्कारमर्हति । सौराष्ट्र सिन्धु से बीरानावन्त्य दक्षिणापथम् एतान् देशान् द्विजो गत्वा पुनः संस्कारमर्हति ॥ हिमवत्कौशिकों विन्ध्यां पारं पदस्य पश्चिमम् । तीर्थयात्रा विना गच्छेत्पुनः सस्कारमर्हति ॥ कर्मनाशाजलस्पर्शीत्करतायाविलङ्घनात् । गण्डकीबाहुतरणात्पुनः सस्कारमर्हति ॥ बौधायनः । सिन्धुसवीर साराष्ट्रान् तथा प्रत्यन्तवासिनः । अङ्गवङ्गकलिङ्गाश्च गत्वा संस्कारमर्हति । रासभं महिषं मेषं बलीबद्धं क्रमेलकम् । आरुझ ब्राह्मणे मोहात्पुनः संस्कारमर्हति ॥ मधुं विना चौपनीतः पुनः सस्कारमर्हति । हातोऽषि । शिखां छिन्दन्ति ये मोहाद्वेषादज्ञानतोऽपि वा । पुनः संस्कारमर्हन्ति । अज्ञाः विन्दन्ति ये केचित् द्विजातीनां शिखां नराः । चरेयुस्ते दुरात्मानः प्राजापत्य विशुद्धये || इति । पुनः सस्कारोऽत्र पुनरुपनयनं वक्ष्यमाणाजिनादिपर्युदा- २५ ३५४ पराशर स्मृति: । [ अध्या० १२ सस्यान्यत्रासम्भवात् । स च समाख्याबलादेव कर्मविशेषेण पूर्वसस्कार • नाथे पुनः सस्काराधाय को न तु शोधकः । शुद्धः प्रायश्चित्तसाध्यत्वात् । श्रत एव प्रायश्वितान्ते पुनः संस्कारं कुर्यादित्यादिविधिवाक्येषु द्वयोरपि स्वस्वकार्यप्रतिपादन मुखेनैव समाख्याभ्यां क्रमेणानुष्ठानप्रतिपादनं युक्तम् यत्तु यमेन | असुरामद्यपाने च कृते गोभक्षणेऽपि वा । तप्तकृच्छ्र परिक्लिष्टो मैौजी होमेन शुध्यति ॥ इति । मौज्जीहोमस्य शोधकत्वमुक्तम् । तु तनमौजी होमादुत्तरकालानुष्ठेयकर्माधिकाराभिप्रायेण, न तु दोष- निवृत्यभिप्रायेण । तस्मात्पुनरुपनयमं पुनः सस्काराधायकं न तु प्रकृत- घोषनिवर्तकमिति स्थितम् । यत्र तु जातकर्मादीत्यादिविशेषः स्मर्यते तत्र तदादीना सर्वेषामेवानुष्ठानम् । यथा जीवयदि समागच्छेत् श्वेतकुभे निमज्य तम् । उद्धृत्य स्थापयित्वास्य जातकर्मादि कारयेत् ॥ चिरप्रोषितस्य जीवद्वातीनाकर्णने कृतप्रेतक्रियस्य पुनरागमनेऽयं विधिः । तथा प्रव्रज्यादिप्रत्त्यावृत्तस्यापि प्रायश्चितावरणानन्तरं जात- कर्मादीति । सस्कारमाह वृद्धपराशरः 1 जातकर्मादिभिः सर्वै: सस्कृतैः शुद्धिमा यात् ॥ इति । यदापि सर्वैरित्यविशेषोपादाने सन्यासिनोपि विवा- हादि प्रसज्येतेत्ययान्तरापातः । तथा च जातकर्मादीत्यादिशब्देनापि तत्पर्यन्तानामेवोपसयहः । पुनरुपनयननाच्या सर्वधर्मातिदेशप्राप्तापवादमाह । अजिनं मेखला दण्डो भैक्ष्यचर्या व्रतानि च ॥ निर्वर्तन्ते द्विजातीनां पुनः संस्कारकर्मणि ॥ ३ ॥ अजिनं कृष्णाजिनादि मेखला मौंज्यादि दण्डः पलाशादि भैक्ष्य चर्या सायंप्रातर्विहिता व्रतानि सौम्यप्राजापत्यादीनि मधुमांसाञ्जनादि- विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । ३५५ बर्जनानि वा द्विजातीनां त्रैवर्णिकाना पुनः संस्कारकर्माणि निवर्तन्ते चकारादुपनादीन्यपि । तथा चाश्वलायनः । प्रयोपेत पूर्वस्य कृताकृतं केशवपनं मेधाजनन च निरुक्त परिदानं कालस्य च तत्सवितुर्वृणीमह इति सावित्रीमिति । तत्र विशेषमाह कश्यपः चीर्णप्रायश्वित्तः प्राच्या- मुदीच्यां वा दिशि गत्वायच पश्वादीनां शब्दो न श्रूयते तस्मिन्देशेऽग्निं प्रज्वाल्य ब्रह्मासनमास्तीये प्राज्ञप्रणीतेन विधिना पुनः सस्कारमर्हन्तीति । इदानों प्रसगात्पूर्वोक्तामेध्याक्तभक्षणे प्रायश्विते गुणान्तरमाह । विण्मूत्रस्य च शुध्यर्थं प्राजापत्यं समाचरेत् ॥ पञ्चगव्यं च कुर्वीत स्नात्वा पीत्वा शुचिर्भवेत् ||४|| विरामू चमित्यमेध्यमात्रोपलक्षणं तद्वक्षणे पूर्वोक्त प्राजापत्यकृच्छ्रं घरेत्पञ्चगव्यं च पूर्वोक्तप्रकारेण कृत्वा तेन खात्वा तदेव पीत्वा शुचि- भवेत । अथ विहितमरणे सङ्कल्याचिवृत्ती प्रायश्चित्तमाचिपति । जलाग्निपतने चैव प्रव्रज्यानाशकेषु च ॥ व्रत्यावसितवर्णानां कथं शुद्धिर्विधीयते ॥ ५ ॥ जलं प्रवेशोऽग्निप्रवेशः पतन भृगुपातः तेषां समाहारस्तस्मिन् पत्राच्या संन्यासः अनाशकमवशनं बहुवचनान्महाप्रस्थानं गृह्यते । तेषु व्रत्या गृहीतव्रताः कृतसकल्पा इति यावत् । ते च ते अवसिताश्च प्रत्यावृत्ता इति यावत् तादृशानां वर्णानां कथं शुद्धिर्विधीयतइति प्राश्नार्थः । यद्यपि चिविधमपि नलादिमरणं सम्भवति विहितं प्रतिषिद्धमभ्यनुज्ञातं चेति, तथाप्यत्र विहितमेव विषयस्तत्रैव संकल्यादि व्रतसम्भवात् । नृत्य- शब्देन च कृतसङ्कल्यस्यैवाभिधानात् । एतेन निषिद्धमरणायोदाम्य निवृचस्य प्रायश्चित्तान्तरमामित्युक्तं भवति । तदेवाह यमः । अलाग्न्युद्वन्धन भ्रष्टाः पत्रन्यानाशकच्युतः । विषप्रयत्तनप्रायः शस्त्रघासच्युताश्च मे । ३५६ पराशर स्मृतिः न वै ते प्रत्यवसिताः सर्वधर्मबहिष्कृताः । चान्द्रायणेन शुध्यन्ति तप्तकृच्छ्रद्वयेन च ॥ [ अध्या० १२ इति । निषिद्धमरणविषयत्वञ्चास्योद्बन्धनविषयस्त्रादिसाहचर्येण स्पष्टीकृतम् । इदानों प्रायश्वित्तमाह । प्राजापत्यद्वयेनैव तीर्थाभिगमनेन च ॥ वृषैकादशदानेन वर्णाः शुध्यन्ति ते त्रयः ॥ ६॥ क्षत्रियस्य प्राजापत्यद्वयेन वैश्यस्य प्राजापत्यचतुष्टय प्रत्याम्नाय - रूपतीर्थयात्रया शूद्रस्य प्राजापत्यद्वयेन वैश्यस्य प्राजापत्यचतुष्टय- प्रत्याम्वायरूपतीर्थयात्रया शूद्रस्य वृषभैकादशगोदानेन च क्रमाच्छु- द्विर्भवति । ब्राह्मणस्य विशेषमाह । ब्राह्मणस्य प्रवक्ष्यामि वनं गत्वा चतुष्पथे ॥ सशिखं वपनं कृत्वा प्राजापत्यश्यं चरेत् ॥ ७ ॥ गोदयं दक्षिणां दयालुद्धिं पाराशरो ऽब्रवीत् ॥ मुच्यते तेन पापेन ब्राह्मणत्वं च गच्छति ॥ ८ ॥ ब्राह्मणस्य शुद्ध पाराशरोऽब्रवीत्तामहं पवत्यामीति संबन्धः । चलाग्न्यादिमरणसङ्कल्या निवृत्तों ब्राह्मणो वनं गत्वा चतुष्पथे सशिखं वपनं कृत्वा प्राजापत्यद्वय चरित्वा गोद्वय प्रायश्चित्तसानुण्याय दक्षिणां दत्वा तस्मात्पापान्मुच्यते । नलाग्न्यादिमरणसङ्कल्याचिवृत्तस्य चण्डाल- त्वोत्यत्या यदपगतं ब्राह्मणत्वं तदपि पुनः प्राप्नोति । तदाह वृद्धपराशरः । अनाथका चिवृत्तस्तु चातुर्वर्ण्य व्यवस्थितः । चण्डालः स तु विज्ञेयो वर्जनीयः प्रयत्नतः । लुप्तधर्मास्तु चण्डालाः परिव्राजकतापसाः । तेभ्यो नातान्यपत्यानि चण्डालैः सह वासयेत् । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । जलाग्निपतने चैव प्रव्रज्यानाशने तथा । व्रत्यावसितवर्णाना प्रायश्चित्त कथं भवेत् । ब्राह्मणानां प्रसादेन तीर्थाभिगमनेन च । गवां च शतदानेन वर्णः शुध्यन्ति ते त्रयः । ब्राह्मणस्य प्रवक्ष्यामि गत्वा रण्यं चतुष्यथे । सशिखं वपनं कृत्वा त्रिसन्यमवगाहनम् सावित्र्यष्टसहस्त्र त जपेच्चैव दिने दिने । मुच्यते सर्वपापेभ्यो ब्राह्मणत्व च गच्छति । भिक्षार्थी विचरेद्वामे गृहान् सप्त वने वसन् । तां च भिक्षां समश्नीयादर्द्धन विशुध्यति ॥ ३५० इति । ननु वृद्धपराशरोक्ता शुद्धिं प्रवक्ष्यामीति मुले क्षत्रियशूद्रयोः प्राजापत्य वृषभैकादश गोदाने प्रोक्ते साक्षिवचने तु ब्राह्मणेन तु ब्राह्मण- प्रसादगोप्रदाने तथा मूले ब्राह्मणस्य गोपसहितं प्राजापत्यद्वयमुक्त साक्षिवचने तु पारमामिकं व्रतमिति चेत् । उच्यते । युगान्तरी- यनरापेक्षयापि प्रकृतकलियुगीय नराणामत्यल्य प्राणतया प्रायश्चित्तसंकाच स्य न्याय्यत्वात् । अत एव संन्यासात्प्रत्यावृत्तौ संवतोऽपि षाण्मासिकमेव व्रतमाह । सन्यस्य दुर्मतिः कश्चित् प्रत्यापत्ति व्रजेद्यदि । स कुर्यात्कृच्छ्रमश्रान्तः परमामान्प्रत्यनन्तरम् ॥ इति । तथा वृद्धपराशरोऽपि व्रतातरमाह । यः प्रत्यवसितो विप्रः प्रव्रज्यातो विनिर्गतः । अनाशकनिवृत्तश्च गार्हस्थ्य चेच्चिकीर्षति । स चरेन्त्रीणि कृक्काणि त्रीणि चान्द्रायणानि च । जातकर्मादिभिः सर्वैः सस्कृतः शुद्धिमान्नुयात् ॥ इति । तदेषां कल्पानां शक्त्यादापेक्षया व्यवस्थायां न विरोधः । ततश्च संन्यासादिप्रत्यावृत्तस्य यथोक्तप्रायश्चित्तानन्तरं जातकर्मादिभिः सस्कारः पुनः संस्कारं कृत्वा पुनः संन्यासादिपरिपालनमेव कर्तव्यं न ३५८ पराशरस्मृतिः [ अध्या० १२ गार्हस्थ्यमिति प्रधट्टकार्थः । समाप्तेः शास्त्रार्थत्वात् । तद्भूतस्य तु नात- द्वावा जैमिनेर्शप नियमातद्रूपाभावेभ्य इति न्यायात् । ब्रह्मचयं समाप्य गृही भवेत् गृहादुत्री भूत्वा प्रजेदिति बाबालश्रुतावानुलोम्यविधानात् । जयाणामानुलोम्यं स्यात्प्रातिलोम्यं न विद्यते । T प्रातिलोम्येन यो याति न तस्मात्पापकृत्तमः ॥ इति । दक्षेण क्रमप्रातिलोम्यनिषेधाच्च । प्रायश्चित्तदा करणे तु राज्ञा स्वदास्यमामरणात्कारणीयम् । प्रव्रज्यावसिता राम्रो दास ग्रामर- गणान्तिक इति योगिस्मरणात् । तदशक्तावपि खपदेनाङ्कयित्वा निर्वा सनीयः तदाह दक्षः । पारिव्रज्य गृहीत्वा तु यः स्वधर्मे न तिष्ठति । श्वपदेनाङ्कयित्वा तं राजा शीघ्र प्रसवायेत् ॥ इति । यदुक्त दुःस्वप्नादो खानं कर्तव्यमिति तत्रापेचितं खान भेदमाह । स्नानानि पञ्च पुण्यानि कीर्त्तितानि मनीषिभिः । आग्नेयं वारुणं ब्राह्मं वायव्यं दिव्यमेव च ॥ ६ ॥ यद्यपि दुःस्वप्नादो खानं मुख्यमेवापेचितं तथापि मुख्यखानासा- म अनुकल्पो ऽप्यनुष्ठेय इति तदभिधानमर्थवदेव । आग्नेयादिखानस्वरूपमाह । श्राग्नेयं भस्मना स्नानमवगाह्य तु वारुणम् । आपोहिष्ठेति च ब्राह्म’ वापव्यं गोरजः स्मृतम् ॥ १० ॥ यत्त सातपवर्षेण स्नानं तहिग्यमुच्यते । तत्र स्तानान्तु गङ्गार्या स्नाताभवति मानवः ॥ ११ ॥ ईशानादिमन्त्राभिमन्त्रितेन भस्मना शिरःप्रभृतिष्वव लेपनमा नेयं खानं भवति । तदुक्तं लै । विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता । इशानेन शिरोदेशं मुखं तत्पुरुषेण तु । उरो देशमघोरेण गुह्यं वामेन सुव्रताः ॥ सदयेन पादौ सर्वाङ्गं प्रणवेन तु शोधयेदिति । ईशानतत्पुरुषाघोरबामदेव सद्योजातैः ३५६ प्रणवादिनमोन्तैरनु- लिम्पदित्यर्थः । वारुणं जलावगाहनरूपं ब्राह्ममापोहिष्ठेति तृचेन पादहृदयमूर्धसु प्रतिपादं कुशोदकैर्मार्जनं तदाह कूर्मः । वाकम् । ब्राह्म तु मार्जनं मन्त्रैः कुशैः सोदक बिन्दुभिः । तत्र विशेषमाह बौधायनः । भुवि मूर्ध्नि तथाकाशे मूर्ध्नाकाशे तथा भुवि । श्राकाशे भुवि मूर्ध्नोति मन्त्रस्तान विधीयतइति ॥ सायमागच्छन्तीषु गोषु समुद्धतेन गोपादरजसा लावनं वायव्य- वायव्याजः प्रोक्तमस्ते गच्छति गोपतौ । इति बृहस्पतिस्मरणात् । श्रातपयुक्तेन वर्षोदकेनाप्लावनं दिव्यं स्वानं तद्गङ्गाखानतुल्य भवति । अनेन यौगिकसारस्वते अपि खाने उप- जत्येते । तदाह वृहस्पति | यौगिकं खानमाख्यातं योगाद्विष्णु विचिन्तनम् । विद्वत्सरस्वतीप्राप्त ज्ञानं सारस्वतं स्मृतमिति ॥ विद्वदुक्तिप्रकारमाह व्यासः । स्वयमेवोपसत्ताय विनयेत द्विजातये ॥ तज्ज्ञः सम्पादयेत्स्वानं शिष्याय च सुतायच । दाक्षायणमथे. कुंभैर्मन्त्रवज्जान्हवीनलैः ॥ कृतमा कुलपुण्याहैः खानमस्तु तदर्थिनाम् । श्री तावत्प्रभासे बहुगुणसलिले मध्यमे पुष्करे वा गङ्गाद्वारे प्रयागे कनखलसलिले भद्रकर्णे गयायाम् । राहुमस्ते च सोमे दिनकरसहिते सचिहत्याविशेषा देतैर्विख्यात तीर्थे स्त्रिभुबन बिदितैः खानमच्छिद्रमस्त्विति ।३६० पराशरस्मृति: [ अध्या० १२ एतेषु वारुणमेव मुख्यमिति तद्विधिरभिधीयते । तदाह शङ्खः । खानं तु द्विविधं प्रोक्तं गौणमुख्यप्रभेदतः । तयोस्तु वारुणं मुख्य तत्पुनः पधि भवेदिति ॥ तान्यग्निपुराणे । नित्यं नैमितिक काम्य क्रियाङ्ग मलघर्षाम् । क्रियाखानं तथा षष्ठ पोठा खान प्रकीर्तितम् तल्लक्षणान्याह शङ्खः । संस्रातस्तु पुमानर्हेौजपाग्निहवनादिषु । प्रात: खान तदर्थं तु नित्यखान प्रकीर्तितम् ॥ चण्डालशत्रपूर्यादि स्पृष्ट्रा खाता रजस्व नाम् । खानास्तु यदा स्वाति खानं नैमितिक हितम् ॥ पुण्यज्ञानादिक यत्तु देवर्जाविचोदिनम् । तद्धि काम्य समुद्दिष्टं नाक्रामस्तत्प्रयेोजयेत् ॥ वसुकाम पवित्राणि तप्यन्देवताः पितॄन् । खानं समाचरेतु क्रियाङ्ग नत्प्रकीर्तितम् । मलापकर्षणं नाम खानमभ्यपूर्वक्रम् । मलापकर्षणार्थीय प्रवृत्ति स्य नान्यथा ॥ सरस्सु देवखातेषु तीर्थेषु च नदीषु च । क्रियासानं समुद्दिष्ट स्नानं तत्र मला शियेति ॥ तच्च गङ्गायां मुख्यं ‘कले। गङ्गेव केवल’ मिति स्कन्दपुराणात् । तदभावे बृहत्पराशर ग्राह । देवखातनदीखातः सरस्सु खानमावरेत् । खानं नव्यादिवन्धेषु सद्भिः कार्यं सदम्बुषु ॥ निषिद्धदेशानाच स एव 1 न तीर्थे झाकुले खायाचा सज्जन समाश्रिते । कदाचिद्विदुषा मत्या न खातव्यं पराम्भसा ॥ विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । ग्रम्भःसु दुष्कृतांशेन येन कर्ता विलिप्यते । पञ्च वा सप्त वा पिण्डान्वायादुद्धृत्य तत्र तु वाशब्दाच्चतुरोधा | उद्धृत्य चतुरः पिण्डान्पारकये खानमाचदिति । अन्यत्र स्मरणात् । मासे नर्भास न खायात्कदाचित्”, निम्म्रगासु च । रजस्वलाभवन्त्येता वर्जयित्वा समुद्रगाः ॥ " 1 न खायात् क्षोभितास्वप्सु न स्वय चोभयेच्च ता । न निर्गतासु तीर्थच्च पतन्तीष्वाहितासु च ॥ विसङ्क्रान्तिवारेषु ग्रहणेषु शशितये । व्रतेषु चैव षष्ठीषु न खायादुष्णवारिणा ॥ न खायाच्छूद्रहस्तेन नैकहस्तेन वा तथा । उद्धृताभिराप खायादाहृताभिर्द्विजातिभिः ॥ स्वस्याभिश्च समाभिरनुष्णाभिस्तथा द्विजः । नवभिर्निर्दशाहाभिरसंस्पृष्टाभिरन्त्यजेरिति ॥ ३६१ अथ चण्डालावगाहनविधिरुष्णोदकनिषेधश्च शक्तस्य जलावगा- हनं नित्यं खान सर्वेषु वर्णेषु शक्तैर हरहः कार्यम् । तस्याथ विधिरुच्यतइति तत्स्मरणात् । आदित्य करणैः पूतं पुनः पूत च वन्हिना । ग्राम्बातिमातुरे खान प्रशस्त न सोदमिति ॥ यमस्मरणाच्च | नाट्यसम्भवे तु नित्यखानादाप्यना तुरैरुष्णोद- केन कार्यम् । नित्यं नैमित्तिकं चैव प्रियाङ्कं मलघर्षणाम् । तीर्थाभावे तु कर्तव्यमुष्णोदकपरोदकैरिति ॥ तत्राप्यशक्ती पूर्वोक्तानि गौणखानानि । तत्र कालविशेष स्वयमेव बिधास्पति । खार्नाधिस्तुस्वसूत्रादवगन्तव्यः । साधारण तु विश्विमाह बृहत्पराशरः । ३६२ पराशरस्मृति: सोङ्काशं चैव गायत्री महाव्याहृतिभिः सह । चिषण्णवैकधावर्त्य खायाद्विद्वानपि द्विजः ॥ छन्दामुन्यमरैर्युक्तं स्वशाखास्वरसंयुतम् चावृत्य प्रणवं खायाच्छ मर्द्धशतं दश ॥ चिद्रूपं परमज्योतिर्निरालम्बमनामयम् । श्रव्यक्तमव्ययं शान्तं खायाद्वापि हरिं स्मरन् ॥ गायत्रों वारिसक्षातः प्रणवेर्निर्मलीकृतः । विष्णुस्मरणसंशुद्धो ऽप्यर्हः सर्वेषु कर्म स्विति ॥ । [ अध्या० १२ खते चत्वारोपि, पताः पूर्वपूर्वासम्भवे उत्तरोत्तरइति व्यवस्यया ज्ञेयाः खानानन्तरं क्रमप्राप्तं बस्त्र परिधानं तच्च प्रथमाध्याय एव निरू पम् । इदानों खानप्रसङ्गाद्बुद्धिस्यमाचारादिकाण्डत्रयशेषं समाप- यितुं तर्पयनियमाह ॥ स्वातुं पान्तं द्विजं सर्वे देवाः पितृगणैः सह ॥ वाघुभूतास्तु गच्छन्ति तृषार्त्ताः सलिलार्थिनः ॥ १२ ॥ निराशास्ते निवर्तन्ते वस्त्रनिष्पीडने कृते ॥ तस्मान्न पीडयेद्वत्रमकृत्वा पितृतर्षणम् ॥ १३ ॥ गङ्गादो खातुं गच्छन्तं द्विजं वायुभूताः सदेवाः पितरस्तृषार्त्तीः सलिलार्थिनो ऽनुगतार्थाय निष्पीडिते खानवस्त्रे निराशा गच्छन्ति तस्मा- सर्वामत्वा वस्त्रं न निष्पीडयेदित्यनेन तर्पणवस्त्रनिष्पीडनयेाः पाप- मुक्त भवति । सदाह योगी याज्ञवल्क्यः । यात्रानृषश्चैव पितॄंश्चापि न तर्पयेन । ताधव पीडयेदृस्व येो हि खातोभवेद्विजः ॥ निव्मोहयति या मोहात्वा नवस्त्रमतर्पित । निराशाः पितरो यान्ति शापं दत्वा सुदारुणमिति ॥ सदस्वनिपीडन व स्थले कार्यम् । वस्वनिष्पीडित सायं श्राद्धं चोच्छिष्टभोजिनाम् ॥ विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । भागधेयं श्रुतिः प्राह तस्मानिष्पीडयेत स्थलइति । स्मृत्यन्तरात् । निष्पीडनमन्त्रस्तु । ये के चास्मत्कुले जाता अपुत्रा शीजियोमृताः । से हन्तु मया दत्त वस्त्रनिष्पीडमेोदकमिति । तिलस्थाने विशेषमाह ॥ रोमकूपे यवं स्थाप्य यतिलैस्तर्पयेत्पितन् ॥ तर्पितास्तेन ते सर्वे रुधिरेष मलेन च ॥ १४ ॥ २६३ सलाम के प्रकोष्ठे तिलानवस्थाप्य तर्पणे अयं दोषः । तदाह देवलः । रोमसंस्थां स्तिलान् कृत्वा यस्तु तर्पयते पितॄन् । रोमसंस्थांस्तिलान् पितरस्ता र्पतास्तेन रुधिरेण मलन चेति ॥ इदमद्भुततोयतर्पणे उद्धृते तु विशेषमाह योगियाजवल्क्यः । यदाहृतं निषिञ्चेत्तु तिलान् संमिश्रयेऽञ्जले । तोन्यथा तु सव्येन तिला माझा विचचणैरिनि ॥ यो ऽपि गृहे निषिद्धं सतिलं तर्पणं तद्वहिर्भवेदिति वैधायची- यो निषेधस्सापि प्रत्यक्षसिलाभिप्राय एव । गृहे अनुद्धृतोदकासंभवाद ते तु संमिश्रणाभिधानात् । तिलेषु विशेषमाह गोभिलः । शुक्रस्तु तर्पयेद्देशमनुष्यांच्छबलैस्तिलैः 1 पितॄंस्तु तर्पयेत्कृष्णै- स्वर्प यन्सर्वतोद्विन इति ॥ यो वर्ष तर्पणमाह कूर्मः । 1 देवान् ब्रह्मऋषींश्चैव तर्पयेदततोरिति । J ग्रञ्जलिनियममाह व्यासः । एकेक्रमञ्जलिं देवा है। द्वा तु सनकादयः । आर्हन्ति पितरस्त्रींस्त्रों स्त्रियस्त्वे अलम् ॥ स्त्रियोमात्रादिव्यतिरिक्ताः तासां शालङ्कायनों विशेषमाह || मातृमुग्व्या स्त्रियस्तिस्रस्तासां दद्याज्जलाञ्जलीन् । वस्त्रस्तु दद्यादन्यासां दद्यादेकैकमज्जलिम् || ३६४ तदाह कूर्मः पराशर स्मृतिः [ अध्या० १२ सापलावार्थपनीना हो है। दद्याज्जलाज्ञ्जली इति । देवादितर्पयमेकहस्तेनापि भवति । पितृतर्पणन्त्वञ्जलिमेव 1 अन्वारब्ध ेन सव्येन पाणिना दक्षिणेन तु ॥ देवर्षी स्वर्पयेद्धीमानुदकाञ्जलिभिः पितॄनिति । तर्पणप्रकारमा वभिष्ठः । सम्बन्धमनुकीर्त्यैव नाम गोत्रमनन्तरम् । वस्वादिरूप सङ्कीर्त्य स्वधातेन नमः ॥ तर्पयामि पदेनैव तर्पयेत्पितृपूर्वकमिति । तर्पणीयाना हारीतः पित्रादीन्मात्रादीन्मातामहादीन्यतृव्यत्पु- ज्ये अन्स पत्रीतुनाम्तत्पची गुंचाया पाध्यायानसूत्मम्बन्धिबान्ध वान् द्रव्यादावृपोपकरिक्यिन सत्पत्रीश्च तर्पयेदिति । तर्पशनाह व्याघ्र- पात् । पितुः पुचेगा कर्तव्याः पिण्डदानोदकक्रियाः । पुत्राभावे तु पत्नी स्यात्पव्यभावे तु मादर इति ॥ तस्यापवादः स्मृतिमज्ञ्जयम् । अपुत्रा स्त्रो यथा पुत्रः पुत्रवत्यपि भरि । श्राद्धं पिराहावकं कुर्याज्जलमेक तु पुत्रिणोति । खानकालीनाचियमानाह ॥ अवधूनोति यः केशान्स्नास्वा प्रस्रवते द्विजः । आचामेद्वा जलस्थो sपि स बाह्याः पितृदेवतैः ॥ १५ ॥ यः खानानन्तरं केशान् विधुनुयात् योधा स्वानावन्तर मार्द्रवस्त्र एव प्रवरात्रमुत्सृजति यश्च खात्वा शुद्धवस्त्रा जले स्थित्वाऽऽचामेत्स त्रिविधो ऽपि पैतृकदैविक्रयवा नहीभवति । तथाच मार्कण्डेयः । अवमृज्याच वस्त्रान्तोगाचाय्यम्बरपाणिभिः । न च निर्धनुयात्केशान्वासश्चैव न निधुवन् ॥ नावालिः । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । स्वानं कृत्वार्द्रवासास्तु विगामूत्र कुरुते यदि । प्राणायामन्त्रय कृत्वा पुनः खानेन शुध्यति ॥ हारीतः । ३६५ आबासा जले कुर्यात्तर्पणाचमनं जपम् । शुष्कवासाःस्थले कुर्यात्तर्पणाचमन नपमिति ॥ अनेनाशुष्कवस्त्रयेार्विपर्यासे जलस्थलयोनीचामेदित्युक्त भवति । ग्राचमन कालीनाखियमानाह । शिरःप्रावृत्त्य कण्ठं वा मुक्तकच्छशिरो ऽपि वा । विना यज्ञोपवीतेन चान्तो ऽप्यशुचिर्भवेत् ॥ १६ ॥ ॥ ॥ शिरः कण्ठं वा वाससा प्रावृत्त्य मुक्तकको मुक्तशिखा यज्ञापबी सर्राह तो वाऽऽचान्तो ऽपि शुद्धा न भवति । तथाच ब्रह्माण्डपुराणे । कण्ठं शिरोवा प्रावृत्त्य रथ्यापणगतो ऽपि वा । अकृत्वा पादयोः शैौचमाचान्ता ऽयशुचिर्भवेत् ॥ बौधायनो ऽपि । न तिष्ठत्र प्रव्हो न प्रखतो व मुक्तशिखो नावटुकको न बहिर्जीनुर्न वेष्टितशिरा नाबट्टको न त्वरमाणो नायज्ञेोपवीती न प्रसारितपादः शब्द कुर्वन्स्त्ररोहयङ्गमा पिबेदिति । त्रिश्वतुर्वेति गौतमः । श्रनेना- चमनांगकलापविधानेन यत्राष्टाचमनशिखाबंधादीना यौगपद्यमापयते तत्रापि शिखावंधादि पूर्वक्रमे त्रासामेदित्यर्थः सिध्यति । ततश्च । विशिखान्युपवीतीच यत्करोति न तत्कृतम् । क्रियां यः कुरुते मोहादनाचम्येह नास्तिकः ॥ न भवन्ति तथा तस्य क्रियाः सभी न संशय इत्येताभ्या शिखाबन्धाचमनयोः सर्वक्रमत्वे ऽपि न परस्वरा- हुत्वमन्वा रभणीयामन्वारम्भबीयायादव अनवस्थापातात् । किन्तु शिखाबन्धादीनामेवाचमने यत्तु । ३६६ पराशर स्मृतिः सन्देहेषु च सर्वेषु शिखामोचे तथैव च । विना यज्ञोपवीतेन नित्यमेवमुपस्पृशेदिति ॥ | अध्या० १२ वचनं तदाचमने निमित्तान्तरसंग्रहार्थं नत्वाचमनस्य शिखाबन्धा- दावङ्गत्वबोधनायेत्यलम् । विना यज्ञोपवीतेन यज्ञोपवीतस्य स्कन्धात्स्व- लनइत्यर्थः । ग्राचमने तीर्थनियममाह । भरद्वाजः । ब्राह्मण विप्रस्तीर्थेन नित्यकालमुपस्पृशेत कायर्वेदशिकाभ्या वा न पित्र्येण कदाचनेति ॥ अत्र ब्रणादिना पूर्वपूर्वपघात उत्तरोत्तरं द्रष्टव्यम् । त्रिः पिबेतब्रह्मतीर्थेन जलमाचमनं चरन् ॥ पीत्वान्येन भवेत्पाप्मा तीर्थेनेति मतिर्ममेति । तत्सभ्मवेऽन्यनिषेधात् । तीर्थमयविधानादेव पित्र्यनिषेधे सिद्ध पुन- निषेधो ऽनिषिद्वानां मानुषाग्यार्षीणामित्यर्थः । तत्स्यानान्याह याज्ञवल्क्यः । कनिष्ठा देशिन्यङ्गुष्ठमूलान्यय करस्य च । प्रजापतिपितृत्रह्मदेवतीर्थान्यनुक्रमात् ॥ वसिष्ठोऽपि । अङ्गुल्यमूलस्योत्तरतो रेखानात्यं तीर्यमङ्गुलिनि- ष्ठिकामूले दैवमङ्गुल्ययेषु मानुषं पाणिमध्य ग्राम्यं प्रवेशिन्यङ्गुष्ठयोरन्तरा चैत्र्यमिति । माश्वलायनोऽबि । आषे कनिष्ठिकाभूले कायम बाली वे इति । शङ्खलिखितावपि । पूर्वेणान्तराकुलिपर्वाणि देवमिति । श्रत्र कर्मि- ष्ठिका मूलैर्देवाप्राजापत्यानामसुलोपर्वसु देवार्थयोरङ्गुल्ययेध मानुषप्राज्ञा- पत्याना विकल्पज्ञेियः । तामि च दक्षिहस्तएव ब्राह्मणस्य दक्षिणहस्ते पञ्वतीर्थनीति प्रचेतः स्मरणात् । किञ्च । जबे स्थलस्थो नाचामेजलस्यश्च वहिश्श्यले ॥ उभे स्पृष्ट्रा समाचामेदुभयत्र शुचिर्भवेत् ॥ १७ ॥ स्वात्वा शुष्कस्थल उपविष्टेः पहोवा मलवा चमनवन्दून्यासय- विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । ३६० त्राचामेदुभयथाप्युभयत्राशुद्धेः । किन्तुजलस्यलयेोः पादों कृत्वाचामेत्तथा सत्युभयोरपिजलस्थलयोः शुद्धेाभवति । तदाह दक्षः । खात्वाचामेत्सदा विप्रः पादौ कृत्वा जले म्यले । उभयोरप्यसैा शुद्धः खातः कार्यक्षमेोभवेदिति ॥ बहिराचमननिमित्तान्याह ॥ स्नात्वा पीत्वा क्षुते सुप्तं भुक्का रथ्येोपसर्पणे ॥ आचान्तः पुनराचामेद्वासेो ऽपि परिधाय च ॥ १८ ॥ खानपानसुतस्वप्रभोजनरथ्याप्रसर्पणवस्त्रपरिधानेषु । कृतेष्वाचान्तः पुनराचामेतद्विराचामेदित्यर्थः । चकाराद्रोदनाध्ययनारम्भचापल्यानृतो क्त्यादिषु । तथाच वसिष्ठः । सुष्वा जप्त्वा खात्वा रुदित्वाऽऽचान्तः पुनरा चामेदिति । मनुरपि । सुवा वा च भुक्का च ष्टीवित्वोक्काऽनृतं वचः । पीत्वाऽपो ऽध्येष्यमाणश्च आचामेत्प्रयतो ऽपि सन्विति ॥ श्राचमनासम्भवे तु कल्यमाह । क्षुते निष्ठीवने चैव दन्तेोच्छिष्टे तथानृते ॥ पतितानां च संभाषे दक्षिणं श्रवणं स्पृशेत् ॥ १६ ॥ क्षुतनिष्ठीवनदन्तोच्छिष्टाशनानृतभाषण पतितसंभाषणादिष्वाचम- बासंभवे दक्षिण श्रवणं स्पृशेत् । तथाच वसिष्ठः । ते निष्ठीवने सुप्ते परिधाने, श्रुपातने । पञ्चस्वेतेषु चाचामेच्छानं वा दक्षिणं स्पृशेदिति ॥ मार्कण्डेयेोऽपि । 1 श्राचम्य सम्यभ्येोयेन क्रियाः कुर्वीत वै शुचिः । कुर्वीत स्पर्शनं वापि दक्षिणश्रवणस्य च ॥ यथाविभवतो ह्येतत्पूर्वीभावे ततः परम् । अविद्यमाने पूर्वोक्त उत्तरप्राप्तिरिष्यतति ॥ 1 पराशर स्मृति: तस्याप्यसभवे तु कल्पान्तरमाह बौधायनः । [ अध्या० १२ । नीवों विस्रस्य परिधायोपस्पृशेदाद्रं तृण गोमयं भूमिकामोषधों वेति । यत्रार्थवादमाह । प्रभासादीनि तीर्थानि गङ्गायाः सरितस्तथा ॥ विप्रस्य दक्षिणे कर्णे सन्तीति मनुरब्रवीत् ॥ २० ॥ अग्निरापश्च वेदाश्च सोमसूर्यानिकास्तथा ॥ सर्व एव तु विप्रस्य श्रोत्रे तिष्ठन्ति दक्षिणे ॥ २१ ॥ प्रभासादितीर्थानि गङ्गादिसरितोग्निरापो वेदाः सोमसूया निला- श्वेत्येते सर्वेपि विपस्य दक्षिणे कर्णे तिष्ठन्तीति मनुरुक्तवानतस्तत्स्वश श्राचमनकार्यकारीतियुक्तमेव । H खानकालमाह ॥ भास्करस्य करैः पूतं दिवास्नानं प्रशस्यते ॥ अप्रशस्तं निशि स्नानं राहोरन्यत्र दर्शनात् ॥ २२ ॥ संपूर्ण दित्यमण्डल दर्शनयोग्यः कालो दिवसस्तत्र सूर्यकिरणैः पवित्रीकृते खानमतिप्रशस्तमन्यया तद्विपरीते काले रात्रावप्रशस्तम् पावित्र्य हेतु सूर्यकिरणासद्भावात् । नचैतावता सन्ध्यायां खानमभ्यनुज्ञातं भर्थात पावित्र्यहेतु सूर्यकिरणसद्भावादितिबाच्यम् तस्य शूर्पण जुहोति तेन त्र क्रियतइतिदर्थवादतया हेतुत्वानभ्युपगमात् । तर्हि सद्व्यति रेकारात्रिखाननिषेधे हेतुर्न स्वादिष्टापत्तिः कल्यस्यार्थवादव्वात् । कथ- तर्हि सन्ध्यायां खानप्राप्तिः वचनान्तरादिति ब्रूमः तथाच चतुर्विंशतिमते । उपस्युषसि यत्स्वानं सन्ध्यायामुदितेऽपि वा । प्राजापत्येन तत्तुल्यं सर्वपापप्रणाशनमिति ॥ नन्वेवं चन्द्रग्रहणेपि राचैौ खानं न स्यादित्यत श्राह बहोरन्यत्र दर्शनादिति । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । तदाह वृद्धयाज्ञवल्क्यः । ग्रहणोद्वाहस क्रान्तियात्रार्त्तिप्रसवेषु च । खान नैमित्तिकं ज्ञेयं राजावपि तदिष्यत इति । श्रार्त्तिर्मरणम् । ३६६ ग्रहणस्वानप्रसंगाद्ग्रहणदानेऽप्यर्थवादेन पुरस्तात् प्रतिप्रसवमाह । मरुतेो वसवो रुद्रा आदित्याञ्चाथ, देवताः । सर्वे सामे प्रलीयन्ते तस्माद्दानन्तु सङ्ग्रहे ॥ २३ ॥ सङ्ग्रहे सम्यग्राहुणा यस्यमाने चन्द्रे मरुद्वसुरुद्रादित्यादयः सर्वेपि देवा नश्यन्ति तस्माद्दानं कृत्वा ते रक्षणीया इति । यद्यपि शत्रिदान- प्रतिषेधो न मूलवचने प्रस्तुतस्तथापि वक्ष्यमाणं तमादायायं प्रतिप्रसव इतिज्ञेयम् । ग्रहणदृष्टान्तेनान्यत्रापि रात्रिदानमाह । खलयज्ञे विवाहेच संक्रान्ती ग्रहणे तथा । सर्वथा दानमस्त्येव नान्यत्र तु विधीयते ॥ २४ ॥ यथा ग्रहणे रात्रौ दानं प्रतिप्रसूतं तथा खलयज्ञविवा हर विसंक्रा- न्तिव्वपि रात्रौ दानं भवतीति ज्ञेयम् ॥ खलयतो द्वितीयाध्याये वर्णितः किञ्च । पुत्रजन्मनि यज्ञे च तथाचात्यकर्मणि । राहोश्च दर्शने दानं प्रशस्तं नान्यदा निशि ॥ २५ ॥ राहुदर्शनदव पुत्रजन्मनि यज्ञे ज्योतिष्टोमादौ प्रत्ययकर्माण मरणे च तत्तनिमित्तं दानं राचावपि भवति नान्यदेति । यदुक्तमप्रशस्तं निशि खानमिति तम्य प्रतिप्रसवान्तरमाह ॥ महानिशा तु विज्ञेया मध्यस्थं प्रहरद्वयम् । प्रदेोषपश्चिमी यामी दिनवत्स्नानमाचरेत् ॥ २६ ॥ २६३०० पराशर स्मृति: [ अध्या० १२ यायं रात्रौ खाननिषेधस्स महानिशाविषयस्तच मध्यमं याम- द्वयं प्रदोषपश्चिमयामयोस्तु दिनववद्यादिष्वपि खान कर्तव्यम् ॥ प्रयज्व नित्यखानस्यैवापद्विषयः कालान्तरविधिः । काम्यनैमित्तिकयेास्तु महानि शायामप्यभ्यनुज्ञानात् । तथाच व्यासः । महानिशा त विज्ञेया मध्यं यामद्वयं निशि । तु तस्यां खानं न कुर्वीत काम्यनैमित्तिकादृते इति । इदानीं नैमित्तिकसानमाह ॥ चैत्यवृक्षश्चितिर्यू पश्चण्डालः सोमविक्रयी ॥ एतांस्तु ब्राह्मणः स्पृष्ट्रा सवासा जलमाविशेत् ॥ २७॥ चैत्यः चितियोग्यः श्मशान तत्रत्यो वृक्षश्चैत्यवृत्तश्च्यनोवो वा वृत्तश्च चितिश्चयनं वा यूपादयः प्रसिद्धा एतान् स्पृष्ट्रा स्पर्शकालीनवस्त्र युक्तएव बलमाविशेत् । जलमा विशेदित्यनेन उद्धृतोदकखान निषेधति । तथाच विष्णुः खानाही या निमित्तेन कृत्वा तोयावगाहनम् । आचम्य प्रयतः पश्चात्वानं विधिवदाचरेत् । रात्री त नैमित्तिकं खानं गृहे एव कार्य । तदाह यमः । तु विप्रः स्पृष्टो निशायां तु उदक्या पतितेन च । दिवानीतेन तोयेन गृहे खानं समाचरेत् । तत्र विशेषमाह वृदुपराशरः । रात्रौ खाने त सम्प्राप्ते सायादवलसत्रिधैौ । तु यदि गेहे न तोयं स्यात्तदा शुट्टिः कथं भवेत । धाबोधानस्तु मंत्रेण गृहीयादग्निसविधो । एवमपिजलग्रहणासम्भवे मरीचिः । दिवाहृतन्तु यत्तोयं गेहे यदि न विद्यते । प्रज्वाल्याग्निं ततः खायाचयां पुष्करणीषु च । मात्र खानाङ्गतर्पण नास्तीत्याह वृद्धपराशरः । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहितां । अस्पृश्यस्पर्शने जाते अश्रुपाते तुरे भगे ! खान’ नैमित्तिकं कार्य देवपित्र्यविवर्जितमिति । जन्ममरणक्षौर मैथुनेषु देवर्षेपितृतर्पणरहितमित्यर्थः । किञ्च । 1 अस्थिसच्चयनात्पूर्वं रुदित्वा स्नानमाचरेत् । अन्तर्दशाहे विप्रस्य ह्यर्ध्वमाचमनं स्मृतम् ॥ २८ ॥ ३०५ मृतस्य विप्रस्य दशाहाभ्यन्तरे अस्थिसञ्चयनात्प्राक् ब्राह्मण क्षत्रियादिव रुदित्वा खानमाचरेत । ऊर्ध्वं तस्मादाचमनमिति वर्णितं तृतीयाध्याये | यदुक्तं यहणे रात्रिखानमपि प्रशस्तमिति तदुपपादयति । सर्व गंगासमं तोयं राहुग्रस्ते दिवाकरे । सामग्रहे तथैवाक्तं स्नानदानादिकर्मसु ॥२६॥ रविग्रहदृष्टान्तो निर्विवादता बोधनार्थः । तथाच भरद्वाजः । चन्द्रसूर्योपरागे तु यत्कर्तव्य तदुच्यते । सर्व हेमसम दानं सर्वे ब्रह्मसमा द्विजाः । सर्व गंगासमं तोयं राहुग्रस्ते दिवाकरे इति । इदानीमुक्त षु खानार्दिषु गुणविशेषमाह ॥ कुशैः पूतं भवेत्स्नानं कुशेनोपस्पृशेद्विजः ॥ कुशेन बोद्धृतं तोयं सोमपानसमं भवेत् ॥३०॥ पूर्वोक्त खानं मार्जनादाङ्गसाधनेन कुशैर्निर्वर्त्यमानं पूर्व बावि- घ्यातिशयहेतुर्भवेत् नैतावता कुशेोपादानं काम्यं शङ्कनीयम् । जपे होमे च दाने च स्वाध्याये पितृतर्पणे ॥ अशून्यं तु करं कुर्यात्सुधरजतैः कुशैरिति । शातातपेनावश्यकत्वबोधनात || १०२ पराशर स्मृति: कुशहीन तु यत्नानं तिलहीनं तु तर्पणम् । सत्सवें चिनटे तुभ्य यच्च श्राद्धमदत्तिणमिति ॥ [ अध्या० १२ पुराणे कुशाभावे स्वानवैयर्थबोधनाच्च । पूर्वोक्तमाचमनं कुशेन कुशहस्तेन कार्यम् यत्तः कुशोद्धृत तोय पीयमानं सोमपानसमफलकं भवति । तथाच मार्कण्डेय: सपवित्रेण हस्तेन कुर्यादाचमनक्रियाम् । नोच्छिष्टं तत्पवित्रं तु भुक्तोच्छिष्टं तु वर्जयेदिति । एतद्वन्यिरहितदर्भाभिप्रायम् । यन्थिर्यस्य पवित्रस्य न तेनाचमनञ्चरेदिति हारीतस्मरणात् । पवित्रदल सव्योक्ता पुराणे । सप्तभिर्देर्भपिज्जलैः कुर्याद्वात्रं पवित्रकम् । पञ्चभिः चत्रियस्यैव चतुर्भिश्च तथा विशः । द्वाभ्यां शूद्रस्य विहितमन्तरायां तथैव च । मार्कण्डयेोपि । चतुर्भिर्दर्भ पिज्जूलैः ब्राह्मणस्य पवित्रकम् । एकेकन्यूनमुद्दिष्ट व वर्णे यथाक्रमम् । चिभिर्द्धर्मः शान्तिक्रमे पञ्चभिः पौष्टिकं तथा । चतुर्भिश्चाभिचाराख्यं कुर्वन् कुर्यात्यविकमिति । सर्वत्र सर्वेषां द्विदलमेवेति कात्यायनः । अनन्तगर्भिण सायं कोशं द्विदलमेव च । प्रादेशमात्रं विज्ञेयं पवित्र यत्र कुत्रचित् । कुशाभावे काशादयो याझाः । सदाह विष्णुः कुशा: काशा थवा दूर्वा गोधूमाश्वाथ तण्डुलाः । उशीरा जोहयो मौना दशदर्भाश्व वल्वजा इति । दानों कृत्स्रवेदाध्ययनाशक्तावेकदेशाध्ययनमभ्यनुज्ञातुं सर्वद्याध्य. यनाभावं निन्दति ॥ अग्निकार्यात्परिभ्रष्टाः सन्ध्योपासनवर्जिताः । वेदं चैवानधीयानाः सर्वे ते वृषलाः स्मृताः ॥३१ ॥ विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यांसहिता । ३०३ अग्निकार्य ततः कुर्यात्सन्ध्ययेोरुभयोरपीत्यादिना ब्रह्मचारियो विहितं समिदाधानं तद्रहितt ब्राह्मण्यं विहाय वृषत्तत्वं प्राप्नुवन्ति । इदस्य सप्तरात्रादूर्ध्वमवगन्तव्यम् । तथाच मनुः । अकृत्वा भैतचरणमसमिध्य च पावकम् । चनातुरः सप्तरात्रमवकीर्णिव्रतं चरेत् । इति । तथा सप्तराचं त्रिकालबिहितसन्ध्योपासनरहिता वृषत्वा भवन्ति । तथाच संवर्त्तः । सन्ध्यातिक्रमणे यस्य सप्तरात्र गमिष्यति । उन्मत्तदेोषयुक्तोपि पुनः सस्कारमर्हति । तथावेदा वेदस्वाश्रयमृगादिकमप्यनधीयाना वृपला भवन्ति । तथाच श्रूयते । स्वाध्यायप्रवचनाभ्यां न प्रमदितव्यम् अनन्दच्य ब्रह्मवन्धुरिवभव वसिष्ठोपि । नानृग ब्राह्मणेो भवति न वणिग्न कृषीवलः । न शूद्रप्रेषणाङ्कुर्वस्तेनो न चिकित्सक इति । उपपादितं चैतदष्टमे ब्राह्मणस्त्वनधीयानो ऽमन्त्रो ब्राह्मणस्तथा । तथा विमोऽनृचो- फलइत्यादिना । तर्हि अशक्तेन किङ्कर्तव्यमित्यतग्राह सतस्माद्वृषलस्तेन ब्राह्मणेन विशेषतः ॥ अध्येतव्येोऽप्येकदेशेो यदि सर्व न शक्यते ॥ ३२ ॥ पठित्वा चतुरो वेदास्त्रीन् द्वावेकमथापि वा । प्रधीत्य चाधिगम्यार्थं ततःखायाद्विजोत्तमः ॥ इत्यादिस्मृत्या चतुस्त्रिद्रव्येक वेदाध्ययने समुच्चयविकल्यो ३७४ पर शिरस्मृतिः [ अध्या० १२ शक्ताशक्तयो विहित तत्रान्तिमे पत्ते एकवेदाध्ययनेप्यशक्तेन ब्राह्मणेनैकदे- शोप्यध्यायकाण्डादिर्वेदस्याध्येतव्योऽन्यथा वृषलत्वापत्तेः । अयमभिसन्धिः । स्वाध्यायोध्येतव्य इत्यादिविधिवैदैकदेशाध्यय- नेप्यात्मानं लभते वेदत्वस्यावयवावयविवृत्तित्वात्सुवर्णवत् । अन्यथा स्त्रीशूद्रो वेदं नाधीयातामित्यादिनिषेधेषु समुदाय एव विषयः स्यात् । मचैषं वर्णमात्रोच्चारणप्रतिषेधेनातिप्रसङ्गः नित्यानुपूर्वीकः पदसमुदायो वेद इति वेदलक्षणेन नित्यायाः पदानुपूर्व्या एव वेदत्वाभिव्यञ्जकत्वात् । तर्ह्यग्निमील इति पदद्वयेनापि विधिः सिध्येत । मैवम् । नानृग् ब्राह्मणेो भवतीत्यादिना विधेः ऋक्न्यनविषयत्वाभावात् । तस्मादेकदेशाध्यय- नेपि विधिसिद्धिः । एकदेशेोपि च नित्यकर्मवबोध एव नान्यः । तस्यैव नित्यकर्मपेक्षितत्वेन नित्याध्येयत्वात् । इतरभागाध्ययनत्वं नित्यापेक्षि- तत्वात्काम्यमेव । यद्यपि स्वाध्यायग्रहणेन सकलो वेदः परिगृहीतः तथापि दर्शपूर्णमासी कुर्वाणस्य ज्योतिष्टोममन्त्रब्राह्मणं न क्वचिदुपयु- ज्यत इत्यसादपि नाधिकारं व्यावर्तयति । दृष्टिवनेनैव योग्यतायाः सिद्धत्वात् । तेन तदयाजिनस्तावानेन स्वाध्याय इति प्रपञ्चितमेव वार्त्तिके यदपि प्रायश्चित्तादार्थ सकलवेदाध्ययनमिति तदप्यनित्यत्वात्प्रायश्चि- तस्य न सर्वाध्ययननित्यतां गमयति । अतएवोक्तम् । प्रधीत्य यत्किञ्चिदपि वेदार्थमधिगच्छति । स्वर्गलोकमवाप्रोति कर्मानुष्ठानविद्विज इति ॥ अर्थज्ञानमपि तावत एव नित्यमित्यलमतिप्रसङ्गेन । शाखाध्ययने तु स्वोयैव निन्या तथाच वसिष्ठः । पारम्पर्यागतो वेदः सं वेदः परिबृंहणः । तच्छाखं कर्म कुर्वीत तच्छाखाध्ययनं तथा ॥ यः स्वशाखां परित्यन्य पारश्यामधिगच्छति । स शूद्रवहिष्कार्यः सर्वकर्मसु गर्हितः ॥ विद्वन्मनोहरा व्यव्याख्यासहिता . | ३०५ यच्छाखीयैस्तु संस्कार: संस्कृतो ब्राह्मणेो भवेत । तच्छाखाध्ययनं कुर्याच तेन पतिता भवेदिति ॥ अजोपनीयवेदमध्यापयेदित्यनेनेोपनयनस्य वेदाध्ययनार्थत्वेऽप्यध्ये- ष्यमाणशाखीय कल्येनेोपनीतस्यैव तच्छाखाध्ययनाधिकारो न शाखान्तरी- यकल्येन । पातित्यस्मरणात् । स्वशाखा च प्रथममध्येयेति तत्कल्येनैवेाप- नीतस्य ब्राह्मण्यसिद्धिः । ततश्व प्रतिशाखाध्ययनं तत्तत्कल्येनेोपनयनं सिध्यति । महानाग्न्याध्ययनाङ्गतादेशनवत् । तदा हाश्वलायनः । 1 अथेोपेतपूर्वस्येत्याद्विविवृणोत्येतद्वरदत्तः । एवं बुववैतज्ञापयति तेन तेन प्रकारेण प्रतिवेदमुपनयन कर्तव्यमिति । शौनकोऽपि । यो वेदान्तरमध्येतुं तत्सूत्रविधिना ततः । कृतोपनयनोधीत्य तं वेदं सकल द्विनः ॥ द्वितीयमेवमृवेदमध्यतुमभिवाञ्छया । एतदृझेोक्तविधिना पुनरप्युपनीयतइति ॥ एतेन ऋत्विजामषि मधुपर्क विवादो निरस्तः चत्विज्यशाखीय- मधुपर्कसंस्कृतानामेव तत्तदात्र्त्विज्याधिकारात् । अग्निकार्यादिषु त्रिषु नियमविशेषमाह । शूद्रान्नरस पुषृस्याप्यवीयानस्य मित्यशः । जपतो जुह्वतो वापि गत्तिरूर्ध्वा न विद्यते ॥ ३३ ॥ निरन्तरं शूद्राचभोजिनो वेदाध्ययन गायत्री जपाग्नि होमादिजन्या- प्यर्ध्वगतिर्न भवतीति तेषु तत्परिहार आवश्यकः । जपहोमानन्तरभाषि- नोपि वेदाध्ययनस्य पूर्वानुकीर्त्तनं तु वेदाध्ययन हेतु कस्वमितरथाज्ञापयितुम् । उक्तमर्थमुपपादयति । शूद्रान्नं शूद्रसम्पर्कः शूद्रेण तु सहासनम् । शूद्राज्ज्ञानागमञ्चापि ज्वलन्तमपि चातयेत् ॥३४॥ し ३०६ ‘पराशर स्मृतिः [ अध्या० १२ शूद्राचं पूर्वोक्तं शूद्रसम्पर्क एकरहवासेन सङ्घर्षः शूद्रेण सहका- सन उपवेशनं शूद्रादुपदेशाधिगमश्चेत्येते प्रत्येकं ज्वलन्त ब्रह्मवर्चसातिश- येन दीप्यमानमपि नरके पातयन्ति । किञ्च यः शूद्रया पाचयेन्नित्यं शूद्री च गृहमेधिनी ॥ वर्जितः पितृदेवेभ्यो रौरवं याति स द्विजः ॥ ३५॥ यः स्वीयमप्यच शूद्रस्त्रिया प्रत्यहं पाचयित्वा भुङ्गे यस्य च शूद्रव गृहमेधिनी गृहव्यापारनिर्वाहिका नतु भार्या, तस्याः कलावप्रसक्ते सद्विविधोपि द्विजातिर्द्विमादिः देवपितृकर्मानधिकारी सन् रौरवं नरकं प्राप्नोति । किञ्च ॥ मृतसूनकपुष्टाङ्गं द्विजं शूद्रान्न भोजिनम् । अथ तं न विजानामि कां कां योनिङ्गमिष्यति ॥ ३६ ॥ - य सपिण्डस्य जननमरणाशोचयो एवं भुक्त्वा स्वागत पुष्णाति यश्च शूद्राचं भुङ्गे स का कां योनि गमिष्यतीत्यहं न जानामि श्रनेना- नेकत्वं योनीनामुपवर्णितम् । तदेव स्पष्टयति । गृध्रो द्वादश जन्मानि दश जन्मानि शुकरः । बयाना सप्तजन्म स्यादित्येवं मनुरब्रवीत् ॥ ३७ ॥ श्वशुकरराधयोनिषु क्रमेण सप्तदश दशद्वादश जन्मानि लभतइति मनुमतम् । नन्वेवं शूद्राचं मा नाम भुज्जतां यागात्यर्थं सद्ग्रहणे को दोब इत्यत आह । दक्षिणार्थं तु यो विप्रः शूद्रस्य जुहुयाद्धविः । ब्राह्मणस्तु भवेच्छूद्रः शत्रस्तु ब्राह्मणेो भवेत् ॥ ३८॥ विद्वन्मनोहरराख्यव्याख्यासंहिता | ३०० यो विप्रः शूद्रस्य दक्षिणार्थं शूद्राद्यागार्थं गृहीताया दक्षिणाया निर्वाहाय हविर्जुहोति ज्योतिष्टोमादिभिर्यजते स जीवन् शूद्रो ब्रह्मकर्मानर्हः प्रेत्य चण्डालश्च भवति । तथा च मनुः । न यज्ञार्थं धनं शूद्राद्विप्रो भिक्षेत धर्मवित | यजमानोपि भिचित्वा चण्डालः प्रेत्य जायत इति । नचैतावता शूद्रस्य यज्ञार्थद्रव्यदानप्रतिषेध इत्याह शूद्रस्तु ब्राह्मणो भवेदिति । यः शूद्रो यज्ञफलकामनया यज्ञपर्याप्त द्रव्यं दत्वा ब्राह्मण- द्वारा यज्ञं कारयति स नात्या शूद्रोपि ब्राह्मणवदाज्ञफलभाग्भवति । तथाच राजधर्मेषु । 1 दक्षिणा सर्वप्रज्ञाना दातव्या भूतिमीप्सभिः । पाकयज्ञा महाहाश्व दातव्याः सर्वदस्युभिरिति । । । दस्युभिः पूर्वोक्तेः शूद्रादिभिः सर्वैनीचैर्भूतिमप्सुभिस्त सद्व्यज्ञफल- कामैः सर्वयज्ञानां श्रौतस्मात्तानां दक्षिणा निर्वाहकं द्रव्यं दातव्यं तेना- त्मनः फलसिद्धिर्भवतीत्यर्थः । तहिं तदभावे किं न देयमित्यत आह । पाकयज्ञास्तोकयज्ञास्थालीपाकादयः महाही ज्योतिष्टोमादयश्च कर्तृ फलसिध्यर्थमपि देयाः कारणीया इत्यर्थः मौनव्रतं समाश्रित्य श्रासीना न वदेद्विजः । भुञ्जानो हि वदेद्यस्तु तदनं परिवर्जयेत् ॥ ३६ ॥ यो मानेन भोक्ष्य इति संकल्प कृत्वा भोक्तुनासीनस्य यावद्भोजनस- माप्ति न वदेत्, यदान्तरा प्रमादाद्वदति तदाऽवशिष्टमन्च सथैव परित्य- जेदिति किंच । श्रभुक्ते तु यो विप्रस्तस्मिन्पात्रे जलं पिबेत् ॥ हतं दैवं च पित्र्यं च आत्मानं चापघातयेत् ॥ ४० ॥ ३०८ पराशरस्मृति: [ अध्या० १२ ये ऽसमाप्तभोजन एव भोजनपात्रमुद्धृत्य तेन जलादि पेयम् पिबेत सेन पूर्वनुष्ठितमात्मनो दैवं पित्र्यं च कर्मजातं हतम् आत्मा चोपहत इति । किंच । भुञ्जानेषु तु विप्रेषु येो ऽग्रपात्रं विमुष्दति ॥ स मूढः स च पापिष्ठो ब्रह्मघ्नः स खलुच्यते ॥४१॥ एक पंक्त्युपविष्टेष्व समाप्तभोजनेष्वेव विप्रेषु यः प्रथममेव स्वपात्रं त्यक्त्वोत्तिष्ठति स मूढपापिष्ठब्रह्मघ्नादिशद्वैनियो भवति । भोजनपाच परित्यागप्रसगेन श्राद्धे पात्रचालनकालमाह ॥ भोजनेषु च तिष्ठत्सु स्वस्ति कुर्वन्ति ये द्विजाः ॥ न देवास्तृप्तिमायांति निराशाः पितरस्तथा ॥ ४२ ॥ श्राद्ध विप्रभोजनानन्तरं भोजनपात्रेष्ववस्थितेषु यदि द्विजा स्वस्तीति वदन्ति तदा विश्वेदेवास्तृप्तिं नायान्ति पितरश्च निराशा गच्छन्ति तस्मात्स्वस्तिवाचनात्पूर्वं पात्रचालनं कार्यमिति । प्रकृतमनुसरति । अस्नात्वा नैव भुञ्जीत अजप्त्वाग्निमपूज्य च ॥ न पत्रपृष्ठे भुञ्जीत रात्रौ दीपं विना तथा ॥ ४३ ॥ यद्यपि खानादीनां भोजनकालागिव विहितस्वादखानभोज नादि न प्रसक्तं तथा स्वकालेऽननुष्ठितानां भोजन का लेप्यनुष्ठानविधा नार्थमिदम् अन्यथा स्वकालातिक्रमेण प्रधानलेोपप्रसङ्गात् । तथा पत्रा- वस्यां भुज्जानः पत्राणां पृष्ठभागे न भुज्जीत किन्त्वन्तर्भागे, सर्वो च दीपं विनान्धकारे न भुञ्जीत । इदानीं द्रव्यार्जनविधिविशेषमाह ॥ गृहस्थस्तु दयायुक्तो धर्ममेवानुचिन्तयेत् ॥ पोष्यवर्गार्थसिष्यर्थं न्यायवर्ती सुबुद्धिमान् ॥ ४४ ॥ विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता । ३०६ गृहस्थः पुत्रभृत्यकलत्रादिदैन्यदर्शनाचमतया दयायुक्तोपि पोष्य- वर्गस्य पोषणरूपार्थसिध्यर्थ धर्म शास्त्रीयमेव याजनादिद्रव्योपार्जना- पायं चिन्तयेत् । एवं न्यायवर्ती सन् परलोकप्रधानत्वेन सुबुद्धिमान् तत्त ज्ञानवान् भवति | किडवं । न्यायोपार्जितवित्तेन कर्तव्यं ह्यात्मरक्षणम् ॥ अन्यायेन तु यो जीवेत्सर्वकर्म बहिष्कृतः ॥ ४५ ॥ न्यायैर्यमनाध्यापनप्रतियहकृषिवाणिज्यशिल्पैः प्रथमं द्वितीयाध्याय- विहितैरुपायैरजित्तेन वित्तेनात्मनः सपरिवारस्य रक्षणं कर्तव्यम् । तथाच मनुः । षट्कमैको भवत्येषां त्रिभिरन्यः प्रवर्तते । द्वाभ्यामेकश्चंतुर्थस्तु ब्रह्मसत्रेण जीवतीति । याजनादिभि: षड्रिर्जीवत्यैकः याजनादिस्त्रिभिरन्यः याजनाध्या- पनाभ्यामपरः चतुर्थस्त्वध्यापनेनैवेत्यर्थः । पूर्वोक्तस्यानुवादान्यनिषेधार्थस्त- मेवाह अन्यायेन पूर्वविहिताप्रायातिरिक्तेनोपायेन । कुशलकुम्भीधान्यो वा च्याहिको वस्तुनोपि वा । जीवेद्वापि शिलाञ्छेन श्रेयानेषां परः परः ॥ इत्यादिना येो जीवेत्सनित्यनैमित्तिकादिद्रव्यातिशय साध्यसर्वकर्मा- चमतथा बहिष्कृतो नोकविद्विष्टो भवेत् । तथाच याज्ञवक्यः अस्वयं लोकविद्विष्टं धर्ममप्याचरेवत्विति । कलिवर्ज्येपि । आपद्वृत्तिर्द्विजाग्याणामश्वस्तनितया तथेति । अथदेवपूजानन्तरकर्तव्य मङ्गलदर्शनविधिमाह ॥ अग्नचित्कपिला सत्री राजा भिक्षुर्महोदधिः || दृष्टमात्राः पुनन्त्येते तस्मात्पश्येत्तु नित्यशः ॥ ४६ ॥३८० पराशर स्मृति: [ अध्या० १२ अग्निचिदिष्टकाचयनकृत कपिला गौः सत्री अवसत्रादिकर्त्ता नतु क्रतुसनकर्ता तस्य कलिवर्ज्यत्वेनाप्रसङ्गः । राजा ऽभिषिक्तः चत्रिये भिक्षुः संन्यासी महोदधिः समुद्रः एते दर्शनेनैव द्रष्टारं पुनन्ति तस्मा देतावित्य पश्येत् । श्रस्य कालमाह दत्तः । देवकार्यन्ततः कृत्वा गुरुमङ्गलवीत्तयमिति । कात्यायनस्त्वन्यथाह । श्रोत्रिय सुभगं गां च चग्निमग्निचितं तथा । प्रातरुत्थाय यः पश्येद्रापद्भ्यः स प्रमुच्यतइति । एतन्मणिमृद्ध हृदर्पण रोचनाचन्दन हेमादीनां स्मृत्यन्तरोक्तानामुप- लक्षणम् । दर्शनीयमङ्गलप्रसङ्गेन रत्तणीयमङ्गलान्याह ॥ अरणिं कृष्णमार्जारं चन्दनं सुमणिं घृतम् । तिलान् कृष्णाजिनं छागं गृहे चैतानि रक्षयेत् ॥४७॥ परणिरग्नियोनिकाष्ठं कृष्णामाजीरः सर्वश्यामतनुः चन्दन मल- यजं सुमणिः परागादिः घृततिले प्रसिद्धौ कृष्णाजिनं कृष्णासार स्वक् च्छागो बस्तः एतानि गृहस्थः स्वगृहे रतयेदेव । इदानीमुक्तवक्ष्यमाणानां महापातकानां साधारणं निवृतिहेतुं गोधर्मदानं विधातुं तल्लचणमाह ॥ गवां शतं सैकवृषं यत्र तिष्ठत्पयश्चितम् । तत् क्षेत्रं दशगुणितं गोधर्म परिकीर्तितम् ॥ ४८ ॥ एकेन वृषेण सहितं गोशतं यत्रार्यान्वितं स्वच्छन्दमवतिष्ठते तस्मादृशगुणा भूमिर्गौचर्मेत्युच्यते मनुस्त्वन्यथाह ।

दशहस्तेन दण्डेन विंशतिं तु शतं पुनः । पञ्च वाभ्यधिक कृत्वा एतद्बोधर्म कीर्तितमिति ॥ / विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता । घट्टमनुरपि । सप्तहस्तेन दण्डेन त्रिंशदण्डानि वर्तनम् । तान्येव दश गोधर्म दाता पापैः प्रमुच्यतइति ॥ गोचर्मदानमाह । ब्रह्महत्यादिभिर्मत्यैौ मनोवाक्कायकर्मजैः । एतद्गोचर्मदानेन मुच्यते सर्वकिल्विषैः ॥ ४६ ॥ ३८१ मनोवाक्का यकर्मजैर्ब्रह्महत्यादिभिः सर्वकिल्विषैरेतद्वाचर्थदानेन- मया मुच्यत इति ब्रह्महत्यादिभिरवादिशब्दात्सुरापान सुवर्णस्तेयगुरुत ल्पगमनानां यहणम् नतु तत्संसर्गस्य तस्य कला महापातकत्वनिराक- रणात् मनोवाक्कायानां कर्माणि व्यापारास्तेभ्यो जातैरेतस्य पूर्वोक्तस्य गोचर्मणो नतु मन्वादयुक्तस्येत्येवमथे प्रक्रान्तस्यापि पुनरेतच्छब्देन परा- मर्शः। श्रादिशब्देन विवचितयहणे सिद्धे पुनः सर्वशब्दोपादापानं महा- पातकसमानामुपसग्रहार्थं न तूपपातकादीनां तेषामतिलघुत्वात् । तेन महापातकसमैरपि किल्विषैर्मुच्यते इति । ननु मनोवाक्काय कर्मनेषु महापातकेषु तुल्यं प्रायश्चित्तमनुपपत्रं तेषा तुल्यत्वाभावात् । कला पतति कर्मणेत्यनेन मानसवाचिकव्यापारयोरपातकत्वबोधनाच्चेति चेत् । अत्राहुः । अत्यन्तावृत्तानां मानसानामीषदावृत्तानां वाचिकानां- सकृत्कृतानां कायिकानां च समत्वसम्भवादिति । तव । एकेन विधि- नानुदितेषु निमित्तेषु वैषम्यश्रियणे वाक्यभेदप्रसङ्गात् । अत्राच्यते । मनोवाक्काय कर्मजैरित्यस्यायमर्थः मनसा सङ्कल्य वाचाऽभिलप्य कर्म- खोपपादितैरिति श्रनेन कामकृतत्वमुपलक्ष्यते ततश्च कामकृतेषु ब्रह्मह- त्यादिषु चतुर्ष्वपीदं साधारणं प्रायश्चित्तमिति सिद्धम् । नचेदमनुवाद- मात्रमिति शङ्कनीयम् । सर्वेभ्यो दर्शपूर्णमासो सर्वेभ्यो ज्योतिष्टोम इतिवत्फल विधित्वसम्भवात् । फलोत्पत्तिश्च योगसिध्यधिकरणन्यायेन कामनावचिभित्तवशेन क्रमिकेत्र ॥ यदापि युगपचिमित्तसत्रिपातस्तदापि प्रतिनिमित्तं नैमित्तिकावृत्तिन्यायेनावृत्तिरिति । ३८२ पराशरस्मृति: [ अध्या० १२ उक्त दाने पात्रविशेषमाह । कुटुम्बिने दरिद्राय श्रोत्रियाय विशेषतः । यद्दानं दीयते तस्मै तद्दानं शुभकारकम् ॥ ५० ॥ विशेषतइति कुटुम्बित्वादिभिः प्रत्येकं सम्बध्यते । तेन योतिकुटुम्बी योतिदरिद्र योतिश्रोत्रियस्तस्मै यद्दानं तदेव शुभस्य प्रकृतपापतयस्य कारकमिति । उक्तलचणभूस्यपहारे शुध्यभावमाह । वापीकूपतडागाद्यैवाजपेयशतैर्मखैः । गवां कोटिप्रदानेन भूमिहती न शुध्यति ॥ ५१ ॥ यो ब्रह्महत्यादिपापापनुत्तये स्वयमन्येन वा दत्ता गोचर्ममात्रां भूमिमपहरति स शास्त्रान्तरे प्रत्येकं शोधकत्वेन प्रसिद्धेरपि वाप्यादि- भिरिह समुद्दितैपि न शुद्धत्यत्यन्त पतित एव भवतीति । नच सामान्यभूम्य- पहारपरमिदं व्याख्येयं तस्य सुवर्णस्तेयसमत्वेनार्द्ध प्रायश्चित्तसद्भावाच्छु- ध्यभावानुपपत्तेः । तस्माद्यथोक्तमेव साधीयः । इदानों सप्तमाध्यायोक्तरजो निर्णयस्य विशेषमाह ॥ अष्टादशदिनादर्वाक् स्नानमेव रजस्वला । अतऊर्ध्वं त्रिरात्रं स्यादुशना मुनिरब्रवीत् ॥ ५२ ॥ रजोदर्शननिमित्तात्खानादनन्तरमष्टादशदिनादर्वाक् सप्तदशेऽ- हनि पुनर्यदि रजस्वला भवति तदा खानमेवाचरेच त्रिराजाशौचम् । अतः सप्तदशाहादूर्ध्वमष्टादशादिदिनत्रये रजोदर्शने क्रमेणैकाहनिदिन- मित्येवं त्रिरात्रमाशीचं भवेदित्युशनसेोमत्तम् | तथाच ‘कश्यपः । ऋतुखाता तु या प्रौठा पुनरेव रजस्वला । खानात्सप्तदशाहे तु शौचेनैव शुचिर्भवेत् । अष्टादशाहे स्वकाहं द्वाहमेकोनविंशता । विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्या सहिता । ३८३ विंशतिप्रभृत्युत्तरेषु चिराचमशुचिर्भवेदिति । उपपादितमे सत्सप्त- माध्याये । तत्रैवास्य चण्डालादिस्पर्श निर्णयस्य शेषमाह ॥ युगे युगे इयं चैव त्रियुगं च चतुर्युगम् । चण्डालसूतिकोक्यापतितानांमधः क्रमात् ॥५३॥ चण्डालादीनामधः क्रमात्मातिलोम्यक्रमेणैकद्वित्रिचतुर्युगमन्तरं स्पर्श निवारणाय न्याय्यम् । तेनायमर्थः पतितस्य व्यवधानमेकेन युगेन उदक्याया युगद्वयेन सूतिकाया युगप्रयेण चण्डालस्य युगचतुष्टयेन कार्य- मिति । युगं चायतौ बाहू व्यामइति यावत् । किंच । ततः सन्निधिमात्रेण सचैलं स्नानमाचरेत् ॥ स्नात्वावलोकयेत्सूर्यमज्ञानात्स्पृशते यदि ॥ ५४ ॥ उक्तव्यवधानाभावेन सन्निधिमात्रे स्पर्शाभावेपि सचैलं ज्ञानं कार्यम् । अज्ञानतः स्पर्शे तु खानं सूर्यावलोकनं च । कामतः स्पर्श तु च्यवनः । श्वानं श्वपाकं प्रेतधूमं देवद्रव्योपजीविनं यामयानकं सेोमविक्र- थिणं यूपं चित्तिं चिलिकाष्ठ मां मदीभाण्डं सखेहमानुषास्थिशवस्पृशं रजस्वलां महापातकिनं च कामतः स्पृष्ट्वा सचैलमम्भोगाझोलीयग्निमु पस्पृश्य मायत्र्यष्टशतं जपेद्धतं प्राश्य पुनः खात्वा त्रिशचामेदिति । एव- मन्येषामप्यस्पृश्यानां स्पर्श स्वानं तत् स्पृष्टस्य स्पर्शे त्याचमनम् तृती- यस्य श्रोत्रस्पर्शइत्यादावगन्तव्यम् । यद्यपि चण्डालस्य स्पर्शने चैवं सचैलं. खानमाचरेदिति षष्ठे ऽभिहितं तथाप्यज्ञानविषयतां तस्य स्पष्ट- यितुं पुनरत्रोपन्यासः पूर्वोक्तव्यवधानासम्भवे तु व्याघ्रपादः । 3 चण्डालं पतितं चैव दूरतः परिवर्जयेत् । गोबालव्यजनादवाक् सचैलं खानमाचरेत् । तस्याप्यसम्भवे संवर्तः । संकटे विषमे चैव दुर्गेचैव विशेषतः । हट्टपट्टणमार्गे च संभवं तु यथाभवेदिति । ३८४ पराशरस्मृति: [ अध्या० १२ बूदानीमनन्तराध्यायेोक्तनिषिद्धजलपानप्रायश्चित्तविधिशेषमाह । विदद्यमानेषु हस्तेषु ब्राह्मणेोज्ञानदुर्बलः ॥ तोयं पिबति वक्ष श्वयोनौ जायते ध्रुवम् ॥५६॥ जलं पिबेत्रांजलिनेति निषेधस्य सार्वकालिकत्वभ्रमेण विशेषज्ञान होनो यो ब्राह्मणा विद्यमानेष्वपि हस्तेषु गवादिवदुक्तखैव तोय पिबे. त्स जन्मान्तरे श्वयानावभिजायते हतमद्भावकीर्तनं यात्राभावे तेनापि बलपानाभ्यनुज्ञानार्थ बहुवचन स्वपरहस्ताभिप्रायेण तेन स्वहस्ताभाव परहस्तेनापि पेयमिति । एवमाचारादिकाण्ड त्रयशेषं खानानि पञ्चपुण्यानीत्यारभ्य श्व- योनो जायते धुत्रमित्येतदन्तेन यन्यसन्दर्भेण समाप्य प्रकृतं प्रायश्विता भिधानमनुसति । तत्र शपथोल्लघने प्रायश्चित्तमाह ॥ यस्तु क्रुद्धः पुमान्प्रयाज्जायायास्तु अगम्यताम् । पुनस्थितिं वदेदेनां विप्रमध्ये तु श्रावयेत् ॥ ५६ ॥ चार्त्तः क्रुद्धस्तमान्धार्ह क्षुत्पिपासाभयार्दितः । दानं पुण्यमकृत्वा वा प्रायश्चित्तं दिनत्रयम् ॥५७॥ उपस्पृशेत्रिषवणं महानद्युपसंगमे । तीर्थान्ते चैव गां दद्याद्ब्राह्मणान् भोजयेद्दश ॥ यः क्रोधेन स्वभार्यामगम्या त्वं मे मात्रादिसमेत प्रतिजानीयात्स तां यावज्जीवं न गच्छेत् । मनसेोऽनियतेच्या निबन्धनत्वात् यदि पुनर्गन्तु- मिच्छति तदा पर्षदये प्रतिज्ञाहेतुक्रोधबीजमात्यादि स्वस्य निवेदयेत् यथा तस्मिन्कालेऽहमात्तों व्यथितस्तमान्धोभ्रान्तः चुधितः पिपासिता राजा- दिभीतो वा ग्रासमनया कटुवचनैर्मुहुस्तुद्यमानः क्रुद्धस्सवेवमब्रुवमिति । तथा दानं करिष्यामीति सङ्कल्प्य पुण्यं काशीयात्रादिकं वा सहूल्य न करोति सोऽपि पर्षदये स्वस्य सङ्कल्प इति निवेदयेत् । चनन्तरं वर्षदुप विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासहिता । ३८५ द्विष्ट प्रायश्चित्त कुर्यात् । तच्चैशम् । समुद्रगामिन्यार्नझो. सङ्गमे त्रिष- वणखानपूर्वकं त्रिरात्रमुपोष्य चतुर्थेऽन्हि गां दत्वा दश ब्राह्मणान् भोज- येत् । क्रुद्ध दृति विशेषणाद्वैराग्येण प्रतिज्ञाने प्रायश्वितेनापि न गम्येति सिध्यति । अतएव वसिष्ठः । यस्तु प्रव्रजितो भू पुनः सेवेन मैथुनम् । षष्टिवर्षसहस्त्राणि विष्ठायां जायते कृमिरिति ॥ पुमानिति मामान्यनिर्देशादुक्तस्य सार्ववयि त्वमुक्तम् । यमस्तु प्रतिवर्ण व्रतभेदमाह । स्वभार्या तु यदा क्रोवादगम्येति नरो वदेत् । प्राजापत्य चरेद्विप्रः क्षत्रियो दिवसानव | षड्राचन्तु चरेद्वैश्य स्वरात्र शूद्र आचरेदिति । । दानामकरण प्रायश्चित्तं तु धर्मार्थं मतिपूर्वक संकल्य एब नत्वावी. दिनिमित्तकेऽपि असन्तु भयको शो को गरुजान्वितैः । तथोक्त्या च परोहा सव्यत्यास स्कूल योगतः ॥ बालमूठा स्वतन्त्रा समलोन्मत्तापवर्जितम् । कर्त्तग्ममेदङ्कर्मेति प्रतिलाभेच्छ्या तु यत् ॥ अपात्रे पाचमित्युक्ते कार्ये चाधर्मसंहिते । यद्वृत्त स्यादविज्ञाय तदसमिति स्मृतम् । इति नारदस्मरणात् । एवमन्यचाप्यहनीय | योगाधमनविक्रीतं योगाद्वानं प्रतियहम् । यत्र वाप्युपधिं पश्येत्तत्सर्वं विनिवर्तयेद् ॥ इति साधारणस्मरणात् । बधसयुक्ते शपथे तु प्रायश्विस- माह यमः । विप्रस्य बधसंयुक्तं कृत्वा तु शपथं नरः । ब्रह्महा यावकावन व्रतं चान्द्रायणं चरेत् ३८६ पराशर स्मृति: क्षत्रियस्य पराकन्तु प्राजापत्य चरेद्वशः । वृषलस्य चिराचन्तु व्रतं शूद्रणश्चरेत् ॥ केचिदाहुरपापं तु वृषलस्य वधं मृषा । नैतन्मम मतं यस्माद् हतस्तेन भवत्यसाविति । दुर्ब्राह्मणावभोजने प्रायश्चितमाह । [ अध्या० १२‍ दुराचारस्य विप्रस्य निषिद्धाचरणस्य वा । अन्न मुत्तवा द्विजः कुर्याद्दिनमेकमभोजनम ॥ ५६ ॥ विहिताऽननुष्ठातुर्निषिद्धानुष्ठातुश्च विप्रस्य गृहे भुक्त्वा द्विजो होरात्रमुपवसेत् ॥ तदशक्ती प्रायश्चित्तान्तरमाह । सदाचारस्य विप्रस्य तथा वेदान्तवेदिनः । भुक्त्वानं मुच्यते पापादहोरात्रान्तरान्नरः ॥ ६०॥ यदि दुम्राह्मणाचं भुकं तदा सदाचारस्य वेदान्तनिष्टस्याव दिनान्तरे भुक्त्वा तस्मात्पापान्मुच्यते । यद्वाऽहोरात्रान्तरावहारात्रमध्ये उत्पचात्पिपीलिकावधादिनन्यतु पापाद्विशिष्टविपाचभोजनेन मुच्यत इति । अतएव क्षुद्रपापान्युपक्रम्या- बौधायनः । मैत्राहारोऽग्निहोत्रभ्यो मासेनैक्रेन शुर्ध्यात यायावरवनस्येभ्यो दर्शाभिः पञ्चभिर्दिनैः ॥ एकाहधनिनोऽचेन दिनेनैकेन शुध्यति । कपोतव्रतनिष्ठस्य पीत्वापः शुध्यते द्विन इति ॥ मरणकालीना शुद्ध प्रायश्चित्तमाह । ऊर्ध्वच्छिाधरोच्छिषु अन्तरिक्षे मृतौ तथा । कृच्छ्रत्रयं प्रकुर्वीत आशौचमरणे तथा ॥ ६१ ॥ वान्तादिकमूर्ध्वोच्छिष्टं विण्मूत्रोत्सर्गोल धरोच्छिष्टं तत्र शौचम- कृत्वा मरणे अन्तरिते खट्टाट्टालिकादो आशौचे जननमरणाशैौचे च मरणे विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । ३८० पुत्रादिः संस्कती गवादिप्रत्यामायेन कृच्छ्रत्रयं तदैव कुर्यादन्यथा शव शुध्यनुत्पत्तौ संस्कारानुपपत्तेः । यत्वाशैौचमरण नाम रजस्वलापूतिकाम- रणमिति तत्र तत्र प्रायश्चितान्तरस्य सप्तमाध्याये ऽभिहितत्वात् ॥ इदानों कृच्छ्रप्रत्याचायानाह । कृच्छ्रो देव्ययुतं चैव प्राणायामशतद्वयम् । पुण्यतीर्थे ऽनार्द्रशिरः स्नानं द्वादशसंख्यया ॥ ६२ ॥ द्वियोजनं तीर्थयात्रा कृछ्रमेकं प्रकल्पितम् । प्रयुतसंख्यया गायचीजपः शतद्वय प्राणायामाः द्वादशवारमनार्द्र- शरसः पुण्यतीर्थे खानं येोजनद्वयं तीर्थयात्राया गमनमित्येवं कृच्छ्रस मानि । अनारित्व विशेषणात्खानानन्तरं तदङ्गमनुष्ठाय शिरः शोष- यित्वा द्वितीयवारं खायादित्युक्तं भवति योजनद्वयमिति मूलेोक्तषोड- शाहसाध्य प्राजापत्य प्रत्यास्वायत्वमभिप्रेत्य तस्य प्राजापत्यद्वयस्थानीय त्वादितरत्सर्वं द्वादशाह साध्यप्राजापत्य प्रत्याम्नायत्वाभिप्रायेणेति । न केवलमेतावदेव किन्त्वन्यदपि मुनिभिः प्रकल्पित मुदघासादयेककृच्छ्रममं भवति । तथा च चतुर्विंशतिमतादिपुराणयेाः । कृष्ऽयुहन्तु गायच्या प्राणायामशतद्वयम् । शिरः संशोषणे खान साङ्ग द्वादशसंख्यया । तिलहोमसहस्रं तु घृतहोमशसद्वयम् । रुदैकादशिनी वापि वेदपारायण तथा । विप्रा द्वादश वा भोज्याः पावकेष्टिस्तथैव च । अन्या वा पावमानेष्टिरुदबासस्तथैवच । धेनुप्रदानं विप्राय निष्कदानमथापि वा ॥ निष्का निष्कपादं वा द्वादशाशो निवर्तनात् । योजनं सिंधुगातीरे समान्याहुर्मनीषिण इति । ३८८ पराशरस्मृति: [ अध्या० १२ स्मृत्यन्तरेपि । प्राजापत्य क्रियाशक्तो धेनुं दद्यात्पयस्विनीम् । घेनोरभावे निष्कं स्यात्तदर्द्धमथापिवेति । द्वात्रिशन्मतेपि । धेनुः पञ्चभिरायानां मध्यानां त्रिपुराणिका । कार्षापणैकमूल्या हि दरिद्राणां प्रकीर्तितेति । यत्तु द्वात्रिंशत्यणिका गावो वृषभः षट्पुराणिकः । त्रिपुरा | गोवत्सतरोवत्सः पौराणिको मतः ॥ इतिकात्यायनीयं मूल्याध्यायस्मरणम् । मूल्याध्यायस्मरणम् । तानप्रकरणागतम्या- चाचीपतिष्ठते । प्रायश्चित्तप्रकरणान्तस्य पावल्यात् । यच्च योजने बर्द्धमाने तु पादकृच्छा विवर्द्धत इति स्मृत्यर्थसारीय स्मरण तत्तोर्थतारतम्यमभिप्रेत्य न सामान्यत इति ज्ञेयम् ॥ अथ रेतस्खलनप्रार्थाश्व तमाह ! ’’ गृहस्थः कामतः कुर्यादेतसस्खलनं यदि । सहस्रं तु जपेद्देव्याः प्राणायामैखिभिः सह ॥ ६३ ॥ यदि गृहस्था बुद्धिपूर्व रेतस्खलन कुर्यात्तदा प्राणायामत्रयपूर्वेक सहस्रसंख्यया गायत्री जपेत् । प्रक्रामकृते याज्ञवशक्य ग्राह । यन्मरेत्याभ्यां स्कचं रेतेोऽभिमन्त्रयेत् । स्तनान्तरे भुवोर्मध्ये तेनानामिकया स्पृशेदिति ॥ यन्मतः पुनम मैत्विन्द्रियमित्येताभ्याम् । वनियत्योस्तु कराव ग्राह । रतोत्सर्ग गृही कृत्वा वारुणीभिरुपस्पृशेत् । वानप्रस्थोयतिश्चैव चरेचान्द्रायणत्रयम् ॥ स्वप्नेषु कश्यप ग्राह । सूर्यस्य चिर्नमस्कारं स्वप्ने सित्त्वा गृही चरेत् । वानप्रस्थो यतिश्चैव चिः कुर्यादघमर्षयामति ॥ विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिंता । ब्रह्मचारिणस्तु मनुराह । समप्ने सित्वा ब्रह्मचारी द्विजः शुक्रमकामतः । स्वात्वाक्कमर्चयित्वा त्रिः पुनमोमित्पृचं जपेदिति । भयादौ प्रजापतिराह । भये होगे तथा स्वप्ने सित्त्वा शुक्रमकामतः । आदित्यमर्चयित्वा तु पुनम मित्पृचंज्जपेदिति । नैष्ठिकस्य हारीत आह । उपकुषाणकः कुर्यात्कामतोऽकामतोपि वा । तदेव द्विगुणं कुर्याद् ब्रह्मचारी तु नैष्टिक इति ॥ ३८६ एवमशेषं प्रायश्चित्तविशेषं प्रकीर्णकादिष्वभिधायेदानीमध्यायार्ध- ब्रह्मबधे महापातके प्रायश्चित्तमाह । चतुर्विद्योपपन्नस्तु विधिवद्ब्रह्मघातके । समुद्र सेतुगमनं प्रायश्चित्तं समादिशेत् ॥ ६४ ॥ गांदयश्चतस्रो विद्याश्चतुर्विद्यास्ताभिरुपपचस्तदध्ययनानुष्ठा- नवानेतेन चातुर्विद्यो विकल्पी चेत्यादिपूर्वोक्ताचवा पर्षदुपलक्ष्यते ‘स- ब्राह्मणघातके पुरुषे समुद्रसेतुगमनं समुद्र लवणादे सेतुर्वक्ष्यमाणलक्षणस्त यमनं तयात्रां प्रायश्चित्तं विधिवदुक्ष्यमाणविधिना सम्यगादेशप्रकारेया मादिशेत् । सामान्यप्राप्ताया अपि पर्षदः पुनरनुमर्श: पूर्वोक्तषु पर्व - त्यत्तेष्वस्यैवात्र नियमार्थः । तत्र ब्रह्मघातकलक्षणमाह विष्णु: 1 रागाद्वेषात्प्रमादाद्वा स्वतः परत एव वा ॥ ब्राह्मयां घातयेदास्तु स भवेद् ब्रह्मघातक इति । घातो नांम प्राणवियोगफलको व्यापारस्तस्य स्वयमनुष्ठाता साचाद्धन्ता परप्रयुक्त्यादिनानुष्ठाता परतो घातकः३६० तथा च मनुः । पराशरस्मृति: [ अध्या० १२ बहूनामेककार्याणां सर्वेषां शस्त्रधारिणाम् । यदाको घातकस्तच सर्वे से घासकाः स्मृता इति ॥ सचानेकविधा । अनुग्राहकप्रयेाजकानुमन्तृनिमित्तिभेदात् ! तत्र यः पलायमानबध्यमुपरुध्य हन्तारमन्येभ्यो वारखेन हन्तुर्दृहिमानमुपजनयति सोऽनुग्राहकः । अप्रवृत्तप्रवर्तकः प्रयोजकः सोऽपि त्रिविधः । आज्ञा. पकोभ्यर्थक उपदेष्टा चेति तच स्वशत्रु दिव्यापादनाय भृत्यादिप्रवर्तकस्स्या- म्याज्ञपकः तदर्थमेव प्रार्थनादिना स्वाम्यादिप्रवर्तको भत्या दिरभ्यर्थकः मरणप्रकाशख्यपिक उपदेष्टति । स्वतः प्रवृत्तस्य हन्तुः राजदण्डादिभ- यनिवर्तकानुमन्ता । श्राक्रोशादिना मरणहेतुमन्यूत्पादको निमित्तीति । तथा च विष्णुः । चाकुष्टस्ताडितो वापि धनै बो विप्रयोजितः । यमुदिश्य त्यजेत्प्राणांस्तमा हुर्ब्रह्मघातकम् ॥ तथा । जाति मित्रकलत्रार्थं सुहृत्ते त्रार्थमेवच । यमुदिश्य त्यजेत्प्राणास्तमा हुर्ब्रह्मघातकम् अन्यायेन गृहीतस्तु न्यायमर्थयते यदि । यमुदिश्य त्यजेत्प्राणांस्तमा घातकमिति ॥ सानेतान्सर्वान्सज्न ग्राह पैठीनसिः । हन्ता मन्त्रोपदेष्टाच तथा सप्रतिपादकः ॥ प्रोत्साहकः सहायश्च तथा मार्गानुदेशकः । श्राश्रयः शस्त्रदाता व भक्तदाता विकर्मिणाम् ॥ उपेक्षकः शक्तिमांश्चेद्वशेषवक्ता नुमोदकः । कार्यकारिणस्तेषां प्रायश्चित्तं प्रकल्पयेदिति ॥ सच्चारो वक्ष्यामः । अनाकष्ठादेरुन्मादादिना तदुद्देशेनापि मरणे न तस्य निमित्तत्वम् । प्रकारणस्तु यः कश्चिद्विनः प्राणान्यरित्यजेत् । तस्यैव तद्भवेत्पापं न तु यं परिकीसेयेदिति स्मरणात् । पुराणे । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । अन्यत्रापि तदपवादमाह विष्णुः । उद्दिश्यं कुपितो हत्वा तोषितः श्रावयेत्पुनः । तस्मिन्मृते न दोषेोस्ति द्वयोरुकावणे कृत इति । E तथा शिक्षार्थ शास्त्रीयताडनेन मरणेपि न दोषत्तथाच भविष्य- पुत्रः शिष्यस्तथा भार्या शासतश्चेद्विनश्यति । न शास्ता तत्र दोषेण लिप्यते देवसत्तमेति । शास्त्रीयच ताडनमा गौतमः । शिष्यशिष्टिरवधेनाशक्तो रज्जुवे- सुविदलाभ्यामन्येन छन् राजा शास्यति । तथाततीयवधे न दोषः । गुरुं वा बालवृद्धौ वा ब्राह्मणं वा बहुश्रुतम् । प्राततायिनमायान्त हन्यादेवाविचारयन् ॥ इतिविष्णुस्मरणात् | दोषएव नास्तीति प्राच्याः । संपूर्णे दोषो नास्ति किन्तु स्वल्प दतिदाक्षिणात्याः । नाततायिवधे दोषोऽन्यच गाना- ह्मणेभ्य इतिसुमन्तुस्मरणात् । तथेोपकारार्थप्रवृत्ती सन्मरयोपि न दोषः । मिति । तथा च याज्ञवल्क्यः । क्रियमाणोपकारे तु मृते विप्रे न पातक- ‘एवमन्यत्रापि बन्धने गोश्चिकित्सार्थमित्यादिना नवमाध्यायेपि दोषाभाव उपपादितः । यदुक्तं यथेोक्तविधिनेति तमेव विधिमाह । सेतुबन्धपथे भिचां चातुवर्ण्यात्समाचरेत् । वर्जयित्वा विकर्मस्थान छत्रोपान द्विवर्जितः ॥६५॥ पर्षदा यथावदुपदिष्टवतो ब्रह्महा चोपानद्वयां विशेषतस्तत्स्या नापचाभ्यामन्याभ्यामपि विवर्वितः सेतुबन्धयात्रार्थं प्रस्थिता मार्गे विक- मेस्याचिषिद्वानुष्ठातृन्विहिताननुष्ठातूंश्च गृहस्थान्वर्जयित्वा चातुर्व- य्यात् चतुभ्र्भ्योऽपि वर्षोभ्यः पूर्वपूर्वाभावे. उत्तरोत्तरेभ्यः ब्राह्मणानां मुख्य- स्वात् भिक्षां यासपरिमितां सम्यग्यथेोक्तविधिना चाचरेत् । सच विधि: ३६२ पराशर स्मृतिः [ अध्या० १२ शेषं मुनिविभाषितमिति परिभाषणात्स्मृत्यन्तरोक्तो ज्ञेयः । तत्र भिक्षापा त्रायाकाड्डायामाह यमः । मृन्मयेन कपालेन स्वकर्म श्रावयस्तथा । सप्तागाराण्य पूर्वाणि यान्यसङ्कल्पितानि वै ॥ सञ्चरेतानि शनकैर्विधूमे भुवि । एककालं चरेद्वैतमलब्वोपवसेद्विर्नामिति ॥ यद्यप्येषां द्वादशवार्षिकमतपत्र मेऽभिधानात्कमन्तरे अस्मिनुपसं हारो न युक्तः प्रतिभाति तथापि भिक्षाविध्याका’ तत्त्वेनावान्तरप्रकर याच्च भिक्षाङ्गानामेषां यत्र भिक्षाविधिस्तत्रोपसंहारो युक्त एव छत्रो पानदुर्जनेन वृत्पराशरोक्ता अन्येपि धर्म उपलक्षिताः । यथा । मुण्डितस्तु शिवावजे सकौपीनो निराश्रयः । चीरचीवरवासायैस्त्रिः खायी सन् शुचिः व्रती ॥ सम्मिताज्ञश्चरेकान्तच्छत्रोपानद्ववर्जितः । सेतुं दृष्ट्वा समुद्रस्य खात्वा वा लवणाम्भसि ॥ ब्राह्मणेषु चरेद्रत स्वकर्म ख्यापयन् शुचिरिति । सशिखं तु निपातन इत्यनेन प्राजापत्याधिके सशिखवपनप्राप्ती शिखावर्जमित्युक्तम् । भिक्षायाचनप्रकारमाह । अहन्दुष्कृतकर्मी वै महापातककारकः । गृहद्वारेषु तिष्ठामि भिक्षार्थी ब्रह्मघातकः ॥ ६६ ॥ अनेन स्वकर्मख्यापनपूर्वकमेव भैक्ष्य चरेदितिविहितम् । तथा च शडुः । स्वकर्मख्यापयन् चरेद्वैचमिति 1 अप्रख्यापने “कृत्वा पापं न गुहेत गूहमानस्य बर्द्धते " इति दोष- स्मरणात् । विशेषणत्रयं च सामान्यविशेषाभ्यां तस्यैव प्रख्यापनातिश- यार्थम् । द्वारस्थित्यभिधानेन गृहमध्यगमनं निषिध्यते । ब्राह्मणावसथां श्चैव देवागाराणि वर्जयेदिति स्मरणात् । पथोपक्रामेत्सन्दर्शनादार्य- स्पेतिगौतमस्मरणाच्च । विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता । अध्वश्रान्तस्य निवासस्थानमाह । गोकुलेषु वसेच्चैव ग्रामेषु नगरेषु च । तपोवनेषु तीर्थेषु नदीप्रस्रवणेषु च ॥ ६७ ॥ ३६३ यामाद्वहिः कल्पितो गोनिवासो गोकुलं तस्मिन् वसेत् चैारव्या घ्राद्विभयेन तत्रिवासयोग्यं स्थानमाह शङ्खः । शून्यागारनदीपर्वतवृक्षमूल- गुहानिकेतन इति । अन्यथा तपोधनादिषु वा तपोवनमुपवनं तीर्थं देवखातादि नदीप्रस्रवण प्रसिद्धौ तत्र च निवसेदिति प्रत्येक सम्बधः । प्रतिनिवासमैंनः ख्यापयन्नेव व्रजेदित्याह । एतेषु ख्यापयन्नेनः पुण्यं गत्वातु सागरम् । दशयेोजनविस्तीर्ण शतयोजनमायतम् ॥ ६८ ॥ रामचन्द्रसमादिष्टं नलसञ्चयसञ्चितम् । सेतु दृष्ट्वा समुद्रस्य ब्रह्महत्यां व्यपोहति ॥ ६६ ॥ पूर्वेकेषु गोकुलादिषु निवासस्यानेषु स्वकर्मख्यापयन्त्रेव यावत्सागरं गच्छेत् तत्र दशरथकुलनन्दनस्य श्रीमद्रामचन्द्रस्यादेशवर्तिना नलाभिर्धने वानरराजेन विश्वक्रमपरावतारेण निबद्ध दशयोजनविस्तारं शतयोजना- यामं समुद्रसेतुं दृष्ट्वा पूर्वकृतां ब्रह्महत्या व्यपोहतीति । सेतुदर्शनानन्तर- कर्तव्यमाह । सेतु दृष्ट्रा विशुद्धात्मा त्ववगाहेत सागरम् । पूर्वोक्तं सेतु दृष्ट्वा विशुद्धात्मा पूतान्तः करणः सन् सागरमवगाहेत । नतु विशुद्धात्मत्यनेन सेतुदर्शनमात्रेणैव शुद्विः, उत्तराङ्गानुष्ठाना- भावादुत्तर विधिवैदायापत्तेः । तत्रियस्य कामतो विप्रवधे प्रातश्चित्तमाह । यजेत वाश्वमेधेन राजा तु पृथिवीपतिः ॥ ७० ॥ पृथिवीपतिः सार्वभौमः नाऽमार्वभौमो यजेतेत्यसार्बभौमस्य प्रति- बेधदर्शनात् राजा क्षत्रियो ब्रह्महत्यापनोदायाश्वमेधेन यजेत । ३६४ पर । शरस्मृतिः | अध्या० १२ सथा च श्रुतिः । तति सर्व पाप्मानं तरति ब्रह्महत्यां योऽश्वमे धेन यज्ञते य उचैनमेवं वेदेति । वाशब्दात्क्रत्वन्तरोपसंग्रहः । तथा च मनुः । यनेत वाश्वमेधेन स्वर्जिता गोसवेन च । अभिनिद्विश्वजिद्भ्यां वा त्रिवृताग्निष्टतापिवेति । दक्षिणा धित्र्यपत्ताश्रयणेनाश्वमेधसमतेषामनुसन्धेया । ननु स्यादेवं यदि प्रधानतामयमाप्नुयात्सेव त्वस्य दुर्लभा । सेतुयात्राङ्गसन्दंशपाति- त्वेन तदत्वावगमात् । यथा प्रयाजाङ्गसन्दंशपातेनातिक्रमणास्येति चेत् । सत्यम् । तथापि निज्ञीतप्रयोजनतया प्रयोजनाकाङ्क्षाविरहेणाङ्गत्वा- योगात् । यथा सामिधेनी प्रकरणमध्यवर्तिनां निवित्पदानामग्निसमिन्ध- नार्थत्वन सामिधेनीसमानकार्याणां न सामिधेन्यङ्गत्वम् । नञ्चाश्वमे- धस्य सेतुयात्रामध्ये नियमेन पातोऽपि स्मृत्यन्तरे तथा ऽदर्शनात व विषये भविष्यपुराणे । 1 हत्वा तु क्षत्रियो विप्रं गुणगाठामिह कामतः । प्रायश्चित चरेद्वीरो विधिवत्कायशुद्धये ॥ लक्ष्यं शस्त्रभृता वा स्याद्विदुषामिच्छ्यात्मनः । प्रास्यदात्मानमग्नौ वा समिद्धे त्रिरवाक्शिराः ॥ यजेत वाश्वमेधेन चात्रियो विप्रघातकः । प्रायश्वितत्रयं ह्येवं चत्रियस्य प्रकीर्तितमिति । । ननु कलिधर्माभिधान प्रवृत्तस्याचार्यस्य कथं तद्विरुद्धधर्म भिधानम् । अश्वमेधस्य कला निषेधात् । नव निषेधस्य काम्याश्वमेधविषयत्व वाच्यम् । निषेधश्रुतेः साधारणत्वेन विनिगमकाभावात् मेवम् । काम्यस्य कामनामात्रनिमित्तकत्वना करणे अनिष्टान्तरानुत्पतेः । नैमि सिकस्य त्वकरणे निमित्तजन्य प्रत्यवायानिवृत्तौ नश्काव्यनिष्टापत्तेरेव विनि- गमकत्वात् । किञ्च । कलावश्वमेधनिषेधे वीनं जनमेजयशापस्तत्र च शक्रेण क्रतुधर्षणं तचापि फलेयैवेति स्पष्टं हरिवंशे ॥ विद्वन्मनोहराख्यव्याख्या सहिताः । श्रव्यप्रभृति देवेन्द्रमजितेन्द्रियमस्थिरम् । चत्रिया वाजिमेधेन न यक्ष्यतीति शौनक | इति जनमेजयेनेन्द्रे शप्ते विश्वावसुनाभिहितम् ॥ विभेत्यभिभवाच्छक्रस्तव क्रतुफलैर्नृप तस्माचिवर्त्तितश्चैव क्रतुरिन्द्रेण ते प्रभो । ३६५ भ्रंशितस्त्व च विप्राश्च फलादिन्द्रसमादिहेत्यादि । तस्मात्सिद्ध निषेधस्य काम्याश्वमेधविषयत्वेन न कश्चिद्दोष- नैमित्तिकानुष्ठान इति । सेतोः प्रत्यागतस्य कर्त्तव्यमाह । पुनः प्रत्यागतो वेश्म वासार्थमुपसर्पति । सपुत्रः सहभृत्यश्च कुर्याद्रह्मणभोजनम् ॥ ७१ ॥ गायैवैकशतं दद्याच्चातुर्विधेषु दक्षिणाम् । ब्राह्मणानां प्रसादेन ब्रह्महा तु विमुच्यते ॥ ७२ ॥ सेतुं दृष्ट्वा प्रत्यागतेो निमित्ती शतं चातुर्वेद्याम् ब्राह्मणान् भोजां यित्वा तेभ्यश्वेकैकां गामित्येव शतं गाश्च दक्षिणा दत्वा ब्राह्मणान- शुद्धस्त्वमभूरित्यादिवाक्यप्रसादेन शुद्धः सन् सपुत्रभृत्या वासार्थं वेश्मक सर्प्यत् । यद्यपि क्रमेणैवास्यश्वमेधाङ्गता प्रतीयते तथाऽपि बलवता प्रकर- गोन सेतुयाचा स्वमेवाध्यवसेयम् । नचास्यापि प्रकरण यथोत्पत्रस्यैव विनि- योगेनात्पत्यभावात् । यथा सात्येऽहन्यत्पचस्य सवनीयपशो; प्रचार- विप्रकर्षाख्यगुणविधानायापत्र मस्यं ऽहनि कीर्त्तितस्य सविता प्रि यूपछेदनादयो धर्म नाङ्गम् । तत्रोत्पत्यभावेन प्रकरणाभावात् । किंत्वा- ग्नीषेोमीयस्यैव स्थानप्रमाणेन उक्तं च । कर्मणश्च विधिर्यत्र तत्र प्रकरणं भवेत् । तत्तु यत्र गुणार्थेन श्रवणं तत्र विद्यत इति ॥ यद्यपि पाठक्रमेण वेश्मोपसर्पण पर्बमनन्तरं विप्रभोजनादीति प्रती- यते तथाप्यार्थक्रमप्राबल्या द्वैपरीत्यमवसेयम् । अतएव बृहत्पराशरेण । ब्राह्मणानां प्रसादेन तीर्थाभिगमनेन च । गोशतस्य प्रदानेन शुध्यते नात्र संशयः ॥ ३६६ पराशर स्मृतिः [ अध्या० १२ इत्यन्त एत्र शुद्धिरभिहिता ॥ , सोऽयं सर्वोपि विधिरुक्तो भविष्ये । यद्वा पराशरोक्तेन प्रायश्चित्तेन शुध्यति । चातुर्विद्यमनुज्ञाय ब्रह्महा गुरुतल्पगः । सेतुदर्शन संयुक्तं प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ सेतुबन्धपथे भिक्षां चातुर्बय्यात्समाचरेत् वर्जयित्वा विकर्मस्थान छत्रोपानद्विवर्जितः ॥ विख्यापयन् स्वकं कर्म यथावच्हणु मे वचः । श्रहा दुष्कृतकर्मी हम हो साहसकारकः || वेश्मद्वारेषु तिष्ठामि भिक्षार्थी क्षुत्पिपासितः ! पर्यटश्चैत्र तीर्थानि पुण्यान्यायतनानि च ॥ सेतुबन्ध ततः पश्ये ल्लङ्कामार्ग महोदधौ । दशयोजनविस्तीर्णं शतयोजनमायतम् ॥ रामचन्द्रसमादेशाचलसञ्चय सञ्चितम् । सेतुं दृष्ट्वा महापुण्यं ब्रह्महत्याविनाशनम् ॥ ब्रह्महत्याविशुद्धात्माह्मवगाह्य महोदधिम् । गवा चैत्र शतं दद्याच्चातुर्विप्राय दक्षिणाम् ॥ एवं शुद्धिमवाप्नोति पराशरमतं यथेति । अस्य च नैमित्तिकः समाधिरुक्तस्तचैव ॥ सेतुबन्धममम्प्राप्तौ राजान पृथिवीपतिम् । यजन्तमश्वमेधेन दृष्ट्वा सः शुचिर्भवेत् ॥ दर्शनेनात्रावभृथखान लक्षयति । तथाश्वमेधावभृथखानाद्वा शुट्टिमाप्नुयादिति योगिस्मरणात् । तथाष्टमेऽध्याये । ब्राह्मणायें गवार्थे वा सदयः प्राणान्यरित्यजेत् ॥ मुच्यते ब्रह्महत्याया गोप्ता गोब्राह्मणस्य चेति । वृहत्पराशरीयेऽपि । शेगाती गां द्विजं वापि मार्गे वेदसमन्वितम् । दृष्ट्वा कृत्वा निरातङ्क ब्रह्मघ्नः शुद्धिमाप्नुयादिति ॥ * विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । श्रयं च प्रक्रान्तप्रायश्चित्तस्य कथञ्चिद्वाह्मणत्राणादिक ३६० कुर्बता व्रतसमाप्त्यर्वाधरुच्यते । यथासारस्वते सत्रे | ल्यातप्रक्ष- वणं प्राप्योत्थनमृषभेकशतानां वा गवां सहस्राभावे सर्वस्वयाज्यानां ग्रहप- तिमरणे चेति । न पुनः स्वतन्त्र प्रायश्वित्तान्तरं सेतुदर्शनाय प्रस्थितस्य मार्गे गवादिविचिकित्सा विधानात् । अष्टमिके वाक्ये स्वप्रमाणपरित्यागेन गवादिरक्षणमुक्तम् । वृहत्पराशरीये पुनरौषधादिदानेनेति विशेषः । प्रक्रान्तप्रायश्चित्तस्य मध्ये मरणेऽपि शुद्धिर्भवत्येव । यथाह हारीतः । पाश्चित्ते व्यवसिते कती यदि बिपद्यते । पूतस्तदहरेवासाविह लोके परत्र चेति ॥ ग्राह । ननु यात्रापादानावर्थ्यानरूपणे त्रनियतः शास्रार्थः स्यादित्यत- विन्ध्यादुत्तरतो यस्य निवासः परिकीर्तितः । पराशरमतं तस्य सेतुबन्धस्य दर्शनम् ॥ ७३ ॥ यदुक्तं ब्रह्महत्यायां समुद्र तुगमन प्रायश्चितमिति तद्विन्ध्य पर्ष- सादुदन्देशवर्त्तिनो दक्षिणदेशवर्त्तिन इति वृद्धपराशरस्य मतम् । तथा च भविष्यपुराणे सेतुयात्रां प्रक्रम्योक्तम् ॥ यद्युत्तरे वसेत्पार्श्वे विन्ध्यस्य पुरुषोत्तम । दक्षिणे वसतश्वेदं न भवेदितितष्वति ॥ विन्ध्याद्वृचिणदेशवर्त्तिनंस्तु तत्समाना काशीयात्रा प्रायश्चित- मिति ज्ञेयम् । तथाच ब्रह्मपुराणे । प्रागमिष्यन्ति ये द्रष्टुं सज्जना योजनेन तु । ते ब्रह्महत्यामानान्तु भविष्यन्ति ममानुमगा इति ॥ योजनेनेति विन्ध्यादुत्तरतो यावद्योजनदूरमा आसेतो स्वाबत्सं- ख्याकेन योजनेनेत्यर्थः । प्रथमभिसन्धिः ब्रह्महा द्वादशाब्दानि मितभुक् शुद्धिमाप्रयाद् | इत्यादिस्मृत्यन्तरोक्ते द्वादशाब्दे व्रते द्वादश द्वादश दिनान्येकैक विद्वन्मनोहरांख्यव्याख्यासहिता । यः कामतोमहापापं नरः कुर्यात्कथं चन । न तस्य शुद्धिर्निर्दिष्टा भृग्यग्निंपतनादूत इति ॥ ३६६ अग्निपात प्रकारस्तु मनुनेोक्तः । प्रास्येदात्मानमग्नौ वा समि त्रिरवाकुशिरा इति । अथवा यत्र कामकृते मरणामेवादिष्टम् तत्राप्यका- मकृतप्रायश्चित्तस्य सेतुदर्शनद्वादशवार्षिकादेद्वैगुण्य मध्यवैकल्पिक कर्त व्यम् । यथा ब्रह्महत्याव्रतमभिधायाह व्यासः । गत्वेतदेव कुर्वीत गुरुतल्यम कामतः । कामतोद्विगुण प्रोक्त पूर्वेषु च यदुच्यत इति ॥ । यदेतद्ब्रह्महत्याव्रतमुक्त तदकामतो गुरुतकल्पगमनेऽपि ज्ञेयम् । कामतो गमने तु तदेव द्विगुणं कार्य न केवलमदमत्रैवेोच्यते । किन्तु पूर्व- त्रापि ब्रह्महत्यादिष्वकामकृतेषु यदात्रमेतुयात्राद्वादशाब्दादित्रतमुपदिष्टं तदपि द्विगुण कार्यमित्यर्थः । अनेन चास्य मरणेन सह तुल्यबलत्वाद्विक- ल्पोऽभिहितः । सवनस्थब्राह्मणबधे तु याज्ञवकल्प ग्रह द्विगुण सव- नस्ये तु ब्राह्मणे व्रतमादिशेदिति । द्वैगुण्यप्रकार उक्त भविष्ये । । बालं वृद्धं गुरुं चैव स्त्रियं वा च रजस्वलाम् । ब्राह्मण यजमान च हत्वा निष्कृतिमाचरेत् ॥ चरित्वा द्वादशाब्दानि सेतुबन्ध च पश्यतीति । मात्रादिहनने तु विशेषस्तत्रैव ॥ मातरं पितरं हस्वी सोदयं भ्रातरं तथा । गुरुं हत्वा श्रोत्रियञ्च श्राहिताग्निमथापि वा । अन्तिमायावदुच्छ्रामाद् तं कृत्वा विशुध्यतीति ॥ आपस्तम्बीयेऽपि गुरुं हत्वा श्रोत्रियं वा एतदेव व्रत्तमोत्तमादुच्छा- साच्चरेवास्यास्मिन् लोके प्रत्यापत्तिर्विदात इति । उत्तमादुच्छासादामर वात् । प्रत्यापत्तिर्व्यवहारः । दूदं च कामतः, श्रकामतस्तु ब्रह्मपुराणे यज्ञसंस्था त पितरौ राजानं बाप्यनागसम् । तु हत्वा चरेद्व्रतं सम्यक् चतुर्विंशतिवत्सरानिति ।४०० पराशर स्मृति: [ श्रध्या० १२ यज्ञसंस्थौ दम्पतीति ज्ञेय । न पितृविशेषणमविशेषापातात् जातिमाचब्राह्मणहनने भविष्यपुराण उक्तम् । जातिमात्रं यदा हन्याद् ब्राह्मणो ब्रह्माण गुह । बेदाभ्यासविहीनेो वै धनवानग्निवर्जितः ॥ प्रायश्चित्तं तदाकुर्यादिदं पापविशुद्धये । धन वा जीवनायालं गृहं वा सपरिच्छदमिति ॥ विकर्मस्य ब्राह्मणहनने तु षष्ठाध्यायेोक्तं विकर्मस्यन्द्विजोत्तमम् हत्वा चान्द्रायण कुर्यात्रिशद्गाश्चेत्र दक्षिणामिति । षण्ढविप्रहनने तु पचिशन्मतोक्तम् । चराढं तु ब्राह्मण हत्वा शूद्रत्यात्रतं चरेत् । चान्द्रायणं च कुत पराद्वयमेव चेति ॥ क्रमिकानेकधे तु विशेषमास्तु भुमन्तुदेवली । विधेः प्राथमिकादस्माद्विगुण व्रतमाचरेत् ॥ तृतीये चिगुण चोक्त चतुर्थे नास्ति निष्कृतिरिति । चच कश्चित् । क्रमिकानेक ब्राह्मणत्रधे व्रनकालदेशकालक क्येण विज्ञानविशेषतथा तन्त्रणैकस्मिन् द्वादशाब्दबते प्राप्त प्रति- निमित्तं नैमित्तिकविधानार्यमिदं व्रतमित्याह । तव आंतरपि न्यायतएव प्राप्तत्वेन वाक्यानर्थक्यप्रसङ्गात् । न च नैयायिकार- त्यनुवादेन चतुर्थे तदभावविधायकमावृत्तिविधानेऽपि वाक्यभेदा- दिति वाच्यम् । अनुवादकत्वे नैरर्थक्याच्चतुर्थादिपर्युवासेनेतंरजा- वृत्तिविधानेनैकवाक्यत्वाच्च । तस्मादेवं व्याख्येयम् । द्वितीयादि ब्रह्मबधे द्वादशवार्षिकाव्यावृत्तिर्न विधेया । किन्तु द्वैगुण्यादिविधेयं शब्दसामर्थ्यात् । तथाच द्वयोः क्रमिकयोर्ब्रह्मवधयेोर्युगपत्प्रायश्चित्तानु ष्ठाने षड्डि शदाब्दिकवतं कार्यमेवं चयाणां द्विसप्तत्यन्दमिति । एवं च चतुर्थे नास्ति निष्कुतिरिति घटते विशेोत्तरशताब्दकालाभावात् । विद्वन्मनाहराष्यव्याख्यासंहिता । ४०१ धन्यथा चतुष्वं प्यश्चत्वारिशद्वर्षव्रतविधानसम्भवाविष्कृत्यभावो ऽदृष्टा- थेः स्यात् । तस्माद्वादशादिविधानेन न तन्त्र नाप्पावृत्तिमात्रमिति । युगपदने ब्राह्मणबधे तु भविष्यपुराणे विशेषः एवं कालं यदा हन्यादयुगपत्सुरमर्दन । निमितमेकमाश्रित्य हन्त्यनेकेन वा विभो । ब्राह्मण ब्राह्मणो ब्राह्मणा तु बहूनपि ॥ निहत्य युगपद्वारमेक प्राणान्तिक चरेत किन्त्वच सुरशार्दूल विशेषं गदतः शृणु । बुद्धिपूर्वबुद्विपूर्वविशेषं शृणु पुत्रक । चकामतोयदा हन्याद्वाह्मणान्मानवो गुह । खरेमुने तदा घेोरे यावत्प्राणपरिक्षयम् । कामतश्व यदा हन्याद्राह्मण सुरसत्तम । सदात्मानं दहेदग्न विधिना येन तच्छृणु । भूत्वा निष्कालको वीर वेष्टयित्वा तु वाससा । घृताक्तन महाबाहो दत्वा सर्वस्वमेर्वाह । हित्वा पादौ करीषाग्नौ दहेदात्मानमात्मना । उत्तमाङ्गानि विधिवदन्तः स्यात्सुरसनम | एवमत्र महाबाहो निर्देषः परिकोर्तित इति । निष्कालकः केशरोमहितः । तत्रियादीनां तु तत्तदेव द्वैगुदण्यादि योज्यम् । तदाहाँगिशः । पर्षया ब्राह्मणानां तु स राज्ञां द्विगुणा मता । वैश्याना त्रिगुणा प्रोक्ता पर्षष्टुच्च व्रतं स्मृतमिति । अनव दिशा मूर्धावसिक्तादीनामनुलोमजाना दण्डवत्प्रायश्चित्त- महनीयम् । दण्डतारतम्यमाह याज्ञवल्क्यः । दण्डप्रणयनं कार्य वर्णना- त्युत्तराधरैरिति । ततश्च मूधोवसिक्तस्य ब्राह्मणबधे ब्राह्मणाधिकं चत्रि- याव्यू नमध्यर्द्धद्वादशवार्षिक ज्ञेयम् । तथा प्रतिलोमज्ञानामपि प्रायश्चित्त- महनीयम् । तथाश्रमिणामपि द्वैगुण्यादयाहांगिराः । 1 ४०२ पराशरस्मृति: गृहस्थोक्तानि पापानि कुर्वन्त्याश्रमिणा यदि । शौचबद्धोधन कुर्युरवाक् ब्रह्मनिदर्शनादिति । शौचवदित्यनेन एतकाच रहस्याना द्विगुणान्ब्रह्मचारिणाम् । [ अध्या० १२‍ त्रिगुण तु बनस्याना यतीना तु चतुर्गुणमितिज्ञापितम् । शोधनं प्रायश्चित्तम् । ब्रह्मदर्शन तत्साचात्कारः । ब्रह्मचारिणः प्रायश्चित्तद्वै- गुण्य षोडशवर्षानन्तरम् अर्वाक् द्वयमेव । पादः । प्रशीतिर्यस्य वर्षाण वाला वाप्यनषोडशः । प्रायश्चित्तार्तुमर्हन्ति स्त्रियो रोगिण एव चेति । अङ्गिरस्मरणात् । तथा अवक् तु द्वादशाद्वर्षादशीतेरुध्वंमेव वा । अर्द्धमेव भवेत्पुन्सा तुरीय तत्र योषितामिति पोडशद्वादशाब्दयावील लक्षणयोः शक्त्यपेचयाविकल्प. । अशक्तो स्त्रीणामहं प्रदातव्य वृद्धानां रोगिणां तथा । पादो वालेषु दातव्यः सर्वपापेष्वयं विधिर्शित | विष्णुस्मरणात् । बालवृद्धयोः स्त्रियोः पादोऽन्यथा सर्वत्राप्यर्द्धमेव प्रवक्त द्वादशादित्यत्र पूर्ववधिं विशेषं चाह शंखः । ऊनैकादशवर्षस्य पञ्चवर्षावरस्य च । प्रायश्वित्तं चरेद्वाता पिता वान्यः सुदृज्जनः । अतो बालतरस्यास्य नापराधो न पातकम् | राजदण्डो न तस्यास्ति प्रायश्चित्तं न विद्यत इति । प्रायश्वित्तमेव नास्तीति प्राय: सम्पू से नास्ति किन्तु पाद एवेति दाक्षिणात्याः । सदेतत्प्रायश्चित्तं हन्तुं प्रवृत्तस्य कथं चिदनिवृत्तावपि भवति । तदाह याज्ञवल्क्यः । चरेद्वतमहत्वापि धातार्थं चेत्समागत इति । सृष्टश्वेद्राह्मणबधे ग्रहत्वापीति । हननाननयोस्तु विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता• ४०३ ल्यव्रतायागाथावर्णम् पादानम्रत चरेदित्यर्थः । तदेतद्भुत साता- इन्तुरेव । अनुग्राहकादीना तु दोषतारतम्येण प्रायश्चित्ततारतम्य कल्प- नोयम् । तद्यथा । अनुग्राहकस्य नवाब्दं प्रयोजकस्य षडब्द मनुमन्तुस्साई चतुर्वार्षिकनिमित्तिक व्यब्दमिति । अत एवाङ्गिराः । मे | विचारी ब्रह्महा पूयते नरः । सुमन्तुप | तिरस्कृतोयदा विप्रो हत्वा पानं मृतो यदि । निर्गुणाः सहसा क्रोधाद्गुरुत्रादिकारणात् । त्रैवर्षिक व्रत कुर्यात्प्रतिलोमा सरस्वतीम् । गक्केद्वापि विशुध्यर्थम् तत्पापस्येति निश्चितम् 1 प्रत्यर्थ निर्गुणेो विप्रो झत्यर्थ निर्गुणोपरि । क्रोधाद्वैमियते यस्तु निर्निमित तु भर्त्सितः । वत्सराजतय कुर्यीयरः कृक् विशुद्धय इति । निमित्तिनोऽत्यन्तगुणित्वे हन्तुश्वात्यन्त निर्गुणत्वे वार्षिकव्रत- केशश्मश्रुनबादीनां कृत्वा तु पचनं वने । ब्रह्मचर्य चरन्विप्रेो वर्षेोकेन शुध्यतीति । " स्परणात् । एवमेवानुग्राहकादीनामपि । येऽनुग्राहकादयस्तेषा- मपि प्रायश्वितं कन्पनीयम् प्रयोजयितानुमन्साफतीचेति स्वर्ग नरक- फनेषु कर्मसु भागिनो यत्रारभते तस्मिन् फलविशेष इत्यापस्तम्बस्मयात् । एवमन्येषामपि पातकेष्वनुग्राहकादीना प्रायश्वित्तमम् । इदानों निमित्तान्तरेऽपि ब्रह्महत्यासातिदेशमाह । सवनस्थां स्त्रियं हत्वा ब्रह्महत्या व्रतं चरेत् ॥ सधनं सोमयागस्तच दीक्षिता स्त्रिय हत्वा पूर्वी ब्रह्महत्याव्रतं कुर्यात् । चत्र स्त्रियमिति सामान्योपादानात् चत्रियवैश्ययेोरपि ग्रहणम् तयोरवि सवनाधिकारात् । ततश्च यदुपुरुषधधोक्त तं तद् ब्रह्म- ४०४ पराशर स्मृतिः | अध्या० १२ हत्याव्रतेतिकर्तव्यतया कुर्यात् तत्र ब्राह्मणीषधे सम्पूर्ण ब्रह्महत्याग्रस सेतुयाचामेव कुर्यात् चत्रियादिवधे तु वैश्य वा चचियं वापीत्यादिना षष्ठाध्यायामिति विंशतिगो दक्षिणाक कृद्वयं कुर्यात् प्रतिदेशस्योप देशापेचित्वेन तदीक्षाया यस्या स्मृतै यद्वतमुपदिष्ट तस्यैवोपस्थितेः सवनम्या मित्यग्निहोचण्यात्रय्यारण्य पलत्तणम् । तथाचा कुरा: । प्राहिताग्नर्द्विजाग्यस्य हत्या पत्रीमनिन्दिताम् । ब्रह्महत्यात्रतं कुर्यादायीघ्रन्तथेय चेति । ग्राहिताग्निभायी आधाने सहाधिवारिणी । श्राचेष्यजिगोलोका चतुमती चतुभ्राता गर्भिण्याजन्ममस्कृताचेति । तुतीचाता गर्भिण्या जन्म मस्कृताचेति । तथा च विष्णु यगोच वा नारीमिति । जन्मदाताभ्या गोजसम्वन्धा द्विविधाप्यनेनै- धोक्ता । वसिष्ठोऽपि रजस्वला सुनातामजियोमा हुरदास्यदाम्पत्यम्भ. वीति । अनेनापि रजस्वलामृतुखाता चेति द्विविधोक्ता तच चानानन्तरं. त्रयोदरादिनानि तुखाता | अन स्वस्य बराम्यम्यम्भवतीति व्युत्पत्सिमदर्शन बंध्याष्य वासार्थम् श्रन्यथा व्यर्थ स्यादिति केचित् । तच तेन दान क्रियतइति वत्सस्यार्थवादवन हेतुत्वायोगात् । यमोऽपि । जन्मभृति संस्कार, संस्कृना मन्त्रषच्च या । गर्भिणोत्यय वा या स्यात्सामायीं विदुर्बुधा इति अनेनापि द्विधेति षधाय । अत्रापि यद्वर्णमात्रेयों हन्ति तद्वपुरुवबधोक्त व्रत कुर्यात् । गर्महा च यथावणं तथात्रेयी- विदूषक इति योगिम्मरणात् । स्त्रियमित्युपलक्षणं तेन सर्वनस्ययोः क्षत्रियवैश्ययेोरपि नवे ब्रह्महत्यावतं कार्यमिति सिध्यति । तथाच याज्ञवल्क्यः । यागस्यचचविट्यातो वरंतुसडणेो व्रतमिति । यागोऽसोम- याग: asaगतौ च राजन्यवैश्याविति वाशिष्ठे सघनसाध्यस्य तस्यैव सवनगती निर्देशात् । तथा गर्भहननेऽपि ब्रह्मदत्याव्रतं कार्यम् । तदाह Her | गर्महा व यथावमिति विवाहितासु भर्तृनिहितं गर्भं स्त्रीपुंनपुसकत्वेना. विद्वन्मनोहरा व्यव्याख्यासहित ४०५ निर्णीत हत्वा तद्वर्णपुरुषवधक्त प्रायश्चित्तं कुर्यात् । हत्या गर्भमषि- ज्ञातमिति मानवात । अविज्ञाताहि गर्भः पुमासो भवन्तीति वचनाच्च विशेषान्तरं चतुर्थाध्याय एवं निरूपितमिति नेहाच्यते । इदानों मापानप्रायश्चित्तमाह । [ मद्यपश्च द्विजः कुर्यनदीं गत्वा समुद्रगाम् ॥ ७४ ॥ चान्द्रायणे ततश्चोर्णे कुर्याद्रह्मणभोजनम् । अनडुत्सहितां गां च दद्याद्विप्रेषु दक्षिणाम् ॥७५॥ पनसादिजन्य मदकारणं द्रवद्रव्यं । मदयं तदाह पुलक्ष्यः, ए नमन्द्राचमाधूक खार्जर तालमैतवम् । मधूत्य सैरमारिष्टं मैरेयं नारिकेलजम् । । सामान्यानि विजानीयान्‌मयान्य कादशैत्रति । एषामेकादशानामन्यतमं मदा पीत्वा द्विजः चैवर्णिकः समुद्रर्गा महानदीं गत्वा तस्यास्तीरे पूर्वोक्तविधिना चान्द्रायणं कृत्वा ब्राह्मणान् भोजयित्वा गोमिथुन दक्षिणा दद्यात् । इदमेव प्रायश्वित्तमाह वृद्धपरा- शरः । अगम्यागने चैव मझगोमासभक्षणे । शुध्यै चान्द्रामण कुर्यादीं गत्वा समुद्रगाम् चान्द्राय यो ततश्वीरों कुर्याद्वाह्मणभोजनम् । अनुडुत्सहिता गा च दद्याद्विषेषु दक्षिणामिति । यतच्वाकामतः पाने, कामतस्तु चान्द्रायणमेत्र अभ्यस्यनीय तथाच भविव्यपुराणे । असुरामापाने च कृते ‘विप्रस्तु कामतः । चान्द्रायणे समभ्यस्येबुद्धिकाम स्वशुव इति । अकामतोऽभ्यासे महापातकप्रायश्चित्त सेनुदर्शनमेंत्र कामतो - ऽत्यन्ताभ्यासे मरणान्तिकमिति ज्ञेयम् । मदापानस्यापि । ४०६ पराशर स्मृति: ब्रह्मा मापस्तेनस्तथैव गुरुतल्पगः । एते महातकिन इति । महापातकित्वस्मरणात् । तत्र व्याघ्र | [ अध्या० १२ मत्या मध्यममत्या का पुनः पीत्वा द्विजोत्तमः । ततोऽग्निवसत्पीत्वा मृतः शुध्येत्सकिल्विषादिति । यद्यपि, माधूकमैक्षव मैरे तानखार्जूरपानसम् । मधूत्यचैव माध्वीक मैरेयं नारिकेलजम् । श्रमेध्यानि दशैतानि मयानि ब्राह्मणस्य स्थिति । विष्णुना ब्राह्मणस्यैव मझनिषेधाद् वृहद्याज्ञवल्क्येन च कामादपि च राजन्यो वैश्यो वापि कथं च न । मदामेवासुरा पीत्वा न दोषं प्रतिपद्यत इति । क्षत्रियवैश्ययोरनिषेधाच्च निपद ब्राह्मणमाजपरमिति प्रतीयते । तथापि नराश्वमेध मयं चेत्यनेन कले क्षत्रियवैश्ययेोरपि मदर्शनषेधा- किसाधारणमिदं प्रायश्चित्तमिति बोधयितुं द्विजपदोपादानम् । अतएव मदाभाण्डस्थित तोयं यदि कश्चित्पिवेद्वन इति यमवसिष्ठादि- वाक्येष्वपि तदेषापासम् । अन्यथा सर्वत्रविशेषलक्षणा प्रसङ्ग इत्यलम् दशेति प्रचयशिष्टसङ्ख्यानुवादो न परिमझा } यक्षरक्षः पिशाचाच मदा मास सुरासवम् । तद्वाह्मणेन नातव्य देवानामश्नताहविरिति मानवात् । 1 यद्यपि च द्विजपदोपादानसामर्थ्यादुपनयनानन्तरमेवेद प्रार्याश्व- तमिति प्रतीयते तथापि नित्य मद ब्राह्मणो बर्नयेदिति निषेधस्य जात्याश्रयत्वेनानुपनीतस्यापि तद्भवत्येव । अतएव तस्य प्रातश्चित्तमाह नातूकण्य: । अनुपेतस्तु यो वालो मा मोहात् पिबेच्यदि । तस्य कृजय कुर्यान्माता भ्राताथवापितेति । अनुतत्वस्य पूर्वार्वाधमाह कुमारः । मामूत्रपुरीषाणां भक्षणे नास्ति कश्चन । विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता दोबस्तु वत्सरान् पञ्च ऊर्ध्वं पित्रोः सुहृद्गुरोरिति 1 ४०० शंखोऽपि । पञ्चवर्षमुपक्रम्य तो बालतरस्यास्य नापराधो न पातकमिति । तत्रापि कृचयस्य पादः प्रायश्चित्तमित्यपरे । अत्रापि स्त्रीणामर्द्धादि पूर्ववदेव ज्ञेयम् । तासामपि ब्राह्मणत्वजातिसमवायात् । एवं बालवृद्धयेोरपि मझवासितशुष्क भांडोदकस्याज्ञानतः पाने वृहदा मव्यवासितशुष्कमांडोदकस्याज्ञानतः मोक्षं ज्ञेयम् । मव्यभाण्डं स्थित तोयं यदि कश्चित्पिवेद्विजः । कुशमूलवियरसेन त्र्यहती रेणवर्तयेदिति । ज्ञानतः पाने तु वासिष्ठः । मद्यभाण्डस्थित तोयम् यदि कश्चित्पिवेद्विजः । पदोदुम्बर बिल्वाना पलाशस्य कुशस्य च । एतेषामुदक पीत्वा पात्रेण विशुध्यतीति अज्ञानतेोऽभ्यासे विष्णुक्तम् । । , पंचरात्र शखपुष्पीतपयः पानम् । ज्ञानतोऽभ्यासे शंखोक्तम् सप्तरात्र गोमूचयावकपानम् । अत्यताभ्यासे हारीतोक्तम् । द्वादशाह ब्राह्मीतपयः पानमिति । द्विनोऽत्र त्रैवर्णिकः । चत्रियादेरपि तनिषे- धादित्युक्तम् प्राक् । अथसुपानप्रायश्चित्तमाह । सुरापानम् संकृत्कृत्वा अग्निवणीं सुरां पिवेत् ॥ स पावयेद्यात्मानमिह लोके परत्र च ॥ ७६ ॥ अविष्काराद्रवद्रव्यविशेषः सुरा । तथाच मनुः । सुरा वै मलमचाना पाप्मा च मलमुच्यत इति । तेन पैष्टयव मुख्या सुरा । गोडी माध्वी तु गोणी । तथाच भविष्यै । सुरातु पैष्टीमुख्योक्ता न तस्यास्तीतरा समा इति । तत्र पैष्टी त्रयाणामपि वर्णाना निषिद्धा । ४०= पराशर स्मृति: श्रध्या० १२ गोडी माध्वी च पेष्टी च विज्ञेया त्रिविधा सुरा । यथैवैका तथा सर्वा नपातव्या दिनोसमैरिति मनुस्मरणात् । यद्यपि क्षत्रियवैश्ययेोगाडीमाध्वीनिदेधो न प्रतीयते । प्रत्युतउभ मध्यामवती दृष्टा मे केशवार्जुनावित्यादिलिङ्गदर्शनात्थानमे प्रतीयते तथापि द्विजातिमात्रस्य कला मयमात्रनिषेधाद्वौ डोमाध्वीनिषेधो ऽपि सिध्यति तथाच भविष्ये । सकृत्पीत्वा द्विजा गोडीमिति द्विनमात्रस्य गोडीपानप्रायश्चित्तमपि सगच्छते । अन्यथा विशेषलचणापातात् । ब्राह्मणाद्देशेन च सुरापाननिषेधादुवे ग्यगतत्वेन लिङ्गमविवक्षितम् तेन च तत्स्त्रीणामपि मानिषिद्धेति सिध्यति । अतएव कुमारः । सुरावान- निषेधोऽय बात्याश्रयइति स्थितिरिति जन्मप्रभृत्यापरणाम् तत्तज्जातीय व्यक्तिमात्रस्यैव सुरानिषेधमाह । प्रायश्वित्ते तु शेषं वक्ष्यामः । तव्यया ब्राह्मणतत्रियवेश्याः सकृदपि पैष्टों सुरां पीत्वा शुध्यर्थं तामेव कथनेना ग्निसमस्पर्श पिवेयुः तेनैहिकामुष्मिकयोः शुध्यन्ति । अथवात्रापि च मरणावैकल्पिकम् चतुर्विंशतिवार्षिकम् प्रायश्चित्तं कार्यम् ब्रह्महत्यात्रता नुवृत्ती कामतो द्विगुणां प्रोक्त पूर्वेपुच यदुच्यत इति व्यासवचनात् । तदेत दग्निवर्णसुरापानमावासमा कार्यम् । तथाच पैठीनसिः । सुरापचाई वासाग्निवणी मुरा पिवेदिति । तथा लोहन पात्रेण । सुरां योऽन वर्णमायसेन पात्रेणाताम्रण वा पिवेदिति प्रचेतः स्मरणात् । सुरेति पयोजलगोमूत्राज्याना सुलक्षणम् । अतःव वृहत्पराशरः । सुरापस्तु सुरां तप्ता पयोवा जलमेव वा । तप्रगोमूत्रमाज्य वा पीत्वा मृत्वा विशुध्यतीति । गोमूत्र साहचर्याद्गव्यएव घृतपयसी ग्राह्ये घृतपयः साहचर्याच्च स्त्रैणमेव गोमूत्रम् इदम् च कामकृते सुरापाने । तदाह वृहस्पतिः । सुरापानं कामकृते ज्वलन्तीं तां विनिक्षिपेत् । मुखे तथा विनिर्दग्धे मृतः शुद्धिमवाप्नुयादिति । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता । ४०६ यद्यपि मूले महादिति वचनात्सलत्पान एवेदं प्रायश्चित्तमिति गम्यते । तथाप्यांगिरसे सुरापान सकृत्कृत्वाप्यग्निवर्णा सुरा पिवेदित्यपि- नाभ्यासेऽप्येतदेवेत्युतम् । अतएव वसिष्ठः । अभ्यासे तु सुरापाय्यश्न- घर्णा तां पिवेद्विजति । तथा कामतो गोडीमाध्ध्योरसकृत्यानेऽप्येतद्वेष | तथा भविष्ये गैोडीमाध्योस्तथाभ्यासे प्राणान्तिकमुदाहृतम् । अभ्यासेत्य सुरापाने सामेवाग्निनिया पिवेदिति । तथाज्ञानत दूत्यर्थः । असुरादा स्त्रिविधमुराव्यतिरित्तस्य मास्या. प्यभ्यासेतदेवाग्निवर्ण पिवेदित्यर्थः । तदेतदुराघवचनेनेोपपादितमध- स्वात । प्रक्रामतः सात्सुरापाने तु महापातकसामान्यप्रायश्चित्त से मु दर्शनमेव कार्यम् । तथाच पद्मपुराणे । एवं संस्तूयमानस्तु देवदेवो महेश्वरः । उधात राघवं वाक्य भक्तिनम्र पुरः स्थितम् । त्वयाचेह कृते स्थाने मदीये रघुनन्दन । आराध्यमाना ये रामं पश्येयुरिह सागरे । महापातकयुक्ता ये तथा पाप विक्ष्यतीति । अत्रापि पूर्वोक्तरीत्या सेतुयाचा तुल्यकचद्वादशाब्दतं वा कार्यम् । तदीह वृहत्पराशरः । बटी वा बालबामा वा ब्रह्महत्यावतं चरेत । याज्ञानात्पिवेद्वा द्विजातियां सुरां पुनरिति । अकामतोऽभ्यासे तु विधे प्राथमिकादस्माद्विनीये द्विगुणं भवे दिति न्यायेनास्येव द्वैगुण्यादि कल्प्यम् । अज्ञानत: पानोहर छर्दने तु चैवार्षिकशतं कार्यम् | एतदेव व्रतं कुर्यान्मदापः छर्दने कृते । पञ्चगव्यं च तस्योक्तं प्रत्यहं कायशेोधनमिति व्यासवचनात ।४१० पराशर स्मृति: [ अध्या० १२ मदमत्र पैष्टी सुरा हसदेव प्रक्रमात् त्रैवार्षिकमित्यर्थः । कामतो- गोडीमाध्योः सकृत्पाने बिशेषो भविष्ये । सकृत्पीत्वा द्विनेोगोहीमज्ञानात्सुरसत्तम । कातिको विहितो घृतमाशनमेव च । द्विजोऽच त्रैवर्णिकरत्युक्त प्राक् चचाप्यकामतोऽभ्यासे विधे प्राथमिकादिति न्यायेन हासिलघृतप्राथनानामेष द्वेगुण्यादि कल्प- मोयम् । अनन्योषधसाध्यव्याध्युपशमार्थं पाने तु बृहस्पति- । | गोडीमाधुयो सुरां पेष्टीं पीत्वा विप्रः समाचरेत् । तप्ता पराक व चान्द्रायणमनुक्रमादिति । सुरामसृष्टशुष्कर साथभक्षणे तु मनुः । अज्ञानात्माश्य विरामूत्र सुरामसृष्टमेव च । पुन: सस्कारमर्हन्ति नया वर्णाद्विजातय इति । । सुरास सृष्टोपलभ्यमानबन्धरमादभवणे तु सुरापानप्राश्चित्तमे । संसर्गेऽपि सुरास्वापायात् । धान्यस्वस्यत्र पृषदाज्यं शुष्क सुराभायडोट. कपाने छर्दन घृतप्राशनमहोराजोपवासश्चति शातातपोक्त ज्ञेय सस्यैत्र पर्युषितस्य पाने बौधायनः । सुरापानस्य यो भाण्डेष्वपः पर्युषिताः पिवेत् । शतपुष्पीविपक्क तु चौर महिमिति । तस्येव कामतोऽभ्यासे मानवं पञ्चराच शंवपुष्पी सपयःपानम् । कामतः पाने वैष्णवम् सप्तराज शखपुष्पीतपयःपानम् । कामतोऽभ्यासे वृयाम्यं द्वादशाहं वीरेण ब्राह्मी सुवर्चलापानमिति सामपस्य सुरापमु वगंधाघ्राणे मनुः । ब्राह्मणस्तु सुरापस्यगन्धमाघ्राय सोमपः प्राणानाशु त्रिरायम्य घृतं प्राश्य विशुध्यतीति । सोमवस्य गौतम: 1 गन्धाघ्राणे सुरापस्य प्राणायामो घृत प्राशनचेति । सात्सुरागन्धाघ्रायस्य तु प्रातिरयमायोरिति नाति- भ्रराकरत्वात् । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता मासि शकर कर्म कृत्वन्यतममिया | वत्सातपन प्राजापत्यमनित | ४११ मनूक्त द्रष्टव्यम् । स्त्रीणां स्वबतविधानान्मरणांते वात्यासंभ. धान्मरयावैकल्पिक चतु विंशतिवार्षिक साढे द्वादशवार्षिक कल्प्यम् । विशेषान्तरं त्वत्र वशमाध्याये निरूपितम् । एवं बालवृद्वयोर्द्धवादि ज्ञेयम् । द्वादशवार्षिकस्यैवाचाप्यपादादीत्यन्ये । अन्यच सूतव्रतस्यैवा पादादसि । तथा ब्रह्मवायादीनामाश्रमिणः पूर्वषद्वैगुण्यादि ज्ञेयम् । प्रपोजकादीनां वाच प्रायश्चित पूर्ववदेव । पतितापक्रमे पातकसंयोज काच्चेति गौतमेन सामान्यतः सर्वपातयाबजबाना पसितत्वाभिधा नात् । अथ सुस्ते यपायश्वितमाह ॥ अपहृत्य सुवर्ण तु ब्राह्मणस्य ततः स्वयम् | गष्ठेन्मुसखमादाय राजानं श्वषधाय तु ॥ ७७ ॥ हतः शुमिवामोति राज्ञाऽसौ मुक्तएव च ॥ ब्राह्मणस्वामिक सुवर्णमपहृम्य स्वयमेध स्वबधाय मुसलमादाय राजानं गच्छेतेनैव मुखलेन राजा हतो मुक्तो वा शुद्धि प्राप्नोति । तदेतत्स विशेषमाह शंखः सुवर्णसेनः फोजेश श्रार्द्रवासा पायसं मुसलमादाय राजानमुपतिष्ठेदिदं गया पापं तमनेन मुससेन घातयस्थेसि स राज: शिष्टः पूतो भवतीति । मुमलमित्युपलरायम् । चतएव वृहस्पराशरः । प्रसिं बोधयतामायस दण्डमेव वा । खादिरं सह वापि हन्यादेशेन स नृप इति । लगु हममं च राजा महत्कार्यं तेन मृतो जीबन्यापि शुध्यतीति । तथाच यमः 1 तस्मान्मुषलं ह्याकथाप्राशेन भूपतिः सन्याम्मृतो वापि धन्वापि विशुध्यतीति । ४१२ ‘पराशरस्मृति: [ अध्या० १२ यक्षा स्वराच्या राजा हन्तुममर्थस्तदा वसिष्ठः । स्पेनः प्रकीर्णे देशेो राजानमभियाचे मतस्तस्मै राजोदुम्बर शस्त्र दव्यासेनात्मानं प्रभा पयेन्मरणात्पूतो भवतीति श्रन्वरं ताम्रमय यदि तु कथवस्कृपालुना तु राम्रा पुनमेव मार्गक्केत्युका मुख्यते सदाप्यसैौ शुद्धत्येव । तो मुक्तोऽधि वा शुचिरिति योगिस्मरणात् । पूसोधनोसाभ्यामिति गौतमस्मरणाच्च । बचेमकारक शुध्यापास प्रप्ति वाष्यम् । विप्रवाक्यवानाश्यस्येव शुद्धिकरणत्वात् यसोऽस्य सर्वदेवमयस्वमाह मनुः । 1 इन्द्रानिनयमाक्कायामग्नेश्य वस्यास्य च । चन्द्रश्चैिव माचा निर्हृस्य शाश्वतीः । यत्नाईमा सुरेन्द्राणां माचाभ्योनिर्मिता नृपः । तस्मादभिभवत्येव सर्वभूतानि तेजसा । बालोऽपि नावमयो मनुष्य इति भूमिपः । महसी देवता वा नररूपेण तिष्ठतीति । अतएव सः शेोक्रमे यस्य चेछसि पार्थिव इति मनुनैव राख- वाक्यस्य शोधस्वमाविष्कृतं सकतेऽपीति । नच तत्रानुबन्धापेचया तथा सत्य तेऽपि तथा साथतापि मुकस्य शुभ्युपपतेः । न चानप्रवेनखी राजेति गोतम वाक्यविरोधात्सस्य लोभादिविषयत्वास 1 स्वायमति वचनात् स्वयं गमने साइनमेव दण्डार्थ प्रायश्वित्ता व भवति । प्रसवव भविष्ये । स्वयं गमनपचे सु ब्राह्मणस्य नृपं प्रति । दयइस्ताडनमेव व्यावशक्तो तयोर्गुदेति । बनादानयने तु ताडनयाः समुच्चयः । तथाच सचैत्र । ग्रानीयते बला कलाकास्तु स्पेनोवे पार्थिवं प्रति । प्रायतिं तु तस्य स्याद्दण्डश्च सुरसत्तमेति । दयह स्वरूपमाह कात्यामः । सुवर्णस्य शतं स्तेना बधादण्डम- विद्वन्मनोहराख्यष्याख्या संहिता ४१६ इतीति । यद्यपि सुवर्णस्तं यद्विप्र इति मनुना ब्राह्मणसुवर्णा द्विजा- तीनां महापातकमिति व्यानेन च चचियादय इति शूद्रश्व परिस तथापि वचादयस्त्रयो वर्ष इति भविष्यवचनात्सर्वेषामिदं महापातकम् । सच ब्राह्मणस्य बधसपसेोर्विकल्पः । सुवर्णस्ते यहाद्विपरत्युपम्य सहतु न्यान्तु तं स्वयमिति सर्वनाम्ना प्रकृतविप्रपरामर्शेनैव मनुना वधविधा- नाम । ब्राह्मणस्तपसैव बेति तयोर्थिधानाच्च नच वधेन शुध्यति स्तेनरति सामान्यविषयेण वधेन ब्राह्मणस्तपसैवर्षेति विशेषविषयस्य तपसेो विक- ल्पानुपपतिः ब्राह्मणेभ्यो दधि वीयता तक कौण्डिन्याय वेतिषविति । स्तेनो ब्राह्मण इति विशेषणविशेष्यभावेनैकवाक्यस्था विकल्यो- पपतो सामान्यविशेषतया वाक्यभेदानङ्गीकारात् । वधसप सोर्द्वयोरपि सामान्यविषयत्वं ब्राह्मणपदानर्थक्याच्च । नचैकाल्पताया आप स्न- पंदानर्धयम् । निमित्तविशेषसमर्प्यखेन सार्धक्ष्यम् । विकल्पश्च व्य- वाच्यम् | स्थितः । तथाच भबिष्ये । 1 रात्र निर्गुणास्तु यदा विप्रः स्वयं स्वयं करोति च । प्रार्याश्वतमिदं कुर्यात्तदा शुध्यर्धप्रात्मनः ॥ गृहीत्वा मुसलं राजा सहन्यात सं स्वयम् । वर्धन शुर्ध्यात स्तेयो ब्राह्मणस्तपसैव चेति । मुरलघातयनिगु गाविषयत्वारूपः सगुखविषय मत एव सिद्धम् । श्रेष्ठ विहस्ये तु मरणे प्रकारविशेषस्तचेत्र । श्रेष्ठविप्रसुध तु प्रभूतमपहृत्य च । सविशेषानुबंध च ब्राह्मणेो यतवल्लभः । प्रायश्चित्तमिदं कुर्याविबोध गदतो मत्र । लाभही मोघृताक्तश्च ग्रात्मान पावके वदेदिति ॥ क्षत्रियादीना तु वध एव । तथाच तचैव । अपहृत्य सुवणं तु ब्राह्मणस्य सुराधिप । पञ्च निष्कप्रमाणं तु राजानं क्षत्रियो भने। तस्मादादुंबरं शस्त्र प्राप्यात्मानं हने ४१४ स्सचव । पराशर स्मृति: निमीलिताक्षेो जठरे स्वशक्त्या मरणाच्छुचिः । [ अध्या० १२ इदं तु जातिमाचब्राह्म वा सुवहरणे गुणाढयस्य तु हरणे विशेष- चचादयस्त्रयो वर्णनिर्गुणागततत्पराः । गुणाढयस्य तु विप्रस्य पञ्च निष्कान् हरन्ति ये ॥ निष्कालकादिविधिना दग्ध्वात्मान तु पावके । शुध्येयुर्मरणाद्दीर तत्रियात्य नु सस्य वे इति ॥ नेम चत्रियादीना पञ्चनिष्कप्रमाणविप्रसुवर्णहर एव महापा तकं नागिति सिद्धम् । चतुः सोधविको निष्कः । निष्कं सुश्रश्वत्वार ति स्मरणात् । नचापकर्तुः सगुण निर्गुणत्वाच्या परिमाणभेदो व्यवस्थाप्य इति वाच्यम् । तस्य प्रायश्चित्ततारतम्य प्रयोजकत्वात् पूर्ववाक्ये गुणा- विशेषाश्रवणाच्च नचेोत्तरे । पसंहारो निमित्तभेदे नैमित्तिकभेद प्रतिपादने. नोभयेोरपि विशेषरूपत्वात् । ब्राह्मणस्य तु मुवधिकरण एव महा. तकम् । सुमात्र हरणे वत्सरः परिकीर्तितः - ऊर्ध्वं प्राणान्तिक ज्ञेय ब्राह्मयो मञ्चतद्व्रतमिति । पड् विंशन्मते सुविहरणएव प्राणान्तिकप्रतविधानात्सु अर्य हरयो वार्षिकत्रत विधानाच्च । नच शूले मादिमहास्मृतिषु च सुवर्ण- शब्दस्यैव प्रयोगादत्र सूत्रशब्दः किञ्चिन्य नसुध परस्तदधिकश्च सुवर्ण मति न विरोधइति वाच्यम् । तस्य जातिमात्रवचनत्वे सकृदुचरित स्यानिलिङ्गद्वयविरोधात्परिमाणविशिष्ट हेमवचनस्त्रे पलादिशब्देष्वप्यति- प्रसङ्गेनाऽन्यच प्रयोगविरोधात् । नच गौयस्थ प्रमाणाभावात् । या तु मनुयाज्ञवल्क्यादीनां हेमराजसताम्राय्य भिप्रेत्य सुवर्णधरण परादिशब्द परि भाषा सापि नातिष्ठते । सुवर्णशब्दप्रयोगनियमाभावात् । तथाहि याज्ञवल्क्यश्व तावत्स्वकृत परिभाषापरिहारेण ब्राह्मणस्वर्णहारी त राजे तु । विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यामहिती | । ४१५ मुसलमर्पयेदिति स्वर्णशब्द प्रयुङ्गवान सुशब्दम् । श्रतएवाङ्गिरानिमि- सवाक्येऽपि गुरुतल्पी सुरापश्च रुक्न स्तेय्यय बिपति रुक्मशब्दमेव प्रयुत बान् । विश्वामित्रोऽपि ब्राह्मणस्वर्णहरणं न कर्तव्य कदाचनेति । शंखे. ऽपि रुक्नस्तेयी सुरापश्च ब्रह्महा गुरुतल्पग इति । न च परिमाणविशे- पाहुनाकलिताना सामान्यानामेषां विशेषेण सुवर्णशब्देनोपसंहारः । सुख- यस्तेयकृद्विप्र इत्यादौ समासेनास्पष्ट लिङ्गस्पष्टलिङ्गस्य विशेषत्वानवधार यात् । एतेन मूलस्यमपि द्वितीयातं सुवर्णपदं व्याख्यातम् । तस्माज्जाति- वचनानामेां परिमाणाकांताया षत्रि शन्मतेन तत्पूरयमिति साधीयः तथाच परिमाणभेदेन प्रायश्चित्तभेदोऽपि तत्रैव । वालायमाने ऽपहृते प्राणायामं समाचरेत् शिक्षामात्रेऽपि च तथा प्राणायामत्रय बुधः । राजसर्पपमात्र च प्राणायामचतुष्टयम् गायत्र्यष्टसहस्त्रं च जपेत्पापविशुद्धये । गौरसर्षपमात्रे तु सावत्र वै दिनं जपेत् । यवमात्रसुवर्णस्य प्रायश्चित्तं दिनद्वयम् । सुवर्णकृष्णाल हो कमपहृत्य द्विजोत्तमः । कुछ सातपनं कुर्यात्तत्पापस्य विशुद्धये । अपहृत्य सुवर्णस्य माषमात्रं द्विनाधमः । गोमूत्रयावकाहारस्त्रिभिर्मासैर्विशुध्यति । सुवर्णस्यापहरणे ‘वत्सरं यावकी भवेत् उर्ध्वं प्राणान्तिक ज्ञेयमथवा ब्रह्मव्रतमिति । सान्तपनं द्वितीर्यादनं पूर्वोक्त तदेव कृष्णालचतुष्टयपर्यन्तं द्वैगुण्यादिनावर्त्तनीयम् | त्रैमासिकमेव च प्रतिमाषकमष्टादशाष्टादश- दिनवृध्यायोज्यम् । इदं च स्तेयप्रायश्चित्तमपहृतधन मेकादशगुण स्वा- मिने दत्वैध कार्यम् । स्तेये ब्रह्मस्वभूतस्य सुवर्णादेः कृते पुनः । । स्वामिनोऽपहृत देयं हृता त्वेकादशाधिकमिति स्मरणात् । ४१६ पराशरस्मृति: । अजाक्कापट्टनमेव देयम् । तथाविधे । यदास्यापट्टत द्रव्य ततस्यैत्र निवेदयेत् । प्रायश्चित्त ततः कुर्यादेव शुद्धिमवान्पुयादिति । स्वाम्यभावे विशेषमाह नारदः । ब्राह्मणम्य तु यय सान्वयस्य च नास्ति येत । निर्वपेत्सकुल्यंषु तदभावेऽस्य बन्धुषु । अध्या० १२ या तु न मकुल्पः स्यावच्च सम्बन्धिबान्धवाः तदा दद्याद्विजेभ्यस्तु तेष्वमत्स्वप्स नित्तिपेदिति । धकृतद्रव्यनाशे तु तत्सम द्रव्यान्तर तन्मूल्य था बात । प्रमापणे प्राणभृता दासत्प्रतिरूपकम् । तम्यानुरूपं मूल्यचेति । गोवधे लिङ्गदर्शनात् । सर्वथाऽशक्तो यथाकथचित्स्वामितुष्ठि मुत्पादयेत । यो यस्य हिंस्याद्द्रव्याणि ज्ञानतोऽज्ञानतोऽपि वा । स तस्योत्पादयेतुष्टिमिति मानवात् । स्वाम्यभावेन तुष्टयनुत्पादने द्रव्याभावे च व्रतमेव चतुर्गुखं कार्यम् । प्रभावे कांचनस्य स्याद्भुतमेव चतुर्गुणमिति विष्णुस्मरणात् यत्तु चतुर्विशतिमते । श्रात्मतुल्यसुवणं वा ददाद्विप्रायवापुमात् । तीर्थानि वा भ्रमेानुस्वतस्तया द्विमुच्यतइति । तत्सार्वभौमविषयं तन्माचाधिकारका श्वमेध समभिव्याहारात् । कतुशब्देन च तस्यैवोक्तत्वात् । तथाच विष्णुः । प्रश्वमेधेन शुध्यन्ति महापातकिनस्त्वमे । पृथिष्यां सर्वतीर्थानां तथा ऽनुसरयोन चेति । एतच्च मरणान्तिकं कामकृत सुवर्णस्तेयविषयम् । यान्तं हि यत्प्रोक्तं प्रायश्चित्तं मनीषिभिः । तत्तु कामकृते पापे विज्ञेय नाच संशय दूत्यङ्गिरः स्मरणात् । विद्वन्मनेाहराख्यव्याख्यासहिता ४१० तत्रैव मरणवैकन्पित्रं चतुर्विंशति वार्षिक वा कार्यम् । ब्रह्म- हत्याव्रतानुवृतै ““कामतो द्विगुण प्रोक्त पूर्वेषु च तदुच्यत इति व्यासवच. नात् । प्रक्रामकृते तु सेतुदर्शनं द्वादशाब्दतं वा । स्वया चेह कृते स्थाने मदीये रघुनन्दन । आराध्यमानं मा राम पश्य युरिह सागरे । महापातकयुक्ता वै तेषा पाप विनश्यतीति पाटुबचनात् । नित्य त्रिषवणखायी कृत्वा पर्णकुटी बने । अधःशायी जटाधानी पर्यामूलफलाशनः । याम विशेत भिक्षार्या स्वकर्म परिकीर्तयन् । एककालं तु भुनाना वर्षे तु द्वादशे गते । रुक्मस्तेयी सुरापश्च ब्रह्महा गुरुतल्पगः । व्रतेनैतेन शुध्यन्ति महापातकिनस्त्विम इति शङ्खस्मरणाञ्च । नच लाभैमनस्य चोर्यभ्याकामकृतत्वमेवासम्भवतीति वाच्यम् । वस्वाद हरतस्तत्प्रान्तप्रथितं सुवर्ण मानतो रजतत्वादिना वा जानते’ [हानन्तरमेत्र च नाशयतो ऽन्यस्मै ददतो वा स्वाभिप्रायेण भावेनाकामतो ऽप्यपसंहारसम्भवात् । कृत्रिम सुवर्णे तु न सुवर्णत्वं रसवेधा पादितसुवर्णाभ्यात्तदपहारे नेदं प्रायश्चित्तं सुवर्णस्त याभावात् । द्रव्या- न्तरमंसृष्टसुवर्ण पहारेतुभ्रवत्येव सुवर्णस्तोय, ससर्गेऽपि सुवर्णत्वानपायात् पृषदाज्यै वान्यत्ववत् तेन तत्रापि कामाकामाभ्यां व्रतव्यवस्था कल्प्या सगु यास्य निर्गुण सुवहरणे वार्षिकम् । यथा भविष्ये । विशिष्ट गुणवान्विप्रेो निर्गुणस्यापत्य तु । चतुर्थकाले भुजानस्त्रिभिवर्षैर्विशुध्यतोति । मानमसुवर्णस्तेये तु सुमन्तुः । सुवर्णस्तयो द्वादशरात्रं वायुभक्षः- पूतो भवतीति । रजतादिस्त ये तु प्रायश्चित्तं चतुर्विंशतिमते । रूप्यं हृत्वा द्विजो मोहावरेच्चान्द्रायणवत गयायादशकादूर्ध्वमाशताद्विगुणं चरेत् । १६ ४१८ فسيرها पराशर स्मृतिः all gh They N महस्वाच्च त्रिगुणमूर्ध्व हेर्माधिः स्मृतः । सर्वेषां धातुलोहाना पराकं तु समाचरेत् ॥ धान्याना हरणे कुन्तिलानामन्वय स्मृतम् । नानां हर विश्वरेवान्द्रायणमिति ॥ इदानों ब्रह्मवादित्रयप्रायश्चितशेषमाह । [ अध्या० १२ कामतस्तुकृतं यत्स्यान्नान्यथा वधमर्हति ॥ कामल ब्रह्मवधमुरादाय वग्निप्रवेशा निव सुरापान मुमलाभिघातादिना वधमर्हति नान्यया कामकृतेष्वपीति / तथाचारा । यः शासन महापापं नरः कुर्यात्कथञ्चन । न तस्य शुद्धिनिर्दिष्टा भृग्दृतइति । प्रतिपदोक्तवकारोपलक्षणमेतत् इत्य महापातकत्रयप्रायश्चित मन्त्रोक्तम् । गुरुतल्यप्राश्चत्त तु दशमाध्याये मातरं यदि गच्छेत्वित्यादिना पूर्वमेवोक्तं तदेतत्सत्रे प्रायश्चित्तं विख्याते रहस्ये च देोषे समानम् । न विख्यातमात्र एव । तस्मात् प्रकाशयेत्पापमित्यादिना रहस्यस्यापि प्राका- श्यत्वाभिधनात् प्रष्काने नरकस्मात् । ऋली रहस्यप्रायश्चित्तनिषेधा- च्वेत्युक्तं प्रथम स्यान्येति विशेषणात् सुस्त ये तु रहस्यव्रत मपि वर्तते । तदाह याज्ञवल्क्यः ब्राह्मणस्वर्णहारी तु रुद्रजाती जले स्थित इति । चित्रपोषित इत्यनुवर्तते शुध्यति इति शेषः । रुद्रजपश्चे. कादशकृत्वः कार्यः । 1 एकादशगुणान्वापि रुद्रानावर्त्य धर्मवित् । महत्पापस्पृष्टो मुच्यते नात्र संशय इत्यत्रिंस्मरणात् । दानों स्मृत्यंतर प्रसिद्धस्य पतितसंसर्गस्य महापातकत्वाभाव- मभिप्रेत्य पापमात्रोन्यादकस्व प्रपञ्चयितुमाह । श्रासन्पच्छयनाद्यानात्संभाषात्सहभोजनात् । संक्रमन्तीह पापानि तैलविन्दुरिवाम्भसि ॥ ७९ ॥ विद्वन्मनोहराख्य व्याख्यासंहिता । ४१६ सहशब्दाऽत्रामनादिभिः प्रत्येकमभिसम्बध्यते । पतितादिभिः सहामनात्सहशयनात्सद्द्यानात्सहसपभाषणात्सह भोजनादिह ससर्गकर्तृषु मङ्क्रामन्ति यथाम्भसि तैलविन्दुरिति । सत्र व कालविशेषेण प्रायश्चित्त- तत्पापाना विशेषो ऽभिहितश्चतुर्थेऽध्याये ससर्गमाचरन्विप्रः पतिता- दिष्वकामत इत्यादिना । एव विवक्षिनविशेषेषु निमित्तेषु स्वयमेव प्रायश्चित्तविरोधमभि- धायाऽन्यत्र तु शेषं मुनिविभाषितमित्यनेन स्मृत्यन्तरोक्तमेवाभ्युपगम्ये- दानों स्वयमन्यैश्वानुक्तप्रायश्चित्तेषु निमित्तेषु साधारण प्रायश्चित्तमाह । चान्द्रायणं यावकं च तुलापुरुष एव च ॥ गबाच्च वानुगमनं सर्वपापप्रणाशनम् ॥ ८० ॥ चान्द्रायण पुक्त तस्य सर्वपापनाशकत्वमाह याज्ञवल्क्यः । अनादिष्टेषु पापेषु शुद्धिश्चान्द्रायणेन च । धर्मार्थं यश्चरेदेतच्चन्द्रस्यैति सलोकतामिति । यावकमाह शंखः । गोपुरीषयवाभ्यासो मासमेक समाहितः । व्रत तु यावकं कुर्यात्सर्वपापानुत्तये दूति । “यावकमिति प्रसुतयाबकस्याप्युपलक्षणम तदम्ह हारीतः अथात्मकृतेः कर्म यदा कृतैर्गु -मात्मान पश्येदशात्मार्थं प्रस्तावका श्रय येत्खात शुचिर्भूत्योदितेषु नक्षत्रेषु ताम्रपात्र प्रस्तावक श्रपदाथ यागर्भवति तस्य श्रपणकाले रक्षा कुर्यान्नमारुद्राय भूताधिपतये पर्व ताना पतये त्वामम रक्षस्वेति । तेवरावणिनाभौ जुहुयादवबलिकर्म देवस्य त्वेत्युत्य सावित्र्याभिमन्त्रयेत् । । यवेऽसि धान्यरानोऽसि वारुणो मधुसंयुतः । निर्णेोदः सर्वपापाना पवित्रमृषिभिः स्मृतम् वाचा कृतं क्रत न दर्विचिन्नित्र ॥४२० M पराशरम्मतिः लक्ष्यों कालकर्णी च सर्व पुनन्त में यवाः । महापातकसंयुक्त दास्य राजकिल्विषम् ॥ वालसमधमं च सर्वे पुनत मे यवाः । सुवर्ण से यमव्रतभयाक्ष्यस्य याजनम् ॥ ब्राह्मणाना परीवादं सबै पुनत में यवाः । श्वशुरायभूतं च काका व्युच्छिष्टमेव च ॥ मातापित्रोस्तु शुश्रूषां सर्व पुनत में था । गणार्थ गणिकाच च शूद्राव अडसूतकम् ॥ चोरस्याचं तथाभयं सर्व पुनत मे यवाः । अध्या० १२ इत्येतैः षद्विस्ततो ब्रह्मादेवावामिति प्राश्य ततः प्रायायस्वा त्यादिभियेोक्तं सर्व प्राश्नीयात् षड्राचं ततो नियमातिक्रमात्पति विद्रुसेवन जावं भयभवणाजाच्य सर्वस्मात्पापाप्रमुच्यते सप्तरात्रं पोल्टा भ्रूणहत्यां गुरुतरूपं सुखस्य सुरापानं च नासि एकादशराचं पोल्या पूर्वकलं पापं तुदति एकविशतिराच पोल्या गणान् पश्यति गयााधिपति- व्याधिपतिं पश्यति यमहरहरनम्याहारो यावक पाश्नीयाद्योश्नीया- व्याव पा दितं गोमूत्र सोऽहमः प्रमुच्यत इत्याह भगवान्मत्रावरुण- रिति । तुलापुरुषमाह याज्ञवलक्यः । पिण्याकावामताम्ब सक्तानां प्रतिवासरम | एकरात्रोपवासश्च शक्रः सोम्पोऽयमुच्यते ॥ एषां चिराचमभ्यासादेकेकस्य यथाक्रमम् । तुलापुरुष इत्येष ज्ञेयः पञ्चदशाहिक इति तत्प्रकारमा हारीतः । अथासस्त्रिनयनाकस्य तुलापुरुषस्य कल्प व्याख्यास्यामः । प्रयाज्ययाजनं कृत्वा प्राश्य मूत्रपुरीषके । अप्रतियहमादाय भोजयित्वा तु निन्दितान् ॥ विनायकोपसृष्टस्य महाव्याधितस्य च । एतत्कृऋतुमा पुरुषं महापातकनाशनम् ॥ विद्वन्मनेाहराष्यव्याख्यासहिता स्वर्गद्वारमिदं पुण्यं महादेवेन निर्मितम् । प्राचाममर्थापण्याकं तक चोदकसक्तुकान् । त्र्यहं त्र्यहं प्रयुञ्जानोघ्रायुभतस्त्यहं परम् वाचा कायेन मनमा शतानि विकृतानि च । वास्तानि मिर्हति नच पाहूं च सूतकम् । तैलस्यदारुणं किञ्चित्केशकीटहतं तु यत् । आखोज पुरीषं च ब्रह्महस्पृष्टमेव च । पियाकस्तानि निर्हन्ति अस्थिमित्वा तु यह स्थितम् । चाहारेषु च ये दोषा: बेहदोवाश्च ये क्वचित । खरोष्ट्रमुख संस्पृष्टं मदासंस्पृष्टमेव च । शक्रेण तानि मिर्हन्ति यच्चाद्याच्यावलोकितम् । कनकाश्व तिलागावेोभूमिराद्वादन’ स्त्रियः । सर्वे पुनाति धर्मात्मा गूढं चोदकसक्तुभिः ४२१ ब्रह्महत्या भ्रूणहत्यां सुवर्णस्तं यं सुरापानं गुरुदाराभिगमनं 1 कन्यादूषयं क्लोषाभिगमन’ वायुभक्षः पुनाति । गन्धोशीरमयो कार्ये पुरुषौ पलसंमिता । नदीमृत्तिकया वापि पुरुषौ द्वौ तु कारयेत् । महापशुर्येन शरेण विट्टा यद्वाशस्त्रमुभयार्लब्धलक्षम् । तेनावस सुतां कारयित्वा प्रादेशमात्रामुभयेा: क्रान्सशिक्यां । सोवणों’ राजतीं वापि तुलां देवीं तु कारयेत् । श्रपि चन्दमवृत्तस्य खदिरस्यापि कारयेत् । तस्यालाभे तुला कार्य यथा वाप्युपपदाते । यः पुरुषः पिङ्गलाब हेलमुसल चक्रपाणिस्तमर्ह पिङ्गलं वधु हल- मुसलव्रजपाणिमावाहयिष्यामि स्तुत ‘एहि नाग हि कृष्णाजिन रहि स्वागतमनु स्वागतं भवते तुलापुरुषाय महादेवायेदमासनमिदं पाह्य मिदमध्ये मिदं गंधमाल्यधूपदीपं प्रतिग्रहाय प्रसीद देव तुभ्य नमोऽक्रुद्धः सुमना भव । अथ तुलामभिमन्त्रयेत । ४२२ W पराशर स्मृति: B [ अध्या० १२ ऋषिसत्य देवसत्य यत्सत्य तेन सत्येन सत्यवादिनि । देशाना सम्पदं ब्रूहि कि वीजं बर्द्धयिष्यसि । राजा च सम्पदं ब्रूहि कं नृप वर्द्धथिष्यसि । अस्माक सम्पदं व हि किमस्माक भविष्यति । यदा तु गुरुमात्मानमसकृत्तुलया धृतम् । परं चैव लघु मन्ये तदा कर्म समारभेत् । प्रश्नये पृथिव्यधिपतये स्वाहा वायवेऽन्तरिक्षाधिपतये स्वाहा सूर्याय दिवोधिपतये स्वाहा सोमाय नक्षत्राधिपतये स्वाहा कुबेराय यक्षाधिपतये स्वाहा इन्द्राय देवाधिपतये स्वाहा ब्रह्मयो त्रैलोक्याधि- पतये स्वाहा देवो नगाधिपतये स्वाहा शाल कटकटाय स्वाहा कुष्माण्ड- राजपुत्राय स्वाहा विनायकाय स्वाहा मन्त्राविनायकाय स्वाहा वक्रतुण्डाय गणानां पतये स्वाहा धर्माय स्वाहा प्रथमच स्वाहा तुनायै स्वाहा तुला पुरुषाय स्वाहा प्रजापतिदेवाय मद्भिः सहैव पुनरागमनाय स्वाहा मल- च्चरित्वा पूतः कर्मण्यो भवति द्वितीयं चरित्वा गाणपत्यं प्राप्नोति त्रिः कृत्वा महादेवस्यामनं प्राप्नोति चाषादया कार्तिक्या फालगुन्या पुण्ये वा नक्षत्रे एषबिहितो धर्म इति । अप्रतियमप्रतियामेषां कृष्णाजि- नादि निन्दितान्पतितान्, चाचामो मण्डः । पिण्याकन्तिलम्बलिः– तकम्पादाम्बु । उदकमिश्राः सवो भ्रष्टयवखनि । एतानि त्वरत्र्यहं त्र्यहमात्र त्र्यहमुपवसेदेवं पञ्चदशदिनानि भवन्ति। नतूदकस्य सकूनां च पृथगुपभेोगनोपवासनिवृत्या पञ्चदशत्व मिश्राणामेवफल माघनत्व श्रवणादु- पवासश्रवणाच्च विवृतानि प्रकाशानि । तैलस्य दारुणा निब्रिद्वाह. सु भोज - नाभ्य दुर्गादजन्यम लक्ष्मीकरं पापम् केशकीटासु बनना पडता भोचनः जन्य अस्थिस्यं चिरसञ्चितम् । आहारदोषा प्रभयावभक्षणजन्याः श्रमत्य- देह भक्षणजन्याः सुवर्णाश्वादिप्रतिग्रहजन्य प्राप्रम् । ल्कोवाभिगमनं नपुंसकेषु मैथुनंम् विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता इदानीमुक्तानुष्ठाननिमित्तनिश्चयार्थ पूर्वकर्तव्यमाह " गन्धोशीरमायाविति । गन्धश्चन्दनकाष्ठम् । उशीरं बोरणमूल ताभ्यापलपरिमिते द्वे पुरुषप्रतिमे कार्ये तदभावे नदीतीरद्वयमृकिया वा । तंत्र गन्धमयी स्वतन्मयो वा स्वप्रतिमा स्वर्गसंज्ञा । उशीरमयी परतटमृन्मयी वा परप्रतिमा नरकसज्ञा । प्रतिमा चान्दनी काया कैब स्वर्गसंज्ञिता । उशीरस्यापरा कार्य तथा नरकसंजितेति यमस्मरणात् । महा पशुर्गजस्तद्वेधक शरेशा यद्वोभयतोधारस्य शस्त्रस्यास्यादेः खण्डन सुत्रोरजसचन्दनखदराणामन्यतमेनान्येन यथालाभेोपपचेन वा प्रादेशमात्रा सुदृढां पार्श्वद्वये शिक्ययोपेता तुना कारयेत् तस्या यः पुरुषः पिङ्गलति मन्त्रेण माहादेवमावाह्य भगवते तुलापुरुषाय महा- देवायेति मन्त्रेणे दमासनादित्यासनादीनि प्रदाय तानि प्रतियहाणेत्यादि सुमनाभवेत्यतानुषङ्गेण दद्यात् । ऋषिसत्पमिति तुलामभिमन्त्रयेत् । । देशानामित्यादि मन्त्रलिङ्गेन देशबीजरारा जेष्टानिष्ठ परीक्षा स्वप्ययं प्रकार इति दर्शितम् । वीजपरोक्षाया तु बीजानामेव तोलनम् । तत्र बीजानि स्थाप- यदिति यमस्मरणात् । अन्यत्र प्रतिमाया एव स्वतोलनेऽ माकमितिमन्त्रः । तुलारोहणानन्तरं स्वगैौरने परनाघवेन ज्ञाते व्रताधिकारी भवति एवं सम्यिऽपि तुलादिव्ये तथादर्शनात् तोलनं वा मलद्वारत्रयं किञ्चि त्कालविलम्बेन काये तत्र वारत्रयमपि स्वगौरवे दोषाधिकय वारय गैरब दोषम्साध्यस्यं एकवारं गौरखे दोषाल्पत्वं साम्येऽल्पतरत्वमिति ज्ञेयम् । गौरवं तु पापपरीक्षायामेवा निष्टमन्यत्रेष्टमेव । अग्नय इत्यादि त्रयोदशाहुतीर्हत्वा व्रतारम्भ इति । गां वनं गच्छन्तीनामागछन्तीना वानुगमनम् । तथाच हारीतः । चान्द्रायणं याजक च तुलापुरुष एव च । गवां चैवानुगमनं सर्वपापप्रणाशनमिति । चकारात्कृकातिलकादीनामपि यहणम् । ४२४ पराशरस्मृति: [ श्रध्याव १२ तथाच षट्त्रिंशन्म से | यानि कानि च पापानि गुरोर्गुरुतराणि च । सिचान्द्रस्तु शोध्यते मनुरबीदिति । मनुरपि । पराकोनामकोऽय सर्वपापापनेोदनदति । जन्मप्रभृत्य नेकपापानुवृत्तो षडद कुर्यात्। तथा चतुर्विंशतिमते जनप्रभृति पापानि बहूनि विविधानि च । कृत्वा ब्रह्महत्यायाः पडब्द हमाचरेत् । प्रत्यास्वाये गवां देय साशीति धनिना शतम् । तथाष्टादशलक्षाणि गायत्र्या वा जपेदूध इति । ब्रह्महत्येति महापातकेोपललखम् । ततोऽवोक्तानि विनेति । महापातकावृत्तौ तु प्रत्येक प्रायश्चित्ताशक्तावेकं प्राणान्तिकमेव कार्यम् तथाच विवस्वान् । धर्मार्जनाममर्थस्य कर्तुः पापानि वा । , ब्राह्मणस्याप्यनुज्ञातं तीर्थे प्रायाविमतखमिति । धमार्जनाममर्थस्य प्रत्येकं महापातकप्रायश्चित्तासमर्थस्य पापैर्म- हरिङ्गितस्य युक्तस्यैकतीर्थे मरणमेव शोधकमित्यर्थः । तीर्थं वाराणस्यादि तथाच कूर्मः श्रस्मिन्कलिये घोरे लोकाः पापानुवर्त्तिनः । भविष्यन्ति महाबाहेा वर्णाश्रमविवर्जिताः । नान्यत्पश्यामि जन्तूना मुल्का वाराणासों पुरीम् । सर्वपापप्रशमन प्रायश्चित्तं कलौ युग इति । मरणप्रकारमध्याह विवस्वान् । सर्वेन्द्रियविमुक्तस्य स्वव्यापाराचमस्य च । प्रायश्चित्तमनुज्ञातमग्निपातो महापथ दति । इदमित्थमेव व्याख्येयम् । उपपातकाव्यावृत्ताववि षडब्दविधानेन मरणाभावास स्वधर्मानुष्ठानासमर्थपरत्वे तु पापाङ्कितप्रायश्चिस

पदयोरसवापतेः । 1 विद्वन्मनोहराख्यव्याख्यासहिता ४२५ एवं काण्डत्रयेण कलिप्रधानान् धर्मानभिधायेदानों स्वकृतश्लोक संदर्भस्य संख्यावर्णनेनावापोद्वापशङ्कामपाकुर्वन्यराशरत्वोक्त्या च स्वो- त्प्रेक्षामात्र मूलत्वशङ्कामुन्मूलयन् कत्ती शास्त्र मुपसहरति ॥ एतत्पाराशर शास्त्र श्लेोकानां शतपञ्चकम् ॥ द्विनवत्या समायुक्तं धर्मशास्त्रस्य संग्रहः ॥ ८१ ॥ एतन्मदुक्तं नतुसुत्रतोक्तं श्लोकानामष्टोन षट्शतं पराशरस्यैव शास्त्र शासन’ पराशरोक्तिमूलकमेव नान्योक्तिमूलकम् । ननु सुवते । तं वृहत्पराशरीयमेवात्रार्थे शास्त्रमुज्जृम्भते किन्त्वत्प्रयासेनेत्यत श्राह । धर्म- शास्त्रस्य संग्रहइति । तस्य युगान्तरीयधर्मस्याप्यनुवादकत्वेनासाधारण्या- भावादनेकत्र विप्रकीर्णानां कलिधर्मवचनानामेकत्र सङ्कलनमसाधारणं प्रयोजनं मत्यवृत्तेरित्यर्थः नक्कलधर्मानुष्ठानमेतच्छात्राध्ययने सम्भवति तत्प्रापकमेव तु- प्रमाणं नास्तीत्यतश्राह ॥ यथाध्ययनकर्माणि धर्मशास्त्रमिदं तथा ॥ अध्येतव्यं प्रयत्नेन नियतस्वर्गका मिना ॥ ८२ ॥ अध्ययन क्रियाकर्माणि वेदादीनि तत्तद्विधिभिर्नियत नित्यं यथा- ध्येतव्यानि तथा धर्मशास्त्राध्ययनविधिना शौचाचाराश्व शितपेदित्या- दिना इदमप्पध्येतव्यम् । नित्यस्याप्येतदध्ययनस्य काम्यत्वप्रतिपाद- नायाह । प्रयत्नेन स्वर्गकामिनेति । स्वर्गश्च यत्र दुःखेन सम्भिन्त्र नचयस्तमनन्तरम् । अभिलाषोपनीतं च तत्सुख स्वः पदास्पदमिति । एव मायुक्त लक्षणास्य कामतोऽभिलाषः सोस्यास्तीति स्वर्गकामी तेन प्रयत्नेन यथोक्त ब्रह्मचर्य दियत्रवतोपनयनानन्तरं वेदाध्ययनेोपक्रमात्प्रागि- दमध्यैत्तव्यम् । अनेन द्विजानामेवैतदध्ययनमुक्तम् । तथाच बृहत्पराशरीये | ४२६ पराशरस्मृति: [ श्रध्या० १२ पराशरोदितं शास्त्र चतुर्वर्णाश्रमाय च । वेदितव्य प्रयमेन सदाध्य यं द्विजातिभिरिति । अध्यापने त ब्राह्मणस्येवाधिकारः । तथाच मनुः । तु विदुषा ब्राह्मगोनेदमध्ये तव्यं प्रयत्नतः । शिष्यभ्यश्व प्रवक्तव्यं सम्यग्नान्येन केनचिदिति । तस्य पर्वमात्रनध्यायेो नान्यत्र तथान कार्म । अनध्याया नचागेषु नेतिहासपुराणयोः । न धर्मशास्त्र वयं व पर्वोय्यतानि वर्जयेदिति ॥ श्रीवत्सं निजवक्षसो इहति यस्तं दर्शयित्वाश्रियं सन्धातु किमु रक्षणं व्रजगवां विज्ञानतत्वः पुरा ॥ येनाम्भोनिधिमन्थने सुरवरस्त्यिक्का परा वत्सलां श्रीरेवाभ्यगमत्स्वयं पतिमसौ कृष्णः क्रियान्मङ्गलम् | १| धर्माधिकारिकुल कैरव काननेन्द्र श्रीरामपण्डितसुतेन विनायकेनं तद्दृद्वादशे विवरणं विहितं तथात्राध्याये महाघचपशु डिवि वारणाय ॥ २ ॥ ‘स्पर्थ प्रार्थनमेतयोरुभयथेत्यस्मान्निवृत्तं मया पछीलं सहजं सदा सदसतेाः स्तस्को ऽन्यथा त्वं नयेत् ॥ कस्य प्रार्थनया पुनाति सकलं दृष्टं जनं जान्हवी कस्य व्यर्थनया निहन्ति सुकृतं सा कर्मनाशापि वह||३|| उच्चावचेषु विषयेषु परिभ्रमन्ती गौरवेदियं स्वलति कुत्रचिदप्यगाधे | सन्तः स्वधर्ममनुरुध्य निरुध्य मुडमेव तदिमां तरसा यतध्वम् ॥ ४ ॥ पराशरस्मृतेव्र्याख्या जाताभिरव्याप्रकाशिका | येनान्तरात्मना सोऽयमनया प्रीयतां हरिः ॥ ५ ॥ इति श्रोर्माधिकारिराम पण्डितात्मजनन्द पण्डिता- वरनामधेयग्रिम्यकपडितकृती पराशरस्मृतिवित्तो विद्वन्मनोहरायां द्वादशोऽध्यायः ॥ शुभमस्तु ।