०१

आचार काण्ड

[१]

प्रथमो ऽध्यायः

प्रारीप्सितग्रन्थे श्रोतृबुद्धिमनःसमाधानाय संबन्धाधिकारिविषयप्रयोजनरूपम् अनुबन्धचतुष्टयम् आदौ श्लोकद्वयेनोपनिबध्नाति –

[३७]

अथातो हिमशौलाग्रे देवदारुवनालये ।
व्यासम् एकाग्रम् आसीनम् अपृच्छन्न् ऋषयः पुरा ॥ १ ॥
मानुषाणां हितं धर्मं वर्तमाने कलौ युगे ।
शौचाचारं यथावच् च वद सत्यवतीसुत ॥ २ ॥

अथेति । अथशब्द आनन्तर्यार्थः । अनन्तरम् अपृच्छन् इत्य् अन्वेतुं योग्यत्वात् । आरम्भार्थतायाम्, आरभ्य ते अपृच्छन् इत्य् अनन्वयः स्यात् । प्रश्नार्थत्वे ऽपि स एव दोषः । पृच्छ्यते अपृच्छन् - इति पुनरुक्तिश् च । कार्त्स्न्यार्थतायाम्, कृत्स्नम् अपृच्छन् – इति सत्य् अप्य् अन्वये संबन्धो न सूचितः स्यात् । आनन्तर्यार्थतायां तु तत्प्रतियोगिनः पूर्ववृत्तस्य उत्तरकालीनप्रश्नस्य च हेतुहेतुमद्भावः सूचितो भवति । [३८]

ननु – “हृदयस्याग्रे ऽवद्यत्य् अथ जिह्वाया अथ वक्षसः” (त्स् ६।३।११) इत्य् अत्र सत्य् अप्य् आनन्तर्ये हेतुहेतुमद्भावो नास्ति इति चेत्,

नायं दोषः, तत्रापेक्षितस्यानुष्ठानक्रममात्रस्याभिधानात् । प्रकृते तु सामग्रीतत्कार्ययोः क्रमविशेषः स एव परिगृह्यते, मुख्यत्वात् । विलम्बव्यभिचारयोर् अभावेन हि मुख्यत्वम् । न खलु सत्यां सामय्यां कार्यं विलम्बते व्यभिचरति वा । एतच् च “अथातो ब्रह्मजिज्ञासा” (उम्स् १।१।१) इत्य् अत्र विवरणकारेण प्रपञ्चितम् । सामग्री च प्रश्नस्य, प्रष्टव्यविषयं सामान्यज्ञानम् । अत्यन्तम् अज्ञाते विशेषेण ज्ञाते वा प्रश्नादर्शनात् । धर्मविषयं तु सामान्यज्ञानम् “धर्मेण पापम् अपनुदति” (म। ना। उप्। २२।१), “धर्मं चर” (तैत्। उप्। १।११।१) इत्यादिवेदवाक्याध्ययनाद् उपजायते । तस्माद् अध्ययनानन्तर्यम् अथशब्दार्थः । अथ वा “वर्तमाने कलौ युगे” इति विशेषणात् युगान्तरधर्मज्ञानानन्तर्यम् अस्तु । [३९]

ननु – ग्रन्थारम्भे मङ्गलाचरणस्य शिष्टाचारप्राप्तत्वात् माङ्गल्यम् अथशब्देन कुतो नाभिधीयते । मृदङ्गादिध्वनिवद् अथशब्दश्रवणमात्रेण माङ्गल्यसिद्धिर् इति ब्रूमः । अत एवोक्तम्,

ओंकारश् चाथशब्दश् च द्वाव् एतौ ब्रह्मनो मुखात् ।
कण्ठं भित्त्वा विनिर्यातौ तस्मान् माङ्गलिकाव् उभौ ॥ इति ।

एवं तर्हि ओंकारो ऽत्र प्रयुज्यताम् इति चेत् ।

न, तस्य श्रुतिमात्रविषयत्वात् । अत एवाचार्यैः प्रपञ्चसारे ऽभिहितम्- “अस्य तु वेदादित्वात् सर्वम् अनूनां प्रयुज्यते ह्य् आदयौ” इति । ततः स्मृत्यादाव् अथशब्द एव महर्षिभिः प्रयुज्यते । अधिकारिपर्यालोचनेनापि ओंकाराथशब्दयोर् उक्तविषयव्यवस्था सिद्ध्यति । त्रैवर्णिकमात्राधिकारा हि श्रुतिः प्रसिद्धा । ओंकारश् च तथाविधः । “सावित्रीं प्रणवं यजुर् लक्ष्मीं स्त्रीशूद्राय नेच्छन्ति” (४०) (नृसिंहपूर्वतापनी १।३) इति श्रुतेः । अथशब्दस्य पौरुषेयग्रन्थानां च सर्ववर्णविषयत्वात् स एव तेषु योग्यः ।

अतःशब्दो हेत्वर्थः । यस्माद् एकशाखाध्यायिनो नाशेषधर्मज्ञानं यस्माच् च युगान्तरधर्मावगत्या न कलिधर्मावगतिः तस्मात्, इति हेतुर् द्रष्टव्यः ।

अशेषधर्ममूलभूतानां विप्रकीर्णानन्तवेदवाक्यानां योगिदृष्ट्यैव ग्राह्यत्वात्, तस्याश् च दृष्टेर् योगावस्थायां संभवात् तदवस्थायोग्यं देशाविशेषं पदद्वयेन निर्दिशति । हिमशैलाग्रे देवदारुवनालये इति । तत्र हिमशैलाग्र इत्य् अनेन सर्वप्राणिदुर्गमत्वेन विविक्तताम् आह । तथा च कैवल्योपनिषदि श्रूयते- “विविक्तदेशे च सुखासनस्थः” (कैव्। उप्। ४) [४१] इति । क्षुरिकायाम् अपि श्रुतम्- “निःशब्दं देशम् आस्थाय तत्रासनम् उपाश्रितः” (क्षु। उप्। २) इति । “देवदारुवनालये” इत्य् अनेन मनोऽनुकूलताम् आह । अत एव श्वेताश्वतराणां मन्त्रोपनिषदि श्रुतम्-

समे शुचौ शर्करा-वह्नि-वालुका-विवर्जिते शब्दजलाश्रयादिभिः ।
मनो ऽनुकूले न च चक्षुःपीडने गुहानिवाताश्रयणे प्रयोजयेत् ॥ इति ।
(श्वे। उप्। २।१०)

चक्षुःपीडनो मशकोपेतो देशः ।

ननु – “यत्रैकाग्रता तत्राविशेषात्” (उम्स् ४।१।७) [४२] इत्य् अस्मिन् अधिकरणे (उम्स् ४।१। अधिक्। ६) योगाभ्यासस्य दिग्देशकालनियमो वारितः ।

बाढम् । अदृष्टहेतुवैधनियमाभावे ऽपि दृष्टस्य चित्तैकाग्र्यस्य हेतुर् नियमो न निवार्यते ।

“एकाग्रम्” इत्य् अनेन पञ्चविधासु चित्तभूमिषु अतीन्द्रियवस्तुदर्शनयोग्या चतुर्थी भूमिर् निर्दिश्यते । तथा हि – पतञ्जलिप्रोक्तानां योगसूत्राणां व्याख्याने वैय्यासिकभाष्ये भूमिपञ्चकं प्रदर्शितम्- “क्षिप्तं मूढं विक्षिप्तम् एकाग्रं निरुद्धम् इति चित्तभूमयःऽ (योग्। भाष्। १।१) इति । तत्र प्रतिक्षणं कर्मवायुना नानाविधेषु भोग्यवस्तुषु व्यग्रतया प्रेर्यमाणं चित्तं क्षिप्तम् । निद्रातन्द्रायुक्तं मूढम् । कादाचित्कसमाधियुक्तं क्षिप्ताद् विशिष्टं विक्षिप्तम् । यमनियमाद्यष्टाङ्गाभ्यासपाटवाद् एकस्मिन् [४३] विषये वृत्तिप्रवाहरूपेण प्रतितिष्ठितम् एकाग्रम् । अवृत्तिकं संस्कारशेषं निरुद्धम् । तत्र क्षिप्तमूढयोर् योगानुपयोगः प्रसिद्धः । विक्षिप्ते ऽपि चेतसि विक्षेपोपसर्जनीभूतः समाधिर् न योगपक्षे वर्तते । विपक्षधर्मान्तर्गतत्वेन दहनान्तर्गतबीजवद् अकिंचित्करत्वात् । “यस् त्व् एकाग्रे चेतसि सद्भूतम् अर्थं प्रद्योतयति, क्षिणोति च क्लेशान्, कर्मबन्धनानि श्लथयति, विरोधम् अभिमुखं करोति, स संप्रज्ञातो योग इत्य् आख्यायते” (योग्। भाष्। १।१) । तत्र संयमविशेषात् नानाविधयोगैश्वर्यम् आविर् भवति । [४४] धारणा-ध्यान-समाधित्रयम् एकविषयं संयम इत्य् उच्यते । “शब्दार्थप्रत्ययेष्व् अन्योन्यविभक्तेषु यः संयमः तेनाशेषशब्दादिसाक्षात्कारे सति पक्ष्यादिभाषा ज्ञायन्ते” इति पतञ्जलिनोक्तम् । तेनैव न्यायेनानेकविधवेदशाखाज्ञानम् इत्य् अभिप्रेत्य “एकाग्रम्” इत्य् उक्तम् ।

ऐकाग्र्याङ्गताम् आसनस्य मत्वा “आसीनम्” इत्य् आह । तथा च व्याससूत्रम्- “आसीनः संभवात्” (उम्स् ४।१।७) इति । शयानस्याकस्माद् एव निद्राभिभवात्, उत्थितस्य देहधारणे चित्तव्यापारात्, गच्छतो धावतो वा विक्षेपबाहुल्यात्, पारिशेष्याद् आसीनस्यैव चित्तैकाग्र्यसंभवात् आसीनो योगम् अभ्यसितुम् उपासीत इत्य् अर्थः ।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां प्रश्नस्यावगत्युपायताम् अभिप्रेत्य “अपृच्छन्” इत्य् उक्तम् । “तद् विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया” (भ्ग् ४।३४) (४५) इत्य् अन्वयः । “नापृष्टः कस्यचिद् ब्रूयात्” (म्ध् २।११०) इति व्यतिरेकः ।
ऋषिशब्दो ऽतीन्द्रियार्थदर्शनम् आचष्टे । ज्ञास्यमानधर्मानुष्ठानोत्तरकालीनम् ऋषित्वम् । यथा भाविन्या संज्ञया “कटं कुरु” इति व्यवहारः तद्वत् । अन्यथा अतीन्द्रियार्थं पश्यतां तेषाम् अबुभुत्सुतया प्रश्नो न संगच्छेत् । अथ वा स्वयम् अबुभुत्सूनाम् अपि मन्दबुद्ध्यनुग्रहार्थम् आचारशिक्षार्थो वा प्रश्नो ऽस्तु ।
अपृच्छन् इत्य् अनेनैवातीतकालत्वे सिद्धे पुरेति शब्दं प्रयुञ्जानः सर्वेष्व् अपि कल्पेष्व् ईदृशी धर्मशास्त्रप्रवृत्तिर् आसीद् इति सूचयति । तच् च विश्वासातिशयोत्पादने कारणम् । अन्यान् [४६] मुनीन् उपेक्ष्य व्यासम् एव पृच्छताम् ऋषीणाम् – वैदिकधर्मे वेदव्यासः प्रवीण इत्य् आशयः ।
तद् एवं चिकीर्षितस्य ग्रन्थस्य मुनिप्रश्नेन साक्षात् संबन्धः पिपृच्छिषोत्पादनद्वारेणाध्ययनेन संबन्ध इति संबन्धद्वयम् अस्मिन् श्लोके प्रतिपादितम् । अधिकार्यादित्रयं तु द्वितीयश्लोके प्रतिपाद्यते ।

ननु – “ब्राह्मणो बृहस्पतिसवेन यजेत । राजा राजसूयेन यजेत । वैश्यो वैश्यस्तोमेन यजेत” इत्य् अधिकारिविशेषो [४७] यथा श्रूयते न तथा पराशरोक्तधर्माः ईदृशैर् अनुष्ठेया – इति किंचिद् वचनम् अस्ति । तत् कथं निर्णयः –

इत्य् अत आह- “मानुषाणाम्” इति, अर्वाचीनानां पश्वादीनाम् असामर्थ्यात् । उत्तमानां देवादीनां धर्मानुष्ठाने प्रयोजनाभावाच् च मनुष्या एव परिशिष्यन्ते । विशेषानिर्णयात् सर्वेषां मनुष्याणाम् अधिकारो ऽस्तु ।

ननु – नक्षत्रेष्ट्यादौ देवानाम् अधिकारः श्रूयते । “अग्निर् वा अकामयत । अन्नादो देवानां स्याम् इति । स एतम् अग्नये कृत्तिकाभ्यः पुरोषाशम् अष्टाकपालं निरवपन्” (त्ब् ३।१।४) इति ।

मैवम्, मनुष्यस्यैव कस्च्यचित् यजमानस्य भाविनीं संज्ञाम् आश्रित्य प्रथमान्तेनाग्निशब्देन व्यवहारात् । अन्यथा युगपद् अग्निद्वयसंसृष्टिप्रसङ्गात् ।

ननु – यत्र द्वैगुण्यदोषो नास्ति तत्रास्तु देवताधिकारः । तथा हि श्रूयते । “बृहस्पतिर् अकामयत श्रन् मे देवाद् अधीरन् गच्छेयं पुरोधाम् इति । स एतं चतुर्विंशतिरात्रम् अपश्यत् । तम् आहरत् तेनायजत । ततो वै तस्मै देवाः श्रद्दधन् अगच्छन् [४८] पुरोधाम्” (त्स् ७।१।१) इति । “श्रत्” विश्वासम् । “मे” मयि । “पुरोधाम्” पौरोहित्यम् । “चतुर्विंशतिरात्रम्” – एतन्नामकं सत्रयागम् इत्य् अर्थः ।

मैवम्, अत्रापि भाविसंज्ञाया एवादरणीयत्वात् । अन्यथा बृहस्पतेः कंचित् कालं विश्वसनीयत्वपौरोहित्ययोर् अभावप्रसङ्गात् । तच् च श्रुत्यन्तरविरुद्धम् । “बृहस्पतिर् वै देवानां पुरोहित आसीत्” (त्स् ६।४।११) इति श्रुत्या पौरोहित्यपुरःसर एव बृहस्पतिसद्भावः प्रकाश्यते ।

अथ वा – स्वोपयोगाभावे ऽपि मनुष्यान् प्रवर्तयितुं देवाः कर्माण्य् अनुतिष्ठन्तु । “यद् यद् आचरति श्रेष्ठस् तत् तद् एवेतरो जनः” (भ्ग् ३।२१) इति न्यायात् । अस्तु वा स्वोपयोगो ऽपि । जगन्निर्वाहे ऽधिकृतानां देवानां तद्धेतोः तपसश् चरणीयत्वात् । “शरदि वैश्य आदधीत” (त्ब् १।१।२) इति विहितस्याधानस्य देवेष्व् अप्य् अत्रैवर्णिकेष्व् इवासंभवः इति चेत्,

न, रथकारवद् उपपत्तेः ।

अथ मन्यसे – अस्ति रथकारस्य समन्त्रकाधानविधायकं वचनम् “ऋभूणां [४९] त्वा देवानां व्रतपते व्रतेनादधामीति रथकारस्य” (त्ब् ३१।६।१५) इति श्रुतेः । न त्व् एवं देवानां विधिर् अस्ति, इति । एवं तर्हि निषासस्थपतिन्यायो ऽस्तु । यथा निषादस्य प्रभोर् आधानविध्यश्रवणे ऽपि यायो ऽभ्युपगतः तथा देवानाम् अभ्युपेयताम् । “एतया निषासस्थपतिं जाजयेत्” इत्य् अस्ति निषादविषयं वचनम् इति चेत् ।

किं त्वया विस्मृतानि देवविषयाणि पूर्वोदाहृतवचनानि । तेषाम् अर्थवादत्वे ऽपि मानान्तराविरोधात् अननुवादाच् च स्वार्थे ऽपि तात्पर्यं किं न स्यात् ।

अथोच्येत – स्मृतीनां धर्मशास्त्रत्वात् तासु धर्ममीमांसा अनुसर्तव्या । तस्यां च न कस्याप्य् अर्थवादस्य वाच्यर्थे प्रामाण्यम् अभ्युपगतम् इति । तद् एतद् वचनं स्मृतिनिर्वाहकम् अन्यस्य मीमांसकम् अन्यस्य चानर्थायैव स्यात् । “मूषकभयात् स्वगृहं दग्धम्” इति न्यायावतारात् । कस्यचिद् अर्थवादस्य स्वार्थे प्रामाण्यं भविष्यति – इति भयेन अर्थवादैकप्रसिद्धानां स्मर्तॄणां मन्वादीनां मीमांसासूत्रकृतो जैमिनेश् च सद्भावस्यैव परित्यत्कव्यत्वात् अशेडेतिहासलोपप्रसङ्गाच् च । तस्मात् प्रामाणम् एव भूतार्थवादः । तथा च सति “तं पूषाधत्त । तं त्वष्टाधत्त । तं मनुर् आधत्त । तं धाताधत्त” (त्स् १।५।१।२–३) इत्य् अर्थवादवशाद् **[५०] **आधानम् अपि देवानां किं न स्यात् । ब्राह्मन्याद्यभावे तु कामं वसन्तादिकालविशेषनियमो नाभूत् । किम् आयातम् आधानस्य । किं च अन्तरेणापि आधानं लौकिके ऽग्नौ यागः क्वचिद् उपलभ्यते । “अवकीर्णपशुश् च तद्वद् आधानस्याप्राप्तकालत्वात्” (प्म्स् ६।८।२२) इति जैमिनिसूत्रात् । “यो ब्रह्मचारी स्त्रियम् उपेयात् सो ऽवकीर्णी । स गर्दभं पशुम् आलभेत” (ब्ध् २।१।१।३०–३१) इत्य् अवकीर्णपशुः । यथा उपनयनहोमो लौकिकाग्नौ तथासौ पशुः इति सूत्रार्थः । एतावता प्रयासेन देवानां कर्माधिकारे साधिते किं तव फलिष्यति । तथा मीमांसायां किं छिद्यते । अभिनिवेशः केवलं शिष्यते । फलं तु जगन्निर्वाहः – इति पूर्वम् एवोक्तम् । अशेषाश् च पुराणादय एवं सति अनुगृहीता भवन्ति । मनुष्यवद् देवानां स्वर्गाय कर्माणि माभूवन् जगन्निर्वाहाय तु भविष्यन्ति । तपसैव तन्निर्वाहः – इति चेत् ।

न, स्नानदानयागहोममौनध्यानादिव्यतिरिक्तस्य तपसो ऽनुपलम्भात् । अत एव सत्यसंकल्पो ऽपि परमेश्वरः रामकृष्णाद्यवतारेषु लौकिकवैदिककर्मनटनेनैव जगन्निरवहत् । [५१]

देवा अपि तथा नटन्तु – इति चेत्,

एवम् अपि नटनीयकर्माधिकारो भवताभ्युपगम्यताम् ।

एवं तर्हि “मानुषाणाम्” इति कथम् उक्तम् इति चेत्,

पौरुषेयग्रन्थापेक्षया इति वदामः । न खलु स्वयंप्रभातनिखिलवेदानां देवानां धर्मज्ञानाय पौरुषेयग्रन्थापेक्षास्ति । मनुष्याणां तु अतथाविधत्वात् अस्त्य् अपेक्षा ।

ननु – पशूनाम् अपि धर्मे ऽधिकारः श्रूयते । “गावो वा एतत् सत्रमासताशृङ्गाः सतीः शृङ्गाणि नो जायन्ता इति कामेन तासां मासा निषण्णा आसन्न् अथ शृङ्गाण्य् अजायन्त । ता उदतिष्ठन्न् अरात् स्म इति अथ यासां नाजायन्त ताः संवत्सरम् आप्त्योदतिष्ठन्न् अरात् स्म” (त्स् ६।५।१।१) इति श्रुत्या तिरश्चां गवां सत्रानुष्ठातृत्वाभिधानात् । “अरात् स्म” इति कामितार्थसिद्धिं प्राप्ता इत्य् अर्थः ।

नायं दोषः । अस्याः श्रुतेर् अर्थवादत्वात् । “य एवं विद्वांसः संवत्सरम् उपयन्ति” (त्स् ७।५।१।२) इति ऋद्धिकामस्य संवत्सरसत्रं विधातुं प्रथमतः “गोसत्रं वै संवत्सरःऽ (५२) (त्स् ७।५।१।१२) इति प्रशंसा कृता । तां संभावयितुं “गावो वा” इत्यादि पठितम् । न चैतस्यार्थवादस्य “यद् वै किंच मनुर् अवदत् तद् भेषजम्” इत्यादिवत् स्वार्थे ऽपि तात्पर्यं वर्णयितुं शक्यम् । प्रत्यक्षेण श्रुत्यन्तरेण च विरुद्धत्वात् । तिरश्चां हि मन्त्रोच्चारणे कर्मानुष्ठाने च सामर्थ्याभावः प्रत्यक्षसिद्धः । श्रुत्यन्तरं च “अथेतरेषां पशूनाम् अशनायापिपासे वा अभिज्ञानं वदन्ति । न विज्ञातं पश्यन्ति । न विदुः श्वस्तनम्” इति पशूनां विवेकाभावं दर्शयति । अस्तु वा अस्यार्थवादस्य स्वार्थे तात्पर्यम् । गोशब्देन गवाभिमानिदेवतानां विवक्षितत्वात् । अत एव “अभिमानिव्यपदेशस् तु” (उम्स् २।१।५) इति सूत्रे भगवान् बादरायणः सर्वेषां मृदादिवस्तूनां श्रुतिमूलत्वेनाभिमानिदेवताः प्रतिपादयामास । तस्मात् सर्वथा मनुष्यमात्राधिकारकं स्मृतिशास्त्रम् ।

“हितम्” इत्य् अनेन शब्देन प्रयोजनं निर्दिश्यते । अभिमतफलसाधनत्वं हि धर्मस्य हितत्वम् । तच् च फलं द्वेधा । ऐहिकम् आमुष्मिकं च इति । अष्टकादिसाध्यं पुष्ट्यादिकम् ऐहिकम् । आमुष्मिकं द्वेधा । अभ्युदयो निःश्रेयसं च । तत्राभ्युदयस्य साक्षात् साधनत्वम् । निःश्रेयसस्य तु तत्त्वज्ञानोत्पादनद्वारेण । तथा च स्मर्यते ।
[५३] धर्मात् सुखं च ज्ञानं च ज्ञानान् मोक्षो ऽधिगम्यते । इति ।

अत्र केचिद् आहुः – “नित्यकर्मणां फलम् एव नास्ति । अकरणे प्रत्यवायाद् भीतैः केवलम् अनुष्ठीयन्ते । तत्र कुतो ऽभ्युदयहेतुत्वं निःश्रेयसहेतुत्वं च” इति ।

अपरे पुनर् अन्यथाहुः – “अभावाद् भावोत्पत्तेर् अदर्शनात् अकरणे प्रत्यवायो न युक्तिसहः । नापि तत्र प्रमाणम् अस्ति” इति । ननु – उपनयनाध्ययनादिविहितानाम् अकरणे प्रत्यवायः स्मर्यते-

अत ऊर्ध्वं त्रयो ऽप्य् एते यथाकालम् असंस्कृताः \
सावित्रीपतिता व्रात्या भवन्त्य् आर्यविगर्हिताः ॥ (म्ध् २।३९)
**(५४)**यो ऽनधीत्य द्विजो वेदम् अन्यत्र कुरुते श्रमम् ।
स जीवन्न् एव शूद्रत्वम् आशु गच्छति सान्वयः ॥ (म्ध् २।१६८)
अकुर्वन् विहितं कर्म निन्दितं च समाचरन् ।
अनिग्रहाच् चेन्द्रियाणां नरः पतनम् ऋच्छति ॥ [५५]

मैवम् । एतानि हि वचनानि नित्यकर्माननुष्ठायिनः आलस्यनिमित्तं पूर्वसंचितं दुरितं यत् तत् सद्भावं सूचयन्ति । एतच् च तैत्तिरीयोपनिषद्व्याख्याने भाष्यकार-वार्त्तिककाराभ्यां प्रतिपादितम् । यदि अकरणं प्रत्यवायस्योत्पादकं यदि वा सूचकम् उभयथापि नित्यकर्मानुष्ठानेन प्रत्यवायस्य प्रागभावप्रतिपालनं प्रध्वंसाभावोत्पादनं च संपद्यते । दुरितप्रध्वंसित्वं च त्रिसंध्यम् अनुष्ठीयमानेषु – “सूर्यश् च” (म्नु १४।४), “आपः पुनन्तु” (म्नु १४।२), “अग्निश् च” (म्नु १४।३) इति मन्त्रेषु विस्पष्टम् अवभासते । एवं च सति उपभोग्यफलरहितानां नित्यकर्मणाम् अभ्युदयहेतुत्वं दुरापम् इति । [५६]

अत्रोच्यते । अस्तु वा प्रत्यवायविरोधित्वम् । नैतावता फलाभावः, मन्त्रलिङ्गेन श्रुतिस्मृतिवाक्याभ्यां च तत्फलावगमात् । “मयि वर्चो बलम् ओजो विधत्त” इति मन्त्रलिङ्गम् । छान्दोग्यवाक्यं च आश्रमत्रयस्य लोकहेतुतां चतुर्थाश्रमस्य मोक्षहेतुतां दर्शयति- “त्रयो धर्मस्कन्धाः यज्ञो ऽद्ययनं दानम् इति । प्रथमस् तप एव द्वितीयो ब्रह्मचार्य् आचार्यकुलवासी तृतीयो ऽत्यन्तम् आत्मानम् आचार्यकुल ऽवसादयन् । सर्व एते पुण्यलोका भवन्ति ब्रह्मसंस्थो ऽमृतत्वम् एति” (छुप् २।२३।१) इति । एतस्य च वाक्यस्य आशृअमपर्त्वम् “परामर्शं जैमिनिःऽ (उम्स् ३।४।१८) इत्यादिभिर् व्याससूत्रैः प्रतिपादितम् । स्मृतिवाक्यं चैतत्- [५७] “तद् यथा आम्रे फलार्थे निमित्ते छायागन्ध इत्य् अनूद्येते । एवं धर्मं चर्यमाणम् अर्था अनूद्यन्ते” इति । इदं च वाक्यं नित्यकर्मविषयत्वेन वार्त्तिके विश्वरूपाचार्य उदाजहार-

आम्रे फलार्थ इत्यादि ह्य् आपस्तम्बस्मृतेर् वचः ।
फलवत्त्वं समाचष्टे नित्यानाम् अपि कर्मणाम् ॥ इति ।
(बृआर् उप् भाष् वार्त्। १।१।९७)

तथा च मनुः ।

वेदोदितं स्वकं कर्म नित्यं कुर्याद् अतन्द्रितः ।
तद् धि कुर्वन् यथाशक्ति प्राप्नोति परमां गतिम् ॥ [५८] इति । (म्ध् ४।१४)

कूर्मपुराणे ऽपि ।

यथाशक्ति चरेत् कर्म निन्दितानि विवर्जयेत् ।
विधूय मोहकलिलं लब्ध्वा योगम् अनुत्तमम् ॥
गृहस्थो मुच्यते बन्धात् नात्र कार्या विचारणा ॥ इति । (कूपु १।२।२८–२९)

ननु – अस्त्व् एवम् । अभ्युदयहेतुत्वं तु न संभवति, प्रमाणाभावात् । प्रत्युत श्रुतिस्मृतिभ्यां तन् निषिध्यते- “न कर्मणा न प्रजया धनेन” (म्नु १०।५) इति श्रुतिः । “ज्ञानाद् एव तु कैवल्यम्” इति स्मृतिः ।

मैवम्, परमात्मप्रकरणे निःश्रेयसहेतुवेदनेच्छासाधनत्वेन यज्ञादीनां विधानात्, “तम् एतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति, यज्ञेन दानेन” इति श्रुतेः । निषेधस् तु साक्षान् निःश्रेयससाधनत्वं गोचरयिष्यति । तस्मात् न मुक्तानाम् अग्न्याधानादिकर्मापेक्षा अस्ति । वेदनोत्पत्तौ सा विद्यते । एतच् च उभयम् “अत एव चाग्नीन्धनाद्यनपेक्षा” (उम्स् ३।४।२५) [५९] “सर्वापेक्षा च यज्ञादिश्रुतेर् अश्ववत्” (उम्स् ३।४।२६) इत्य् आभ्याम् अधिकरणाभ्यां निर्नितम् । तथा च कर्मणां परम्परया मोक्षहेतुत्वं वायवीयसंहितायाम् अभिहितम् ।

कर्मातिशयम् आसाद्य पशोः पाशपरिक्षयः ।
एवं प्रक्षीणपापस्य बहुभिर् जन्मभिः क्रमात् ॥ (६९)
भवेद् विषयवैराग्यं वैराग्याद् भावशोधनम् ।
भावशुद्ध्युपपन्नस्य शिवज्ञानसमन्वयः ॥ (७०)
ज्ञानध्यानाभियुक्तस्य पुंसो योगः प्रवर्तते ।
योगेन तु परा भक्तिः प्रसादस् तदनन्तरम् ॥ (७५)
प्रसादान् मुच्यते जन्तुर् मुक्तः शिवसमो भवेत् । [६०] इति । (७६)
(शिव पुराण ५।१।२।६९–७६)

ननु – प्रत्यवायपरिहाराय पुण्यलोकप्राप्तये ब्रह्मवेदनाय च प्रतिदिनं नित्यकर्मणस् त्रिःप्रयोगः प्राप्तः ।

तन् न, खादिरवत् सकृत्प्रयुक्तस्यैव वचनसंयोगभेदेन फलाभेदोपपत्तेः । “खादिरो यूपो भवति” (त्ब् २।४।२४) इति वचनं पुरुषार्थम् । तद् एतत् वचनद्वयं एकस्यैव खादिरस्य प्रयोजनद्वैविध्ये हेतुः । “एकस्य तूभयत्वे संयोगपृथक्त्वम्” (प्म्स् ४।४।३१) इति जैमिनिसूत्रात् । एवम् अत्रापि पूर्वोदाहृअवचनत्रयबलात् प्रयोजनत्रैविध्ये ऽपि सकृद् एव प्रयोगः । तच् च “विहितत्वाच् चाश्रमकर्मापि” (उम्स् ३।४।३२) इत्य् अस्मिन्न् अधिकरणे निर्णीतम् । न च नित्यस्यापि फलवत्त्वे नित्यकाम्ययोर् भेदाभावः – इति शङ्कनीयम् । करणे फलसाम्ये ऽपि अकरणे प्रत्यवायतदभावाभ्यां तद्भेदात् । न खलु आयुष्काम-वृष्टिकामेष्ट्याद्यकरणे कश्चित् प्रत्यवायः श्रूयते । एष एव नित्यन्यायो नैमित्तिके ऽप्य् अवगन्तव्यः । “स्कन्ने [६१] जुहोति । भिन्ने जुहोति” इत्यादि अनियतवेदवाक्याधिकारिविशेषणोपेतं नैमित्तिकम् ।

नित्यवत् काम्यस्यापि विहितत्वेन शुद्धिहेतुत्वात् मोक्षसाधनत्वम् – इति चेत्,

न, रागप्राधान्यात् । शुद्धिस् तु उपसर्जनत्वेन रागविषयं भोगं सम्पाद्योपक्षीयते । अत एव गीतायां भगवता मुमुक्षोर् अर्जुनस्य फलासक्तिर् निषिद्धा –

योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनंजय ।
सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ॥ (भ्ग् २।४८)
कर्मण्य् एवाधिकारस् ते मा फलेषु कदाचन ।
मा कर्मफलहेतुर् भूः ॥॥॥॥॥॥ ॥ (भ्ग् २।४७) [६२]

इत्यादिना । नित्यकर्मणि तु बुद्धिशुद्धिः प्रधानम् । फलम् उपसर्जनम् । अत एव भुज्यमानेनापि फलेन तद् अनित्यत्वसातिशयत्वदोषदर्शनरूपो विवेको न प्रतिबध्यते । तद् उक्तं वार्तिककारेण-

नित्येषु शुद्धेः प्राधान्यात् भोगो ऽप्य् अप्रतिबन्धनः ।
भोगं भङ्गुरम् ईक्षन्ते बुद्धिशुद्ध्यनुरोधनः ॥ इति ।
(बृआ उप्। भाष्। वार्त्तिक १।१।६०८)

नित्यं च कर्म द्विविधम्, संस्कारकं विविदिषाजनकं च । विहितत्वमात्रबुद्ध्या क्रियमाणं संस्कारकम् । तथा च स्मर्यते- “यस्यैते ऽष्टाचत्वारिंशत् संस्काराः स ब्रह्मणः सायुज्यं सलोकतां गच्छति” इति । ईश्वरार्पणबुद्ध्या क्रियमाणं विविदिषाजनकम् । तच् च भगवता दर्शितम् ।

यत् करोति यद् अश्नाति यज् जुहोति ददासि यत् ।
यत् तपस्यसि कौन्तेय तत् कुरुष्व मदर्पणम् ॥ (भ्ग् ९।२७) [६३]

इति गीतायाम् अपि । तत्र संस्कारेण चित्तस्य वेदनयोग्यतामात्रं सम्पद्यते । विविदिषा तु प्रवृत्तिम् उत्पाद्य अवश्यं वेदनं संपादयति । तस्मात् मुमुक्षोर् ईश्वरार्पणं प्रशस्तम् । तद् एव हितशब्देन धर्मस्याभिमतसाधनत्वाभिधानात् – अभीष्टसिद्धिः प्रयोजनम् – इत्य् उक्तं भवति ।

धर्मशब्देन विषयो निर्दिश्यते । अभ्युदयनिःश्रेयसे साधनत्वेन धारयति – इति धर्मः । स च लक्षणप्रमाणाभ्यां चोदनासूत्रैर् व्य्वस्थापितः ।

ननु – चोदनावगम्यस्य न स्मृतिविषयत्वम् । सर्वत्रानन्यलभ्यस्यैव विषयत्वावगमात् । अथ मन्यसे चोदनागम्यो ऽपि अर्थवादपरिहारेण शाखान्तरगतविशेषोपसंहारेण च अनुष्ठानक्रमसौकर्याय संगृह्यते इति ।

तन् न, कल्पसूत्रेषु तथा संगृहीतत्वात् । अतो न धर्मस्य विषयत्वम्– इत्य् आशङ्क्याह “शौचाचारम्” इति । अयं भावः । द्विविधो धर्मः- श्रौतः स्मार्तश् च । तत्र अग्न्याधानादिपूर्वको [६४] ऽधीतप्रत्यक्षवेदमूलो दर्शपूर्णमासादिः श्रौतः । अनुमितपरोक्षशाखामूलः शौचाचमनादिः स्मार्तः । तत्र आधानादेः कल्पसूत्रेषु संग्रहे ऽपि शौचादेर् असंग्रहात् विषयत्वम् इति ।

ननु – स्मृत्यन्तरेष्व् अपि शौचादिर् उक्तः – इत्य् अत आह- “वर्तमाने कलौ युगे” इति । कलौ युगे वर्तमाने सति याजनाध्यापनादीनां जीवनाय असंपूर्त्तेः मानुषाणां जीवनाय अभ्युदयाय निःश्रेयसाय च हितः सुकरो यो धर्मः ब्राह्मणकर्तृकः कृष्यादिः सो ऽत्र प्राधान्येन प्रतिपाद्यते – इति अनन्यलभ्यत्वात् विषयत्वम् इत्य् अर्थः ।

“यथावत्” इति पदेन कार्त्स्न्यम् अभिधानः संकोचं निवारयति । न त्व् अन्यथाकथनं निवार्यते । स्मर्तॄणाम् अभ्रान्त्यविप्रलम्भाभ्यां तदप्रसक्तेः । अत एव सत्यवतीसुत इति संबोधनम् । यदा योषिद् अपि सती सत्यवती माता सत्यवादिनी [६५] तदा किम् उ वक्तव्यं वेदाचार्यस् तत्पुत्रः सत्यवादी – इति । चकारेण सुग्रहत्वं समुच्चिनोति ।
अत्र – प्रोक्तानाम् अधिकारिप्रयोजनविषयाणां परस्परसंबन्धो विस्पष्टः । तत्र प्रयोजनाधिकारिणोर् अर्थ्यमानार्थित्वम् । अधिकारी हि प्रयोजनम् अर्थयते । प्रयोजनविषययोश् च जन्यजनकभावः । ज्ञाते धर्मे तदनुष्ठानेनाभ्युदयनिःश्रेयससिद्धेः । अधिकारिविषययोश् चोपकार्योपकारकभावः । विषयः प्रयोजनम् उत्पाद्याधिकारिणं प्रत्युपकरोति । विषयग्रन्थयोश् च प्रतिपाद्यप्रतिपादकभावः । तद् एवम् अनुबन्धचतुष्टयस्य सुलभत्वात् समाहितमनस्कैः श्रोतृभिर् अस्मिन् ग्रन्थे प्रवर्तनीयम् इति श्लोकद्वयस्य तात्पर्यार्थः ॥ १–२॥
ननु – पराशरस्मृत्यवतारे व्यासं प्रति प्रश्नो व्यधिकरण इत्य् आशङ्क्य श्लोकद्वयेन परिहरति —
तच् छ्रुत्वा ऋषिवाक्यं तु सशिष्यो ऽग्न्यर्कसन्निभः ।
प्रत्युवाच महातेजाः श्रुतिस्मृतिविशारदः ॥ ३॥
न चाहं सर्वतत्त्वज्ञः कथं धर्मं वदाम्य् अहम् ।
अस्मत्पितैव प्रष्टव्य इति व्यासः सुतो ऽव्रवीत् ॥ ४ ॥

तदित्यादिना । सुमन्तु-वैशम्पायन-जैमिनि-पैलैः चतुर्वेदप्रवर्तकैः पुराणप्रवर्तकसूतसहितैः शिष्यैः सह वर्तते इति [६६] सशिष्यः । यथा अग्निर् ज्वालाभिर् उपेतः यथा च सूर्यो रश्मिभिः एवम् असौ स्वसमानविद्यैः शिष्यैर् उपेतः । अत एव महातेजस्त्वम् । तेजःशब्देनात्र ब्रह्मवर्चसं विवक्षितम् । इतरेण तेजसा प्रयोजनाभावात् । ताम् एव विवक्षां “श्रुतिविशारदः” इत्य् अनेन स्पष्टयति । श्रुतिस्मृत्योः क्रमेणाग्न्यर्कदृष्टान्तौ योजनीयौ । अग्निः संनिकृष्टम् एव दहन्न् अपि अहनि रात्रौ चाविशेषेण दहति । एवम् अधीयमानप्रत्यक्षशुतिषु कतिपया एव धर्मा ज्ञायमाना युक्तावस्थायाम् अयुक्तावस्थायां चाविशेषेण ज्ञायन्ते । अर्को दिवैव भासयन्न् अपि संनिकृष्टं विप्रकृष्टं च अखिलं भासयति । एवं युक्तावस्थायाम् एव स्मर्यमाणा अपि विप्रकीर्णान् एकशाखानिष्ठधर्माः सर्वे ऽपि स्मर्यन्ते । अथ वा तपसा अत्यन्तपरिशुद्धो ऽयं इत्य् अस्मिन्न् अर्थे अग्निदृष्टान्तः, “अग्निः शुचिव्रततमः” (ऋग्वेदः ६।३।४०।१) इति श्रुतेः । बहुविषयाभिव्यक्तिक्षमत्वे ऽर्कदृष्टान्तः ॥ ३ ॥

ननु – एवं सति “न चाहं सर्वतत्त्वज्ञःऽ इति वचनं व्याहतम् ।

न – तस्य पितृप्रशंसारूपार्थवादत्वात् । “अपशवो वा अन्ये गो-अश्वभ्यःऽ (त्स् ५।२।९।४) इति वचनं यथा गवाश्वप्रशंसापरम् । न त्व् अजादीनां पशुत्वं निषेधति, प्रत्यक्षविरोधात्, आग्नीषोमीयादिपशुविधिविरोधाच् च । एवम् इदं व्यासवचनं न व्यासस्य सर्वज्ञत्वं निषेधति । किं तु पितरं [६७] प्रशंसति । यद् वा, गुरुविषये विनयः कर्तव्यः – इत्याद्याचारशिक्षार्थम् इदम् उक्तम् । अथ वा “न चाहम्” इति वदतो व्यासस्यायम् आशयः – संप्रति कलिधर्माः पृच्छ्यन्ते । तत्र न तावद् अहं स्वतः कलिधर्मतत्त्वं जानामि, अस्मत्पितुर् एव तत्र प्रावीण्यात् । अत एव “कलौ पाराशराः स्मृताः” (पर्स्म् १।२४) इति वक्ष्यते । यदि पितृप्रसादात् मम तदभिज्ञानं तर्हि स एव पिता प्रष्टव्यः । न हि मूलवक्तरि लभ्यमाने प्रणालिका युज्यते इति ।

पालनात् पिता । पालकत्वं च अत्र कलिधर्मोपदेशेन इति प्रस्तावानुसारेण द्रष्टव्यम् । अनयैव विवक्षया जनकतातादिशब्दान् उपेक्ष्य पितृशब्दं प्रयुङ्क्ते । एवकारेण अन्ये स्मर्तारो व्यावर्त्यन्ते । यद्य् अपि मन्वादयः कलिधर्माभिज्ञाः तथापि पराशरस्यास्मिन् विषये तपोविशेषबलाद् असाधारणः कश्चिद् अतिशयो द्रष्टव्यः । यथा काण्व-माध्यन्दिन-काठक-कौथुम-तैत्तिरीयादिशाखासु कण्वादीनाम् असाधारणत्वं तद्वद् अत्रावगन्तव्यम् ।
“व्यासः सुतःऽ इत्युक्तेर् अयम् आशयः – कलिधर्मसंप्रदायोपेतस्यापि पराश्रसुतस्य यदा तद्धर्मरहस्याभिधाने संकोचः [६८] तदा किम् उ वक्तव्यम् अन्येषाम् इति । तद् एवं व्यासमुखेन पराशरे गौरवातिशयबुद्धिम् उत्पादयितुं पराशरस्मृत्यवतारे ऽपि व्यासं प्रति प्रश्नो न व्यधिकरणः इत्य् अवगन्तव्यम् ॥ ४ ॥

यथाविधि गुरूपसत्त्या विद्याप्राप्तिः इत्य् अभिप्रेत्य उपसत्तिं दर्शयति –

ततस् त ऋषयः सर्वे धर्मतत्त्वार्थकाङ्क्षिणः ।
ऋषिं व्यासं पुरस्कृत्य गता बदरिकाश्रमम् ॥ ५ ॥

इति । सर्वत्र वस्तुनि सामान्येन ज्ञाते विशेषेणाज्ञाते ज्ञानाकाङ्क्षा भवति । धर्मशब्दो ऽत्र सामान्यम् अभिधत्ते । तत्त्वार्थशब्दो विशेषम् । तत्र सामान्यम् अधीतवेदेन श्रुतव्याकरणेन लक्षण-प्रमाणकुशलेन पुरुषेण ज्ञायते । वेदो हि धर्मसामान्यं निरूपयति- “धर्मो विश्वस्य जगतः प्रतिष्ठा” (म्नु १।२२) इति । शाखान्तराध्यायिनस् तु व्याकरणतलात् तदभिज्ञानम् । अभ्युदयनिःश्रेयसे धारयति – इति व्युत्पत्तेर् दर्शयितत्वात् । औणादिकप्रक्रियायां कुशलश् चेत् लक्षणेन जानातु । अर्थत्वे तु – चोदनागम्यो धर्मः इति लक्षणम् । तत्र अर्थशब्देन श्येनाद्यभिचाराणाम् अनर्थानां निवृत्तिः । [६९] “श्येनेनाभिचरन् यजेत” इति श्रुत्युक्तस्य श्येननामकयागफलस्य शत्रुवधस्य “न हिंस्यात् सर्वभूतानि” इति निषेधविषयत्वेन अनर्थत्वात् तद्धेतोः श्येनस्याप्य् अनर्थत्वम् । श्येनस्य स्वरूपतो निषेधाविषयत्वात् विधेयत्वम् अप्य् अनर्थत्वम् ।

न च – निषेधविषयत्वेन आग्नीषोमीयवधस्यापि अर्थशब्देन व्यावर्त्यत्वाद् अव्याप्तिः – इति शङ्कनीयम्, तत्र विशेषविधिना सामान्यनिषेधस्य अपोहितत्वात् ।

चोदनाशब्देन प्रत्यक्षादेर् व्यावृत्तिः । “घटं कुरु” इति लौकिकविधाव् अतिव्याप्तिः – इति चेत्,

न, चोदनाशब्दस्य वेदविषये प्रसिद्धत्वात् । पङ्कजादाव् इव अवयवार्थस्य प्रवृत्तिनिमित्तमात्रत्वात् । उक्तलक्षणाभिधानेनैव “धर्मे चोदनाप्रमाणम्” इत्य् अर्थाद् अभिहितं भवति । एवं लक्षणादिभिः सामान्येन ज्ञाते ऽपि ऋषीणां तद्विशेषज्ञाने भवत्य् एवाकाङ्क्षा ।

तत्र विशेषप्रश्नकुशलत्वात् व्यासस्य पुरस्कारः । [७०] कलिकल्मषविमोचनहेतुत्वात् अक्षय्यफलहेतुत्वाच् च बदरिकाश्रमनिवासः । तद् उक्तं कूर्मपुराणे ।
बदर्याश्रमम् आसाद्य मुच्यते कलिकल्मषात् ।
तत्र नारायणो देवो नरेणास्ते सनातनः ॥
अक्षय्यं तत्र दत्तं स्याज् जप्यं वापि तथाविधम् ।
महादेवप्रियं तीर्थं पावनं तद्विशेषतः ॥
तारयेच् च पितॄन् सर्वान् दत्वा श्राद्धं विशेषतः ॥
(कूपु १।२।३६।४८–४९)

इति ॥ ५ ॥

नानापुष्पलताकीर्णं फलवृक्षैर् अलंकृतम् ।
नदीप्रस्रवणोपेतं पुण्यतीर्थोपशोभितम् ॥ ६ ॥
मृगपक्षिनिनादाढ्यं देवतायतनावृतम् ।
यक्षगन्धर्वसिद्धैश् च नृत्यगीतैर् अलंकृतम् ॥ ७ ॥ इति ।

[७१]

अत्युत्कटेन तपसा फलम् इहैवाविर् भवति । तथा सति यादृशं फलम् उत्कृष्टम् उपलभ्यते तादृशस्य तपस उत्कर्षो निश्चेतव्यः । इह च तेषु तेषु ऋतुषु संभाव्यमानानां नानाविधानां पुष्पाणां निरन्तरं संकीर्णत्वम् उपलभ्यते । ततो देवार्चनलक्षणं तपः पक्वम् इति गम्यते । एवं फलवृक्षोत्कर्षात् आहारनियतेः परिपाको निश्चीयते । धर्मकाले ऽपि अविच्छिन्नेन नदीप्रवाहेण स्नाननियतिपाकावगमः । पुण्यतीर्थं विष्णुगङ्गादि । पुण्यतीर्थशोभया च आश्रमस्यैतस्य ततो ऽतिशयजनकत्वे हेतुर् उपन्यस्तः ॥ ६ ॥
मृगादीनाम् अन्योन्यवैरत्यागेन निर्भयाणां विस्रम्ब्धो यो निनादः तेन अहिंसानुष्ठानसिद्धिर् दर्शिता । तथा च योगशास्त्रे पतञ्जलिः यमनियमादीनां क्रमेण सिद्धिलिङ्गानि सूत्रयन् [७२] अहिंसासिद्धिं सूत्रयामास- “तत्संनिधौ वैरत्यागःऽ (योग्सू २।३५) इति ।
पूर्वे महर्षयो ऽत्र तपश् चरन्तः एकैकं देवालयं स्वस्वकाले निर्मिमिरे । तैः सर्वैर् आवृतत्वम् अस्याश्रमस्य तापोऽतिशयहेतुतायां सर्वसंप्रतिपत्तेर् लिङ्गम् । अथ वा चन्द्रसूर्यादयो देवाः पूर्वस्मिन् जन्मनि मनुष्याः सन्तो ऽत्रैव नानाविधेष्व् आयतनेषु तपस् तप्त्वा देवत्वं लेभिरे – इति विवक्षया देवानाम् अङ्कितैर् आयतनैर् आवृतत्वम् उक्तम् । यक्षादयः पूर्वजन्मानुष्ठिततपःफलदेवयोनित्वम् अनुभवन्तो ऽप्य् अत्रागत्य एतदीयतपोऽतिशयं दृष्ट्वा हृष्यन्तो नृत्यन्ति गायन्ति च । अनेन देवैर् अपि अर्थनीयत्वम् आश्रमस्य प्रदर्शितम् । युक्तं चैतत्, देवजन्मनो ऽप्य् उत्तमस्य फलस्यात्र संपादयितुं शक्यत्वात् । अथ वा यक्षादयो मुमुक्षवः सन्तो ऽत्रागत्य मोक्षसाधनत्वेन नृत्तगीताभ्यां ईश्वरं भजन्ते । अत एव याज्ञवल्क्येनेदम् उक्तम् ।
[७३] वीणावादनतत्त्वज्ञः श्रुतिजातिविशारदः ।
तालज्ञश् चाप्रयासेन मोक्षमार्गं निगच्छति ॥ (य्ध् ३।११५)

इति ॥ ७ ॥

गुरूपसत्त्वाव् अनुष्ठेयं प्रकारविशेषं दर्शयति –

तस्मिन्न् ऋषिसभामध्ये शक्तिपुत्रं पराशरम् ।
सुखासीनं महातेजा मुनिमुख्यगणावृतम् ॥ ८ ॥
कृताञ्जलिपुटो भूत्वा व्यासस् तु ऋषिभिः सह ।
प्रदक्षिणाभिवादैश् च स्तुतिभिः समपूजयत् ॥ ९ ॥

इति।

“तस्मिन्” इति आश्रमोक्तिः । वक्ष्यमाणधर्माणाम् अशेषमुनिसंमतत्वं दर्शयितुम् “ऋषिसभा” इत्य् उक्तम् । ऋषिष्व् अपि विशेषेण स्मृतिकाराणां गोत्रप्रवर्तकानां च अत्रि-याज्ञवल्क्यादीनां संपत्तिं विवक्षित्वा आह- “मुनिमुख्य” इति । न केवलं तपोवलेन पराशरस्य महिमा किं तु [७४] विशिष्टजन्मनापि इत्य् आह- “शक्तिपुत्रम्” इति । अयं च महिमा पराशरशब्दनिर्वचनपर्यालोचनया विस्पष्टम् अवगम्यते । तच् च निर्वचनं महस्भिर् उदाहृतम् ।

पराकृताः शरा यस्मात् राक्षसानां वधार्थिनाम् ।
अतः पराशरो नाम ऋषिर् उक्तो मनीषिभिह् ॥
परस्य कामदेवस्य शराः संमोहनादयः ।
न विद्यन्ते यतस् तेन ऋषिर् उक्तः पराशरः ॥
परेषु पापचित्तेषु नादत्ते कोपलक्षणम् ।
शरं यस्मात् ततः प्रोक्तः ऋषिर् एव पराशरः ॥
परं मातुर् निजाया यद् उदरं तद् अयं गतः ।
ऋचम् उच्चार्य निर्भिद्य निरगात् स पराशरः ॥ इति ।

मुखशब्देनैकाग्र्यं च विवक्षितम् । चित्तस्याशेषविक्षेपपरिहारेणैकाग्र्यं यथा भवति तथोपविष्टम् इत्य् अर्थः । ऐकाग्र्य-आसीन-महातेजःपदानि पूर्वं व्याख्यातानि ॥ ८ ॥

अञ्जलिपदेन भक्त्यतिशयो द्योत्यते । परया भक्त्या गुरूपदिष्टार्थतत्त्वम् आविर् भवति । तथा च श्वेताश्वतरशाखायां श्रूयते ।

यस्य देवे परा भक्तिर् यथा देवे तथा गुरौ ।
तस्यैते कथिता ह्य् अर्थाः प्रकाशन्ते महातनः ॥ (श्वेउप् ६।२३)

[७५] इति । अन्तरेण गुरुभक्तिम् उपदिष्टो ऽप्य् अर्थो निष्फलो भवति । एतद् अपि क्वचित् श्रूयते ।

अध्यापिता ये गुरून् नाद्रियन्ते विप्रा वाचा मनसा कर्मणा वा ।
यथैव ते न गुरुभिर् भोजनीयाः तथैव तान् न भुनक्ति श्रुतं तत् ॥ इति ।
(वध् २।११)

यथा गुरुम् अनाद्रियमाणाः शिष्याः न गुरुणा पालनीयाः तथा तत्श्रुतम् अपि तान् शिष्यान् स्वफलदानेन न पालयन्ति इत्य् अर्थः । देववद् गुरोः पूजनीयत्वात् तस्मिन् प्रदक्षिणादयो युज्यन्ते ।

तर्हि आवाहनासनस्वागतादयो ऽप्य् उपचाराः प्राप्यन्ते इति चेत्,

प्राप्यन्तां नाम, प्रदक्षिणादीनाम् उपलक्षणत्वात् । अथ वा दूराद् आगत्य गुरुदर्शनं कुर्वताम् उचिताः प्रदक्षिणादय एव इति तावन्तो ऽत्र निर्दिश्यन्ते ॥ ९ ॥

उक्तोपसत्तेर् यथाविधित्वं द्योतयितुं गुरोः परितोषपूर्वकं कृपाविशेषम् आदर्शयति –_

ततः संतुष्टहृदयः पराशरमहामुनिः ।
आह सुस्वागतं ब्रूहीत्य् आसीनो मुनिपुङ्गवः ॥ १० ॥

इति।

[७६]

गुरुसंतोषस्य श्रेयोहेतुत्वम् अन्वयव्यतिरेकाभ्यां पुराणसारे ऽभिहितम् ।

गुराव् अतुष्टे ऽतुष्टाः स्युः सर्वे देवा द्विजोत्तमाः ।
तुष्टे तुष्टा यतस् तस्मात् सर्वदेवमयो गुरुः ॥
श्रेयोऽर्थी यदि गुर्वाज्ञां मनसापि न लङ्घयेत् ।
गुर्वाज्ञापालको यस्मात् ज्ञानसंपत्तिम् अश्नुते ॥ इति ।

आदरपूर्वकेण स्वागतप्रश्नेन कृपाविशेषो दर्शितः । आदरार्था सुशब्दस्य द्विरुक्तिः । अथ वा सुशब्देनैकेन आगमने लौकिकं सौख्यम् उक्तम् । द्वितीयेन यथाविध्य् उपसत्तिलक्षणं शास्त्रीयं सौष्ठवम् उच्यते । ऋषिष्व् आगतेषु पराशरेणाभ्युत्थातव्यम् – इति शङ्कां वारयति- “आसीनः” इति । तत्र हेतुत्वेन पराशरो महामुनि-मुनिपुङ्गवशब्दद्वयेन विशेष्यते । महामुनि-मुनिपुङ्गवशब्दौ क्रमेण वयसा विद्यया च ज्येष्ठत्वम् आहतुः । उभयविधज्यैष्ठ्यात् न अनेनाभ्युत्थातव्यम् ॥ १० ॥

आसीनेन यथा स्वागतं पृष्टम् एवम् आगतेनाप्य् अवस्थितस्य [७७] _कुशलं प्रष्टव्यम् । अतः प्रथमं तत् पृष्ट्वा गुरुणा स्वकीयकुशले ऽभिहिते सति पश्चात् बुभुत्सितार्थं पृच्छति, _

इत्य् आह_ –

कुशलं सम्यग् इत्य् उक्त्वा व्यासः पृच्छत्य् अनन्तरम् ।

इति उक्त्वा, “गुरुमुखात् कुशलं श्रुत्वा च” इत्य् अध्याहृत्य योजनीयम् ॥

बुभुत्सितार्थे प्रश्नप्रकारं दर्शयति –

यदि जानासि भक्तिं मे स्नेहाद् वा भक्तवत्सलः ॥ ११ ॥
धर्मं कथय मे तात अनुग्राह्यो ह्य् अहं तव ।

इति । प्रियः शिष्यः पुत्रो वा रहस्योपदेशम् अर्हति । नेतरः । सो ऽयम् अर्थः छन्दोगैर् मधुविद्यायाम् आम्नायते- “इदं वाव तज्ज्येष्ठाय पुत्राय पिता ब्रह्मप्रब्रूयात् प्रणाय्याय वान्तेवासिने । नान्यस्मै कस्मै चन” (छुप् ३।११।५–६) इति । अतो ऽत्र व्यासस्य पुत्रत्वं शिष्यत्वं चास्ति इत्य् अभिप्रेत्य पक्षद्वयोपन्यासः [७८] । यदि लिङ्गैर् मदीयो मानसो भक्तिविशेषो ऽनुमीयेत तदा तव भक्तवत्सलत्वात् शिष्यबुद्ध्या माम् अनुगृहाण । अननुमाने ऽपि पुत्रस्नेहात् अनुग्राह्यो ऽहम् । सर्वथा ऽप्य् उपदेष्टव्य एव धर्मः ॥ ११ ॥

ननु – सन्ति बहवो धर्माः मन्वादिभिः प्रोक्ताः । तत्र को धर्मो भवता बुभुत्सितः । इत्य् आशङ्क्य बुभुत्सितं परिशेषयितुं बुद्धान् धर्मान् उपन्यस्यति ।

श्रुता मे मानवा धर्मा वासिष्ठाः काश्यपास् तथा ॥ १२ ॥
गर्गेया गौतमीयाश् च तथा चोशनसा स्मृताः ।
अत्रेर् विष्णोश् च संवर्तात् दक्षाद् अङ्गिरसस् तथा ॥ १३ ॥
शातातपाच् च हारीतात् याज्ञवल्क्यात् तथैव च ।
आपस्तम्बकृता धर्माः शङ्खस्य लिखितस्य च ॥ १४ ॥
**कात्यायनकृताश् चैव तथा प्राचेतसान् मुनेः । **इति ।

[७९] मे श्रुताः मया श्रुता इत्य् अर्थः । संबन्धसामान्यवाचिन्याः षष्ठ्याः कर्तृकृतिलक्षणे विशेषे पर्यवसानात् । अत्रेः इत्यादीनां पञ्चम्यन्तानां पञ्चम्यन्तानां श्रुताः – इत्य् अनेनानुषक्तेन संबन्धः । आपस्तम्बेन कृताः प्रोक्ताः इति यावत् । शङ्खस्य लिखितस्य च संबन्धिनो धर्माः । ताभ्यां प्रोक्तत्वं तत्संबन्धित्वम् । प्रचेता एव प्राचेतसः । वायस-राक्षसादाव् इव स्वार्थे तद्धितः । अस्तु वा प्रचेतसः पुत्रः कश्चित् धर्मशास्त्रकारः ॥ १२, १३, १४ ॥

ननु – मानवादयः स्मार्ता धर्माः श्रुताश् चेत् तर्हि मा नाम ते बुभुत्स्यन्तां श्रौतास् त्व् अग्निहोत्रादयो बुभुत्सिष्यन्ते इत्य् आशक्क्याह ।

श्रुता ह्य् एते भवत्प्रोक्ताः श्रुत्यर्था मे न विस्मृताः ॥ १५ ॥
**अस्मिन् मन्वन्तरे धर्माः कृतत्रेतादिके युगे । **

इति । ये प्रत्यक्षश्रुतीनाम् अर्थाः अग्निहोत्रादयो धर्माः एते मया श्रुताः । तद् एतत् तवापि प्रसिद्धम् इति द्योतनार्थो [८९०] हिशब्दः । तत्र हेतुः भवत्प्रोक्ताः – इति । व्यासः पराशराद् अधीतवान् – इति पौराणिकाः । श्रुतानाम् अपि विस्मृतिश् चेत् पुनर् अपि स्मारणम् अपेक्षेत – इत्य् आशङ्क्य न विस्मृताः – इत्य् उक्तम् । प्रायेणाग्निहोत्रादीनां कलौ दुर्लभत्वम् अभिप्रेत्य “कृतत्रेतादिके” इत्य् उक्तम् । आदिशब्देन द्वापरं गृह्यते । “अस्मिन् मन्वन्तरे” इति निर्देशः प्रदर्शनारथः । न तु मन्वन्तराण्य् अतीतान्य् अनागतानि वा व्यवच्छिनत्ति, तद्व्यवच्छेदे प्रयोजनाभावात् । न हि नानाविधेषु मन्वन्तरेषु धर्मं भिद्यमानं क्वचिद् उपलभामहे । अस्मिन् मन्वन्तरे कृतादिषु त्रिषु युगेषु प्रायेण संभावितानुष्ठानाः प्रत्यक्षश्रुत्यर्थाः ये धर्माः ते ऽपि मानवादिस्मार्तधर्मवत् श्रुतत्वान् न बुभुत्सिताः ॥ १५ ॥

इदानीं परिशिष्टं बुभुत्सितं पृच्छति_ ।

सर्वे धर्माः कृते जाताः सर्वे नष्टाः कलौ युगे ॥ १६ ॥
चातुर्वर्ण्यसमाचारं किंचित् साधारणं वद । इति ।

सर्वशब्दो देशकालावस्थादिभेदेन धर्माणां बहुविधत्वम् आचष्टे । एतच् च महाभारते आनुशासनिके पर्वणि उमामहेश्वरसंवादे प्रपञ्चितम् ।

[८१] धर्मा बहुविधा लोके श्रुतिभेदमुखोद्भवाः ।
देशधर्माश् च दृश्यन्ते कुलधर्मास् तथैव च ॥
जातिधर्मा वयोधर्मा गुणधर्माश् च शोभने ।
शरीरकालधर्माश् च आपधर्मास् तथैव च ॥
एतद् धर्मस्य नानात्वं क्रियते लोकवासिभिः । इति ।

ते च सर्वे धर्माः प्राणिभिः कृतयुगे यथावद् अनुष्ठिता भवन्ति । युगसामर्थ्येन धर्मस्य चतुष्पदो ऽपि अपरिक्षयात् । त्रेतादिषु क्रमेण क्षीयमाणा धर्माः कलियुगावसाने सर्वात्मना विनष्टा भवन्ति । तद् एतत् सर्वं पुराणसारे विस्तरेण प्रदर्शितम् ।

[८२] कृते चतुष्पात् सकलो व्याजोपाधिविवर्जितः ।
वृषः प्रतिष्ठितो धर्मो मनुष्येष्व् अभवत् पुरा ॥
धर्मः पादहीनस् तु त्रिभिर् अंशैः प्रतिष्ठितः ।
त्रेतायां द्वापरे ऽर्धेन व्यामिश्रो धर्म इष्यते ॥
त्रिपादहीनस् तिष्ये तु सत्तामात्रेण तिष्ठते ॥ इति ।

तिष्यः कलिः । तथा च बृहस्पतिर् अपि ।

कृते ऽभूत् सकलो धर्मस् त्रेतायां त्रिपदः स्थितः ।
पादः प्रविष्टो ऽधर्मस्य मत्सरद्वेषसंभवः ॥
धर्माधर्मौ समौ भूत्वा द्विपादौ द्वापरे स्थितौ ।
तिष्ये ऽधर्मस् त्रिभिः पादैर् धर्मः पादेन संस्थितः ॥ इति ।

तथा लैङ्गपुराणे कलौ धर्मनाशं प्रस्तुत्य तद्धेतुत्वेन पुरुषदोष उपन्यस्तः ।

[८३] आद्ये कृते तु यो धर्मः स त्रेतायां प्रवर्तते ।
द्वापरे व्याकुलीभूतः प्रणश्यति कलौ युगे ॥ (लिङ्पु १।३९।७०)
तिष्ये मायाम् असूयां च वधं चैव तपस्विनाम् ।
साधयन्ति नरास् तत्र तमसा व्याकुलेन्द्रियाः ॥ इति । (लिङ्पु १।४०।१)

विष्णुपुराणे ऽपि ।

वर्णाश्रमाचारवती प्रवृत्तिर् न कलौ नृणाम् ।
न सामयजुऋग्वर्गविनिष्पादनहेतुकी ॥ इति । (विपु ६।१।१०)

आदित्यपुराणे ऽपि ।

[८४] यस् तु कार्त्तयुगो धर्मो न कर्तव्यः कलौ युगे ।
पापप्रसक्तास् तु यतः कलौ नार्यो नरास् तथा ॥ इति ।

अतः कलौ प्रांइनां प्रयाससाध्ये धर्मे प्रवृत्त्यसंभवात् सुकरो धर्मो ऽत्र बुभुत्सितः । स च द्विविधः । चतुर्णां वर्णानां साधारणो ऽसाधारणश् च । तत्र साधारणो बृहस्पतिना निरूपितः ।

दया क्षमानसूया च शौचानायासमङ्गलम् ।
अकार्पण्यास्पृहत्वे च सर्वसाधारणा इमे ॥ इति ।

तथा विष्णुनापि ।

क्षमा सत्यं दमः शौचं दानम् इन्द्रियसंयमः ।
अहिंसा गुरुशुश्रूषा तीर्हानुसरणं दया ॥
आत्मवत्त्वम् अलोभत्वं देवतानां च पूजनम् ।
अनभ्यसूया च तथा धर्मः सामान्य उच्यते ॥ (विध् २।१६–१७)

[८५] असाधरणो ऽपि बृहस्पतिना स्मर्यते ।

स्वाध्यायो ऽध्यापनं चापि यजनं याजनं तथा ।
दानं प्रतिग्रहश् चापि षट्कर्माण्य् अग्रजन्मनः ॥
इज्याध्ययनदाने च प्रजानां परिपालनम् ।
शस्त्रास्त्रधारणं सेवा कर्माणि क्षत्रियस्य तु ॥
स्वाध्यायो यजनं दानं पशूनां पालनं तथा ।
कुसीदकृषिवाणिज्यं वैश्यकर्माणि सप्त वै ॥
शौचं ब्राह्मणशुश्रूषा सत्यम् अक्रोध एव च ।
शूद्रकर्म तथा मन्त्रो नमस्कारो ऽस्य नोदितः ॥ इति ।

गीतास्व् अपि भगवान् आह । [८६]

ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परंतप ।
कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर् गुणैः ॥
शमो दमस् तपः शौचं क्षान्तिर् आर्जवम् एव च ।
ज्ञानं विज्ञानम् आस्तिक्यं ब्राह्मं कर्म स्वभावजम् ॥
कृषिगोरक्षवाणिज्यं वैश्यकर्म स्वभावजम् ।
शौर्यं तेजो धृतिर् दाक्ष्यं युद्धे चाप्य् अपलायनम् ॥
दानम् ईश्वरभावश् च क्षात्रं कर्म स्वभावजम् ।
परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम् ॥ इति । (भ्ग् १८।४१–४४)

एवं द्वैविध्ये सति साधारणो ऽस्मिन् श्लोके पृच्छ्यते । “किंचित्” इति क्रियाविशेषणम् । तथा सति किमः सङ्कोचवाचित्वात् संक्षेपेणेत्य् अर्थः संपद्यते । युक्तं चैतत् । असाधारणधर्मप्रश्ने विस्तरात् ॥ १६ ॥

अथ असाधारणं धर्मं पृच्छति — (८७)

चतुर्णाम् अपि वर्णानां कर्तव्यं धर्मकोविदैः ॥ १७ ॥
ब्रूहि धर्मस्वरूपज्ञ सूक्ष्मं स्थूलं च विस्तरात् ॥

इति।

धर्मस्वरूपे वादिविप्रतिपत्तेः तदीयविवेकस्य दुःशकत्वात् च तत्र प्रावीण्यं विवक्षित्वा धर्मस्वरूपज्ञ इति संबोध्यते । तार्किकास् तावत् आत्मगुणौ धर्माधर्मौ इत्य् आहुः –

विहितक्रियया साध्यो धर्मः पुंसो गुणो मतः ।
प्रतिषिद्धक्रियासाध्यः पुंगुणो ऽधर्म उच्यते ॥ इति ।

मीमांसकास् तु “चोदनालक्षणो ऽर्थो धर्मः” (प्म्स् १।१।२) इत्य् असूत्रयन् । तत्र भाट्टा मन्यन्ते ।

द्रव्यक्रियागुणादीनां धर्मत्वं स्थापयिष्यते ।
तेषाम् ऐन्द्रियकत्वे ऽपि न ताद्रूप्येण धर्मता ॥
श्रेयःसाधनता ह्य् एषां नित्यं वेदात् प्रतीयते ।
ताद्रूप्येण च धर्मत्वं तस्मान् नेन्द्रियगोचरः ॥ (त्व् १।१।२।१३–१४)

[८८] इति । प्राभाकरास् तु कार्यनियोगापूर्वशब्दैर् उच्यमानं धात्वर्थसाध्यं स्वर्गादिफलसाधनम् आत्मगुणं धर्मम् आहुः । दुर्विवेच्यत्वं च महाभारते धृष्टद्युम्नेनोक्तम् ।

अधर्मो धर्म इति च व्यवसायो न शक्यते ।
कर्तुम् अस्मद्विधैर् ब्रह्मन् अतो न व्यवसाम्य् अहम् ॥ (म्भ् आ। १९६।११।१२) इति ।

ईदृशस्यापि धर्मस्य स्वरूपम् अव्याकुलो जानातीत्य् अस्ति तत्र प्रावीण्यम् । धर्मस्वरूपं च विश्वामित्र आह ।

यमार्थाः क्रियमाणं तु शंसन्त्य् आगमवेदिनः ।
स धर्मो यं विगर्हन्ते तम् अधर्मं प्रचक्षते ॥
ईदृशस्य हि धर्मस्य स्वरूपं व्याकुलो न तु ।
जानातीत्य् अस्ति तत्रापि प्रावीण्यं धर्मशालिनाम् ॥ इति ।

मनुर् अपि । [८९]

विद्वद्भिः सेवितः सद्भिर् नित्यम् अद्वेषरागिभिः ।
हृदयेनाभ्यनुज्ञातो यो धर्मस् तं निबोधत । इति ॥ (म्ध् २।१)

नन्व् एवं धर्मस्वरूपम् अनिरूपितम् एव स्यात् । तथा हि विश्वामित्र-मनुवाक्याभ्यां तावत् सामान्याकारः प्रतीयते । न तु द्रव्यगुणादिरूपो विशेषाकारः । वादिनस् त्व् अत्र विप्रतिपन्नाः – इति भवतैवोक्तम् । एतद् एवाभिप्रेत्य महाभारेअते राजधर्म स्मर्यते ।

न कल्माषो न कपिलो न कृष्णो न च लोहितः ।
अणीयान् क्षुरधारायाः को धर्मं वक्तुम् अर्हति ॥ इति ।

नैष दोषः । उक्तवाक्ययोर् अधर्मव्यावृत्तस्याकारविशेषस्य स्फुटं प्रतीयमानत्वात्, वादिविप्रतिपत्तेश् च समाधातुं शक्यत्वात्, स्वर्गादिसाधनस्य शास्त्रैकसमधिगम्यस्यातिशयस्य धर्मत्वेन सर्वसंप्रतिपत्तेः । स चातिशयो द्विविधः- द्रव्यादिनिष्ठः आत्मनिष्ठश् च । तत्रात्मनिष्ठस्यातिशयस्य साक्षात् [९०] फलसाधनत्वात् फलनिष्पत्तिपर्यन्तं चिरकालम् उपस्थानाच् च तद्विवक्षया आत्मगुणो ऽपूर्वशब्दवाच्यो धर्मः – इति तार्किक-प्राभाकराव् आहतुः । उक्तस्यापूर्वस्य फलोत्पत्तिदशात्वम् अभिप्रेत्य तत्साधनभूतो द्रव्याद्यतिशयो धर्मः – इत्य् आहुर् भाट्टाः । ब्रह्मवादिनाम् अप्य् एतद् अविरुद्धम्, “व्यवहारे भट्टनयः” इत्य् अभ्युपगमात् । एवं धर्मस्वरूपे निरूपिते सति अव्याकुलत्वेन तदभिज्ञत्वं संभवति ।

चतुर्णां वर्णानां मध्ये धर्मकोविदैर् असाधारणधर्माभिज्ञैः कर्तव्यं विस्तरात् ब्रूहि । स च कर्तव्यो धर्मो द्विविधः । स्थूलः सूक्ष्मश् च । मन्दमतिभिर् अपि सुखेन बुध्यमानः शौचाचमनसंध्यावन्दनादिः स्थूलो धर्मः । शास्त्रपारगतैः पण्डितैर् एव बोद्धुं योग्यः इततेषाम् अधर्मत्वभ्रान्तिविषयो द्रौपदीविवाहादिः सूक्ष्मो धर्मः । तथा च महाभारते द्रुपदः एकस्याः [९१] कन्यायाः बहुपतित्वं लोकवेदविरुद्धं मन्वानः अधिचिक्षेप । तत्र लोकविरोधः स्फुट एव । तिर्यक्ष्व् अपि एकस्यां गवि वृषभद्वययुद्धदर्शनात् । वेदे ऽप्य् एवं श्रूयते- “एकस्य बह्व्यो जाया भवन्ति नैकस्यै बहवः सहपतयः” इति (त्स् ६।५।४) । “यद् एकस्मिन् यूपे द्वे रशने परिव्ययति तस्माद् एको द्वे जाये विन्दते । यन् नैकां रशनां द्वयोर् यूपयोः परिव्ययति तस्मान् नैका द्वौ पती विन्दते” इति च । तत्र –
लोकवेदविरुद्धो ऽयं धर्मो धर्मभृतां वर । (म्भ् आ। १९५।२८)

[९२] इति वदतः द्रुपदस्य भ्रान्तिनिवृत्तये युधिष्ठिर आह –

सूक्ष्मो धर्मो महाराज नास्य विद्मो गतिं वयम् । इति । (म्भ् आ। १९५।२९)

धर्मत्वं च बहुपतित्वस्य तत्रैव बहुधा प्रपञ्चितम् । एवं धर्मव्याधोपाख्याने – विद्याभ्यासात् गरीयसी मातापितृशुश्रूषा । विनाप्य् अभ्यासं तच्छुश्रूषयैव तस्य ज्ञानोत्पत्तेः – इति प्रतिपाद्य सूक्षमत्वं धर्मस्य निगमतिअम् –

बहुधा दृश्यते धर्मः सूक्ष्म एव द्विजोत्तम । इति (म्भ् व। २०६।४२)

इत्थं स्थूलसूक्ष्मयोः सद्भावात् युक्तस् तदुभयविषयः प्रश्नः ॥ १७ ॥

उक्तप्रश्नस्य वक्ष्यमाणोत्तरस्य च असाङ्कर्यायोत्तरम् अवतारयति –_

व्यासवाक्यावसाने तु मुनिमुख्यः पराशरः ॥ १८ ॥
धर्मस्य निर्णयं प्राह सूक्ष्मं स्थूलं च विस्तरात् ॥

इति।

मुनिमुख्य इति विशेषणेन सूक्ष्मनिर्णयकौशलं दर्शितम् । ननु – कस्यायं श्लोकः । न तावत् व्यासस्य, [९३] प्रश्नरूपत्वाभावात् । नापि पराशरस्य, उत्तररूपतायाः अभावात् । ननु – अत्यल्पम् इदम् उच्यते । आद्यश्लोके ऽपि च समानम् इदं चोद्यम् । एवं तर्हि ईदृशेषु सर्वेषु परिहारो ऽन्वेष्टव्यः ।

उच्यते । पराशर एव भाविशिष्यबुद्धिसमाधानाय स्वकीयवृत्तान्तज्ञापकान् ईदृशश्लोकान् निर्ममे – इति द्रष्टव्यम् । भारतादौ व्यासवृत्तान्तश्लोकानां व्यासेनैव निर्मितत्वे सर्वसंप्रतिपत्तेः ॥ १८ ॥

वक्ष्यमाणधर्मरहस्यग्रहणाय अप्रमत्तत्वं विधत्ते –

शृणु पुत्र प्रवक्ष्यामि शृण्वन्तु मुनयस् तथा ॥ १९॥

इति।

तत्र मुनिसंबोधनेनैव पुत्रस्य संबोधने सिद्धे ऽपि संप्रदायप्रवर्त्तकत्वेन विशेषतस् तत्संबोधनम् ॥ १९ ॥

_धर्मे श्रद्धातिशयाय धर्मस्य प्रवाहरूपेण अनादितां वक्तुं स्मृतिशास्त्रस्य स्मर्तॄणां च सृष्टिसंहारौ संक्ष्प्याह – _

कल्पे कल्पे क्षयोत्पत्त्या ब्रह्मविष्णुमहेर्श्वराः ।
श्रुतिस्मृतिसदाचारनिर्णेतारश् च सर्वदा ॥ २० ॥

इति।

कल्प्यते जगद् अस्मिन् काले इति सृष्ट्यादिम् आरभ्य प्रलयोपक्रमपर्यन्तो जगदविच्छिन्नः कालः कल्पः । स च [९४] द्विविधः । महाकल्पो ऽवान्तरकल्पश् च । मूलप्रकृतेर् यः सर्गः तम् आरभ्य चतुर्मुखायुःपरिमितो महाकल्पः । चतुर्मुखस्य दिनमात्रम् अवान्तरकल्पः । तद् उक्तं कूर्मपुराणे ।

ब्राह्मम् एकम् अहः कल्पस् तावती रात्रिर् उच्यते ।
चतुर्युगसहस्रं तत् कल्पम् आहुर् मनीषिणः ॥ इति ।

सो ऽयम् अवान्तरः कल्पः । महाकल्पस् तु ब्राह्मेन मानेन शतसंवत्सरपरिमितः इति पुराणादिषु प्रसिद्धम् । “अल्पे अल्पे” – इति वीप्सया द्विविधानाम् अपि कल्पानाम् असंख्यत्वं विवक्षितम् । तथा च लिङ्गपुराणे ।

एवं कल्पास् त्व् असंख्याता ब्रह्मणो ऽव्यक्तजन्मनः ।
कोटिकोटिसहस्राणि कल्पानां मुनिसत्तमाः ॥ इति । (लिपु १।४।४९)

तत्र द्वयोर् द्वियोः कल्पयोर् मध्ये क्षयो भवति । स च क्षयश् चतुर्विधः । नित्यो नैमित्तिकः प्राकृतिक आत्यन्तिकश् चेति । तद् उक्तं कूर्मपुराणे ।

नित्यो नैमित्तिकश् चैव प्राकृतात्यन्तिकौ तथा ।
चतुर्धायं पुराणेषु प्रोच्यते प्रैसंचरः ॥
[९५] यो ऽयं संदृश्यते नित्यं लोके भूतक्षयस् त्व् इह ।
नित्यः संकीर्त्यते नाम्ना मुनिभिः प्रतिसंचरः ॥
ब्राह्मो नैमित्तिको नाम कल्पान्ते यो भविष्यति ।
महदादिविशेषान्तं यदा संयाति संक्षयम् ॥
प्राकृतः प्रतिसर्गो ऽयं प्रोच्यते कालचिन्तकैः ।
ज्ञानाद् आत्यन्तिकः प्रोक्तो योगिनः परमात्मनि ॥ इति । (कूपु १।२।४३।५–९)

तत्र प्राकृतः प्रलयः स्कन्दपुराणे सूतसंहितायाम् एवं निरूपितः ।

त्रिशतैः षष्टिभिः कल्पैर् ब्रह्मणो वर्षम् ईरितम् ।
वर्षाणां यत् शतं तस्य तत् परार्धम् इहोच्यते ॥
ब्रह्मणो ऽन्ते मुनिश्रेष्ठाः मायायां लीयते जगत् ।
तथा विष्णुश् च रुद्रश् च प्रकृतौ विलयं गतौ ॥
ब्रह्मणश् च तथा विष्णोस् तथा रुद्रस्य सुव्रताः ।
मूर्त्तयो विविधास् तेषु कारणेषु लयं ययुः ॥
माया च प्रलये काले परस्मिन् परमेश्वरे ।
सत्यबोधसुखानन्तब्रह्मरुद्रादिसंज्ञिते ॥ (सू सं १।८।१४–१८)

[९६] इति । तथा च कौर्मे ब्रह्मविष्ण्वादिलयानन्तरं पञ्चभूतादिलयः पठ्यते ।

संस्थितेष्व् अथ देवेषु ब्रह्मविष्णुपिनाकिषु ।
गुणैर् अशेषैः पृथिवी विलयं याति वारिषु ॥
तद्वारितत्त्वं सगुणं ग्रसते हव्यवाहनः ।
तेजस् तु गुणसंयुक्तं वायौ संयाति संक्षयम् ॥
आकाशे सगुणो वायुः प्रलयं याति विश्वभृत् ।
भूतादौ च तथाकाशो लीयते गुणसंयुतः ॥
इन्द्रियाणि तु सर्वाणि तैजसे यान्ति संक्षयम् ।
वैकारिके देवगणाः प्रलयं यान्ति सत्तमाः ॥
वैकारिकस् तैजसश् च भूतादिश् चेति सत्तमाः ।
त्रिविधो ऽयम् अहंकारो महति प्रलयं व्रजेत् ॥
महान्तम् एभिः सहितं प्रकृतिर् ग्रसते द्विजाः ॥ इइति । (कूपु १।२।४४।१४–१९)

एवं विष्णुपुराणादिषु प्राकृतप्रलयो द्रष्टव्यः । एवम् एव प्रलयम् अभिप्रेत्य भगवान् बादरायणः सूत्रयामास- [९७] “विपर्ययेण तु क्रमो ऽत उपपद्यते च” इति (उम्स् २।३।१४) । अतो ऽस्मात् सृष्टिक्रमात् विपर्ययेण प्रलयक्रमो ऽभ्युपगन्तव्यः । सृष्टिक्रमस्य तत्रत्येषु पूर्वसूत्रेषु विचारितत्वात् अतःशब्देन परामर्शः । उपपद्यते ह्य् अयं विपरीतक्रमः । उपादानकारणभूतायां मृद्व्यवस्थितायां कार्यस्य घटस्य विलीयमानत्वात् । यदि सृष्टिक्रम एव प्रलये ऽप्य् आद्रियेत तर्ह्य् अवस्थिते घटे मृद्विनाशः प्राप्नुयात् । न त्व् एवं क्वचित् दृष्टम् । तस्माद् उपपन्नो विपरीतक्रमः । तथा सति – सृष्टौ परमात्माद्येतद्देहान्तस्य क्रमस्य वक्ष्यमाणत्वात् प्रलये तद्विपर्ययेण अस्मद्देहादिपरमात्मान्तः क्रमो युक्तः । प्राकृतप्रलये प्रकृत्यन्तः क्रमो वक्तव्यः – इति चेत्,

बाढम् । उच्यत एवासौ, परमात्मनः प्रकृतित्वात् । तथा च बह्वृचोपनिषदि परमात्मनो जगत्प्रकृतित्वं श्रूयते – “आत्मा वा इदम् एक एवाग्र आसीन् नान्यत् किंचन मिषत् । स ईक्षत लोकान्नुत्सृजा (?) इति । स इमान् लोकान् असृजत” (ऐतुप् १।१) इति । [९८]

ननु – श्वेताश्वतरोपनिषदि मायायाः प्रकृतित्वं परमात्मनस् तन्नियन्तृत्वं श्रूयते-

मायां तु प्रकृतिं विद्यान् मायिनं तु महेश्वरम् । इति । (श्वेउप् ४।१०)

नायं दोषः, मायायाः परमातमशक्तित्वेन शक्तिमतो ऽप्य् आत्मनः प्रकृतित्वावश्यंभावात्, दहनशक्तियुक्ते ऽग्नौ दाहकत्वव्यवहारदर्शनात् । आत्मशक्तित्वं च मायायास् तस्याम् एवोपनिषदि श्रुतम् ।

ते ध्यानयोगानुगता अपश्यन्
देवात्मशक्तिं स्वगुणैर् निगूढाम् । इति । (श्वेउप् १।३)

बादरायणश् च प्रथमाध्यायोपान्त्याधिकरणे मायाविशिष्टस्य ब्रह्मणः प्रकृतित्वं निमित्तत्वं च – इत्य् उभयविधकारणत्वम् उपपादयामास । कुलालवत् चेतनत्वात् निमित्तत्वम् । घटे मृद इव स्वकार्ये तस्यानुगमात् प्रकृतित्वम् । अनुगम्यते हि जगति मायाविशिष्टं ब्रह्म । तत्र सच्चिदानन्दत्वं ब्रह्मणो लक्षणम् । विकारित्वं तु मायायाः । तद् उभयम् अपि हि जगत्य् अवेक्षामहे । “घटो ऽस्ति” इति सद्रूपत्वम् । “घटो भात्” इति [९९] चिद्रूपत्वम् । “घटः प्रियः” इत्य् आनन्दरूपत्वम् । “घट उत्पद्यते विनश्यति च” इति विकारित्वम् । अयम् एवार्थः उत्तरतापनीये श्रूयते- “सच्चिदानन्दरूपम् इदं सर्वं सध् धीदं सर्वं सत् सद् इति । चिद् धीदं सर्वं काशते च” इत्यादि (नृ उत् ता ७) । तद् एवम् औपनिषदे मते ब्रह्मणो मूलप्रकृतित्वात् स्मृतिपुराणयोश् च श्रुत्यनुसार्त्वात् ब्रह्मावशेषो जगद्विलयो ऽत्र विवक्षित इति अवगन्तव्यम् । वैशेषिकादिमतसिद्धस् तु लयो ऽस्माभिर् नात्र प्रपञ्च्यते । तस्य पुरुषबुद्धिरूपतर्कमूलत्वेन बुद्धिमद्भिः स्वयम् एवोहितुं शक्यत्वात् ।

संप्रति श्रुत्यनुसारेणोत्पत्तिर् अभिधीयते । सन्ति हि सृष्टिप्रतिपादिकाः बह्व्यः श्रुतयः । तत्र “आत्मा वा इदम् एक एवाग्र आसीत्” (ऐतुप् १।१) इत्यादि बह्वृचोपनिषद्वाक्यं पूर्वम् उदाहृतम् । “सत्यं ज्ञानम् अनन्तं ब्रह्म” (तैतुप् २।१।३) इत्य् उपक्रम्य “तस्माद् वा एतस्माद् आत्मन आकाशः संभूतः” [१००] (तैतुप् २।१।७) इत्यादिकं तैत्तिरीयवाक्यम् । “सद् एव सोम्येदम् अग्र आसीत्” (छुप् ६।२।१) इत्य् उपक्रम्य “तद् ऐक्षत बहु स्यां प्रजायेयेति तत् तेजो ऽसृजत” (छुप् ६।२।३) इति छन्दोगवाक्यम् ।
यथा सुदीप्तात् पावकाद् विस्फुलिङ्गाः सहस्रशः प्रभवन्ते सरूपाः ।
तथाक्षराद् विविधाः सोम्य भावाः प्रजायन्ते तत्र चैवापि यन्ति ॥
(मुनुप् २।१।१)

इत्य् अथर्ववाक्यम् । “तद् धेदं तर्ह्य् अव्याकृतम् आसीत् । तन् नामरूपाभ्याम् एव व्याक्रियत” (बृआउप् १।४।७) इति वाजसनेयवाक्यम् ।

ननु – नैतेषु वाक्येषु सृष्टिर् व्यवस्थापयितुं शक्यते, विप्रतिपत्तेर् बहुलत्वात् । आत्मब्रह्मसदक्षराव्याकृतशब्दैर् वाच्यानि वस्तूनि कारणतया श्रूयन्ते । न च एकस्य जगतो विलक्षणानि बहून्य् उपादानानि युक्तानि ।

नैष दोषः । आत्मादिशब्दैर् एकस्यैव [१०१] वस्तुनो ऽभिधीयमानत्वात् । आत्मब्रह्मशब्दयोर् तावद् एकार्थत्वं स्पष्टम्,। ब्रह्मवाक्यशेषे “तस्माद् वा एतस्माद् आत्मन आकाशः संभूतः” इत्य् उक्तत्वात् । सदात्मशब्दयोश् चैकार्थत्वं युक्तम्, आत्मशब्दस्य स्वपरवाचिकत्वात्, सत्तायाश् चौपनिषदैः सर्वस्वरूपत्वाभ्युपगमात् । अनुभूयते च सत्तायाः सर्वस्वरूपत्वम्, नरविषाणादीनाम् अपि ज्ञानजनकत्वस्वीकारेण सत्स्वरूपत्वात् । अक्षरशब्दश् च “अश्रुतः” इति वा “न क्षरति” – इति वा परमात्मानम् आचष्टे । अव्याकृतशब्दो ऽपि तस्मिन् योजयितुं शक्यते । वि-स्पष्टम् आ-समन्तात् कृतम् – इति व्युत्पत्त्या जगतः प्रतीतियोग्यस्थूलत्वदशा व्याकृतम् । “न व्याकृतम्” – इति अव्याकृतशब्दः सूक्ष्मत्वदशाम् आह । एकस्यैव वस्तुनः स्थूलसूक्ष्मदशे जगद्ब्रह्मशब्दाभ्याम् उच्येते । विवर्त्त्वादिभिः अखण्डैकरसस्य ब्रह्मणो जगद्रूपेण प्रतिभासाभ्युपगमात् । तस्मात् अव्याकृतब्रह्मादीनां पञ्चानां शब्दानां एक एवार्थः । [१०२]

ननु – क्वचित् असतो जगत्कारणत्वं श्रूयते- “असद् वा इदम् अग्र आसीत् ततो वै सद् अजायत” (त्स् २।७।१।२) इति ।

मैवम्, तत्र सदसत्शब्दाभ्यां व्याकृताव्याकृतयोर् अभिधानात् । श्रुत्यन्तरे “कथम् असतः सज् जायेत” (छुप् ६।२।२) इति शून्यस्य कारणताप्रतिषेधात् ।

ननु – प्रतीयमानजगदाकाररहितं शून्याद् अपि विलक्षणं चेत् ब्रह्म तर्हि तत् कीदृशं बुद्धावारोपितव्यम् इति चेत्,

त्वयेदानीं प्रष्टुं यादृशम् अनूदितं तादृशम् एव तद् इति बुद्धिं समाधत्स्व । दृष्टान्तं चेत् पृच्छसि न वयं वक्तुं शक्रुमः, तत्समस्य वस्त्वन्तरस्याभावात् । तथा च श्रुतिः-

न तस्य कार्यं करणं च विद्यते
न तत्समश् चाभ्यधिकश् च दृश्यते । इति । (श्वेउप् ६।८)

यदि शिष्यव्युत्पादनाय दृष्टान्ताभासो ऽपेक्षितः तर्हि अद्वैताकारे सुषुप्तिर् निदर्शनम् । पुरुषार्थस्वरूपत्वे च विषयानन्दो निदर्शनीयः । “आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात्” (तैतुप् ३।५।१), “विज्ञानम् आनन्दं ब्रह्म” (बृआउप् ३।९।२८) [१०३] इत्यादिश्रुतेः । अशेषशङ्कानिवृत्त्यपेक्षा चेत् ब्रह्ममीमांसां पठ इत्य् अलम् अतिविस्तरेण ।

यावन्तं कालम् अभिव्यक्तजगदाकारोपेतं ब्रह्म पूर्वम् आसीत् तावन्तम् एव कालम् अनभिव्यक्तिदशायाम् अवस्थाय पश्चाद् अभिव्यक्तौ प्रयतते ।

ननु – महाप्रलये कालो वा तदियत्ता वा कथं घटते ।

उच्यते । कं प्रेत्य् एतच् चोद्यम् । न तावत् ब्रह्मवादिनं प्रति । तन्मते वियदाद्यनन्तभेदभिन्नजगत्प्रतीतिं कल्पयन्त्या मायायाः कश्चिन् महाप्रलयः एतावत्कालपरिमित आसीत् – इत्य् एवंविधप्रतीतिमात्रकल्पने को भारः । परमाणुवादे ऽप्य् अस्त्य् एव नित्यः कालः । प्रधानवादे पञ्चविंशतितत्त्वेभ्यो बहिर्भूतस्य कालतत्त्वस्याभावात् प्रधानम् एव कालशब्देन व्यवह्रियताम् । अतः प्रलयकालावसाने परमेश्वरः सृष्टिं कामयते । तथा च श्रुतयः — “कामस् तद् अग्रे समवर्तताधि” (नृपू १।१), “सो ऽकामयत । बहु स्यां प्रजायेय” (तैतुप् २।६।१) इति, “तद् ऐक्षत बहु स्यां प्रजायेय इति” (छुप् ६।२।३), “स ईक्षां चक्रे” (प्रशुप् ६।३) इत्याद्याः ।

ननु – कामो नाम मनोवृत्तिविशेषः- “कामः संकल्पो विचिकित्सा श्रद्धाश्रद्धा धृतिर् अधृतिः ह्रीर् धीर् भीर् इत्य् एतत् सर्वं मन एव” (श्वेउप् १।५।३) इति श्रुतेः । मनश् च भौतिकम्- “अन्नमयं हि सौम्य मनःऽ (छुप् ६।५।४) इति श्रुतेः । तथा सति भूतोत्पत्तेः पूर्वम् अविद्यमाने [१०४] मनसि कुतः कामः ।

उच्यते । न तावत् सर्गसमये चोद्यम् इदम् उदेति, तन्मनसो भौतिकत्वाभावात् । नित्यायाः ईश्वरेच्छायाः मनो ऽनपेक्षत्वाच् च । सिसृक्षात्वं तु सर्गोपहितत्वाकारेण नित्येच्छायाम् उपपद्यते । औपनिषदे मते तु जीवेच्छायाः भौतिकमनःकर्यत्वे ऽपि ईश्वरेच्छायाः मायापरिणामरूपत्वात् न मनसो ऽपेक्षा ऽस्ति । अन्तरेणापि देहेन्द्रियाणि अशेषव्यवहारशक्तिर् अचिन्त्या परमेश्वरस्य श्रुतिष्व् अवगम्यते-

न तस्य कार्यं करणं च विद्यते
न तत्समश् चाभ्यधिकश् च दृश्यते ।
परास्य शक्तिर् विविधैव श्रूयते
स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च ॥ (श्वेउप् ६।८)

इति,

अपाणिपादो जवनो ग्रहीता
पश्यत्य् अचक्षुः स शृणोत्य् अकर्णः । (श्वेउप् ३।१९)

[१०५] इति च । एवं च सति – असङ्गस्य कथम् उत्पादकत्वम् । उत्पत्स्यमानानि वा वियदादीनि योग्यसामग्रीम् अन्तरेण कथम् उत्पद्येरन् – इत्यादीनि चोद्यान्य अनवकाशानि । अचिन्त्यशक्त्यैव अशेषचोद्यानां दत्तोत्तरत्वात् । तस्मात् यथाश्रुति निःशङ्कैः सृष्टिर् अभ्युपेतव्या । श्रुतिश् चैवम् आह- “तस्माद् वा एतस्माद् आत्मन आकाशः संभूतः । आकाशाद् वायुः । वायोर् अग्निः । अग्नेर् आपः । अद्भ्यः पृथिवी । पृथिव्या ओषधयः । ओषधीभ्यो ऽन्नम् । अन्नात् पुरुषः” (तैतुप् २।१।७–`४) इति । तत्र पुरुषशब्देन शिरःपाण्याद्याकृतियुक्तो। देहो ऽभिधीयते । स च देहो ब्रह्मादिः स्तम्बान्तो बहुप्रकारः । तत्र ब्रह्मदेहस्य निरतिशयपुण्यपुञ्जफलरूपत्वात् इतरसकलदेहकारणत्वेन अनादित्वम् । तथा च,

हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे
भूतस्य जातः पतिर् एक आसीत् । (ऋग्वेदः ८।७।३।१)

इति श्रुतिः ।

ब्रह्मा देवानां प्रथमः संबभूव ।
विश्वस्य कर्ता भुवनस्य गोप्ता ॥ (मुउप् १।१)

[१०६] इति च ।

स वै शरीरो प्रथमः स वै पुरुष उच्यते ।
आदिकर्ता स भूतानां ब्रह्मा ऽग्रे समवर्तत ॥ (कूर्पु १।५।३८)

इति स्मृतिः ।

एतेन विष्णु-महेश्वरदेहयोर् अप्य् आदित्वं व्याख्यातम् । एकेनैव चेतनेन गुणत्रयव्यवस्थायै देहत्रयस्य स्वीकृतत्वात् । तथा च मैत्रशाखायां श्रूयते- “तस्य प्रोक्ता अप्यास्तनवो ब्रह्मा रुद्रो विष्णुर् इति । अथ यो ह खलु वा वास्य राजसो ऽशो ऽसौ स यो ऽयं ब्रह्मा । अथ ह खलु वा वास्य तामसो ऽशो ऽसौ स यो ऽयं रुद्रः । अथ यो ह खलु वा वास्य सात्त्विको ऽंशो ऽसौ स यो ऽयं विष्णुः । स वा एष एकस् त्रिधा भूतः ।” (मैतुप् ५।२) [१०७] इति । तथोत्तरतापनीये मायां प्रकृत्य श्रूयते- “सैषा चित्रा सुदृढा बह्वङ्कुरा स्वयं गुणभिन्नांकुरेष्व् अपि गुणभिन्ना सर्वत्र ब्रह्मविष्णुशिवरूपिणी चैतन्यदीप्ता । तस्माद् आत्मन एव त्रैविध्यं सर्वत्र” (नृउत् ९) इति । सकन्दपुराणे ऽपि ।
एक एव शिवः साक्षात् सृष्टिस्थित्यन्तसिद्धये ।
ब्रह्मविष्णुशिवाख्याभिः कलनाभिर् विजृम्भितः ॥ इति ।

तद् एवं ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः तस्मिन् महाकल्पावसाने क्षीयन्ते । पुनस् तत् तन् महाकल्पादाव् उत्पद्यन्ते इति सिद्धम् ।

अक्षरार्थस् तु – क्षयसहिता उत्पत्तिः क्षयोत्पत्तिः तयोपलक्षिता भवन्ति – इति । एवं तत्तदवान्तरकल्पानाम् अवसाने प्रारम्भे च श्रुत्यादीनां निर्णेतारः क्षयोत्पत्तिभ्याम् उपलक्ष्यन्ते । तत्र श्रुतिनिर्णेतारः – वेदविभागकारी व्यासः, तत्तद्वेदशाखासंप्रदायप्रवर्तकाः कठ-कौथुमादयः, कल्पसूत्रकाराः बौधायन-आश्वलायन-आपस्तम्बादयः, मीमांसासूत्रकृतो जैमिन्यादयश् च स्मृतिनिर्णेतारो मन्वादयः प्रसिद्धाः । तत्र पैठीनसिः ।
तेषां मन्वङ्गिरोव्यासगौतमात्र्युशनोयमाः ।
वसिष्ठदक्षसंवर्तशातातपपराशराः ॥
विष्ण्वापस्तम्बहारीताः शङ्खः कात्यायनो भृगुः ।
प्रेचेता नारदो योगी बौधायनपितामहौ ॥
सुमन्तुः कश्यपो बभ्रुः पैठीनो व्यास एव च ।
सत्यव्रतो भरद्वाजो गार्ग्यः कार्ष्णाजिनिस् तथा ॥
जाबालिर् जमदग्निश् च लौगाक्षिर् ब्रह्मसंभवः ।
इति धर्मप्रणेतारः षट्त्रिंशद् ऋषयस् तथा ॥
ननु – किम् अयं परिसंख्या ।
मैवम् । तथा सति वत्समरिचिदेवलपारस्करपुलस्त्यपुलहक्रतुऋष्यशृङ्गलिखित-छागलेयारेयादीनां धर्मशास्त्रप्रणेतृत्वं न स्यात् । आश्वमेधिके पर्वण्य् अपि तत्तन्मुनिप्रोक्तधर्मानुक्रमणात् दर्मशास्त्रकर्तारो ऽवगम्यन्ते । “श्रुता मे मानवा धर्माः” इत्य् उपक्रम्य एवं पठ्यते ।
[१०९] औमामहेश्वराश् चैव नन्दिधर्माश् च पावनाः ।
ब्रह्मणा कथिताश् चैव कौमाराश् च श्रुता मया ॥ (१७)
धूम्रायनकृता धर्माः काण्वा वैश्वानरा अपि ।
भार्गवा याज्ञवल्क्याश् च मार्कण्डेयाश् च कौशिकाः ॥ (१८)
भरद्वाजकृता ये च बृहस्पतिकृताश् च ये ।
कुणेश् च कुणिवाहोश् व विश्वामित्रकृताश् च ये ॥ (१९)
सुमन्तुजैमिनिकृताः शाकुनेयाश् तथैव च ।
पुलस्त्यपुलहोद्गीताः पावकीयास् तथैव च ॥ (२०)
अगस्त्यगीताः सौधन्याः शाण्डिल्याः सौलभायनाः ।
वालखिल्यकृता ये च ये च सप्तर्षिभिः कृताः ॥ (२१)
[११०] वैयाघ्रा व्यासगीताश् च विभाण्डककृताश् च ये ।
तथा विदुरवाक्यानि भृगोर् अङ्गिरसस् तथा ।
वैशम्पायनगीताश् च ये चान्ये एवमादयः ॥ इति । (२६)

“सदाचारःऽ होलिकोद्वृषभयज्ञाह्निनैवुकादिः । [१११] तस्य निर्णेतारस् तत्तत्कुलवृद्धाः । चकारः उक्तानुक्तसमुच्चयार्थः । उक्ताः मन्वादयः ब्रह्मादयश् च स्मृतिशास्त्रकर्तारः । अनुक्तस् तु धर्मः । तस्यापि पूर्वकल्पान्ते क्षीणस्योत्तरकल्पादौ सृष्टिर् भवति । तथा च वाजसनेयिब्राह्मणे सृष्टिप्रकरणे प्रजापतिमन्वोर् मनुष्यादिपिपीलिकान्तप्राणिनां चतुर्वर्णाभिमानिदेवतानां च सृष्टिम् आम्नाय अत्युग्रम् अपि क्षत्रियादिकं नियन्तुं समर्थस्य धर्मस्य सृष्टिर् आम्नायते – “स नैव व्यभवत् । तत् श्रेयोरूपम् अत्यसृजत धर्मम् । तद् एतत् क्षत्रस्य क्षत्रं यद् धर्मः । तस्मात् धर्मात् परं नास्ति” (बृआउप् १।४।१४) इति । अस्यायम् अर्थः । स प्रजापतिमन्वादिरूपधारी जगत्स्रष्टा परमेश्वरः प्रजाः सृष्ट्वापि तन्नियामकाभावात् कृतकृत्यतारूपं विभवं नैव प्राप्तवान् । ततो विचार्य नियामकत्वेन श्रेष्ठं धर्मम् अतिशयेनासृजत् इति । अहो महद् इदं धर्मस्य सामर्थ्यम् । यत् क्षत्रियादिर् उग्रो मारणे समर्थो ऽपि धर्माद् भीतः करप्रदानाद्यनुपयोगिनं याचकं विप्रादिकं न मारयति । प्रत्युत तस्मौ धनं ददाति । भटाश् चातिशूराः धनुःखड्गादिधारिणो [११२] लक्षशः एकेन निरायुधेन उग्रेण स्वामिना अधिक्षिप्यमाणास् ताड्यमानाः सन्तो ऽपि स्वामिद्रोहाद् बिभ्यति । ततो धर्माद् अप्य् उत्कृष्टं न किंचिन् नियामकम् अस्तीति ।

प्रलयकाले धर्मस्यापि संहारे भाविसृष्टेर् धर्मकार्याया असंभवः – इति चेत्,

न, पूर्वकल्पानुष्ठानस्ंचितस्य फलबीजस्यापूर्वस्य संहारानङ्गीकारात् । द्रव्यगुणक्रियारूप एव हि धर्मः संह्रियते पुनर् उत्पद्यते च । “सर्वदा” इत्य् अनेन सृष्टिसंहारप्रवाहस्यानादिताम् अनन्ततां च दर्शयति ॥ २० ॥

यद् अर्थं सृष्टिसंहारौ संक्षिप्योक्तौ तत् प्रवाहनित्यत्वम् इदानीम् आह ।

न कश्चिद् वेदकर्ता च वेदं स्मृत्वा चतुर्मुखः ।
तथैव धर्मान् स्मरति मनुः कल्पान्तरे ऽन्तरे ॥ २१ ॥

इति।

स्मृतिनिर्णेतॄणां मन्वादीनां स्मृतिकर्तृत्वदर्शनात् तथैव श्रुतिनिर्णेतॄणाम् अपि वेदकर्तृत्वम् आश्ङ्क्य निराचष्टे । न तावत् व्यासो वेदकर्ता, तस्य विभागमात्रकारित्वात् । नापि चतुर्मुखः, ईश्वरेण चतुर्मुखाय वेदप्रदानात् । [११३] नापि जगदीश्वरः, तस्य सिद्धवेदाभिव्यञ्जकत्वात् । तद् उक्तं मत्स्यपुराणे ।

अस्य वेदस्य सर्वज्ञः कल्पादौ परमेश्वरः ।
व्यञ्जकः केवलं विप्राः नैव कर्ता न संशयः ॥
ब्रह्माणं मुनयः पूर्वं सृष्ट्वा तस्मै महेश्वरः ।
दत्तवान् अखिलान् वेदान् विप्रा आत्मनि संस्थितान् ॥
ब्रह्मणा चोदितो विष्णुर् व्यासरूपी द्विजोत्तमाः ।
हिताय सर्वभूतानां वेदभेदान् करोति सः ॥ इति ।

इतरेषां तु तत्कर्तृत्वं दूरापेतम् । उपपत्तयस् तु वेदापौरुषेयत्वाधिकरणे (प्म्स् १।१।२७) द्रष्टव्याः ।

ननु – शास्त्रयोनित्वाधिकरणे (उम्स् १।१।३) ब्रह्मणः सर्वज्ञत्वसर्वशक्तित्वदार्ढ्याय वेदकर्तृत्वं व्यासेन सूत्रितम् ।

ननु – तेनैव देवताधिकरणे वेदनित्यत्वम् अपि “अत एव च नित्यत्वम्” (उप्म् १।३।२९) इति सूत्रेण प्रदर्शितम् । एवं तर्हि विरोधः परिहर्तव्यः ।

उच्यते – वर्णानां पदार्थतत्संबन्धानां वाक्यानां चानित्यत्वं वैशेषिकादयो वर्णयन्ति तान् प्रति मीमांसकाः प्रथमपादे कालाकाशादीनाम् वर्णादीनां नित्यत्वं वर्णयामासुः । “व्यवहारे भट्टनयःऽ इत्य् अभ्युपगमं सूचयितुं [११४] देवताधिकरणे तद् एव व्यावहारिकं नित्यत्वं सूत्रितम् । अतः कालिदासादिग्रन्थेष्व् इव वेदेष्व् अर्थावबोधपूर्विकायाः पदविशेषावापोद्वापाभ्यां प्रवृत्तायाः वाक्यरचनायाः अभावाद् अपौरुषेयत्वं युक्तम् । ब्रह्मविवर्तत्वं वियदादेर् इव वेदस्याप्य् अस्ति – इति मत्त्वा शास्त्रयोनित्वाधिकरणे वेदकर्तृत्वं ब्रह्मणो दर्शितम् । अत एव भट्टपादाः सत्य् अपि पुरुषसंबन्धे स्वातन्त्र्यं निवारयामासुः ।

यत्नतः प्रतिषेध्या नः पुरुषाणां स्वतन्त्रता । इति ।

तस्मात् “स्वतन्त्रः कर्ता” (पा। सू। १।४।५४) इत्य् अनेन लक्षणेन लक्षितः कर्ता न को ऽपि वेदस्यास्ति ।

चकारः तु – शब्दार्थे वर्तमानो वैलक्षण्यम् आह । सन्ति हि बहवश् चतुर्मुखमनुप्रभृतयः स्मृतिकर्तारः । वेदकर्ता तु न को ऽपीति वैलक्षण्यम् । “वेदं स्मृत्वा” इत्य् अत्र वाक्ये अनुषङ्गन्यायेन द्वितीयार्धगतं पदत्रयम् अन्वेतव्यम् । अनुषङ्गन्यायश् च द्वितीयाध्याये प्रथमपादे वर्णितः । तथा हि, ज्योतिष्टोमप्रक्रियायां उपसद्धोमेषु त्रयो मन्त्राः श्रूयन्ते । “याते ऽग्ने ऽयाशया, [११५] रजाशया, हराशया तनूर् वर्धिष्ठा गह्वरेष्ठा उग्रं वचो अपावधीत् त्व् एषं वचो अपावधीं स्वाहा” (व्स् ५।८।८) इति । तत्र “अयाशया, रजाशया, हराश्या” – इति पदभेदान् मन्त्रभेदः । तत्र प्रथममन्त्रस्य तनूर् इत्यादि वाक्यशेषापेक्षास्ति । चरममन्त्रः “याते ऽग्ने” – इत्य् अमुं वाक्यादिम् अपेक्षते । मध्यममन्त्रश् चाद्यन्ताव् अपेक्षते । तत्रैवं संशयः – किम् अपेक्षितार्थपरिपूरणाय लौकिकः कियान् अपि पदसंदर्भो ऽध्याहरणीयः । किं वा श्रूयमाणं पदजातम् अनुषञ्जनीयम्, इति । वाक्यादेः प्रथममन्त्रेणैव संबन्धात् वाक्यशेषस्य च चरममन्त्रेणैव संबन्धात् लौकिकाध्याहारः – इति पूर्वः पक्षः ।
वैदिकाकाङ्क्षायाः सति संभवे वैदिकशब्दैर् एव पूरणीयत्वात् अन्यमन्त्रसंबद्धानाम् अपि पदानां बुद्धिस्थत्वेनाध्याहार्येभ्यः पदेभ्यः प्रत्यासन्नत्वाच् च अनुषङ्ग एव कर्तव्यो नाध्याहारः – इति सिद्धान्तः ।
एवं च सति प्रकृते ऽपि “कल्पान्तरे धर्मण् स्मरति” इति पदत्रयं [११६] पूर्वार्धे ऽनुषञ्जनीयम् । चतुर्मुखस् तस्मिन् महाकल्पे परमेश्वरेण दत्तं वेदं स्मृत्वा तत्र विप्रकीर्णान् वर्णाश्रमादिधर्मान् संकलय्य स्मृतिग्रन्थरूपेण उपनिबध्नात् । तथा च पितामहवचनानि तत्र तत्र निबन्धकारैर् उदाह्रियन्ते । चतुर्मुखस्य स्मृतिशास्त्रकर्तृत्वं मनुनाप्य् उक्तम्-
इदं शास्त्रं तु कृत्वासौ माम् एव स्वयम् आदितः ।
विधिवद् ग्राहयामास मरीच्यादीन् अहं मुनीन् ॥ इति । (म्ध् १।५८)

यथा चतुर्मुखः तथैव स्वायंभुवो मनुः तस्मिन्न् अवान्तरकल्पे वेदोक्तधर्मान् ग्रथ्नाति । मनुग्रहणेन अत्रि-विष्णु-याज्ञवल्क्यादयः उपलक्ष्यन्ते । तद् एवं प्रतिमहाकल्पं तेन तेन चतुर्मुखेन प्रत्यवान्तरकल्पं च तैस् तैर् मन्वादिभिः स्मृतिप्रणयनात् धर्मादेः प्रवाहनित्यत्वं सिद्धम् । एतद् एवाधिप्रेत्य आश्वमेधिके पर्वणि पठ्यते ।

युगेष्व् आवर्तमानेषु धर्मो ऽप्य् आवर्तते पुनः ।
धर्मेष्व् आवर्तमानेषु लोको ऽप्य् आवर्तते पुनः ॥ इति ।

युगभेदेन धर्मवैलक्षण्यम् अभिप्रेत्य “धर्मान्” इति बहुवचननिर्देशः ॥ २१ ॥

[११७]

तद् एव वैलक्षण्यं प्रतिजानीते –

अन्ये कृतयुगे धर्मास् त्रेतायां द्वापरे युगे ।
अन्ये कलियुगे न्ङ्णां युगरूपानुसारतः ॥ २२ ॥

अत्र अन्यशब्दो न धर्मस्य स्वरूपान्यत्वम् आचष्टे । किं तु प्रकारान्यत्वम् । अन्यथा धर्मप्रमाणचोदनानाम् अपि युगभेदेन भेदापत्तेः । न हि इयं चोदना कृते ऽध्येतव्या इयं तु त्रेतायाम् – इत्यादिव्यवस्हापकं किंचिद् अस्ति । प्रकारान्यथात्वे त्व् अस्ति दृष्टान्तः । एकस्याप्य् अग्निहोत्रस्य सायं प्रातः कालभेदेन अनुष्ठानप्रकारभेदश्रवणात्- “ऋतं त्वा सत्येन परिषिञ्चामि इति सायं परिषिञ्चति । सत्यं त्वर्तेन परिषिञ्चामीति प्रातः” (त्ब् २।११) [११८] इति ।

ननु – तत्रार्थवादेन मन्त्रप्रकारभेद उपपादितः- “अग्निर् वा ऋतम् । असाव् आदित्यः सत्यम् । अग्निम् एव तद् आदित्येन सायं परिषिञ्चति । अग्निनादित्यं प्रातः स” (त्ब् २।११) इति । एवं तर्हि अत्रापि “युगरूपानुसारतःऽ इत्य् अनेन प्रकारभेदः उपपद्यते । युगानां स्वरूपम् अनुष्ठातृपुरुषशक्तितारतम्योपेतम् । तदनुसारेणानुष्ठानवैषम्यं संभवति । “यथा शक्नुयात् तथा कुर्यात्” इति नित्यकर्मसु निर्णीतत्वात् । तथा हि षष्ठाध्याये तृतीयपादादौ (प्म्स् ६।३।१) विचारितम् । “यावज्जीवम् अग्निहोत्रं जुहुयात्” इति श्रूयते । तत्र संशयः । किं सर्वाङ्गोपसंहारेणाधिकारः । उत यदा यावन्ति शक्नोत्य् उपसंहर्तुं तदा तावद्भिर् अङ्गैर् उपेतं प्रधानं कुर्वन्न् अधिक्रियेत, इति । सर्वाङ्गोपेतस्य प्रधानस्य फलसाधनत्वात् अङ्गवैकल्ये फलानुदयात् सर्वोपसंहारः – इति पूर्वः पक्षः । अत्र हि जीवनम् अग्निहोत्रस्यैव निमित्ततया श्रूयते । अन्यथा निमित्तत्वासंभवात् । ततो ऽशक्याङ्गपरित्यागेन प्रधानं कर्तव्यम् । तावतैव शास्त्रवशात् फलसिद्धिः – इति । बौधायनश् च स्मरति ।

[११९] यथाकथंचिन् नित्यानि शक्त्यवस्थानुरूपतः ।
येन केनापि कार्याणि नैव नित्यानि लोपयेत् ॥ इति ।

पुरुषशक्तितारतमकृतम् अत्रानुष्ठानवैषम्यम् इति विवक्षया “नृणाम्” इत्य् उक्तम् ॥ २२ ॥

अथ प्रतिज्ञातं वैलक्षण्यं षड्भिः श्लोकैर् उपन्यस्यति । तत्र चतुर्षु युगेषु प्राधान्येनानुष्ठातुं सुशकान् परमपुरुषार्थहेतून् धर्मान् विभजते ।

तपः परम् कृतयुगे त्रेतायां ज्ञानम् उच्यते ।
**द्वापरे यज्ञम् एवाहुः दानम् एव कलौ युगे ॥ २३ ॥ **

[१२०] इति । तपः कृच्छ्रचान्द्रायणादिरूपेण आहारवर्जनम्, “तपोनानशनात् परम्” (म्नु २१।२) इति श्रुतेः । यद्य् अपि दानस्यापि तपस्त्वं श्रूयते- “एतत् खलु वाव तप इत्य् आहुः यस् त्वं ददाति” त्स् ६।१।६।३) इति । तथापि नात्र तद् विवक्षितम्, दानस्य पृथग् उक्तत्वात् ।

ननु – व्यासेन तपो ऽन्यथा स्मर्यते-

तपः स्वधर्मवर्त्तित्वं शौचं सङ्गनिबर्हणम् । इति ।

नायं दोषः । कृच्छ्रादेर् अपि स्वधर्मविशेषत्वात् । “तप् सन्तपे” इत्य् अस्माद् धातोर् उत्पन्नस्य तपःशब्दस्य देहशोषणे वृत्तिर् मुख्या । अत एव स्कान्दे ऽभिहितम् ।

वेदोक्तेन प्रकारेण कृच्छ्रचान्द्रायणादिभिः ।
शरीरशोषणं यत् तत् तप इत्य् उच्यते बुधैः ॥ इति ।

यत् तु तत्रैवोक्तम्,

को ऽहं मोक्षः कथं केन संसारं प्रतिपन्नवान् ।
इत्य् आलोचनम् अर्थज्ञास् तपः शंसन्ति पण्डिताः ॥ इति ।
सो ऽन्य एव तपःशब्दः, “तप् आलोचने” इत्य् अस्माद् धातोस् तदुत्पत्तेः । तत् तपो ऽत्र ज्ञानशब्देन संगृहीतम् । [१२१] परशब्दः प्राधान्येनानुष्ठेयताम् आह । तर्हि – त्रेतादिषु तपो नाद्रियेत । कृते च ज्ञानयज्ञदानानि नाद्रियेरन् – इति चेत्,

न, इतरव्यावृत्तिरूपायाः परिसंख्यायाः अत्र अविवक्षितत्वात् । न खलु इदानीं कश्चिद् अनुष्ठानविधिः वक्तुम् उपक्रान्तः येन विधिविशेषः परिसंख्या शङ्क्येत । भविष्यति तु “षट्कर्माभिरत” (पर्स्म् १।३८) इत्यादिना तदुपक्रमः । युगसामर्थ्यं केवलम् अत्र निरूप्यते । यथा वसन्ते पुष्पप्राचुर्यं ग्रीष्मे सन्तापबाहुल्यं इत्यादि ऋतुसामर्थ्यं तथा कृतादिसामर्थ्येन तपआदिप्राचुर्यं विवक्षितम् । अत एव “युगे युगे तु सामर्थ्यम्” (पर्स्म् १।६४) इति वक्ष्यति । सामर्थ्यज्ञानप्रयोजनं चाभिधास्यते-

तेषां निन्दा न कर्तव्या युगरूपा हि ते द्विजाः । इति । (पार्स्म् १।३३)

एतत् सामर्थ्यं बृहस्पतिर् अपि दर्शयति ।

तपो धर्मः कृतयुगे ज्ञानं त्रेतायुगे स्थितम् ।
द्वापरे चाध्वरः प्रोक्तस् तिष्ये दानं दया दमः ॥ इति ॥ २३ ॥

[१२२]

धर्मान् विभज्य तत्प्रमाणानि विभजते ।

त्यजेद् देशं कृतयुगे त्रेतायां ग्रामम् उत्सृजेत् ।
द्वापरे कुलम् एकं तु कर्तारं तु कलौ युगे ॥ २५ ॥

इति।

पतितः पुमान् प्राधान्येन यस्मिन् एकेन राज्ञा परिपालिते ग्रामसमूहात्मनि देशे निवसेत् स देशः सर्वो ऽपि कृते सामर्थ्यात् अधर्मापादकः । एवं ग्रामे ऽपि योज्यम् । कुलत्यागो नाम पतितस्य कुले विवाहभोजनाद्यप्रवृत्तिः कर्तृत्यागः संभाषणादिवर्जनम् ॥ २५ ॥

[१२३]

त्याज्यदेशवत् निमित्तान्य् अपि त्याज्यानि विभजते ।

कृते संभाषणाद् एव त्रेतायां स्पर्शनेन च ।
द्वापरे त्व् अन्नम् आदाय कलौ पतति कर्मणा ॥ २६ ॥

इति।

कृतादिष्व् इव कलौ पतितसंभाषणादिना न स्वयं पतति । किं तु वधादिना कर्मणा पतितो भवति ॥ २६ ॥

महापुरुषतिरस्कारादौ तदीयशापपरिपाकहेतुं कालं विभजते ।

कृते तात्कालिकः शापः त्रेतायां दशभिर् दिनैः ।
द्वापरे चैकमासेन कलौ संवत्सरेण तु ॥ २७ ॥

इति।

धर्मस्य तारतम्यापादकानि निमित्तानि विभजते ।

अभिगम्य कृते दानं त्रेतास्व् आहूय दीयते ।
द्वापरे याचमानाय सेवया दीयते कलौ ॥ २८ ॥

इति।

यत्र प्रतिग्रहीता वर्तते तत्र दाता स्वयं गत्वा गुरुम् इव तम् अभिगम्य कृते दानं करोति । त्रेतायां तु प्रतिग्रहीतारम् आहूय तस्मै दीयते । त्रेतासु इति बहुवचनं कृतद्वापरादिषु [१२४] जाताव् एकवचनम् इति प्रदर्शनार्थम् । द्वापरे द्वयम् आगत्य याचमानाय प्रतिग्रहीत्रे दीयते । कलौ न यच्ञामात्रेण दीयते, किं तु सेवया । बृहस्पतिर् अपि अमुं विभागम् आह ।

कृते प्रदीयते गत्वा त्रेतास्व् आनीयते गृहे ।
द्वापरे च प्रार्थयतः कलाव् अनुगमान्विते ॥ इति ॥ २८ ॥

निमित्तकृतं तारतम्यं दर्शयति ।

अभिगम्योत्तमं दानम् आहूयैव तु मध्यमम् ।
अधमं याचमानाय सेवादानं तु निष्फलम् ॥ २९ ॥

इति।

उत्तमत्वाद्यवान्तरविशेषः पुराणसारे फलद्वारेणोपपादितः ।

गत्वा यत् दीयते दानं तद् अनन्तफलं स्मृतम् ।
सहस्रगुणम् आहूय याचितं तु तद् अर्धिकम् ॥
अभिगम्य तु यद् दानं यद् वा दानम् अयाचितम् ।
विद्यते सागरस्यान्तः तस्यान्तो नैव विद्यते ॥ इति ॥ २९ ॥

कलिधर्माणाम् अस्मिन् ग्रन्थे प्राधान्येन वक्ष्यमाणत्वात् कलिसामर्थ्यं विशेषतः प्रपञ्चयति ।

जितो धर्मो ह्य् अधर्मेण सत्यं चैवानृतेन च ।
जिताश् चोरैश् च राजानः स्त्रिभिश् च पुरुषाः कलौ ॥ ३० ॥

[१२५] सीदन्ति चाग्निहोत्राणि गुरुपूजा प्रणश्यति ।

कुमार्यश् च प्रसूयन्ते अस्मिन् कलियुगे सदा ॥ ३१ ॥

इति।

अधर्मस्य जयो नाम पादत्रयोपेतत्वम् । एकेन पादेन वर्तमानत्वं धर्मस्य पराजयः । तद् आह बृहस्पतिः ।

तिष्ये ऽधर्मस् त्रिभिः पादैर् धर्मः पादेन संस्थितः । इति ।

सत्यानृतयोर् धर्माधर्मरूपत्वे ऽपि पृथगुपादानं धर्माधर्माव् उदाहृत्य प्रदर्शनार्थम् । यावत् यावत् कलिर् विवर्धते तावत् तावद् अधर्मो विवर्धत इति विवक्षया चोराद्युदाहरणबाहुल्यम् । तद् उक्तं विष्णुपुराणे ।

यदा यदा सतां हानिर् वेदमार्गानुसारिणाम् ।
तदा तदा कलेर् वृद्धिर् अनुमेया विचक्षणैः ॥
न प्रीतिर् वेदवादेषु पाषण्डेषु दयारसः ।
तदा तदा कलेर् वृद्धिर् अनुमेया द्विजोत्तमैः ॥ (विपु ६।१।४५–४६)

इति ॥ ३०–३१ ॥

तद् उक्तं “तपः परं कृतयुगे” इत्यादि, तत्र हेतुम् आह ।

[१२६] कृते त्व् अस्थिगताः प्राणास् त्रेतायां मांसम् आश्रिताः ।
द्वापरे रुधिरं चैव कलौ त्व् अन्नादिषु स्थिताः ॥ ३२ ॥

इति।

प्राणशब्दो वायुविशेषं वृत्तिपञ्चकोपेतं हृदयादिस्थाननिवादिनम् आचष्टे । प्राणस्वरूपं च मैत्रेयशाखायां विस्पष्टं श्रूयते-

प्रजापतिर् वा एको ऽग्रे ऽतिष्ठत् स नारमतैकः स आत्मानम् अभिध्यायन् बह्वीः प्रजा असृजत । ता अश्मेवाप्रबुद्धा अपृणाः स्थाणुर् इव संतिष्ठमानाः सो ऽपश्यत् । स नारमत सो ऽमन्यत एतासां प्रतिबोधनायाभ्यन्तरं विशानि इति । स वायुम् इवात्मानं कृत्वाभ्यन्तरं प्राविशत् स एको नादात्मकं पञ्चधात्मानं प्रविभज्योच्यते । यः प्राणो ऽपानः समान उदानो व्यान इति । अथ यो ऽयम् अतिर्यग् ऊर्ध्वम् उत्क्रामयति एष वाव स प्राणः । अथ यो ऽयम् अवाञ्चं संक्रामति एष वाव सो ऽपानो ऽथ यो ऽयं स्थविष्ठम् अन्नधातुम् अपाने स्थापयति अणिष्ठे चाङ्गे समं नयति एष वाव समानो ऽथ यो ऽयं पीताशितम् उद्गिरति निगिरति एष वाव स उदानो ऽथ येनैताः शिरा अनुव्याप्ता एष वाव स व्यानः । इति । (मैतुप् २।६)

अश्मेव पाषाणवद् इत्य् अर्थः । वाक्चक्षुरादीनीन्द्रियाण्य् [१२७] अपि प्राणाधीनव्यापारत्वात् प्राणशब्देन व्यवह्रियन्ते । अत एव छन्दोगा आमनन्ति- “न वै वाचो न चक्षूंषि न श्रोत्राणि न मनांसीत्य् आचक्षते प्राण इत्य् एवाचक्षते” इति (छुप् ५।१।१५) ।

तस्मात् इन्द्रियवायुसमुदायरूपं लिङ्गशरीरं लोकान्तरगमनागमनक्षमं प्राणशब्देन विवक्षितम् । तच् च अस्थिमांसादिमये स्थूलशरीरे कर्मरज्जुभिर् निबध्यते । तच् च बन्धनं तत् तद् युगसामर्थ्याद् अस्थ्यादिषु व्यवतिष्ठते । तथा च कृच्छ्रचान्द्रायणाध्यर्थम् आहारपरित्यागात् मांसाद्यपक्षये ऽप्य् अस्थ्नां सहसानुपक्षयात् प्राणानाम् अव्याकुलतेति कृतयुगे तपः सुकरम् । त्रेतादिषु मांसाद्यपक्षयेण प्राणानां व्याकुलत्वात् तपो दुष्करम् । यद्य् अपि प्राणानां मांसाद्याश्रयेण ज्ञानादिषूपयोगविशेषो दुर्भणः । तथापि तपसो ऽसंभवं वक्तुं तद्वर्णनम् । अत एव कूर्मपुराणे युगान्तराभिप्रायेण तपो ऽनन्तरं वर्णितम् ।
[१२८] अहिंसा सत्यवचनम् आनृशंस्यं दमो घृणा ।
एतत् तपो विदुर् धीरा न शरीरस्य शोषणम् ॥ इति ॥ ३२ ॥

इदानीं युगसामर्थ्यवर्णनस्य प्रोयोजनम् आह ।_

युगे युगे च ये धर्मास् तत्र तत्र च ये द्विजाः ।
तेषां निन्दा न कर्तव्या युगरूपा हि ते द्विजाः ॥ ३३ ॥

इति।

युगरूपाः युगानुरूपाः कालपरतन्त्रा इति यावत् । तद् उक्तम् आरण्यपर्वणि ।

भूमिर् नद्यो नगाः शैलाः सिद्धा देवर्षयस् तथा ।
कालं तम् अनुवर्तन्ते यथा भावा युगे युगे ॥
कालं कालं समासाद्य नराणां नरपुङ्गव ।
बलवर्ष्मप्रभावादि प्रभवन्त्य् उद्भवन्ति च ॥ इति ॥ ३३ ॥
ननु – एवं कलौ पापिनाम् अनिन्द्यत्वात् कृत्स्नधर्माधर्मव्यवस्थापकं शाखं विप्लवेत । तथा हि “जितो धर्मो ह्य् अधर्मेण” (पार्स्म् १।३०) [१२९] इति यद् उक्तं तत्र “धर्मं चर” (तैतुप् ११।१) इति श्रूयमाणो विधिः पीड्येत ।
नास्ति सत्यात् परो धर्मो नानृतात् पातकं परम् ।
स्थितिर् हि सत्ये धर्मस्य तस्मात् सत्यं न लोपयेत् ॥

इति राजधर्मेषूक्तम् । तच् च अनृतस्यानिन्द्यत्वे बाध्येत ।

अदण्ड्यान् दण्डयन् राजा दण्ड्यांश् चैवाप्य् अदण्डयन् ।
अयशो महद् आप्नोति नरकं चैव गच्छति ॥ (म्ध् ८।१२८)

इति वचनं चोरस्यानिन्द्यत्वे बाध्येत ।

स्त्रीभिर् भर्तृवचः कार्यम् एष धर्मः परः स्त्रियाः । (य्ध् १।७७)

इति याज्ञवल्क्योक्तिः ।

भर्तारं लङ्घयेत् या तु स्त्री ज्ञातिगुणदर्पिता ।
तां श्वभिः खादयेद् राजा संस्थाने बहुसंस्थिते ॥ (म्ध् ८।३७१)

इति मनूक्तिः ।

परित्याज्या त्वया भार्या भर्तुर् वचनलङ्घिनी ।
तत्र दोषो न चास्तीति त्वं हि वेत्थ यथातथम् ॥
[१३०] सर्वलक्षणयुक्तापि या तु भर्तुर् व्यतिक्रमम् ।
करोति सा परित्याज्येत्य् एष धर्मः सनातनः ॥

इति ब्रह्मपुराणे महर्षीणाम् उक्तिः । तद् इदम् उक्तित्रयं स्त्रीजितस्य अनिन्दायां बाधितं स्यात् । अच्छिद्रकाण्डे अग्निहोत्रप्रायश्चित्तं बहुधा श्रुतम् । आश्वमेधिके पर्वणि चैवाप्य् उक्तम् ।

होतव्यं विधिवद् राजन् ऊर्ध्वम् इच्छति यो गतिम् ।
आजन्मसत्रम् एतत् स्याद् अग्निहोत्रं युधिष्ठिर ॥ (८८)
न त्याज्यं क्षणम् अप्य् एतद् गृहीतव्यं द्विजातिभिः । (८९)
यद् चैतन्यं पृथिव्यां हि किंचिद् अस्ति चराचरम् ।
तत् सर्वम् अग्निहोत्रस्य कृते सृष्टं स्वयंभुवा ॥ (५६)
नावबुध्यन्ति ये चैवं नरास् तु तमसावृताः ।
ते यान्ति नरकं घोरं रौरवं नाम विश्रुतम् ॥ (७९) इति ।

तद् एतत् श्रुतिस्मृतिद्वयम् अग्निहोत्रावसादस्यानिन्दायां बाध्येत ।

गुरोर् अनिष्टाचरणं गुरोर् इष्टविवर्जनम् ।
गुरोश् च सेवाकरणं ज्ञानानुत्पत्तिकारणम् ॥
[१३१] आचार्यनिन्दाश्रवणं तद्बाधस्य च दर्शनम् ।
विवादश् च तथा तेन ज्ञानानुत्पत्तिकारणम् ॥

इति स्कन्दपुराणवचनम् । एतच् च गुरुपूजाप्रणाशस्य अनिन्दायां बाध्येत ।

प्राप्ते तु द्वादशे वर्षे यः कन्यां न प्रयच्छति ।
मासि मासि रजस् तस्याः पिता पिबति शोणितम् ॥ (यम स्म् २२)

इति यमवचनम् ।

पितुर् गृहे तु या कन्या रजः पश्यत्य् असंस्कृता ।
भ्रूणहत्या पितुस् तस्याः सा कन्या वृषली स्मृता ॥ (विस्म् २४।४१)

इति वचनम् । एतद् उभयं कुमारीप्रसवस्यानिन्दायां बाध्येत ॥ ३३ ॥

ततः कथम् अनिन्दा, इत्य् अत आह ।

युगे युगे तु सामर्थ्यं शेषं मुनिविभाषितम् ।
पराशरेण चाप्य् उक्तं प्रायश्चित्तं विधीयते ॥ ३४ ॥

इति।

शेषं अवशिष्टं तत् तद् युगसामर्थ्यं मुनिभिर् अन्यैर् विशेषेण भाषितम् । तथा चारण्यपर्वणि पठ्यते ।

कृतं नाम युगं श्रेष्ठं यत्र धर्मः सनातनः ।
कृतम् एव न कर्तव्यं तस्मिन् काले युगोत्तमे ॥ (११)
[१३२] न तत्र धर्माः सीदन्ति न क्षीयन्ते च वै प्रजाः ।
ततः कृतयुगं नाम कालेन गुणतां गतम् ॥ (१२)
कृते युगे चतुष्पादः श्वेतवर्णः स चाच्युतः ।
एतत् कृतयुगं नाम त्रैगुण्यपरिवर्जितम् ॥ (२२)
पादेन ह्रसते ऽधर्मो रक्तानां याति चाच्युतः । (२३)
सत्यप्रवृत्ताश् च नराः क्रियाधर्मपरायणाः ।
ततो यज्ञाः प्रवर्तन्ते धर्म्याश् च विविधाः क्रियाः ॥ (२४)
स्वधर्मस्थाः क्रियावन्तो जनास् त्रेतायुगे ऽभवन् । (२६)
विष्णुः पीतत्वम् आयाति चतुर्धा वेद एव च । (२७)
सत्यस्य इह विभ्रंशः सत्ये कश्चिद् अवस्थितः ।
सत्यात् प्रच्यवमानानां व्याधयो बहवो ऽभवन् ॥ (३०)
कामाश् चोपद्रवाश् चैव तथा दैवतकारिताः । (३१)
कामकामा ह्य् अर्थकामा यज्ञांस् तन्वन्ति चापरे ।
एवं द्वापरम् आसाद्य प्रजाः क्षीयन्त्य् अधर्मतः ॥ (३२)
पादेनैकेन कौन्तेय धर्मः कलियुगे स्थितः । (३३)
वेदाचाराः प्रशाम्यन्ति धर्मयज्ञक्रियास् तथा ।
ईतयो व्याधयस् तन्द्री दोषाः क्रोधादयस् तथा ॥ (३४)
(म्भ् वन १४९।११–३४)

[१३३] इति । तत्रैव –

ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः संकीर्यन्तः परस्परम् । (१७)
शुद्रतुल्या भविष्यन्ति तपःसत्यविवर्जिताः ॥ (१८)
स्वभावात् क्रूरकर्माणश् चान्योन्यम् अभिशङ्किनः । (५६)
भवितारो नराः सर्वे संप्राप्ते युगसङ्क्षये ॥ (५७) (म्भ् वन १९९।१७–५७)

इत्यादि । ब्रह्मपुराणे ऽपि ।

दीर्घकालं ब्रह्मचर्यं दारणं च कमण्डलोः ।
गोत्रान् मातुः सपिण्डात् तु विवाहो गोवधस् तथा ॥
नराश्वमेधौ मद्यं च कलौ वर्ज्यं द्विजातिभिः ॥ इति ।

क्रतुर् अपि ।

देवराच् च सुतोत्पत्तिर् दत्ता कन्या न दीयते ।
न यज्ञे गोवधः कार्यः कलौ न च कमण्डलुः ॥

[१३४] इति । वायुपुराणे ऽपि ।

ऊढायाः पुनर् उद्वाहं ज्येष्ट्ःआंशं गोवधं तथा ।
कलौ पण्च न कुर्वीत भ्रातृजायां कमण्डलुम् ॥ इति ।

तथा अन्ये ऽपि धर्मज्ञसमयप्रमाणकाः सन्ति । यथा ।

विधवायाः प्रजोत्पत्तौ देवरस्य नियोजनम् ।
बालिकाक्षतयोन्योश् च वरेणान्येन संस्कृतिः ॥
कन्यानाम् असवर्णानां विवाहश् च द्विजातिभिः ।
आततायिद्विजाग्र्याणां धर्मयुद्धे च हिंसनम् ॥
[१३५] द्विजस्याब्धौ तु नौयातुः शोधितस्यापि संग्रहः ।
सत्रदीक्षा च सर्वेषां कमण्डलुविधारणम् ॥
महाप्रस्थानगमनं सुराग्रहणस्य च संग्रहः ।
अग्निहोत्रहवण्याश् च लेहो लीढापरिग्रहः ॥
वानप्रथाश्रमस्यापि प्रेवेशो विधिचोदितः ।
वृत्तस्वाध्यायसापेक्षम् अघसंकोचनं तथा ॥
प्रायश्चित्तविधानं च विप्राणां मरणान्तिकम् ।
संसर्गदोषः स्तेनाद्यैर् महापातकनिष्कृतिः ॥
वरातिथिपितृभ्यश् च पशूपाककरणक्रिया ।
** [१३६]** दत्तौरसेतरेषां तु पुत्रत्वेन परिग्रहः ।
सवर्णान्याङ्गनादुष्टौ संसर्गः शोधितैर् अपि ॥
अयोनौ संग्रहे वृत्ते परित्यागो गुरुस्त्रियाः ।
अस्थिसंचयनाद् ऊर्ध्वम् अङ्गस्पर्शनम् एव च ॥
शामित्रं चैव विप्राणां सोमविक्रयणं तथा ।
षड्भक्तानशनेनान्नहरणं हीनकर्मणः ॥
शूद्रेषु दासगोपालकुलमित्रार्धसीरिणाम् ।
भोज्यान्नता गृहस्थस्य तीर्थसेवातिदूरतः ॥
शिष्यस्य गुरुदारेषु गुरुवद् वृत्तिर् ईरिता ।
आपद्वृत्तिर् द्विजाग्र्याणाम् अश्वस्तनिकता तथा ॥
प्रजार्थं तु द्विजाग्र्याणां प्रजारणिपरिग्रहः ।
ब्राह्मणानां प्रवासित्वं मुखाग्निधमनक्रिया ॥
[१३७] बलात्कारादिदुष्टस्त्रीसंग्रहो विधिचोदितः ।
यतेस् तु सर्ववर्णेषु भिक्षाचर्या विधानतः ॥
नवोदके दशाहं च दक्षिणा गुरुचोदिता ।
ब्राह्मणादिषु शूद्रस्य पचनादिक्रियापि च ॥
भृग्वग्निपतनैश् चैव वृद्धादिमरणं तथा ।
गोतृप्तिमात्रे पयसि शिष्टैर् आचमनक्रिया ॥
पितापुत्रविरोधेषु साक्षिणां दण्डकल्पनम् ।
यत्र सायंगृहत्वं च सूरिभिस् तत्त्वतत्परैः ॥
एतानि लोकगुप्त्यर्थं कलेर् आदौ महात्मभिः ।
निवर्तितानि कर्माणि व्यवस्थापूर्वकं बुधैः ॥
समयश् चापि साधूनां प्रमाणं वेदवद् भवेत् ।

[१३८] इति । तदुक्तम् आपस्तम्बेनापि- “धर्मज्ञसमयः प्रमाणं वेदाश् च” (आप्ध् १।१।१) इति । एवम् अन्यद् अप्य् उदाहार्यम् । यथा मुनिभिस् तत् तद् युगसामर्थ्यं विधिनिषेधाभ्यां विशेषेण भाषितम् । तथा विहितातिक्रमनिषिद्धाचरणयोः प्रायश्चित्तम् अपि चिरन्तनेन पराशरेणोक्तम् । पठ्यन्ते हि वृद्धपराशस्य वचनानि ।

जरायुजाण्डजाश् चैव जीवाः संस्वेदजाश् च ये ।
अवध्याः सर्व एवैते बुधैः समनुवर्णितम् ॥
निश्चयार्थं विबुद्धानां प्रायश्चित्तं विधीयते ।
अनस्थिशतम् एकं तु यदि प्राणैर् वियोजयेत् ॥
उपोष्यैकाहम् आदध्यात् प्राणायामांस् तु षोडश ।
त्रिःस्नानम् उदके कृत्वा तस्मात् पापात् प्रमुच्यते ॥
अस्थिमद्वधे तु द्विगुणं प्रायश्चित्तं विधीयते ।
अनेन विधिना वापि स्थावरेषु न संशयः ॥
कायेन पद्भ्यां हस्ताभ्याम् अपराधाद् विमुच्यते ।
चतुर्गुणं कर्मकृते द्विगुणं वाक्यदूषिते ।}
कृत्वा तु मानसं पापं तथैवैकगुणं स्मृतम् ॥ इति ।

चकारो याज्ञवल्क्य-मन्वादिसमुच्चयार्थः । प्रसिद्धा हि तदीयग्रन्थेषु प्रायश्चित्ताध्यायाः । पराशरग्रहणं तु [१३९] कलियुगाभिप्रायम् । सर्वेष्व् अपि कल्पेषु पराशरस्मृतेः कलियुगधर्मपक्षपातित्वात् । प्रायश्चित्तेष्व् अपि कलिविषयेषु पराशरः प्राधान्येनादरणीयः । अतः पराशर–मन्वादिप्रोक्तं प्रायश्चित्तं तत् तत् पापपरिहाराय विद्वत्परिषदा विधीयते । एतद् उक्तं भवति । नानामुनिभिस् तत्तद्युगसामर्थ्यस्य प्रायश्चित्तस्य च प्रपञ्चितत्वात् तद् उभयं पर्यालोच्य निन्दानिन्दयोः व्यवस्था कल्पनीया । यः पुरुषो युगसामर्थ्यम् अनुसृत्य विहितानुष्ठानं प्रतिषिद्धवर्जनं प्रमादकृतपापस्य प्रायश्चित्तं च कर्तुं शक्तो ऽपि न कुर्यात् तद्विषयाणि- “भ्रूणहत्या पितुस् तस्याः सा कन्या वृषली स्मृता” (विस्म् २४।४१) इत्यादिनिन्दावचनानि । अशक्तविषयं “तेषां निन्दा न कर्तव्या” इत्यादिवचनम् । अत एव शैवागमे पठ्यते ।

अत्यन्तरोगयुक्ताङ्गराजचोरभयादिषु ।
गुर्वग्निदेवकृत्येषु नित्यहानौ न पापभाक् ॥ इति ।

तस्मात् न को ऽपि धर्मशास्त्रस्य विप्लव इति ॥ ३४ ॥

ननु – उक्तप्रकारेण युगसामर्थ्यस्याशेषस्यानेकग्रन्थपरिचयम् अन्तरेण दुर्बोधत्वात् कथं मन्दप्रज्ञानाम् अल्पायुषां युगसामर्थ्यानुसारिणश् चातुर्वर्ण्यसमाचारस्य निर्णयः, इति अत आह –

[१४०] अहम् अद्यैव तत् सर्वम् अनुस्मृत्य ब्रवीमि वः ।
चातुर्वर्ण्यसमाचारं शृण्वन्तु ऋषिपुङ्गवाः ॥ ३५ ॥

इति।

अनुस्मृतस्य सर्वस्य संकलय्याभिधानात् मन्दानाम् अप्य् एतत् सुग्रहम् । “अदैव” इति कालविलम्बनिषेधात् अल्पायुषाम् अप्य् अत्र ग्रन्थे निर्णयः सुलभः । चत्वारो वर्णाश् चातुर्वर्ण्यम् । तस्य समाचारो धर्मः । आचारशब्दः शीलापरपर्यायं लौकिकं वृत्तम् आचष्टे । समीचीनः शिष्टाभिमत आचारो यस्य धर्मस्य कारणत्वेन वर्तते सो ऽयं यजनयाजनादिकर्मलक्षणो धर्मः समाचारः । अत एव आचारधर्मयोर् हेतुहेतुमद्रूपेण भेदं वक्ष्यति- “आचारो धर्मपालकःऽ (पार्स्म् १।३७) इति । श्रुतिश् च धर्माचारौ भेदेन व्यपदिशति- “यथाकारी यथाचारी तथा भवति” (बृआ उप् ४।४।५) इति । श्रुत्यन्तरे च कर्मवृत्तयोर् भेद आम्नायते- “अथ यदि ते कर्मविचिक्त्सा वा वृत्तविचिकित्सा वा स्यात्” (तैतुप् १।११।३) इति । यद्य् अपि “शृणु पुत्र प्रवक्ष्यामि शृण्वन्तु मुनिपुक्गवाः” इत्य् अप्रमत्तत्वं पूर्वम् एव उदितं तथापि युगसामर्थ्यप्रपञ्चनेन व्यवहितत्वात् तद् एव पुनः स्मार्यते । अथ वा पूर्वोक्तं [१४१] युगसामर्थ्यश्रवणविषयम् । इदं तु धर्मश्रवणविषयम् । इत्य् अपुनरुक्तिः ॥ ३५ ॥

वक्ष्यमाणधर्मज्ञानस्य परमपुरुषार्थहेतुतां कैमुतिकन्यायेन अभिधातुं ग्रन्थपाठतदर्थज्ञाने प्रशंसति –

पराशरमतं पुण्यं पवित्रं पापनाशनम् ।
चिन्तितं ब्राह्मणार्थाय धर्मसंस्थापनाय च ॥ ३६ ॥

इति।

पराशरेण प्रोक्तं ग्रन्थजातं “पराशरमतम्” । तच् च पाठमात्रेण पुण्यप्रदम् । पुण्यं च द्विविधम् । इष्टप्रापकम् अनिष्टनिवर्तकं च । तद् उभयं पवित्रपापनाशनशब्दाभ्यां विवक्ष्यते । तद् एवं ग्रन्थजातं “चिन्तितम्” अर्थतो विचारितं सत् पूर्ववत् पुण्यप्रदं भवति । अर्थविचारस्य प्रयोजनं द्वेधा, स्वानुष्ठानं परोपदेशश् च । तद् उभयं ब्राह्मण–इत्यादिपदद्वयेनोच्यते । ब्राह्मणस्यार्थो ब्राह्मण्यनिमित्तं स्वधर्मानुष्ठानम् इति यावत् । धर्मसंस्थापनं परेषां धर्मोपदेशेनानुष्ठापनम् । यदा ग्रन्थपाठतदर्थज्ञानयोर् अपीदृशो महिमा तदा किम् उ वक्तव्यम् अनुष्ठानं पुरुषार्थहेतुः इति । य्क्तं चैतत् । पराशरस्य [१४२] पुलस्त्य-वसिष्ठप्रसादलब्धवरेण सर्वशास्त्रहृदयाभिज्ञत्वम् । तथा च विष्णुपुराणम् ।

वैरे महति मद्वाक्यात् गुरोर् अप्य् आश्रिता क्षमा ।
त्वया तस्मात् समस् तानि भवान् शास्त्राणि वेत्स्यति ॥
सन्ततेर् न ममोच्छेदः क्रुद्धेनापि ततः कृतः ।
त्वया तस्मान् महाभाग ददाम्य् अन्यम् अहं वरम् ॥
पुराणसंहिताकर्ता भवान् वत्स भविष्यति ।
देवतापारमार्थ्यं च यथावद् वेत्स्यते भवान् ॥
प्रवृत्ते च निवृत्ते च कर्मण्यस् त्व् अमला मतिः ।
मत्प्रसादाद् असंदिग्धा तव वत्स भविष्यति ॥
ततश् च प्राह भगवान् वसिष्ठो ऽस्मत्पितामहः ।
पुलस्थ्येन यद् उक्तं ते सर्वम् एतद् भविष्यति ॥ (विपु १।१।२८–३१)

इति ॥ ३६॥

इत्य् आचारकाण्डे प्रथमाध्याये आचारावतारः समाप्तः ॥

॥ ग्रन्थानुक्रमणिका च समाप्ता ॥

[१४३]

अथाचारो निरूप्यते । यत् पृष्टम्

चातुर्वर्ण्यसमाचारं किंचित् साधारणं वद । (पार्स्म् १।१७)

इति तत्रोत्तरम् आह ।

चतुर्णाम् अपि वर्णानाम् आचारो धर्मपालकः ।
आचारभ्रष्टदेहानां भवेद् धर्मः पराङ्मुखः ॥ ३७ ॥

इति।

आचारस्यान्वयव्यतिरेकाभ्याम् ऐहिकामुष्मिकश्रेयोहेतुत्वम् । आचारलक्षणं च आनुशासनिके पर्वण्य् अभिहितम् ।

आचाराल् लभते ह्य् आयुर् आचाराल् लभते श्रियम् ।
आचारात् कीर्तिम् आप्नोति पुरुषः प्रेत्य चेह च ॥
दुराचारो हि पुरुषो नेहायुर् विन्दते महत् ।
त्रसन्ति चास्य भूतानि तथा परिभवन्ति च ॥
तस्मात् कुर्याद् इहाचारं यदीच्छेद् भूतिम् आत्मनः ।
अपि पापशरीरस्य आचारो हन्त्य् अलक्षणम् ॥
आचारलक्षणो धर्मः सन्तश् चाचारलक्षणः ।
साधूनां च यथावृत्तम् एतद् आचारलक्षणम् ॥ (म्भ् अनु। १०४।६–९)

[१४४] इति । हारीतो ऽपि स्मरति ।

साधवः क्षीणदोषाः स्युः सच्छब्दः साधुवाचकः ।
तेषाम् आचरणं यत् तु स सदाचार उच्यते ॥ इति ।

मनुर् अप्य् आह ।

यस्मिन् देशे य आचारः पारम्पर्यक्रमागतः ।
वर्णानां सान्तरालानां स सदाचार उच्यते ॥ इति । (म्ध् २।१७)

सन्तः शिष्टाः । तेषां स्वरूपम् आह भगवान् बौधायनः- “शिष्टाः खलु विगतमत्सरा निरहंकाराः कुम्भीधान्याः अलोलुपाः दम्भदर्पलोभमोहक्रोधविवर्जिताः” इति (ब्ध् १।१।५) । आरण्यपर्वणि ।

अक्रुध्यन्तो ऽनसूयन्तो निरहंकारमत्सराः ।
ऋजवः शमसंपन्नाः शिष्टाचारा भवन्ति ते ॥
त्रैविद्यवृद्धाः शुचयो वृत्तवन्तो यशस्विनः ।
गुरुशुश्रूषवो दान्ताः शिष्टाचारा भवन्ति ते ॥ (न्भ् वन २०७।७८–७९)

[१४५] इति । अत्र सर्वत्र – शिष्टानाम् अभिमतो दयादाक्षिण्यविनयाद्यन्वितो वृत्तविशेष आचारः – इत्य् उक्तं भवति । स सदाचारः श्रौतं स्मार्तं च धर्मं पालयति । सति सदाचारे धर्मविघातिनां नैर्घृण्यक्रोधादीनाम् अभावात् । असति त्व् आचारे विरोधिसद्भावात् धर्म एव न प्रवर्तेत । कथंचित् प्रवृत्तो ऽपि परावर्तेत । सो ऽयं धर्मपालक आचारश् चतुर्णां साधारणः ।

ननु – “किंचित् साधारणं वद” इति धर्मः पृष्टः प्रत्युत्तरं त्व् आचारविषयम् इति न संगच्छते, इति चेत्,

न, निमित्तनैमित्तिकयोर् आचारधर्मयोर् अभेदस्य विवक्षितत्वात् ॥ ३७ ॥

इदानीं ब्राह्मणस्यासाधारणं धर्मं दर्शयति –_

षट्कर्माभिरतो नित्यं देवतातिथिपूजकः ।
हुतशेषं तु भुञ्जानो ब्राह्मणो नावसीदति ॥ ३८ ॥

इति।

यजनयाजनाध्ययनाध्यापनदानप्रतिग्रहाः षट्कर्माणि । तद् आह मनुः ।

अध्यापनं चाध्ययनं यजनं याजनं तथा ।
[१४६] दानं प्रतिग्रहश् चापि षट्कर्माण्य् अग्रजन्मनः ॥ इति । (म्ध् १०।७५)

तत्र अध्यापनं कूर्मपुराणे प्रपञ्चितम् ।

एवम् आचारसंपन्नम् आत्मवन्तम् अदाम्भिकम् ।
वेदम् अध्यापयेद् धर्मं पुराणाङ्गानि नित्यशः ॥
संवत्सरोषिते शिष्ये गुरुर् ज्ञानम् अनिर्दिशन् ।
हरते दुष्कृतं तस्य शिष्यस्य वसतो गुरुः ॥
आचार्यपुत्रः शुश्रूषुः कर्निष्ठो धार्मिकः शुचिः ।
आप्तः शक्तो ऽर्थदः साधुर् अध्याप्या दश धर्मतः ॥
कृतज्ञश् च तथाद्रोही मेधावी शुभकृत्तरः ।
आप्तः प्रियो ऽथ विधिवत् षड् अध्याप्या द्विजोत्तमैः ॥ इति । (कूर्पु १।२।१४।३७–४०)

विष्णुर् अप्य् आह- “नापरीक्षितं याजयेत् नाध्यापयेत् नोपनयेत्” (विध् २९।४–६) इति । वसिष्ठश् च ।

[१४७] विद्या ह वै ब्राह्मण्म् आजगाम गोपाय मा शेवधिष्ठे ऽहम् अस्मि ।
असूयकायानृजवे ऽयताय न मां ब्रूया वीर्यवती तथा स्याम् ॥ इति । (वध् २।८)

अध्यापने नियमम् आह यमः ।

सततं प्रातर् उत्थाय दन्तधावनपूर्वकम् ।
स्नात्वा हुत्वा च शिष्येभ्यो कुर्याद् अध्यापनं नरः ॥ इति ।

मनुर् अपि ।

अध्येष्यमाणं तु गुरुर् नित्यकालम् अतन्द्रितः ।
अधीष्व भो इति ब्रूयाद् विरामो ऽस्त्व् इति चारमेत् ॥ इति । (म्ध् २।७३)

अध्येष्यमाणः शिष्यः । तं प्रति वेदम् उच्चारयिष्यन् प्रतिदिनम् अध्यापनप्रारम्भे अतन्द्रितः, “अधीष्व भोःऽ इति ब्रुवन्न् आरभेत । समाप्तौ “विरामो ऽस्तु” इति ब्रुवन्न् उपरमेत ईश्वरप्रीतये । एतत् सर्वम् अभिप्रेत्य श्रुतिर् आह- [१४८] “अष्टवर्षं ब्राह्मणम् उपनयीत । तम् अध्यापयीत” इति ।

अत्र प्रभाकरो मन्यते – “उपन्नयीत” इति नयतेर् आत्मनेपदस्य आचार्यकरणे पाणिनिना सूत्रितवान् (पाण् १।३।३६) उपनयनाध्यापनयोश् चाङ्गाङ्गीरूपत्वेनैककर्तृकत्वात् आचार्यत्वकामो ऽध्यापने ऽधिकारी । अत एव मनुना स्मर्यते ।
उपनीय तु यः शिष्यं वेदम् अध्यापयेद् द्विजः ।
सकल्पं सरह्स्यं च तम् आचार्यं प्रचक्षते ॥ इति । (म्ध् २।१४०)

एवं चाध्यापनविधौ सुस्थिते सत्य् अप्य् अध्ययनस्य पृथग्विधिर् न कल्पनीयो भविष्यति । विहितस्याध्यापनस्याध्यनम् अन्तरेणानुपपत्तेर् अध्ययनस्यार्थे – सिद्धत्वात् ।

ननु – नाध्ययनविधौ कल्पनादोषो ऽस्ति । कॢप्तसैव विधेः सत्त्वात्, “स्वाध्यायो ऽध्येतव्यः” (तैत् आर् २।११) इति श्रुतेः ।

मैवम् । अधिकार्यश्रवणेनास्य विधेर् अनुष्ठापकत्वायोगात् ।
अथोच्येत – विश्वजिन्न्यायेन रात्रिसत्रन्यायेन वाधिकारी परिकल्प्यताम् । “विश्वजिता यजेत” इत्य् अत्र “एतत्कामः” इति नियोज्यविशेषणस्याश्रवणात् अनुष्ठानआप्राप्तौ स्वर्गस्य सर्वैर् इष्यमाणत्वात् स [१४९] एव तद्विशेषणत्वेन परिकल्पितः । एवम् अत्र स्वर्गकामो माणवको नियोज्यो ऽस्तु । रात्रिसत्त्रे “प्रतितिष्ठन्ति ह वा एते य एता रात्रीर् उपनयन्ति” इत्य् अर्थवादे श्रुतायाः प्रतिष्ठायाः अत्यन्तम् अश्रुतात् स्वर्गतः प्रत्यासन्नतया प्रतिष्ठाकामो ऽधिकारी कल्पितः । एवम् अत्र पयःकुल्यादिकामो ऽधिकारी स्यात् । “यद् ऋचो ऽधीते पयसः कुल्या अस्य पितॄन् स्वधा अभिवहन्ति । यद् यजूंषि घृतस्य कुल्याः । यत् सामानि सोम एभ्यः पवते” (तैतार् २।११) इत्य् अर्थवादात् – इति ।

मैवम्, पयःकुल्यादेर् ब्रह्मयज्ञविधिशेषत्वात् माणवकस्याप्रबुद्धत्वेन स्वर्गकामत्वासंभवाच् च । कथंचित् संभवे ऽप्य् अन्योन्याश्रयत्वं दुर्वारम् । अधीते स्वाध्याये पश्चाद् अध्ययनविध्यवगमः । तदवगमे चाध्ययनम् – इति । तस्मात् अध्ययनस्याध्यापनप्रयुक्तत्वाद् अध्यापनम् एव विधीयते नाध्ययनम् इति ।

तद् एतद् गुरुमतम् अन्ये वादिनो न क्षमन्ते । अनित्येनाध्यापनेन नित्यस्याध्ययनस्य प्रयोक्तुम् अशक्यत्वात् । अनित्यं चाध्यापनम् । जीवनकामस्य तत्राधिकारात् । तद् आह मनुः ।
षण्णां तु कर्मणाम् अस्य त्रीणि कर्माणि जीविका ।
याजनाध्यापने चैव विशुद्धाच् च परिग्रहः ॥ इति । (म्ध् १०।७६)

[१५०] अध्ययनं तु नित्यम् । अकरणे प्रत्यवायस्य मनुना स्मृतत्वात्-

यो ऽनधीत्य द्विजो वेदान् अन्यत्र कुरुते श्रमम् ।
स जीवन्न् एव शूद्रत्वम् आशु गच्छति सान्वयः ॥ इति । (म्ध् २।१६८)

अतः स्वविधिप्रयुक्तम् एवाध्ययनम् । न चास्त्य् अन्योन्याश्रयः । अध्ययनात् प्राग् एव संध्यावन्दनादाव् इव पित्रादिमुखेन विध्यर्थावगमात् । पित्रादिनियमितत्वाद् एव माणवकस्य न अप्रबुद्धत्वदोषो ऽस्ति । यद्य् अपि तैत्तिरीयशाखायाम् “स्वाध्यायो ऽध्येतव्यः” इति वाक्यस्य पञ्चमहायज्ञप्रकरणे पठितत्वाद् ब्रह्मयज्ञविधिरूपता तथाप्य् अशेषस्मृतिषूपनयनपूर्वकस्याध्ययनस्य प्रपञ्च्यमानत्वान् मूलभूता श्रुतिर् अनुमातव्या । विवरणकारस् तु – “अध्यापयीत” इत्य् अत्रापि णिजर्थस्य जीवनार्थत्वेन रागतः प्राप्तत्वात् प्रकृत्यर्थस्याध्ययनस्य विधेयताम् अभिप्रेत्य “अष्टवर्षो ब्राह्मण् उपगच्छेत् । भो ऽधीयीत” इति वाक्यं विपरिणमय्य उपपादयामास । सर्वथास्ति नित्यः स्वाध्यायाध्ययनविधिः “स्वाध्यायो ऽध्येतव्यः” इत्य् एवमात्मकः श्रौतः । तथा स्मृतिर् अपि ।

[१५१] तपोविशेषैर् विविधैर् व्रतैश् च विधिचोदितैः ।
वेदः कृत्स्नो ऽधिगन्तव्यः सरहस्यो द्विजन्मना ॥ इति । (म्ध् २।१६५)

अधिगतिर् अर्थविचारपर्यन्तम् अध्ययनम् । तथा च कूर्मपुराणे अध्ययनतदर्थविचारयोर् अभावे प्रत्यवायः स्मर्यते ।

यो ऽन्यत्र कुरुते यत्नम् अनधीत्य श्रुतिं द्विजः ।
स वै मूढो न संभाष्यो वेदबाह्यो द्विजातिभिः ॥
न वेदपाठमात्रेण संतुष्टो वै भवेद् द्विजः ।
पाठमात्रावसायी तु पङ्के गौर् इव सीदति ॥
यो ऽधीत्य विधिवद् वेदं वेदार्थं न विचारयेत् ।
स सान्वयः शूद्रसमः पात्रतां न प्रपद्यते ॥ इति । (कूर्पु १।२।१४।८६–८८)

अध्ययनस्येतिकर्तव्यताम् आह याज्ञवल्क्यः ।

गुरुं चैवाप्य् उपासीत स्वाध्यायार्थं समाहितः ।
आहूतश् चाप्य् अधीयीत लब्धं चास्मै निवेदयेत् ॥
हितं चास्याचरेन् नित्यं मनोवाक्कायकर्मभिः ॥ इति । (य्ध् १।२६–२७)

विष्णुपुराणे ऽपि । [१५२]

उभे संध्ये रविं भूप तथैवाग्निं समाहितः ।
उपतिष्ठेत् तथा कुर्याद् गुरोर् अप्य् अभिवादनम् ॥
स्थिते तिष्ठेद् व्रजेत् याते नीचैर् आसीत चासिते ।
शिष्यो गुरोर् नरश्रेष्ठ प्रतिकूलं न संचरेत् ॥
तेनैवोक्तः पठेद् वेदं नान्यचित्तः पुरःस्थितः ।
अनुज्ञातश् च भिक्षान्नम् अश्नीयात् गुरुणा ततः ॥
व्रतानि चरता ग्राह्यो वेदश् च कृतबुद्धिना ॥ इति । (विपु ३।९।२–५)

कौर्मे ऽपि ।

आहूतो ऽध्ययनं कुर्याद् वीक्षमाणो गुरोर् मुखम् ।
नित्यम् उद्धृतपाणिः स्यात् साध्वाचारः सुसंयतः ॥ इति । (कूर्पु १।२।१४।१–२)

स्वकुलपरम्परागतायाः शाखायाः पाठो ऽध्ययनम् । तद् आह वसिष्ठः ।

पारम्पर्यागतो येषां वेदः सपरिबृंहणः ।
तच्छाखं कर्म कुर्वीत तच्छाकाध्ययनं तथा ॥ इति । वध् ६।४३)

स्वशाखापरित्यागं स एव निषेधति ।

यः स्वशाखां परित्यज्य पारक्याम् अधिगच्छति ।
स शूद्रवद् बहिः कार्यः सर्वकर्मसु साधुभिः ॥
[१५३] स्वीया शाखोज्झिता येन ब्रह्म तेनोज्झितं परम् ।
ब्रह्महैव स विज्ञेयः सद्भिर् नित्यं विहर्हितः ॥ इति ।

स्वशाखाध्ययनपूर्वकं त्व् अन्यशाखाध्ययनं तेनैवाङ्गीकृतम् ।

अधीत्य शाखाम् आत्मीयां परशाखां तथ्ः पठेत् । इति ।

वेदवद् धर्मशास्त्रम् अप्य् अधीयीत । तद् आह बृहस्पतिः ।

एवं दण्डादिकैर् युक्तं संस्कृत्य तनयं पिता ।
वेदम् अध्यापयेत् पश्चात् शास्त्रं मन्वादिकं तथा ॥
ब्राह्मणो वेदमूलः स्याच् छ्रुतिस्मृत्योः समः स्मृतः ।
सदाचारस्य च तथा ज्ञेयम् एतत् त्रिकं सदा ॥
अधीत्य चतुरो वेदान् साङ्गोपाङ्गपदक्रमान् ।
स्मृतिहीना न शोभन्ते चन्द्रहीनैव शर्वरी ॥ इति ।

अत्र अध्ययनेन पञ्चधा वेदाभ्यास उपलक्षितः । तद् आह दक्षः ।

वेदस्वीकरणं पूर्वं विचारो ऽभ्यसनं जपः ।
तद्दानं चैव शिष्येभ्यो वेदाभ्यासो हि पञ्चधा ॥ इति ।

हारीतो ऽपि ।

मन्त्रार्थज्ञो जपन् जुह्वन् तथैवाध्यापयन् द्विजः ।
स्वर्गलोकम् अवाप्नोति नरकं तु विपर्यये ॥

[१५४] इति । गुरुमुखाद् एवाध्येतव्यं न तु लिखितपाठः कर्तव्यः । तद् आह नारदः ।

पुस्तकप्रत्ययाधीतं नाधीतं गुरुसंनिधौ ।
भ्राजते न सभामध्ये जारगर्भ इव् स्त्रियाः ॥ इति । (ना शि २।१३)

अध्ययने वर्जनीयान् आह मनुः ।

नाविस्पष्टम् अधीयीत न शूद्रजनसंनिधौ ।
न निशान्ते प्रतिश्रान्तो ब्रह्माधीत्य पुनः स्वपेत् ॥ इति । (म्ध् ४।९९)

नारदो ऽपि ।

हस्तहीनस् तु यो ऽधीते स्वरवर्णविवर्जितः ।
ऋग्यजुःसामभिर् दग्धो वियोनिम् अधिगच्छति ॥ इति । (ना। शि। २।२७)

व्यासो ऽपि ।

अनध्यायेष्व् अधीतं यत् यच् च शूद्रस्य संनिधौ ।
प्रतिग्रहनिमित्तं च नरकाय तद् उच्यते ॥

इत्य् अध्ययनाध्यापनयोः प्रकरणम्

अथानध्याः । ते च द्विविधाः- नित्या नैमित्तिकाश् च । तत्र नित्यान् आह हारीतः ।

प्रतिपत्सु चतुर्दश्याम् अष्टम्यां पर्वयोर् द्वयोः ।
श्वो ऽनध्याये ऽद्य शर्वर्यां नाधीयीत कदाचन ॥ इति ।

[१५५] नैमित्तिकान् आह याज्ञवल्क्यः ।

श्वक्रोष्टुगर्दभोलूकसामबाणार्त्तनिःस्वने ।
अमेध्यशवशूद्रान्त्यश्मशानपतितान्तिके ॥
देशे ऽशुचाव् आत्मनि च विद्युत्स्तनितसंप्लवे ।
भुक्त्वार्द्रपाणिर् अम्भोन्तरर्धरात्रे ऽतिमारुते ॥
पांसुवर्षे दिशां दाहे संध्यानीहारभीतिषु ।
धावतः पूतिगन्धे च शिष्टे च गृहम् आगते ॥
खरोष्ट्रयानहस्त्यश्वनौवृक्षेरिणरोहणे ।
सप्तत्रिंशद् अनध्यायान् एतांस् तात्कालिकान् विदुः ॥ इति । य्ध् १।१४८–५१)

अन्ये ऽप्य् अनध्यानास् तत्र तत्र स्मर्यन्ते । तद् आह नारदः ।

अयने विषुवे चैव शयने बोधने हरेः ।
अनध्यायस् तु कर्तव्यो मन्वादिषु युगादिषु ॥ इति ।

मन्वादयो मत्स्यपुराणे ऽभिहिताः ।

आश्वयुक् शुक्लनवमी कार्तिके द्वादशी तथा ।
तृतीया चैत्रमासस्य तथा भाद्रपदस्य च ॥
[१५६] फाल्गुनस्य त्व् अमावास्या पौषस्यैकादशी तथा ।
आषाढस्याथ दशमी माघमासस्य सप्तमी ॥
श्रावणस्याष्टमी कृष्णा आषाढस्यापि पूर्णिमा ।
कार्तिकी फाल्गुनी चैत्री ज्यैष्ठी पञ्चदशी सिता ॥
मन्वन्तरादयश् चैते दत्तस्याक्षय्यकारकाः ॥ इति । (मत्स्पु १७।६–८)

युगादयो विष्णुपुराणे वर्णिताः ।

वैशाखमासस्य च या तृतीया नवम्य् असौ कार्तिकशुक्लपक्षे ।
नभस्य मासस्य च कृष्णपक्षे त्रयोदशी पण्चदशी च माधे ॥ इति । (विपु ३।१४।१३)

कूर्मपुराणे ।

उपाकर्मणि चोत्सर्गे त्रिरात्रक्षपणं स्मृतम् ।
अष्टकासु त्व् अहोरात्रम् ऋत्वन्तासु च रात्रिषु ॥
मार्गशीर्षे तथा पौषे माधमासे तथैव च ।
तिस्रो ऽष्टकाः समाख्याताः कृष्णपक्षे तु सूरिभिः ॥ इति । (कूर्पु १।२।१४।७७–७८)

गौतमो ऽपि- “कार्तिकी फाल्गुन्य् आषाढी पौर्णमासी तिस्रो ऽष्टकाः त्रिरात्रम्” इति (ग्ध् १६।७) । [१५७] उक्तपौर्णमासीर् आरभ्य त्रिरात्रम् । तथा तिस्रो ऽष्टकाः सप्तम्यादयः । तास्व् अपि त्रिरात्रम् अनध्ययनम् इत्य् अर्थः पैठीनसिः- “कृष्णे भवाः तिस्रो ऽष्टकाः । मार्गशीर्षप्रभृतय इत्य् एके” इति । आपस्तम्बस् तु उपाकर्मारभ्य मासं प्रदोषे ऽनध्यायम् आह- “श्रावण्यां पौर्णमास्याम् अध्यायम् उपाकृत्य मासं प्रदोषे नाधीयीत” (आप्ध् ९।१) इति । प्रदोषशब्देनात्र पूर्वरात्रिः विवक्षिता । त्रयोदश्यादिप्रदोषेष्व् अपि नाधीयीत । तथा च आदित्यपुराणम् ।

मेधाकामस् त्रयोदश्यां सप्तम्यां च विशेषतः ।
चतुर्थ्यां च प्रदोषेषु न स्मरेन् न च कीर्तयेत् ॥ इति ।

चतुर्थ्यादितिथिद्वैविध्ये प्रजापतिः ।

षष्ठी च द्वादशी चैव अर्धरात्रोननाडिका ।
प्रदोषे न त्व् अधीयीत तृतीया नवनाडिका ॥ इति ।

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

त्र्यहं प्रेतेष्व् अनध्यायः शिष्य्र्त्विग्गुरुबन्धुषु ।
उपाकर्मणि चोत्सर्गे स्वशाखाश्रोत्रिये मृते ॥
संध्यागर्जितनिर्घातभूकम्पोल्कानिपातने ।
समाप्य वेदं द्युनिषम् आरण्यकम् अधीत्य च ॥
[१५८] पञ्चदश्यां चतुर्दश्याम् अष्टम्यां राहुसूतके ।
ऋतुसंधिषु भुक्त्वा वा श्राद्धिकं प्रतिगृह्य च ॥
पशुमण्डूकनकुलश्वाहिमार्जारमुषकैः ।
कृते ऽन्तरे त्व् अहोरात्रं शक्रपाते तथोच्छ्रये ॥ इति । (य्ध् १।१४४–४७)

मनुर् अपि ।

चोरैर् उपप्लुते ग्रामे संभ्रमे वाग्निकारिते ।
आकालिकम् अनध्यायं विद्यात् सर्वाद्भुतेष्व् अपि ॥ इति । (म्ध् ४।११८)

कूर्मपुराणे ।

श्लेष्मातकस्य छायायां शाल्मलेर् मधुकस्य च ।
कदाचिद् अपि नाध्येयं कोविदारकपित्थयोः ॥ इति । (कूर्पु १।२।१४।७९)

उक्तानाम् अप्य् अनध्यायानाम् अपवादम् आह मनुः ।

वोदोपकरणे चैव स्वाध्याये चैव नैत्यके ।
नानुरोधो ऽस्त्य् अनध्याये होममन्त्रेषु चैव हि ॥ इति ।

वेदोपकरणानि अङ्गानि । नित्यस्वाध्यायो ब्रह्मयज्ञः । शौनको ऽपि ।

नित्ये जपे च काम्ये च क्रतौ पारायणे ऽपि च ।
नानध्यायो ऽस्ति वेदानां ग्रहणे ग्राहणे तथा ॥ इति ।

[१५९] कूर्मपुराणे ऽपि ।

अनध्यायस् तु नाङ्गेषु नेतिहासपुराणयोः ।
न धर्मशास्त्रेष्व् अन्येषु पर्वण्य् एतानि वर्जयेत् ॥ इति । (कूर्पु १।२।१४।८४)

इत्य् अनध्यायप्रकरणम्

पूर्वम् अध्यनाध्यापने सेतिकर्तव्यते निरूपिते । अथ यजनयाजने निरूपयामः । तत्र यजनस्य सृष्टिं प्रयोजनं चाह भगवान् ।

सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः ।
अनेन प्रसविष्यध्वम् एष वो ऽस्त्व् इष्टकामधुक् ॥
देवान् भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः ।
परस्परं भावयन्तः श्रेयः परम् अवाप्स्यथ ॥
इष्टान् भोगान् हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविताः ।
तैर् दत्तान् अप्रदायैभ्यो यो भुङ्क्ते स्तेन एव सः ॥ इति । (भ्ग् ३।१०–१२)

तस्य च यजनस्य सात्त्विकराजसतामसभेदेन त्रैविध्यं स एवाह ।

अफलाकांक्षिभिर् यज्ञो विधिदृष्टो य इज्यते ।
यष्टव्यम् एवेति मनः समाधाय स सात्त्विकः ॥
[१६०] अभिसंधाय तु फलं दम्भार्थम् अपि चैव यत् ।
इज्यते भरतश्रेष्ठ तं यज्ञं विद्धि राजसम् ॥
विधिहीनम् असृष्टान्नं मन्त्रहीनम् अदक्षिणम् ।
श्रद्धाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते ॥ इति । (भ्ग् १७।११–१३)

आश्वमेधिके पर्वणि द्विजातिप्रभृतिसृष्टेर् यज्ञार्थत्वप्रतिपादनेन प्रस्तूयते ।

यजनार्थं द्विजाः सृष्टास् तारका दिवि देवताः ।
गावो यज्ञार्थम् उत्पन्ना दक्षिणार्थं तथैव च ॥
सुवर्णं रजतं चैव पात्रीकुम्भार्थम् एव च ।
इध्मार्थम् अथ यूपार्थं ब्रह्मा चक्रे वनस्पतीन् ॥
ग्राम्यारण्याश् च पशवो जायन्ते यज्ञकारणात् । इति ।

हारीतो ऽपि अन्वयव्यतिरेकाभ्यां यज्ञमहिमानं दर्शयति ।

यज्ञेन लोका विमला विभान्ति यज्ञेन देवा अमृतत्वम् आप्नुवन् ।
[१६१] यज्ञेन पापैर् बहुभिर् विमुक्तः प्राप्नोति लोकान् अजरस्य विष्णोः ।
नास्त्य् अयज्ञस्य लोको वै नायज्ञो विन्दते शुभम् ।
अनिष्टयज्ञो ऽपूतात्मा भ्रस्यति छिन्नपर्णवत् ॥ इति ।

यज्ञविशेषास् त्व् अग्निहोत्रादयः । तथा च श्रूयते- “प्रजापतिर् यज्ञान् असृजताग्निहोत्रं चाग्निष्ठोमं च पौर्णमासीं चोक्थ्यं चामावास्यां चातिरात्रं च” इति । अग्निहोत्रादीनां संस्कृतैर् अग्निभिः साध्यत्वात् तत्संस्कारकम् आधानमादाव् अनुष्ठेयम् । तत्र प्रजापतिः ।

सर्वसंस्थाधिकारः स्याद् आहिताग्नेर् धने सति ।
आदध्यान् निर्धनो ऽप्य् अग्निं नित्यं पापभयात् द्विजः ॥ इति ।

अकरणे प्रत्यवायः कूर्मपुराणे दर्शितः ।

नास्तिक्याद् अथ वालस्याद् यो ऽग्नीन् नाधातुम् इच्छति ।
यजेत वा न यज्ञेन स याति नरकान् बहून् ॥
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन ब्राह्मणो हि विशेषतः ।
आधायाग्नीन् विशुद्धात्मा यजेत परमेश्वरम् ॥ (कूर्पु १।२।२४।७, १०)

[१६२] इति । श्रुतिश् च कालादिविशिष्टम् आधानं विधत्ते- “वसन्ते ब्राह्मणो ऽग्नीन् आदधीत । वसन्तो वै ब्राह्मस्यर्तुः । स्व एवैनम् ऋताव् आधाय ब्रह्मवर्चस्वी भवति । ग्रीष्मे राजन्य आदधीत । ग्रीष्मो वै राजन्यस्यर्तुः । स्व एवैनम् ऋताव् आधाय इन्द्रियावी वीर्यवान् भवति । शरदि वैश्य आदधीत । शरद् वै वैश्यस्यर्तुः । स्व एवैनम् ऋताव् आधाय पशुमान् भवति” इति । आश्वमेधिके ऽपि ।

वसन्ते ब्राह्मणस्य स्याद् आधेयो ऽग्निर् नराधिप ।
वसन्तो ब्राह्मणः प्रोक्तो वेदयोनिः स उच्यते ॥
अग्न्याधानं तु येनाथ वसन्ते क्रियते नृप ।
तस्य श्रीर् ब्रह्मवृद्धिश् च ब्राह्मणस्य विवर्धते ॥
क्षत्रियस्याग्निर् आधेयो ग्रीष्मे श्रेष्ठः स वै नृप ।
येनाधानं तु वै ग्रीष्मे क्रियते तस्य वर्धते ॥
श्रीः प्रजाः पशवश् चैव वित्तं चैव बलं यशः ।
शरत्काले तु वैश्यस्याप्य् आधानीयो हुताशनः ॥
[१६३] शरद्रात्रः स्वयं वैश्यो वैश्ययोनिः स उच्यते ।
शरद्य् आधानम् एवं वै क्रियते येन पाण्डव ॥
तस्य वै श्रीः प्रजायुश् च पशवो ऽर्थश् च वर्धते ॥ इति ।

आधानपूर्वकाश् च यज्ञाः दर्शादयः । तथा च वसिष्ठः- “अवश्यं ब्राह्मणो ऽग्नीन् आदधीत । दर्शपूर्णमासाग्रयणेष्टिचातुर्मास्यपशुसोमैश् च यजेत” इति । हारीतो ऽपि ।

पाकयज्ञान् यजेन् नित्यं हविर्यज्ञांस् तु नित्यशः ।
सौम्यांस् तु विधिपूर्वेण य इच्छेत् ब्रह्म चाव्ययम् ॥ इति ।

ते च गौतमेन दर्शिताः- “अष्टका पार्वणश्राद्धं श्रावण्य् आषाढी प्रौष्ठपदी चैत्र्य् आश्वयुजीति सप्त पाकयज्ञसंस्थाः । अग्न्याधेयम् अग्निहोत्रं दर्शपूर्णमासौ चातुर्मास्यान्य् आग्रयणेष्टिर् [१६४] निरूढपशुबन्धः सौत्रामणीति सप्त हविर्यज्ञसंस्थाः । अग्निष्टोमो ऽत्यग्निष्टोम उक्थ्यः षोडशी वाजपेयो ऽतिरात्रोप्तोर्यामः इति सप्त सोमसंस्थाः” इति (ग्ध् ८।१८–२०) । अपरांस् तु महायज्ञक्रतून् देवलो दर्शितवान्- “अश्वमेधराजसूयपौण्डरीकगोदवादयो महायज्ञक्रतवः” इति । एते सर्वे यज्ञाः यथायोगं नित्यनैमित्तिककाम्यभेदेन त्रिविधा,

नित्यं नैमित्तिकं काम्यं त्रिविधं कर्म पौरुषम् । (मापु ३४।४)

इति मदालदोक्तेः । तत्र यज्ञानां नित्यत्वं कुथुमशाखायां श्रूयते- “मन्त्रेषु कर्माणि कवयो यान्य् अपश्यंस् तानि त्रेतायां बहुधा सन्ततानि । तान्य् आचरथ नियतम्” इति (मुनुप् १।२।१) । वाजसनेयिशाखायाम् अपि- “कुर्वन्न् एवेह कर्माणि जिजीवीशेच् छतं समाः” इति (इशाउप् २), [१६९] “एतद् वै जरामर्यम् अग्निहोत्रं जरसा वा ह्य् एवास्मान् मुच्यते मृत्युना च” (म्नुप् २५।१) इति च । विधिवाकेषु च जीवनाद्युपबन्धस् तु नित्यत्वलक्षकः । तद् यथा- “यावज्जीवम् अग्निहोत्रं जुहुयात्,” “यावज्जीवं दर्शपौर्णमासाभ्यां यजेत,” “वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत” इति । अकरणे प्रत्यवायश् च नित्यत्वगमकः । तथा चाथर्वणे श्रूयते- “यस्यानग्निहोत्रम् अदर्शपौर्णमासम् अचातुर्मास्यम् अनाग्रयणम् अतिथिवर्जितं वाहुतम् अवैश्वदेवम् अविधिना हुतम् आसप्तमांस् तस्य लोकान् हिनस्ति” इति (मुणुप् १।२।३) । तथा च श्रुत्यन्तरम्- “यस्य पिता पितामहो वा सोमं न पिबेत् स व्रात्यः” [१६६] इति । जीवनकामनाव्यतिरिक्तं गृहदाहाद्यनियतनिमित्तम् उपजीव्य प्रवृत्तं नैमित्तिकम् । तथा च श्रुतिः- “यस्य गृहान् दहत्य् अग्निर् अग्नये क्षामवते पुरोडाशम् अष्टाकपालं निर्वपेत्” इति । कामनया प्रवृत्तं काम्यम् । तद् यथा- “वायव्यं श्वेतम् आलभेत भूतिकामः” (त्स् २।३।१) इत्याद्याः काम्यपशवः । “ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालं निर्वपेत् प्रजाकामः” (त्स् २।२।५) इत्याद्याः काम्येष्टयः । तत्र काम्यानां कामितार्थसिद्धिः फलम् । नित्यनैमित्तिकयोस् तु यथाविध्यनुष्ठितयोर् इन्द्रलोकप्रापकत्वम् आथर्वणे श्रूयते-

काली कराली च मनोजवा च सुलोहिता या च सुधूम्रवर्णा ।
स्फुलिङ्गिनी विश्वरुची च देवी लेलायमाना इति सप्त जिह्वाः ॥
[१६७] एतेषु यश् चरते भ्राजमानेषु यथाकालं चाहुतयो ह्य् आददायन् ।
तं नयन्त्य् एताः सूर्यस्य रश्मयो यत्र देवानां पतिर् एको ऽधिवासः ॥
एह्य् एहीति तम् आहुतयः सुवर्चसः सूर्यस्य रश्मिभिर् यजमानं वहन्ति ।
प्रियां वाचम् अभिवदन्त्यो ऽर्वयन्त्य एष वः पुण्यः सुकृतो ब्रह्मलोकः ॥

इति (मुणुप् १।२।४) । आनुशासनिके ऽपि ।

सुशुद्धैर् यजमानैश् च ऋत्विग्भिश् च तथाविधैः ।
शुद्धैर् द्रव्योपकरणैर् यष्टव्यम् इति निश्चयः ॥
तथाकृतेषु यज्ञेषु देवानां तोषणं भवेत् ।
तुष्टेषु देवसङ्घेषु यज्वा यज्ञफलं लभेत ॥
देवाः संतोषिता यज्ञैर् लोकान् संवर्धयन्त्य् उत ।
उभयोर् लोकयोर् देवि भूतिर् यज्ञे प्रदृश्यते ॥
तस्माद् यज्ञाद् दिवं याति अमरैः सह मोदते ।
नास्ति यज्ञसमं दानं नास्ति यज्ञसमो विधिः ।
सर्वधर्मसमुद्देशो देवि यज्ञे समाहितः ॥

[१६८] इति । यदि कथंचिन् नित्यकर्माणि लुप्येरन् तदा तत्समाधानम् आह प्रजापतिः ।

दर्शं च पूर्णमासं च लुप्त्वाथोभयम् एव वा ।
एकस्मिन् कृच्छपादेन द्वयोर् अर्धेन शोधनम् ॥
हविर्यज्ञेष्व् अशक्तस्य लुप्तम् अप्य् एकम् आदितः ।
प्राजापत्येन शुध्येत पाकसंस्थासु चैव हि ॥
संध्योपासनहानौ तु नित्यस्नानं विलोप्य च ।
होमं च नैत्यकं शुध्येद् गायत्र्यष्टसहस्रकृत् ॥
समान्ते सोमयज्ञानां हानौ चान्द्रायणं चरेत् ।
अकृत्वान्यतमं यज्ञं यज्ञानाम् अधिकारतः ॥
उपवासेन शुध्येत पाकसंस्थासु चैव हि ॥ इति ।

कात्यायनो ऽपि ।

पितृयज्ञात्यये चैव वैश्वदेवात्यये ऽपि च ।
अनिष्ट्वा नवयज्ञेन नवान्नप्राशने तथा ॥
भोजने पतितान्नस्य चरुर् वैश्वानरो भवेत् ॥ इति । (कात्स्म् ३।१८।१९–२०)

विहितदक्षिनापर्याप्तद्रव्याभावे ऽपि नित्यं न लोपयेत् । तद् आह बौधायनः ।

[१६९] यस्य नित्यानि लुप्तानि तथैवागन्तुकानि च ।
विपद्य् अपि न स स्वर्गं गच्छेत् तु पतितो हि सः ॥
तस्मात् कन्दैः फलैर् मूलैर् मधुनाज्यरसेन वा ।
नित्यं नित्यानि कुर्वीत न च नित्यानि लोपयेत् ॥ इति ।

ननु – संपूर्णद्रव्यसम्पत्ताव् एव सोमयागः कार्यः । तद् आह मनुः ।

यस्य त्रैवार्षिकं वित्तं पर्याप्तं भृत्यवृत्तये ।
अधिकं वापि विद्येत स सोमं पातुम् अर्हति ॥ इति । (म्ध् ११।७)

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

त्रैवार्षिकाधिकान्नो यः स हि सोमं पिबेद् द्विजः । इति (य्ध् १।१२४)

त्रैवार्षिकान्नलाभे सोमयागाद् अर्वाचीना दर्शादय एव कार्याः । एतद् अपि स एवाह ।

प्राक्सौमिकीः क्रियाः कुर्याद् यस्यान्नं वार्षिकं भवेत् । इति । (य्ध् १।१२४)

अल्पधनस्य यज्ञो मनुना निषिध्यते ।

पुण्यान्य् अन्यानि कुर्वीत श्रद्दधानो जितेन्द्रियः ।
न त्व् अल्पदक्षिणैर् यज्ञैर् यजेतार्थं कथंचन ॥
इन्द्रियाणि यज्ञः स्वर्गम् आयुः कीर्तिं प्रजाः पशून् ।
हन्त्य् अल्पदक्षिणो यज्ञस् तस्मान् नाल्पधनो यजेत् ॥ (म्ध् ११।३९–४०)

[१७०] इति । मत्स्यपुराणे ऽपि ।

अन्नहीनो दहेद् राष्ट्रं मन्त्रहीनस् तथर्त्विजः ।
आत्मानं दक्षिणाहीनो नास्ति यज्ञसमो रिपुः ॥ इति । (म्ध् ११।४१)

एवं च सत्य् एतानि वचनानि “कन्दैर् मूलैः” इत्यादिवचनेन विरुद्ध्येरन् – इति चेत्,

मैवम्, एतेषां वचनानां काम्ययागविषयत्वात् । “संपूर्णानुष्ठानशक्तौ सत्याम् एव काम्यं कर्तव्यम्” इति षष्ठाध्याये मीमांसितम् । तथा हि “ऐन्द्राग्नम् एकादशकपालं निर्वपेत् प्रजाकामः” इत्य् अत्र किं यथाशक्तिप्रयोगेणाप्य् अधिकारः, उत सर्वाङ्गोपसंहारेण, इति संशयः । नित्येषु यथाशक्तिप्रयोगस्य पूर्वाधिकरणे निर्णीतत्वात् काम्येष्व् अपि तथा – इति प्राप्ते ब्रूमः । नित्यानाम् असमर्थेनाप्य् अपरित्याज्यत्वात् तत्र यथाशक्तिप्रयोगः, अपरित्याज्यानि हि नित्यानि । जीवनादिनिमित्तवशेन तत्प्रवृत्तेः । नैमित्तिकं प्रत्यप्रवर्तकत्वे निमित्तत्वम् एव हीयेत । कामना तु न निमित्तं येनावश्यम् इष्टिं प्रवर्तयेत् । अतो न काम्यस्यापरित्याज्यत्वम् । तथा सति फलसिद्ध्यर्थम् एव काम्यस्यानुष्ठेयत्वात् फलस्य च कृत्स्नाङ्गोपकृतप्रधानमन्त्रेणानिष्पत्तेः । यदा कृत्स्नाङ्गानुष्ठानशक्तिस् तदैव काम्यम् अनुष्ठेयम् – इति सिद्धान्तः ॥

इति यजनकरणम्

[१७१]

इत्थं यजनं निरूपितम् । याजने तु विधिः श्रुयते- “द्रव्यम् अर्जयन् ब्राह्मणः प्रतिगृह्णीयाद् याजयेद् अध्यापयेद् वा” । न चायं नित्यविधिः । अकरणे प्रत्यवायादिनित्यलक्षणाभावात् । अपि तु काम्यविधिः, द्रव्यार्जनकामस्य तत्राधिकारात् । तत्रापि नापूर्वविधिः,। जीवनोपायत्वेन याजनस्य प्राप्तत्वात् । तद्धेतुत्वं च मार्कण्डेयपुराणे दर्शितम् ।

याजनाध्यापने शुद्धे तथा शुद्धः प्रतिग्रहः ।
एषा सम्यक् समाख्याता विविधा तस्य जीविका ॥ इति । [मार्पु २८।४]

नापि परिसंख्या, नित्यप्राप्तेर् अभावात् । तस्मात् पक्षे प्राप्तत्वान् नियमविधिर् अयम् । स चायं नियमः पुरुषार्थ एव । न तु क्रत्वर्थः । द्रव्यार्जनविधानस्य पुरुषार्थत्वेन लिप्सासूत्रे विचारितत्वात् ।

तथा हि – द्रव्यपाप्तिः क्रत्वर्था पुरुषार्था वा इति संशयः ।

तत्र पूर्वः पक्षः क्रत्वर्थेयम् । तथा सति नियमस्यार्थवत्त्वात् । ब्राह्मणस्य याजनादिना क्षत्रियस्य जयादिना वैश्यस्य ऋष्यादिना – इति नियमः । स च पुरुषार्थपक्षे ऽनर्थकः स्यात्, [१७२] उपायान्तरेणार्जितस्यापि द्रव्यस्य क्षुत्प्रतिघातादिपुरुषार्थसंपादकत्वात् । क्रतुस् तु नान्यथा सिद्ध्यति । अतस् तत्र नियमो ऽर्थवान् –

इति प्राप्ते ब्रूमः । द्रव्यं हि संपादितं सत् पुरुषं प्रीणयति । अतस् तस्य पुरुषार्थत्वं प्रत्यक्षदृष्टम् । क्रत्वर्थता तु नियमान्यथानुपपत्त्या कल्प्यते । कृप्तं च कल्प्याद् बलीयः । सति च पुरुषार्थत्वे क्रतोर् अपि भोजनादिवत् पुरुषकार्यतया तदर्थताप्य् अर्थात् संपद्यते । नियमम् अस्तु पुरुषार्थे ऽप्य् अर्जनविधौ किंचिद् अदृष्टं जनयिष्यति । क्रत्वर्थत्ववादिनो जीवनलोपेन क्रतुर् अपि न सिध्येत् । अतः पुरुषार्थो याजनादिः – इति सिद्धम् ।

ऋत्विग्भिर् विना याजयितान्यो न को ऽप्य् अस्ति – इति चेत्,

मैवम्, आपस्तम्बसूत्रे षोडशानाम् ऋत्विजां वरणम् अभिधाय या जयितुः सप्तदशस्य पृथग्वरणाभिधानात्, “सदस्यं सप्तदशं कौषीतकिनः समामनन्ति । स कर्मणाम् उपद्रष्टा भवति” इति । अत एव वसिष्ठवंशोत्पन्नस्य सात्यहव्यनामकस्य महर्षेः प्रश्नवाक्ये देवभागस्य सृञ्जयनामकान् ब्राह्मणान् प्रति याजकत्वं तैत्तिरीयकब्राह्मणे श्रूयते- “वासिष्ठो ह सात्यहव्यो देवभागं पप्रच्छत् सृञ्जयान् बहुयाजिनो यजे” (त्ब् ६।६।२) [१७३] इति । तथा कौषीतकिब्राह्मणे चित्रनामकं प्रति श्वेतकेतोर् याजकत्वम् आम्नातम्- “चित्रोद्भवो गार्ग्यायणिर् यक्षमाण आरुणिं वव्रे । स ह पुत्रं श्वेतकेतुं प्रजिघाय याजयेत्” इति । तस्माद् ऋत्व्गभ्यो ऽन्यः सदस्यो याजयिता । ऋत्विजो वा याजयितारः सन्तु । सर्वथाप्य् अस्ति ब्राह्मणानां जीवनहेतुर् याजनम् ।

तरेतिकर्तव्यतारूपेण कृष्णाजिनवाससोर् अन्यतरेणोपवीतित्वं तैत्तिरीयके विधीयते- “तस्माद् यज्ञोपवीत्य् एवाधीयीत याजयेद् यजेत् वा यज्ञस्य प्रसृत्या अजिनं वासो वा दक्षिणत उपवीय” (तैता २।१) इति । । मन्त्रेषु ऋष्यादिज्ञानं च याजनाङ्गत्वेन छन्दोगब्राह्मणे समाम्नायते- “यो ह वा अविदितार्षेयच्छन्दोदैवतब्राह्मणेन मन्त्रेण याजयति वा अध्यापयति वा स्थाणुं वर्च्छति गर्तं वा पद्यते वा म्रियते पापीयान् भवति । यातयामान्यस्य छन्दांसि भवन्ति । अथ यो मन्त्रे मन्त्रे वेद सर्वम् आउर् एति । श्रेयान् भवति । अयातयामान्यस्य छन्दांसि भवन्ति । तस्माद् एतानि मन्त्रे मन्त्रे विद्यात्” इति (छ्ब्रा ३।७।५) । [१७४]

ननु – क्वचित् याजनस्य क्वचित् प्रतिग्रहस्य च निन्दितत्वात् तदनुष्ठानवतः स्वाध्यायगायत्र्योर् जप आम्नायते- “रिच्यत इव वा एष प्रैव रिच्यते यो याजयति प्रति वा गृह्णाति । याजयित्वा प्रतिगृह्य वानश्नन् त्रिःस्वाध्यायं वेदम् अधीयीत । त्रिरात्रं वा सावित्रीं गायत्रीम् अन्वातिरेचयति” इति (ता २।१५) । तथान्यत्रापि- “दुहे ह वा एष छन्दांसि यो याजयति स येन यज्ञक्रतुना याजयेत् । सो ऽरण्यं परेत्य शुचौ देशे स्वाध्यायम् एवैनम् अधीयन्न् आसीत । तस्यानशनं दीक्षा, स्थानम् उपसदः, आसनस्य सुत्या, वाग् जुहूः, मन उपभृत्, घृतिः स्रुवा, प्राणो हविः, सामाध्वर्युः, स वा एष यज्ञः प्राणदक्षिणो ऽनन्तदक्षिणः समृद्धतरः” इति (ता २।१६) इति चेत्,

नायं दोषः, तस्य अजाज्ययाजनविषयत्वात् । जीवितात्ययम् आपन्नस्य प्राणरक्षणार्थम् अयाज्ययाजनम् अपि संभाव्यते । तथा च वाजसनेयब्राह्मणम्- “प्राणस्य वै सम्राट् कामायायाज्यं याजयति अप्रतिग्राह्यस्य वा प्रतिगृह्णाति” इति (बृआउप् ४।१।३) । तत्र प्रायश्चित्तं छन्दोगा आमनन्ति- [१७५] “तदा अयाज्ययाजने दक्षिणास् त्यक्त्वा मासं चतुर्थकाले भुञ्जानः तन्मन्त्रान् गायेत्” इति (छ्ब्र् ५।१।३) । तथा सुमन्तुर् अपि स्मरन्ति- “शूद्रयाजकः सर्वद्रव्यपरित्यागात् पूतो भवति । अभिशस्त-पतित-पौनर्भवब्-ह्रूणह-पुंश्चल्य्-अशुचि-शस्त्रकार-तैलिक-चाक्रिक-ध्वजि-सुवर्णकार-वर्मकार-पङ्कक-वर्धकि-गण-गणिक-सौनिक-व्याध-निषाद-रजक-बुरुड-चर्मकारा अभोज्यान्ना अप्रतिग्राह्या अयाज्याश् च” इति । तथा च वसिष्ठः- “दक्षिणात्यागाच् च पूतो भवतीति विज्ञायते” इति । तथा बौधायनो ऽपि- “बह्वप्रतिग्राह्यस्य वा प्रतिगृह्य अयाज्यं वा याजयित्वा [१७६] नाद्यात् । तस्य चान्नम् अशित्वा तरत्समन्दीयं जपेत्” इति (वध् २।२,५,८) । अज्याज्ययाजकलक्षणं देवलेन दर्शितम् ।

यः शूद्रान् पतितांश् चापि याजयेद् अर्थकारणात् ।
याजितो वा पुनर् ताभ्यां ब्राह्मणो ऽयाज्ययाजकः ॥ इति ।

इत्य् याजनप्रपकरणम्

तद् एवं याजनं निरूपितम् । अथ दानप्रतिग्रहौ निरूप्येते । तत्र दानविषया श्रुतिः- “दानम् इति सर्वाणि भूतानि प्रशंसन्ति । दानान्नातिदुश्चरं तस्माद् दाने रमन्ते” इति (म्नुप् २१।२) । तथा वाक्यान्तरम् अपि- “दानं यज्ञानां वरूथं दक्षिणा लोके दातारं सर्वभूतान्य् उपजीवन्ति । दानेनारातीन् अपानुदन्त । दानेन द्विषन्तो मित्रा भवन्ति । दाने सर्वं प्रतिष्ठितम् । तस्माद् दानं परमं वदन्ति” इति (म्नुप् २२।१) । आदित्यपुराणे ऽपि ।

न दानाद् अहिकं किंचिद् दृश्यते भुवनत्रये ।
दानेन पाप्यते स्वर्गः श्रीर् दानेनैव लभ्यते ॥
दानेन शत्रून् जयति व्याधिर् दानेन नश्यति ।
दानेन लभ्यते विद्या दानेन युवतीजनः ॥
धर्मार्थकाममोक्षाणां साधनं परमं स्मृतम् ॥ इति ।

एवं श्रुतिस्मृतिभ्यां प्रशंसापूर्वको दानविधिर् उन्नीतः । याज्ञवल्क्यस् तु साक्षाद् दानं व्यधत्त ।

दातव्यं प्रत्यहं पात्रे निमित्तेषु विशेषतः ।
याचितेनापि दातव्यं श्रद्धापूतं तु शक्तितः ॥
गोभूतिलहिरण्यादि पात्रे दातव्यम् अर्चिते ।
नापात्रे विदुषा किंचिद् आत्मनः श्रेय इच्छता ॥ इति । (य्ध् १।२०३, २०१)

एतयोर् अन्यतरः स्वरूपविधिः । इतरस् तु गुणविधिः । मनुर् अपि ।

दानधर्मम् निषेवेत नित्यनैमित्तसंज्ञकम् ।
परितुष्टेन भावेन पात्रम् आसाद्य शक्तितः ॥ (म्ध् ४।२२७)

**[१७८] **इति । वह्निपुराणे च अदाने वित्तवैयर्थ्योक्तिपुरःसरं दानं विहितम् ।

यस्य वित्तं न दानाय नोपभोगाय देहिनाम् ।
नापि कीर्त्यै न धर्माय तस्य वित्तं निरर्थकम् ॥
तस्माद् वित्तं समासाद्य दैवाद् वा पौरुषाद् अथ ॥
दद्यात् सम्यग् द्विजातिभ्यः कीर्तनानि न कारयेत् ॥ इति ।

विष्णुधर्मोत्तरे दानाभावे बाधम् आह ।

सीदते द्विजमुख्याय यो ऽर्थिने न प्रयच्छति ।
सामर्थ्ये सति दुर्बुद्धिर् नरकायोपपद्यते ॥ इति ।

ब्रह्मपुराणे ऽपि ।

सदाचाराः कुलीनाश् च रूपवन्तः प्रियंवदाः ।
बहुश्रुताश् च धर्मज्ञा याचमानाः परान् गृहान् ॥
दृश्यन्ते दुःखिताः सर्वे प्राणिनः सर्वदा मुने ।
अदत्तदाना जायन्ते परभाग्योपजीविनः ॥ इति ।

व्यासो ऽपि ।

अक्षरद्वयम् अभ्यस्तं नास्ति नास्तीति यत् पुरा ।
तद् इदं देहि देहीति विपरीतम् उपस्थितम् ॥

[१७९] इति । स्कान्दे ऽपि ।

देहीत्य् एवं ब्रुवन्न् अर्थी जनं बोधयतीव सः ।
यद् इदं कष्टम् अर्थित्वं प्रागदानफलं हि तत् ॥
एकेन् तिष्ठताधस्ताद् अन्येनोपरि तिष्ठता ।
दातृयाचकयोर् भेदः कराभ्याम् एव सूचितः ॥
दीयमानं तु यो मोहात् गोविप्राग्निसुरेषु च ।
निवारयति पापात्मा तिर्यग्योनिं व्रजेत् तु सः ॥ इति ।

शातातपो ऽपि ।

मा ददस्वेति यो ब्रूयाद् गव्य् अग्नौ ब्राह्मणेषु च ।
तिर्यग्योनिशतं गत्वा चाण्डालेष्व् अभिजायते ॥ इत् ।

दानस्य स्वरूपं तत्रेतिकर्तव्यतां च देवलो दर्शयति ।

अर्थानाम् उदिते पात्रे श्रद्धया प्रतिपादनम् ।
दानम् इत्य् अभिनिर्दिष्टं व्याख्यानं तस्य वक्ष्यते ॥
द्विहेतु षडधिष्ठानं षडङ्गं षड्विपाकयुक् ।
चतुःप्रकारं त्रिविधं त्रिणाशं दानम् उच्यते ॥
नाल्पत्वं वा बहुत्वं वा दानस्याभ्युदयावहम् ।
श्रद्धाभक्ती च दानानां वृद्धिश्रेयस्करे हि ते ॥
[१८०] धर्मम् अर्थं च कामं च व्रीडाहर्षभयानि च ।
अधिष्ठानानि दानानां षड् एतानि प्रचक्षते ॥
पात्रेभ्यो दीयते नित्यम् अनपेक्ष्य प्रयोजनम् ।
केवलं त्यागबुद्ध्या यत् धर्मदानं तद् उच्यते ॥
प्रयोजनम् उपेक्ष्यैव प्रसङ्गात् यत् प्रदीयते ।
तद् अर्थड्नम् इत्य् आहुर् ऐहिकं फलहेतुकम् ॥
स्त्रीपानमृगयाक्षाणां प्रसङ्गात् यत् प्रदीयते ।
अनर्हेषु च रागेण कामदानं तद् उच्यते ॥
संसदि व्रीडया तुल्येष्व् अर्थो ऽर्थिभ्यः प्रयाचितः ।
प्रदीयते च यद् दानं व्रीडादानम् इति स्मृतम् ॥
दृष्ट्वा प्रियाणि श्रुत्वा वा हर्षाद् यद् यत् प्रयच्छति ।
हर्षदानम् इति प्राहुर् दानं तद् धर्मचिन्तकाः ॥
आक्रोशानर्थहिंसानां प्रतीकाराय् यद् भयात् ।
दीयते वापकर्तृभ्यो भयदानं तद् उच्यते ॥
दाता प्रतिग्रहीता च श्रद्धा देयं च धर्मयुक् ।
देशकालौ च दानानाम् अङ्गान्य् एतानि षड् विदुः ॥
[१८१] अपापरोगी धर्मात्मा दित्सुर् अव्यसनः शुचिः ।
अनिन्द्यजीवकर्मा च षड्भिर् दाता प्रशस्यते ॥
त्रिशुक्लः कृशवृत्तिश् च घृणालुः सकलेन्द्रियः ।
विमुक्तो योनिदोषेभ्यो ब्राह्मणः पात्रम् उच्यते ॥ इति ।

“त्रिशुक्लः” इति त्रिभिर् मातापित्राचार्यः शिक्षितत्वेन शुद्धः ।

शौचशुद्धिर् महाप्रीतिर् अर्थिनो दर्शने तथा ।
सत्कृतिश् चानसूया च दानश्रद्धेत्य् उदाहृता ॥
अपराबाधम् अक्लेशं स्वयत्नेनार्जितं धनम् ।
स्वल्पं वा विपुलं वापि देयम् इत्य् अभिधीयते ॥
यद् यत्र दुर्लभं द्रव्यं यस्मिन् काले ऽपि वा पुनः ।
दानार्हौ देशकालौ तौ स्यातां श्रेष्ठौ न चान्यथा ॥
अवस्थादेशकालानां पात्रदात्रोश् च सम्पदा ।
हीनं वापि भवेच् छ्रेष्ठं श्रेष्ठम् वाप्य् अन्यथा भवेत् ॥
दुष्फलं निष्फलं हीनं तुल्यं विपुलम् अक्षयम् ।
नास्तिकस्तेनहिंस्रेभ्यो जाराय पतिताय च ॥
[१८२] षड्विपाकयुगुद्दिष्टं षड् एतानि विपाकतः ।
पिशुनभ्रूणहन्तृभ्यां प्रदत्तं दुष्फलं भवेत् ॥
महद् अप्य् अफलं दानं श्रद्धया परिवर्जितम् ।
परबाधाकरं दानं स्फीतम् अप्य् ऊनतां व्रजेत् ॥
यथोक्तम् अपि चेद् दत्तं चित्तेन कलुषेण तु ।
तत् तु संकल्पदोषेण दानं तुल्यफलं भवेत् ॥
युक्ताङ्गैह् सकलैः षड्भिर् दानं स्याद् विपुलोदयम् ।
अनुक्रोशवशाद् दत्तं दानम् अक्षयतां व्रजेत् ॥
ध्रुवम् आजस्रिकं काम्यं नैमित्तिकम् इति क्रमात् ।
वैदिको दानमार्गो ऽयं चतुर्धा वर्ण्यते बुधैः ॥
प्रपारामतडागादि सर्वकामफलं ध्रुवम् ।
तद् आजस्रिकम् इत्य् आहुर् दीयते यद् दिने दिने ॥
अपत्यविजयैश्वर्यस्त्रीबालार्थं यद् इष्यते ।
इच्छासंज्ञं तु यद् दानं काम्यम् इत्य् अभिधीयते ॥
कालापेक्षं क्रियापेक्षम् अर्थापेक्षम् इति स्मृतम् ।
त्रिधा नैमित्तिकं प्रोक्तं सहोमं होमवर्जितम् ॥
१८३] तत्रोत्तमानि चत्वारि मध्यमानि विधानतः ।
अधमानि तु शेषाणि विविधत्वम् इदं विदुः ॥
अन्नविद्यामधुस्त्रीणां गोभूरुक्माश्वहस्तिनाम् ।
दानान्य् उत्तमदानानि उत्तमद्रव्यदानतः ॥
विद्याद् आच्छादनं वासः परिभोगौषधानि च ।
दानानि मधमानीति उत्तमद्रव्यदानतः ॥
उपानत्प्रेष्ययानानि छत्रपात्रासनानि च ।
दीपकाष्ठफलादीनि चरमं बहुवार्षिकम् ॥
बहुत्वाद् अर्थजातानां संख्या शेषेषु नेष्यते ।
अधमान्य् अवशिष्टानि सर्वदानान्य् अतो विधुः ॥
इष्टं दत्तम् अधीतं वा प्रणश्यत्य् अनुकीर्तितात् ।
श्लाघानुशोचनाभ्यां वा भग्नतेजा विपद्यते ॥
तस्माद् आत्मकृतं पुण्यं न वृथा परिकीर्तयेत् ॥ इति ।

नित्यनैमित्तिककामविमलाख्याश् चत्वारो दानभेदाः पुराणसारे दर्शिताः । सात्त्विकादिभेदान् भगवान् आह ।

दातव्यम् इति यद् दानं दीयते ऽनुपकारिणे ।
देशे काले च पात्रे च तद् दानं सात्त्विकं स्मृतम् ॥
[१८४] यत् तु प्रत्युपकारार्थं फलम् उद्दिश्य वा पुनः ।
दीयते च परिक्लिष्टं तद् राजसम् उदाहृतम् ॥
अदेशकाले यद् दानम् अपात्रेभ्यश् च् दीयते ।
असत्कृतम् अवज्ञातं तत् तामसम् उदाहृतम् ॥ इति । (भ्ग् १७।२०–२२)

तत्र फलविशेषो विष्णुधर्मोत्तरे दर्शितः ।

तामसानां फलं भुङ्क्ते तिर्यक्त्वे मानवः सदा ।
वर्णसंकरभावेन वार्द्धके यदि वा पुनः ॥
बाल्ये वा दासभावेन नात्र कार्या विचारणा ।
अतो ऽन्यथा तु मानुष्ये राजसानां फलं भवेत् ॥
सात्त्विकानां फलं भुङ्क्ते देवत्वे नात्र संशयः ॥ इति ।

तत्र दानपात्रम् आह याज्ञवल्क्यः ।

न विद्यया केवलया तपसा वापि पात्रता ।
यत्र वृत्तिम् इमे चोभे तद् धि पात्रं प्रचक्षते ॥ इति । (य्ध् १।२००)

यमो ऽपि ।

विद्यायुक्तो धर्मशीलः प्रशान्तः क्षान्तो दान्तः सत्यवादी कृतज्ञः ।
स्वाध्यायवान् धृतिमान् गोशरण्यो दाता यज्वा ब्राह्मणः पात्रम् आहुः ॥

**[१८५] **इति । वसिष्ठः ।

किंचिद् वेदम् अयं पात्रं किंचित् पात्रं तपोमयम् ।
पात्रानाम् अपि तत् पात्रं शूद्रान्नं यस्य नोदरे ॥ इति । (वध् ६।२६)

बृहस्पतिः ।

आगमिष्यति यत् पात्रं तत् पात्रं तारयिष्यति ॥ इति ।

विष्णुधर्मोत्तरे ।

पतनात् त्रायते यस्मात् तस्मात् पात्रं प्रकीर्तितम् ॥ इति ।

स्कन्दपुराणे पात्रविशेषो ऽभिहितः ।

प्रथमं तु गुरोर् दानं दद्याच् छ्रेष्ठम् अनुक्रमात् ।
ततो ऽन्येषां च विप्राणां दद्यात् पात्रानुसारतः ॥
गुरोर् अभावे तत् पुत्रं तद्भार्यां तत्सुतां तथा ।
पौत्रं प्रपौत्रं दौहित्रम् अन्यं वा तत्कुलोद्भवम् ॥
तद्दानातिक्रमे दानं प्रत्युताधोगतिप्रदम् ॥ इति ।

यमो ऽपि ।

समम् अब्राह्मणे दानं द्विगुणं ब्राह्मणब्रुवे ।
प्राधीते शतसाहस्रम् अनन्तं वेदपारगे ॥ इति ।

“प्राधीतः” प्रारब्धाध्ययन इत्य् अर्थः । संवर्तः ।

[१८६] उत्पत्तिप्रलयौ चैव भूतानाम् आगतिं गतिम् ।
वेत्ति विद्याम् अविद्यां च स भवेद् वेदपारगः ॥ इति ।
शूद्रे समगुणं दानं वैश्ये तद्द्विगुणं स्मृतम् ।
क्षत्रिये त्रिगुणं प्राहुः षड्गुणं ब्राह्मणे स्मृतम् ॥ इति ।

शूद्रादीनां पात्रत्वप्रतिपादनम् अन्नदानादिविषयम्, “कृतान्नम् इतरेभ्यः” इति गौतमवचनात् । व्यासः ।

मातापित्रोश् च यद् दत्तं भ्रातृस्वसृसुतासु च ।
जायात्मजेषु यद् दत्तं सो ऽनिन्द्यः स्वर्गसंक्रमः ॥
पितुः शतगुणं दानं सहस्रं मातुर् उच्यते ।
अनन्तं दुहितुर् दानं सोदर्ये दत्तम् अक्षयम् ॥ इति । (व्यास्म्४।३०–३१)

भविष्योत्तरे ।

न केवलं ब्राह्मणानां दानं सर्वत्र शस्यते ।
भगिनीभागिनेयानां मातुलानां पितुः स्वसुः ॥
दरिद्राणां च बन्धूनां दानं कोटिगुणं भवेत् ॥ इति ।

शातातपो ऽपि ।

[१८७] संनिकृष्टम् अधीयानम् अतिक्रामति यो द्विजम् ।
भोजने चैव दाने च दहत्य् आसप्तमं कुलम् ॥ इति ।

महाभारते ऽपि ।

हृतस्वा हृतदाराश् च ये विप्रा देशविप्लवे ।
अर्थार्थम् अभिगच्छन्ति तेभ्यो दत्तं महाफलम् ॥ इति ।

अपात्रम् आह मनुः ।

न वार्य् अपि प्रयच्छेत् तु बैडालव्रतिके द्विजे ।
न बकव्रतिके पापे नावेदविदि धर्मवित् ॥
त्रिष्व् अप्य् एतेषु दत्तं हि विधिनाप्य् अर्जितं धनम् ।
दातुर् भवत्य् अनर्थाय परत्रादातुर् एव च ॥
यः कारणं पुरस्कृत्य व्रतचर्यां निषेवते ।
पापं व्रतेन संछाद्य बैडालं नाम तद् व्रतम् ॥
[१८८] अधोदृष्टिर् नैकृतिकः स्वार्थसन्धानतत्परः ।
शठो मिथ्याविनीतश् च बकव्रतचरो द्विजः ॥ इति । (म्ध् ४।१९२–९६)

शातातपो ऽपि ।

नष्टं देवलके दत्तम् अप्रतिष्ठं च वार्धुषौ ।
यच् च वाणिजके दत्तं न च तत् प्रेत्य नो इह ॥ इति ।

देवलकश् च स्कान्दे दर्शितः ।

देवार्चनरतो विप्रो वित्तार्थी वत्सरत्रयम् ।
स वै देवलको नाम हव्यकव्येषु गर्हितः ॥ इति ।

वृद्धमनुः ।

पात्रभूतो ऽपि यो विप्रः प्रैगृह्य प्रतिग्रहम् ।
असत्सु विनियुञ्जीत तस्मै देयं न किंचन ॥
संचयं कुरुते यश् च प्रतिगृह्य समन्ततः ।
धर्मार्थं नोपयुङ्क्ते च न तं तस्करम् अर्चयेत् ॥ इति ।

विष्णुधर्मोत्तरे ।

परस्वादेर् वृथा दानम् अशेषं परिकीर्तितम् ।
आरूढपतिते चैव अन्यथाप्तैर् धनैश् च यत् ॥
व्यर्थम् अब्राह्मणे दानं पतिते तस्करे तथा ।
गुरोश् चाप्रीतिजनके कृतघ्ने ग्रामयाजके ॥
[१८९] वेदविक्रयके चैव यस्य चोपपतिर् गृहे ।
स्त्रीभिर् जितेषु यद् दत्तं व्यालग्राहे तथैव च ॥
ब्रह्मबन्धौ च यद् दत्तं यद् दत्तं वृषलीपतौ ।
परिचारेषु यद् दत्तं वृथा दानानि षोडश ॥ इति ।

महाभारते ।

पङ्ग्वन्धबधिरा मूका व्याधिनोपहताश् च ये ।
भर्तव्यास् ते महाराज न तु देयः प्रतिग्रहः ॥ इति ।

पात्रोपेक्षणम् अपात्रदानं च मनुर् निषेधति ।

अनर्हते यद् ददाति न ददाति यद् अर्हते ।
अर्हानर्हापरिज्ञानाद् दानाद् धर्माच् च हीयते ॥ इति । (म्ध् ३।९९)

भविष्योत्तरे देयस्वरूपं निरूपितम् ।

यद् यद् इष्टं विशिष्टं च न्यायप्राप्तं च यद् भवेत् ।
तद् तद् गुणवते देयम् इत्य् एतद् दानलक्षणम् ॥ इति । (म्ध् ३।११९)

अशेषस्य देयत्वप्राप्तौ विशेषम् आह याज्ञवल्क्यः ।

स्वकुटुम्बाविरोधेन देयं दारसुताद् ऋते ।
नान्वये सति सर्वस्वं यच् चान्यस्मै प्रतिश्रुतम् ॥

[१९०] इति (य्ध् २।१७५) । बृहस्पतिर् अपि ।

कुटुम्बभक्तवसनाद् देयं यद् अतिरिच्यते । इति ।

शिवधर्मे ।

तस्मात् त्रिभागं वित्तस्य जीवनाय प्रकल्पयेत् ।
भागद्वयं तु धर्मार्थम् अनित्यं जीवितं यतः ॥ इति ।

“कुटुम्बाविरोधेन देयम्” इत्य् उक्तम् । तस्यापवादम् आह व्यासः ।

कुटुम्बं पीडयित्वापि ब्राह्मणाय महात्मने ।
दातव्यं भिक्षवे चान्नम् आत्मनो भूतिम् इच्छता ॥ इति ।

देयविशेषेण फलविशेषम् आह मनुः ।

वारिदस् तृप्तिम् आप्नोति सुखम् अक्षय्यम् अन्नदः ।
तिलप्रदः प्रजाम् इष्टां दीपदश् चक्षुर् उत्तमम् ॥
भूमिदो भूमिम् आप्नोति दीर्घम् आयुर् हिरण्यदः ।
गृहदो ऽग्र्याणि वेश्मानि रूप्यदो रूपम् उत्तमम् ॥
वादोदश् चन्द्रसालोकम् अश्विसालोक्यम् अश्वदः ।
अनडुहः श्रियं जुष्टां गोदो ब्रध्नस्य विष्टपम् ॥
[१९१] यानशय्याप्रदो भार्याम् ऐश्वर्यम् अभयप्रदः ।
धान्यदः शाश्वतं सौख्यं ब्रह्मदो ब्रह्म शाश्वतम् ॥
सर्वेषाम् एव दानानां ब्रह्मदानं विशिष्यते ॥ इति । (म्ध् ४।२२९–३३)

भविष्योत्तरे पात्रविशेषेण देयविशेषो दर्शितः ।

तथा द्रव्यविशेषांश् च दद्यात् पात्रविशेषतः ।
आर्तानाम् अन्नदानं च गोदानं च कुटुम्बिने ॥
तथा प्रतिष्ठाहिनानां क्षेत्रदानं विशिष्यते ।
सुवर्णं याजकानां च विद्यां चैवोर्ध्वरेतसाम् ॥
कन्यां चैवानपत्यानां ददतां गतिर् उत्तमा ॥ इति ।

स्कान्दे ऽपि ।

श्रान्तस्य यानं तृषितस्य पानम् अन्नं क्षुधार्तस्य नरो नरेन्द्र ।
दद्याद् विमानेन सुराङ्गनाभिः संस्तूयमानं त्रिदिवं नयन्ति ॥ इति ।

अङ्गिराः ।

देवतानां गुरूणां च मातापित्रोस् तथैव च ।
पुण्यं देयं प्रयत्नेन नापुण्यं चोदितं क्वचित् ॥ इति ।

विष्णुधर्मोत्तरे ।

[१९२] यस्योपयोगि यद् द्रव्यं देयं तस्यैव तद् भवेत् ॥ इति ।

दाननिमित्तान्य् आह शातातपः ।

अयनादौ सदा देयं द्रव्यम् इष्टं गृहे तु यत् ।
षडशीतिमुखे चैव विमोक्षे चन्द्रसूर्ययोः ॥
संक्रान्तौ यानि दत्तानि हव्यकव्यानि दातृभिः ।
तानि नित्यं ददात्य् अर्कः पुनर् जन्मनि जन्मनि ॥ इति ।

वृद्धवसिष्ठो ऽपि अयनादीन् दर्शयति ।

झषकर्कटसंक्रान्ती द्वे तूदग्दक्षिणायने ।
विषुवे च तुलामेषौ तयोर् मध्ये ततो ऽपराः ॥
वृषवृश्चिककुम्भेषु सिंहे चैव यदा रविः ।
एतद् विष्णुपदं नाम विषुवाद् अधिकं फलम् ॥
कन्यायां मिथुने मीने धनुष्य् अपि रवेर् गतिः ।
षडशीतिमुखाः प्रोक्ताः षडशीतिगुणाः फलैः ॥ इति ।

विष्णुधर्मोत्तरे ।

वैशाखी कार्त्तिकी माघी पूर्णिमा तु महाफला ।
पौर्णमासीषु सर्वासु मासर्क्षसहितासु च ।
दत्तानाम् इह दानानां फलं दशगुणं भवेत् ॥ इति ।

मनुः ।

सहस्रगुणितं दानं भवेद् दत्तं युगादिषु ।
कर्म श्राद्धादिकं चैव तथा मन्वन्तरादिषु ॥ इति ।

याज्ञवल्क्यः ।

[१९३] शतम् इन्दुक्षये दानं सहस्रं तु दिनक्षये ।
विषुवे शतसाहस्रं व्यतीपाते त्व् अनन्तकम् ॥ इति ।

भारद्वाजः ।

व्यतीपाते वैधृतौ च दत्तम् अक्षयकृद् भवेत् । इति ।

विष्णुः ।

दिनक्षयो दिनच्छिद्रं पुत्रजन्मादि चापरम् ।
आदित्यादिग्रहाणां च नक्षत्रैः सह संगमः ॥
विज्ञेयः पुण्यकालो ऽयं ज्योतिर्विद्भिर् विचार्य च ।
तत्र दानादिकं कुर्याद् आत्मनः पुण्यवृद्धये ॥ इति ।

दिनक्षयलक्षणम् उक्तं वसिष्ठेन ।

एकस्मिन् सावने त्व् अह्नि तिथीनां त्रितयं यदा ।
तदा दिनक्षयः प्रोक्तः शतसाहस्रिकं फलम् ॥

दिनच्छिद्रस्य तु लक्षणं ज्योतिःशास्त्रे ऽभिहितम् ।

तिथ्यर्धतिथियोगर्क्षच्छेदादी राशिपर्वणः ।
सदृशौ दिवसच्छिद्रसमाख्यौ प्राह भार्गवः ॥ इति ।
छेदादिकालः कथितः तिथिकृत्योर् घटिद्वयम् ।
ऋक्षादिसंगमोपेतं तच्छेदत्वफलैर् युतम् ॥
[१९४] पलैः षोडशभिर् युक्तं नाडिकाद्वितयं युतौ ।
छेदादिसमयः प्रोक्तो दाने ऽनन्तफलप्रदः ॥ इति ।

दानस्य निषिद्धकालम् आहतुः शङ्खलिखितौ ।

आहारं मैथुनं निद्रां संध्याकालेषु वर्जयेत् ।
कर्म चाध्यापनं चैव तथा दानप्रतिग्रहौ ॥ इति ।

स्कन्दपुराणे ।

रात्रौ दानं च कर्तव्यं कदाचिद् अपि केनचित् ।
हरन्ति राक्षसा यस्मात् तस्माद् दातुर् भयावहम् ॥
विशेषतो निशीथे तु न शुभं कर्म शर्मणे ।
अतो विवर्जयेत् प्राज्ञो दानादिषु महानिशाम् ॥ इति ।

तत्र प्रतिप्रसवम् आह देवलः ।

राहुदर्शनसंक्रान्तियात्रादौ प्रसवेषु च ।
दानं नैमित्तिकं ज्ञेयं रात्राव् अपि तद् इष्यते ॥ इति ।

अत्र संक्रान्तिशब्दो मकरकर्कटविषयः, स्मृत्यन्तरे संक्रान्तिषु रात्रिदानादिनिषेधं प्रक्रम्य “मुक्त्वा मकर्कर्कटौ” इति पर्युदासात् । मत्स्यपुराणे दानस्य प्रशस्ता देशविशेषा निर्दिष्टाः ।

प्रयागादिषु तीर्थेषु पुण्येष्व् आयतनेषु च ।
दत्वा चाक्षय्यम् आप्नोति नदीपुण्यवनेषु च ॥ इति ।

तथा व्यासेनापि ।

[१९५] गङ्गाद्वारे प्रयागे च अविमुक्ते च पुष्करे ।
मकरे चाट्टहासे च गङ्गासागरसङ्गमे ॥
कुरुक्षेत्रे गयातीर्थे तथा चामरकण्टके ।
एवमादिषु तीर्थेषु दत्तम् अक्षय्यताम् इयात् ॥

इति दानप्रकरणम्

तद् एवं सेतिकर्तव्यं दानप्रकरणम् निरूपितम् । अथ प्रतिग्रहो निरूप्यते । तत्र श्रौतो विधिः पूर्वम् उदाहृतः- “द्रव्यम् अर्जयन् ब्राह्मणः प्रतिगृह्णीयात्” इति । तत्र याजने येयं चर्चा पूर्वम् अनुक्रान्ता सेयम् प्रतिग्रहे ऽपि यथासम्भवम् अनुसंधातव्या ।

ननु – प्रतिग्रहो मनुना निन्दितः ।

प्रतिग्रहः प्रत्यवरः स तु विप्रस्य गर्हितः । इति । (म्ध् १०।१०९)

मैवम्, अस्या निन्दाया असत्प्रतिग्रहविषयत्वात् । तच् चोपरितने वचने स्पष्टीकृतम् ।

प्रतिग्रहस् तु क्रियते शूद्राद् अप्य् अन्त्यजन्मनः । इति । (म्ध् १०।११०)

यः प्रतिग्रहो नीचात् क्रियते स गर्हित इत्य् अर्थः । सत्प्रतिग्रहस् तु तेनैवाभ्यनुज्ञातः ।

नाधापनाद् याजनाद् वागर्हिताद् वा प्रतिग्रहात् ।
दोषो भवति विप्राणां ज्वलतार्कसमा हि ते ॥ (म्ध् १०।१०३)

[१९६] इति । अगर्हिताद् इति छेदः । अगर्हितप्रतिग्रहाद् अप्य् अप्रतिग्रहः श्रेयान् । तथा च याज्ञवल्क्यः ।

प्रतिग्रहसमर्थो ऽपि नादत्ते यः प्रतिग्रहम् ।
ये लोका दानशीलानां न तान् आप्नोति पुष्कलान् ॥ इति । (य्ध् १।२१३)

ननु – यमः प्रतिग्रहं प्रशंसति ।

प्रतिग्रहाध्यापनयाजनानां प्रतिग्रहं श्रेष्ठतमं वदन्ति ।
प्रतिग्रहात् शुध्यति जप्यहोमैर् याज्यं तु पापं न पुनन्ति वेदाः ॥ इति ।

मनुस् तु तद्विपर्ययम् आह ।

जपहोमैर् अपैत्येनो याजनाध्यापनैः कृतम् ।
प्रतिग्रहनिमित्तं तु त्यागेन तपसैव च ॥ इति । (म्ध् १०।१११)

नायं दोषः, द्विजातिभ्यः प्रतिग्रहः प्रशस्तः शूद्रात् प्रतिग्रहो निन्दितः इत्य् व्यवस्थायाः सुवचत्वात् ।

ननु – सत्प्रतिग्रहे ऽपि कियान् अपि प्रत्यवायः प्रतीयते, “प्रतिग्रहः शुध्यति जप्यहोमैः” इत्य् उक्तेः ।

बाढम् – अस्त्य् एव वेदपारगत्वादिसामर्थ्यरहितस्य प्रतिग्रहे प्रत्यवायः । एतद् एवाभिप्रेत्य स्कान्दे वेदपारगस्य प्रत्यवायो निवारितः ।
[१९७] षडङ्गवेदविद् विप्रो यदि कुर्यात् प्रतिग्रहम् ।
न स पापेन लिप्येत पद्मपत्रम् इवाम्भसा ॥ इति ।

एष एव न्यायो याजनाध्यापनयोर् योजनीयः । अयाज्ययाजनभृतकाध्यापनदुष्टप्रतिग्रहेष्व् एनोहाहुल्यम् । स्वस्मिन्न् ईषदधिकारवैकल्ये सति प्रवर्तमानस्य स्वल्पः प्रत्यवायः । मुख्याधिकारिणो विहितयाजनादिप्रवृत्तौ न किंचिद् अप्य् एन इति विवेकः । सदसत्प्रतिग्रहौ विवेचयति व्यासः ।

द्विजातिभ्यो धनं लिप्सेत् प्रशस्तेभ्यो द्विजोत्तमः ।
अपि वा जातिमात्रेभ्यो न तु शूद्रात् कथंचन ॥ इति ।

सताम् असंभवे सति असतो ऽपि प्रतिग्रहश् चतुर्विंशतिमते ऽभ्यनुज्ञातः ।

सीदंश् चेत् प्रतिगृह्णीयाद् ब्राह्मणेभ्यस् ततो नृपात् ।
ततस् तु वैश्यशूद्रेभ्यः शङ्खस्य वचनं यथा ॥ इति ।

शूद्रप्रतिग्रहे विशेषम् आह अङ्गिराः ।

यत् तु राशीकृतं धान्यं खले क्षेत्रे ऽथ वा भवेत् ।
शूद्राद् अपि ग्रहीतव्यम् इत्य् आङ्गिरसभाषणम् ॥ इति ।

तत्रैव विशेषान्तरम् आह व्यासः ।

कुटुम्बार्थे तु सच्छूद्रात् प्रतिग्राह्यम् अयाचितम् ।
[१९८] क्रत्वर्थम् आत्मने चैव न हि याचेत कर्हिचित् ॥ इति ।

मनुर् अपि ।

न यज्ञार्थं धनं शूद्राद् विप्रो भिक्षेत धर्मवित् ।
यजमानो ऽपि भिक्षित्वा चाण्डालः प्रेत्य जायते ॥ इति । (म्ध् ११।२४)

असत्प्रतिग्रहोचितो ऽवस्थाविशेषः स्कन्दपुराणे दर्शितः ।

दुर्भिक्षे दारुणे प्राप्ते कुटुम्बे सीदति क्षुधा ।
असतः प्रतिगृह्णीयात् प्रतिग्रहम् अतन्द्रितः ॥ इति ।

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

आपद्गतः संप्रगृह्णन् भुञ्जानो ऽपि यतस् ततः ।
न लिप्येतैनसा विप्रो ज्वलनार्कसमो हि सः ॥ इति । (य्ध् ३।४१)

मनुर् अपि ।

वृद्धौ वा मातापितरौ साध्वी भार्या सुतः शिशुः ।
अप्य् अकार्यशतं कृत्वा भर्तव्या मनु अब्रवीत् ॥ (म्ध् ११।११)
जीवितात्ययम् आपन्नो यो ऽन्नम् अत्ति यतस् ततः ।
आकाशम् इव पङ्केन न स पापेन लिप्यते ॥ इति । (म्ध् १०।१०४)

गारुडपुराणे प्रतिग्राह्यस्य द्रव्यस्येयत्ता दर्शिता ।

यावता पञ्चयज्ञानां कर्तुर् निर्वहणं भवेत् ।
तावद् एव हि गृह्णीयात् कुटुम्बस्यात्मनस् तथा ॥

[१९९] इति । व्यासो ऽपि ।

प्रतिग्रहरुचिर् न स्यात् यज्ञार्थं तु समाचरेत् ।
स्थित्यर्थाद् अधिकं गृह्णन् ब्राह्मणो यात्य् अधोगतिम् ॥
वृत्तिसङ्कोचम् अन्विच्छेन् नेहेत धनविस्तरम् ।
धनलाभे प्रवृत्तस् तु ब्राह्मण्याद् एव हीयते ॥ इति ।

अनापदि राजप्रतिग्रहे निन्दति याज्ञवल्क्यः ।

न राज्ञः प्रतिगृह्णीयाद् लुब्धस्योच्छास्त्रवर्तिनः ।
प्रतिग्रहे सूनिचक्रिध्वजिवेश्यानराधिपाः ॥
दुष्टा दशगुणं पूर्वात् पूर्वाद् एते यथोत्तरम् ॥ इति । (य्ध् १।१४०–४१)

संवर्तः ।

राजप्रतिग्रहो घोरो मध्वास्वादो विषोपमः ।
पुत्रमांसं वरं भोक्तुं न तु राजपरिग्रहः ॥ इति ।

स्कान्दे ।

मरुदेशे निरुदके ब्रह्मरक्षस्त्वम् आगतः ।
राजप्रतिग्रहात् पुष्टः पुनर्जन्म न विन्दति ॥
ब्राह्मण्यं यः परित्यज्य द्रव्यलोभेन मोहितः ।
विषयामिषलुब्धस् तु कुर्याद् राजप्रतिग्रहम् ॥
रौरवे नरके घोरे तस्यैव पतनं ध्रुवम् ।
वृक्षा दवाग्निना दग्धाः प्ररोहन्ति घनागमे ॥
राजप्रतिग्रहाद् दग्धा न प्ररोहन्ति कर्हिचित् । इति ।

विष्णुधर्मोत्तरे ।

[२००] दशसूनिसमश् चक्री दशचक्रिसमो ध्वजी ।
दशद्वजिसमा वेश्या दश वेश्यास्मो नृपः ॥
दशसूनासहस्राणि यो वाहयति सौनिकः ।
तेन तुल्यः स्मृतो राजा घोरस् तस्मात् प्रतिग्रहः ॥ इति । (=म्ध् ४।७५–७६)

अधार्मिकराजविषयेयं निन्दा । तथा च तत्रैव विशेषितम् ।

येषां न विषये विप्राः यज्ञैर् यज्ञपतिं हरिम् ।
यजन्ते भूभुजां तेषाम् एतत् सूनोदितं फलम् ॥
येषां पाषण्डसंकीर्णं राष्ट्रं न ब्राह्मणोत्कटम् ।
एते सूनासहस्राणां दशानां भागिनो नृपाः ॥
येषां न यज्ञपुरुषः कारणं पुरुषोत्तमः ।
ते तु पापसमाचाराः सूनापापोपभोगिनः ॥ इति ।

अदुष्टात् तु राज्ञः प्रतिग्रहो न निन्दितः । अत एव छन्दोगशाखायां प्राचीनशालादीन् महामुनीन् राजप्रतिग्रहे प्रवर्तयितुम् अश्वपतिनामकेन राज्ञा दोषाभाव उपन्यस्तः ।

न मे स्तेनो जनपदे न कदर्यो न मद्यपः ।
नानाहिताग्निर् नाविद्वान् न स्वैरी स्वैरिणी कुतः ॥ (छुप् ५।११।५)

[२०१] इति । याज्ञवल्क्यवचने ऽपि राजप्रतिग्रहनिन्दायां “लुब्धस्योच्छास्त्रवर्तिनः” इति विशेषणाद् अदुष्टराजप्रतिग्रहो न निन्दित इति गम्यते । तथा नारदो ऽपि ।

श्रेयान् परिग्रहो राज्ञां नान्येषां ब्राह्मणाद् ऋते ॥ (४१)
ब्राह्मणश् चैव राजा च द्वाव् अप्य् एतौ धृतव्रतौ ।
नैतयोर् अन्तरं किंचित् प्रजाधर्माभिरक्षणे ॥ (४२)
शुचीनाम् अशुचीनां च संनिवेशो यथाम्भसाम् ।
समुद्रे समतां याति तद्वद् राज्ञां धनागमः ॥ (४५)
यथाग्नौ संस्थितं चैव शुद्धिम् आयाति काञ्चनम् ।
एवं धनागमाः सर्वे शुद्धिम् आयान्ति राजनि ॥ इति । (न्स्म् १७।४१–४६)
दुष्टप्रतिग्रहवत् सत्प्रतिग्रहस्यापि आपद्विषयता कुतो न कल्प्यते, इति चेत्,

तन् न, ब्रह्माण्डपुराणे सत्प्रतिग्रहस्य अनापद्य् अपि विहितत्वात् ।

अनापद्य् अपि धर्मेण याज्यतः शिष्यतस् तथा ।
गृह्णन् प्रतिग्रहं विप्रो न धर्मात् परिहीयते ॥
गृह्णीयाद् ब्राह्मणाद् एव नित्यम् आचारवर्तिनः ।
श्रद्धया विमलं दत्तं तथा दर्मान् न हीयते ॥

[२०२] इति । केषु चिद् वस्तुविशेषेषु अयाचितेषु न प्रतिग्रहदोष इत्य् आह भारद्वाजः ।

अयाचितोपपन्नेषु नास्ति दोषः प्रतिग्रहे ।
अमृतं तद् विदुर् देवास् तस्मात् तन् नैव निर्णुदेत् ॥ इति ।

तत्र भरद्वाजाभिप्रेतान् वस्तुविशेषान् निर्दिशति याज्ञवल्क्यः ।

कुशाः शाकं पयो मत्स्या गन्धाः पुष्पं दधि क्षितिः ।
मांसं शय्यासनं धानाः प्रत्याख्येयं न वारि च ॥
अयाचिताहृतं ग्राह्यम् अपि दुष्कृतकर्मणः ।
अन्यत्र कुलटाषण्डपतितेभ्यस् तथा द्विषः ॥ इति । (य्ध् १।२१४–१५)

मनुर् अपि ।

शय्यां कुशान् गृहान् गन्धान् अपः पुष्पं मणिं दधि ।
मत्स्यान् धानाः पयो मांसं शाकं चैव न निर्णुदेत् ॥ (म्ध् ४।२५०)
एधोदकं मूलफलम् अन्नम् अभ्युद्यतं च यत् ।
सर्वतः प्रतिगृह्णीयान् मधु वाभयदक्षिणाम् ॥ (म्ध् ४।२४७)

[२०३] इति । प्रतिग्रहानधिकारिणं स एवाह ।

हिरण्यं भूमिम् अश्वं गाम् अन्नं वासस् तिलान् घृतम् ।
अविद्वान् प्रतिगृह्णानो भस्मी भवति काष्ठवत् ॥ इति । (म्ध् ४।१८८)

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

विद्यातपोभ्यां हीनेन न तु ग्राह्यः प्रतिग्रहः ।
गृह्णन् प्रदातारम् अधो नयत्य् आत्मानम् एव च ॥ इति । (य्ध् १।२०२)

विदुषस् तु न को ऽपि प्रतिग्रहो दोषावह इति वाजसनेयिब्राह्मणे गायत्रीविद्यायां श्रूयते- “यदि ह वा अप्य् एवंवित् बह्व् इव प्रतिगृह्णाति न हैव तद् गायत्र्या एकं चन पदं प्रति स य इमांस् त्रींल् लोकान पूर्णान् प्रतिगृह्णीयात् सो ऽस्या एतत् प्रथमं पदम् आप्नुयाद् अथ यावतीय्ं त्रयी विद्या यस् तावत् प्रतिगृह्णीयात् सो ऽस्या एतत् तृतीयं पदम् आप्नुयाद् अथास्या एतद् एव तुरीयं दर्शतं पदं परो रजा य एष तपति । नैव केन च नाप्यं कुत [२०४] उ एतावत् प्रतिगृह्णीयात्” इति (बृआउप् ५।१४।५–६) ।

इति प्रतिग्रहप्रकरणम्

एवं निरूपितानाम् अध्यापनादीनां प्रतिग्रहान्तानां शब्दान्तराधिकरणन्यायेन (प्म्स् २।२।१) कर्मभेदम् अभिप्रेत्य “षट्कर्मानिरतः” इत्य् उक्तम् । स च न्याय इत्थं प्रवर्तते । यजति ददाति जुहोतीत्य् उदाहरणम् । तत्र संशयः किं सर्वधात्वर्थानुरक्तैका भावना उत प्रतिधात्वर्थं भिन्ना ।

तत्र भावनावचकस्याख्यातस्यैकत्वाद् भिन्नानाम् अपि धात्वर्थानाम् उपसर्जनत्वेन प्रधानभेदकत्वासंभवाच् चैकैव भावनेति पूर्वपक्षः ।
धात्वर्थानुरञ्जनम् अन्तरेण केवलाख्यातेन भावनाया अप्रतितेः उत्पत्तिशिष्टधात्वर्थेनैकेनानुरक्त आख्यातार्थे धात्वर्थान्तराणाम् अननुप्रवेशात् प्रतिधात्वर्थं भावनाभेदः इति सिद्धान्तः ।
एवं चाध्ययनादिभिः षड्भिर् धात्वर्थः षोढा भावना भिद्यते – इति भवन्त्य् एतानि षट्कर्माणि । तेषु “अभिरतिः” श्रद्धापूर्वकम् अनुष्ठानम् । अश्रद्धालुनानुष्ठितम् अप्य् अफलं स्यात् । तद् आह भगवान् ।

[२०५] अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस् तप्तं कृतं च यत् ।

असद् इत्य् उच्यते पार्थ न च तत् प्रेत्य नो इह ॥ इति । (भ्ग् १७।२८)

“नित्यम्” इत्य् उत्तरत्रान्वेति न पूर्वत्र, अध्यापनादीनां त्रयाणाम् अनित्यत्वात् । देवता च अतिथिश् च देवतातिथी तयोः प्रतिदिनं पूजको भवेत् । देवतास्वरूपं च वाजसनेयिब्राह्मणे शाकल्य-याज्ञवल्क्यसंवादे विचार्य निर्णीतम् । तत्र शाकल्यः प्रष्टा याज्ञवल्क्यो वक्ता देवताविस्तारसंक्षेपौ स्वरूप्ं च प्रष्टव्यो ऽर्थः । तत्र चैषा श्रुतिः ।

अथ हैनं विदग्धः शाकल्यः पप्रच्छ । कति देवा याज्ञवल्क्येति । स हैतयैव निविदा प्रतिपेदे । यावन्तो वैश्वदेवस्य निविद्य् उच्यन्ते । त्रयश् च त्री च शता त्रश् च त्री च सहस्रेति । ओम् इति होवाच कत्य् एव देवा याज्ञवल्क्येति । त्रस् त्रिंशद् इति । ओम् इति होवाच कत्य् एव देवा याज्ञवल्क्येति । त्रय इति । ओम् इति होवाच कत्य् एव देवा याज्ञवल्क्येत् । द्वाव् इति । ओम् इति होवाच कत्य् एव देवा याज्ञवल्क्येति । अध्यर्थ इति । ओम् इति होवाच कत्य् एव देवा याज्ञवल्क्येति । एक [२०६] इति । ओम् इति होवाच कतमे ते त्रयश् च त्री च शता त्रयश् च त्री च सहस्रेति ॥ १ ॥ स होवाच महिमान एवैषम् एते त्रस्त्रिंशत्त्वेव देवा इति । कतमे ते त्रयस्त्रिंअद् इति । अष्टौ वसव एकादश रुद्रा द्वादशादित्यास् त एकत्रिंशद् इन्द्रश् चैव प्रजापतिश् च त्रयस्त्रिंशाव् इति ॥ २ ॥ कतमे ते वसव इति । अग्निश् च पृथिवी च वायुश् चान्तरिक्षं चादित्यश् च द्यौश् च चन्द्रमाश् च नक्षत्राणि चैते सवस एतेषु हीदं सर्वं वसु निहितम् एते हीदं सर्वं वासयन्त तस्माद् वसव इति ॥ ३ ॥ कतमे ते रुद्रा इति । दश वै पुरुषे प्राणा आत्मैकादशस् ते यदास्माच् छरीराद् उत्क्रामन्त्य् अथ रोदयन्ति यस्माद् रोदयन्ति तस्माद् रुद्रा इति ॥ ४ ॥ कतम आदित्या इति । द्वादश एव मासाः संवत्सरस्यैत आदित्या एते हीदं सर्वम् आददानायन्ति तद् यद् इदं सर्वम् आददानायन्ति तस्माद् आदित्या इति ॥ ५ ॥ कतम इन्द्रः कतम प्रजापतिर् इति । स्तनयित्नुर् एवेन्द्रो यज्ञः प्रजापतिर् इति । कतमः (?) स्तनयित्नुर् इत्य् अशनिर् इति । कतमो यज्ञ इति । पशव इति ॥ ६ ॥ कतमे षड् इति । अग्निश् च पृथिवी च वायुश् चान्तरिक्षं चादित्यश् च द्यौश् चैते षड् एते हीदं सर्वं षड् इति ॥ ७ ॥ कतमे ते त्रयो देवा इति । [२०७] इमे एव त्रयो लोका एषु हीमे सर्वे देवा इति । कतमौ तौ द्वौ देवाव् इति । अन्नं चैव प्राणश् चेति । कतमो ऽध्यर्ध इति । यो ऽयं पवत इति ॥ ८ ॥ तद् आहुर् यद् अयम् एक इवैव पवते । स कथम् अध्यर्ध इति । यद् अस्मिन्न् इदं सर्वम् अध्यात् तेनाध्यर्ध इति । कतम एको देव इति । प्राण इति स ब्रह्मेत्य् आचक्षते इति” ॥ बृआउप् ३।९।१–९)

अस्याः श्रुतेर् अयम् अर्थः । उपासनार्हाणां देवानां संख्याविस्तारेण कतीति पृष्टो याज्ञवल्क्यो विजिगीषुकथायां प्रवृत्तत्वात् परबुद्धिव्यामोहाय निविदा प्रत्युत्तरं प्रतिपेदे । निविच्छब्दो वैश्वदेवनामके शस्त्रविशेषे ऽवस्थितानां संख्यावाचिनां पदानां समुदायम् आचष्टे इति वैदिकप्रसिद्धिः । ततो यावन्तो देवा वैश्वदेवस्य निविद् उच्यन्ते । तावन्त उपास्या इत्य् उक्तं भवति । तानि च पदानि त्रयश् च त्री चेत्यादीनि । शतत्रयं सहस्रत्रयं षट्कं च देवविस्तारः । कत्य् एवेत्य् एवकारेण तत्र तत्र देवान्तरशङ्का व्युदस्यते । य एव देवाः पूर्वं विस्तृताः त एव संक्षेपेण कियन्त इति तत्र तत्र प्रश्नार्थः । कतीति संख्याप्रश्नः । कतमे त इति स्वरूपविशेषप्रश्नः । तत्र शतसहस्रसंख्याकायै [२०८] देवा उक्तास् ते सर्वे प्रधानभूता न भवन्ति । किं तर्हि प्राधान्येन हविर्भुजां त्रयस्त्रिंशद् देवानां योगमहिम्ना स्वीकृतैच्छिकविग्रहा एव ततो न तेषां स्वरूपविशेषः पुराणप्रसिद्धेभ्यो वस्वादिभ्यो ऽन्ये । तेषु शब्दप्रवृत्तिर् यौगिकी । प्राणा बाह्येन्द्रियाणि । आत्मान्तःकरणम् । इन्द्रप्रजापतिशब्दौ लक्षणया स्तनयित्नुयज्ञयोर् वर्तेते । लक्षितलक्षणया त्व् अशनिपश्वोः । अन्नप्राणौ भोग्यबोक्त्रभिमानिनौ । अध्यर्धशब्दो रूढ्या सङ्ख्यावाची । योगेन तु समृद्धं वायुं वक्ति । वायुः सूत्रात्मा, “वायुर् वै गौतम तत् सूत्रम्” (बृआउप् ३।७।२) इति श्रुतेः । अन्ते प्राणशब्दः परमात्मवाचकः । तद् एव स्पष्टयितुं स ब्रह्मेत्य् उक्तम् । तत्शब्दः परोक्षवाची । अकृतब्रह्मविचारं पुरुषं प्रति ब्रह्मणः शास्त्रैकसमधिगम्यत्वात् पारोक्ष्यम् इति । तत्र प्राणशब्दवाच्यः परमात्मैवैको मुखो देवः । तत्स्वरूपं च श्वेताश्वतरा विस्पष्टम् आमनन्ति ।

एको देवः सर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा ।
कर्माध्यक्षः सर्वभूताधिवासः साक्षी चेता केवलो निर्गुणश् च ॥
(श्वेउप् ६।११)

[२०९] इति । एतम् एव देवं शास्त्रकुशलास् तैस् तैः शब्दविशेषैर् बहुधा व्यवहरन्ति । तथा च मन्त्रवर्गः ।

सुपर्णं विप्राः कवयो वचोभिर् एकं सन्तं बहुधा कल्पयन्ति । इति ।

ते च शब्दविशेषा विस्पष्टम् अन्यस्मिन् मन्त्रे श्रूयन्ते ।

इन्द्रं मित्रं वरुणम् अग्निम् आहुर् अथो दिव्यः स सुपर्णो गरुत्मान् ।
एकं सद्विप्रा बहुधा वदन्त्य् अग्निं यमं मातरिश्वानम् आहुः ॥ इति ।

ननु – इन्द्रमित्रवरुणादयः शब्दा भिन्नदेववाचिनो न त्व् एकं देवम् अभिदधति । अन्यथा वारुणयागे ऐन्द्रो मन्त्रः प्रयुज्येत् ।

नायं दोषः । एकत्वे ऽपि देवतात्वम्, मूर्तिभेदेन मन्त्रव्यवस्थोपपत्तेः । यथा शैवागमेषु शिवस्यैकत्वे ऽपि प्रतिमाभेदेन दक्षिणामूर्ति-चिन्तामणि-मृत्युञ्चयादयो मन्त्रा [२१०] मूर्तिविशेषेषु व्यवस्थिताः । यथा वा वैष्णवागमेषु गोपालवामनादयो मन्त्राः तथा देवे किं न स्यात् ।

ननु – द्रव्यदेवते यागस्य स्वरूपम् । रूपभेदाच् च कर्मभेदः प्रतिपादितः । “तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा वाजिभ्यो वाजिनम्” इत्य् अत्र यथामिक्षावाजिनयोर् द्रव्ययोर् भेदः तथा विश्वेषां देवानां वाजिभ्यो देवेभ्यो भेदो ऽभ्युपगन्तव्यः इति ।

बाढम् । अभ्युपगम्यते ह्य् एकस्यैव वास्तवस्य देवस्य कर्मानुष्ठानदशायाम् औपाधिको भेदः । अत एव वाजसनेयिब्राह्मणे इष्टिप्रकरणे कर्मानुष्ठातृप्रसिद्धं देवभेदम् अनूद्य तदपवादेन वास्तमं देवैकत्वम् अवधारितम्- “तद् यद् इदम् आहुर् अमुं यजेतामुं यजेतेत्य् एकं देवम् एतस्यैव सा विसृष्टिर् एष उ ह्य् एव सर्वे देवा इति” ।

न चैकस्माद् देवात् फलभेदो दुःसंपाद इति शङ्कनीयम्, उपास्तिप्रकारभेदेन तदुपपत्तेः, “तं यथा यथोपासते तद् एव भवति” इति श्रुतेः । यथैको ऽपि राजा छत्रचामरादिसेवाप्रकारभेदेन फलभेदे हेतुस् तद्वत् । [२११]

ननु – देवः फलं ददातीत्य् एतन् मीमांसको न सहते । तथा हि नवमाध्याये विचारितम् । किं यागेनाराधिताया देवतायाः फलम्, उतापूर्वद्वारकं यागस्य फलसाधनत्व्म् इति संशयः । तत्र भङ्गुरस्य यागस्य कालान्तरभाविफलं प्रति साधनत्वायोगाद् अवश्यं द्वारं किंचित् कल्पनीयम् । देवताप्रसादश् च श्रुतियुक्तिभ्यां तद्द्वारं स्यात् । “तृपत एवैनम् इन्द्रः प्रजया पशुभिस् तर्पयति” (त्स् २।५।४।३) इति श्रुतिः । युक्तिर् अप्य् उच्यते । क्रियया प्राप्तुम् इष्टतमत्वात् कर्म कारकं प्रधानम् । तेन कर्मणा व्याप्यत्वात् संप्रदानं ततो ऽपि प्रधानम् । इन्द्रादिदेवताश् च संप्रदानत्वेन प्राधान्यात् पूजाम् अर्हन्ति । यागश् च पूजारूपत्वाद् अतिथेर् भोजनम् इव देवताया अङ्गं स्यात् । तस्मात् राजादिवद् देवः फलं ददातीति पूर्वः पक्षः ।

अत्रोच्यते । यागदेवतयोर् यो ऽयम् अङ्गाङ्गीभाव उपन्यस्तः स तु शब्दाकाङ्क्षानुसारेण विपर्येति । तथा हि – यजेतेत्य् आख्यातेन भावनाभिधीयते । सा च – किं, केन, कथम्, इति भाव्यकरणे इतिकर्तव्यतालक्षणम् अंशत्रयं क्रमेणाकाङ्क्षति । तत्र यागस्य समानपदोपनीतत्वे ऽप्य् अयोग्यत्वान् न भाव्यता । स्वर्गस्य तु वाक्याद् उपनीतस्यापि पुरुषार्थत्वेन योग्यत्वात् भाव्यता स्यात् । तस्य च स्वर्गस्य साधनाकाङ्क्षायां यागः करणत्वेनान्वेति । ** [२१२]** तच् च करणं साध्यरूपत्वात् स्वनिष्पादकं सिद्धं द्रव्यदैवतम् इतिकर्तव्यत्वेन गृह्णाति – इति । अतो यागो ऽङ्गी देवता च तदङ्गम् । एवं च सति नातिथिवद् देवता यागेनाराध्यते । या तु श्रुतिः “तृप्त एवैनम्” इति नासौ स्वार्थे तात्पर्यवती, प्रत्यक्षादिविरोधात् । न हि काचिद् विग्रवती देवता हविर् भुक्त्वा तृप्ता फलं प्रयच्छतीति प्रत्यक्षेणोपलभ्यते । प्रत्युत तदभावः प्रत्यक्षेण योग्यानुपलब्ध्या वा प्रमीयते । किं च अश्वमेधे “गां दंष्ट्रादिद्रव्याणां मण्डूकान् दन्तैः” इत्यादाव् अश्वावयवानां दंष्ट्रादिद्रव्याणां हविषां भोक्तृत्वेन गोमण्डूकादयस् तिर्यञ्चो ऽपि देवताविशेषाः श्रूयन्ते । न च तेषां फलप्रदातृत्वं संभाव्यते ।

“ओषधीभ्यः स्वाहा वनस्पतिभ्यः स्वाहा मूलेभ्यः स्वाहा” (त्स् ७।३।१९) इत्यादाव् अचेतनानाम् ओषधिवनस्पतितदवयवानां देवतात्वं श्रूयते । तत्र कुतो हविर्भोक्तृत्वं कुतस्तरां तृप्तिः कुतस्तमां [२१३] फलदानम् । तस्माद् विग्रहादिमतां देवानाम् अभावान् न देवताप्रसादो यागस्य फलद्वारम् । किं तु श्रूयमाणफलसाधनत्वान्यथानुपपत्तिकल्प्यम् अपूर्वं तद्द्वारम् । मन्त्रार्थवादेतिहासपुराणेषु देवतानाम् अपि तपश्चरणक्रत्वनुष्ठानब्रह्माश्त्रादिमन्त्रप्रयोगेभ्यः समीहितसिद्ध्यनुकीर्तनात् । तस्मान् न देवः फलप्रदः इति सिद्धम् । औपनिषदास् त्व् ईश्वरस्य फलदातृत्वं मन्यन्ते । तथा हि तदीये शास्त्रे तृतीयाध्याये विचारितम् । किं धर्मः फलं ददाति । आहो स्विद् ईश्वरः । इति संशयः ।

तत्र मीमांसकोक्तन्यायेन धर्मः फलप्रद इति पूर्वपक्षः ।

सिद्धान्तस् तु किं धर्मो ऽन्यानधिष्ठित एव फलप्रदः । किं वा केनचिच् चेतनेनाधिष्ठितः । नाद्यः, अचेतनस्य तारतम्यानभिज्ञस्य यथोचितफलदातृत्वायोगात् । द्वितीये तु येनाधिष्ठितः स एव फलदातास्तु । न चैवं धर्मस्य वैयर्थ्यम् इत् शङ्कनीयम् । वैषम्यनैर्घृण्यपरिहाराय धर्मापेक्षणात् । असति तु धर्मे कांश्चिद् उत्तमसुखं कांश्चिन् मध्यमम् कांश्चिद् अधमं प्रापयन्न् ईश्वरः कथं विषमो न भवेत् । कथं वा विविधं दुःखं प्रापयन् निर्घृणो न स्यात् । धर्माधर्मानुसारेण तत् प्रापणे गुरुपितृराजादीनाम् [२१४] इव न वैषम्यनैर्घृण्ये प्राप्नुतः । न हि दुष्टशिक्षां शिष्टपरिपालनं च कुर्वतां कुर्वादीनां वैषम्यनैर्घृण्ये विद्येते । यद् उक्तम् “गोमण्डूकादीनां तिरश्चामोषधिवनस्पत्यादीनां च स्थावराणां फलप्रदत्वम् अयुक्तम्” इति, तत् तथैवासु । ईश्वरस्य फलदातृत्वे कः प्रत्यूहः । यद् अपि “तृप्त एवैनम् इन्द्रः प्रजया पशुभिस् तर्पयति” (त्स् २।५।४।३) इति तत्रापीन्द्रदेवतायाम् अवस्थितो ऽन्तर्यामी फलप्रदत्वेन विवक्षितः, “अन्तः प्रविष्टः शास्ता जनानाम्” इति श्रुतेः । तस्माद् ईश्वरस्य प्रसाद एव फलद्वारम् । न च जैमिनेय-वैयासिकयोर् मतयोर् परस्परं विरोधः, विवक्षाविशेषेण तत्समाधानात् । यथा देवदत्तस्यैव प्रकृत्वे (?) ऽपि सम्यग् अभिज्वलनं विवक्षित्वा “काष्ठानि पचन्ति” इति व्यवहारः तथा परमेश्वरस्यैव फलप्रदत्वे ऽपि ताततम्यापादननिमित्ततया प्राधान्यं विवक्षित्वा “धर्मः फलप्रदः” इति व्यवहारः किं न स्यात् । तस्माद् अविरोधात् फलप्रदो जगदीश्वर एक एव सर्वत्र पूजनीयो देव इत्य् अलम् अतिप्रसङ्गेन ॥

**इति देवतास्वरूपनिरूपणप्रकरणम् **

अतिथेर् लक्षणम् स्वयम् एव वक्ष्यति । उभयोः पूजनप्रकारम् उपरितनश्लोके निरूपयामः । “देवतातिथिपूजको नावसीदति” [२१५] इत्य् उक्तेर् अपूजायाम् अवसीदति इत्य् अवगम्यते । तथा च कूर्मपुराणे ।

यो मोहाद् अथ वालस्याद् अकृत्वा देवतार्चनम् ।
भुङ्क्ते स याति नरकं सूकरेष्व् अभिजायते ॥ कूर्पु १।२।१८।१२१)
अकृत्वा देवपूजां च महायज्ञान् द्विजोत्तमः ।
भुञ्जीत चेत् स मूढात्म तिर्यग्योनिं निगच्छति ॥ इति । (कूर्पु १।२।१८।११९)

मार्कण्डेयः ।

अतिथिर् यस्य भग्नाशो गृहात् प्रतिनिवर्तते ।
स तस्य दुष्कृतं दत्वा पुण्यम् आदाय गच्छति ॥ इति ।

देवलो ऽपि ।

अतिथिर् गृहम् अभ्येत्य यस्य प्रतिनिवर्तते ।
असत्कृतो निराशश् च स सद्यो हन्ति तत्कुलम् ॥

[२१६] इति । पूजायां तु न केवलं पापाभावः किं त्व् अभ्युदयो ऽप्य् अस्ति । तथा च विष्णुधर्मोत्तरे ।

ये ऽर्चयन्ति सदा विष्णुं शङ्खचक्रगदाधरम् ।
सर्वपापविनिर्मुक्ता ब्रह्माणं प्रविशन्ति ते ॥ इति ।

कूर्मपुराणे ।

वेदाभ्यासो ऽन्वहं शक्त्या महायज्ञक्रियास् तथा ।
नाशयन्त्य् आशु पापानि देवानाम् अर्चनं तथा ॥ इति ।

मनुर् अपि ।

अतिथिं पूजयेद् यस् तु श्रान्तं चादुष्टमानसम् ।
सवृषं गोशतं तेन दत्तं स्याद् इति मे मतिः ॥ इति । (वध् २७।७)

विष्णुर् अपि ।

स्वाध्यायेनाग्निहोत्रेण यज्ञेन तपसा तथा ।
नावाप्नोति गृही लोकान् यथा त्व् अतिथिपूजनात् ॥ इति । (विध् ६७।४४)

वैश्वदेवाध्यर्थम् ओदनं पाचयित्वा तेन होमे कृते सति यो ऽवशिष्ट ओदनः स हुतशेषः । तम् एव भूञ्जीत न तु स्वभोजनार्थं पाचयेत् । यद् आह भगवान्,

[२१७] यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः ।
मुञ्चते ते त्व् अघं पापा ये पचन्त्य् आत्मकारणात् ॥ इति । (भ्ग् ३।१३)

“हुतशेषम्” इत्य् अत्र हुतशब्दो महाभारते व्याख्यातः ।

वैश्वदेवादयो होमा हुतम् इत्य् उच्यते बुधैः ॥ इति ।

तस्य शेषो हुतशेषः । स च हुतशेषशब्दो देवर्षिमनुष्यादिपूजोपयुक्तावशिष्टम् उपलक्षयति । तद् आह मनुः ।

देवान् ऋषीन् मनुष्यांश् च पितॄन् गृह्याश् च देवताः ।
पूजयित्वा ततः पश्चाद् गृहस्थः शेषभुग् भवेत् ॥
अघं स केवलं भुङ्क्ते यः पचत्य् आत्मकारणात् ।
यज्ञशिष्टाशनं ह्य् एतत् सताम् अन्नं विधीयते ॥ इति । (म्ध् ३।११७–१८)

“ब्राह्मणो नावसीदति” इत्य् अत्र विवक्षितस्य ब्राह्मणस्य लक्षणं महाभारते दर्शितम् ।

सत्यं दानं तपः शौचम् आनृशंस्यम् दमो घृणा ।
दृश्यन्ते यत्र विप्रेन्द्र स ब्राह्मण इति स्मृतः ॥
जितेन्द्रियो धर्मपरः स्वाध्यायनिरतह् शुचिः ।
कामक्रोधौ वशे यस्य तं देवा ब्राह्मणं विदुः ॥
यस्य चात्मसमो लोको धर्मज्ञस्य मनस्विनः ।
स्वयं धर्मेण चरति तं देवा ब्राह्मणं विदुः ॥
[२१८] यो ऽध्यापयेद् अधीते वा याजयेद् वा यजेत वा ।
दद्याद् वापि यथाशक्ति तं देवा ब्राह्मणं विदुः ॥
क्षमा दया च विज्ञानं सत्यं चैव दमः शमः ।
अध्यात्मनि रतिर् ज्ञानम् एतद् ब्राह्मणलक्षणम् ॥ इति ।

तथा च अनाहिताग्नितायाम् अपि उक्तलक्षणलक्षितो ब्राह्मणो नावसीदतीत्य् वाक्यार्थः पर्यवसितो भवति ।

“चतुर्णाम् अपि वर्णानाम्” इति “षट्कर्माभिरतः” इति वचनद्वयेन साधारणासाधारणधर्मौ संक्षिप्योपदर्शितौ । यद्य् अप्य् अध्यापनादित्रयम् एव विप्रस्यासाधारणं नाध्ययनादित्रयम् । तस्य वर्णत्रयसाधारणत्वात् । तथापि षट्कर्माभिरतत्वं विप्रस्यैवेति न को ऽपि विरोधः ॥ ३८ ॥

अथात्र साधारणाध्ययनादिप्रसङ्गेन बुद्धिस्थं साधारणम् आह्निकं संक्षिप्याह ।

संध्या स्नानं जपो होमो देवतातिथिपूजनम् ।
आतिथ्यं वैश्वदैवं च षट्कर्माणि दिने दिने ॥ १।३९ ॥

इति।

“संध्या स्नानम्” इत्य् अत्र यवागूपाकन्यायेन स्नानस्य प्राथम्यं व्याख्येयम् । स च न्यायः पञ्चमाध्याये प्रथमपादे प्रतिपादितः । “यवाग्वाग्निहोत्रं जुहोति । यवागुं च पचति” इति श्रूयते । तत्र संशयः किम् अग्निहोत्रयवागूपाकयोर् [२१९] अनियतः क्रमः, उत नियतः । यद् अपि नियतः तद् अपि पाठेन नियम्यते उतार्थेन । तत्र विध्योर् अनुष्ठानमात्रपर्यवसानात् क्रमस्य नियामकाभावात् अनियतः – इत्य् एकः पूर्वः पक्षः । पूर्वाधिकरणेषु “अध्वर्युर् गृहपतिं दीक्षयित्वा ब्रह्माणं दीक्षयति” इत्य् अत्र पाठस्य नियामकत्वाभ्युपगमात् अत्रापि तत्संभवात् यथापाठक्रमनियमः – इत्य् अपरः पूर्वः पक्षः ।

“यवाग्वा” इति तृतीयया श्रुत्या होमसाधनत्वावगमाद् असति च द्रव्ये होमानिष्पत्तेर् अर्थाद् यवागूपाकः पूर्वभावी – इति सिद्धान्तः । एवम् अत्रापि स्नानस्य शुद्धिहेतुत्वाच् छुद्धस्यैव संध्यावन्दनाधिकारित्वात् स्नानं पूर्वभावि इति द्रष्टव्यम् । तत्र स्नानं तत्पूरभाविनां ब्राह्ममुहूर्त्तोत्थानहितचिन्तनादीनां सर्वेषाम् उपलक्षणम् । तत्र याज्ञवल्क्यः ।
ब्राह्मे मुहूर्ते उत्थाय चिन्दयेद् आत्मनो हितम् ।
धर्मार्थकामान् स्वे काले यथाशक्ति न हापयेत् ॥ इति । (य्ध् १।११५)

मनुर् अपि ।

ब्राह्मे मुहूर्त्ते बुध्येत धर्मार्थव् अनुचिन्तयेत् ।
कायक्लेशांश् च तन्मूलान् वेदतत्त्वार्थम् एव च ॥ (म्ध् ४।९२)

[२२०] इति । “वेदतत्त्वार्थः” परमात्मा । तथा च कूर्मपुराणे ।

ब्राह्मे मुहूर्त्ते उत्थाय धर्मम् अर्थं च चिन्तयेत् ।
कायक्लेशं तदुद्भूतं ध्यायीत मनसेश्वरम् ॥ इति । (कूर्पु १।२।१८।३)

विष्णुपुराणे ऽपि ।

ब्राह्मे मुहूर्त्ते उत्थाय मानसे मतिमान् नृप ।
विबुद्ध्य चिन्तयेद् धर्मम् अर्थं चास्याविरोधिनम् ॥
अपीडया तयोः कामम् उभयोर् अपि चिन्तयेत् ।
परित्यजेद् अर्थकामौ धर्मपीडाकरौ नृप ॥
धर्मम् अप्य् असुखोदर्कं लोकविद्विष्टम् एव च ॥ इति । (विपु ३।११।५–७)

सूर्योदयात् प्राग् अर्धप्रहरे द्वौ मुहूत्तौ । तत्राद्यो ब्राह्मो द्वितीयो रौद्रः । तत्र ब्राह्मे चिन्तनीयार्थविशेषं दर्शयति विष्णुः ।

उत्थायोत्थाय बोद्धव्यं किम् अद्य सुकृतं कृतम् ।
दत्तं वा दापितं वापि वाक् सत्या वापि भाषिता ॥
उत्थायोत्थाय बोद्धव्यं महद् भयम् उपस्थितम् ।
मरणव्याधिशोकानां किम् अद्य निपतिष्यति ॥ इति ।

“ध्यायीत मनसेश्वरम्” इति यद् युक्तं तत्र प्रकारविशेषो वामनपुराणे दर्शितः ।

[२२१] ब्रह्मा मुरारिस् त्रिपुरान्तकारी भानुः शशी भूमिसुतो बुधश् च ।
गुरुश् च शुक्रः शनिराहुकेतवः कुर्वन्तु सर्वे मम सुप्रभातम् ॥ (वापु १४।२३)

इत्यादि ।

इति ब्राह्मे मुहूर्त्ते आत्महितचिन्तनप्रकरणम्

हितचिन्तनानन्तरं श्रोत्रियादिकम् अवलोकयेत् न तु पापिष्ठादिकम् । तद् आह कात्यायनः ।

श्रोत्रियं सुभगं गां च अग्निम् अग्निचितं तथा ।
प्रातर् उत्थाय यः पश्येद् आपद्भ्यः स प्रमुच्यते ॥
पापिष्ठं दुर्भगं चान्धं नग्नम् उत्कृत्तनासिकम् ।
प्रातर् उत्थाय यः पश्येत् तत् कलेर् उपलक्षणम् ॥ इति । (क्स्म् १९।९–१०)

ततो मूत्रपुरीषे कुर्यात् । तद् आह अङ्गिराः ।

उत्थाय पश्चिमे रात्रे तत आचम्य चोदकम् ।
अन्तर्धाय तृणैर् भूमिं शिरः प्रावृत्य वाससा ॥
वाचं नियम्य यत्नेन ष्ठीवनोच्छ्वासवर्जितः ।
कुर्यान् मूत्रपुरीषे तु शुचौ देशे समाहितः ॥

[२२२] इति । तत्र तृणनियमं विशिनष्टि ।

शिरः प्रावृत्य कुर्वीत शकृन्मूत्रविसर्जनम् ।
अयज्ञीयैर् अनार्द्रैश् च तृणैः संछाद्य मेदिनीम् ॥ इति ।

तत्र कालभेदेन दिङ्नियमम् आह याज्ञवल्क्यः ।

दिवा संध्यासु कर्णस्थब्रह्मसूत्र उदङ्मुखः ।
कुर्यान् मूत्रपुरीषे तु रात्रौ चेद् दक्षिनामुखः ॥ इति । (य्ध् १।१६)

कर्णश् च दक्षिणः

पवित्रं दक्षिणे कर्णे कृत्वा विण्मूत्रम् उत्सृजेत् ।

इति स्मृत्यन्तरे पवित्रस्य दक्षिणकर्णस्थत्वाभिधानात् । यज्ञोपवीतस्यापि तद् एव स्थानं न्याय्यम् । अङ्गिरास् तु विकल्पेन स्थानान्तरम् आह ।

कृत्वा यज्ञोपवीतं तु पृष्ठतः कण्ठलम्बितम् ।
विण्मूत्रं तु गृही कुर्यात् यद् वा कर्णे समाहितः ॥ इति ।

तत्र कर्णे निधानम् एकवस्त्रविषयम् । तथा च साङ्ख्यायनः- “यद्य् एकवस्त्रो यज्ञोपवीतं कर्ण कृत्वा मूत्रपुरीषोत्सर्गं कुर्यात्”** [२२३]** इति ।

ननु – उक्तो दिङ्नियमो न व्यवतिष्ठते, अन्यैर् अन्यथास्मरणात् । तत्र यमः ।

प्रत्यङ्मुखस् तु पूर्वाह्णे ऽपराह्णे प्राङ्मुखस् तथा ।
उदङ्मुखस् तु मध्याह्ने निशायां दक्षिणामुखः ॥ इति ।
अत्र केचिद् विकल्पम् आश्रित्य व्यवस्थापयति ।

तद् अयुक्तम्, सामान्यविशेषशास्त्रयोर् विकल्पायोगात् । सामान्यशास्त्रं हि याज्ञवल्क्यवचनम्, दिवसे कृत्स्ने ऽप्य् उदङ्मुखत्वविधानात् । यमवचनं तु विशेषशास्त्रम्, उदङ्मुखत्वस्य मधाह्णविषयत्वेनात्र सङ्कोचप्रतीतेः ।

मास्तु तर्हि विकल्पः, यमवचनोक्ता तु व्यवस्था भविष्यत्, इति चेत्,

तद् अपि न युक्तम्, प्राक्प्रत्यङ्मुखत्वनिराकरणायैव देवलेन सदैवेति विशेषितत्वात्,

सदैवोदङ्मुखः प्रातः सायाह्ने दक्षिणामिखः । इति ।

अत्र प्रातःसायाह्नशब्दौ दिवारात्रिविषयौ । तथा च मनुः ।

मूत्रोच्चारसमुत्सर्गं दिवा कुर्याद् उदङ्मुखः ।
दक्षिणाभिमुखो रात्रौ संध्ययोश् च यथा दिवा ॥ इति । (म्ध् ४।५०)

एवं तर्हि यमोक्तयोः प्राक्प्रत्यङ्मुखत्वयोः का गतिः । सूर्याभिमुखनिषेधगमकोक्तिर् इति ब्रूमः । तद् उक्तं महाभारते ।

[२२४] प्रत्यादित्यं प्रत्यनलं प्रतिगां च प्रतिद्विजम् ।
मेहन्ति ये च पथिषु ते भवन्ति गतायुषः ॥ इति ।

यत् तु देवलेनोक्तम्,

विण्मूत्रम् आचरेन् नित्यं संध्यासु परिवर्जयेत् ।

इति तन् निरुद्धेतरविषयम्, “न वेगं धारयेत्,” “नोपरुद्धः क्रियां कुर्यात्” इति स्मरणात् । यद् अपि मनुनोक्तम्,

छायायाम् अन्धकारे वा रात्राव् अहनि वा द्विजः ।
यथासुखमुखः कुर्यात् प्राणभाधभयेषु च ॥ (म्ध् ४।५१)

इति, तद् अपि नीहारान्धकारादिजनितदिङ्मोहनविषयम् । देशनियमो विष्णुपुराणे ऽभिहितः ।

नैरृत्याम् इषुविक्षेपम् अतीत्याभ्यधिकं भुवः ।
दूराद् आवसथान् मूत्रं पुरीषं च समाचरेत् ॥ इति । (विपु ३।११।८–९)

आपस्तम्बो ऽपि- “दूराद् आवसथान् मूत्रपुरीषे कुर्यात् दक्षिणां दिशम् अपरां वा” इति (आप्ध् १।११।३१।२) । मनुर् अपि ।

दूराद् आवसथान् मूत्रं दूरात् पादावसेचनम् ।
उच्छिष्टान्ननिषेकं च दूराद् एव समाचरेत् ॥ इति । (म्ध् ४।१५१)

स एव वर्ज्यदेशान् आह ।

२२५] न मूत्रं पथि कुर्वीत न भस्मनि न गोव्रजे ॥ (४५)
न फालकृष्टे न जले न चित्यां न च पर्वते ।
न जीर्णदेवायतने न वल्मीके कदाचन ॥ (४६)
न ससत्त्वेषु गर्तेषु न गच्छन् नापि च स्थितः ।
न नदीतीरम् आसाद्य न च पर्वतमस्तके ॥ (४७)
वाय्वग्निविप्रान् आदित्यम् अपः पश्यंस् तथैव गाः ।
न कदाचन कुर्वीत विण्मूत्रस्य विसर्जनम् ॥ इति ॥ (म्ध् ४।४५–४८)

पर्वतमस्तक इति पुनर्ग्रहणं दोषाधिक्यज्ञापनाय । यमो ऽपि ।

तुषाङ्गारकपालानि देवतायतनानि च ।
राजमार्गश्मशानानि क्षेत्राणि च खलानि च ॥
उपरुद्धो न सेवेत छायां दृश्यं चतुष्पथम् ।
उदकं चोदकान्तं च पन्थानं च विवर्जयेत् ॥
वर्जयेत् वृक्षमूलानि चैत्यश्वभ्रबिलानि च ॥ इति ।

हारीतः ।

आहारं तु रहः कुर्यात् विहारं चैव सर्वदा ।
गुप्ताभ्यां लक्ष्म्युपेतः स्यात् प्रकाशे हीयते श्रिया ॥

[२२६] इति । आपस्तम्बो ऽपि- “न च सोपानत्को मूत्रपुरीषे कुर्यात्” इति (आप्ध् १।१०।३०।१८) । यमो ऽपि ।

प्रत्यादित्यं न मेहेत न पश्येद् आत्मनः शकृत् ।
दृष्ट्वा सूर्यं निरीक्षेत गाम् अग्निं ब्राह्मणं तथा ॥ इति ।

ततो लोष्टादिना परिमृष्टगुदमेहनो गृहीतशिश्नश् चोत्तिष्ठेत् । तथा च भरद्वाजः ।

अथापकृष्य विण्मूत्रं लोष्टकाष्टतृषादिना ।
उदस्तवासा उत्तिष्ठेत् दृढं विधृतमेहनः ॥ इति ।

इति विण्मूत्रोत्सर्जनप्रकरणम्

अथ शौचप्रकरणम् । तत्र याज्ञवल्क्यः ।

गृहीतशिश्नश् चोत्थाय मृद्भिर् अभ्युद्धृतैर् जलैः ।
गन्धलेपक्षयकरं शौचं कुर्याद् अतन्द्रितः । इति ॥ (य्ध् १।१७)

देवलो ऽपि ।

आ शौचान्तं मृजेच् छिश्नं प्रस्रावोच्चारयोर् अपि ।
गुदं हस्तं च निमृज्यान् मृदम्भोभिर् मुहुर् मुहुः ॥

[२२७] इति । दक्षो ऽपि ।

तीर्थे शौचं न कुर्वीत कुर्वीतोद्धृतवारिणा । इति ।

अभ्युद्धरणासंभवे वेशेषम् आह विवस्वान् ।

रत्निमात्राज् जलं त्यक्त्वा कुर्याच् छौचम् अनुद्धृते ।
पश्चात् तच् छोदयेत् तीर्थम् अन्यथा ह्य् अशुचिर् भवेत् ॥ इति ।

शौचयोग्यां मृत्तिकाम् आह यमः ।

आहरेन् मृत्तिकां विप्रः कूलात् ससैकतां तथा । इति ।

तत्रैव विशेषम् आह मरीचिः ।

विप्रे शुक्ला तु मृच्छौचे रक्ता कष्त्रे विधीयते ।
हारिद्रवर्णा वैश्ये तु शूद्रे कृष्णां विनिर्दिशेत् ॥ इति ।

उक्तविशेषासंभवे या काचित् ग्राह्या । तद् आह मनुः ।

यस्मिन् देशे तु यत् तोयं या च यत्रैव मृत्तिका ।
सैव तत्र प्रशस्ता स्यात् तया शौचं विधीयते ॥ इति । (म्ध् १०।४७)

विष्णुपुराणे वर्ज्या मृद्विशेषा दर्शिताः ।

वल्मीकमूषकोत्खातां मृदम् अन्तर्जलात् तथा ।
शौचावशिष्टां गेहाच् च नादद्याल् लेपसंभवाम् ॥
अन्तःप्राण्यवपन्नां च हलोत्खातां न कर्दमात् ॥ (विपु ३।११।१५–१६)

[२२८] इति । अन्तर्जलमृत्तिकाप्रतिषेधस् तु वापीकूपादिव्यतिरिक्तविषयः । अत एव यमः ।

वापीकूपतडागेषु हाहरेद् बाह्यतो मृदम् ।
आहरेज् जलमध्यात् तु परतो मणिबन्धनात् ॥ इति ।

देवलो ऽपि काश्चिन् निषिद्धा मृदो दर्शयति ।

अङ्गारतुषकीटास्थिशर्करावालुकान्विताम् ।
वल्मीकोपरि तोयान्तकुड्याफालश्मशानजाम् ॥
ग्रामबाह्यान्तरालस्थां वालुकां पांसुरूपिणीम् ।
आहृताम् अन्यशौचार्थम् आददीत न मृत्तिकाम् ॥ इति ।

हस्तनियमम् आह देवलः ।

धर्मविद् दक्षिणं हस्तम् अधःशौचे न योजयेत् ।
तथा च वामहस्तेन नाभेर् ऊर्ध्वं न शोधयेत् ॥ इति ।

ब्रह्माण्डपुराणे दिङ्नियमो ऽभिहितः ।

उद्धृत्योदकम् आदाय मृत्तिकां चैव वाग्यतः ।
उदङ्मुखो दिवा कुर्याद् रात्रौ चेद् दक्षिणामुखः ॥ इति ।

मृत्संख्याम् आह शातातपः ।

एका लिङ्गे करे सव्ये तिस्रो द्वे हस्तयोर् द्वयोः ।
मूत्रशौचं समाख्यातं शकृति त्रिगुणं भवेत् ॥

[२२९] इति । मनुर् अपि ।

एका लिङ्गे गुदे तिस्रस् तथैकत्र करे दश ।
उभयोः सप्त दातव्या मृदः शुद्धिम् अभीप्सता ॥
एतच् छौचं गृहस्थस्य द्विगुणं ब्रह्मचारिणः ।
वानप्रस्थस्य त्रिगुणं यतीनां तु चतुर्गुणम् ॥ इति । (म्ध् ५।१३६)

बौधायनो ऽपि ।

पञ्चापाने मृदो योज्या वामपादे तथा करे ।
तिस्रस् तिस्रः क्रमाद् योज्याः सम्यक् शौचं चिकीर्षता ॥ इति ।

वसिष्ठो ऽपि ।

पञ्चापाने दशैकस्मिन्न् उभयोः सप्त मृत्तिकाः ।
उभयोः पादयोः सप्त लिङ्गे द्वे परिकीर्तिते ॥
एकस्मिन् विंशतिर् हस्ते द्वयोर् ज्ञेयाश् चतुर्दश ॥ इति । (वध् ६।१८)

विंशत्यादिकं ब्रह्मचारिविषयम् “द्विगुणं ब्रह्मचारिणः” इत्य् उक्तत्वात् । आदित्यपुराणे ।

[२३०] स्त्रीशूद्रयोर् अर्धमानं प्रोक्तं शौचं मनीषिभिः ।
दिवाशौचस्य निश्य् अर्धं पथि पादं विधीयते ॥
आर्तः कुर्याद् यथाशक्ति शक्तः कुर्याद् यथोदितम् ॥ इति ।

बौधायनो ऽपि ।

देशं कालं तथात्मानं द्रव्यं द्रव्यप्रयोजनम् ।
उपपत्तिम् अवस्थां च ज्ञात्वा शौचं प्रकल्पयेत् ॥ इति । (ब्ध् १।१।१–५३)

वृद्धपराशरः ।

उपविष्टस् तु विण्मूत्रं कर्तुं यस् तु न विन्दति ।
स कुर्याद् अर्धशौचं तु स्वस्य शौचस्य सर्वदा ॥ इति ।

आनुशासनिके शौचेतिकर्तव्यता दर्शिता ।

शौचं कुर्याच् छनैर् धीरो बुद्धिपूर्वम् असङ्करम् ।
विप्रुषश् च तथा च स्युर् यथा चोरुं न संस्पृशेत् ॥
बुद्धिपूर्वं प्रयत्नेन यथा नैव स्पृशेत् स्फिचौ ॥ इति ।

दक्षो ऽपि ।

[२३१] षड् अन्या नखशुद्धौ तु देयाः शौचेप्सुना मृदः ।
न शौचं वर्षधाराभिर् आचरेत् तु कदाचन ॥ इति ।

मरीचिर् अपि ।

तिसृभिश् चातलात् पादौ शोध्यौ गुल्फात् तथैव च ।
हस्तौ त्व् आ मणिबन्धाच् च लेपगन्धापकर्षणे ॥ इति ।

यथाविधि कृते शौचे गन्धश् चेन् नापगच्छति तदाह मनुः ।

यावन् नापैत्य् अमेध्याक्ताद् गन्धो लेपश् च तत्कृतः ।
तावन् मृद्वारी देयं स्यात् सर्वासु द्रव्यशुद्धिषु ॥ इति । (म्ध् ५।१२६)

मनस्तुष्ट्यभावे तु देवल आह ।

यावत् तु शुद्धिं मन्येत तावच् छौचं विधीयते ।
प्रमाणं शौचसंख्यायां न विप्रैर् उपदिश्यते ॥ इति ।

पितामहो ऽपि ।

न यावद् उपनीयन्ते द्विजाः शूद्रास् तथाङ्गनाः ।
गन्धलेपक्षयकरं शौचम् एषां विधीयते ॥

[२३२] इति । अत्र स्त्रीशुद्रग्रहणम् अकृतोद्वाहाभिप्रायम्, अनुपनीतद्विजसाहचर्यात् । मृत्परिमाणम् आह शातातपः ।

आर्द्रामलकमात्रास् तु ग्रासा इन्दुव्रते स्थिताः ।
तथैवाहुतयः सर्वाः शौचार्थे या च मृत्तिका ॥ इति ।

यत् तु दक्ष-अङ्गिरोभ्यां परिमाणान्तरम् उक्तम् ।

अर्धप्रसृतिमात्रा तु प्रथमा मृत्तिका स्मृता ।
द्वितीया च तृतीया च तदर्धेन प्रकीर्तिता ॥
प्रथमा प्रसृतिर् ज्ञेया द्वितीया तु तदर्धिका ।
तृतीया मृत्तिका ज्ञेया त्रिभागकरपूरणी ॥ इति । (दस्म् ५।७)

तत्र सर्वत्र न्यूनपरिमाणेन गन्धाद्यक्षये सत्य् अधिकपरिमाणं द्रष्टव्यम् । सत्य् अपि गन्धक्षये शास्त्रोक्तसंख्या पूरणीयैव । यथाह दक्षः ।

[२३३] न्यूनाधिकं न कर्तव्यं शौचं शुद्धिम् अभीप्सता ।
प्रायश्चित्तेन पूयेत विहितातिक्रमे कृते ॥ इति । (दस्म् ५।१३)

एवमुक्तशौचकरणे ऽपि यस्य भावशुद्धिर् नास्ति न तस्य शुद्धिर् इत्य् आह व्याघ्रपादः ।

शौचं तु द्विविधं प्रोक्तं बाह्यम् आभ्यन्तरं तथा ।
मृज्जलाभ्यां स्मृतं बाह्यं भावशुद्धिस् तथान्तरम् ॥
गङ्गातोयेन कृत्स्नेन मृद्भारैश् च निगोपमैः ।
आ मृत्योश् चाचरन् शौचं भावदुष्टो न शुध्यति ॥ इति ।

शौचस्य् द्विविधस्यापि सर्वकर्माधिकारहेतुत्वम् अन्वयव्यतिरेकाभ्यां दक्षो दर्शयति ।

शौचे यत्नः सदा कार्यः शौचमूलो द्विजः स्मृतः ।
शौचाचारविहीनस्य समस्ता निष्फलाः क्रियाः ॥ इति । (दस्म् ५।२)

इति शौचप्रकरणम्

अथ गण्डूषविधिः । तत्र आपस्तम्बः ।

एवं शौचविधिं कृत्वा पश्चाद् गण्डूषम् आचरेत् ।
मूत्रे रेतसि विट्सर्गे दन्तधावनकर्मणि ॥
[२३४] भक्ष्याणां भक्षणे चैव क्रमाद् गण्डूषम् आचरेत् ।
चतुरष्टद्विषट्द्व्यष्टगण्डूषैः षोडशैस् तथा ॥
मुखशुद्धिं प्रकुर्वीत ह्य् अन्यथा दोषम् आप्नुयात् ।
पुरस्ताद् देवताः सर्वा दक्षिणे पितरस् तथा ॥
पश्चिमे मुनिगन्धर्वा वामे गण्डूषम् आचरेत् ।
गण्डूषसमये विप्रस् तर्जन्या वक्त्रताडनम् ॥
कुर्वीत यदि मूढात्म रौरवं नरकं व्रजेत् ॥ इति ।

इति गण्डूषविधिः

अथाचमनविधिः । तत्र वृद्धपराशरः ।

कृत्वाथ शौचं प्रक्षाल्य पादौ हस्तौ च मृज्जलैः ।
निबद्धिशिखकच्छस् तु द्विज आचमनं चरेत् ॥
कृत्वोपवीतं सव्यांसे वाङ्मनःकायसंयतः । इति ।

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

अन्तर्जानुः शुचौ देशे उपविष्ट उदङ्मुखः ।
प्राग् वा ब्राह्मेण तीर्थेन द्विजो नित्यम् उपस्पृशेत् ॥ इति । (य्ध् १।१८)

गौतमो ऽपि- “शुचौ देशे आसीनो दक्षिणं बाहुं जान्वन्तरा कृत्वा यज्ञोपवीती आ मणिबन्धनात् पाणी प्रक्षाल्य वाग्यतो हृदयस्पृशः त्रिश् चतुर् वाप आचामेत् । द्विः प्रमृज्यात् । पादौ चाभ्युक्षेत् । खानि चोपस्पृशेत् शीर्षण्यानि मूर्द्धनि च दद्यात्” इति (ग्ध् १।११) । तत्र त्रिश् चतुर् वेत्य् ऐच्छिको विकल्पः । ब्रह्मतीर्थं तीर्थान्तरेभ्यो विविनक्ति याज्ञवल्क्यः ।

कनिष्ठादेशिन्यङ्गुष्ठमूलान्य् अग्रं करस्य च ।
प्रजापतिपितृब्रह्मवेदतीर्थान्य् अनुक्रमात् ॥ इति । (य्ध् १।१९)

एतद् एव शङ्खलिखिताभ्यां स्पष्टीकृतम्- “अङ्गुष्ठमूलस्योत्तरतः प्रागग्रायां रेखायां ब्राह्मं तीर्थम् । प्रदेशिण्यङ्गुष्ठयोर् अन्तरा पित्र्यम् । कनिष्ठातलयोर् अन्तरा प्राजापत्यम् । पूर्वेणाङ्गुलिपर्वणि दैवम्” । [२३६] इति । आचमनीयम् उदकं विशिनष्टि शङ्खः ।

अद्भिः समुद्धृताभिस् तु हीनाभिः फेनबुद्बुदैः ।
वह्निना न च तप्ताभिर् अक्षाराभिर् उपस्पृशेत् ॥ इति । (शङ्स्म् ९।६)

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

अद्भिस् तु प्रकृतिस्थाभिर् हीनाभिः फेनबुद्बुदैः ।
हृत्कण्ठतालुगाभिस् तु यथासंख्यं द्विजातयः ॥
शुध्येरन् स्त्री च शूद्रश् च सकृत् स्पृष्टाभिर् अन्ततः ॥ इति । (य्ध् १।२०–२१)

मनुर् अपि ।

हृद्गाभिः पूयते विप्रः कण्ठगाभिस् तु भूमिपः ।
वैश्यो ऽद्भिः प्राशिताभिस् तु शूद्रः स्पृष्टाभिर् अन्ततः ॥ इति । (य्ध् २।६२)

प्रचेता अपि ।

अनुष्णाभिर् अफेनाभिः पूताभिर् वस्त्रचक्षुषा ।
हृद्गताभिर् अशब्दाभिः त्रिश् चतुर् वाद्भिर् आचमेत् ॥

[२३७] इति । तत्रापवादम् आह यमः ।

यात्रायाम् ईक्षितेनापि शुद्धिर् उक्ता मनीषिणाम् ।
उदकेनातुराणां च तथोष्णेनोष्णपायिनाम् ॥ इति ।

उदकस्य ग्रहणप्रकारं परिमाणं चाह भरद्वाजः ।

आयतं पर्वतः कृत्वा गोकर्णाकृतिवत् करम् ।
संहताङ्गुलिना तोयं गृहीत्वा पाणिना द्विजः ॥
मुक्ताङ्गुष्ठकनिष्ठेन शेषेणाचमनं चरेत् ।
माषमज्जनमात्रास् तु संगृह्य त्रिः पिबेद् अपः ॥ इति ।

स च पाणिर् दक्षिणो द्रष्टव्यः, “त्रिः पिबेद् दक्षिणेनापः” इति पुराणवचनात् । उदकपानानन्तरभाविनीम् इतिकर्तव्यताम् आह दक्षः ।

संवृत्याङ्गुष्ठमूलेन द्विः प्रसृज्यात् ततो मुखम् ।
संहताभिस् त्रिभिः पूर्वम् आस्यम् एवम् उपस्पृशेत् ॥
[२३८] अङ्गुष्ठेन प्रदेशिन्या घ्राणं स्पृष्ट्वा त्व् अनन्तरम् ।
अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां तु चक्षुःश्रोत्रे ततः परम् ॥
कनिष्ठाङ्गुष्ठयोर् नाभिं हृदयं तु तलेन वै ।
सर्वाभिश् च शिरः पश्चात् बाहू चाग्रेण संस्पृशेत् ॥ इति । (दस्म् २।१४–१७)

वृद्धशङ्खस् त्व् अन्यथा स्पर्शनम् आह ।

तर्जन्यङ्गुष्ठयोगेन स्पृशेन् नासापुटद्वयम् ।
मध्यमाङ्गुष्ठयोगेन स्पृशेन् नेत्रद्वयं ततः ॥
नाभिं च हृदयं तद्वत् स्पृशेत् पाणितलेन तु ।
संस्पृशेच् च ततः शीर्षम् अयम् आचमने विधिः ॥ इति । (शङ्स्म् ९।५–७)

एवम् अन्ये ऽप्य् अन्यथान्यथा वर्णयन्ति । तत्र यथाशाखं व्यवस्था द्रष्टव्या । आचमननिमित्तान्य् आह मनुः ।

कृत्वा मूत्रं पुरीषं वा खान्य् आचान्त उपस्पृशेत् ।
वेदम् अध्येष्यमाणश् च अन्नम् अश्नंश् च सर्वदा ॥ इति (म्ध् ५।१३८)

कूर्मपुराणे ऽपि ।

[२३९] चण्डालम्लेच्छसंभाषे स्त्रीशूद्रोच्छिष्टभाषणे (भक्षणे?) ।
उच्छिष्टं पुरुषं स्पृष्ट्वा भोज्यं वापि तथाविधम् ॥
आचामेद् अश्रुपाते वा लोहितस्य तथैव च ।
अग्नेर् गवाम् अथालम्भे स्पृष्ट्वाप्रयतम् एव च ॥
स्त्रीणाम् अथात्मनः स्पर्शे नीलीं वा परिधाय च ॥ इति । (कूर्पु १।२।१३।४–८)

“स्त्रीशूद्रोच्छिष्टभाषणे” इत्य् एतज् जपादिविषयम् । तथा च पद्मपुराणे ।

चाण्डालादीन् जपे होमे दृष्ट्वाचमेद् द्विजोत्तमः । इति ।

मनुर् अपि ।

सुप्त्वा क्षुत्वा च भुक्त्वा च निष्ठीव्योक्त्वानृतं वचः ।
रथ्यां श्मशानं चाक्रम्य आचामेत् प्रयतो ऽपि सन् ॥ इति । (म्ध् ५।१४५)

बृहस्पतिर् अपि ।

[२४०] अधोवायुसमुत्सर्गे आक्रन्दे क्रोधसंभवे ।
मार्जारमूषकस्पर्शे प्रहासे ऽनृतभाषणे ॥
निमित्तेष्व् एषु सर्वेषु कर्म कुर्वन्न् अपि स्पृशेत् ॥ इति ।

यमो ऽपि ।

उत्तीर्योदकम् आचामेद् अवरीर्य तथैव च ।
एवं स्यात् तेजसा युक्तो वरुणो ऽपि सुपूजितः ॥ इति ।

हारीतो ऽपि- “नोत्तरेद् अनुपस्पृश्य जलम्” इति । वसिष्ठो ऽपि ।

क्षुते निष्ठीवने सुप्ते परिधाने ऽश्रुपातने ।
पञ्चस्व् एतेषु चाचमेच् छ्रोत्रं वा दक्षिणं स्पृशेत् ॥ इति ।

दक्षिणकर्णस्पर्शनम् आचमनासंभवे वेदितव्यम् । तथा च मार्कण्डेयपुराणम् ।

सम्यग् आचम्य तोयेन क्रियाः कुर्वीत वै शुचिः ॥ (६७)
देवतानाम् ऋषीणां च पितॄणां चैव यत्नतः ॥ (६८)
कुर्याद् आचमनं स्पर्शं गोपृष्टस्यार्कदर्शनम् ।
[२४१] कुर्वीतालम्भनं चापि दक्षिणश्रवणस्य वा ॥ (७०)
यथाविभवतो ह्य् एतत् पूर्वाभावे ततः परम् ।
न विद्यमाने पूर्वोक्ते उत्तरप्राप्तिर् इष्यते ॥ इति । (मार्क्पु ३४।६७–७१)

दक्षिणकर्णप्रशंसा च “प्रभासादीनि तीर्थानि” इत्यादिना वक्ष्यति । अथ वा बौधायनोक्तं द्रष्टव्यम् ।

नीवीं विसृज्य परिधायाप उपस्पृशेत् ।
आर्द्रं तृणं गोमयं भूमिं वा समुपस्पृशेत् ॥ इति । (ब्ध् १।१०।१६–१७)

षट्त्रिंशन्मते द्विराचमननिमित्तं दर्शितम् ।

होमे भोजनकाले च संध्ययोर् उभयोर् अपि ।
आचान्तः पुनर् आचामेज् जपहोमार्चनादिषु ॥ इति ।

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

स्नात्वा पीत्वा क्षुते सुप्ते भुक्त्वा रथ्योपसर्पणे ।
आचान्तः पुनर् आचामेद् वासो विपरिधाय च ॥ इति । (य्ध् १।११६)

बौधायनो ऽपि ।

भोजने हवने दाने उपहारे प्र्तिग्रहे ।
हविर्भक्षणकाले च तत् द्विराचमनं स्मृतम् ॥

[२४२] इति । कूर्मपुराणे ऽपि ।

प्रक्षाल्य पाणी पादौ च भुञ्जानो द्विर् उपस्पृशेत् ।
शुचौ देशे समासीनो भुक्त्वा च द्विर् उपस्पृशेत् ॥ (कूर्पु १।२।१२।६४)
ओष्ठौ विलोमकौ स्पृष्ट्वा वासो विपरिधाय च ।
रेतोमूत्रपुरीषाणाम् उत्सर्गे ऽयुक्तभाषणे ॥
जृम्भित्वाध्ययनारम्भे कासश्वासागमे तथा ।
चत्वरं वा श्मशानं वा समागम्य द्विजोत्तमः ॥
संध्ययोर् उभयोर् तद्वद् आचान्तो ऽप्य् आचमेत् पुनः ॥ इति । (कूर्पु १।२।१३।१–३)

अयुक्तभाषणं निष्ठुरभाषणम् । आचमनापवादम् आह बौधायनः ।

दन्तवद् दन्तलग्नेषु दन्तसक्तेषु धारणा ।
ग्रस्तेषु तेषु नाचामेत् तेषां संस्थानवच् छुचिः ॥ (ब्ध् १।४।१।२४)

[२४३] इति । दन्तलग्नदन्तसक्तयोर् निर्हार्यानिर्हार्यरूपेण भेदः । अत एव देवलः ।

भोजने दन्तल्गनानि निर्हृत्याचमनं चरेत् ।
दन्तलग्नम् असंहार्यं लेपं मन्येत दन्तवत् ॥
न तत्र बहुशः कुर्याद् यत्नम् उद्धरणे पुनः ।
भवेच् चाशौचम् अत्यर्थं तृणवेधाद् व्रणे कृते ॥ इति ।

ग्रस्तेषु तेषु स्वस्थाच् च्युतेषु च निगीर्णेष्व् इत्य् अर्थः । तत्र मनुः ।

दन्तवद् दन्तलग्नेषु जिह्वास्पर्शकृते न तु ।
परिच्युतेषु च स्थानान् निगिरन्न् एव तच्छुचिः ॥ इति । (म्ध् ??)

एतच् च रसानुपलब्धौ वेदितव्यम् । यथाह शङ्खः- “दन्तवद् दन्तलग्नेषु रसवर्जनम् अन्यतो जिह्वाभिस्पर्शनात्” इति । फलमूलादिषु विशेषम् आह शातातपः ।

[२४४] दन्तलग्ने फले मूले भुक्तस्नेहावशिष्टके ।
ताम्बूले चेक्षुदण्डे च नोच्छिष्टो भवति द्विजः ॥ इति ।

षट्त्रिंशन्मते ऽपि ।

ताम्बूले चैव सोमे च भुक्तस्नेहावशिष्टके ।
दन्तलग्नस्य संस्पर्शे नोच्छिष्टस् तु भवेन् नरः ॥
त्वग्भिः पत्रैर् मूलपुष्पैस् तृणकाष्ठमयैस् तथा ।
सुगन्धिभिस् तथा द्रव्यैर् नोच्छिष्टो भवति द्विजः ॥ इति ।

एतच् च मुखसौरभ्याद्यर्थोपभुक्तावशिष्टविषयम्, ताम्बूलसाहचर्यात् । “दन्तलग्नस्य संस्पर्शे” इति अनिर्हार्यस्य दन्तलग्नस्य जिह्वया संस्पर्शे इत्य् अर्थः । याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

मुखजा विप्रुषो मेधास् तथाचमनबिन्दवः ।
श्मश्रु चास्यगतं दन्तसक्तं त्यक्त्वा ततः शुचिः ॥ इति । (य्ध् १।१९५)

मुखनिःसृता बिन्दवो यद्य् अङ्गे पतन्ति तदा नाचमनापादकाः । तथा च गौतमः-[२४५] “न मुख्या विप्रुष उच्छिष्टं कुर्वन्ति ताश् चेद् अङ्गे निपतन्ति” इति (ग्ध् १।१६) । आचमनबिन्दवस् त्व् अङ्गस्पृष्टा अपि मेध्याः । तथा च मनुः ।

स्पृशन्ति बिन्दवः पादौ य आचामयतः परान् ।
भौमिकैस् ते समा ज्ञेया न तैर् अप्रयतो भवेत् ॥ इति । (म्ध् ५।१४२)

अत्र पादग्रहणम् अवयवान्तरस्याप्य् उपलक्षणार्थम् । तथा च यमः ।

पतन्त्य् आचामतो याश् च शरीरे विप्रुषो नृणाम् ।
उच्छिष्टदोषो नास्त्य् अत्र भूमितुल्यास् तु ताः स्मृताः ॥ इति ।

श्मश्रुविषये विशेषम् आह आपस्तम्बः- “न श्मश्रुभिर् उच्छिष्टो भवत्य् अन्तरास्ये सद्भिः यावन् न हस्तेनोपस्पृशति” इति (आप्ध् १।५।१६।११) । आचमने वर्ज्यान् आह भृगुः ।

विना यज्ञोपवीतेन तथाधौतेन वाससा ।
मुक्त्वा शिखां वाप्य् आचामेत् कृतस्यैव पुनः क्रिया ॥
सोष्णीषो बद्धपर्यङ्गः प्रौढपादश् च यानगः ।
दुर्देशप्रगतश् चैवे नाचामन् शुद्धिम् आप्नुयात् ॥ इति ।

बौधायनो ऽपि- “पादप्रक्षालनोच्छेषेण नाचामेत् । यद्य् आचामेत् भूमौ स्रावयित्वाचामेत् । नाङ्गुलीभिर् न सबुद्बुदाभिर् न सफेनाबिर् नोष्णाभिर् न क्षाराभिर् न विवर्नाभिर् न दुर्गन्धरसाभिर् न कलुषाभिः । न हसन् न जल्पन् न तिष्ठन् [२४७] न विलोकयन् न प्रह्वो न प्रणतो न मुक्तशिखो न प्रावृतकण्ठो न वेष्टितशिरा न बद्धकक्ष्यो न बहिर्जानुः न त्वरमाणो नायज्ञोपवीती न प्रसारितपादः शब्दम् अकुर्वन् त्रिर् अपो हृदयंगमाः पिबेत्” इति (ब्ध् १।५।१२–१९) । देवलो ऽपि ।

सोपानत्को जलस्थो वा मुक्तकेशो ऽपि वा नरः ।
उष्णीषी वापि नाचामेद् वस्त्रेणाबध्य वा शिरः ॥ इति ।

आपस्तम्बो ऽपि- “न वर्षधाराभिर् आचामेत्” इति (आप्ध् १।६।१५।४) । यमो ऽपि ।

अपः करनखस्पृष्टा य आचामति वै द्विजः ।
सुरां पिबति स व्यक्तं यमस्य वचनं यथा ॥ इति ।

ब्रह्माण्डपुराणे ऽपि ।

कण्ठं शिरो वा प्रावृत्य रथ्यापणगतो ऽपि वा ।
अकृत्वा पादयोः शौचम् आचान्तो ऽप्य् अशुचिर् भवेत् ॥ इति ।

गौतमो ऽपि- [२४८] “नाञ्जलिना पिबेन् न तिष्ठन् उद्धृतोदकेनाचामेत्” इति (ग्ध् ९।३) । न तिष्ठन्न् इति स्थलविषयम् । जले तु तिष्ठन्न् अप्य् आचामेत् । तथा च विष्णुः ।

जान्वोर् ऊर्ध्वं जले तिष्ठन्न् आचान्तः शुचिताम् इयात् ।
अधस्ताच् छतकृत्वो ऽपि समाचान्तो न शुद्ध्यति ॥ इति ।

कौशिको ऽपि ।

अपवित्रकरः कश्चिद् ब्राह्मणो ऽप उपस्पृशेत् ।
अकृतं तस्य तत् सर्वं भवत्य् आचमनं तथा ॥
वामहस्ते स्थिते धर्भे दर्क्षिणेनाचमेद् यदि ।
रक्तं तु तद् भवेत् तोयं पीत्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥ इति ।

मार्कण्डेयस् तु दक्षिणहस्तस्य सपविततां विधत्ते ।

सपवित्रेण हस्तेन कुर्याद् आचमनक्रियाम् ।
नोच्छिष्टं तत् पवित्रं तु भुक्तोच्छिष्टं तु वर्जयेत् ॥ इति ।

गोभिलो हस्तद्वये ऽपि पवित्रं प्रशंसति ।

उभयत्र स्थितैर् दर्भैः समाचामति यो द्विजः ।
सोमपानफलं तस्य भुक्त्वा यज्ञफलं भवेत् ॥

[२४९] इति । स्नानानन्तरभाविन्य् आचमने दक्षो विशेषम् आह ।

स्नात्वाचामेत् तदा विप्रः पादयु कृत्वा जले स्थले ।
उभयोर् अप्य् असौ शुद्धस् ततः कार्यक्षमो भवेत् ॥ इति ।

हारीतः ।

आर्द्रवासा जले कुर्यात् तर्पणाचमनं जपम् ।
शुष्कवासा स्थले कुर्यात् तर्पणाचमनं जपम् ॥ इति ।

स्थलविषये विशेषो दर्शितः स्मृत्यन्तरे ।

अलाभे ताम्रपात्रस्य करकं च कमण्डलुम् ।
गृहीत्वा स्वयम् आचामेत् नरो नाप्रयतो भवेत् ॥
करकालाबुकाद्यैश् च ताम्रपर्णपुटेन च ।
स्वहस्ताचमनं कार्यं स्नेहलेपांश् च वर्जयेत् ॥
करपात्रे च यत् तोयं यत् तोयं ताम्रभाजने ।
सौवर्णे राजते चैव नैवाशुद्धं तु तत् स्मृतम् ॥ इति ।

एवमुक्तलक्षणस्याचमनस्य प्रशंसाम् आह व्याघ्रपात् ।

एवं यो ब्राह्मणो नित्यम् उपस्पर्शनम् आचरेत् ।
ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तं जगत् स परितर्पयेत् ॥

[२५०] इति । वृद्धशङ्खो ऽपि ।

त्रिः प्राश्नीयाद् यद् अम्भस् तु प्रीतास् तेनास्य देवताः ।
ब्रह्मा विष्णुश् च रुद्रश् च भवन्तीत्य् अनुशुश्रुम ॥
गङ्गा च यमुना चैव प्रीयेते परिमार्जनात् ।
पादाभ्यां प्रीयते विष्णुर् ब्रह्मा शिरसि कीर्तितः ॥
नासत्यदस्रौ प्रीयेते स्पृष्टे नासापुटद्वये ।
स्पृष्टे लोचनयुग्मे तु प्रीयेते शशिभास्करौ ॥
वर्णयुग्मे तथा स्पृष्टे प्रीयेते त्व् अनिलानलौ ।
स्कन्धयोः स्पर्शनाद् एव प्रीयन्ते सर्वदेवताः ॥
नाभिसंस्पर्शनान् नागाः प्रीयन्ते चास्य नित्यशः ।
संस्पृष्टे हृदये चास्य प्रीयन्ते सर्वदेवताः ॥
मूर्द्धसंस्पर्शनाद् अस्य प्रीतस् तु पुरुषो भवेत् ॥ इति । (शङ्ख्स्म् ९।९–१३)

आचमनाकरणे प्रत्यवायो दर्शितः पुराणसारे ।

यः क्रियाः कुरुते मोहाद् अनाचम्यैव नास्तिकः ।
भवन्ति हि वृथा तस्य क्रियाः सर्वा न संशयः ॥ इति ।

इति आचमनप्रकरणम्

[२५१]

अथ दन्तधावनविधिः तत्र अत्रिः ।

मुखे पर्युषिते नित्यं भवत्य् अप्रयतो नरः ।
तदार्द्रकाष्ठं शुष्कं वा भक्षयेद् दन्तधावनम् ॥ इति ।

व्यासो ऽपि ।

प्रक्षाल्य हस्तौ पादौ च मुखं च सुसमाहितः ।
दक्षिणं बाहुम् उद्धृत्य कृत्वा जान्वन्तरा ततः ॥
तिक्तं कषायं कदुक्तं दुर्गन्धं कण्टकान्वितम् ।
क्षीरिणो वृक्षगुल्मादीन् वर्जयेद् दन्तधावने ॥ इति ।

विष्णुः ।

कण्टकिक्षीरवृक्षोत्थं द्वादशाङ्गुलसंमितम् ।
कनिष्ठाङ्गुलिवत् स्थूलं पर्वार्द्धकृतकूर्चकम् ॥
दन्तधावनम् उद्दिष्टं जिह्वोल्लेखनिका तथा ।
सुसूक्ष्मं सूक्ष्मदन्तस्य समदन्तस्य मध्यमम् ॥
स्थूलं विषमदन्तस्य त्रिविधं दन्तधावनम् ।
द्वादशाङ्गुलकं विप्रे काष्ठम् आहुर् मनीषिणः ॥
क्षत्रविट्शूद्रजातीनां नवषट्चतुरङ्गुलम् ॥ इति ।

अङ्गिराः । [२५२]

आम्रपुन्नागबिल्वानाम् अपामार्गशिरीषयोः ।
भक्षयेत् प्रातर् उत्थाय वाग्यतो दन्तधावनम् ॥
वटाश्वत्थार्कखदिरकरवीरांश् च वर्जयेत् ।
जात्यं च बिल्वखदिरमूलं तु ककुभस्य च ॥
अरिमेदं प्रियङ्गुं च कण्टकिन्यस् तथैव च ।
प्रक्षाल्य भक्षयेत् पूर्वं प्रक्षाल्यैव च संत्यजेत् ॥
उदङ्मुखः प्राङ्मुखो वा कषायं तिक्तकं तथा ।
प्रातर् भूत्वा च यतवाग् भक्षयेद् दन्तधावनम् ॥ इति ।

कात्यायनो दन्तधावनस्य काष्ठाभिमन्त्रणमन्त्रं दर्शयति ।

आयुर् बलं यशो वर्चः प्रजाः पशुवसूनि च ।
ब्रह्म प्रज्ञां च मेधां च त्वं नो धेहि वनस्पते ॥ इति । (क्स्म् १।१०।४)

वर्ज्यान् आह उशनाः ।

नाङ्गुलीभिः स्वकान् दन्तान् नरः प्रक्षालयेत् सदा ।
दक्षिणाभिमुखो नाद्यात् नीलं धवकदम्बकम् ॥
[२५३] तिन्दुकेङ्गुदबन्धूकमोचामरजबल्वजम् ।
कार्पासं दन्तकाष्ठं च विष्णोर् अपि हरेच् छ्रियम् ॥
न भक्षयेत पलाशं कार्पासं शाकम् एव च ।
एतानि भक्षयेद् यस् तु कार्पासं शाकम् एव च ॥ इति ।

वर्ज्यतिथ्यादीन् आह विष्णुः ।

प्रतिपद्दर्शषष्ठीषु चतुर्दश्यष्टमीषु च ।
नवम्यां भानुवारे च दन्तकाष्ठं विवर्जयेत् ॥ इति ।

यमो ऽपि ।

चतुर्दश्य् अष्टमी दर्शः पूर्णमा संक्रमो रवेः ।
एषु स्त्रीतैलमांसानि दन्तकाष्ठं च वर्जयेत् ॥
श्राद्धे जन्मदिने चैव विवाहे ऽजीर्णदोषतः ।
व्रते चैवोपवासे च वर्जयेद् दन्तधावनम् ॥ इति ।

व्यासो ऽपि ।

श्राद्धे यज्ञे च नियमान् नाद्यात् प्रोषितभर्तृका ।
श्राद्धे कर्तुर् निषेधो ऽयं न तु भोक्तुः कदाचन ॥
अलाभे दन्तकाष्ठानां निषिद्धायां तथा तिथौ ।
अपां द्वादशगण्डूषैर् विदध्याद् दन्तधावनम् ॥ इति ।

वृद्धयाज्ञवल्क्यः । [२५४]

इष्टकालोष्टपाषाणैर् इतराङ्गुलिभिस् तथा
मुक्त्वा चानामिकाङ्गुष्ठौ वर्जयेद् दन्तधावनम् ॥ इति ।

इति दन्तधानवप्रकरणम्

अथ स्नानजपहोमादेर् दर्भपाणिना कर्तव्यत्वाद् आदौ धर्भविधिर् उच्यते । तत्र हारीतः ।

आच्छिन्नाग्रान् सपत्रांश् च समूलान् कोमलान् शुभान् ।
पितृदेवजपार्थं तु समादध्यात् कुशान् द्विजः ॥
कुशहस्तेन यज् जप्तं दानं चैव कुशैः सह ।
कुशहस्तस् तु यो भुङ्क्ते तस्य संख्या न विद्यते ॥ इति ।

पुराणे ऽपि ।

कुशपूतं भवेत् स्नानं कुशेनोपस्पृशेत् द्विजः ।
कुशेन चोद्धृतं तोयं सोमपानेन संमितम् ॥ इति ।

गोभिलो ऽपि ।

कुशमूले स्थितो ब्रह्मा कुशमध्ये जनार्दनः ।
कुशाग्रे शङ्करं विद्यात् त्रयो देवा व्यवस्थिताः ॥ इति ।

कौशिकः ।

शुचौ देशे शुचिर् भूत्वा स्थित्वा पूर्वोत्तरामुखः ।
ओंकारेणैव मन्त्रेण कुशाः स्पृश्या द्विजोत्तमैः ॥

[२५५] इति । उत्पाटनमन्त्रस् तु ।

विरिञ्चिना सहोत्पन्न परमेष्ठिनिसर्गज ।
नुद पापानि सर्वाणि दर्भ स्वस्तिकरो मम ॥ इति ।

वर्णभेदेन विनियोगभेदम् आह कात्यायनः ।

हरिता यज्ञिया दर्भाः पीतकाः पाकयज्ञियाः ।
समूलाः पितृदैवत्याः कल्माषा वैश्वदेविकाः ॥ इति । (क्स्म् १।२।३)

कुशाभावे शङ्खः ।

कुशाभावे द्विजश्रेष्ठः काशैः कुर्वीत यत्नतः ।
तर्पणादीनि कर्माणि काशाः कुशसमाः स्मृताः ॥ इति ।

यमो ऽपि ।

कुशाः काशा यवा दूर्वास् तथा व्रीहय एव च ।
बल्वजाः पुण्डरीकाश् च सप्तधा बर्हि उच्यते ॥ इति ।

वर्ज्यान् आह हारीतः ।

चितौ दर्भाः पथि दर्भा ये दर्भा यज्ञभूमिषु ।
स्तरणासनपिण्डेषु षट् कुशान् परिवर्जयेत् ॥
ब्रह्मयज्ञेषु ये दर्भा ये धर्भाः पितृतर्पणे ।
हता मूत्रपुरीषाभ्यां तेषां त्यागो विधीयते ॥
[२५६] अपूता गर्हिता दर्भा ये संच्छिन्ना नखैस् तथा ।
क्वथितान् अग्निदग्धांश् च कुशान् यत्नेन वर्जयेत् ॥ इति ।

कुशोत्पाटने कालनियमम् आह हारीतः ।

मासे नभस्य् अमावास्या तस्यां दर्भोच्चयो मतः ।
अयातयाम् आस्ते दर्भा नियोज्याः स्युः पुनः पुनः ॥ इति ।

शङ्खो ऽपि ।

दर्भाः कृष्णाजिनं मन्त्रा ब्राह्मणाश् च विशेषतः ।
अयातयामान्य् एतानि नियोज्यानि पुनः पुनः ॥ इति ।

पवित्रधारणे फलम् आह मार्कण्डेयः ।

कुशपाणिः सदा तिष्ठेत् ब्राह्मणो दर्भवर्जितः ।
स नित्यं हन्ति पापानि तूलराशिम् इवानलः ॥ इति ।

शातातपः ।

जपे होमे च दाने च स्वाध्याये पितृतर्पणे ।
अशून्यं तु करं कुर्यात् सुवर्णरजतैः कुशैः ॥ इति ।

पवित्रप्रकारम् आह कात्यायनः ।

[२५७] अनन्तर्गर्भिणं साग्रं काशं द्विदलम् एव च ।
प्रादेशमात्रं विज्ञेयं पवित्रं यत्र कुत्रचित् ॥ इति । (क्स्म् १।२।१०)

मार्कण्डेयो ऽपि ।

चतुर्भिर् दर्भपिञ्जूलैर् ब्राह्मणस्य पवित्रकम् ।
एकैकन्यूनम् उद्दिष्टं वर्णे वर्णे यथाक्रमम् ॥
त्रिभिर् दर्भैः शान्तिकर्म पञ्चभिः पौष्टिकं तथा ।
चतुर्भिश् चाभिचारांश् च कुर्वन् कुर्यात् पवित्रकम् ॥ इति ।

अत्रिः ।

ब्रह्मयज्ञे जपे चैव ब्रह्मग्रन्थिर् विधीयते ।
भोजने वर्त्तुलः प्रोक्त एवं धर्मो न हीयते ॥ इति ।

इति दर्भविधिप्रकरणम्

[२५८]

तद् एवं “संध्या स्नानम्” इत्य् अस्मिन् वचने स्नानशब्दोपलक्षितानि ब्राह्ममुहूर्त्तोत्थानादीनि कुशविध्यन्तानि कर्माणि निरूपितानि । अथेदानीं मूलवचनोक्तस्नानं प्रपञ्च्यते । तत्र कूर्मपुराणम् ।

प्रक्षाल्य दन्तकाष्ठं वै भक्षयित्वा यथाविधि ।
आचम्य प्रयतो नित्यं प्रातःस्नानं समाचरेत् ॥ इति । (कूर्पु १।२।१८।१८)

व्यासः ।

उषःकाले तु संप्राप्ते कृत्वा चावश्यकं बुधः ।
स्नायान् नदीषु शुद्धासु शौचम् कृत्वा यथाविधि ॥ इति । (व्य्स्म् १।२–३)

दक्षो ऽपि ।

अस्नात्वा नाचरेत् कर्म जपहोमादि किंचन ।
लालास्वेदसमाकीर्णः शयनाद् उत्थितः पुमान् ॥ (९)
अत्यन्तमलिनः कायो नवच्छिद्रसमन्वितः ।
स्रवत्य् एव दिवारात्रौ प्रातःस्नानं विशोधनम् ॥ (७)
प्रातःस्नानं प्रशंसन्ति दृष्टादृष्टफलं हि तत् ।
सर्वम् अर्हति शुद्धात्मा प्रातःस्नायी जपादिकम् ॥ इति । (दस्म् २।७–१२)

व्यासः ।

[२५९] ऋषीणाम् ऋषिता नित्यं प्रातःस्नानान् न संशयः ।
अलक्ष्मीः कालकर्णी च दुःस्वप्नं दुर्विचिन्तितम् ॥
प्रातःस्नानेन पापानि पूयन्ते नात्र संशयः ॥ इति । (व्यास्म् १।४–६)

दक्षो ऽपि ।

अज्ञानाद् यदि वा मोहाद् रात्रौ दुश्चरितं कृतम् ।
प्रातःस्नानेन तत् सर्वं शोधयन्ति द्विजातयः ॥ इति ।

स्नानप्रकारः चतुर्विंशतिमते ऽभिहितः ।

स्नानम् अब्दैवतैर् मन्त्रैर् वारुणैश् च मृदा सह ।
कुर्याद् व्याहृतिभिर् वाथ यत् किंचेदम् ऋचापि वा ॥ इति ।

कात्यायनो ऽपि ।

यथाहनि तथा प्रातः नित्यं स्नायाद् अतन्द्रितः ।
दन्तान् प्रक्षाल्य नद्यादौ गृहे चेत् तद् अमन्त्रवत् ॥ इति । (क्स्म् १।१९।१)

अमन्त्रवद् इति मन्त्रसंक्षेपो ऽभिप्रेतः । यतः स एवाह ।

अल्पत्वाद् धोमकालस्य बहुत्वात् स्नानकर्मणः ।
प्रातः संक्षेपतः स्नानं होमलोपो विगर्हितः ॥ इति । (क्स्म् २।१२।६)

कालनियमम् आह जाबालिः ।

सततं प्रातर् उत्थाय दन्तधावनपूर्वकम् ।
आचरेद् उषसि स्नानं तर्पयेद् देवमानुषान् ॥ इति ।

चतुर्विंशतिमते ऽपि ।

उषस्य् उषसि यत् स्नानं संध्यायाम् उदिते ऽपि वा ।
प्राजापत्येन तत् तुल्यं सर्वपापप्रणाशनम् ॥ इति ।

उदिते इत्य् उदयाभिमुखे इत्य् अर्थः । उदयस्याप्य् उपरि स्नानं चेत् संध्याप्य् उत्कृष्येत । स्नानपूर्वकत्वात् संध्यायाः । संध्योत्कर्षश् च योगियाज्ञवल्क्येन निषिद्धः ।

संधौ संध्याम् उपासीत नास्तगे नोद्गते रवौ । इति ।

यथोक्तकाले स्नानं कुर्वन्न् अघमर्षणम् कुर्यात् । तथाह शौनकः ।

स्नात्वाचान्तो वारिमध्ये त्रिः पठेद् अघमर्षणम् । इति ।

ब्रह्माण्डपुराणे स्नानाङ्गतर्पणं विहितम् ।

[२६१] नित्यं नैमित्तिकं काम्यं त्रिविधं स्नानम् उच्यते ।
तर्पणं तु भवेत् तस्य अङ्गत्वेन प्रकीर्तितम् ॥ इति ।

यमो ऽपि ।

द्वौ हस्तौ युग्मतः कृत्वा पूरयेद् उदकाञ्जलिम् ।
गोशृङ्गमात्रम् उद्धृत्य जलमध्ये जलं क्षिपेत् ॥ इति ।

काऋष्णाजिनिः ।

नाभिमात्रे जले स्थित्वा चिन्तयन्न् ऊर्ध्वमानसः । इति ।

तर्पयेद् इति शेषः । नृसिंहपुराणे ऽपि ।

स्वेन तीर्थेन देवादीन् अद्भिः संतर्पयेत् ततः ।
देवान् देवगणांश् चापि मुनीन् मुनिगणान् अपि ॥
पितॄन् पितृगणांश् चापि नित्यं संतर्पयेत् ततः । इति । (नृपु ५८।८८–८९)

चतुर्विंशतिमते ।

**(२६२)**स्नानाद् अनन्तरं तावत् तर्पयेत् पितृदेवताः ।
उत्तीर्य पीडयेद् वस्त्रं संध्याकर्म ततः परम् ॥ इति ।

भरद्वाजो ऽपि ।

वस्त्रोदकम् अपेक्षन्ते ये मृता दासकर्मणः ।
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन जलं भूमौ निपातयेत् ॥ इति ।

वस्त्रनिष्पीडनमन्त्रस् तु –

ये के चास्मत्कुले जाता अपुत्रा गोत्रिणो मृताः ।
ते गृह्णन्तु मया दत्तं वस्त्रनिष्पीडनोदकम् ॥ इति ।

इति स्नानप्रकरणम्

स्नानानन्तरं वासः परिदध्यात् । तथा च मत्स्यपुराणे ।

एवं स्नात्वा ततः पश्चाद् आचम्य च विधानतः ।
उत्थाय वाससी शुक्ले शुद्धे तु परिधाय च ॥ इति । (मत्पु ११२।१३)

कर्म कुर्याद् इति शेषः । योगियाज्ञवल्क्यः ।

[२६३] स्नात्वैवं वाससी धौते अच्छिन्ने परिधाय च ।
प्रक्षाल्योरू मृदाद्भिश् च हस्तौ प्रक्षालयेत् ततः ॥ इति ।

अत्र विशेषम् आह व्यासः ।

नोत्तीर्यम् अधः कुर्यान् नोपर्यधस्थम् अम्बरम् ।
नान्तर्वासो विना जातु निवसेद् वसनं बुधः ॥ इति ।

अत्र मार्कण्डेयपुराणे विशेषो ऽभिहितः ।

अवमृज्यान् न च स्नातो गात्राण्य् अम्बरपाणिभिः ।
न च निर्धुनुयात् केशान् वासश् चैव न निर्धुनेत् ॥ इति । (मार्पु ३४।२५)

अत्र कारणम् आह गोभिलः ।

पिबन्ति शिरसो देवाः पिबन्ति पितरो मुखात् ।
मध्यतः सर्वगन्धर्वा अधस्तात् सर्वजन्तवः ॥
तस्मात् स्नातो न प्रमृज्यात् स्नानशाट्या न पाणिना ॥ इति ।

व्यासो ऽपि ।

तिस्रः कोट्यो ऽर्धकोटी च यावन्त्य् अङ्गरुहाणि वै ।
वसन्ति सर्वतीर्थानि तस्मान् न परिमार्जयेत् ॥ इति ।

जाबालिः ।

[२६४] स्नानं कृत्वार्द्रवासास् तु विण्मूत्रं कुरुते यदि ।
प्राणायामत्रयं कृत्वा पुनः स्नानेन शुद्ध्यति ॥ इति ।

वस्त्रविषये विशेषम् आह भृगुः ।

ब्राह्मणस्य सितं वस्त्रं नृपते रक्तम् उल्बणम् ।
पीतं वैश्यस्य शूद्रस्य नीलं मलवद् इष्यते ॥ इति ।

प्रजापतिर् अपि ।

क्षौमं वासः प्रशंसन्ति तर्पणे सदशं तथा ।
काषायं धातुरक्तं वा नोल्बणं तत्र कर्हिचित् ॥ इति ।

देवलो ऽपि ।

स्वयं धौतेन कर्तव्या क्रिया धर्म्या विपश्चिता ।
न तु नेजकधौतेन नाहतेन न कुत्रचित् ॥ इति ।

नाहतेनेति समस्तं पदम् । अहतलक्षणम् आह पुलस्त्यः ।

ईषद्धौतं नवं श्वेतं सदशं यन् न धारितम् ।
अहतं तद् विजानीयात् सर्वकर्मसु पावनम् ॥ इति ।

बौधायनो ऽपि ।

[२६५] कर्तव्यम् उत्तरं वासः पञ्चस्व् एतेषु कर्मसु ।
स्वाध्यायोत्सर्गदानेषु भुक्त्याचमनयोस् तथा ॥ इति ।

एतत् सर्वकर्मोपलक्षणार्थम्, अनुत्तरीयस्य कर्ममात्रनिषेधात् । तथा च भृगुणोक्तम् ।

विकच्छो ऽनुत्तरीयश् च नग्नश् चावस्त्र एव च ।
श्रौतं स्मार्तं तथा कर्म न नग्नश् चिन्तयेद् अपि ॥
नग्नो मलिनवस्त्रः स्यान् नग्नश् चार्दरपटः स्मृतः ।
नग्नस् तु दग्धवस्त्रः स्यान् नग्नः स्यूत्पटस् तथा ॥ इति ।

विष्णुपुराणे ऽपि ।

होमदेवार्चनाद्यासु क्रियासु पठने तथा ।
नैकवस्त्रः प्रवर्तेत द्विजो नाचमने जपे ॥ इति । (विपु ३।१२।२०)

गोभिलो ऽपि ।

एकवस्त्रो न भुञ्जीत न कुर्याद् देवतार्चनम् । इति ।

अत्रानुकल्पम् आह योगियाज्ञवल्क्यः ।

अलाभे धौतवस्त्रस्य शाणक्षौमाविकानि च ।
कुतुपं योगपट्टं च विवासास् तु न वै भवेत् ॥

[२६६] इति । कुतपं योगपट्टं च धारयेद् इति शेषः ।

इति वस्त्रधारणप्रकरणम्

अत ऊर्ध्वपुण्ड्रविधिः । स च ब्रह्माण्डपुराणे दर्शितः ।

पर्वताग्रे नदीतीरे मम क्षेत्रे विशेषतः ।
सिन्धुतीरे च वल्मीके तुलसीमूलम् आश्रिते ॥
मृद एतास् तु सम्पाद्याः वर्जयेत् त्व् अन्यमृत्तिकाम् ।
श्यामं शान्तिकरं प्रोक्तं रक्तं वश्यकरं भवेत् ॥
श्रीकरं पीतम् इत्य् आहुर् वैष्णवं श्वेतम् उच्यते ।
अङ्गुष्ठः पुष्टिदः प्रोक्तो मध्यमायुष्करी भवेत् ॥
अनामिकान्नदा नित्यं मुक्तिदा च प्रदेशिनी ।
एतैर् अङ्गुलिभेदैस् तु कारयेन् न नखं स्पृशेत् ॥
वर्त्तिदीपाकृतिं वापि वेणुपत्राकृतिं तथा ।
पद्मस्य मुकुलाकारं तथैव कुमुदस्य च ॥
[२६७] मत्स्यकूर्माकृतिं वापि शङ्खाकारम् अतः परम् ।
दशाङ्गुलप्रमाणं तु उत्तमोत्तमम् उच्यते ॥
नवाङ्गुलं मध्यमं स्याद् अष्टाङ्गुलम् अतः परम् ।
सप्तषट्पञ्चभिः पुण्ड्रं मध्यमं त्रिविधं स्मृतम् ॥
चतुस्त्रिद्व्यङ्गुलैः पुण्ड्रं कनिष्ठं त्रिविधं भवेत् ।
ललाटए केशवं विद्यान् नारायणम् अथोदरे ॥
माधवं हृदि विन्यस्य गोविन्दं स्कन्धमूलके ।
उदरे दक्षिणे पार्श्वे विष्णुर् इत्य् अभिधीयते ॥
तत्पार्श्वे बाहुमध्ये तु मधुसूदनम् उत्स्मरेत् ।
त्रिविक्रमं कण्ठदेशे वामकुक्षौ तु वामनम् ॥
श्रीधरं बाहुके वामे हृषीकेशं तु कर्णके ।
पृष्ठे च पद्मनाभं तु ककुद्दामोदरं स्मरेत् ॥
द्वादशैतानि च होमे च सायं प्रातः समाहितः ।
नामान्य् उच्चार्ये विधिना धारयेद् ऊर्ध्वपुण्ड्रकम् ॥ इति ।

सत्यव्रतो ऽपि ।

[२६८] ऊर्ध्वपुण्ड्रो मृदा शुभ्रो ललाटे यस्य दृश्यते ।
स चाण्डालो ऽपि शुद्धात्मा पूज्य एव न संशयः ॥ इति ।

इति ऊर्ध्वपुण्ड्रप्रकरणम्

अथ प्रातःस्नानप्रसङ्गेन स्नानान्तराण्य् उच्यन्ते । तत्र शङ्खः ।

स्नानं तु द्विविधं प्रोक्तं गौणमुख्यप्रभेदतः ।
तयोस् तु वारुणं मुख्यं तत् पुनः षड्विधं भवेत् ॥ इति ।

तत्र मुख्यस्नानस्य षट्प्रकारता आग्नेयपुराणे दर्शिता ।

नित्यं नैमित्तिकं काम्यं क्रियाङ्गं मलकर्षणम् ।
क्रियास्नानं तथा षष्टं षोढा स्नानं प्रकीर्तितम् ॥ इति । (अग्पु १५५।३–४)

एतेषां लक्षणम् आह शङ्खः ।

अस्नातश् च पुमान् नार्हो जपाग्निहवनादिषु ।
प्रातःस्नानं तदर्थं तु नित्यस्नानं प्रकीर्तितम् ॥
चण्डालशवयूपांश् च स्पृष्ट्वास्नातां रजस्वलाम् ।
स्नानार्हस् तु यदा स्नाति स्नानं नैमित्तिकं हि तत् ॥
[२६९] पुष्यस्नानादिकं यत् तु दैवज्ञविधिचोदितम् ।
तद् धि काम्यं समुद्दिष्टं नाकामस् तत् प्रयोजयेत् ॥
जप्तुकामः पवित्राणि अर्चिष्यन् देवताः पितॄन् ।
स्नानं समाचरेद् यस् तु क्रियाङ्गं तत् प्रकीर्तितम् ॥
मलापकर्षणं नाम स्नानम् अभ्यङ्गपूर्वकम् ।
मलापकर्षणार्थाय प्रवृत्तिस् तस्य नान्यथा ॥
सरःसु देवखातेषु तीर्थेषु च नदीषु च ।
क्रियास्नानं समुद्दिष्टं स्नानं तत्र मता क्रिया ॥

यद्य् अपि मध्याह्नस्नानस्य नेदानीम् अवसरस् तथापि प्रातःस्नानवत् तस्य नित्यत्वात् प्रसङ्गेनाभिधीयते । तस्य नित्यत्वं च व्याघ्रपादेनोक्तम् ।

प्रातःस्नायी भेवेन् नित्यं मध्य्स्नायी भवेद् इति । इति ।

कूर्मपुराणे ।

ततो मध्याह्नसमये स्नानार्थं मृदम् आहरेत् ।
पुष्पाक्षतान् कुशतिलान् गोमयं शुद्धम् एव च ॥
[२७०] नदीषु देवखातेषु तडागेषु सरःसु च ।
स्नानं समाचरेन् नित्यं गर्तप्रस्रवणेषु च ॥
परकीयनिपानेषु न स्नायाद् वै कदाचन ।
पञ्च पिण्डान् समुद्धृत्य् स्नायाद् वासंभवे पुनः ॥ इति । (कूपु १।२।१८।५८–६०)

तत्राधिकार्यनधिकारिणौ व्यासो विभजते ।

स्नानं मधन्दिने कुर्यात् सुजीर्णे ऽन्ने निरामयः ।
न भुक्त्वालङ्कृतो रोगी नाज्ञाते ऽम्भसि नाकुलः ॥ इति ।

आश्रमभेदेन स्नानव्यवस्थाम् आह दक्षः ।

प्रातर्मध्याह्नयोः स्नानं वानप्रस्थगृहस्थयोः ।
यतेस् त्रिषवण्ं प्रोक्तं सकृत् तु ब्रह्मचारिणः ॥ इति ।

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां स्नानस्य् समन्त्रताम् आह व्यासः ।

मन्त्रपूतं जले स्नानं प्राहुः स्नानफलप्रदम् ।
न वृथा वारिमग्नानां यादसाम् इव तत् फलम् ॥ इति ।

योगियाज्ञवल्क्यः ।

[२७१] मत्स्यकच्छपमण्डूकास् तोये मग्ना दिवानिशम् ।
वसन्ति चैव ते स्नानान् नाप्नुवन्ति फलं क्वचित् ॥ इति ।

समन्त्रत्वं द्विजातिविषयम् । यद् आह विष्णुः ।

ब्रह्मक्षत्रविशां चैव मन्त्रवत् स्नानम् इष्यते ।
तूष्णीम् एव हि शूद्रस्य स्त्रीणां च कुरुनन्दन ॥ इति ।

“स्नानार्थं मृदम् आहरेत्” इति यद् उक्तं तत्र विशेषम् आह शातातपः ।

शुचिदेशात् तु संग्राह्या शर्कराश्मादिवर्जिता ।
रक्ता गौरा तथा श्वेता मृत्तिका त्रिविधा स्मृता ॥
कर्दमाखूत्कराल् लेपाद् जलाच् च पथवृक्षयोः ।
कृतशौचावशेषाच् च न ग्राह्याः सप्त मृत्तिकाः ॥
मृत्तिकां गोमयं वापि न निशायां समाहरेत् ।
न गोमूत्रपुरीषे तु गृह्णीयाद् बुद्धिमान् नरः ॥ इति ।

योगियाज्ञवल्क्यो ऽपि ।

[२७२] गत्वोदकान्तं विधिवत् स्थापयेत् तत् पृथक् क्षितौ ।
त्रिधा कृत्वा मृदं तां तु गोमयं तद्विचक्षणः ॥
अधमोत्तममध्यानाम् अङ्गानां क्षालनं तु तैः ।
भागैः पृथक् पृथक् कुर्यात् क्षालने मृदसङ्करः ॥ इति ।

शौनको ऽपि ।

प्रयतो मृदम् आदाय दूर्वापामार्गगोमयम् ।
एकदेशे पृथक् कुर्यात् क्षालने मृदसङ्करः ॥ इति ।

वसिष्ठः ।

मृदैकया शिरः क्षाल्यं द्वाभ्यं नाभेस् तथोपरि ।
अधश् च तिसृभिः कार्यं षड्भिः पादौ तथैव च ॥
प्रक्षाल्य सर्वकायं तु द्विर् आचम्य यथाविधि ॥ इति ।

कायप्रक्षालनानन्तरभाविकर्तव्यम् आह शौनकः- “गायत्र्या आदित्यो देवता ख्याता ऽअतो देवाऽ [२७३] इति मृदम् अभिमन्त्रयेत् । ततो ऽयत इन्द्रऽ, ऽस्वस्तिदा विशस्पतिर् विरक्षो विमृधऽ, ऽइदं सुमेजरितऽ इति मृतं संगृह्य प्रतिमन्त्रं प्रतिदिशं क्षिपेत् पूर्वादिक्रमेण् । ततः संमार्जनं कुर्यात् मृदा पूर्वं तु मन्त्रवत्” । “अश्वक्रान्ते” इत्यादयो मृद्ग्रहणमन्त्रा यजुर्वेदे प्रसिद्धाः ।

पुनश् च गोमयेनैवम् अग्रम् अग्रम् इति ब्रुवन् ।
अग्रम् अग्रं चरन्तीनाम् ओषधीनां वने वने ॥
तासाम् ऋषभपत्नीनां पवित्रं कायशोधनम् ।
त्वं मे रोगांश् च शोकांश् च पापं च नुद गोमय ॥ (आ ३।५)

इति गोमयमन्त्रः । दूर्वाग्रहणे- “काण्डात् काण्डाद् इति द्वाभ्याम् अङ्गम् अङ्गम् उपस्पृशेत्” इति । दूर्वाद्वयेन इति शेषः ।

अपापम् अपकिल्बिषम् अपकृत्याम् अपोर् अपः ।
[२७४] अपामार्ग त्वम् अस्माकम् अपदुष्टभयं नुद ॥
स्वाहेत्य् अथापामार्गेण अङ्गम् अङ्गम् उपस्पृशेत् ।

अथ हिरण्यशृङ्गम् आपो देवीर् अप्स्व् अन्तर् इत्य् अप उपस्थाय “सुमित्त्रिया न” इत्य् अपः स्पृष्ट्वा “दुर्मित्रिया न” इति बहिः क्षिपेत् । ततः ।

इन्द्रः शुद्ध इत्य् ऋचापः प्रविश्य मनसा जपेत् ।
तत्र गायेत् सामानि अपि वा व्याहृतीर् जपेत् ॥
“शिवेन मे” जपित्वेदम् आप इत्य् अप आप्लवेत् ॥ इति ।

वसिष्ठः ।

ये ते शतम् इति द्वाभ्यां तीर्थान्य् आवाहयेद् बुधः ।
कुरुक्षेत्रं गयां गङ्गां प्रभासं नैमिषं तथा ॥ इति ।

शङ्खः ।

प्रपद्ये वरुणं देवम् अम्भसां पतिम् ईश्वरम् ।
याचितम् देहि मे तीर्थं सर्वपापापनुत्तये ॥
[२७५] तीर्थम् आवाहयिष्यामि सर्वाघौघनिषूदनम् ।
सांनिध्यम् अस्मिंस् तोये च क्रियतां मदनुग्रहात् ॥
रुद्रान् प्रपद्ये वरदान् सर्वान् अप्सुषदस् तथा ।
आपः पुण्याः पवित्राश् च प्रपद्ये वरुणं तथा ।
शमयन्त्व् आशु मे पापं रक्षन्तु च सदैव माम् ॥ इति । (शङ्स्म् ८।३–७)

वसिष्ठः ।

आपोहिष्ठेदम् आपश् च द्रुपदादिव इत्य् अपि ।
तथा हिरण्यवर्णाभिः पावमानीभिर् अन्ततः ॥
ततो ऽर्कम् ईक्ष्य चोङ्कारं निमज्ज्यान्तर्जले बुधः ।
प्राणायामांश् च कुर्वीत गायत्रीं चाघमर्षणम् ॥ इति ।

विष्णुर् अपि- “ततो ऽप्सु निमग्नस् त्रिर् अघमर्षणं जपेत् । तद् विष्णोः परमं पदम् इति वा द्रुपदां सावित्रीं वा । [२७६] युञ्जते नम – इत्य् अनुवाकं वा । पुरुषसूक्तं वा । स्नातश् चार्द्रवासा देवर्षिपितृतर्पणम् अम्भस्थ एव कुर्यात्” इति (विध् ६४।१९–२४) । मेधातिथिर् अपि ।

ततो ऽम्भसि निमग्नस् तु त्रिः पठेद् अघमर्षणम् ।
प्रदद्यान् मूर्धनि तथा महाव्याहृतिभिर् जलम् ॥ इति ।

वसिष्ठः ।

स्नात्वा संगृह्य वासो ऽन्यद् ऊरू संशोधयेन् मृदा ।
अपवित्रीकृतौ तौ तु कौपीनास्राववारिणा ॥
यो ऽनेन विधिना स्नाति यत्र तत्राम्भसि द्विजः ।
स तिर्थफलम् आप्नोति तीर्थे तु द्विगुणं फलम् ॥ इति ।

तत्रानुकल्पम् आह योगियाज्ञवल्क्यः ।

य एष विस्तृतः प्रोक्तः स्नानस्य विधिर् उत्तमः ।
असामर्थान् न कुर्याच् चेत् तत्रायं विधिर् उच्यते ॥
स्नानम् अन्तर्जले चैव मार्जनाचमने तथा ।
जलाभिमन्त्रणं चैव तीर्थस्य परिकल्पनम् ॥
अघमर्षणसूक्तेन त्रिरावृत्तेन नित्यशः ।
स्नानाचरणम् इत्य् एतद् उपदिष्टं महात्मभिः ॥ इति ।

इति माध्याह्निकस्नानम्

[२७७]

अथ नैमित्तिकस्नानम् । तत्र मनुः ।

दिवाकीर्तिम् उदक्यां च पतितं सूतिकां तथा ।
शवं तत्स्पृष्टिनं चैव स्पृष्ट्वा स्नानेन शुध्यति ॥ इति । (म्ध् ५।८५)

दिवाकीर्तिश् चाण्डालः । अङ्गिराः ।

शवस्पृशम् अथोदक्यां सूतिकां पतितं तथा ।
स्पृष्ट्वा स्नानेन शुद्धः स्यात् सचैलेन न संशयः ॥ इति ।

गौतमो ऽपि- “पतितचाण्डालसूतिकोदक्याशवस्पृक्तत्स्पृष्टिस्पर्शने सचैल उदकोपस्पर्शनात् शुध्येत्” इति (ग्ध् ७।१६) । पतितादिस्पृष्टिनं समारभ्य तृतीयस्य सचैलं स्नानम् । चतुर्थस्य तु उदकोपस्पर्शनाच् छुद्धिः । तथा च मरीचिः ।

उपस्पृशेच् चतुर्थस् तु तदूर्ध्वं प्रोक्षणं स्मृतम् ॥ इति ।

यत् तु संवर्तेन द्वयोर् एव स्नानम् उक्तम्,

[२७८] तत्स्पृष्टिनं स्पृशेद् यस् तु स्नानं तस्य विधीयते ।
ऊर्ध्वम् आचमनं प्रोक्तं द्रव्याणां प्रोक्षणं तथा ॥ इति ।

तद् बुद्धिपूर्वस्पर्शविषयम् । तथा च संग्रहकारः ।

अबुद्धिपूर्वकस्पर्शे द्वयोः स्नानं विधीयते ।
त्रयाणां बुद्धिपूर्वे तु तत्स्पृष्टिन्यायकल्पना ॥ इति ।

कूर्मपुराणे ।

चाण्डालसूतिकशवैः संस्पृष्टं संस्पृशेद् यदि ।
प्रमादात् तत आचम्य जपं कुर्यात् समाहितः ॥
तस्पृष्टिस्पृष्टिनं स्पृष्ट्वा बुद्धिपूर्वं द्विजोत्तमः ।
आचमेत विशुद्ध्यर्थं प्राह देवः पितामहः ॥ इति । (कूपु १।२।३३।६९–७०)

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

उदक्या सूतिभिः स्नायात् संस्पृष्टस् तैर् उपस्पृशेत् ।
अब्लिङ्गानि जपेच् चैव गायत्रीं मनसा सकृत् ॥ इति । (य्ध् ३।३०)

एतद् दण्डाद्यन्तरितस्पर्शविषयम् । अन्यथा द्वयोः स्नानम् इत्य् अनेन विरोधः प्रसज्येत । वस्त्रान्तरितस्पर्शने तु दण्डान्तरितन्यायप्राप्ताव् आह प्रचेताः ।

[२७९] वस्त्रान्तरितसंस्पर्शे साक्षत्स्पर्शो ऽभिधीयते ।
साक्षात्स्पर्शे तु यत् प्रोक्तं तद् वस्त्रान्तरिते ऽपि च ॥ इति ।

चतुर्विंशतिमते स्नानस्य निमित्तान्तरम् अप्य् उक्तम् ।

बौद्धान् पाशुपतान् जैनान् लोकायतिककापिलान् ।
विकर्मस्थान् द्विजान् स्पृष्ट्वा सचैलो जलम् आविशेत् ॥
कापालिकांस् तु संस्पृश्य प्राणायामो ऽधिको मतः ॥ इति ।

चाण्डालादिस्पर्शनिमित्तस्नाने विशेषम् आह विष्णुः ।

स्नानार्हो यो निमित्तेन कृत्वा तोयावगाहनम् ।
आचम्य प्रयतः पश्चात् स्नानं विधिवद् आचरेत् ॥ इति ।

योगियाज्ञवल्क्यो ऽपि ।

तूष्णीम् एवावहाहेत यदा स्याद् अशुचिर् नरः ।
आचम्य प्रयतः पश्चात् स्नानं विधिवद् आचरेत् ॥ इति ।

गार्ग्यो ऽपि ।

कुर्यान् नैमित्तिकं स्नानं शीताद्भिः काम्यम् एव च ।
नित्यं यादृच्छिकं चैव यथारुचि समाचरेत् ॥ इति ।

[२८०]

इति नैमित्तिकस्नानप्रकरणम्

अथ काम्यस्नानम् । तत्र पुलस्त्यः ।

पुष्ये च जन्मनक्षत्रे व्यतीपाते च वैधृतौ ।
अमावास्यां नदीस्थानं पुनात्य् आसप्तमं कुलम् ॥
चैत्रकृष्णचतुर्दश्यां यः स्नायाच् छिवसंनिधौ ।
न प्रेतत्वम् अवाप्नोति गङ्गायां च विशेषतः ॥
शिवलिङ्गसमीपे तु तत् तोयं पुरतः स्थितम् ।
शिवलिङ्गेति विज्ञेयं तत्र स्नात्वा दिवं व्रजेत् ॥ इति ।

यमो ऽपि ।

कार्त्तिक्यां पुष्करे स्नातः सर्वपापैः प्रमुच्यते ।
माध्यां स्नातः प्रयागे तु मुच्यते सर्वकिल्बिषैः ॥
ज्येष्ठे मासि सिते पक्षे दशम्यां हस्तसंयुते ।
दशजन्माघहा गङ्गा तेन पापहरा स्मृता ॥ इति ।

विष्णुः ।

सूर्यग्रहणतुल्या तु शुक्ला माघस्य स्पतमी ।
अरुणोदयवेलायां तस्यां स्नानं महाफलम् ॥
पुनर्वसुबुधोपेता चैत्रे मासि सिताष्टमी ।
स्रोतःसु विधिवत् स्नात्वा वाजपेयफलं लभेत् ॥ इति ।

आदित्यपुराणे ऽपि ।

[२८१] कार्त्तिकं सकलं मासं नित्यस्नायी जितेन्द्रियः ।
जपन् हविष्यभुक् दान्तः सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥
तुलामकरमेषेषु प्रातःस्नायी सदा भवेत् ।
हविष्यं ब्रह्मचर्यं च महापातकनाशनम् ॥ इति ।

मत्स्यपुराण्ē ऽपि ।

आषाढादिचतुर्मासं प्रातःस्नायी भवेन् नरः ।
विप्रेभ्यो भोजनं दत्वा कार्त्तिक्यां गोप्रदो भवेत् ॥
स वैष्णवपदं याति विष्णुव्रतम् इदं स्मृतम् ॥ इति ।

मार्कण्डेयो ऽपि ।

सर्वकालं तिलैः स्नानं पुण्यं व्यासो ऽब्रवीन् मुनिः ।
तुष्यताम् अलकैर् विष्णुर् एकादश्यां विशेषतः ॥
श्रीकामः सर्वदा स्नानं कुर्वीतामलकैर् नरः ।
सप्तमीं नवमीं चैव पर्वकालं च वर्जयेत् ॥ इति ।

विष्णुः ।

बालाश् च तरुणा वृद्धा नरनारीनपुंसकाः ।
स्नात्वा माघे शुभे तीर्थे प्राप्नुवन्तीप्सितं फलम् ॥
माधे मास्य् उषसि स्नात्वा विष्णुलोकं स गच्छति ॥ इति ।

इति काम्यस्नानम्

[२८२]

अथ मलापकर्षणस्नानम् । तत्र वामनपुराणम् ।

नाभ्यङ्गम् अर्के न च भूमिपुत्रे क्षौरं च शुक्रे रविजे च मांसम् ।
बुधे च योषित् परिवर्जनीया शेषेषु सर्वाणि सदैव कुर्यात् ॥ इति । (वाय्पु १४।४९–५०)

ज्योतिःशास्त्रे ऽपि ।

संतापः कान्तिर् अल्पायुर् धनं निर्धनता तथा ।
अनारोग्यं सर्वकामा अभ्यङ्गाद् भास्करादिषु ॥ इति ।

मनुर् अपि ।

पक्षादौ च रवौ षष्ट्यां रक्तायां च तथा तिथौ ।
तैलेनाभ्यज्यमानस् तु धनायुर्भ्यां विहीयते ॥ इति ।

गर्गो ऽपि ।

पञ्चदश्यां चतुर्दश्याम् अष्टम्यां रविसंक्रमे ।
द्वादश्यां सप्तमीषष्ठ्योस् तैलस्पर्शं विवर्जयेत् ॥ इति ।

बौधायनो ऽपि ।

[२८३] अष्टम्यां च चतुर्दश्यां नवम्यां च निशेषतः ।
शिरोऽभ्यङ्गं वर्जयेत् तु पर्वसंधौ तथैव च ॥ इति ।

गर्गो ऽपि ।

न च कुर्यात् तृतीयायां त्रयोदश्यां तथौ तथा ।
शाश्वती भूतिम् अन्विच्छन् दशम्याम् अपि पण्डितः ॥ इति ।

एवं सर्वास्व् अपि तिथिष्व् अभ्यङ्गस्य निषेधे प्राप्ते तैलविशेषेणाभ्यनुजानाति प्रचेताः ।

सार्षपं गन्धतैलं च यत् तैलं पुष्पवासितम् ।
अन्यद्रव्ययुतं तैलं न दुष्यति कदाचन ॥ इति ।

यमो ऽपि ।

घृतं च सार्षपं तैलं यत् तैलं पुष्पवासितम् ।
न दोषः पक्वतैलेषु स्नानाभ्यङ्गेषु नित्यशः ॥ इति ।

**इत्य् अभ्यङ्गस्नानम् **

क्रियाङ्गस्नानं तु नित्यस्नानवद् अनुष्ठेयम् ।

प्रातः शुक्लतिलैः स्नात्वा मध्याह्ने पूजयेत् सुधीः ।

इत्यादिकं क्रियाङ्गस्नानं द्रष्टव्यम् । तस्य क्रियाङ्गत्वं पुराणे स्पष्टीकृतम् ।

[२८४] धर्मक्रियां कर्तुमनाः पूर्वं स्नानं समाचरेत् ।
क्रियाङ्गं तत् समुद्दिष्टं स्नानं वेदपरैर् द्विजैः ॥ इति ।

इति क्रियाङ्गस्नानम्

अथ क्रियास्नानम् । तत्र शङ्खः ।

क्रियास्नानं प्रवक्ष्यामि यथावद् विधिपूर्वकम् ।
मृद्भिर् अद्भिश् च कर्तव्यं शौचम् आदौ यथाविधि ॥
जले निमग्नस् तून्मज्य चोपस्पृश्य यथाविधि ।
तीर्थस्यावाहनं कुर्यात् तत् प्रवक्ष्याम्य् अतः परम् ॥
प्रपद्ये वरुणं देवम् अम्भसां पतिम् ऊर्जितम् ।
याचितं देहि मे तीर्थं सर्वपापापनुत्तये ॥
तीर्थम् आवाहयिष्यामि सर्वाघविनिषूदनम् ।
सांनिध्यम् अस्मिंस् तोये च क्रियतां मदनुग्रहात् ॥ इति ।

षट्स्व् अपि स्नानेषु मुख्यानुकल्पाभ्यां जलविशेषो विष्णुपुराणे विरूपितः ।

[२८५] नदीनदतडागेषु देवखातजलेषु च ।
नित्यं किर्यार्थं स्नायीत गिरिप्रस्रवणेषु च ।
कूपेषूद्धृतयोजेन स्नानं कुर्वीत वा भुवि ॥ इति । (विपु ३।११।२४–२५)

मार्कण्डेयो ऽपि ।

पुराणानां नरेन्द्राणाम् ऋषीणां च महात्मनाम् ।
स्नानं कूपतडागेषु देवतानां समाचरेत् ॥
भूमिष्ठम् उद्धृता पुण्यं ततः प्रस्रवणोदकम् ।
ततो ऽपि सारसं पुण्यं तस्मान् नादेयम् उच्यते ॥
तीर्थतोयं ततः पुण्यं ततो गाङ्गं तु सर्वतः ॥ इति ।

मरीचिः ।

भूमिष्ठम् उद्धृतं वापि शीतम् उष्णम् अथापि वा ।
गाङ्गं पयः पुनात्य् आशु पापम् आमरणान्तिकम् ॥ इति ।

निषिद्धं जलम् आह व्यासः ।

अनुत्सृष्टेषु न स्न्यात् तथैवासंस्कृतेषु च ।
[२८६] आत्मीयेष्व् अपि न स्नायात् तथैवाल्पजलेष्व् अपि ॥
नद्या यच् च परिभ्रष्टं नद्या यच् च विनिःसृतम् ।
गतप्रत्यागतं यच् च तत् तोयं परिवर्जयेत् ॥ इति ।

शातातपो ऽपि ।

अन्यैर् अपि कृते कूपे सेतौ वाप्यादिके तथा ।
तत्र स्नात्वा च पीत्वा च प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ इति ।

प्रतिप्रसवम् आह मनुः ।

अलाभे देवखातानां सरसां सरितां तथा ।
उद्धृत्य चतुरः पिण्डान् पारक्ये स्नानम् आचरेत् ॥ इति ।

उष्णोदकं निषेधति शङ्खः ।

स्नातस्य वह्नितप्तेन तथैव परवारिणा ।
शरीरशुद्धिर् विज्ञेया न तु स्नानफलं भवेत् ॥ इति ।

याज्ञवल्क्यः ।

[२८७] यत् तूष्णोदकविधानम्,

आप एव सदा पूतास् तासां वह्निर् विशोधकः ।
ततः सर्वेषु कालेषु उष्णाम्भः पावनं स्मृतम् ॥

इति, यच् च षट्त्रिंशन्मते ऽपि,

आपः स्वभावतो मेध्याः किं पुनर् वह्निसंयुताः ।
तेन सन्तः प्रशंसन्ति स्नानम् उष्णेन वारिणा ॥

इति — तद् आतुरस्नानविषयम् । तथा च यमः ।

आदित्यकिरणैः पूतं पुनः पूतं च वह्निना ।
आम्नातम् आतुरस्नाने प्रशस्तं स्यात् शृतोदकम् ॥ इति ।

यदा तु नद्याद्यसंभवस् तदा अनातुरस्याप्य् उष्णोदकस्नानम् अनिषिद्धम् इत्य् आह यमः ।

नित्यं नैमित्तिकं चैव क्रियाङ्गं मलकर्षणम् ।
तीर्थाभावे तु कर्तव्यम् उष्णोदकपरोदकैः ॥ इति ।

यद् अपि वृद्धमनुनोक्तम्,

[२८८] मृते जन्मनि संक्रान्तौ श्राद्धे जन्मदिने तथा ।
अस्पृश्यस्पर्शने चैव न स्नायाद् उष्णवारिणा ॥
संक्रान्त्यां भानुवारे च सप्तम्यां राहुदर्शने ।
आरोग्यपुत्रमित्रार्थी न स्नायाद् उष्णवारिणा ॥
पौर्णमास्यां तथा दर्शे यः स्नायाद् उष्णवारिणा ।
स गोहत्याकृतं पापं प्राप्नोतीह न संशयः ॥ इति ।

तत्र उक्तेषु मरणादिषु नोष्णोदकैः स्नायात् अपि तु परकीयैर् उद्धृतोदकैर् वेत्य् उक्तम् इति न विरोधः । उष्णोदकस्नाने विशेषम् आह व्यासः ।

शीतास्व् अप्सु निषिच्योष्णा मन्त्रसंभारसंभृताः ।
गेहे ऽपि शस्यते स्नानं नदीफलसमं विदुः ॥ इति ।

गौणं तु स्नानम् उत्तरत्र स्वयम् एव वक्ष्यति ।

इति क्रियास्नानम्

अथ संध्याविधिः । तत्र संध्यास्वरूपं दक्षो दर्शयति ।

अहोरात्रस्य यः संधिः सूर्यनक्षत्रवर्जितः ।
सा तु संध्या समाख्याता मुनिभिस् तत्त्वदर्शिभिः ॥ इति ।

यद्य् अपि कालवाचकत्वेनात्र संध्याशब्दः प्रतीयते तथापि तस्मिन् काले उपास्या देवता संध्याशब्देनोपलक्ष्यते । [२८९] तथा च देवताया उपासनम् उपलक्ष्य मूलवचने कर्मपरत्वेन संध्याशब्दः प्रयुक्तः । अथ वा संधौ भवा क्रिया संध्या । अत एव व्यासः ।

उपास्ते संधिवेलायां निशाया दिवसस्य च ।
ताम् एव संध्यां तस्मात् तु प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ इति ।

ताम् एव क्रियां विदधाति योगियाज्ञवल्क्यः ।

संधौ संध्याम् उपासीत नास्तगे नोद्गते रवौ । इति ।

सा च संध्या त्रिविधा । तद् उक्तम् अत्रिणा ।

संध्यात्रयं तु कर्तव्यं दिव्जेनात्मविदा सदा । इति ।

तत्र कालभेदेन देवताया नामभेदम् आह व्यासः ।

गायत्री नाम पूर्वाह्णे सावित्री मधमे दिने ।
सरस्वती च सायाह्ने सैव संध्या त्रिधा स्मृता ॥
प्रतिग्रहाद् अन्नदोषात् पातकाद् उपपातकात् ।
गायत्री प्रोच्यते तस्माद् गायन्तं त्रायते यतः ॥
सवितृद्योतनात् सैव साविती परिकीर्तिता ।
जगतः प्रसवित्री वा वाग्रूपत्वात् सरस्वती ॥

[२९०] इति । वर्णभेदः स्मृत्यन्तरे ऽभिहितः ।

गायत्री तु भवेद् रक्ता सावित्री शुक्लवर्णिका ।
सरस्वती तथा कृष्णा उपास्या वर्णभेदतः ॥
गायत्री ब्रह्मरूपा तु सावित्री रुद्ररूपिणी ।
सरस्वती विष्णुरूपा उपास्या रूपभेदतः ॥ इति ।

उपासनम् अभिध्यानम् । अत एव तैत्तिरीयब्राह्मणम्- “उद्यन्तम् अस्तं यन्तम् आदित्यम् अभिध्यायन् कुर्वन् ब्राह्मणो विद्वान् सकलं भद्रम् अश्नुते ऽसाव् आदित्यो ब्रह्मेति । ब्रह्मैव सन् ब्रह्माप्येति य एवं वेद” इति । अयम् अर्थः – वक्ष्यमाणप्रकारेण प्राणायामादिकं कर्म कुर्वन् यथोक्तं नामवर्णरूपोपेतं संध्याशब्दवाच्यम् आदित्यं ब्रह्मेति ध्यायन्न् ऐहिकम् आमुष्मिकं च सकलं भद्रम् अश्नुते । य एवमुक्तध्यायेन शुद्धान्तःकरणो ब्रह्म साक्षात् कुरुते स पूर्वम् अपि ब्रह्मैव सन्न् अज्ञानात् जिवत्वं प्राप्तो यथोक्तज्ञानेन तदज्ञानापगमे ब्रह्मैव प्राप्नोति – इति । व्यासो ऽपि एतद् एवाभिप्रेत्याह ।

न भिन्नां प्रतिपद्येत गायत्रीं ब्रह्मणा सह ।
सो ऽहम् अस्मीत्य् उपासीत विधिना येन केन चित् ॥ इति ।

**[२९१] **तत्र प्रातःसंध्यायाः कालपरिमाणम् आह दक्षः ।

रात्र्यन्त्ययामनाडी द्वे संध्यादिः काल उच्यते ।
दर्शनाद् रविरेखायास् तदन्तो मुनिभिः स्मृतः ॥ इति ।

आ सङ्गवं प्रातःसंध्याया गौणः कालः । आ प्रदोषावसानं च सायंसंध्यायाः । तद् आह बृहन्मनुः ।

न प्रातर् न प्रदोषश् च संध्याकालो ऽतिपत्यते ।
मुख्यकल्पो ऽनुकल्पश् च सर्वस्मिन् कर्मणि स्मृतः ॥ इति ।

कूर्मपुराणे संध्योपास्तिप्रकारो दर्शितः ।

प्रागग्रेषु ततः स्थित्वा दर्भेषु सुसमाहितः ।
प्राणायामत्रयं कृत्वा ध्यायेत् संध्याम् इति श्रुतिः ॥ इति ।

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

प्राणान् आयम्य संप्रोक्ष्य तृचेनाब्दैवतेन् तु । इति । (य्ध् १।२४)

बृहस्पतिः ।

बद्ध्वासनं नियम्यासून् स्मृत्वा चर्ष्यादिकं तथा ।
सन्निमीलितदृङ् मौनी प्राणायामं समभ्यसेत् ॥ इति ।

प्राणायामलक्षणं मनुर् आह ।

[२९२] सव्याहृतिं सप्रणवां गायत्रीं शिरसा सह ।
त्रिः पठेद् आयतप्राणः प्राणायामः स उच्यते ॥ इति । (म्ध् ??)

याज्ञवल्क्यः ।

गायत्रीं शिरसा सार्धं जपेद् व्याहृतिपूर्विकाम् ।
प्रतिप्रणवसंयुक्तां त्रिर् अयं प्राणसंयमः ॥ इति । (य्ध् १।२३)

योगियाज्ञवल्क्यो ऽपि ।

भूर् भुवः स्वर् महर् जनस् तपः सत्यं तथैव च ।
प्रत्योङ्कारसमायुक्तस् तथा तत् सवितुः परम् ॥
ॐ आपोज्योतिर् इत्य् एतच् छिरः पश्चात् प्रयोजयेत् ।
त्रिर् आवर्तनयोगात् तु प्राणायमः प्रकीर्तितः ॥ इति ।

स च प्राणायामः पूरककुम्भकरेचकभेदेन त्रिविधो ज्ञेयः । तथा च योगियाज्ञवल्क्यः ।

पूरकः कुम्भको रेच्यः प्राणायामस् त्रिलक्षणः ।
नासिकाकृष्ट उच्छ्वासो ध्मातः पूरक उच्यते ॥
[२९३] कुम्भको निश्चलः श्वासो रेच्यमानस् तु रेचकः ॥ इति ।

मार्जनम् आह व्यासः ।

आपोहिष्ठेत्यृचैः कुर्यान् मार्जनं तु कुशोदकैः ।
प्रणवेन तु संयुक्तं क्षिपेद् द्वारि (?) पदे पदे ॥
विप्रुषो ऽष्टौ क्षिपेद् ऊर्ध्वम् अधो यस्य क्षयाय च ।
रजस्तमो मोहजातान् जाग्रत्स्वप्तसुषुप्तिजान् ॥
वाङ्मनःकायजान् दोषान् नवैतान् नवभिर् दहेत् । इति ।

प्रजापतिर् अपि ।

ऋगन्ते मार्जनं कुर्यात् पादान्ते वा समाहितः ।
अर्धर्चान्ते ऽथ वा कुर्याच् छिष्टानां मतम् ईदृशम् ॥ इति ।

मार्जने तीर्थविशेषम् आह हारीतः- “मार्जनार्चनबलिकर्मभोजनानि देवतीर्थेन कुर्यात्” । तच् च मार्जनं न धाराच्युतौ कार्यम् । तथा च ब्रह्मा ।

धाराच्युतेन तोयेन संध्योपास्तिर् विहर्हिता ।
पितरो न प्रशंसन्ति न प्रशंसन्ति देवताः ॥

[२९४] इति । कथं तर्हि मार्जनम् इति तत्राह स एव ।

नद्यां तीर्थे ह्रदे वापि भाजने मृण्मये ऽपि वा ।
औदुम्बरे ऽथ सौवर्णे राजते दारुसंभवे ॥
कृत्वा तु वामहस्ते वा संध्योपास्तिं समाचरेत् ॥ इति ।

कृत्वा उदकम् इति शेषः । मृण्मयादिपात्रसद्भावे तु वामहस्तस्य प्रतिषेधः ।

वामहस्ते जलं कृत्वा ये तु संध्याम् उपासते ।
सा संध्या वृषली ज्ञेया असुरास् तैस् तु तर्पिताः ॥

इति स्मरणात्, मृण्मयाद्यभावे तु “कृत्वा तु वामहस्ते वा” इत्य् अनेन वामहस्तविधानात् । एवम् उक्तविधिना मार्जयित्वा “सूर्यश् च” इत्य् अपः पिबेत् । तद् आह बौधायनः- “अथातः संध्योपासनविधिं व्याख्यास्यामः । तीर्थं गत्वा प्रयतो ऽभिषिक्तः प्रक्षालितपाणिपादो विधिनाचम्य ऽअग्निश् च मा मन्युश् चऽ इति सायम् अपः पीत्वा ऽसूर्यश् च मा मन्युश् चऽ इति प्रातः । सपवित्रेण पाणिना वसुमत्या अब्लिङ्गाभिर् वारुणीभिः हिरण्यवर्णाभिः पावमानीभिर् व्याहृतिभिः अन्यैश् च पवित्रैर् आत्मानं प्रोक्ष्य प्रयतो भवति” इति (ब्ध् २।४।१–२) ।

भरद्वाजः ।

सायम् अग्निश् च मेत्य् उक्त्वा प्रातः सूर्येत्य् अपः पिबेत् ।
आपः पुनन्तु मध्याह्ने ततश् चाचमनं चरेत् ॥ इति ।

कात्यायनो ऽपि ।

शिरसो मार्जनं कुर्यात् कुशैः सोदकबिन्दुभिः ।
प्रणवो भूर् भुवः स्वर् द्वौ गायत्री च तृतीयिका ॥
अब्दैवतऋचश् चैव चतुर्थम् इति मार्जनम् ॥ इति । (क्स्म् २।१०।४–५)

मार्जनानन्तरं प्रजापतिः ।

जलपूर्णं तथा हस्तं नासिकाग्रे समर्पयेत् ।
ऋतं चेति पठित्वा च तज् जलं तु क्षितौ क्षिपेत् ॥ इति ।

ततः सूर्यायार्घ्यं दद्यात् । तथा च व्यासः ।

[२९६] कराभ्यां तोयम् आदाय गायत्र्या चाभिमन्त्रितम् ।
आदित्याभिमुखस् तिष्ठन् त्रिर् ऊर्ध्वं संध्ययोः क्षिपेत् ॥ इति ।

“उत्थायार्कं प्रति प्रोहेत् त्रिकेणाञ्जलिम् अम्भसाम्” (क्स्म् २।११।१०) इत्य् एतत् कात्यायनवचनं मध्याह्नसंध्यापरम् । हारीतो ऽपि- “सावित्र्याभिमन्त्रितम् उदकं पुष्पमिश्रम् अञ्जलिना क्षिपेत्” इति । अर्घ्यदाने मन्त्रान्तरम् उक्तं विष्णुना ।

कराभ्याम् अञ्जलिं कृत्वा जलपूर्णं समाहितः ।
उद् उ त्यम् इति मन्त्रेण तत् तोयं प्रक्षिपेद् भुवि ॥ इति ।

ततः प्रदक्षिणं कृत्वा उदकं स्पृशेत् । तद् उक्तं वराहपुराणे ।

सायं मन्त्रवद् आचम्य प्रोक्ष्य सूर्यस्य चाञ्जलिम् ।
दत्वा प्रदक्षिणं कृत्वा स्पृष्ट्वा विशुध्यति ॥ इति ।

श्रुतिर् अपि- “यत् प्रदक्षिणं प्रक्रमन्ति तेन पाप्मानम् अवधुन्वन्ति” इति । कूर्मपुराणम् ।

[२९७] अथोपतिष्ठेद् आदित्यम् उदयन्तं समाहितः ।
मन्त्रैस् तु विविधैः सौरैः ऋग्यजुःसामसंभवैः ॥ इति ।

उपस्थानं तु स्वशाखोक्तमन्त्रैः कार्यम्,

उपस्थानं स्वकैर् मन्त्रैर् आदित्यस्य तु कारयेत् ।

इति वसिष्ठस्मरणात् । कूर्मपुराणे “उपस्थानं तु सूक्तैः” इत्यादिना प्रपञ्चितम् ।

“प्राक्कूलेषु” इत्य् आरभ्य आदित्योपस्थानपर्यन्तं प्रातःसंध्यायां यद् उपवर्णितं तदितरयोर् उभयोर् अपि संध्ययोः समानम् । तत्र मध्याह्नसंध्यायां विशेषो नारायणेनाभिहितः ।
आपः पुनन्तु मन्त्रेण आपोहिष्ठेति मार्जनम् ।
प्रषिप्य चाञ्जलिं सम्यग् उद् उ त्यं चित्रम् इत्य् अपि ॥
तच् चक्षुर् देव इति च हंसः शुचिषद् इत्य् अपि ।
एतत् जपेद् ऊर्ध्वबाहुः सूर्यं पश्यन् समाहितः ॥
गायत्र्या तु यथाशक्ति उपस्थाय दिवाकरम् ॥ इति ।

कालविशेषस् तु शङ्खेन दर्शितः ।

प्रातःसंध्यां सनक्षत्रां मध्यमां स्नानकर्मणि ।
सादित्यां पश्चिमां संध्याम् उपासीत यथाविधि ॥ इति ।

स्नानकर्मणीति माध्याह्निकस्नानानन्तरम् इत्य् अर्थः । मध्याह्निकसंध्याया गौणकालम् आह दक्षः ।

अध्यर्धयामाद् आ सायम् संध्याम् आध्याह्निकीष्यते ॥ इति ।

संध्यात्रयस्य तारतम्येन देशविशेषम् आह व्यासः ।

[२९८] गृहे त्व् एकगुणा संध्या होष्ठे दशगुणा स्मृता ।
शतसाहस्रिका नद्याम् अनन्ता विष्णुसंनिधौ ॥
बहिःसंध्या दशगुणा गर्तप्रस्रवणेषु च ।
ख्याता तीर्थे शतगुणा साहस्रा जाह्नवीतटे ॥ इति ।

शातातपो ऽपि ।

अनृतं मद्यगन्धं च दिवामैथुनम् एव च ।
पुनाति वृषलस्यान्नं संध्या बहिर् उपासिता ॥ इति ।

बहिःसंध्याम् उपासितायां यदा विहरणाद्यङ्गलोपस् तदा गृह एव संध्यात्रयं कर्तव्यम् इत्य् आह अत्रिः ।

संध्यात्रयं तु कर्तव्यं द्विजेनात्मविदा सदा ।
उभे संध्ये तु कर्तव्ये ब्राहंऐश् च गृहेष्व् अपि ॥ इति ।

यद्य् अपि प्रशस्तत्वाद् बहिर् एव संध्यात्रयं कर्तव्यत्वेन प्राप्तं तथापि श्रौतत्वेन विहरणस्य प्राबल्यात् तदनुरोधेन सायंप्रातःसंध्ये गृहे ऽभ्यनुज्ञायेते । सायंसंध्यायाम् उपस्थाने मन्त्रविशेषम् आह नारायणः ।

वारुणीभिस् तथादित्यम् उपस्थाय प्रदक्षिणम् ।
कुर्वन् दिशो नमस्कुर्याद् दिगीशांश् च पृथक् पृथक् ॥ इति ।

वारुण्यश् च “इमं मे वरुण” (त्व् १।६।१) इत्याद्याः । यद्य् अपि वारुणीभिर् वरुणस्योपस्थानं लिङ्गबलात् प्राप्तं [२९९] तथापि श्रुतेः प्राबल्यात् तया लिङ्गं बाधित्वा आदित्योपस्थाने एव विनियुज्यन्ते । एतच् च तृतीयाध्याये विचारितम् ।

तथा हि, “ऐन्द्र्या गार्हपत्यम् उपतिष्ठते” इति श्रूयते । इन्द्रो देवतात्वेन यस्याम् ऋचि मन्त्रलिङ्गात् प्रकाश्यते सेयम् ऋग् ऐन्द्री, “कदाचन स्तरीर् असि नेन्द्र सश्चसि” इत्यादिका । तत्र लिङ्गाद् इन्द्रोपस्थाने मन्त्रस्य विनियोगः प्रतीयते । गार्हपत्यम् इति द्वितीयया श्रुत्या तु गार्हपत्योपस्थाने । तत्र संशयः । किम् उभयं समुच्छित्योपस्थेयम्, उतैक एव । तत्रापि किं यः कश्चिद् ऐच्छिकः, किं वेन्द्र एव, उत गार्हपत्य एव, इति ।
तत्र श्रुतिलिङ्गयोः समबलप्रमाणत्वात् विरोधानुपलम्भाच् च समुच्चयः इत्य् एकः पक्षः ।
एकोपस्थाने मन्त्रस्य निराकाङ्क्षत्वात् नैराकाङ्क्ष्यलक्षणविरोधाद् अनन्तरनियामकादर्शनाच् चैच्छिकः – इति द्वितीयः पक्षः ।
श्रुतेः शब्दात्मिकायाः अर्थसामर्थ्यानुसारित्वात् सामर्थ्यस्य चोपजीव्यत्वेन प्राबल्याद् इन्द्र एवोपस्थेयः – इति तृतीयः पक्षः ।
मन्त्रगतो हीन्द्रशब्दो रूढ्या शक्रम् अभिधत्ते । “इदिपरमैश्वर्ये”इत्य् अस्माद् धातोर् उत्पन्नत्वात् स्वकार्यविषयपरमैश्वर्योपेतं गार्हपत्यम् अभिधत्ते । “गुणाद् वाप्य् अभिधानं स्यात्” इति न्यायेनोभयसाधारणत्वेन लिङ्गस्य संदेहापादकत्वम् ।

अथोच्येत [३००] “रूधिर् योगम् अपहरति” इति न्यायेन शीघ्रबुद्ध्युत्पादिकायाः रूढेः प्राबल्याच् छक्र एवोपस्थेयः – इति । एवं तर्हि लिङ्गाद् इति शीघ्रबुद्ध्य्त्पादकत्वेन श्रुतिर् एवात्र विनियोजिका । तथा ह्य् आचार्यैर् उक्तम् ।

मन्त्रार्थं मन्त्रतो बुद्ध्वा पश्चाच् छक्तिं निरूप्य च ।
मन्त्राकाङ्क्षाबलेनेद्रशेषत्वश्रुतिकल्पनम् ॥
श्रुत्या प्रत्यक्षया पूर्वं गार्हपत्याङ्गतां गते ।
निराकाङ्क्षीकृते मन्त्रे निर्मूला श्रुतिकल्पना ॥
तेन शीघ्रप्रवृत्तित्वाच् छ्रुत्या लिङ्गस्य बाधनम् ॥

तस्माद् गार्हपत्य एवोपस्थेयः इति सिद्धम् । संध्यां प्रशंसति यमः ।

संध्याम् उपासते ये तु सततं शंसितव्रताः।
विधूतपापास् ते यान्ति ब्रह्मलोकं सनातनम् ॥
यद् अह्ना कुरुते पापं कर्मणा मनसा गिरा ।
आसीनः पश्चिमां संध्यां प्राणायामैस् तु हन्ति तत् ॥
यद् रात्र्या कुरुते पापं कर्मणा मनसा गिरा ।
पूर्वसंध्याम् उपासीनः प्राणायामैर् व्यपोहति ॥
ऋषयो दीर्घसंध्यत्वाद् दीर्घम् आयुर् अवाप्नुयुः ।
प्रज्ञां यशश् च कीर्थिं च ब्रह्मवर्चसम् एव च ॥ इति ।

अकरणे प्रत्यवायो दर्शितो दक्षेण ।

संध्याहीनो ऽशुचिर् नित्यम् अनर्हः सर्वकर्मसु ।
यद् अन्यत् कुरुते कर्म न तस्य फलभाग् भवेत् ॥ (दस्म् २।२०)

[३०१] इति । गोभिलो ऽपि ।

संध्या येन न विज्ञाता संध्या येनानुपासिता ।
जीवमानो भवेच् छूद्रो मृतः श्वा चोपजायते ॥ इति ।

विष्णुपुराणे ऽपि ।

उपतिष्ठन्ति वै संध्यां ये न पूर्वां न पश्चिमाम् ।
व्रजन्ति ते दुरात्मानस् तामिस्रं नरकं नृप ॥ इति । (विपु ३।११।१००)

कूर्मपुराणे ऽपि ।

यो ऽन्यत्र कुरुते यत्नं धर्मकार्ये द्विजोत्तमः ।
विहाय संध्याप्रणतिं स याति नरकायुतम् ॥ इति । (कूपु १।२।१८।३१)

एतत् सर्वम् अनार्तविषयम् । तथा च याज्ञवल्क्यः ।

अनार्तश् चोत्सृजेद् यस् तु स विप्रः शूद्रसंमितः ।
प्रायश्चित्ती भवेच् चैव लोके भवति निन्दितः ॥ इति ।

अत्रिर् अपि ।

नोपतिष्ठन्ति ये संध्यां स्वस्थावस्थासु वै द्विजाः ।
हिंसन्ति वै सदा पापा भगवन्तं दिवाकरम् ॥ इति ।

विष्णुपुराणे ऽपि ।

[३०२] सर्वकालम् उपस्थानं संध्ययोः पार्थिवेष्यते ।
अन्यत्र सूतकाशौचविभ्रमातुरभीतितः ॥ इति । (विपु ३।११।९७)

सूतकादौ तु सत्य् अपि सामर्थ्ये संध्योपासनं न कार्यम् इत्य् आह मरीचिः ।

सूतके कर्मणां त्यागः संध्यादीनां विधीयते । इति ।

यद् अपि पुलस्त्येनोक्तम्,

संध्याम् इष्टिं च होमं च यावज्जीवं समाचरेत् ।
न त्यजेत् सूतके वापि त्यजन् गच्छत्य् अधोगतिम् ॥

इति, तन् मानसिकसंध्याभिप्रायम् । यतस् तेनैवोक्तम् ।

सूतके मृतके चैव संध्याकर्म न संत्यजेत् ।
मनसोच्चारयेन् मन्त्रान् प्राणायामम् ऋते द्विजाः ॥
एतद् विदित्वा यः संध्याम् उपास्ते संशितव्रतः ।
दीर्घम् आयुः स विन्देत सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ इति ।

इति संध्याविधिः

[३०३]

अथ संध्याङ्गजपविधिः । तत्र मनुः ।

आचम्य प्रयतो नित्यम् उभे संध्ये समाहितः ।
शुचौ देशे जपन् जप्यम् उपासीत यथाविधि ॥ इति ।

कथम् इत्य् अपेक्षिते आह शङ्खः- ”कुशबृश्यां समासीनः कुशोत्त्रतीयां वआ कुशपवित्रपाणिः उदङ्मुखः सूर्याभिमुखो वाक्षमालाम् आदाय देवतां ध्यायन् जपं कुर्यात्” इति । व्यासो ऽपि ।

प्रणवव्याहृतियुतां गायत्रीं च जपेत् ततः । इति ।

योगियाज्ञवल्क्यस् तु अन्ते ऽपि प्रणवयोगार्थम् आह ।

ओंकारं पूर्वम् उच्चार्य भूर्भुवःस्वस् तथैव च ।
गायत्रीं प्रणवं चान्ते जप एवम् उदाहृतः ॥ इति ।

बौधायनो ऽपि ।

उभयतः प्रणवां सव्यहृतिकां जपेत् ॥ इति ।

नृसिंहपुराणे जपयज्ञस्य भेदो ऽभिहितः ।

त्रिविधो जपयज्ञः स्यात् तस्य भेदं निबोधत ।
वाचिकश् च उपांशुश् च मानसस् त्रिविधः स्मृतः ॥
[३०४] त्रयाणां जपयज्ञानां श्रेयान् स्याद् उत्तरोत्तरः ॥ इति । (नृपु ५८।७८–७९)

वाचिकोपांशुत्वयोर् लक्षणं पुराणे ऽभिहितम् ।

यद् उच्चनीचोच्चरितैः शब्दैः स्पष्टपदाक्षरैः ।
मन्त्रम् उच्चारयेद् वाचा वाचिको ऽयं जपः स्मृतः ॥
शनैर् उच्चारयेन् मन्त्रम् ईषद् ओष्ठौ प्रचालयन् ।
अपरैर् अश्रुतः किंचित् स उपांशुजपह् स्मृतः ॥ इति । (नृपु ५८।८०–८१)

विश्वामित्रेण मानसस्य लक्षणम् उक्तम् ।

धिया यद् अक्षरश्रेण्या वर्णाद् वर्णं पदात् पदम् ।
शब्दार्थचिन्तनं भूयः कथ्यते मानसो जपः ॥ इति ।

त्रयाणां तारतम्यं च तेनैवोक्तम् ।

[३०५] उत्तमं मानसं जप्यम् उपांशु मध्यमं स्मृतम् ।
अधमं वाचिकं प्राहुः सर्वमन्त्रेषु वै द्विजाः ॥
वाचिकस्यैकम् एकं स्याद् उपांशु शतम् उच्यते ।
सहस्रं मानसः प्रोक्तो मन्वत्रिभृगुनारदैः ॥ इति ।

जपनियमम् आह शौनकः ।

कृत्वोत्तानौ करौ प्रातः सायं चाधोमुखौ तथा ।
मध्ये स्कन्धकराभ्यां तु जप एवम् उदाहृतः ॥
मनःसंतोषणं शौचं मौनं मन्त्रार्थचिन्तनम् ।
अव्यग्रत्वम् अनिर्वेदो जपसंपत्तिहेतवः ॥ इति ।

मनुर् अपि ।

पूर्वां संध्यां जपंस् तिष्ठेत् सावित्रीम् आर्कदर्शनात् ।
पश्चिमां तु समासीनः सम्यग् ऋक्षविभावनात् ॥ इति । (म्ध् २।१०१)

मध्याह्ने जपस्य नियमः वायुपुराणे दर्शितः ।

तथा मध्याह्नसंध्यायाम् आसीनः प्राङ्मुखो जपेत् । इति ।

वर्ज्यान् आह व्यासः ।

[३०६] न संक्रामन् न च हसन् न पार्श्वम् अवलोकयन् ।
नापाश्रितो न जल्पंश् च न प्रावृतशिरास् तथा ॥
न पदा पादम् आक्रम्य न चैव हि तथा करौ ।
न चासमाहितमना न च संश्रावयन् जपेत् ॥ इति ।

बौधायनो ऽपि ।

नाभेर् अधः संस्पर्शं कर्मसंयुक्तो वर्जयेत् । इति । (ब्ध् १।५।१८)

व्यासो ऽपि ।

जपकाले न भाषेत व्रतहोमादिकेषु च ।
एतेष्व् एवावसक्तस् तु यद्य् आगच्छेत् द्विजोत्तमः ।
अभिवाद्य ततो विप्रं योगक्षेमं च कीर्तयेत् ॥ इति ।

योगियाज्ञवल्क्यो ऽपि ।

यदि वाग्यमलोपः स्याज् जपादिषु कदाचन ।
व्याहरेद् वैष्णवं मन्त्रं स्मरेद् वा विष्णुम् अव्ययम् ॥ इति ।

संवर्तो ऽपि ।

लोकवार्त्तादिकं श्रुत्वा दृष्ट्वा स्पृष्ट्वा प्रभाषितम् ।
सम्ख्यां विना च यज् जप्तं तत् सर्वं निष्फलं भवेत् ॥ इति ।

प्रभाषितं बहुभाषिणं पुरुषम् इत्य् अर्थः । गौतमो ऽपि ।

[३०७] गच्छतस् तिष्ठतो वापि स्वेच्छया कर्म कुर्वतः ।
अशुचेर् वा विना संख्या तत् सर्वं निष्फलं भवेत् ॥
क्रोधं लोभं तथा निद्रां निष्ठीवनविजृम्भणे ।
दर्शनं च श्वनीचानां वर्जयेज् जपकर्मणि ॥
आचामेत् संभवे चैषां स्मरेद् विष्णुं सुरार्चितम् ।
ज्योतींषि च प्रशंसेद् वा कुर्याद् वा प्राणसंयमम् ॥
ज्वलनं गाश् च विप्रांश् च यतीन् वापि विशुद्धये ॥ इति ।

देशनियमस् तु याज्ञवल्येनोक्तः ।

अग्न्यागारे जलान्ते वा जपेद् देवालये ऽपि वा ।
पुण्यतीर्थे गवां गोष्ठे द्विजक्षेत्रे ऽथ वा गृहे ॥ इति ।

शङ्खो ऽपि ।

गृहे त्व् एकगुणं जप्यं नद्यादौ द्विगुणं स्मृतम् ।
गवां गोष्ठे दशगुणम् अग्न्यागारे शताधिकम् ॥
सिद्धक्षेत्रेषु तीर्थेषु देवतायाश् च संनिधौ ।
सहस्रशतकोटीनाम् अनन्तं विष्णुसंनिधौ ॥ इति ।

कूर्मपुराणे ऽपि ।

गुह्यका राक्षसाः सिद्धा हरन्ति प्रसभं यतः ।
एकान्ते तु शुभे देशे तस्माज् जप्यं सदाचरेत् ॥ इति । (कूपु १।२।१८।८२)

जपसंख्याम् आह योगियाज्ञवल्क्यः ।

[३०८] ब्रह्मचार्य् आहिताग्निश् च शतम् अष्टोत्तरं जपेत् ।
वानप्रस्थो यतिश् चैव सहस्राद् अधिकं जपेत् ॥ इति ।

स्मृत्यन्तरे ।

दर्शे श्राद्धे प्रदोषे च गायत्रीं दश संख्यया ।
अष्टाविंशत्य् अनध्याये सुदिने तु यथाक्रमम् ॥ इति ।

यमो ऽपि ।

सहस्रपरमां देवीं शतमध्यां दशावराम् ।
गायत्रीं तु जपेन् नित्यं सर्वपापप्रणाशिनीम् ॥ इति ।

आपस्तम्बो ऽपि- “दर्भेष्व् आसीनो दर्भान् धारयमाणः सोदकेन पाणिना प्राङ्मुखः सावित्रीं सहस्रकृत्व आवर्तयेच् छतकृत्वो ऽपरिमितकृत्वो वा” । इति ।

इति जपविधिः

जपाङ्गभूआम् अक्षमालाम् आह हारीतः ।

शङ्खरूप्यमयी माला काञ्चनीभिर् अथोत्पलैः ।
पद्माक्षकैश् च रुद्राक्षैर् विद्रुमैर् मणिमौक्तिकैः ॥
[३०९] राजतेन्द्राक्षकैर् माला तथैवाङ्गुलिपर्वभिः ।
पुत्रजीवमयी माला शस्ता वै जपकर्मणि ॥ इति ।

गौतमो ऽपि ।

अङ्गुल्या जपसंख्यानम् एकम् एकम् उदाहृतम् ।
रेखयाष्टगुणं पुत्रजीवैर् दशगुणाधिकम् ॥
शतं स्याच् छङ्खमणिभिः प्रवालैश् च सहस्रकम् ।
स्फटिकैर् दशसाहस्रं मौक्तिकैर् लक्षम् उच्यते ॥
पद्माक्षैर् दशलक्षं तु सौवर्णैः कोटिर् उच्यते ।
कुशग्रन्थ्या च रुद्राक्षैर् अनन्तफलम् उच्यते ॥ इति ।

अथाक्षमालामणिसंख्याम् आह प्रजापतिः ।

अष्टोत्तरशतां कुर्याच् चतुःपञ्चाशिकां तथा ।
सप्तविंशतिका कार्या ततो न्यूना न च स्मृता ॥
अष्टोत्तरशता माला उत्तमा सा प्रकीर्तिता ।
चतुःपञ्चाशिका या तु मध्यमा सा प्रकिर्तिता ॥
अधमा प्रोच्यते नित्यं सप्तविंशतिसंख्यका ॥ इति ।

गौतमो ऽपि ।

अङ्गुष्ठं मोक्षदं विद्यात् तर्जनी शत्रुनाशिनी ।
मध्यमा धनकामायानामिका पौष्टिकी तथा ॥
[३१०] कनिष्टा रक्षणी प्रोक्ता जपकर्मणि शोभना ।
अङ्गुष्ठेन जपेज् जप्यम् अन्यैर् अङ्गुलिभिः सह ॥
अङ्गुष्ठेन विना जप्यं कृतं तद् अफलं भवेत् ॥ इति ।

गायत्रीजपं प्रशंसति व्यासः ।

दशकृत्वः प्रजप्ता सा त्र्यहाद् यच् च कृतं खलु ।
तत् पापं प्रणुदत्य् आशु नात्र कार्या विचारणा ॥
शतजप्ता तु सा देवी पापौघशमनी स्मृता ।
सहस्रजप्ता सा देवी उपपातकनाशिनी ॥
लक्षजाप्येन च तथा महापातकनाशिनी ।
कोटिजाप्येन राजेन्द्र यद् इच्छति तद् आप्नुयात् ॥ इति ।

यमो ऽपि ।

गायत्र्या न परं जप्यं गायत्र्या न परं जपः ।
गायत्र्या न परं ध्यानं गायत्र्या न परं हुतम् ॥ इति ।

मनुर् अपि ।

यो ऽधीते ऽहन्य् अहन्य् एतां त्रीणि वर्षाण्य् अतन्द्रितः ।
स ब्रह्म परम् अप्येति वायुभूतश् च मूर्तिमान् ॥ इति । (म्ध् २।८२)

गौतमो ऽपि ।

[३११] अनेन विधिना नित्यं जपं कुर्यात् प्रयत्नतः ।
प्रसन्नो विपुलान् भोगान् भुक्तिं मुक्तिं च विन्दति ॥ इति ।

इति संध्याजपयोः प्रकरणम्

अथ होमविधिः । तत्र कूर्मपुराणे ।

अथागम्य गृहं विप्रः समाचम्य यथाविधि ।
प्रज्वाल्य वह्निं विधिवज् जुहुयाज् जातवेदसम् ॥ इति । (कूपु १।२।१८।५०)

दक्षो ऽपि ।

संध्याकर्मावसाने तु स्वयं होमो विधीयते ।
स्वयं होमे फलं यत् स्यात् तद् अन्येन न लभ्यते ॥
होमे यत् फलम् उद्दिष्टं जुह्वतः स्वयम् एव तु ।
हूयमाने तद् अन्येन फलम् अर्धं प्रपद्यते ॥
ऋत्विक् पुत्रो गुरुर् भ्राता भागिनेयो ऽथ विट्पतिः ।
एतैर् अपि हुतं यत् स्यात् तद् धुतं स्वयम् एव हि ॥ इति ।

विट्पतिर् जामाता । स्वयं होम एव मुख्यः । तदभावे ऋत्विगादिहोमः । तत्र विशेषः कूर्मपुराणे दर्शितः ।

ऋत्विक् पुत्रो ऽथ वा पत्नी शिष्यो वापि सहोदरः ।
प्राप्यानुज्ञां विशेषेण जुहुयुर् वा यथाविधि ॥ इति । (कूपु १।२।१८।५१)

होतृतारतम्यं दर्शयति श्रुतिः ।

[३१२] अन्यैः शतहुताद् धोमाद् एकः शिष्यहुतो वरः ।
शिष्यैः शतहुताद् धोमाद् एकः पुत्रहुतो वरः ॥
पुत्रैः शतहुताद् धोमाद् एको ह्य् आत्महुतो वरः ॥ इति ।

ऋत्विगादिहोमे ऽपि यजमानसंनिधानेन भवितव्यम् । तद् उक्तं कात्यायनेन ।

असमक्षं तु दम्पत्योर् होतव्यं नर्त्विगादिना ।
द्वयोर् अप्य् असमक्षं तु भवेद् धुतम् अनर्थकम् ॥ इति । (क्स्म् ३।२०।१)

उभयोः संनिधानं मुख्यम् । तदभावे त्व् एकतरसंनिधानेनापि होतुं शक्यम् । तथा च स एवाह ।

निक्षिप्याग्निं स्वदारेषु परिकल्प्यार्त्विजं तथा ।
प्रवसेत् कार्यवान् विप्रो वृथैव न चिरं वसेत् ॥ इति । (क्स्म् २।१९।१)

होमकालो ऽपि तेनैव दर्शितः ।

यावत् सम्यङ् न भाव्यन्ते नभस्य् ऋक्षाणि सर्वतः ।
लोहितत्वं च नापैति तावत् सायं तु हूयते ॥ (क्स्म् १।९।३)

[३१३] इति । आपस्तम्बो ऽपि- “समुद्रो वा एष यद् अहोरात्रः तस्यैते गाधतीर्थे यत् संधी तस्मात् संधौ होतव्यम् – इति शैलालिब्राह्मणं भवति । नक्षत्रं दृष्ट्वा प्रदोषे निशायां वा सायम्” इति । समुद्रत्वेन निरूपितस्याहोत्रात्रस्य संधिद्वयं सुप्रवेशं तीर्थं तस्मात् संधिर् होमकालः – इति मुख्यः कल्पः । नक्षत्रदर्शनादयस् त्रयः कालाः सायंहोमे ऽनुकल्पाः । एकनक्षत्रोदयो नक्षत्रदर्शनम्, सर्वनक्षत्रोदयः प्रदोषः, निद्रावेला निशा । प्रातर्होमकालो ऽपि चतुर्विधस् तेनैव दर्शितः- “उषस्य् उषोदयं समयाध्युषिते प्रातः” इति । मनुस् तु प्रथमद्वितीयाव् एकीकृत्य कालत्रयम् आह ।

उदिते ऽनुदिते चैव समयाध्युषिते तथा ।
सर्वथा वर्तते यज्ञ इतीयं वैदिकी श्रुतिः ॥ इति । (म्ध् २।१५)

एतेषां लक्षणम् आह व्यासः ।

रात्र्यास् तु षोडशे भागे ग्रहनक्षत्रभूषिते ।
काले त्व् अनुदिते प्राहुर् होमं कुर्याद् विचक्षणः ॥
[३१४] तथा प्रभातसमये नष्टे नक्षत्रमण्डले ।
रविर् यावन् न दृश्येत समयाध्युषितं च तत् ॥
रेखामात्रस् तु दृश्येत रश्मिभिस् तु समन्वितः ।
उदितं तं विजाजीयात् तत्र होमं प्रकल्पयेत् ॥ इति ।

आश्वलायनस् तु अनुकल्पान्तरम् आह- “आसङ्गवान्तः प्रातः” इति । होमकालः इत्य् अनुवर्तते । अथ वा सर्व एवैते कालविशेषा यथाशाखं मुख्यतयैव व्यवतिष्ठन्ते । उदितानुदितहोमवत् । यदा तु कथंचिन् मुख्यकालातिक्रमः तदा गोभिलोक्तं द्रष्टव्यम्- “अथ यदि गृह्ये ऽग्नौ सायंप्रातर्होमयोर् दर्शपौर्णमासयोर् वा हव्यं होतारं वा नाधिगच्छेत् कथं कुर्याद् इति । आसायमाहुतेः प्रातराहुतिर् नात्येत्य् आप्रातराहुतेः सायमाहुतिः अमावास्यायाः पौर्णमासी नात्येत्य् आपौर्णमास्यमावास्या” इति । बौधायनो ऽपि ।

आ सायं कर्मणः प्रातर् आ प्रातः सायकर्मणः ।
आहुतिर् नातिपद्येत पार्वणं पार्वणान्तरात् ॥ इति ।

आपन्नस् तु पक्षहोमं कुर्यात् । तथा च मरीचिः ।

[३१५] शरीरापद् भवेद् यत्र भयाद् वार्त्तिः प्रजायते ।
तथान्यास्व् अपि चापत्सु पक्षहोमो विधीयते ॥ इति ।

पक्षहोमिनः तत्पक्षमध्ये आपन्निवृत्तौ तदाप्रभृति पुनर्होमः कर्तव्यः । तद् आह मरीचिः ।

पक्षहोमान् अतो कृत्वा गत्वा तस्मात् निवर्तितः ।
होमं पुनः प्रकुर्यात् तु न चासौ दोषभाग् भवेत् ॥ इति ।

एवं होमम् अनुतिष्ठतापि सीमोल्लङ्घने कृते पुनराधानं कर्तव्यम् । तद् आह कात्यायनः ।

विहायाग्निं सभार्यश् चेत् सीमाम् उल्लङ्घ्य गच्छति ।
होमकालात्यये तस्य पुनराधानम् इष्यते ॥ इति । (क्स्म् ३।२०।२)

होमकालानत्यये तु नास्ति पुनराधानम् । तद् आह शौनकः ।

प्रोषिते तु यदा पत्नी यदि ग्रामान्तरं व्रजेत् ।
होमकाले यदि प्राप्ता न सा दोषेण युज्यते ॥ इति ।

होमद्रव्यम् आह स एव ।

कृतम् ओदनसक्त्वादि तण्डुलादि कृताकृतम् ।
व्रीह्यादि चाकृतं प्रोक्तम् इति हव्यं त्रिधा बुधैः ॥
हविषेषु यवा मुख्यास् तद् अन्य् व्रीहयः स्मृताः ।
अभावे व्रीहियव्योर् दध्ना वा पयसापि वा ॥
[३१६] तदभावे यवाग्वा वा जुहुयाद् उदकेन वा ।
यथोक्तवस्त्वसंप्राप्तौ ग्राह्यं तद् अनुकारि यत् ॥
यवानाम् इव गोधूमा व्रीहीणाम् इव शालयः ।
आज्यं हव्यम् अनादेशे आहुतीषु विधीयते ॥
मन्त्रस्य देवतायास् तु प्रजापतिर् इति स्थितिः । इति ।

आहुतिपरिमाणम् आह बृहस्पतिः ।

प्रस्थधान्यं चतुःषष्टिर् आहुतेः परिकीर्तितम् ।
तिलानां तु तदर्धं स्यात् तदर्धं स्याद् घृतस्य तु ॥ इति ।

बौधायनो ऽप् ।

व्रीहीणां वा यवानां वा शतम् आहुतिर् इष्यते । इति ।

होमप्रकारः स्वगृह्योक्तविधिना द्रष्टव्यः । तद् उक्तं गृह्यपरिशिष्टे ।

स्वगृह्योक्तेन विधिना होमं कुर्याद् यथाविधि । इति ।

विष्णुर् अपि ।

बहुशुष्केन्धने चाग्नौ सुसमिद्धे हुताशने ।
विधूमे लेलिहाने च होतव्यं कर्मसिद्धये ॥
यो ऽनर्चिषि जुहोत्य् अग्नौ व्यङ्गारे चैव मानवः ।
मन्दाग्निर् आमयावी च दर्द्रश् चोपजायते ॥ इति । (=क्स्म् १।९।१२)

एतच् च ज्ञात्वैवानुष्ठेयम् । अन्यथा दोषश्रवणात् । तद् आह अङ्गिराः

[३१७] स्वाभिप्रायकृतं कर्म यत् किंचित् ज्ञानवर्जितम् ।
क्रीडाकर्मेव बालानां तत् सर्वं निष्प्रयोजनम् ॥ इति ।

चतुर्विंशतिमते ।

हतं ज्ञानं क्रियाहीनं हतास् त्व् अज्ञानिनः क्रियाः ।
अपश्यन्न् अन्धकारो दग्धः पश्यन्न् अपि च पङ्गुलः ॥ इति ।

श्रौतस्मार्तयोर् अग्निव्यवस्थाम् आह याज्ञवल्क्यः ।

कर्म स्मार्तं विवाहाग्नौ कुर्वीत प्रत्यहं गृही ।
दायकालाहृते वापि श्रौतं वैतानिकाग्निषु ॥ इति । (य्ध् १।९७)

वैतानिका गार्हपत्यादयः । यस्य पुनः श्रौतस्मार्ताग्निद्वयं तस्यानुष्ठानप्रकारम् आह भरद्वाजः ।

होमं वैतानिकं कृत्वा स्मार्तं कुर्याद् विचक्षणः ।
स्मृतीनां वेदमूलत्वात् स्मार्तं केचित् पुरा विदुः ॥ इति ।

शातातपो ऽपि ।

श्रौतं यत् तत् स्वयं कुर्याद् अन्यो ऽपि स्मार्तम् आचरेत् ।
अशक्तौ श्रौतम् अप्य् अन्यः कुर्याद् आचारम् अन्ततः ॥ इति ।

उक्तस्याग्नेर्। नित्यताम् आह गर्गः ।

कृतदारो नैव तिष्ठेत् क्षणम् अप्य् अग्निना विना ।
तिष्ठेत चेद् द्विजो व्रात्यस् तथा च पतितो भवेत् ॥
[३१८] यथा स्नानं यथा भार्या वेदस्याध्ययनं यथा ।
तथैवोपासनं दृष्टं नातिष्ठेत् तद्वियोगतः ॥ इति ।

सत्यां वैदिकानुष्ठानशक्तौ न स्मार्तमात्रेण परितुष्येत् । तद् आह स एव ।

यो वैदिकम् अनादृत्य कर्म स्मार्तैतिहासिकम् ।
मोहात् समाचरेद् विप्रो न स पुण्येन युज्यते ॥
प्रधानं वैदिकं कर्म गुणभूतं तथेतरत् ।
गुणनिष्ठः प्रधानं तु हित्वा गच्छत्य् अधोगतिम् ॥ इति ।

अशक्तं प्रति व्यास आह ।

श्रौतं कर्तुं न चेच् छक्तः कर्म स्मार्तं समाचरेत् ।
तत्राप्य् अशक्तः करणे सदाचारं लभेद् बुधः ॥ इति ।

होमं प्रशंसत्य् अङ्गिराः ।

यो दद्यात् काञ्चन मेरुं पृथिवीं च समागराम् ।
तत् सायं प्रातर् होमस्य तुल्यं भवति वा न वा ॥ इति ।

होमान्ते भस्म धार्यम् । तद् आह बृहस्पतिः ।

नर्यं भस्माग्निहोत्रान्ते धार्यम् एवाग्निहोत्रिभिः ।
अनाहिताग्नेर् ब्रह्माख्यम् औपासनसमुद्भवम् ॥ इति ।

“हुत्वा चैव तु भस्मना” इत्यादिस्मृत्यन्तरं च ।

इति होमप्रकरणम्

[३१९]

तद् एवं “संध्या स्नानं जपो होमः” इत्यस्मिन् मूलवचने होमान्तानि कर्माणि निरूपितानि । तान्य् एतान्य् अष्टधा विभक्तस्य दिनस्य प्रथमभागे समापनीयानि । यद्य् अपि मध्याह्नस्नानादीनि निरूपितानि तथापि तेषां प्रातःस्नानादिप्रसङ्गेन निरूपितत्वात् आद्यभागे न कर्तव्यता । दिवसस्याष्टधा विभागं तत्र कर्तव्यविशेषं च दक्षो दर्शयत् ।

दिवसस्याद्यभागे तु कृत्यं तस्योपदिश्यते ।
द्व्तीये च तृतीये च चतुर्थे पञ्चमे तथा ॥
षष्ठे च सप्तमे चैव अष्टमे च पृथक् पृथक् ।
विभागेष्व् एषु यत् कर्म तत् प्रवक्ष्याम्य् अशेषतः ॥ (दस्म् २।३–४)

इत्यादिना ।

अथ मूलवचनानुसारेण देवतापूजनं वक्तव्यम् । तच् च पूजनं प्रातर्होमानन्तरम् – इति केचित् । तद् आह मरीचिः ।
विधाय देवतापूजां प्रातर्होमाद् अनन्तरम् । इति ।

[३२०]

ब्रह्मयज्ञजपानन्तरम् – इत्य् अन्ये । तथा च हारीतः ।
कुर्वीत देवतापूजां जपयज्ञाद् अनन्तरम् । इति ।

कूर्मपुराणे ऽपि ।

निष्पीड्य स्नानवस्त्रं वै समाचम्य च वाग्यतः ।
स्वैर् मन्त्रैर् अर्जयेद् देवान् पत्रैः पुष्पैस् तथाम्बुभिः ॥ इति । (कूपु १।२।१८।९०)
तत्र वयं जपयज्ञानन्तरं देवपूजां निरूपयिष्यामः । प्रातर्होमाद् अनन्तरभावीति ब्रह्मयज्ञान्तानि मूलवचनानुक्तान्य् अप्य् आह्निकक्रमप्राप्तत्वात् तान्य् उच्यन्ते । होमानन्तरकृत्यम् आह दक्षः ।
देवकार्यं ततः कृत्वा गुरुमङ्गलवीक्षणम् ॥ इति । (दस्म् २।२३)

मङ्गलम् आदर्शादि । तद् उक्तम् मत्स्यपुराणे ।

रोचनां चन्दनं हेम मृअङ्गं दर्पणं मणिम् ।
गुरुम् अग्निं च सूर्यं च प्रातः पश्येत् सदा बुधः ॥ इति ।

विष्णुपुराणे ऽपि ।

स्वाचान्तश् च ततः कुर्यात् पुमान् केशप्रसाधनम् ।
आदर्शाञ्जनमाङ्गल्यदूर्वाद्यालम्भनानि च ॥ (विपु ३।११।२१)

[३२१] इति । ब्रह्मपुराणे ऽपि ।

स्वम् आत्मानं तु घृते पश्येद् यदीच्छेच् चिरजीवितम् । इति ।

नारदो ऽपि ।

लोके ऽस्मिन् मङ्गलान्य् अष्टौ ब्राह्मणो गौर् हुताशनः ।
हिरण्यं सर्पिर् आदित्य आपो राजा तथाष्टमः ॥
एतानि सततं पश्येत् नमस्येद् अर्चयेच् च यः ।
प्रदक्षिणं च कुर्वीत तथा ह्य् आयुर् न हीयते ॥ इति । (न्स्म् १७।५४–५५)

मनुर् अपि ।

अग्निचित् कपिला सत्री राजा भिक्षुर् महोदधिः ।
दृष्टमात्राः पुनन्त्य् एते तस्मात् पश्येत नित्यशः ॥ इति ।

वामनपुराणे ऽपि ।

होमं च कृत्वालभनं शुभानाम् ततो बहिर् निर्गमनं प्रशतम् ।
दूर्वां च स्पर्पिर् दधि सोदकुम्भम् धेनुं सवत्सां वृषभं सुवर्णम् ।
मृद् गोमयं स्वस्तिकम् अक्षतांश् च तैलं मधु ब्राह्मणकन्यकां च ।
[३२२] श्वेतानि पुष्पाणि तथा शमीं च हुताशनं चन्दनम् अर्कबिम्बम् ।
अश्वत्थवृक्षं च समालभेत ततश् च कुर्यान् निजजातिधर्मम् ॥ इति । (वापु १४।३५–३६)

भरद्वाजो ऽपि ।

कण्डूय पृष्टतो गां तु कृत्वा चाश्वत्थवन्दनम् ।
उपगम्य गुरून् न सर्वान् विप्रांश् चैवाभिवादयेत् ॥ इति ।

ब्राह्मणसमवाये प्रथमं कस्याभिवादनम् इत्य् आकाङ्क्षायाम् आह मनुः ।

लौकिकं वैदिकं वापि तथाध्यात्मिकम् एव च ।
आददीत यतो ज्ञानं तं पूर्वम् अभिवादयेत् ॥ इति । (म्ध् २।११७)

अभिवादनकाले स्वं नाम कीर्तयेद् इत्य् आह स एव ।

अभिवादात् परं विप्रो ज्यायांसम् अभिवादयन् ।
असौ नामाहम् अस्मीति स्वं नाम परिकीर्तयेत् ॥
भोःशब्दं कीर्तयेद् अन्ते स्वस्य नाम्नो ऽभिवादने । (म्ध् २।१२२–२४)

[३२३] इति । “अभिवादात् परम्” इति अभिवादये – इति शब्दम् उच्चार्य पश्चाद् एतन्नामाहं भोः – इति शब्दम् उच्चारयेद् इत्य् अर्थः । अभिवादनप्रकारम् आह आपस्तम्बः- “दक्षिणं बाहुं श्रोत्रसमं प्रसार्य ब्राह्मणो ऽभिवादयीत । उरःसमं राजन्यो मध्यसमं वैश्यः नीचैः शूद्रः प्राञ्जलिः” इति (आप्ध् १।२।५।१६–१७) । एकहस्तेनाभिवादनं निषेधति विष्णुः ।

जन्मप्रभृति यत् किंचिच् चेतसा धर्मम् आचरेत् ।
सर्वं तन् निष्फलं याति ह्य् एकहस्ताभिवादनात् ॥ इति । (=म्ध् २।११८)

एतच् च प्रत्युत्थाय कर्तव्यम् । तद् आह मनुः ।

ऊर्ध्वं प्राणा ह्य् उत्क्रामन्ति यूनः स्थविर आगते ।
प्रत्युत्थानाभिवादाभ्यां पुनस् तान् प्रतिपद्यते ॥ इति । (म्ध् २।१२०)

अभिवादितेन वक्तव्याम् आशिषम् आह स एव ।

[३२४] आयुष्मान् भव सौम्येति वाच्यो विप्रो ऽभिवादने ।
अकारश् चास्य नाम्नो ऽन्ते वाच्यः पूर्वाक्षरः प्लुतः ॥ इति । (म्ध् २।१२५)

पूर्वाक्षरं यस्यासौ पूर्वाक्षरः । पूर्वम् अक्षरं च सामर्थ्यात् व्यञ्जनम् । स्वराणां स्वरपूर्वकत्वासंभवात् । ततश् च अभिवादकनामगतो व्यञ्जननिष्ठो ऽन्तिमस्वरः प्लावनीयः । अकारेणान्तमस्वरमात्रम् उपलक्ष्यते, अशेषनाम्नाम् अकारान्तत्वासंभवात् । तथा च सति एवं प्रयोगो भवति, आयुष्मान् भव सौम्य देवदत्ता३ – इति । यस् तु प्रत्यभिवादनप्रकारं न जानाति स नाभिवाद्य इत्य् आह स एव ।

यो न वेत्त्य् अभिवादस्य विप्रः प्रत्यभिवादनम् ।
नाभिवाद्यः स विदुषा यथा शूद्रस् तथैव सः ॥ इति । (म्ध् २।१२६)

यस् तु जानन्न् अपि न प्रत्यभिवादनं करोति तस्य दोषो भविष्यत्पुराणे दर्शितः ।

अभिवादे कृते यस् तु न करोत्य् अभिवादनम् ।
आशिषं वा कुरुश्रेष्ठ स याति नरकान् बहून् ॥ इति ।

यमो ऽपि ।

[३२५] अभिवादे तु यः पूर्वम् आशिषं न प्रयच्छति ।
यद् दुष्कृतं भवेद् अस्य तस्माद् भागं प्रपद्यते ॥
तस्मात् पूर्वाभिभाषी स्याच् चण्डालस्यापि धर्मवित् ।
सुरां पिबेति वक्तव्यम् एवं धर्मो न हीयते ॥
स्वस्तीति ब्राह्मणो ब्रूयाद् आयुष्मान् इति भूमिपः ।
वर्धताम् इति वैश्यस् तु शूद्रस् तु स्वागतं वदेत् ॥ इति ।

मनुर् अपि ।

ब्राह्मणं कुशलं पृच्छेत् क्षत्रबन्धुम् अनामयम् ।
वैश्यं क्षेमं समागम्य शूद्रम् आरोग्यम् एव च ॥
परपत्नी तु या स्त्री स्याद् असंबन्धा च योनितः ।
तां ब्रूयाद् बवतीत्य् एवं सुभगे भगिनीति च ॥ इति । (म्ध् २।१२८, १२९)

“ज्यायांसम् अभिवादयेत्” (म्ध् २।१२२) इत्य् उक्तं तत्र कियता कालेन ज्यायस्त्वम् इत्य् अपेक्षिते आह आपस्तम्बः- “त्रिवर्षपूर्वः श्रोत्रियो ऽभिवादनम् अर्हति” इति (आप्ध् १।४।१४।१३) । मनुर् अपि ।

दशाब्दाख्यं पौरसख्यं पञ्चाब्दाख्यं कलाभृताम् ।
त्र्यब्दपूर्वं श्रोत्रियाणाम् अल्पेनापि स्वयोनिषु ॥ (म्ध् २।१३५)

[३२६] इति । समानपुरवासिनां दशभिः वर्षैः पूर्वः सखा भवति । ततो ऽधिको ज्यायान् । कलाभृतां गीतादिविद्यावतां पञ्चाब्दपूर्वः सखा । श्रोत्रियाणां वेदाध्यायिनां त्र्यब्दपूर्वः सखा भवति । ततो ऽधिको ज्यायान् । स्वयोनिषु भ्रात्रादिषु सर्वेषु स्वल्पेनापि वयसा पूर्वः सखा भवति । ततो ऽधिको ज्यायान् इत्य् अर्थः ।

ननु – “एते मान्याः” (य्ध् १।३५) इत्य् ऋत्विगादीनां याज्ञवल्क्येन पूज्यत्वाभिधानाद् यवीयसाम् अपि तेषाम् अभिवादनं प्राप्तम् – इति चेत्,

तन् न, प्रत्युत्तानसंभाषणाभ्यां मान्यत्वसिद्धेः । अत एव तेषाम् अनभिवाद्यत्वम् आह गौतमः- “ऋत्विक्श्वशुरपितृव्यमातुलानां तु यवीयसां प्रत्युत्थानाभिवादनम्” इति (ग्ध् ६।४) । अभिवादनम् अभिभाषणम् । यथा च बौधायनः- “ऋत्विक्श्वशुरपितृव्यमातुलानां तु यवीयसां प्रत्युत्थानाभिभाषणम्” (ब्ध् १।२।३।४५) [३२७] इति । एतच् च ब्राह्मणविषयम् । तथा च शातातपः ।

अभिवाद्यो नमस्कार्यः शिरसा वन्द्य एव च ।
ब्राह्मणः क्षत्रियाद्यैस् तु श्रीकामैः सादरं सदा ॥
नाभिवाद्यास् तु विप्रेण क्षत्रियाद्याः कथंचन ।
ज्ञानकर्मगुणोपेता यद्य् अप्य् एते बहुश्रुताः ॥
अभिवाद्य द्विजः शूद्रं सचैलं स्नानम् आचरेत् ।
ब्राह्मणानां शतं सम्यग् अभिवाद्य विशुध्यति ॥ इति ।

विष्णुर् अपि ।

सभासु चैव सर्वासु यज्ञे राजगृहेषु च ।
नमस्कारं प्रकुर्वीत ब्राह्मणान् नाभिवादयेत् ॥ इति ।

गुर्वादौ तूपसंग्रहण्म् आह गौतमः- “गुरोः पादोपसंग्रहणं प्रातः” इति (ग्ध् १।१९) । गुरुर् अत्राचार्यः । यतः स एवाह- “मातृपितृतद्बन्धूनां पूर्वजातानां विद्यागुरूणां तद्गुरूणां च” इति (ग्ध् १।१९) । उपसंग्रहणलक्षणं मनुर् आह ।

व्यत्यस्तपाणिना कार्यम् उपसंग्रहणं गुरोः ।
सव्येन सव्यः स्प्रष्टव्यो दक्षिणेन च दक्षिणः ॥ (म्ध् २।७२)

[३२८] इति । गुरोः सव्यदक्षिणौ पादौ स्वकीयसव्यदक्षिणाभ्यां पाणिभ्यां स्प्रष्टव्यौ इत्य् अर्थः । बौधायनो ऽपि- “श्रोत्रे संस्पृश्य मनः समाधायाधस्ताज् जान्वोर् आ पद्भ्याम्” इति (ब्ध् १।२।३।२७) । उपसंग्रहणं कुर्याद् इति शेषः । एतच् च गुरुपत्नीनाम् अपि कार्यम् । तथा च मनुः ।

गुरुवत् प्रतिपूज्याः स्युः सवर्णा गुरुयोषितः ।
असवर्णास् तु संपूज्याः प्रत्युत्थानाभिभाषणैः ॥
भ्रातृभार्योपसंग्राह्या सवर्णाहन्य् अहन्य् अपि ।
विप्रोष्य तूपसंग्राह्या ज्ञातिसंबन्धियोषितः ॥ इति । (म्ध् २।२१०, १३२)

एवम् अविशेषेणोपसंग्रहणे प्राप्ते क्वचिद् अपवादम् आह स एव ।

गुरुपत्नी तु युवतिर् नाभिवाद्येह पादयोः ।
पूर्णविंशतिवर्षेण गुणदोषौ विजानता ॥
अभ्यञ्जनं स्नापनं च गात्रोद्वर्तनम् एव च ।
गुरुपत्न्या न कार्याणि केशानां च प्रसाधनम् ॥ इति । (म्ध् २।२११–१२)

किं तर्हि तत्र कर्तव्यम् इत्य् अपेक्षिते स एवाह ।

[३२९] कामं तु गुरुपत्नीनां युवतीनां युवा भुवि ।
विधिवद् वन्दनं कुर्याद् असाव् अहम् इति ब्रुवन् ॥
विप्रोष्य पादग्रहणम् अन्वहं चाभिवादनम् ।
गुरुदारेषु कुर्वीत सतां धर्मम् अनुस्मरन् ॥ इति । (म्ध् २।२१६–१७)

अभिवादने वर्ज्यान् आह आपस्तम्बः- “न सोपानद् वेष्टितशिरा अनवहितपाणिर् वाभिवादयीत” इति (आप्ध् १।४।१४।२२) । शङ्खो ऽपि- “नोदकुम्भहस्तो ऽभिवादयेत् न भैक्ष्यं चरन् न पुष्पान्नहस्तो नाशुचिः न जपन् न देवपितृकार्यं कुर्वन् न शयानः” इति । आपस्तम्बो ऽपि- “तथा विषमगतायागुरवे नाभिवाद्यम् । तथा अप्रयताय । अपरयतश् च न प्रत्यभिवदेत् । प्रतिवयसः स्त्रियःऽ (आप्ध् १।४।१५, १९, २०, २१) [३३०] इति । तथान्यत्र स एवाह ।

समित्पुष्पकुशाज्याम्बुमृदन्नाक्षतपाणिकः ।
जपं होमं च कुर्वाणो नाभिवाद्यस् तथा द्विजः ॥
पाषण्डं पतितं व्रात्यं महापातकिनं शठम् ।
नास्तिकं च कृतघ्नं च नाभिवादेत् कथंचन ॥
धावन्तं च प्रमत्तं च मूत्रोच्चारकृतं तथा ।
भुञ्जानम् आतुरं नार्हं नाभिवादेत् द्विजोत्तमः ॥
वमन्तं जृम्भमाणं च कुर्वतं दन्तधावनम् ।
अभ्यक्तशिरसं चैव स्नास्यन्तं नाभिवादयेत् ॥
श्रुक्पाणिकम् अविज्ञातम् अशक्तं रिपुम् आतुरम् ।
योगिनं च तपःसक्तं कनिष्ठं नाभिवादयेत् ॥ इति ।

शातातपो ऽपि ।

उदक्यां सूतिकां नारीं भर्तृघ्नीं गर्भघातिनीम् ।
अभिवाद्य द्विजो मोहाद् अहोरात्रेण शुध्यति ॥ इति ।

“गुरोः पादोपसंग्रहणम्” इत्य् उक्तं तत्र कीदृशो गुरुर् इत्य् आशङ्कायाम् आह मनुः ।

[३३१] निषेकादीनि कर्माणि यः करोति यथाविधि ।
संभावयति चान्नेन स विप्रो गुरु उच्यते ॥ इति । (म्ध् २।१४२)

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

स गुरु यः क्रियाः कृत्वा वेदम् अस्मै प्रयच्छति । इति । (य्ध् १।३४)

अध्यापनं विप्रविषयम् । निषेकादिकं तु सर्ववर्णसाधारणम् । पितृव्यतिरिक्तानाम् औपचारिकं गुरुत्वम् आह मनुः ।

अल्पं वा बहु वा यस्य श्रुतस्योपकरोति यः ।
तम् अपीह गुरुं विद्यात् श्रुतोपक्रियया तथा ॥ इति । (म्ध् २।१४९)

हारीतो ऽपि ।

उपाध्यायः पिता ज्येष्ठो भ्राता चैव महीपतिः ।
मातुलः श्वशुरस् त्राता (?) मातामहपितामहौ ॥
वर्णज्येष्ठः पितृव्यश् च पुंस्व् एते गुरवः स्मृताः ।
[३३२] माता मातामही गुर्वी पितुर् मातुश् च सोदराः ॥
श्वश्रूः पितामही ज्येष्ठा धात्री च गुरुवत् स्त्रियः । इति ।

अत्र पितृमातृग्रहणं तद्वद् एते ऽपि मान्याः इत्य् एतदर्थम् । अत एवाह स एव ।

अनुवर्तनम् एतेषां मनोवाक्कायकर्मभिः ॥ इति ।

व्यासो ऽपि ।

मातामहो मातुलश् च पितृव्यः श्वशुरो गुरुः ।
पूर्वजः स्नातकश् चर्त्वङ् मान्यास् ते गुरुवत् सदा ॥
मातृष्वसा मातुलानी श्वश्रूर् धात्री पितृष्वसा ।
पितामही पितृव्यस्त्री गुरुस्त्री मातृवच् चरेत् ॥ इति ।

मनुर् अपि ।

पितुर् भगिन्यां मतुश् च ज्यायस्यां च स्वसर्य् अपि ।
मातृवद् वृत्तिम् आतिष्ठेन् माता ताभ्यो गरीयसी ॥
उपाध्यायान् दशाचार्य आचार्याणां शतं पिता ।
सहस्रं तु पितॄन् माता गौरवेणातिरिच्यते ॥ इति । (म्ध् २।१३३, १४५)

यत् तु,

[३३३] द्वौ गुरू पुरुषस्येह पिता माता च धर्मतः ।
धरा गुरुतरा तावन् माता गुरुतरा ततः ॥
तयोर् अपि पिता श्रेयान् बीजप्राधान्यधर्शनात् ।
अभावे बीजिनो माता तदभावे तु पूर्वजः ॥

इति पुराणवचनम्, तन् निषेकादिसमस्तसंस्कारपूर्वकाध्यापकपितृविषयम् । अन्यथा “मातैव गरीयसी” इति वचनं विरुध्येत् । तस्या गरीयस्त्वम् उपपादयति व्यासः ।

मासान् दशोदरस्थं या धृत्वा शूलैः समाकुला ।
वेदनाविविधैर् दुःखैः प्रसूयेत विमूर्च्छिता ॥
प्राणैर् अपि प्रियान् पुत्रान् मन्यते सुतवत्सला ।
कस् तस्यानिष्कृतिं कर्तुं शक्तो वर्षशतैर् अपि ॥ इति ।

“उपाध्यायान् दशाचार्यः” इति यद् उक्तं तत्रोपाध्यायाचार्ययोर् लक्षणम् आह मनुः ।

एकदेशं तु वेदस्य वेदाङ्गान्य् अथ वा पुनः ।
यो ऽध्यापयति वृत्त्यर्थम् उपाध्यायः स उच्यते ॥
उपनीय तु यः शिष्यं वेदम् अध्यापयेद् द्विजः ।
सकल्पं सरहस्यं च तम् आचार्यं प्रचक्षते ॥ इति । (म्ध् २।१४१, १४०)

आचार्यो ऽपि पितृमात्राद्यपेक्षया गरीयान् एव । तद् आह स एव ।

[३३४] उत्पादकब्रह्मदात्रोर् गरीयान् ब्रह्मदः पिता ।
ब्रह्मजन्म हि विप्रस्य प्रेत्य चेह च शाश्वतम् ॥ इति (म्ध् २।१४६)

यस् तु बालो ऽपि वृद्धम् अध्यापयति सो ऽपि तस्य गरीयान् इति स एवाह ।

बालो ऽपि विप्रो वृद्धस्य पिता भवति मन्त्रदः ।
अध्यापयामास पितॄन् शिशुर् आङ्गिरसः कविः ।
पुत्रका इत् होवाच ज्ञानेन परिगृह्य तान् ॥
ते तम् अर्थम् अपृच्छन्त देवान् आगतमन्यवः ।
देवाश् चैतान् समेत्योचुर् न्याय्यं वः शिशुर् उक्तवान् ॥
अज्ञो भवति वै बालः पिता भवति मन्त्रदः ।
अजञं हि बालम् इत्य् आहुः पितेत्य् एव च मन्त्रदम् ॥
न हायनैर् न पलितैर् न वित्तेन न बन्धुभिः ।
ऋषयश् चक्रिरे धर्मं यो ऽनूचानः स नो महान् ॥ इति । (म्ध् २।१५०–५४)

तथा च विष्णुः- “बाले समानवयसि अध्यापके गुरुवद् वर्तेत” (विस्म् २८।३१) [३३५] इति । ज्येष्ठभ्रातर्य् अपि गुरुवद् वर्तितव्यम् इत्य् अभिहितं पुराणसारे ।

ज्येष्ठो भ्राता पितृसमो मृते पितरि भूसुराः ।
कनिष्टास् तं नमस्येरन् सर्वे छन्दोनुवर्तिनः ॥
तम् एव चोपजीवेरन् यथैव पितरं तथा । इति ।

मनुर् अपि ।

पितृवत् पालयेत् पुत्रान् ज्येष्ठो भ्राता यवीयसः ।
पुत्रवच् चापि वर्तेरन् यथैव पितरं तथा ॥ इति ।

परम्गुराव् अपि तथैवेत्य् आह स एव ।

गुरोर् गुरौ संनिहिते गुरुवद् वृत्तिम् आचरेत् । इति । (म्ध् २।२०५)

आचार्यानुज्ञाम् अन्तरेण मातुलादीन् असमावृत्तो नाभिवादयेद् इत्य् आह स एव ।

न चानिसृष्टो गुरुणा स्वान् गुरून् अभिवादयेत् ॥ इति । (म्ध् २।२०५)

समावृत्तस्य तो नानुज्ञापेक्षा । तद् आह आपस्तम्बः- “समावृत्तेन सर्वे गुरव उपसंग्राह्याः प्रोष्य च समागमे” (आप्ध् १।४।१४।७–८) [३३६] “आचार्यप्राचार्यसंनिपाते प्राचार्यम् उपसंगृह्याचार्यम् उपजिघृक्षेत्” इति (आप्ध् १।२।८।१९) । अभिवादनं प्रशंसति स एव ।

अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविनः ।
चत्वारि तस्य वर्धन्ते ह्य् आयुः प्रज्ञा यशो बलम् ॥ इति । (म्ध् २।१२१)

इत्य् अभिवादनप्रकरणम्

अथ द्वितीयभागकृत्यम् उच्यते । तत्र दक्षः ।

द्वितीये च तथा भागे वेदाभ्यासो विधीयते । इति । (दस्म् २।२६)

कूर्मपुराणे ।

वेदाभ्यासं ततः कुर्यात् प्रयत्नाच् छक्तितो द्विजः ।
जपेद् अध्यापयेच् छिष्यान् धारयेद् वै विचारयेत् ।
अवेक्षेत च शास्त्राणि धर्मादीनि द्विजोत्तमाः ॥ (कूपु १।२।१८।५५–५६)

**[३३७] **इति । वेदाभ्यासं प्रशंसति मनुः ।

वेदम् एव सदाभ्यसेत् तपस् तप्स्यन् द्विजोत्तमः ।
वेदाभ्यासो हि विप्रस्य तपः परम् इहोच्यते ॥
ऋषिदेवमनुष्याणां वेदश् चक्षुः सनातनम् । इति । (म्ध् २।१६६–६७)

व्यासो ऽपि ।

नान्यतो ज्ञायते धर्मो वेदाद् एवैष निबभौ ।
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन धर्मार्थं वेदम् आश्रयेत् ॥ इति ।

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

यज्ञानां तपसां चैव शुभानां चैव कर्मणाम् ।
वेद एव द्विजातीनां निश्रेयसकरः परः ॥ इति । (य्ध् १।४०)

तथा वेदविहीनस्य सर्वक्रियावैफल्यं मनुर् दर्शयति ।

यथा षण्ढो ऽफलः स्त्रीषु यथा गौर् गवि चाफला ।
यथा चाज्ञे ऽफलं दानं तथा विप्रो ऽनृचो ऽफलः ॥ इति । (म्ध् २।१५८)

एतस्मिन्न् एव भागे कृत्यान्तरम् आह दक्षः ।

समित्पुष्पकुशादीनां स कालः समुदाहृतः । इति । (दस्म् २।२८)

इति द्वितीयभागकृत्यम्

[३३८]

अथ तृतीयभागकर्तव्यम् । तत्र दक्षः ।

तृतीये च तथा भागे पोष्यवर्गार्थसाधनम् । इति । (दस्म् २।२९)

कूर्मपुराणे ऽपि ।

उपेयाद् ईश्वरं चाथ योगक्षेमप्रसिद्धये ।
साधयेद् विविधान् अर्थान् कुटुम्बार्थं ततो द्विजः ॥ इति । (कूपु १।२।१८।५७)

पोष्यवर्गश् च दक्षेण दर्शितः ।

माता पिता गुरुर् भार्या प्रजा दीनः समाश्रितः ।
अभ्यागतो ऽतिथिश् चाग्निः पोष्यवर्ग उदाहृतः ॥ इति । (दस्म् २।२९)

यात्रार्थं धनसाधनं यथावृत्ति कार्यम् । तथाह मनुः ।

यात्रामात्रप्रसिद्ध्यर्थं स्वैः कर्मभिर् अगर्हितैः ।
अक्लेशेन शरीरस्य कुर्वीत धनसंचयम् ॥ इति । (म्ध् ४।३)

अगर्हितानि कर्माणि अध्यापनादीनि । तानि च [३३९] निरूपितानि ।

ननु – ब्राह्मणस्यैवैतानि कर्माणि न क्षत्रियविशोः । तदाह मनुः ।

त्रयो धर्मा निवर्तेरन् ब्राह्मणात् क्षत्रियं प्रति ।
अध्यापनं याजनं च तृतीयश् च प्रतिग्रहः ॥
वैश्यं प्रति तथैवैते निवर्तेरन्न् इति स्थितिः । इति । (म्ध् १०।७७–७८)

अतो न तयोर् अध्यापनादिर् अर्जनोपायः ।

बाढम् । अत एवोपायान्तरं तेनैवोक्तम् ।

शस्त्रास्त्रभृत्त्वं क्षत्रस्य वणिक्पशुकृषिर् विशः । इति । (म्ध् १०।७९)

वणिक् वाणिज्यम् । पशुः पशुपालनम् । याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

प्रधानं क्षत्रिये कर्म प्रजानां परिपालनम् ।
कुसीदकृषिवाणिज्यं पाशुपाल्यं विशः स्मृतम् ॥ इति । (य्ध् १।११९)

उपायान्तर्ण्याह मनुः ।

सप्त वित्तागमा धर्म्या दायो लाभः क्रयो जयः ।
प्रयोगः कर्मयोगश् च सत्प्रतिग्रह एव च ॥ (म्ध् १०।११५)

[३४०] इति । दायो ऽन्वयागतं धनम् । लाभो निधिदर्शनम् । दायलाभक्रयान्वयागमाश् चतुर्णां वर्णानाम् । जयः क्षत्रियस्यैव । प्रयोगो वृद्ध्यर्थं धनप्रदानम् । कर्मयोगः कृषिवाणिज्यम् । प्रयोगकर्मयोगौ वैश्यस्यैव । सत्प्रतिग्रहो विप्रस्यैव । कूर्मपुराणे ऽपि ।

द्विविधस् तु गृही ज्ञेयः साधकश् चाप्य् असाधकः ।
अध्यापनं याजनं च पूर्वस्याहुः प्रतिग्रहः ॥ (२)
शिलोञ्छं वाप्य् आददीत गृहस्थः साधकः पुनः । (१०)
असाधकस् तु यः प्रोक्तो गृहस्थाश्रमसंस्थितः ।
शिलोञ्छे तस्य कथिते द्वे वृत्ती परमर्षिभिः ॥ (११)
अमृतेनाथ वा जीवेत् मृतेनाप्य् अथ वापदि ।
अयाचितं स्याद् अमृतं मृतं भैक्षं तु याचितम् ॥ इति । (कूपु १।२।२५।१–१२)

मनुर् अपि ।

ऋतामृताभ्यां जीवेत मृतेन प्रमृतेन वा ।
सत्यानृताभ्याम् अपि वा न श्ववृत्त्या कथंचन ॥
[३४१] ऋतम् उञ्छशिलं ज्ञेयम् अमृतं स्याद् अयाचितम् ।
मृतं तु याचितं भैक्ष्यं प्रमृतं कर्षणं स्मृतम् ॥
सत्यानृतं तु वाणिज्यं तेन चैवापि जीव्यते ।
सेवा श्ववृत्तिर् आख्याता तस्मात् तां परिवर्जयेत् ॥ इति । (म्ध् ४।४–६)

पतितपरित्यक्तैककणोपादानम् उञ्छः । शाल्यादेर् निपतितपरित्यक्तबल्वरीग्रहणं शिलम् । याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

कुशूलकुम्भीधानो वा त्र्याहिनो ऽश्वस्तनो ऽपि वा ।
जीवेद् वापि शिलोञ्छेन श्रेयान् एषां परः परः ॥ इति ।

कुशूलं कोष्ठकं तद्भरितधान्यसंचेता कुशूलधान्यः । त्र्यहपर्याप्तधान्यसंचेता त्र्याहिकः । न श्वस्तनचिन्ताप्य् अस्तीत्य् अश्वस्तनः सद्यःसम्पादक इत्य् अर्थः । एतेषां अश्वस्तनान्तानां वृत्तयो मनुनोक्ता वेदितव्याः । तथाह ।

षट्कर्मैको भवत्य् एषां त्रिभिर् अन्यः प्रवर्तते ।
द्वाभ्याम् एकश् चतुर्थस् तु ब्रह्मसत्रेण जीव्यते ॥ (म्ध् ४।९)

[३४२] अयम् अर्थः – एकः कुशूलधान्यो याजनादिषट्कर्मा भवेत् । अन्यो द्वितीयः कुम्भीधान्यो याजनाध्यापनप्रतिग्रहैर् वर्तेत । एकस् तृतीयस् त्र्याहिकः प्रतिग्रहेतराभ्याम् । चतुर्थस् त्व् अश्वस्तनो ब्रह्मसत्रेणाध्यापनेन जीव्यते इत्य् अर्थः । शूद्रवृत्तिस् तु उशनसा दर्शिता ।

शूद्रस्य द्विजशुश्रूषा सर्वशिल्पानि वाप्य् अथ ।
विक्रयः सर्वपण्यानां शूद्रकर्मेत्य् उदाहृतम् ॥ इति ।

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

शूद्रस्य द्विजशुश्रूषा तयाजीवन् वणिग् भवेत् ।
शिल्पैर् वा विविधैर् जीवेद् द्विजातिहितम् आचरन् ॥ (य्ध् १।२०)

[३४३] इति । अजीवन्न् इति छेदः । हारीतो ऽपि- “शूद्रधर्मो द्विजातिशुश्रूषाद्य्वर्जनं कलत्रादिपोषणं कर्षणं पशुपालनं भारोद्वहनपण्यापण्यव्यवहार्चित्रकर्मनृत्य-गीतवेणुवीणामृदङ्गवादनानि” इति ।

इति तृतीयभागकृत्यम्

अथ चतुर्थे भागे कर्तव्यम् उच्यते । तत्र दक्षः ।

चतुर्थे तु तथा भागे स्नानार्थं मृदम् आहरेत् । इति । (दस्म् २।३६)

मध्याह्नस्नानविधिस् तु प्रसङ्गात् पूर्वम् एव निरूपितः । अथ ब्रह्मयज्ञविधिः । तस्य स्वरूपं तैत्तिरीयब्राह्मणे दर्शितम्- “यत् स्वाध्यायम् अधियीतैकाम् अप्य् ऋचं यजुह् साम वा तत् ब्रह्मयज्ञः संतिष्ठते” इति । लिङ्गपुराणे ऽपि ।

स्वशाखाध्ययनं विप्र ब्रह्मयज्ञ इति स्मृतः । इति । (लिपु १।२६।१६)

तस्य कालम् आह बृहस्पतिः ।

[३४४] स चार्वाक् तर्पणात् कार्यः पश्चाद् वा प्रातराहुतेः ।
वैश्वदेवावसाने वा नान्यदर्ते निमित्ततः ॥ इति ।

अत्र वैश्वदेवशब्देन मनुष्ययज्ञान्तं कर्म विवक्ष्यते । यतः कूर्मपुराणे ऽभिहितम् ।

यदि स्यात् तर्पणाद् अर्वाक् ब्रह्मयज्ञः कृतो न हि ।
कृत्वा मनुष्ययज्ञं तु ततः स्वाध्यायम् आरभेत् ॥ इति । (कूपु १।२।१८।१०४)

श्रुतिश् च दिग्देशकालान् आह- “ब्रह्मयज्ञेन यक्ष्यमाणः प्राच्यां दिशि ग्रामाद् दक्षिणदिश उदीच्यां प्रागुदीच्याम् अच्छदिदर्शने चोदित आदित्ये” इति । अच्छदिदर्शणे इत्य् अनेन शब्देन देशविशेषो लक्षितः । धदिर् गृहाच्छादनं तृणकटादि यत्र न दृश्यते तत्रेत्य् अर्थः । उदिते आदित्ये इत्य् अनेनोदयात् प्राचीनं कालं निषेधति । न तूदयानन्तर्यं विधीयते, तस्य होमकालत्वात् । मनुर् अपि देशादीतिकर्तव्यताम् आह ।

अपां समीपे नियतो नैत्यकं विधिम् आस्थितः ।
सावित्रीम् अप्य् अधीयीत गत्वारण्यं समाहितः ॥ (म्ध् २।१०४)

[३४५] इति । [अवीतादीति कर्तव्यतां श्रुतिर् आह- “दक्षिणत उपवीयोपविश्य हस्ताव अवनिज्य त्रिर् आचमेत् द्विः परिमृज्य सकृद् उपस्पृश्य शिरश् चक्षुषी नासिके श्रोत्रे हृदयम् आलभ्य” इति, “धर्भाणां महद् उपस्तीर्योपस्थं कृत्वा प्राग् आसीनः स्वाध्यायम् अधीयीत” इति च, “दक्षिणोत्तरौ पाणी पादौ कृत्वा सपवित्राव् ओम् इति प्रतिपद्यते” इति च, “त्रीन् एव प्रायुङ्क्त भूर् भुवः स्वर्” इति च, “अथ सावित्रीं गायत्रीं त्रिर् अन्वाह पच्छो ऽर्धर्चशो ऽनवानम्” इति च, “ग्रामे मनसा स्वाध्यायम् अधीयीत दिवा नक्तं च” इति च, “हस्ताशौच आह्नेय उतारण्येवल उत वाचोदतिष्ठन्न् उत व्रजन्न् उतासीन उत शयानो ऽधीयीतैव स्वाध्यायम्” [३४६] इति च, “मध्यन्दिने प्रबलम् अधीयीत” इति च, “नमो ब्रह्मणे इति परिधानीयां त्रिर् अन्वाहाप उपस्पृश्य गृहानेति । ततो यत् किंचिद् ददाति सा दक्षिणा” इति च । दक्षिणतः प्रदक्षिणं कृत्वेत्य् अर्थः । तथा च योगियाज्ञवल्क्यः ।

प्रदक्षिणं समावृत्य नमस्कृत्योपविश्य च ।
दर्भेषु दर्भपाणिभ्यां संहताभ्यां कृताञ्जलिः ।
स्वाध्यायं तु यथाशक्ति ब्रह्मयज्ञार्थम् आचरेत् ॥ इति ।

शौनकस् त्व् इतिकर्तव्यान्तरम् आह ।

प्राणायामैर् दग्धदोषः शुक्लाम्बरधरः शुचिः ।
यथाविध्य् अप आचम्य आरोहेद् दर्भसंस्तरम् ।
पवित्रपाणिः कृत्वा तु उपस्थं दक्षिणोत्तरम् ॥ इति ।

उदाहृतश्रुतौ सकृद् उपस्पृश्येत्य् अस्यानन्तरं सव्यं पाणिं पादौ प्रोक्षेद् इत्य् अध्याहर्तव्यम्, उत्तरस्मिन् फलवाक्ये तथानुक्रमणात्- “यत् त्रिर् आचामति तेन ऋचः प्रीणाति यद् द्विः परिमृजति तेन यजूंषि यत् सकृद् उपस्पृशति तेन सामानि यत् सव्यं दक्षिणं पाणिं पादौ प्रोक्षति यच् छिरश् चक्षुषी नासिके श्रोत्रे हृदयम् [३४७] आलभते तेनाथर्वाङ्गिरसो ब्राह्मणानीतिहासान् पुराणानि कल्पान् गाघा नाराशंसीः प्रीणाति” इति । दर्भाणाम् इत्यादिश्रुत्यर्थः शौनकेन दर्शितः- “प्राग् वोदग् वा ग्रामान् निष्क्रम्याप आप्लुत्य शुचौ देशे यज्ञोपवीत्य् आचम्याक्लिन्नवासा दर्भाणां महद् उपस्तीर्य प्राक्कूलानां तेषु प्राङ्मुख उपविष्योपस्थं कृत्वा दक्षिणोत्तरौ पाणी पादौ संधाय पवित्रवन्तौ द्व्यावापृथिव्योः संधिम् ईक्षमाणः संमील्य वा यथायुक्तम् आत्मानं मन्येत तथायुक्तो ऽधीयीत स्वाध्यायम् ओंपूर्वा व्याहृतयः सावित्रीम् अन्वाह पच्छो ऽर्धर्चशः सर्वाम् इति तृतीयम् इति शौचः” इति । शौचः शुचेः पुत्रः आह्नेय एवं नासक ऋषिर् इत्य् आह । आत्मेति श्रुतेः संबन्धः ।

ग्रामे मनसाधीयीत उत प्रबले ऽरण्ये ।
मनसा ऽधीयीत उत वा दिवा नक्तं वा
तिष्ठन् व्रन्न् आसीनः शयानो वा ।

सर्वथा स्वाध्यायम् अधीयीतैव । न त्व् अङ्गाशक्त्या प्रधानम् परित्याज्यम् इत्य् अर्थः । ब्रह्मयज्ञे जप्यं आश्वमेधिके दर्शितम् ।

वेदम् आदौ समारभ्य तथोपर्य् उपरि क्रमात् ।
यद् अधीते ऽन्वहं शक्त्या तत् स्वाध्यायं प्रचक्षते ॥
[३४८] ऋचं वाथ यजुर् वापि सामगाथाम् अथापि वा ।
इतिहासपुराणानि यथाशक्ति न हापयेत् ॥ इति ।

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

वेदाथर्वपुराणानि सेतिहासानि शक्तितः ।
जपयज्ञप्रसिद्ध्यर्थं विद्याम् आध्यात्मिकीं जपेत् ॥ इति । (य्ध् १।१०१)

ग्रहणाध्ययनवत् ब्रह्मयज्ञाध्ययनस्यानध्यायदिनेषु परित्यागप्राप्तौ मनुर् आह ।

वेदोपकरणे चैव स्वाध्याये चैव नैत्यके ।
नानुरोधो ऽस्त्य् अनधाये होममन्त्रेषु चैव हि ॥
नैत्यके नास्त्य् अनध्यायो ब्रह्मसत्रं हि तत् स्मृतम् ।
ब्रह्माहुतिहुतं पुण्यम् अनध्यायवषट्कृतम् ॥ (म्ध् २।१०५–०६)

[३४९] इति । ब्रह्मैवाहुतिद्रव्यं तेन हुतम् । अधीयते इत्य् अध्यायो याज्यादिमन्त्रसमूहः । तेन वषट्कारेण च सहितं हुतम् । यतो नास्त्य् अनध्यायः । अत एव श्रुतिर् अनध्यायविशेषान् अनूद्य तेषु जपं प्रशंसति- “य एवं विद्वान् मेधे वर्षति विद्योतमाने स्तनयत्य् अवस्फूर्जति पवमाने वायाव् अमावास्यायां स्व्याध्यायम् अधीते तप एव तत् तप्यते तपो हि स्वाध्यायः” इति । तेष्व् अनध्यायेष्व् अल्पम् एव पठनीयम् । तद् आह आपस्तम्बः- “अथ यदि वातो वायात् स्तनयेद् वा विध्योतेन वावस्फूर्जेद् वैकां वर्चम् एकं वा यजुर् एकं वा सामाभिव्याहरेत्” इति (आप्ध् १।४।१२।५) । आत्मदेशयोर् अशुचित्वे ब्रह्मयज्ञो वर्जनीयः तथा च श्रुतिः- “तस्य वा एतस्य यज्ञस्य द्वाव् अनध्यायौ यद् आत्माशुचिर् यद् देशः” इति । ब्रह्मयज्ञं प्रशंसति श्रुतिः- [३५०] “उत्तमं नाकम् अधिरोहति उत्तमः समानानां भवति यावन्तं ह वा इमां वित्तस्य पूर्णां ददत् स्वर्गं लोकं जयति तावन्तं लोकं जयति । भूयांसं चाक्षय्यं चापमृत्युं जयति । ब्रह्मणः सायुज्यं गच्छति” इति । याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

यं यं क्रतुम् अधीयीत तस्य तस्याप्नुयात् फलम् ।
त्रिर् वित्तपूर्णपृथिवीदानस्य फलम् अश्नुते ॥ इति । (य्ध् १।४७–४८)

इति ब्रह्मयज्ञप्रकरणम्

अथ तर्पणविधिः । तत्र वसिष्ठः ।

ऋक्सामाथर्ववेदोकान् जप्यमन्त्रान् यजूंषि च ।
जप्त्वा चैवं ततः कुर्याद् देवर्षिपितृतर्पणम् ॥ इति ।

बृहस्पतिर् अपि ।

ब्रह्मयज्ञसिद्ध्यर्थं विद्यां चाध्यात्मिकीं जपेत् ।
जप्त्वाथ प्रणवं वापि ततस् तर्पणम् आचरेत् ॥ इति ।

विष्णुपुराणे ऽपि ।

[३५१] शुचिवस्त्रधरः स्नातो देवर्षिपितृतर्पणम् ।
तेषाम् एव हि तीर्थेन कुर्वीत सुसमाहितः ॥
त्रिर् अपः प्रीणनार्थाय देवानाम् अपवर्जयेत् ।
तथर्षीणां यथान्यायं सकृच् चापि प्रजापतेः ॥
पितॄणां प्रीणनार्थाय त्रिर् अपः पृथिवीपते ॥ इति । (विपु ३।११।२६–२८)

व्यासः ।

एकैकम् अञ्जलिं देवा द्वौ द्वौ तु सनकादयः ।
अर्हन्ति पितरस् त्रींस् त्रीन् स्त्रियश् चैकैकम् अञ्जलिम् ॥ इति ।

आग्नेयपुरा(णे??):

प्रागग्रेषु सुरांस् तर्पेन् मनुष्यांश् चैव मध्यतः ।
पितॄंस् तु दक्षिणाग्रेषु चैकद्वित्रिजलाञ्जलीन् ॥ इति ।

अत्र अञ्जलिसंख्या यथाशाखं व्यवतिष्ठते । यत्र शाखायां न संख्यानियमः श्रुतः तत्र विकल्पः । तत्रैव ब्रह्मसूत्रविन्यासविशेषो दर्शितः ।

सव्येन देवकार्याणि वावेन पितृतर्पणम् ।
निवीतेन मनुष्याणां तर्पणं संविधीयते ॥ इति ।

सव्येनोपवीतेन वामेन प्राचीनावीतेन इत्य् अर्थः । तथा च शङ्खलिखितौ ।

[३५२] उभाभ्याम् अपि हस्ताभ्यां प्राङ्मुखो यज्ञोपवीती ।
प्रागग्रैः कुशैर् देवतातर्पणं देवतीर्थेन कुर्यात् ॥ इति ।

विष्णुर् अपि ।

ततः कृत्वा निवीतं तु यज्ञसूरम् अतन्द्रितः ।
प्राजापत्येन तीर्थेन मनुष्यांस् तर्पयेत् पृथक् ॥ इति ।

बौधायनः- “अथ दक्षिणतः प्राचीनावीती पितॄन् स्वधा नमस् तर्पयामि” इत्यादि (ब्ध् २।५।१०।१) । यत् तु,

उभ्याब्याम् अपि हस्ताभ्याम् उदकं यः प्रयच्छति ।
स मूढो नरकं याति कालसूत्रम् अवाक्शिराः ॥

इति व्याघ्रपादवचनं तच् छृअद्धादिविषयम् । अत एव कार्ष्णाजिनिः ।

श्राद्धे विवाहकाले च पाणिनैकेन दीयते ।
तर्पणे तूभयेनैव विधिर् एष पुरातनः ॥ इति ।

एतच् च तर्पणं स्थलस्थो न जले कुर्यात् । तथा च गोभिलः ।

नोदकेषु न पात्रेषु न क्रुद्धो नैकपाणिना ।
नोपतिष्ठति तत् तोयं यन् न भूमौ प्रदीयते ॥

[३५३]

अथ स्थलस्थो भूमाव् एव तर्पणं कुर्वीत न जलादाव् इति । तथा च विष्णुः ।
स्थले स्थित्वा जले यस् तु प्रयच्छेद् उदकं नरः ।
नोपतिष्ठति तद् वारि पितॄणां तन् निरर्थकम् ॥ इति ।

अत्र विशेषम् आह हारीतः ।

वसित्वा वसनं शुष्कं स्थले विस्तीर्णबर्हिषि ।
विधिज्ञस् तर्पणं कुर्यान् नैकपात्रे कदाचन ॥
पात्राद् वा जलम् आदाय शुभे पात्रान्तरे क्षिपेत् ।
जलपूर्णे ऽथ वा गर्ते न स्थले तु विबर्हिषि ॥
केशभस्मतुषाङ्गारकण्टकास्थिसमाकुलम् ।
भवेन् महीतलं यस्माद् बर्हिषास्तरणं ततः ॥ इति ।

यत् तु कार्ष्णाजिनिनोक्तम्- “देवतानां पितॄणां च जले दद्याज् जलाञ्जलिम्” इति, तद् अशुचिस्थलविषयम् । तद् आह विष्णुः ।

यत्राशुचि स्थलं वा स्याद् उदके देवतापितॄन् ।
तर्पयेत् तु यथाकामम् अप्सु सर्वं प्रतिष्ठितम् ॥ इति ।

पात्रविशेषम् आह पितामहः ।

[३५४] हेमरूप्यमयं पात्रं ताम्रकांस्यसमुद्भवम् ।
पितॄणां तर्पणे पात्रं मृण्मयं तु परित्यजेत् ॥ इति ।

मरीचिः ।

सौवर्णेन च पात्रेण ताम्ररूप्यमयेन च ।
औदुम्बरेण खड्गेन पितॄणां दत्तम् अक्षयम् ॥ इति ।

रिक्तहस्तेन न कुर्याद् इत्य् आह स एव ।

विना रूप्यसुवर्णेन विना ताम्रतिलैस् तथा ।
विना मन्त्रैश् च दर्भैश् च पितॄणां नोपतिष्ठते ॥ इति ।

स्मृत्यन्तरे च ।

खड्गमौक्तिकहस्तेन कर्तव्यं पितृतर्पणम् ।
मणिकाञ्चनदर्भैर् वा न शून्येन कदाचन ॥ इति ।

न चात्र समुच्चयो नापि समविकल्प इत्य् अभिप्रेत्य मरीचिर् आह ।

तिलानाम् अप्य् अभावे तु सुवर्णरजतान्वितम् ।
तदभावे निषिञ्चेत् तु दर्भैर् मन्त्रेण वा पुनः ॥ इति ।

तिलग्रहणे तु विशेषम् आह योगियाज्ञवल्क्यः ।

यद्य् उद्धृतं निषिञ्चेत् तु तिलान् संमिश्रयेज् जले ।
अतो ऽन्यथा तु सव्येन तिला ग्राह्या विचक्षणैः ॥ इति ।

एतद् अलोमकप्रदेशाभिप्रायम् । तथा च देवलः ।

[३५५] रोमसंस्थान् तिलान् कृत्वा यस् तु तपयते पितॄन् ।
पितरस् तर्पितास् तेन रुधिरेण मलेन वा ॥ इति ।

वर्णभेदेन तिलानां विनियोगविशेषं दर्शयति स एव ।

शुक्लैस् तु तर्पयेद् देवान् मनुष्यान् शबलैस् तिलैः ।
पितॄन् संतर्पयेत् कृष्णैस् तर्पयन् सर्वतो द्विजः ॥ इति ।

कूर्मपुराणे ऽपि देवर्षिपितृतर्पणे विशेषो दर्शितः ।

देवान् ब्रह्मऋषिषींश् चैव तर्पयेद् अक्षतोदकैः ।
पितॄन् भक्त्या तिलैः कृष्णैः स्वसूत्रोक्तविधानतः ॥ इति । (कूपु १।२।१८।८८)

तिथ्यादिविशेषेण तिलतर्पणं निषेधति व्यासः ।

सप्तम्यां रविवारे च गृहे जन्मदिने तथा ।
भृत्यपुत्रकलत्रार्थी न कुर्यात् तिलतर्पणम् ॥ इति ।

पुराणे ऽपि ।

पक्षयोर् उभयो राजन् सप्तम्यां निशि संध्ययोः ।
वित्तपुत्रकलत्रार्थी तिलान् पञ्चसु वर्जयेत् ॥ इति ।

बौधायनो ऽपि ।

न जीवत्पितृकः कृष्णैस् तिलैस् तर्पणम् आचरेत् ।
सप्तम्यां रविवारे च जन्मर्क्षदिवसेषु च ॥
[३५६] गृहे निषिद्धं सतिलं तर्पणं तद् बहिर् भवेत् ।
विवाहे चोपनयने चौले सति यथाक्रमम् ॥
वर्षम् अर्धं तदर्धं च नेत्य् एके तिलतर्पणम् ।
तिथितीर्थविशेषेषु कार्यं प्रेतेषु सर्वदा ॥ इति ।

तर्पणीयान् दर्शयति सत्यव्रतः ।

कृतोपवीती देवेभ्यो निवीती च भवेत् ततः ।
मनुष्यांस् तर्पयेद् भक्त्या ब्रह्मपुत्रान् ऋषींस् तथा ॥
अपसव्यं ततः कृत्वा सव्यं जान्व् आच्य भूतले ।
दर्भपाणिस् तु विधिना प्रेतान् संतर्पयेत् ततः ॥ इति ।

योगियाज्ञवल्क्यो ऽपि ।

ब्रह्माणं तर्पयेत् पूर्वं विष्णुं रुद्रं प्रजापतिम् ।
वेदान् छन्दांसि देवांश् च ऋषींश् चैव तपोधनान् ॥
आचार्यांश् चैव गन्धर्वान् आचार्यतनयांश् तथा ।
संवत्सरं सवयवं देवीर् अप्सरसस् तथा ॥
तथा देवान् नगान् नागान् सागरान् पर्वतान् अपि ।
सरितो ऽथ मनुष्यांश् च यक्षान् रक्षांसि चैव हि ॥
पिशाचांश् च सुपर्णांश् च भूतान्य् अथ पशूंस् तथा ।
वनस्पतीन् ओषधींश् च भूतग्रामांश् चतुर्विधान् ॥
सव्यं जानुं ततो ऽन्वाच्य पाणिभ्यां दक्षिणामुखः ।
तल्लिङ्गैस् तर्पयेन् मन्त्रैः सर्वान् पितृगणांस् तथा ॥
[३५७] मातामहांश् च सततं श्रद्धया तर्पयेत् द्विजः ॥ इति ।

शौनको ऽपि- “अग्निर् विष्णुः प्रजापतिः” इत्यादि । यजुःशाखिनां तु काण्डर्षितर्पणम् उक्तम् ।

अथ काण्डऋषीन् एतान् उदकाञ्जलिभिः शुचिः ।
अव्यग्रस् तर्पयेन् नित्यं मन्त्रेणैवाष्टनामभिः ॥ इति ।

पितृतर्पणं प्रकृत्य पौठीनसिः ।

अपसव्यं ततः कृत्वा स्थित्वा च पितृदिङ्मुखः ।
पितॄन् दिव्यान् अदिव्यांश् च पितृतीर्थेन तर्पयेत् ॥ इति ।

दिव्याः वसुरुद्रादित्याः । अदिव्याः पित्रादयः । योगियाज्ञवल्क्यः ।

वसून् रुद्रांस् तथादित्यान् नमस्कारसमन्वितान् । इति ।

तर्पयेद् इति शेषः । वस्वादीनां नामानि पैठीनसिना दर्शितानि ।

ध्रुवो धर्मश् च सोमश् च आपश् चैवानिलो नलः ।
प्रत्यूषश् च प्रभातश् च वसवो ऽष्टौ प्रकीर्तिताः ॥
अजैकपाद् अहिर्बुध्न्यो विरूपक्षो ऽथ रैवतः ।
हरश् च बहुरूपश् च त्र्यम्बकश् च सुरेश्वरः ॥
[३५८] सावित्रश् च जयन्तश् च पिनाकी चापराजितः ।
एते रुद्राः समाख्याता एकादश सुरोत्तमाः ॥
इन्द्रो धाता भगः पूषा मित्रो ऽथ वरुणो ऽर्यमा ।
अर्चिर् विवस्वान् त्वष्टा च सविता विष्णुर् एव च ॥
एते वै द्वादशादित्या देवानां प्रवरा मताः ।
एते च द्वियाः पितरः पूज्याः सर्वैः प्रयत्नतः ॥ इति ।

ततः स्वपित्रादींस् तर्पयेत् । तत्र प्रकारम् आह पैठीनसिः ।

स्वनामगोत्रग्रहणं पुरुषं पुरुषं प्रति ।
तिलोदकाञ्जलींस् त्रींस् त्रीन् उच्चैर् उच्चैर् विनिक्षिपेत् ॥ इति ।

योगियाज्ञवल्क्यो ऽपि ।

सवर्णेभ्यो जलं देयं नासवर्णेभ्य एव च ।
गोत्रनामस्वधाकारैस् तर्पयेद् अनुपूर्वशः ॥ इति ।

नामग्रहणे ऽपि विशेषम् आह आश्वलायनः ।

शर्मान्तं ब्राह्मणस्योक्तं वर्मान्तं क्षत्रियस्य च ।
गुप्तान्तं चैव चैश्यस्य दासान्तं शूद्रजन्मनः ॥
चतुर्णाम् अपि वर्णानां पितॄणां पितृगोत्रतः ।
पितृगोत्रं कुमारीणां ऊढानां भर्तृगोत्रतः ॥ इति ।

पितृतर्पणक्रमम् आह सत्यव्रतः ।

[३५९] पितृभ्यः प्रत्यहं दद्यात् ततो मातृभ्य एव च ।
ततो मातामहानां च पितृव्यस्य सुतस्य च ॥ इति ।

विष्णुपुराणे ऽपि ।

दद्यात् पैत्रेण तीर्थेन काम्यान् अन्यान् शृणुष्व मे ॥
मात्रे प्रमात्रे तन्मात्रे गुरुपत्न्यै तथा नृप ।
गुरवे मातुलादीनां स्निग्धमित्राय भूभुजे ॥ इति । (विपु ३।११।२९–३०)

हारीतो ऽपि- “पित्रादीन् मात्रादीन् मातामहादीन् पितृव्यांस् तत्पत्नीर् ज्येष्ठभ्रातॄंस् तत्पत्नीः मातुलांस् तत्पत्नीः गुर्वाचार्योपाध्यायान् सुहृत्संबन्धिबान्धवान् द्रव्यान्नदातृपोषकरिक्थिनस् तत्पत्नीश् च तर्पयेत्” इति (हास्म् १२।४) । जीवत्पितृकतर्पणे विशेषम् आह योगियाज्ञवल्क्यः ।

कव्यवाड् अनलः सोमो यमश् चैवार्यमा तथा ।
अग्निष्वात्ताः सोमपाश् च तथा बर्हिषदो ऽपि च ॥
यदि स्याज् जीवत्पितृकस् तान् विद्याच् च तथा पितॄन् ।
येभ्यो वापि पिता दद्यात् तेभ्यो वापि प्रदीयते ॥
[३६०] एतांश् चैव प्रमीतांश् चाप्रमीतपितृको द्विजः । इति ।

तर्पयेद् इति शेषः । अवसानाञ्जलिम् आह कात्यायनः- “पितृवंश्या मातृवंश्या ये चान्ये मत्त उदकम् अर्हन्ति तांस् तर्पयामीत्य् अयम् अवसानाञ्जलिः” इति (क्स्म् २।१२।२) । आदित्यपुराणे ऽपि ।

यत्र क्वचन संस्थानां क्षुत्तृषोपहतात्मनाम् ।
तेषां हि दत्तम् अक्षय्यम् इदम् अस्तु तिलोदकम् ॥
ये मे कुले लुप्तपिण्डाः पुत्रदारविवर्जिताः ।
तेषां तु दत्तम् अक्षय्यम् इदम् अस्तु तिलोदकम् ॥ इति ।

मत्स्यपुराणे ऽपि ।

ये ऽबान्धवा बान्धवा वा ये ऽन्यजन्मनि बान्धवाः ।
ते तृपित्म् अखिका यान्तु यश् चास्मत्तो ऽम्बु वाञ्छति ॥ इति । (विपु ३।११।३५)

विस्तरेण कर्तुम् असमर्थस्य संक्षेपेण तर्पणम् उक्तं विष्णुपुराणे ।

[३६१] आब्रह्मस्तम्बपर्यन्तं जगत् तृप्यत्व् इति ब्रुवन् ।
क्षिपेत् पयो ऽञ्जलींस् त्रींस् तु कुर्यात् संक्षेपतर्पणम् ॥ इति ।

यमतर्पणं तु वृद्धमनुनोक्तम् ।

दीपोत्सवचतुर्दश्यां कार्यं तु यमतर्पणम् ।
कृष्णाङ्गारचतुर्दश्याम् अपि कार्यं सदैव वा ॥
यमाय धर्मराजाय मृत्यवे चान्तकाय च ।
वैवस्वताय कालाय सर्वभूतक्षयाय च ॥
औदुम्बराय दध्नाय नीलाय परमेष्ठिने ।
वृकोदराय चित्राय चित्रगुप्ताय ते नमः ॥ इति ।

नियमस् तु स्कन्दपुराणे निरूपितः ।

दक्षिणाभिमुखो भूत्वा तिलैः सव्यं समाहितः ।
दैवतीर्थेन देवत्वात् तिलैः प्रेताधिपो यतः ॥ इति ।

एवं कुर्वतः फलम् आह यमः ।

यत्र क्वचन नद्यां हि स्नात्वा कृष्णचतुर्दशीम् ।
संतर्प्य धर्मराजानं मुच्यते सर्वकिल्बिषैः ॥ इति ।

माघशुक्लाष्टम्यां भीष्मतर्पणं कुर्यात् । तद् आह व्यासः ।

[३६२] शुक्लाष्टम्यां तु माघस्य दद्याद् भीष्माय यो जलम् ।
संवत्सरकृतं पापं तत्क्षणाद् एव नश्यति ॥
वैयाघ्रपादगोत्राय सांकृत्यप्रवराय च ।
गङ्गापुत्राय भीष्माय प्रदास्ये ऽहं तिलोदकम् ॥
अपुत्राय ददाम्य् एतत् जलं भीष्माय वर्मणे ॥ इति ।

तर्पणप्रशंसा पुराणसारे दर्शिता ।

एवं यः सर्वभूतानि तर्पयेद् अन्वहं द्विजः ।
स गच्छेत् परमं स्थानं तेजोमूर्त्तिम् अनामयम् ॥ इति ।

अकरणे प्रत्यवायः पुराणे दर्शितः ।

देवताश् च पितॄंश् चैव मुनीन् यो वै न तर्पयेत् ।
देवादीनाम् ऋणी भूत्वा नरकं स व्रजत्य् अधः ॥ इति ।

योगियाज्ञवल्क्यो ऽपि ।

नास्तिक्यभावाद्यस् तांस् तु न तर्पयति वै पितॄन् ।
पिबन्ति देहनिःस्रावं पितरो ऽस्य जलार्थिनः ॥ इति ।

हारीतो ऽपि ।

देवाश् च पितरश् चैव काङ्क्षति सतिलाञ्जलिम् ।
अदत्ते तु निराशास् ते प्रतियान्ति यथागतम् ॥ इति । (हास्म् १४।७)

कात्यायनो ऽपि ।

[३६३] छायां यथेच्छेच् छरदातपार्त्तः पयः पिपासुः क्षुधितो ऽलम् अन्नम् ।
बालो जनित्रीं जननीं च बालं योषित् पुमांसं पुरुषश् च योषाम् ॥
तथा सर्वाणि भूतानि स्थावराणि चराणि च ।
विप्राद् उदकम् इच्छन्ति सर्वे ऽप्य् उदककाङ्क्षिणः ॥
तस्मात् सदैव कर्तव्यम् अकुर्वन् महतैनसा ।
युज्यते ब्राह्मणः कुर्वन् विश्वम् एतद् बिभर्ति हि ॥ इति । (क्स्म् २।१२।३–५)

अत्र पितृगाथाः ।

अपि नः स कुले भूयाद् यो नो दद्याज् जलाञ्जलिम् ।
नदीषु बहुतोयासु शीतलासु विशेषतः ॥ इति ।

तर्पणानन्तरं वस्त्रनिष्पीडनं कर्तव्यम् । तद् आह योगियाज्ञवल्क्यः ।

यावद् देवान् ऋषींश् चैव पितॄंश् चापि न तर्पयेत् ।
तावन् न पीडयेद् वस्त्रं यो हि स्नातो भवेद् द्विजः ॥
निष्पीडयति यो विप्रः स्नानवस्त्रम् अतर्प्य च ।
निराशाः पितरो यान्ति शापं दत्वा सुदारुणम् ॥ इति ।

निष्पीडनं तु स्थले कार्यम् । तद् उक्तं स्मृत्यन्तरे ।

[३६४] वस्त्रनिष्पीडितं तोयं श्राद्धे चोच्छिष्टभोजिनाम् ।
भागधेयं श्रुतिः प्राह तस्मान् निष्पीडयेत् स्थले ॥ इति ।

विष्णुपुराणे ।

आचम्य च ततो दद्यात् सूर्याय सललाञ्जलिम् ।
नमो विवस्वते ब्रह्मन् भास्वते विष्णुतेजसे ॥
जगत्सवित्रे शुचये सवित्रे कर्मदायिने ॥ इति । (विपु ३।११।३७–३८)

इति तर्पणप्रकरणम्

अथ देवार्चनम् । इत्थं मूलवचनानुक्तानि तर्पणान्तानि कर्माणि निरूपितानि । अथ मूलवचनोक्तं क्रमप्राप्तं देवतार्चनं निरूप्यते । तथा च नृसिंहपुराणम् ।

जलदेवान् नमस्कृत्य ततो गच्छेद् गृहं बुधः ।
पौरुषेण तु सूक्तेन ततो विष्णुं समर्चयेत् ॥ (नृपु ५८।१२–१३)

[३६५] इति । आग्नेयपुराणे ऽपि ।

मन्त्रैर् वैष्णवरौद्रैस् तु सावित्रैः शाक्तिकैस् तथा ।
विष्णुं प्रजापतिं वापि शिवं वा भास्करं तथा ॥
तल्लिङ्गैर् अर्चयेन् मन्त्रैः सर्वदेवान् समाहितः ॥ इति ।

कूर्मपुराणे ऽपि ।

ब्रह्माणं शङ्करं सूर्यं तथैव मधुसूदनम् ।
अन्यांश् चाभिमतान् देवान् भक्त्या चाक्रोधनो नरः ॥
स्वैर् मन्त्रैर् अर्चयेन् नित्यं पत्रैः पुष्पैस् तथाम्बुभिः ॥ इति । (कूपु १।२।१८।९०–९१)

स्मृत्यन्तरे ।

आदित्यम् अम्बिकां विष्णुं गणनाथं महेश्वरम् ।

इत्यादि । यद्य् अपि पूर्वं मूलवचनव्याख्याने पूजनीयो देव एक एव – इति महता प्रबन्धेन प्रपञ्चितं तथापि दर्शनभेदम् आश्रित्य विष्णुशङ्करादिभेदोपन्यासो न विरुध्यते दर्शनभेदश् च पुराणसारे वर्णितः ।

शैवं च वैष्णवं शाक्तं सौरं वैनायकं तथा ।
स्कान्दं च भक्तिमार्गस्य दर्शनानि षड् एव हि ॥

[३६६] इति । तत्र वैष्णवदर्शनानुसारी पूजाक्रम आश्वमेधिके निरूपितः ।

शृणु पाण्डव तत् सर्वम् अर्चनक्रमम् आत्मनः ।
स्थण्डिले पद्मकं कृत्वा चाष्टपत्रं सकर्णिकम् ॥
अष्टाक्षरविधानेन अथ वा द्वादशाक्षरैः ।
वैदिकैर् अथ वा मन्त्रैर् मम सूक्तेन वा पुनः ॥
स्थापितं मां ततस् तस्मिन्न् अर्चयीत विचक्षणः ।
पुरुषं च ततः सत्यम् अच्युतं च युधिष्ठिर ॥
अनिरुद्धं च मां प्राहुर् वैखानसविदो जनाः ।
अन्ये त्व् एवं विजानन्ति मां राजन् पाञ्चरात्रिकाः ॥
वासुदेवं च राजेन्द्र सङ्कर्षणम् अथापि वा ।
प्रद्युम्नं चानिरुद्धं च चतुर्मूर्तिं प्रचक्षते ॥
एताश् चान्याश् च राजेन्द्र संज्ञाभेदेन मूर्तयः ।
विद्ध्य् अध्यात्मपरा एव माम् एवं चार्चयेद् बुधः ॥ इति ।

आग्नेये ऽपि ।

[३६७] अर्चनं संप्रवष्यामि विष्णोर् अमिततेजसः ।
यत् कृत्वा मुनयः सर्वे परं निर्गुणम् आप्नुयुः ॥
अप्स्व् अग्नौ हृदये सूर्ये स्थण्डिले प्रतिमासु च ।
षट्स्व् एतेषु हरेः सम्यग् अर्चनं मुनिभिः स्मृतम् ॥
अग्नौ क्रियावतां देवो दिवि देवो मनीषिणाम् ।
प्रतिमास्व् अल्पबुद्धीनां योगिनां हृदये हरिः ॥
तस्य सर्वगतत्वाच् च स्थण्डिले भावितात्मनाम् ।
ऋग्वेदे पौरुषं सूक्तम् अर्चितं गुह्यम् उत्तमम् ॥
आनुष्टुभस्य सूक्तस्य त्रैष्टुभं तस्य देवता ।
पुरुषो यो जगद्बीजम् ऋषिर् नारायणः स्मृतः ॥
प्रथमां विन्यसेद् वामे द्वितीयां दक्षिणे करे ।
तृतीयां वामपादे तु चतुर्थीं दक्षिणे न्यसेत् ॥
पञ्चमीं वामजानौ तु षष्ठीं वै दक्षिणे न्यसेत् ।
सप्तमीं वामकट्यां तु अष्टमीं दक्षिणे तथा ॥
नवमीं नाभिमध्ये तु दशमीं हृदये तथा ।
एकादशीं कण्ठमध्ये द्वादशीं वामबाहुके ॥
त्रोयोदशीं दक्षिणे तु तथास्ये तु चतुर्दशीम् ।
अक्ष्णोः पञ्चदशीं चैव विन्यसेन् मूर्ध्नि षोडशीम् ॥
यथा देहे तथा देवे न्यासं कृत्वा विधानतः ।
[३६८] न्यासेन तु भवेत् सो ऽपि स्वयम् एव जनार्दनः ॥
एवं न्यासविधिं कृत्वा पश्चाद् यागं समाचरेत् ।
पूर्वयावाहयेद् देवम् आसनं तु द्वितीयया ॥
पाद्यं तृतीयया चैव चतुर्थ्यार्घ्यं प्रदापयेत् ।
पञ्चम्याचमनं दद्यात् षष्ठ्या स्नानं समाचरेत् ॥
सप्तम्या तु ततो वासो ह्य् अष्टम्या चोपवीतकम् ।
नवम्या गन्धलेपं तु दशम्या पुष्पकं तथा ॥
एकादश्या तथा धूपं द्वादश्या दीपम् एव च ।
नैवेद्यं तु त्रयोदश्या नमस्कारे चतुर्दशी ॥
प्रदक्षिणे पञ्चदशी नमने षड्शी तथा ।
स्नाने वस्त्रे च नैवेद्ये दद्याद् आचमनं तथा ॥
हुत्वा षोडशभिर् मन्त्रैः षोडशान्नस्य चाहुतीः ।
पुनः षोडशभिर् मन्त्रैर् दद्यात् पुष्पाणि षोडश ॥
तच् च सर्वं जपेद् भूयः पौरुषं सूक्तम् उत्तमम् ।
षण्मासात् सिद्धिम् आप्नोति ह्य् एवम् एव समर्चयन् ॥
ध्येयः सदासवितृमण्डलम् अध्यवर्ती
नारायणः सरसिजासनसन्निविष्टः ।
[३६९] केयूरवान् मकरकुण्डलवान् किरीटी
हारी हिरण्मयवपुर् धृतशङ्खचक्रः ॥ इति ।

बौधायनो ऽपि ।

अथातो महापुरुषस्याहर् अहः परिचर्याविधिं व्याख्यास्यामः । स्नात्वा शुचिः शुचौ देशे गोमयेनोपलिप्य प्रतिकृतिं कृत्वा अक्षतपुष्पैर् यथालाभम् अर्चयेत् । सह पुष्पोदकेन महापुरुषम् आवाहयेत् । ॐ भूः पुरुषम् आवाहयामि ॐ भुवः पुरुषम् आवाहयामि ॐ सुवः पुरुषम् आवाहयामि ॐ भूर् भुवः सुवः पुरुषम् आवाहयामीत्य् आवाह्य आयातु भगवान् महापुरुष इति । अथ स्वागतेनाभिनन्दति, स्वागतम् अधुना भगवतो महापुरुषस्य । भगवते महापुरुषाय एतद् आसनम् उपकॢप्तम् अत्रास्यतां भगवान् महापुरुष इति कूर्चं ददाति । भगवतो ऽयं कूर्चो दर्भमयस् त्रिवृद्धरितसुवर्णस् तं जुषस्वेति । अत्राधः स्थानानि कल्पयति, अग्रतः शङ्खाय कल्पयामि । परतश् चक्राय कल्पयामि । दक्षिणतो गदायै कल्पयामि । वामतो वनमालायै कल्पयामि । पश्चिमतः श्रीवत्साय कल्पयामि, गरुत्मते कल्पयामि । [३७०] उत्तरतः श्रियै कल्पयामि, सरस्वत्यै कल्पयामि, पुष्ट्यै कल्पयामि, तुष्ट्यै कल्पयामि । अथ सावित्र्या, पात्रम् अभिमन्त्र्य, प्रक्षाल्य, त्रिर् अपः परिषिच्य, अप आनीय, सहपवित्रेणादित्यं दर्शयेत् ओम् इति । ऋतम् इति स्नाप्स्यन्, “त्रीणि पदा विचक्रमे” इति पाद्यं दद्यात् । प्रणवेनार्घ्यम् । अथ व्याहृतिभिर् निर्माल्यं व्यपोह्योत्तरतो विष्वक्सेनाय नम इति । अथैनं स्नापयति “आपोहिष्ठामयो भुवः” इति तिसृभिः “ब्रह्मजज्ञानम्” वामदेव्यर्चा यजुः पवित्रेणेत्य् एताभिः षड्भिः स्नापयित्वा अथाद्भिस् तर्पयति । केशवं नारायणं माधवं गोविन्दं विष्णुं मधुसूदनं त्रिविक्रमं वामनं श्रीधरं हृषीकेशं पद्मनाभं दामोदरं तर्पयित्वा, अथैतानि वस्त्रयज्ञोपवीताचमनीयान्य् उदकेन व्याहृतिभिर् दत्वा व्याहृतिभिः प्रदक्षिणम् उदकं परिषिच्य “इदं विष्णुर् विचक्रमे” इति गन्धं दद्यात् । “तद् विष्णोः परमं पदम्” इति पुष्पम्, “इरावती” इत्य् अक्षतान्, सावित्र्या धूपम्, “उद् दीप्यस्व” इति दीपम्, “देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे ऽश्विनोर् बाहुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्यां भगवते महापुरुषाय जुष्टं चरुं निवेदयामि” इति नैवेद्यम् । अथ केशवादिनामभिर् द्वादश पुष्पाणि [३७१] दद्यात् । शङ्खाय नमः, चक्राय नमः, वनमालायै नमः, श्रीवत्साय नमः, गरुत्मते नमः, श्रियै नमः, सरस्वत्यै नमः, पुष्ट्यै नमः, तुष्ट्यै नमः इति । अविशिष्टैर् गन्धमाल्यैर् ब्राह्मणान् अलंकृत्य अथैनं ऋग्यजुःसामाथर्वभिः स्तुवन् ध्रुवसूक्तं जपित्वा पुरुषसूक्तं वान्यांश् च वैष्णवान् मन्त्रान् इत्य् एके । ॐ भूर् भुवः सुवर् ओम् भगवते महापुरुषाय चरुम् उद्वासयामीति चरुम् उद्वास्य । उद्वासनकाले ॐ भूः पुरुषम् उद्वासयामि, ॐ भुवः पुरुषम् उद्वासयामि, ॐ सुवः पुरुषम् उद्वासयामि, ॐ भूर् भुवः सुवः पुरुषम् उद्वासयामीत्य् उद्वास्य । प्रयातु भगवान् महापुरुषो ऽनेन हविषा तृप्तो हरिः पुनर् आगमनाय पुनः संदर्शनाय चेति । प्रतिमास्थानेष्व् अप्स्व् अग्नाव् आवाहनविसर्जनवर्जं सर्वं समानम् । महत्स्वस्त्ययनम् इत्य् आचक्षते महत्स्वस्त्ययनम् इत्य् आह भगवान् बौधायनः” । इति ।

कूर्मपुराणे ऽपि ।

न विष्ण्वाराधनात् पुण्यं विद्यते कर्म वैदिकम् ।
तस्माद् दिनादौ मध्याह्ने नित्यम् आराधयेद् धरिम् ॥
[३७२] तद् विष्णोर् इति मन्त्रेण सूक्तेन पुरुषेण च ।
नैताभ्यां सदृशो मन्त्रो वेदेषूक्तश् चतुर्ष्व् अपि ॥ इति । (कूपु १।२।१८।९४–९५)

एवं वैष्णवदर्शनानुसारिपूजा ज्ञातव्या ।

अथ वा देवम् ईशानं भगवन्तं सनातनम् ।
आराधयेन् महादेवं भावपूतो महेश्वरम् ॥
मन्त्रेण रुद्रगायत्र्या प्रणवेनाथ वा पुनः ।
ईशानेनाथ वा रुद्रैस् त्र्यम्बकेन समाहितः ॥
पुष्पैः पत्रैर् अथाद्भिर् वा चन्दनाद्यैर् महेश्वरम् ।
तथोन्नमः शिवायेति मन्त्रेणानेन वा यजेत् ॥
नमस्कुर्यान् महादेवम् ऋतं सत्यम् इतीश्वरम् ।
निवेदयीत चात्मानं यो ब्रह्माणम् इतीश्वरम् ॥
प्रदक्षिणं द्विजः कुर्यात् पञ्च ब्रह्माणि वा जपेत् ।
ध्यायीत देवम् ईशानं व्योममध्यगतं शिवम् ॥ इति । (कूपु १।२।१८।९७–१०२)

बौधायनो ऽपि ।

अथातो महादेवस्याहर् अहः परिचर्याविधिं व्याख्यास्यामः । स्नात्वा शुचौ देशे गोमयेनोपलिप्य प्रतिकृतिं कृत्वाक्षतपुष्पैर् यथालाभम् अर्चयेत् । सह पुष्पोदकेन महादेवम् आवाहयेत् । [३७३] ॐ भूर् महादेवम् आवाहयामि, ॐ भुवो महादेवम् आवाहयामि, ॐ सुवः महादेवम् आवाहयामि, ॐ भूर् भुवः सुवः महादेवम् आवाहयामि – इत्य् आवाह्य आयातु भगवान् महादेव इति । अथ स्वागतेनभिनन्दति स्वागतम् अनुस्वागरं भगवते महादेवाय स्वासनम् उपकॢप्तम् अत्रास्यतां भगवान् महादेव इति । अत्र कूर्चं ददाति, भगवतो ऽयं कूर्चो दर्भमयस् त्रिवृद्धरितसुवर्णस् तं जुषस्वेति । अत्र स्थानानि कल्पयति । अग्रतो विष्णवे कल्पयामि, ब्रह्मणे कल्पयामि । दक्षिणतः स्कन्दाय कल्पयामि, विनायकाय कल्पयामि । पश्चिमतः शूलाय कल्पयामि, महाकालाय कल्पयामि । उत्तरतः उमायै कल्पयामि, नन्दिकेश्वराय कल्पयामि । इति कल्पयित्वाथ सावित्र्या पात्रम् अभिमन्त्र्य प्रक्षाल्य त्रिर् अपः परिषिच्य पवित्रम् अप आनीय सह पवित्रेणादित्यं दर्शयेद् ओम् इति । ऋतम् इति स्नाप्स्यन् त्वरितरुद्रेण (?) पाद्यं दद्यात् । [३७४] प्रणवेनार्घ्यम् । अथ व्याहृतिभिर् निर्माल्यं व्यपोह्योत्तरतश् चण्डेशाय नम इति । अथैनं स्नापयित्वा “आहोहिष्ठा मयोभुव” इति तिसृभिः, “हिरण्यवर्णाः शुचयः पावका” इति चतसृभिः, “पवमानः सुवर्चन” इत्य् अनुवाकेन स्नापयित्वा अद्भिस् तर्पयति । भवं देवं तर्पयामि, शर्वं देवं तर्पयामि, ईशानं देवं तर्पयामि, पशुपतिं देवं तर्पयामि, रुद्रं देवं तर्पयामि, उग्रं देवं तर्पयामि, भीमं देवं तर्पयामि, महान्तं देवं तर्पयामि – इति तर्पयित्वाथैतानि वस्त्रयज्ञोपवीताचमनीयान्य् उदकेन व्याहृतिभिर् दत्वा, व्याहृतिभिः प्रदक्षिणम् उदकं परिषिच्य “नमस् ते रुद्र मन्यव” इति गन्धं दद्यात् । “सहस्राणि सहस्रश” इत् पुष्पं दद्यात् । “ईशानं त्वां भुवनानाम् अधिश्रियम्” इत्य् अक्षतान् दद्यात् । सावित्र्या धूपम् । “उद्दीप्यस्व” इति दीपम् । देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे ऽश्विनोर् बाहुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्यां भगवत्ते महादेवाय जुष्टं चरुं निवेदयामीति नैवेद्यम् । अथाष्टभिर् नामधेयैर् अष्टौ पुष्पाणि दद्यात् । भवाय देवाय नमः, शर्वाय देवाय नमः, ईशानाय देवाय नमः, पशुपतये देवाय नमः, रुद्राय देवाय नमः, उग्राय देवाय नमः, [३७५] भीमाय देवाय नमः, महते देवाय नमः । विष्णवे नमः, ब्रह्मणे नमः, स्कन्दाय नमः, विनायकाय नमः, शूलाय नमः, महाकालाय नमः, उमायै नमः, नन्दिकेश्वराय नम इति । चरुशेषेणाष्टभिर् नामधेयैर् अष्टाहुतीर् जुहोति । भवाय देवाय स्वाहेत्यादिभिर् हुत्वावशिष्टैर् गन्धमाल्यैर् ब्राह्मणान् अलंकृत्य अथैनं ऋग्यजुःसामभिः स्तुवन्ति । “सहस्राणि सहस्रश” इत्य् अनुवाकं जपित्वान्यांश् च रौद्रान् मन्त्रान् यथाशक्ति जपित्वा ॐ भूर् भुवः सुवर् ओम् इति महादेवाय चरुम् उद्वासयामीत्यादिभिर् उद्वास्य । उद्वासनकाले ॐ भूः महादेवम् उद्वासयामीति प्रतिमन्त्रं रुद्रम् उद्वास्य ।
प्रयातु भगवान् ईशः सर्वलोकनमस्कृतः ।
अनेन हविषा तृप्तः पुनर् आगमनाय च ॥
पुनः सन्दर्शनाय वेति । प्रतिमास्थानेष्व् अप्स्व् अग्नाव् आवाहनविसर्जनवर्जं सर्वं समानम् । महत्स्वस्त्ययनम् इत्य् आचक्षत इत्य् आह भगवान् बौधायनः ॥ इति ।

शिवार्चनं प्रशंसति नन्दिकेश्वरः ।

[३७६] यः प्रदद्यात् गवां लक्षं दोग्ध्रीणां वेदपारगे ।
एकाहम् अर्चयेल् लिङ्गं तस्य पुण्यं ततो ऽधिकम् ॥
सकृत् पूजयते यस् तु भगवन्तम् उमापतिम् ।
तस्याश्वमेधाद् अधिकं फलं भवति भूसुराः ॥ इति ।

निर्माल्यगन्धो ऽपि धार्यः । “देवान् अभ्यर्च्य गन्धेन” इत्यादिस्मृतिविधानात् । देवार्चनाकरणे दोषः कूर्मपुराणे ऽभिहितः ।

यो मोहाद् अथ वालस्याद् अकृत्वा देवतार्चनम् ।
भुङ्क्ते स याति नरकं सूकरेष्व् अभिजायते ॥ इति । (कूपु १।२।१८।१२१)

इति देवतापूजाप्रकरणम्

अथ गुरुपूजाप्रकरणम् । इत्थं मूलवचनोक्तं देवतापूजनं निरूपितम् । “देवतानां च” इति चकारेण गुरुं समुच्चिनोति । गुरोर् अपि देवतावत् पूजनीयत्वात् । अत एव श्रुतिः ।

यस्य देवे परा भक्तिर् यथा देवे तथा गुरौ ।
तस्यैते कथिता ह्य् अर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः ॥ इति । (श्वेउप् ६।२३)

शैवपुराणे ऽपि ।

[३७७] यो गुरुः स शिवः प्रोक्तो यो मन्त्रः स च शङ्करः ।
शिवविद्यागुरूणां च भेदो नास्ति कथंचन ॥
शिवे मन्त्रे गुरौ यस्य भावना सदृशी भवेत् ।
भोगो मोक्षश् च सिद्धिश् च शीघ्रं तस्य भवेद् ध्रुवम् ॥
वस्त्राभरणमाल्यानि शयनान्य् आसनानि च ।
प्रियाणि चात्मनो यानि तानि देयानि वै गुरोः ।
तोषयेत् तं प्रयत्नेन मनसा कर्मणा गिरा ॥ इति । (शिव्पु ५।१।१९१६–२०)

मनुर् अपि ।

इमं लोकं मातृभक्त्या पितृभक्त्या तु मध्यमम् ।
गुरुशुश्रूषया चैव ब्रह्मलोकं समश्नुते ॥
सर्वे तस्यादृता धर्मा यस्यैते त्रय आदृताः ।
अनादृताश् च यस्यैते सर्वास् तस्याफलाः क्रियाः ॥
यावत् त्रयस् ते जीवेयुस् तावन् नान्यं समाचरेत् ।
तेष्व् एव नित्यं शुश्रूषां कुर्यात् प्रियहिते रतः ॥ इति । (म्ध् २।२३३–३५)

इति गुरुपूजाप्रकरणम्

[३७८]

अथ वैश्वदेवप्रकरणम् । तत्र पञ्चमभागकृत्यम् आह दक्षः ।

पञ्चमे च तथा भागे संविभागो यथार्हतः ।
पितृदेवमनुष्याणां कीटानां चोपदिश्यते ॥ इति । (दस्म् २।४२)

यद्य् अपि “आतिथ्यं वैश्वदेवं च” इत्यातिथ्यस्य पूर्वभावित्वं मूलवचनोक्तं तथापि वैश्वदेवस्य देवपूजानन्तरभावित्वं नृसिंहपुर्णे ऽभिहितम् ।

पौरुषेण च सूक्तेन ततो विष्णुं समर्चयेत् ।
वैश्वदेवं ततः कुर्याद् बलिकर्म तथैव च ॥

इति । (नृपु ५८।९३)

तत्र – “ततः” इति पञ्चमीश्रुत्या क्रमः प्रतीयते । मूलवचने तु पाठ्मात्रेण । पाठात् तत्संनिधिरूपाच् छ्रुतिर् बलीयसी – इति श्रुतिलिङ्गसूत्रे (प्म्स् ३।३।१४) व्यवस्थापितम् । तस्माद् वैश्वदेवः प्रथमं कर्तव्यः । एवं च सति वेदपाठो ऽप्य् अनुग्रहीतो भवति । “देवयज्ञः पितृयज्ञो भूतयज्ञो मनुष्ययज्ञो ब्रह्मयज्ञः” (आश्गृ ३।१।२) इति स्मार्ताच् च पाठाद् वैदिकः पाठो बलीयान् इति विरोधाधिकरणन्यायेनावगम्यते (प्म्स् १।३।२) । तस्माद् अपि वैश्वदेवस्य प्राथम्यम् । तत्र वैश्वदेवं विधत्ते व्यासः ।

[३७९] वैश्वदेवं प्रकुर्वीत स्वशाखाविहितं ततः ।
संस्कृतान्नैर् हि विविधैर् हविष्यव्यञ्जनान्वितैः ॥
तैर् एवान्नैर् बलिं दद्याच् छेषम् आप्लाव्य वारिणा ।
कृतापसव्यः स्वधया कव्यं दक्षिणतो हरेत् ॥ इति ।

ततो देवार्जनानन्तरम् इत्य् अर्थः । नारायणो ऽपि ।

सभार्यस् तु शुचिः स्नातो विधिनाचम्य वाग्यतः ।
प्रविश्य सुसमिद्धे ऽग्नौ वैश्वदेवं समाचरेत् ॥ इति ।

कूर्मपुराणे ऽपि ।

शालाग्नौ लौकिके वाथ जले भूम्याम् अथापि वा ।
वैश्वदेवस् तु कर्तव्यो देवयज्ञः स वै स्मृतः ॥
यदि स्याल् लौकिके पाकस् ततो ऽन्नं तत्र हूयते ।
शालाग्नौ तु पचेद् अन्नं विधिर् एष सनातनः ॥ इति । (कूपु १।२।१८।१०६–०७)

अङ्गिरापि ।

शालाग्नौ वा पचेद् अन्नं लौकिके वापि नित्यशः ।
यस्मिन्न् अग्नौ पचेद् अन्नं तस्मिन् होमो विधीयते ॥ इति ।

शातातपो ऽपि ।

लौकिके वैदिके वापि हुतोत्सृष्टे जले क्षितौ ।
वैश्वदेवस् तु कर्तव्यः पञ्चसूनापनुत्तये ॥

[३८०] इति । सूनाः पञ्च दर्शयति यमः ।

पञ्च सूना गृहस्थस्य वर्तन्ते ऽहर् अहः सदा ।
कण्डनी पेषणी चुल्ली जलकुम्भ उपस्करः ॥
एतानि वाहयन् विप्रो बध्यते वै मुहुर् मुहुः ।
एतासां पावनार्थाय पञ्चयज्ञाः प्रकल्पिताः ॥ इति ।

सूना हिंसास्थानानि । कण्डनी मुसलोलूखलादिः । पेषणी दृषदुपलादिः । चुल्ली पकस्थानम् । जलकुम्भः उदकस्थानम् । उपस्करः शूर्पादिः । अवस्करः इति पाठे मार्जन्यादिर् द्रष्टव्यः । एताः सूनाः स्वस्वकार्यं प्रापयन् पापेन युज्यते इत्य् अर्थः । तत्र कालद्वये ऽपि वैश्वदेवः कर्तव्य इत्य् आह कात्यायनः ।

सायंप्रातर् वैश्वदेवः कर्तव्यो बलिकर्म च ।
अनश्नतापि सततम् अन्यथा किल्बिषी भवेत् ॥ इति । (क्स्म् २।१३।१०)

होमप्रकारम् आह आश्वलायनः- “अथ सायं प्रातः सिद्धस्य हविष्यस्य जुहुयात् । अग्निहोत्रदेवताभ्यः सोमाय वनस्पतये अग्नीषोमाभ्याम् इन्द्राग्निभ्यां द्यावापृथिवीभ्यां धन्वन्तरय इन्द्राय विश्वेभ्यो देवेभ्यो ब्रह्मने स्वाहा” इति (आश्गृ १।२।१।३) । हविष्यस्येति हविर्योग्यस्येत्य् अर्थः । अग्निहोत्रदेवताभ्यः सूर्याग्निप्रजापतिभ्य इत्य् अर्थः । आपस्तम्बो ऽपि- [३८१] “औपासने पचने वा षड्भिर् आद्यैः प्रतिमन्त्रं हस्तेन जुहुयात् । उभयतः परिषेचनं यथा पुरस्तात्” (आप्ध् २।२।३।१६–१७) । आद्यैर् अनुवाकादाव् उक्तैः “अग्नये स्वाहा” इत्यादिभिः स्विष्टकृदन्तैः । उभयतः कर्मादाव् अन्ते चेत्य् अर्थः । पारस्करो ऽपि- “वैश्वदेवाद् अन्नात् पर्युक्ष्य स्वाहाकारैर् जुहुयात् । ब्रह्मणे प्रजापतये गृह्याभ्यः कश्यपायानुमतये” इति (पार्गृ २।९।२) । अत्र यथास्वशाखं व्यवस्था । होतव्यान्नसंस्कारम् आह व्यासः ।

जुहुयात् सर्पिषाभ्यक्तं तैलक्षारविवर्जितम् ।
दध्यक्तं पयसाक्तं वा तदभावे ऽम्बुनापि वा ॥ इति ।

द्रव्यानुकल्पश् चतुर्विंशतिमते दर्शितः ।

अलाभे येन केनापि फलशाकोदकादिभिः ।
पयोदधिघृतैः कुर्याद् वैश्वदेवं स्रुवेण तु ॥
हस्तेनान्नादिभिः कुर्याद् अद्भिर् अञ्जलिना जले ॥ इति ।

यद् अद्यते तेनैव होतव्यम् । तद् उक्तं गृह्यपरिशिष्टे- [३८२] “शाकं वा यदि वा पत्रं मूलं वा यदि वा फलम् । संकल्पयेद् यदाहारस् तेनैव जुहुयाद् अपि” इति । क्षारलवणावरान्नसंसृष्टेणाहविष्येण होमो ऽग्नौ न कार्यः । किं तूष्णं भस्वाग्न्यायतनाद् उत्तरतो ऽपोह्य तस्मिन् होतव्यम् । तद् आह आपस्तम्बः- “न क्षारलवणहोमो विद्यते । तथावरान्नसंसृष्टस्य च । अहविष्यस्य होम उदीचीनम् उष्णं भस्मापोह्य तस्मिन् जुहुयात् तद् धुतम् अहुतं चाग्नौ भवति” इति (आप्ध् २।६।१५।१५–१७) । परिशिष्टे ऽपि ।

उत्तानेन तु हस्तेन ह्य् अङ्गुष्ठाग्रेण पीडितम् ।
संहताङ्गुलिपाणिस् तु वाग्यतो जुहुयाद् धविः ॥ इति ।

अनग्निकस्य वैश्वदेवे विशेषम् आह वृद्धवसिष्ठः ।

अनग्निकस् तु यो विप्रः सो ऽन्नं व्याहृतिभिः स्वयम् ।
हुत्वा शाकलमन्त्रैश् च शिष्टं काकबलिं हरेत् ॥ इति ।

“देवक्टस्यैनस” इत्याद्याः शाकलमन्त्राः । विष्णुर् अपि ।

अन्नं व्याहृतिभिर् हुत्वा मन्त्रैश् च शाकलैः ।
प्रजापतेर् हविर् हुत्वा पूजयेद् अतिथिं ततः ॥ इति ।

भूतयज्ञः कूर्मपुराणे दर्शितः ।

[३८३] देवेभ्यस् तु हुताद् अन्नाच् छेषाद् भूतबलिं हरेत् ।
भूतयज्ञः स वै प्रोक्तो भूतिदः सर्वदेहिनाम् ॥ इति । (कूपु १।२।१८।१०८)

हारीतो ऽपि- “वास्तुपालभूतेभ्यो बलिहरणं भूतयज्ञः” इति (हार्स्म् १५।३) । कात्यायनो ऽपि ।

उद्धृत्य हविर् आसिच्य हविष्येण घृतादिना ।
स्वशाखाविधिना हुत्वा तच्छेषेण बलिं हरेत् ॥ इति । (क्स्म् २।१३।७)

गौणकर्तॄन् आह अत्रिः ।

पुत्रो भ्राताथ वा ऋत्विक् शिष्यश्वशुरमातुलाः ।
पत्नीश्रोत्रिययाज्याश् च दृष्टास् तु बलिकर्मणि ॥ इति ।

गृहे कर्त्रन्तराभावे प्रवसता स्वयम् एव कर्तव्यम् इत्य् आह बौधानः ।

प्रवासं गच्छतो यस्य गृहे कर्ता न विद्यते ।
पञ्चानां महताम् एषां स यज्ञैः सह गच्छति ॥ इति ।

बलिहरणप्रकारम् आह आश्वलायनः- [३८४] “अथ बलिहरणम् । एताभ्यश् चैव देवताभ्यो ऽद्भ्य ओषधिवनस्पतिभ्यो गृहाय गृहदेवताभ्यो वास्तुदेवताभ्यः । इन्द्रायेन्द्रपुरुषेभ्यो यमाय यमपुरुषेभ्यो वरुणाय वरुणपुरुषेभ्यः सोमाय सोमपुरुषेभ्यः – इति प्रतिदिशम् । ब्रह्मणे ब्रह्मपुरुषेभ्यः – इति मध्ये । विश्वेभ्यो देवेभ्यः । सर्वेभ्यो भूतेभ्यो दिवाचारिभ्यः – इति दिवा । नक्तंचारिभ्यः – इति नक्तम् । रक्षोभ्यः – इति उत्तरतः । स्वधा पितृभ्यः – इति प्राचीनावीति शेषं दक्षिणा निनयेत्” इति (आश्गृ १।२।३–११) । आपस्तम्बो ऽपि- “अपरेणाग्निं सप्तमाष्टमाभ्याम् उदगपवर्गम् । उदधानसंनिधौ नवमेन । मध्यमे ऽगारस्य दशमैकादशाभ्यां प्रागपवर्गम् । उत्तरपूर्वदेशे ऽगारस्योत्तरैश् चतुर्भिः । शय्यादेशे कामलिङ्गेन । देहल्याम् अन्तरिक्षलिङ्गेन । उत्तरेणापिधान्याम् । उत्तरैर् ब्रह्मसदने । दक्षिणतः पितृलिङ्गेन प्राचीनावीती । अवाचीनपाणिः कुर्यात् । [३८५] रौद्र उत्तरतो यथा देवताभ्यः । तयोर् नाना परिषेचनं धर्मभेदात् । नक्तम् एवोत्तरेण वैहायसम्” इति (आप्ध् २।२।३–४, २०, ८) । मार्कण्डेयपुराणे ऽपि ।

एवं गृहबलिं कृत्वा गृहे गृहपतिः शुचिः ।
आप्यायनाय भूतानां कुर्याद् उत्सर्गम् आदरात् ॥ इति । (मार्पु २९।२२।–२३)

कूर्मपुराणे च ।

श्वभ्यश् च श्वपचेभ्यश् च पतितेभ्यस् तथैव च ।
दद्याद् भूमौ बहिश् चान्नं पक्षिभ्यो ऽथ द्विजोत्तमाः ॥ इति । (कूपु १।२।१८।१०९)

मनुर् अपि ।

शुनां च पतितानां च श्वपचां पापरोगिणाम् ।
वायसानां कृमीणां च शनकैर् निर्वपेद् भुवि ॥ इति । (म्ध् ३।९२)

अन्नम् इति शेषः । अन्नोत्सर्गमन्त्रो विष्णुपुराणे दर्शितः ।

[३८६] देवा मनुष्याः पशवो वयांसि सिद्धाः सयक्षोरगदैत्यसङ्घाः ।
प्रेताः पिशाचास् तरवः समस्ता ये चान्नम् इच्छन्ति मयात्र दत्तम् ॥
पिपीलिकाः कीटपतङ्गकाद्या बुभुक्षिताः कर्मनिबन्धबद्धाः ।
प्रयान्तु ते तृप्तिम् इदं मयान्नं तेभ्यो विसृष्टं सुखिनो भवन्तु ॥
येषां न माता न पिता न बन्धुर् नैवान्नसिद्धिर् न तथान्नम् अस्ति ।
तत्तृप्तये ऽन्नं भुवि दत्तम् एतत् प्रयान्तु तृप्तिं मुदिता भवन्तु ॥
भूतानि सर्वाणि तथान्नम् एतत् अहं च विष्णुर् न ततो ऽन्यद् अस्ति ।
तस्माद् इदं भूतहिताय भूमौ अन्नं प्रयच्छामि भवाय तेषाम् ॥
चतुर्दशो लोकगणो य एष तत्र स्थिता ये किल्ल भूतसङ्घाः ।
[३८७] तृप्त्यर्थम् अन्नं हि मया विसृष्टं तेषाम् इदं ते मुदिता भवन्तु ॥
इत्य् उच्चार्य नरो दद्याद् अन्नं श्रद्धासमन्वितः ।
भुवि भूतोपकाराय गृही सर्वाश्रयो गतः ॥ इति । (विपु ३।११।४७–५३)

पितृयज्ञः श्रुत्या दर्शितः- “यत् पितृभ्यः स्वधाकरोत्य् अप्य् अपस् तत् पितृयज्ञः संतिष्ठते” इति । कात्यायनो ऽपि ।

अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस् तु तर्पणम् ।
होमो दैवो बलिर् भौतो नृयज्ञो ऽतिथिपूजनम् ॥
श्राद्धं वा पितृयज्ञः स्यात् पित्र्यो बलिर् अथापि वा ॥ इति । (क्स्म् २।१३।३–४)

अत्र यथास्वशाखं व्यवस्था । श्राद्धं चात्र नित्यश्राद्धम् । तथा च कूर्मपुराणम् ।

एकं तु बोजयेद् विप्रं पितॄन् उद्दिश्य सत्तम ।
नित्यश्राद्धं तद् उद्दिष्टं पितृयज्ञो गतिप्रदः ॥ इति । (कूपु १।२।१८।१११)

मार्कण्डेये ऽपि ।

[३८८] कुर्याद् अहर् अहः श्राद्धम् अन्नाद्येनोदकेन वा ।
पितॄन् उद्दिश्य विप्रांस् तु भोजयेद् विप्रम् एव वा ॥ इति । (मार्पु २९।३३)

नित्यश्राद्धप्रकारो मत्स्यपुराणे दर्शितः ।

नित्यं तावत् प्रवक्ष्यामि अर्घ्यावाहनवर्जितम् ।
अदैवं तद् विजानीयात् पार्वणं पर्वसु स्मृतम् ॥ इति । (मत्स्पु १६।५–६)

प्रचेताः ।

नावाहनाग्नौकरणं न पिण्डो न विसर्जनम् । इति ।

व्यासो ऽपि ।

नित्यश्राद्धे ऽर्घ्यगन्धाद्यैर् द्विजान् अभ्यर्च्य शक्तितः ।
सर्वान् पितृगणान् सम्यक् सहैवोद्दिश्य भोजयेत् ॥
आवाहनस्वधाकारपिण्डाग्नौकरणादिकम् ।
ब्रह्मचर्यादिनियमो विश्वेदेवास् तथैव च ॥
नित्यश्राद्धे त्यजेद् एतान् भोज्यम् अन्नं प्रकल्पयेत् ।
दत्वा तु दक्षिणां शक्त्या नमस्कारैर् विसर्जयेत् ।
एकम् अप्य् आशयेन् नित्यं षण्णाम् अप्य् अन्वहं गृही ॥ इति ।

कात्यायनस् तु तत्रानुकल्पम् आह ।

एकम् अप्य् आशयेद् विप्रं पितृयज्ञार्थसिद्धये ।
अदैवं नास्ति वेद् अन्यो भोक्ता भोज्यम् अथापि वा ॥
[३८९] अभ्युद्धृत्य यथाशक्ति किंचिद् अन्नं यथाविधि ।
पितृभ्यो ऽथ मनुष्येभ्यो दद्याद् अहर् अहर् द्विजे ॥
पितृभ्य इदम् इत्य् उक्त्वा स्वधाकारम् उदाहरेत् ।
हन्तकारं मनुष्येभ्यस् तदर्धे निनयेद् अपः ॥ इति । (क्स्म् २।१३।६८)

उद्धृतम् अन्नं ब्राह्मणाय दद्यात् । तद् उक्तं कूर्मपुराणे ।

उद्धृत्य वा यथाशक्ति किंचिद् अन्नं समाहितः ।
वेदतत्त्वार्थविदुषे द्विजायैवोपपादयेत् ॥ इति । (कूपु १।२।१८।११२)

त एते देवयज्ञभूतयज्ञपितृयज्ञास् त्रयो ऽपि वैश्वदेवशब्देनोच्यन्ते । यत्र विश्वेदेवा इज्यन्ते तद् वैश्वदैविकं कर्म । देवयज्ञे च “विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहा” (आश्गृ १।२।२–३) इति पठित्वात् तत्रैतन्नाम मुख्यम् । येषां तु शाखायां भूतयज्ञे ऽप्य् अयं मन्त्रओ ऽस्ति तेषां तत्राप्य् एतन् मुख्यम् । पितृयज्ञे [३९०] तु छत्रिन्यायेन तन्नामप्रवृत्तिः । अथ वा मूलवचने “वैश्वदेवं च” इति चकारेण पितृयज्ञादिकम् अनुक्तं समुच्चीयते । यद्य् अपि “सायं प्रातःसिद्धस्य हविष्यस्य जुहुयात्” (आश्गृ १।२।१) इति वचनेन वैश्वदेवस्यान्नसंस्कारता प्रतीयते तथापि पुरुषार्थत्वम् एवाभ्युपेयम्, “तान् एतान् यज्ञान् अहर् अहः कुर्वीत” (आश्गृ ३।१।४) इति वाक्यशेषे तदवगमात् । न चोभयार्थत्वं शङ्कनीयम्, परस्परविरोधात् । अन्नसंस्कारत्वे ह्य् अन्नस्य प्राधान्यम् । वैश्वदेवस्य गुणता । पुरुषार्थत्वे तु तद्विपर्ययः । तथा च सति एकस्यैव युगपत् प्राधान्यं गुणत्वं च विरुद्ध्येयाताम् । तर्ह्य् अस्त्व् अन्नसंस्कारतैव । मा भूत् पुरुषार्थत्वम् इति चेत्, तन् न,

महायज्ञैश् च यज्ञैश् च ब्राह्मीयं क्रियते तनुः । (म्ध् २।२८)

इति मनुना पुरुषार्थत्वस्मरणात् । यत् तु “सिद्धस्य हविष्यस्य जुहुयात्” (आश्गृ १।२।१) इत्य् उदाहृतम्, तद् अन्यथाप्य् उपपद्यते । तत्र जुहुयाद् इत्य् उत्पत्तिविधिः । सिद्धस्य हविष्यस्येति विनियोगः । तान् एतान् अहर् अहः कुर्वीतेत्य् अधिकारः । किं च अन्नसंस्कारपक्षे प्रतिपाकम् आवृत्तिः प्रसज्येत, [३९१] “प्रतिप्रधानं गुणावृत्तिः” इति न्यायात् । तस्मात् पुरुषार्थत्वम् एव न्याय्यम् । अत एव गृह्यपरिशिष्टे ऽभिहितम् ।

प्रोषितो ऽप्य् आत्मसंस्कारं कुयाद् एवाविचारयन् । इति ।

गोभिलो ऽपि ।

यद्य् एकस्मिन् काले व्रीहियवौ पच्येयातां अन्यतरस्य हुत्वा कृतं मन्येत । यद्य् एकस्मिन् काले पुनः पुनर् अन्नं पच्येत सकृद् एव बलिं कुर्वीत । यद्य् एकस्मिन् काले बहुधान्नं पच्येत गृहपतिमहानसाद् एवैकं बलिं कुर्वीत ।

इति । अयम् अर्थः – नानाद्रव्यकान्नपाके पुनः पुनर् अन्नपाके ऽपि बहूनाम् अविभक्तानां भ्रात्रादीनां पृथक् पृथक् पाके ऽपि एकस्माद् एव द्रव्यात् सकृद् एव गृहपतिपाकाद् एव होतव्यम् इति ।

इति वैश्वदेवप्रकरणम्

अथातिथ्यापरनामको मनुष्ययज्ञो निरूप्यते । आतिथ्यस्य मनुष्ययज्ञत्वं कात्यायनेनोक्तम् ।

अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस् तु तर्पणम् ।
होमो दैवो बलिर् भौतो नृयज्ञो ऽतिथिपूजनम् ॥ इति । (क्स्म् २।१३।३)

श्रुतिर् अपि “यद् ब्राह्मणेभ्यो ऽन्नं ददाति तन् मनुष्ययज्ञः संतिष्ठते” इति । बौधायनो ऽपि । [३९२] “अहर् अहर् ब्राह्मणेभ्यो ऽन्नं दद्याद् आ मूलफलशाकेभ्यस् तथैतं मनुष्ययज्ञं समाप्नोति” इति (ब्ध् २।५।११।५) । कार्ष्णाजिनिर् अपि ।

भिक्षां वा पुष्कलां वापि हन्तकारम् अथापि वा ।
असंभवे तथा दद्याद् उदपात्रम् अथापि वा ॥ इति ।

कूर्मपुराणे ऽपि ।

हन्तकारम् अथाग्रं वा भिक्षां वा शक्तितो द्विजः ।
दद्याद् अतिथये नित्यं बुद्ध्येत परमेश्वरम् ॥ इति । (कूपु १।२।१८।१४४)

भिक्षादिलक्षणं मनुर् आह ।

ग्रासमात्रं भवेद् भिक्षा अग्रं ग्रासचतुष्टयम् ।
अग्रं चतुर्गुणीकृत्य हन्तकारो विधीयते ॥ इति ।

अतिथिनिरीक्षणाय गृहाङ्गणे कंचित् कालं तिष्ठेद् इत्य् उक्तं मार्कण्डेयपुराणे ।

[३९३] आचम्य च ततः कुर्यात् प्राज्ञो द्वारावलोकनम् ।
मुहूर्त्तस्याष्टमं भागम् उदीक्ष्यो ह्य् अतिथिर् भवेत् ॥ इति । (मार्पु २९।२४–२५)

विष्णुपुराणे ऽपि ।

ततो गोदोहमात्रं वै कालं तिष्ठेद् गृहाङ्गणे ।
अतिथिग्रहणार्थाय तदर्धं वा यथेच्छया ॥ इति । (विपु ३।११।५५)

इति मनुष्ययज्ञः

तद् एवं “संध्या स्नानम्” इत्य् अस्मिन् मूलवचने स्नानादीन्य् आतिथ्यान्तानि षट् कर्माणि निरूपितानि ।

न चात्र सप्तत्वप्रतिभानात् षट्त्वं विरुद्धम् इति शङ्कनीयम् । सम्मार्गन्यायेनोद्देश्यगतायाः संख्याया अविवक्षितत्वात् । यानि कर्माणि उद्देश्यगतानि तानि दिने दिने कर्तव्यानीति, तेषां नित्यत्वविधानात् । सम्मार्गन्यायश् च तृतीयाध्याये प्रतिपादितः ।
ज्योतिष्टोमे “दशापवित्रेण ग्रहं संमार्ष्टि” इति श्रूयते । तत्र संशयः – किम् एकस्य सम्मार्गः किं व सर्वेषाम् इति । तदर्थं चिन्ता – किम् अत्रोद्देश्यगता संख्या विवक्षिता उताविवक्षिता इति । यथा “पशुना यजेत” इत्य् अत्र एकवचनश्रुतिबलाद् [३९४] उपादेयपशुगता संख्या विवक्षिता । तथैव ग्रहम् इत्य् एकवचनश्रुतिबलाद् उद्देश्यगतापि संख्या विवक्षिता भवितुम् अर्हति । तस्माद् एकस्यैव ग्रहस्य सम्मार्गे प्राप्ते ब्रूमः । पशोर् अनेनैव वचनेन यागसंब(न्?)धावगमात् यागं प्रति पशोर् गुणीभूतत्वात् यावद् गुणं प्रधानावृत्त्यभावात् कियता पशुनेत्य् अवच्छेदकाकाङ्क्षायां तदवच्छेदकत्वेनैकत्वसंख्या संबध्यते – इत्य् उपादेयगतायाः संख्यायाः विवक्षितत्वं युक्तम् । ग्रहाणां तु वाक्यान्तरेण यागसंब(न्?)धावगमात् सम्मार्गवाक्ये द्वितीयाश्रुत्या सम्मार्गं प्रति ग्रहस्य प्राधान्यावगमात् प्रतिप्रधानं गुणस्य सम्मार्गस्यावर्तनीयत्वात् कियन्तो ग्रहाः सम्मार्जनीया – इत्य् आकाङ्क्षाया अनुदयात् उद्देश्यग्रहगता संख्या न विवक्षिता । तस्मात् सर्वे ग्रहाः सम्मार्जनीयाः । प्रकृते ऽप्य् उद्देश्यसंध्यादिगता षट्त्वसंख्या न विवक्षिता ।
अथोच्यते – अस्यां पराशरस्मृतौ वाक्यान्तरेण संध्यादीनां निरूढ्यभावाद् अनेनैव वाक्येन नित्यत्वविशिष्टानां तेषाम् उत्पादनाद् उपादेयगतत्वेन पश्वेकत्ववद् विवक्षितत्वम् एव संख्याया युक्तम् – इति । एवं तर्हि संध्यासहितं स्नानं संध्यास्नानम् इति समासे सति अङ्गेन स्नानेन सहिताया अङ्गीभूतायाः संध्याया एकत्वेन परिगणनान् नात्र षट्संख्या विरुध्यते – इति गमयितव्यम् ।
संध्यादीनां नित्यत्वं चाग्निहोत्रादिवत् यावज्जीवकर्तव्यतयावगम्यते । जीवनवद् अधिकारत्वं च “दिने दिने” इति [३९५] वीप्सयावगम्यते । यथा “वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत” इत्य् अत्र वीप्सया तदवगमस् तद्वत् ॥ ३९ ॥

“आतिथ्यं वैश्वदेवं च” इत्य् उक्तम्, तत्र कीदृशो ऽतिथिर् इत्य् आकाङ्क्षायाम् आह ।

इष्टो वा यदि वा द्वेष्यो मूर्खः पण्डित एव वा ।
संप्राप्तो वैश्वदेवान्ते सो ऽतिथिः स्वर्गसंक्रमः ॥ ४० ॥

इष्टः सख्यादिः । तस्य च भोजनीयत्वं याज्ञवल्क्येनोक्तम् ।

भोजयेच् चागतान् काले सखिसंबन्धिबान्धवान् । इति । (य्ध् १।१०८)

द्वेष्यस्य भोजनीयत्वं मनुना निन्दितम् ।

कामम् अभ्यर्चयेन् मित्रं नाभिरूपम् अपि त्व् अरिम् ।
द्विषता हि हविर् भुक्तं भवति प्रेत्य निष्फलम् ॥ इति । (म्ध् ३।१४४)

एवं सत्य् अतिमित्रविवेको यथा क्रियते तथैवातिथाव् अपि तत्प्रसक्तौ तन्निराकरणाय “इष्टो वा यदि वा द्वेष्यः” इत्य् उक्तम् । मूर्खस्य भोजनीयत्वं स्मृत्यन्तरे निषिद्धम् ।

नष्टशौचे व्रतभ्रष्टे विप्रे वेदविवर्जिते ।
दीयमानं रुदत्य् अन्नं किं मया दुष्कृतं कृतम् ॥ इति । (व्यास्म् ४।५२)

पण्डितस्य भोजनीयत्वं मनुना प्रशंसितम् ।

[३९६] श्रोत्रियायैव देयानि हव्यकव्यानि दातृभिः ।
अर्हत्तमाय विप्राय तस्मै दत्तं महाफलम् ॥ इति । (म्ध् ३।१२८)

एवं सति श्राद्धादाव् इव वैश्वदेवान्ते ऽपि पण्डितमूर्खविवेकप्रसक्तौ तन्निराकरणायोक्तं “मूर्खः पण्डित एव वा” इति । वैश्वदेवान्तशब्देन देवयज्ञभूतयज्ञपितृयज्ञानाम् उपरि घटिकापादमात्रपरिमितः कालो विवक्षितः । तथा च मार्कण्डेयपुराणवचनम् उदाहृत- “मुहूर्त्तस्याष्टमं भागम्” (मार्पु २९।२५) इति । अत एव तस्मिन् काले समागमनम् एवातिथिलक्षणं नेतरद्विद्यादि । संक्रम्यते ऽनेनेति संक्रमः स्वर्गस्य संक्रमः स्वर्गसंक्रमः स्वर्गपाप्तिहेतुर् इति यावत् । तथा च अश्वमेधिके ।

क्षुत्पिपासाश्रमार्त्ताय देशकालागताय च ।
सत्कृत्यान्नं प्रदातव्यं यज्ञस्य फलम् इच्छता ॥ इति ॥ ४० ॥

तम् एवातिथिं विशिनष्टि ।

दूराध्वोपगतं श्रान्तं वैश्वदेव उपस्थितम् ।
अतिथिं तं विजानीयान् नातिथिः पूर्वम् आगतः ॥ ४१ ॥

[३९७]

दूराध्वोपगतं ग्रामान्तराद् आगतम् । श्रान्तं क्षुत्तृष्णापरिपीडितम् । अत एव व्यासः ।

अतिदूरागतः श्रान्तः क्षुत्तृष्णाश्रमकर्शितः ।
यः पूज्यते ऽतिथिः सम्यग् अपूर्वः क्रतुर् एव सः ॥ इति ।

“नातिथिः पूर्वम् आगतः” इति तस्मिन्न् एव दिने ऽतिथिर् नोत्तरे द्युर् इत्य् अर्थः । तथा च मनुः ।

एकरात्रं हि निवसन्न् अतिथिर् ब्राह्मणः स्मृतः ॥ इति । (म्ध् ३।१०२)

“वैश्वदेव उपस्थितम्” इति दिवसाभिप्रायम् । सायं तु वैश्वदेवकाले कालान्तरे वा प्राप्तो ऽतिथिर् एव । तथा च मनुः ।

अप्रणोद्यो ऽतिथिः सायं सूर्योढो गृहमेधिना ।
काले प्राप्तस् त्व् अकाले वा नास्यानश्नन् गृहे वसेत् ॥ इति । (म्ध् ३।१०५)

सूर्योढ इति अस्तं गच्छता सूर्येण देशान्तरगमनाशक्तिम् उत्पाद्य गृहं प्रापित इत्य् अर्थः । याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

अप्रणोद्यो ऽतिथिः सायम् अपि वाग्भूतृणोदकैः ॥ इति । (य्ध् १।१०७)

प्रचेता अपि ।

[३९८] यः सायं वैश्वदेवान्ते सायं वा गृहम् आगतः ।
देववत् पूजनीयो ऽसौ सूर्योढः सो ऽतिथिः स्मृतः ॥ इति ॥ ४१ ॥

दूराध्वपदव्यावर्त्यम् आह ।

नैकग्रामीणम् अतिथिं संगृह्णीत कदाचन ।
अनित्यम् आगतो यस्मात् तस्माद् अतिथिर् उच्यते ॥ ४२ ॥

न विद्यते तिथिर् यस्यासाव् अतिथिः । तथा च यमः ।

तिथिपर्वोत्सवाः सर्वे त्यक्ता येन महात्मना ।
सो ऽतिथिः सर्वभूतानां शेषान् अभ्यागतान् विदुः ॥ इति ।

मन्वादियुगादिप्रभृतिषु तिथिविशेषेषु द्रव्यलाभम् उद्दिश्य ये ऽभ्यागच्छन्ति ते ऽभ्यागताः । तादृशं तिथिविशेषम् अनपेक्ष्य यदा कदाचित् क्षुत्तृष्णादिपीडया वा समागतो ऽतिथिः । एवं च सति एकग्रामीणः प्रतिनियतेषु तिथिविशेषेषु च समागच्छति नासाव् अतिथिः । यस् तु ग्रामान्तराद् अकस्माद् असङ्केतितो बुभुक्षुः सन्न् आगच्छति सो ऽनित्यम् आगतः । तम् एवातिथित्वेन संगृह्णीत नेतरम् । तथा च विष्णुपुराणम् ।

अज्ञानकुलनामानम् अन्यतः समुपागतम् ।
पूजयेद् अतिथिं सम्यक् नैकग्रामनिवासिनम् ॥
अकिंचनम् असंबन्धम् अन्यदेशाद् उपागतम् । (विपु ३।११।५८–५९)

[३९९] इति । मार्कण्डेयो ऽपि ।

न मित्रम् अतिथिं कुर्यान् नैकग्रामनिवासिनम् ।
अज्ञातकुलनामानं तत्काले समुपस्थितम् ॥
बुभुक्षुम् आगतं श्रान्तं याचमानम् अकिंचनम् ।
ब्राह्मणं प्राहुर् अतिथिं स पूज्यः शक्तितो बुधैः ॥ इति । (मार्पु २९।२६–२७)

मनुर् अपि ।

नैकग्रामीणम् अतिथिं विप्रं साङ्गतिकं तथा ।
उपस्थितं गृहे विद्याद् भार्या यत्राग्नयो ऽपि वा ॥ इति । (म्ध् ३।१०३)

एकग्रामवासी अतिथिधर्मेणागतो ऽप्य् अतिथिर् न भवति । तथा साङ्गतिकः सङ्गतेन चरः सङ्गतपूर्वो दृष्टपूर्वः – इति यावत् । नापि यत्र क्वचन देशे अतिथिर् धर्मेणागतो ऽतिथिः । किं तु यस्मिन् स्वकीये परकीये वा देशे भार्यागन्यो वा भवन्ति तत्रैवोपस्थितो ऽतिथिर् भवति

॥ ४२ ॥

अतिथेः स्वरूपं निरूप्य तस्मिन्न् आगते सति यत् कर्तव्यं तद् आह ।

अतिथिं तत्र संप्राप्तं पूजयेत् स्वागतादिना ।
अर्घासनप्रदानेन पादप्रक्षालनेन च ॥ ४३ ॥

[४००]

श्रद्धया चान्नदानेन प्रियप्रश्नोत्तरेण च ।
गच्छन्तं चानुयानेन प्रीतिम् उत्पादयेत् गृही ॥ ४४ ॥

निगदव्याख्यातम् एतच् छ्लोकद्वयम् । तद् एतद् ब्राह्मणविषयम्, “यद् ब्राह्मणेभ्यो ऽन्नं ददाति” इति, “अहर् अहर् ब्राह्मणेभ्यो ऽन्नं दद्यात्” (ब्ध् २।५।१०।५) इति श्रुतिस्मृतिभ्याम् उदाहृतत्वात् । क्षत्रियादयस् तु न ब्राह्मणगृहे ऽतिथिसत्कारम् अर्हन्ति । किं तु भोजनमात्रम् । तथा च मनुः ।

न ब्राह्मणस्य त्व अतिथिर् गृहे राजन्य उच्यते ।
वैश्यशूद्रौ सखा चैव ज्ञातयो गुरु एव च ॥
यदि त्व् अतिथिधर्मेण क्षत्रियो गृहम् आव्रजेत् ।
भुक्तवत्सु च विप्रेषु कामं तम् अपि भोजयेत् ॥
वैश्यशूद्राव् अप् प्राप्तौ कुटुम्बे ऽतिथिधर्मिणौ ।
भोजयेत् सह भृत्यैस् ताव् आनृशंस्यं प्रकल्पयेत् ॥
[४०१] इतरान् अपि सख्यादीन् संप्रीत्या गृहम् आगतान् ।
प्रकृत्यान्नं यथाशक्ति भोजयेत् सह भार्यया ॥ इति । (म्ध् ३।११०–१३)

आसनादिदाने विशेषम् आह स एव ।

आसनावसथौ शय्याम् अनुव्रज्याम् उपासनम् ।
उत्तमेषूत्तमं कुर्याद् धीने हीनं समे समम् ॥ इति (म्ध् ३।१०७)

॥ ४३ – ४४ ॥

अतिथिसत्कारकरणे प्रत्यवायम् आह ।

अतिथिर् यस्य भग्नाशो गृहात् प्रतिनिवर्तते ।
पितरस् तस्य नाश्नन्ति दश वर्षाणि पञ्च च ॥ ४५ ॥

[४०२]

काष्ठभारसहस्रेण घृतकुम्भशतेन च ।
अतिथिर् यस्य भग्नाशस् तस्य होमो निरर्थकः ॥ ४६ ॥

अहम् अस्य गृहे भोक्ष्ये – इत्य् आशया समागतो ऽतिथिर् यदि भोजनम् अप्राप्य तद्गृहान् निवर्तेत तदा गृहिणा क्रियमाणं पैतृकं निष्फलं स्यात् । तथा दैविकम् अपि विहितद्रव्याद्यङ्गसंपन्नम् अपि निष्फलं भवेत् । तथा च मनुः ।

शिलतो ऽप्य् उञ्छतो नित्यं पञ्चाग्नीन् अपि जुह्वतः ।
सर्वं सुकृतम् आदत्ते ब्राह्मणो ऽनर्चितो वसन् ॥ इति । (म्ध् ३।१००)

आश्वमेधिके ऽपि ।

साङ्गोपाङ्गांस् तथा वेदान् पठतीह दिने दिने ।
न चातिथिं पूजयति वृथा स पठति द्विजः ॥
पाकयज्ञैर् महायज्ञैः सोमसंस्थाभिर् एव च ।
ये यजन्ति च चार्चन्ति गृहेष्व् अतिथिम् आगतम् ॥
तेषां यशो ऽभिकामानां दत्तम् इष्टं च यद् भवेत् ।
वृथा भवति तत् सर्वम् आशया हस्तया हतम् ॥ इति ।

अत्र सुकृतहान्यभिधानं दुष्कृतप्राप्तेर् अप्य् उपलक्षणम् । तथा च विष्णुः ।

[४०३] अतिथिर् यस्य भग्नाशो गृहस्थस्य तु गच्छति ।
तस्मात् सुकृतम् आदाय दुष्कृतं तु प्रयच्छति ॥ इति ।

आश्वमेधिके ऽपि ।

वैश्वदेवान्तिके प्राप्तम् अतिथिं यो न पूजयेत् ।
स चाण्डालत्वम् आप्नोति सद्य एव न संशयः ॥
निर्वासयति यो विप्रं देशकालागतं गृहात् ।
पतितस् तत्षणाद् एव जायते नात्र संशयः ॥ इति ॥ ४५ – ४६ ॥

अतिथिसत्कारं प्रशंसति ।

सुक्षेत्रे वापयेद् बीजं सुपात्रे निक्षिपेद् धनम् ।
सुक्षेत्रे च सुपात्रे च ह्य् उप्तं दत्तं न नश्यति ॥ ४७ ॥

यथा सुक्षेत्रोप्तबीजं न विनश्यति किं तु महते फलाय कल्पते । तथा सुपात्रे ऽतिथौ दत्तम् अन्नादिकम् अक्षय्यफलम् इत्य् अर्थः । तद् आह मनुः ।

नैव स्वयं तद् अश्नीयाद् अतिथिं यन् न भोजयेत् ।
धन्यं यशस्यम् आयुष्यं स्वर्ग्यं चातिथिपूजनम् ॥ (म्ध् ३।१०६)

[४०४] इति । आश्वमेधिके ऽपि ।

पादाभ्यङ्गाम्बुदानैस् तु यो ऽतिथिं पूजयेन् नरः ।
पूजितस् तेन राजेन्द्र भवामीह न संशयः ॥ इति ।

शातातपो ऽपि ।

स्वाध्यायेनाग्निहोत्रेण यज्ञेन तपसा तथा ।
नावाप्नोति गृही लोकान् यथा त्व् अतिथिपूजनात् ॥ इति ॥ ४७ ॥

आतिथ्यकर्तुर् नियमम् आह ।

न पृच्छेद् गोत्रचरणे न स्वाध्यायं श्रुतं तथा ।
**हृदये कल्पयेद् देवं सर्वदेवमयो हि सः ॥ इति ॥ ४८ ॥ **

श्राद्धे ह्य् आदाव् एव ब्राह्मणः परीक्षणीय इति मनुना दर्शितम् ।

दूराद् एव परीक्षेत ब्राह्मणं वेदपारगम् ।
तीर्थं तद् धव्यकव्यानां प्रदाने सो ऽतिथिः स्मृतः ॥ इति । (म्ध् ३।१३०)

यमेनापि ।

पूर्वम् एव परीक्षेत ब्राह्मणान् वेदपारगान् ।
शरीरप्रभवैर् दोषैर् विशुद्धांश् चरितव्रतान् ॥ इति ।

अतः श्राद्धन्यायेनातिथ्ये ऽपि कर्मणि गोत्रादिपरीक्षाप्राप्तौ [४०५] तन् निवार्यते । गोत्रं वंशप्रवर्तकमहर्षिसंबन्धः । चरणम् आचारः । शाखाविशेषः स्वाध्यायः । श्रुतं व्याकरणमीमांसादि । एतद् देशनामादीनाम् उपलक्षणम् । अत एव यमः ।

न पृच्छेद् गोत्रचरणे देशं नाम कुलं श्रुतम् ।
अध्वनो ऽप्य् आगतं विप्रं भोजनार्थम् उपस्थितम् ॥ इति ।

न केवलं गोत्रप्रश्नादिवर्जनं किं तर्हि देवताबुद्धिर् अपि कर्तव्या । तद् उक्तं शातातपेन ।

चित्ते विभावयेत् तस्मिन् व्यासः स्वयम् उपागतः ॥ इति ।

विष्णुपुराणे ऽपि ।

स्वाध्यायगोत्रचरणम् अपृष्ट्वा च तथा कुलम् ।
हिरण्यगर्भबुद्ध्या तं मन्येताभ्यागतं गृही ॥ इति । (विपु ३।११।६०)

देवताबुद्धिविषयत्वे हेतुः सर्वदेवमयत्वम् । तच् च पुराणसारे दर्शितम् ।

धाता प्रजापतिः शक्रो वह्निर् वसुगणो यमः ।
प्रदिश्यातिथिम् एते वै भुञ्जते ऽन्नं द्विजोत्तम ॥ इति ।

गोत्रादिप्रश्ने बाधो यमेन दर्शितः ।

देशं नाम कुलं विद्यां पृष्ट्वा यो ऽन्नं प्रयच्छति ।
न स तत् फलम् आप्नोति दत्वा स्वर्गं न गच्छति ॥ इति ।

यथातिथ्यकर्ता गोत्रादीन् न पृच्छेत् तथातिथिर् अपि [४०६] न ब्रूयात् । तद् आह मनुः ।

न भोजनार्थं स्वे विप्रः कुलगोत्रे निवेदयेत् ।
भोजनार्थं हि ते शंसन् वान्ताशीत्य् उच्यते बुधैः ॥ इति । (म्ध् ३।१०९)

॥ ४८ ॥

अतिथिदृष्टान्तेन भिक्षुकयोर् यतिब्रह्मचारिणोः पूज्यताम् आह ।

अपूर्वः सुव्रती विप्रो ह्य् अपूर्वश् चातिथिर् यथा ।
वेदाभ्यासरतो नित्यं ताव् अपूर्वौ दिने दिने ॥ ४९ ॥

सुष्टु व्रतं सुव्रतं मोक्षहेतुर् यतिधर्मः सो ऽस्यास्तीति सुव्रती यतिः । वेदाभ्यासरतो ब्रह्म्चारी । तदर्थत्वात् तस्याश्रमस्य । ताव् उभौ प्रतिदिनम् अपूर्वातिथिवत् पूज्याव् इत्य् अर्थः तथा च याज्ञवल्क्यः ।

सत्कृत्य भिक्षवे भिक्षा दातव्या सुव्रताय च । इति । (य्ध् १।१०८)

नृसिंहपुराणे ।

[४०७] भिक्षां च भिक्षवे दद्यात् परिव्राट्ब्रह्मचारिणे ।
अकल्पितान्नाद् उद्धृत्य सर्वव्यञ्जनसंयुताम् ॥ इति । (नृपु ५८।९८–९९)

मनुर् अपि ।

भिक्षां च भिक्षवे दद्याद् विधिवद् ब्रह्मचारिणे ।
यत् पुण्यफलम् आप्नोति गां दत्वा विधिवद् गुरोः ।
तत् पुण्यफलम् आप्नोति भिक्षां दत्वा द्विजो गृही ॥ इति । (म्ध् ३।९४–९५)

यमः ।

सत्कृत्य भिक्षवे भिक्षां यः प्रयच्छति मानवः ।
गोप्रदानसमं पुण्यं तस्याह भगवान् यमः ॥ इति ।

ब्रह्मचारिणं स्वस्तीति वाचयित्वा तद्धस्ते जलं प्रदाय भिक्षाप्रदानं कार्यम् । तद् आह गौतमः- “स्वस्ति वाच्य भिक्षागानम् अप्पूर्वम्” इति (ग्ध् ५।७)

॥ ४९ ॥

[४०८]

यतिब्रह्मचारिणौ यदा वैश्वदेवान्ते समागच्छतस् तदास्त्व् एवं यदा तु वैश्वदेवात् पूर्वम् आगच्छतस् तदा कथम् इत्य् अत आह ।

वैश्वदेवे तु संप्राप्ते भिक्षुके गृहम् आगते ।
उद्धृत्य वैश्वदेवार्थं भिक्षुकं तु विसर्जयेत् ॥ ५० ॥

संप्राप्ते प्रसक्ते अननुष्ठिते सतीति यावत् । तथा च नृसिंहपुराणे ।

अकृते वैश्वदेवे तु भिक्षुके गृहम् आगते ।
अवश्यम् एव दातव्यं स्वर्गसोपानकारकम् ।
उद्धृत्य वैश्वदेवान्नं भिक्षां दत्वा विसर्जयेत् ॥ (नृपु ५८।१००)

यावद् वैश्वदेवाद्युपयुक्तम् अन्नं यावत् पृथक् कृत्वावशिष्टाद् अन्नाद् भिक्षां दत्वा भिक्षुकं विसर्जयेत् ॥ ५० ॥

अकरणे प्रत्यवायम् आह ।

यतिश् च ब्रह्मचारी च पक्वान्नस्वामिनाव् उभौ ।
तयोर् अन्नम् अदत्वा तु भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥ ५१ ॥

चान्द्रायणस्य लक्षणं वक्ष्यामः प्रायश्चित्तप्रकरणे । [४०९] प्रायश्चित्तविधानात् प्रत्यवायो ऽवगम्यते । तयोः पक्वान्नस्वामित्वाद् अन्नादाने प्रत्यवाय उपपन्नः । अत एव पुराणे ऽपि ।

अहुत्वाग्निम् असंतर्प्य तपस्विनम् उपस्थितम् ।
अशित्वा तु परे लोके स्वानि मांसानि खादति ॥ इति ॥ ५१ ॥

बहुषु भिक्षुकेषु आगतेष्व् अशक्तेन किं कर्तव्यम् इत्य् आशङ्क्याह ।

दद्याच् च भिक्षात्रितयं परिव्राड्ब्रह्मचारिणाम् ।
इच्छया च ततो दद्याद् विभवे सत्य् अवारितम् ॥ ५२ ॥

निगदव्याख्यानम् एतत् । यथाविभवं भिक्षादानं कूर्मपुराणे दर्शितम् ।

भिक्षां वै भिक्षवे दद्याद् विधिवद् ब्रह्मचारिणे ।
दद्याद् अन्नं यथाशक्ति ह्य् अर्थिभ्यो लोभवर्जितः ॥ इति । (कूपु १।२।१८।११७)

॥ ५२ ॥

यतिभिक्षाप्रदाने नियमम् आह ।

यतिहस्ते जलं दद्याद् भैक्ष्यं दद्यात् पुनर् जलम् ।
तद् भैक्ष्यं मेरुणा तुल्यं तज् जलं सागरोपमम् ॥ ५३ ॥

[४१०]

स्पष्टम् एतत् । तच् च भैक्ष्यम् सति विभवे बहुलं दातव्यम् । तद् उक्तं ब्रह्मपुराणे ।

यः पात्रपूरणीं भिक्षां यतिभ्यः संप्रयच्छति ।
विमुक्तः सर्वपापेभ्यो नासौ दुर्गतिम् आप्नुयात् ॥ इति ॥

॥ ५३ ॥

यथा भ्हिक्षुकस्य समागतस्यातिथ्यम् अवश्यं कर्तव्यं तद्वद् ऐश्वर्योपेतस्यापि स्वगृहे समागतस्यातिथ्यम् अभ्युदयकामिना कर्तव्यम् इत्य् आह ।

यस्य छत्रं हयश् चैव कुञ्जरारोहम् ऋद्धिमत् ।
ऐन्द्रं स्थानम् उपासीत तस्मात् तं न विचारयेत् ॥ ५४ ॥

यस्य छत्रहयौ विद्येते तस्यातिथ्यं कुर्वन् ऐन्द्रं पदम् अवाप्नुयात् । एतस्माद् वचनात् पूर्वोत्तरवचनयोर् आतिथ्यविषयत्वात् तत्प्रकरणान्तःपातित्वेनास्मिन् वचने ऽनुक्तम् अपि “आतिथियं कुर्वन्” इति पदद्वयं सन्दंशन्यायेनात्र लभ्यते । कुञ्जरस्यारोहो यस्मिन्न् ऐन्द्रे पदे तत् कुञ्जरारोहम् । ऋद्धिर् अमृतपानाप्सरःसेवादिर् अस्मिन्न् अस्तीत्य् ऋद्धिमत् । छत्रादिमान् क्षत्रियादिर् अतिथिर् जातिकुलाचारैर् यद्य् अपि हीनः तथापि तत्पूजायाः स्वर्गप्राप्तिहेतुत्वात् तम् अतिथिं हीनत्वबुद्ध्या – पूज्यो ऽयम् न वा ? – इति न विचारयेत् न संदिह्यात् । किं त्व् ईश्वरबुद्ध्या तं पूजयेत् ।

यद्य् अपि भिक्षुकवन् नायम् अस्मिन् जन्मनि तपस्वी तथाप्य् अतीते [४११] जन्मन्य् अनेन तपो ऽनुष्ठितम् । अन्यथेदृशस्यैश्वर्यस्य प्राप्त्यसंभवात् । अत एव विभूतिमत ईश्वरांशत्वं भगवता दर्शितम्
यद् यद् विभूतिमत् सत्त्वं श्रीमद् ऊर्जितम् एव वा ।
तत् तद् एवावगच्छ त्वं मम तेजोऽंशसंभवम् ॥ इति । (भ्ग् १०।४१)

तस्माद् युक्तम् ऐश्वर्योपेतस्यातिथ्यम् ॥ ५४ ॥

यद् उक्तं वैश्वदेवात् पूर्वम् अपि यतिब्रह्मचारिभ्यां भिक्षा दातव्येति तत्रोपपत्तिम् आह ।

वैश्वदेवकृतं पापं शक्तो भिक्षुर् व्यपोहितुम् ।
न हि भिक्षुकृतान् दोषान् वैश्व्देवो व्यपोहति ॥ ५५ ॥

वैश्वदेवस्य पश्चात्करणेन प्रसक्तो यो दोषः स भिक्षादानेन निवर्तते । भिक्षापरिहारेण तु यो दोषः नासौ पूर्वकृतेनापि वैश्वदेवेन निवर्तते । अत्र भिक्षुशब्दो विद्यार्थ्यादीनाम् उपलक्षकः । तथा च तेषां भिक्षुकत्वं व्यासेनोक्तम् ।

यतिश् च ब्रह्मचारी च विधार्थी गुरुपोषकः ।
अध्वगः क्षीणवृत्तिश् च षड् एते भिक्षुकाः स्मृताः ॥ इति ।

पुराणे ऽपि ।

व्याधितस्यार्थहीनस्य कुटुम्बात् प्रच्युतस्य च ।
अध्वानं प्रतिपन्नस्य भिक्षाचर्या विधीयते ॥ इति ॥ ५५ ॥

[४१२]

वैश्वदेवकृतम् इत्य् उक्त्वा बुद्धिस्थत्वाद् वैश्वदेवस्याकरणे प्रत्यवायम् आह ।

अकृत्वा वैश्वदेवं तु भुञ्जते ये द्विजाधमाः ।
सर्वे ते निष्फला ज्ञेयाः पतन्ति नरके ऽशुचौ ॥ ५६ ॥

निष्फला यथोक्तफलरहिताः । न केवलम् इष्टप्राप्त्यभावः किं त्व् अनिष्टप्राप्तिर् अपि दर्शिता “पतन्ति नरके ऽशुचौ” इति ॥ ५६ ॥

वैश्वदेववदृष्टान्तेनातिथ्याकरणे ऽपि प्रत्यवायम् आह ।

वैश्वदेवविहीना ये आतिथ्येन बहिष्कृताः ।
सर्वे ते नरकं यान्ति काकयोनिं व्रजन्ति च ॥ ५७ ॥

नरको रौरवादिः । तम् अनुभूय पश्चात् काकयोनिं व्रजन्ति ॥ ५७ ॥

अतिथित्वेन स्तुवन्न् अन्यान् अपि भोजनीयान् आह ।

पापो वा यदि चण्डालो विप्रघ्नः पितृघातकः ।
वैश्वदेवे तु संप्राप्तः सो ऽतिथिः स्वर्गसंक्रमः ॥ ५८ ॥

पापो गोवधाद्युपपातकी । एतेषां भोजनीयत्वम् एव । न तु अशेषातिथ्यसत्कारार्हत्वम् । एतद् एवाभिप्रेत्य अश्वमेधिके वर्णितम् ।

चण्डालो वा श्वपाको वा काले यः कश्चिद् आगतः ।
अन्नेन पूजनीयश् च परत्र हितम् इच्छता ॥ इति ।

विष्णुधर्मोत्तरे ।

चण्डालो वाथ वा पापः शत्रुर् वा पितृघातकः ।
देशकालाभ्युपगतो भरणीयो मतो मम ॥ इति ।

उक्तान् पञ्च महायज्ञान् प्रशंसति हारीतः ।

देवान् ऋषीन् पित्ङ्ंश् चैव भूतानि ब्राह्मणांस् तथा ।
तर्पयन् विधिना विप्रो ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ इति । (हार्स्म् ४।२२)

पुराणे ऽपि ।

यत् फलं सोमयागेन प्राप्नोति धनवान् द्विजः ।
सम्यक् पञ्च महायज्ञैर् दरिद्रस् तद् अवाप्नुयात् ॥ इति ।

अकरणे प्रत्यवायम् आह व्यासः ।

पञ्चयज्ञांस् तु यो मोहान् न करोति गृहाश्रमी ।
तस्य नायं न च परो लोको भवति धर्मतः ॥ इति ॥ ५८ ॥

पञ्चमहायज्ञानन्तरं भोजनविधिम् अभिप्रेत्य तदनुवादेन तत्र वर्जनीयान् आह ।

यो वेष्टितशिरा भुङ्क्ते यो भुङ्क्ते दक्षिनामुखः ।
वामपादे करं न्यस्य तद् वै रक्षांसि भुञ्जते ॥ ५९ ॥

[४१४]

भोजनविधिश् च मनुना दर्शितः ।

भुक्तवत्सु तु विप्रेषु स्वेषु भृत्येषु चैव हि ।
भुञ्जीयातां ततः पश्चाद् अवशिष्टं तु दम्पती ॥ इति । (म्ध् ३।११६)

विष्णुपुराणे ।

ततः सुवासिनीदुःखिगर्भिणीवृद्धबालकान् ।
भोजयेत् संस्कृतान्नेन प्रथमं तु परमं गृही ॥
अभुक्तवत्सु चैतेषु भुञ्जन् भुङ्क्ते सुदुष्कृतम् ।
मृतश् च गत्वा नरकं श्लेष्मभुग् जायते नृप ॥ इति । (विपु ३।११।६८–६९)

मार्कण्डेयपुराणे ऽपि ।

पूजयित्वातिथीन् इष्टान् ज्ञातीन् बन्धूंस् तथार्थिनः ।
विकलान् बालवृद्धांश् च भोजयेद् आतुरांस् ततः ॥
वाञ्छेत् क्षुत्तृट्परीतात्मा यश् चान्यो ऽन्नम् अकिंचनः ॥ इति । (मार्पु २९।३७–३८)

भोजने इतिकर्तव्यताम् आह बौधायनः ।

उपलिप्ते समे स्थाने शुचौ श्लक्ष्णासनान्विते ।
चतुरस्रं त्रिकोणं वा वर्तुलं वार्द्रचन्द्रकम् ॥
[४१५] कर्तव्यम् आनुपूर्व्येण ब्राह्मणादिषु मण्डलम् ॥ इति ।

शङ्खो ऽपि ।

आदित्या वसवो रुद्रा ब्रह्मा चैव पितामहः ।
मण्डलान्य् उपजीवन्ति तस्मात् कुर्वीत मण्डलम् ॥ इति ।

कूर्मपुराणे ऽपि ।

उपलिप्ते शुचौ देशे पादौ प्रक्षाल्य वै करौ ।
आचम्यार्द्राननो ऽक्रोधः पञ्चार्द्रो भोजनं चरेत् ॥ इति । (कूपु १।२।१९।४)

व्यासो ऽपि ।

पञ्चार्द्रो भोजनं कुर्यात् प्राङ्मुखो मौनम् आस्थितः ।
हस्तौ पादौ तथैवास्यम् एषु पञ्चार्द्रता मता ॥ इति । (ल्व्यास्म् २।७२)

आश्वमेधिके ऽपि ।

आर्द्रपादस् तु भुञ्जीयात् प्राङ्मुखश् चासने शुचौ ।
पादाभ्यां धरणीं स्पृष्ट्वा पादेनैकेन वा पुनः ॥ इति ।

तच् च भोजनं शुद्धपात्रे कर्तव्यम् । तद् उक्तं कूर्मपुराणे ।

[४१६] प्रशस्तशुद्धपात्रेषु भुञ्जीताकुपितो द्विजः ॥ इति ।

प्रशस्तानि च पात्राणि पैठीनसिना दर्शितानि ।

सौवर्णे राजते ताम्रे पद्मपत्रपलाशयोः ।
भोजने भोजने चैवातिरात्रफलम् अश्नुते ॥
एक एव तु यो भुङ्क्ते विमले कांस्यभाजने ।
चत्वारि तस्य वर्धन्ते आयुः प्रज्ञा यशो बलम् ॥ इति ।

तत्र पद्मपत्रपलाशपत्रभोजनं गृहिव्यतिरिक्तविषयम्,

पलाशपद्मपत्रेषु गृही भुक्त्वैन्दवं चरेत् ।
ब्रह्मचारियतीनां च चान्द्रायणफलं लभेत् ॥ (व्यास्म् ३।६३)

इति व्यासस्मरणात् । कांस्यपात्रं तु गृहस्थैकविषयम् । यत्यादीनां तन्निषेधात् । तद् आह प्रचेताः ।

ताम्बूलाभ्यञ्जनं चैव कांस्यपात्रे च भोजनम् ।
यतिश् च ब्रह्मचारी च विधवा च विवर्जयेत् ॥ इति ।

तच् च पात्रं भूमौ स्थापनीयम् । यद् उक्तं कूर्मपुराणे,

पञ्चार्द्रो भोजनं कुर्याद् भूमौ पात्रं निधाय तु ।
उपवासेन तत् तुल्यं मनुर् आह प्रजापतिः ॥ (कूपु १।२।१८।३)

इति, तच् च स्थापनं प्राणाहुतिपर्त्यन्तम् । पश्चात् तु यन्त्रिकाम् आरोप्य भोक्तव्यम् । तद् आह व्यासः ।

न्यस्य पात्रं तु भुञ्जीत पञ्च ग्रासान् महामुने ।
शेषम् उद्धृत्य भोक्तव्यं श्रूयताम् अत्र कारणम् ॥
विप्रुषां पादसंस्पर्शः पादचैलरजस् तथा ।
सुखेन भुङ्क्ते विप्रो हि वित्रर्थं तु न लुप्यते ॥ इति ।

पैतृकभोजने भूमिपात्रप्रतिष्ठापनं न लोपनीयम् इत्य् अर्थः । उक्तपात्रनिहितम् अन्नं नमस्कुर्यात् तद् उक्तं ब्रह्मपुराणे ।

अन्नं दृष्ट्वा प्रणम्यादौ प्राञ्जलिः कथयेत् ततः ।
अस्माकं नित्यम् अस्त्व् एतद् इति भक्त्याथ वन्दयेत् ॥ इति ।

वन्दनानन्तरकृत्यम् आह गोभिलः- “अथातः प्राणाहुतिकल्पो व्याहृतिभिर् गायत्र्याभिमन्त्र्य ऽऋतं त्वा सत्येन परिषिञ्चामिऽ इति सायम्, ऽसत्यं त्वर्तेन परिषिञ्चामिऽ इति प्रातः ।

अन्तश् चरसि भूतेषु गुहायां विश्वतोमुखः ।
त्वं यज्ञस् त्वं वषट्कार आपो ज्योती रसो ऽमृतम् ॥

त्वं ब्रह्मा त्वं प्रजापतिः ब्रह्म भूर् भुवः स्वर् ओम् अमृतोपस्तरणम् असि – इत्य् अपः पीत्वा दश होतारं मनसानुद्धृत्य त्वरन् पञ्च ग्रासान् गृह्णीयात् । प्राणाय स्वाहेत् गार्हपत्यम् एव तेन जुहोति । अपानाय स्वाहेत्य् अन्वाहार्यपचनम् एव तेन जुहोति । व्यानाय स्वाहेत्य् आहवनीयम् एव तेन जुहोति । उदानाय स्वाहेति सभ्यम् एव तेन जुहोति । समानाय स्वाहेत्य् आवसथ्यम् एव तेन जुहोति” । इति । एते पञ्च मन्त्राः प्रणवाद्याः कर्तव्याः । तथा च शौनकः ।

स्वाहान्ताः प्रणवाद्याश् च नाम्ना मन्त्रास् तु वायवाः ।
जिह्वयैव ग्रसेद् अन्नं दशनैस् तु न संस्पृशेत् ॥ इति ।

जिह्वाग्रसने विशेष आश्वमेधिके दर्शितः ।

यथा रसं न जानाति जिह्वा प्राणाहुतौ नृप ।
तथा समाहितः कुर्यात् प्राणाहुतिम् अतन्द्रितः ॥ इति ।

प्राणाहुत्ष्व् अङ्गुलिनियमम् आह शौनकः ।

तर्जनीमध्यमाङ्गुष्ठलग्ना प्राणाहुतिर् भवेत् ।
मध्यमानामिकाङ्गुष्ठैर् अपाने जुहुयात् ततः ॥
कनिष्ठानामिकाङ्गुष्ठैर् व्याने तु जुहुयाद् धविः ।
तर्जनीं तु बहिः कृत्वा उदाने जुहुयात् ततः ॥
समाने सर्वहस्तेन समुदायाहुतिर् भवेत् ।

[४१९] इति । परिषेचनानन्तरभाविविशेषो भविष्यपुराणे दर्शितः ।

भोजनात् किंचिद् अन्नाग्रं धर्मराजाय वै बलिम् ।
दत्वाथ चित्रगुप्ताय प्रेतेभ्यश् चेदम् उच्चरेत् ॥
यत्र क्वचन संस्थानां क्षुत्तृषोपहतात्मनाम् ।
प्रेतानां तृप्तये ऽक्षय्यम् इदम् अस्तु यथासुखम् ॥ इति ।

कूर्मपुराणे ऽपि ।

महाव्याहृतिभिस् त्व् अन्नं परिधायोदकेन तु ।
अमृतोपस्तरणम् असीत्य् आपोशनक्रियां चरेत् ॥ इति । (कूपु १।३।१९।२)

बौधायनस् तु सर्वम् एतत् संगृह्याह ।

सर्वावश्यकावसानेषु प्रक्षालितपाणिपादो ऽप आचम्य । शुचौ संवृते देशे प्राङ्मुख उपविश्य उद्धृतम् आह्रियमाणं भूर् भुवः स्वर् ओम् इत्य् उपस्थाय वाचं यच्छेत् । न्यस्तम् अन्नं महाव्याहृतिभिः प्रदक्षिणम् उदकं परिषिच्य सव्येन पाणिनाविमुञ्चन् अमृतोपस्तरणम् असि [४२०] इति पुरस्ताद् अपः पीत्वा पञ्चान्नेन प्राणाहुतीर् जुहोति । श्रद्धायां प्राणे निविष्टो ऽमृतं जुहोमि शिवोमा विशाप्रदाहाय प्राणाय स्वाहेति । अपाने व्यान उदाने समाने निविष्ट इत्यादिना यथालिङ्गम् अनुषङ्गः । एवं पञ्चान्नेन प्राणाहुतीर् हुत्वा तूष्णीं भूयो व्रतयेत् । प्रजापतिं मनसा द्यायन् नान्तरा वाचं विसृजेत् ॥
अथाप्य् उदाहरन्ति ।
आसीनः प्राङ्मुखो ऽश्नीयात् वाग्यतो ऽन्नम् अकुत्सयन् ।
अस्कन्दयंस् तन्मनाश् च भुक्त्वाग्निं समुपस्पृशेत् ॥ इति ।
सर्वभक्ष्यापूपकन्दमूलफलमांसानि दन्तैर् नावद्येत् । नतिसुहितः । अमृतापिधानम् असि इत्य् उपरिष्टाद् अपः पीत्वाचान्तो हृदयदेशम् अभिमृशति । प्राणानां ग्रन्थिर् असि रुद्रो मा विशान्तकस् तेनान्नेनाप्यायस्वेति । [४२१] पुनर् आचम्य दक्षिणपादाङ्गुष्ठे पाणिं निःस्रावयति ।
अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो ऽङ्गुष्ठं च समाश्रितः ।
ईशः सर्वस्य जगतः प्रभुः प्रीणाति विश्वभुक् ॥ इति ।
हुतान्नानुमन्त्रणम् ऊर्ध्वहस्तः समाचरेत् । श्रद्धायां प्राणे निविश्यामृतं हुतं प्राणम् अन्नेनाप्यायस्वेति पञ्च । ब्रह्मणि म आत्मामृतत्वायेत्य् आत्मानम् अक्षरेण योजयेत् । सर्वक्रतुयाजिनाम् आत्मयाजी विशिष्यते । इति । (ब्ध् २।७।१२।२–१५)

विष्णुपुराणे ।

अश्नीयात् तन्मना भूत्वा पूर्वं तु मधुरं रसम् ।
लवणाम्लौ तथा मध्ये कटुतिक्तादिकांस् ततः ॥
प्राग् द्रवं पुरुषो ऽश्नीयान् मध्ये च कठिनाशनः ।
अन्ते पुनर् द्रवाशी तु बलारोग्ये न मुञ्चति ॥ इति । (विपु३।११।८३–८४)

भोजने कवलसंख्याम् आह आपस्तम्बः ।

अष्टौ ग्रासा मुनेर् भक्ष्याः षोडशारण्यवासिनः ।
[४२२] द्वात्रिंशत् तु गृहस्थस्य ह्य् अमितं ब्रह्मचारिणः ॥ इति । (आप्ध् २।४।९।१३)

आश्वमेधिके ऽपि ।

वक्त्रप्रमाणपिण्डांश् च ग्रसेद् एकैकशैः (?) पुनः ।
वक्त्राधिकं तु यत् पिण्डम् आत्मोच्छिष्टं तद् उच्यते ।
पिण्डावशिष्टम् अन्नं च वक्त्रनिःसृतम् एव च ॥
अभोज्यं तद् विजानीयाद् भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् ।
सदा चात्यशनं नाद्यात् नातिहीनं च कर्हिचित् ।
यथान्नेन व्यथा न स्यात् तथा भुञ्जीत नित्यशः ॥ इति ।

वृद्धमनुः ।

पीत्वा ऽपोऽशनम् अश्नीयात् पात्रदत्तम् अगर्हितम् ।
भार्याभृतकदासेभ्य उच्छिष्टं शेषयेत् द्विजः ॥ इति ।

उच्छिष्टशेषणं तु घृतादिव्यतिरिक्तविषयम् । तद् आह पुलस्त्यः ।

भोजनं तु न निःशेषं कुर्यात् प्राज्ञः कथंचन ।
अन्यत्र दधिसक्त्वाज्यपललक्षीरमध्वपः ॥ इति ।

एतच् च भोजनं सायं प्रातश् च कर्तव्यम् । तद् उक्तं मनुना ।

[४२३] सायं प्रातर् द्विजातीनाम् अशनं श्रुतिचोदितम् ।
नान्तरा भोजनं कुर्याद् अग्निहोत्रसमो विधिः ॥ इति । (म्ध् २।५३)

गौतमः- “सायं प्रातस् त्व् अन्नम् अभिपूजितम् अनिन्दन् भुञ्जीत” इति (ग्ध् ९।४) । उदाहृतवचनसमूहेन प्रसिद्धं साङ्गभोजनं मूलवचने “यो भुङ्क्ते” इत्य् अनूद्य वेष्टितशिरस्त्वादिकं प्रत्यवायाभिधानेन निषेधयति । एतच् च वर्ज्यान्तराणाम् अप्य् उपलक्षणम् । तानि च ब्रह्मपुराणे दर्शितानि ।

यस् तु पाणितले भुङ्क्ते यस् तु फूत्कारसंयुतम् (?) ।
प्रसृताङ्गुलिभिर् यच् च तस्य गोमांसवच् च तत् ॥
नाजीर्णे भोजनं कुर्यात् कुर्यान् नातिबुभुक्षितः ।
हस्त्यश्वरथयानोष्ट्रम् आस्थितो नैव भक्षयेत् ॥
श्मशानाभ्यन्तरस्थो वा देवालयगतो ऽथ वा ।
शयनस्थो न भुञ्जीत पाणिस्थं न चासने ॥
नार्द्रवासा नार्द्रशिरा न चायज्ञोपवीतवान् ।
न बाहुसक्थिसंस्थश् च न च पर्यङ्कम् आस्थितः ॥
[४२४] न वेष्टितशिराश् चापि नोत्सङ्गकृतभाजनः ।
नैकवस्त्रो दृष्टमधो नोपानत्कः सपादुकः ॥
न चर्मोपरिसंस्थश् च चर्मावेष्टितपार्श्ववान् ।
ग्रासशेषं न चाश्नीयात् पीतशेषं पिबेन् न च ॥
शाकमूलफलेक्षूणां दन्तच्छेदैर् न भक्षयेत् ।
बहूनां भुञ्जतां मध्ये न चाश्नीयात् त्वरान्वितः ॥
वृथा न विसृजेद् अन्नं नोच्छिष्टं कुत्रचिद् व्रजेत् ॥ इति ।

बृहस्पतिः ।

न स्पृशेद् वामहस्तेन भुञ्जानो ऽन्नं कदाचन ।
न पादौ न शिरो बस्तिं न पदा भाजनं स्पृशेत् ॥ इति ।

उशनाः ।

नादत्वा मिष्टम् अश्नीयाद् बहूनां चैव पश्यताम् ।
नाश्नीयुर् बहवश् चैव तथा नैकस्य पश्यतः ॥ इति ।

आदित्यपुराणे ।

नोच्छिष्टो ग्राहयेद् आज्यं यज्ञोच्छिष्टं च संत्यजेत् ।
शूद्रभुक्तावशिष्टं तु नाद्याद् भाण्डस्थितं त्व् अपि ॥ इति ।

कूर्मपुराणे ऽपि ।

[४२५] नार्धरात्रे न मध्याह्ने नाजीर्णे नार्द्रवस्त्रधृक् ।
न भिन्नभाजने चैव न भूम्यां न च पाणिषु ॥
नोच्छिष्टो घृतम् आदद्यान् न मूर्धानं स्पृशन्न् अपि ।
न ब्रह्म कीर्तयित्वापि न निःशेषं न भार्यया ॥
नान्धकारे न संध्यायां न च देवालयादिषु ॥ इति । (कूपु १।२।१९।२०–२२)

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

न भार्यादर्शने ऽश्नीयान् नैकवासा न संस्थितः ॥ इति । (य्ध् १।१३१)

यत् तु,

ब्राह्मण्या सह यो ऽश्नीयाद् उच्छिष्टं वा कदाचन ।
न तस्य दोषम् इच्छन्ति नित्यम् एव मनीषिणः ॥
उच्छिष्टम् इतरस्त्रीणां यो ऽश्नीयाद् ब्राह्मणः क्वचित् ।
प्रायश्चित्ती स विज्ञेयः संकीर्णो मूढचेतनः ॥

इति, न तत् सर्वथा दोषाभावप्रतिपादनपरम्, कदाचनेति वचनात् । अत एव आदित्यपुराणम् ।

ब्राह्मण्या भार्यया सार्धं क्वचिद् भुञ्जीत चाध्वनि ।
असवर्णस्त्रिया सार्धं भुक्त्वा पतति तत्क्षणात् ॥ इति ।

वृद्धमनुर् अपि ।

[४२६] न पिबेन् न च भुञ्जीत द्विजः सव्येन पाणिना ।
नैकहस्तेन च जलं शूद्रेणावर्जितं पिबेत् ॥
पिबतो यत् पतत् तोयं भाजने मुखनिःसृतम् ।
अभोज्यं तद् भवेद् अन्नं भोक्ता भुञ्जीत किल्बिषम् ॥
पीतावशेषितं तोयं ब्राह्मणो न पुनः पिबेत् ।
पिबेद् यदि हि तन् मोहात् द्विजश् चान्द्रायणं चरेत् ॥ इति ।

अत्रिः ।

तोयं पाणिनखस्पृष्टं ब्राह्मणो न पिबेत् क्वचित् ।
सुरापानेन तत् तुल्यम् इत्य् एवं मनुर् अब्रवीत् ॥ इति ।

शातातपः ।

उद्धृत्य वामहस्तेन यत् तोयं पिबति द्विजः ।
सुरापानेन तत् तुल्यं मनुर् आह प्रजापतिः ॥ इति ।

आश्वमेधिके ऽपि ।

पानीयानि पिबेद् येन तत् पात्रं द्विजसत्तमः ।
अनुच्छिष्टं भवेत् तावद् यावद् भूमौ न निःक्षिपेत् ॥ इति ।

शङ्खः- “नानियुक्तो ऽप्य् आसनस्थः प्रथमम् अश्नीयात् । नाधिकं दद्यात् । न प्रतिगृह्णीयात्” इति । शातातपो ऽपि ।

अग्र्यासनोपविष्टस् तु यो भुङ्क्ते प्रथमं द्विजः ।
बहूनां पश्यतां सो ऽज्ञः पङ्क्त्या हरति किल्बिषम् ॥

[४२७] इति । गोभिलः ।

एकपङ्क्त्युपविष्टानां विप्राणां सह भोजने ।
यद्य् एको ऽपि त्यजेत् पात्रं नाश्नीयुर् इतरे ऽप्य् अनु ॥
मोहात् तु भुङ्क्ते यस् तत्र तप्तसान्तपनं चरेत् ।
भुञ्जानेषु तु विप्रेषु यस् तु पात्रं परित्यजेत् ॥
भोजने विघ्नकर्तासौ ब्रह्महापि तथोच्यते ॥ इति ।

वाग्यमनं प्रक्रम्य पुराणे ।

स्नास्यतो वरुणः शक्तिं जुह्वतो ऽग्निः श्रियं हरेत् ।
भुञ्जानो मृत्युर् आयुष्यं तस्मान् मौनं त्रिषु स्मृतम् ॥ इति ।

यत् त्व् अत्रिणोक्तम्,

मौनव्रतं महाकष्टं हुंकारेणापि नश्यति ।
तथा सति महान् दोषः तस्मात् तन् नियतश् चरेत् ॥

इति, तद् एतत् काष्ठमौनाभिप्रायम् । एतच् च पञ्चग्रासाद् अर्वाग् विषयम् । तथा च वृद्धमनुः ।

अनिन्दन् भक्षयेन् नित्यं वाग्यतो ऽन्नम् अकुत्सयन् ।
पञ्च ग्रासान् महामौनं प्राणाद्याप्यायनं महत् ॥ इति ।

आश्वमेधिके ऽपि ।

मौनी वाप्य् अथ वामौनी प्रहृष्टः संयतेन्द्रियः ।
भुञ्जीत विधिवद् विप्रो न चोच्छिष्टानि चर्वयेत् ॥ इति ।

शातातपो ऽपि ।

[४२८] हस्तदत्तानि चान्नानि प्रत्यक्षलवणं तथा ।
मृत्तिकाभक्षणं चैव गोमांसाशनवति स्मृतम् ॥ इति ।

पैठीनसिर् अपि ।

लवणं व्यञ्जनं चैव घृतं तैलं तथैव च ।
लेह्यं पेयं च विविधं हस्तदत्तं च भक्षयेत् ॥
दर्व्या देयं घृतान्नं तु समस्तव्यञ्जनानि च ।
उदकं यच् च पक्वान्नं यो दर्व्या दातुम् इच्छति ॥
स भ्रूणहा सुरापश् च स्तेयी च गुरुतल्पगः ॥ इति ।

आश्वमेधिके ।

उदक्याम् अपि चण्डालं श्वानं कुक्कुटम् एव च ।
भुञ्जानो यदि पश्येत् तु तद् अन्नं तु परित्यजेत् ॥
केशकीटावपन्नं च मुखमारुतवीजितम् ।
अभोज्यं तद् विजानीयात् भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥ इति ।

कात्यायनः ।

चण्डालपतितोद्क्या वाक्यं श्रुत्वा द्विजोत्तमः ।
भुञ्जीत ग्रासमात्रं तु दिनम् एकम् अभोजनम् ॥ इति ।

गौतमो ऽपि ।

[४२९] काहलभ्रमणग्राव्णां चक्रस्योलूखलस्य च ।
एतेषां निनदं यावत् तावत् कालम् अभोजनम् ॥ इति । (श्लो। गौ। स्म्। ५।३१)

बृहस्पतिर् अपि ।

अप्य् एकपङ्क्त्यां नाश्नीयाद् ब्राह्मणैः स्वजनैर् अपि ।
को हि जानाति किं कस्य प्रच्छन्नं पातकं भवेत् ॥
एकपङ्क्त्युपविष्टानां दुष्कृतं यद् दुरात्मनाम् ।
सर्वेषां तत् समं तावद् यावत् पङ्क्तिर् न भिद्यते ॥ इति ।

पङ्क्तिभेदप्रकारम् अपि स एवाह ।

अग्निना भस्मना चैव स्तम्भेन सलिलेन च ।
द्वारेण चैव मार्गेण पङ्क्तिभेदो बुधैः स्मृतः ॥ इति ।

यमो ऽपि ।

उदकं च तृणं भस्म द्वारं पन्थास् तथैव च ।
एभिर् अन्तरितं कृत्वा पङ्क्तिदोषो न विद्यते ॥ इति ।

तद् एवं मूलवचनोक्तवेष्टितशिरस्त्वादिवर्जनोपलक्षिता नियमविशेषा दर्शिताः । दक्षिणामुखत्वनिषेधो नित्यभोजनविषयः । काम्ये तद्विधानात् । तथा च मनुः ।

आयुष्यं प्राङ्मुखो भुङ्क्ते यशस्यं दक्षिणामुखः ।
श्रियं प्रत्यङ्मुखो भुङ्क्ते ऋतं भुङ्क्त उदङ्मुखः ॥ (म्ध् २।५२)

[४३०] इति । गोभिलस् तु दक्षिणामुखत्वं प्रतिषेधति ।

प्राङ्मुखावस्थितो विप्रो प्रतीच्यां वा यथासुखम् ।
उत्तरं पितृकार्ये तु दक्षिणां तु विवर्जयेत् ॥ इति ।

“वामपादकरः” वामपादे करो यस्यासौ वामपादकरः । यो वामपादकरो भुङ्क्ते यश् च स्थित्वा भुङ्क्ते तैः सर्वैर् यद् भुक्तं तद् रक्षांसि भुञ्जते । न स्वयं प्राणाग्निहोत्रादिफलं प्राप्नोतीत्य् अर्थः । भुक्तस्य राक्षसगामित्वं कूर्मपुराणे ऽपि दर्शितम् ।

यो भुङ्क्ते वेष्टितशिरा यश् च भुङ्क्ते विदिङ्मुखः ।
सोपानत्कश् च यो भुङ्क्ते सर्वं विद्यात् तद् आसुरम् ॥ इति । (कूपु १।२।१९।१९)

अभिप्रेतस्य भोजनविधेर् उदीच्याङ्गानि उच्छिष्टोदकदानादीनि कर्तव्यानि । तत्र देवलः ।

भुक्त्वोच्छिष्टं समादाय सर्वस्मात् किंचिद् आचमन् ।
उच्छिष्टभागदेयेभ्यः सोदकं निर्वपेद् भुवि ॥ इति ।

तत्र मन्त्रः ।

रौरवे पूयनिलये पद्मार्बुदनिवासिनाम् ।
प्राणिनां सर्वभूतानाम् अक्षय्यम् उपतिष्ठताम् ॥ इति ।

गद्यव्यासो ऽपि- “ततस् तृप्तः सन्न् अमृतापिधानम् असीत्य् अपः प्राश्य तस्माद् देशान् मनाग् अपसृत्य विधिवद् आचामेत्” इति । स चाचमनप्रकारो देवलेन दर्शितः ।

भुक्त्वाचामेद् यथोक्तेन विधानेन समाहितः ।
शोधयेन् मुखहस्तौ च मृदद्भिर् घर्षणैर् अपि ॥ इति ।

तच् च घर्षणं तर्जन्या न कर्तव्यम् । तद् आह गौतमः ।

गण्डूषस्याथ समये तर्जन्या वक्त्रशोधनम् ।
कुर्वीत यदि मूढात्मा रौरवे नरके पतेत् ॥ इति । (श्लो। गौ। स्म्। ५।२९)

व्यासः ।

हस्तं प्रक्षाल्य गण्डूषं यः पिबेद् अविचक्षणः ।
स देवांश् च पितॄंश् चैव ह्य् आत्मानं चैव पातयेत् ॥
तस्मिन् नाचमनं कुर्यात् यत्र भाण्डे ऽथ भुक्तवान् ।
यद्य् उत्तिष्ठत्य् अनाचान्तो भुक्तवान् आसनात् ततः ॥
स्नानं सद्यः प्रकुर्वीत सो ऽन्यथा ऽप्रयतो भवेत् ॥ इति ।

कूर्मपुराणे ऽपि ।

अमृतापिधानम् असीत्य् उपरिष्टाद् अपः पिबेत् ।
आचान्तः पुनर् आचामेद् आयंगौर् (?) इति मन्त्रतः ॥
द्रुपदां वा त्रिर् आवृत्य सर्वपापप्रणाशिनीम् ।
प्राणानां ग्रन्थिर् असीत्य् आलभेत् हृदयं ततः ॥
[४३२] आचम्याङ्गुष्ठमात्रेण पादाङ्गुष्ठे तु दक्षिणे ।
निःस्रावयेद् धस्तजलम् ऊर्ध्वहस्तः समाहितः ॥
हुतानुमन्त्रणं कुर्यात् श्रद्धायाम् इति मन्त्रतः ।
अथाक्षरेण स्वात्मानं योजयेद् ब्रह्मनेति हि ॥
सर्वेषाम् एव योगानाम् आत्मयागः परः स्मृतः ।
यो ऽनेन विधिना कुर्यात् स याति ब्रह्मणः पदम् ॥ इति । (कूपु १।२।१९।९–१३)

अत्रिः ।

आचान्तो ऽप्य् अशुचिस् तावद् यावत् पात्रम् अनुद्धृतम् ।
उद्धृते ऽप्य् अशुचिस् तावद् यावन् नोन्मृज्यते मही ॥
भूमाव् अपि हि लिप्तायां तावत् स्याद् अशुचिः पुमान् ।
आसनाद् उत्थितस् तस्माद् यावन् न स्पृशते महीम् ॥ इति ।

शातातपो ऽपि ।

आचम्य पात्रम् उत्सृज्य किंचिद् आर्द्रेण पाणिना ।
मुख्यान् प्राणान् समालभ्य नाभिं पाणितलेन च ॥
[४३३] भुक्त्वा नैव प्रतिष्ठेत न चाप्य् आर्द्रेण पाणिना ।
पाणिं मूर्ध्नि समाधाय स्पृष्ट्वा चाग्निं समाहितः ॥
ज्ञातिश्रैष्ठ्यं समाप्नोति प्रयोगकुशलो नरः ॥ इति ।

विष्णुपुराणे ऽपि ।

स्वस्थः प्रशान्तचित्तस् तु कृतासनपरिग्रहः ।
अभीष्टदेवतानां च कुर्वीत स्मरणं नरः ॥
अग्निर् आप्याययत्व् अन्नं पार्थिवं पवनेरितः ।
दत्तावकाशो नभसा जरयेद् अस्तु मे सुखम् ॥
अन्नं बलाय मे भूमेर् अपाम् अग्न्यनिलस्य च ।
भवत्व् एतत् परिणतं ममास्त्व् अव्याहतं सुखम् ॥
प्राणापानसमानानाम् उदानव्यानयोस् तथा ।
अन्नं पुष्टिकरं चास्तु ममास्त्व् अव्याहतं सुखम् ॥
अगस्तिर् अग्निर् वडवानलश् च भुक्तं मयान्नं जरयत्व् अशेषम् ।
सुखं ममैतत् परिणामसंभवं यच्छत्वरोगो मम चास्तु देहः ॥
विष्णुः समस्तेन्द्रियदेहदेहिप्रधानभूतो भगवान् यथैकः ।
[४३४] सत्येन तेनान्नम् अशेषम् एतत् आरोग्यदं मे परिणामम् एतु ॥
विष्णुर् अत्ता तथैवान्नं परिणामश् च वै तथा ।
सत्येन तेन मे भुक्तं जीर्यत्व् अन्नम् इदं तथा ॥
इत्य् उच्चार्य स्वहस्तेन परिमृज्य तथोदरम् ।
अनायासप्रदायीनि कुर्यात् कर्माण्य् अतन्द्रितः ॥ इति । (विपु ३।११।८७–९८)

मार्कण्डेयो ऽपि ।

भूयो ऽप्य् आचम्य कर्तव्यं ततस् ताम्बूलभक्षणम् ॥ इति । (मार्पु २९।३९)

अत्र वसिष्ठः ।

सुपूगं च सुपत्रं च चूर्णेन च समन्वितम् ।
अदत्वा द्विजदेवेभ्यः ताम्बूलं वर्जयेद् बुधः ॥
एकपूगं सुखारोग्यं द्विपूगं निष्फलं भवेत् ।
अतिश्रेष्ठं त्रिपूगं च ह्य् अधिकं नैव दुष्यति ॥
पर्णमूले भवेद् व्याधिः पर्णाग्रे पापसंभवः ।
शीर्णपर्णं हरेद् आयुः शिरा बुद्धिनिवाशिनी ॥
तस्माद् अग्रं च मूलं च शिरां चैव विशेषतः ।
शीर्णपर्णं वर्जयित्वा ताम्बूलं खादयेद् बुधः ॥

[४३५] इति । यद् इदं भोजनं निरूपितं तत् ग्रहणकाले प्रतिषिद्धम् । तद् आह मनुः ।

चन्द्रसूर्यग्रहे नाद्याद् अद्यात् स्नात्वा विमुक्तयोः ।
अमुक्तयोर् अस्तगयोर् दृष्ट्वा स्नात्वा परे ऽहनि ॥ इति । (म्ध् ४।२२४)

ग्रहे ग्रहणकाले । स्पर्शम् आरभ्य मोक्षपर्यन्तो ग्रहकालः । तस्मिन् काले न भुञ्जीत । किं तु राहुणा चन्द्रसूर्ययोः मुक्तयोः सतोः पश्चात् स्नात्वा भुञ्जीत । यदा तु ग्रस्तास्तमयस् तदा परेद्युः विमुक्तौ तौ दृष्ट्वा भुञ्जीत । न केवलं ग्रहणकाल एव भोजनाभावः किं तु ग्रहणात् प्राग् अपि । तद् आह व्यासः ।

नाद्यात् सूर्यग्रहात् पूर्वम् अह्नि सायं शशिग्रहात् ।
ग्रहकाले च नाश्नीयात् स्नात्वाश्नीयाच् च मुक्तयोः ॥
मुक्ते शशिनि भुञ्जीत यदि न स्यान् महानिशा ।
अमुक्तयोर् अस्तगयोर् अथ दृष्ट्वा परे ऽहनि ॥ इति । (ल।व्या।स्म् २।७७।७८)

पूर्वकाले भोजननिषेधे विशेषम् आह वृद्धवसिष्ठः ।

ग्रहणं तु भवेद् इन्दोः प्रथमाद् अहि यामतः ।
भुञ्जीतावर्तनात् पूर्वं पश्चिमे प्रथमाद् अधः ॥
रवेस् त्व् आवर्तनाद् ऊर्ध्वम् अर्वाग् एव निशीथतः ।
चतुर्थे प्रहरे चेत् स्यात् चतुर्थप्रहराद् अधः ॥ इति ।

रात्रौ प्रथमात् यामाद् अहि ऊर्ध्वं ग्रहणं चेत् आवर्तनान् मध्याह्नात् पूर्वं भुञ्जीत । रात्रिपश्चिमयामे चेत् [४३६] रात्रिप्रथमयामाद् अर्वाक् भुञ्जीत । अह्नश् चतुर्थप्रहरे रविग्रहश् चेत् रात्रेश् चतुर्थप्रहराद् अधो भुञ्जीतेत्य् अर्थः । विशीथो मध्यरात्रिः । मध्याह्नाद् ऊर्ध्वं रविग्रहणं चेत् मध्यरात्राद् अर्वाग् एव भुञ्जीतेत्य् अर्थः । शशिग्रहणे यामत्रयेण व्यवधानम् अपेक्षितम् । सूर्यग्रहे तु यामचतुष्टयेनेति तात्पर्यार्थः । तथा च वृद्धगौतमः ।

सूर्यग्रहे तु नाश्नीयात् पूर्वं यामचतुष्टयम् ।
चन्द्रग्रहे तु यामांस् त्रीन् बालवृद्धातुरैर् विना ॥ इति ।

बालवृद्धातुरविषये विशेषो मत्स्यपुराणे ।

अपराह्णे न मध्याह्ने मध्याह्ने चेन् न सङ्गवे ।
भुञ्जीत सङ्गवे चेत् स्यान् न पूर्वं भोजनं चरेत् ॥ इति ।

समर्थस्य तु भोजने प्रायश्चित्तम् उक्तं कात्यायनेन ।

चन्द्रसूर्यग्रहे भुक्त्वा प्राजापत्येन शुध्यति ।
तस्मिन्न् एव दिने भुक्त्वा त्रिरात्रेणैव शुध्यति ॥ इति ।

शशिग्रहणे यामत्रयस्यापवादम् आह वृद्धवसिष्ठः ।

ग्रस्तोदये विधोः पूर्वं नाहर् भोजनम् आचरेत् ॥ इति ।

ग्रस्तास्तमये विशेषम् आह भृगुः ।

ग्रस्ताव् एवास्तमानं तु रवीन्दू प्राप्नुतो यदि ।
तयोः परेद्युर् उदये स्नात्वाभ्यवहरेन् नरः ॥ इति ।

वृद्धगार्ग्यो ऽपि ।

[४३७] संध्याकाले यदा राहुर् ग्रसते शशिभास्करौ ।
तद् अहर् नैव भुञ्जीत रात्राव् अपि कदाचन ॥ इति ।

विष्नुधर्मोत्तरे ऽपि ।

अहोरात्रं न भोक्तव्यं चन्द्रसूर्यग्रहो यदा ।
भुक्तिं दृष्ट्वा तु भोक्तव्यं स्नानं कृत्वा ततः परम् ॥ इति ।

ननु – मेधाद्यन्तर्धाने चाक्षुषं दर्शनं न संभवति – इति चेत्,

न, दर्शनशब्देन शास्त्रविज्ञानस्य विवक्षितत्वात् । तद् आह वृद्धगौतमः ।

चन्द्रसूर्यग्रहे नाद्यात् तस्मिन्न् अहनि पूर्वतः ।
राहोर् विमुक्तिं विज्ञाय स्नात्वा कुर्वीत भोजनम् ॥ इति ।

एवं तर्हि – परेद्युर् उदयात् प्राग् अपि शास्त्रविज्ञानसंभवाद् ग्रस्तास्तमये ऽपि तथैव भोजनं प्रसज्येत ।

तन् न,

तयोः परेद्युर् उदये स्नात्वाभ्यवहरेन् नरः ।
अहोरात्रं न भोक्तव्यं चन्द्रसूर्यग्रहो यदा ॥

इति वचनद्वयेन तदप्रसक्तेः । यत् तु स्कन्दपुराणे,

यदा चन्द्रग्रहस् तात निशीथात् परतो भवेत् ।
भोक्तव्यं तत्र पूर्वाह्णे नापराह्णे कथंचन ॥
पूर्वं निशीथात् ग्रहणं यदा चन्द्रस्य वै भवेत् ।
तदा दिवा न कर्तव्यं भोजनं शिखिवाहन ॥

इति, तद् इदं यामत्रयाभिप्रायम्, चन्द्रग्रहे तु “यामांस् त्रीन्” [४३८] इति विशेषस्य वृद्धगौतमेनाभिदानात् । पापक्षयकामो ग्रहणदिनम् उपवसेत् । तद् आह दक्षः ।

अयने विषुवे चैव चन्द्रसूर्यग्रहे तथा ।
अहोरात्रोषितः स्नात्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ इति ।

पुत्री तु नोपवसेत् । तद् आह नारदः ।

संक्रान्त्याम् उपवासं च कृष्णैकादशिवासरे ।
चन्द्रसूर्यग्रहे चैव न कुर्यात् पुत्रवान् गृही ॥ इति ।

ग्रस्तास्तमये तु पुत्रिणो ऽप्य् उपवास एव, “अहोरात्रं न भोक्तव्यम्” इति भोजनप्रिषेधात् । क्वचित् तु ग्रहणविशेषे स्नानादिकं न कर्तव्यम् । तद् उक्तं षट्त्रिंशन्मते ।

सूर्यग्रहो यदा रात्रौ दिवा चन्द्रग्रहस् तथा ।
तत्र स्नानं न कुर्वीत दद्याद् दानं न च क्वचित् ॥ इति ।

एतच् च भूभागविशेषव्यवस्थितानां ग्रासमोक्षदर्शनयोग्यत्वाभावे द्रष्टव्यम् ॥

इति भोजनप्रकरणम्

इत्थं निरूपितेन भोजनान्तेन कर्तव्यजातेनाह्नः पञ्चमभागम् अतिवाहयेत् । एतेन भागपञ्चककृत्याभिधानेनावशिष्टदिवसकर्तव्यजातम् उपलक्षणीयम् । तच् च कर्तव्यजातं दक्षेण दर्शितम् ।

भुक्त्वा तु सुखम् आस्थाय तद् अन्नं परिणामयेत् ।
इतिहासपुराणाद्यैः षष्ठसप्तमकौ नयेत् ॥
अष्टमे लोकयात्रा तु बहिः संध्या ततः पुनः ॥ (दस्म् २।५२–५३)

[४३९] इति । अत्रिः ।

दिवास्वापं न कुर्वीत स्त्रियं चैव परित्यजेत् ।
आयुःक्षीणा दिवा निद्रा दिवा स्त्री पुण्यनाशिनी ॥
इतिहासपुराणानि धर्मशास्त्राणि चाभ्यसेत् ।
वृथा विवादवाक्यानि परीवादं च वर्जयेत् ॥ इति ।

विष्णुपुराणे ऽपि ।

अनायासप्रदायीनि कुर्यात् कर्माण्य् अतन्द्रितः ।
सच्छास्त्रादिविनोदेन सन्मार्गाद्यविरोधिना ॥
दिनं नयेत् ततः संध्याम् उपतिष्ठेत् समाहितः । इति । (विपु ३।११।९४–९५)

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

अहःशेषं समासीत शिष्टैर् इष्टैश् च बन्धुभिः ॥
उपास्य पश्चिमां संध्यां हुत्वाग्नींस् तान् उपास्य च ।
भृत्यैः परिवृतो भुक्त्वा नातितृप्तो ऽथ संविशेत् ॥ इति । (य्ध् १।११३–१४)

“उपास च” इति चकारेण वैश्वदेवादिकं समुच्चिनोति । सायंसंध्याहोमौ निरूपितौ । वैश्वदेवादौ कश्चिद् विशेषो विष्णुपुराणे दर्शितः ।

पुनः पाकम् उपादाय सायम् अप्य् अवनीपते ।
वैश्वदेवनिमित्तं वै पत्न्या सार्धं बलिं हरेत् ॥
[४४०] तत्रापि श्वपचादिभ्यस् तथैवान्नं विसर्जयेत् ।
अतिथिं चागतं तत्र स्वशक्त्या पूजयेद् बुधः ॥
दिवातिथौ तु विमुखो गते यत् पातकं नृप ।
तद् एवाष्टगुणं पुंसां सूर्योढे विमुखे गते ॥
तस्मात् स्वशक्त्या राजेन्द्र सूर्योढम् अतिथिं नरः ।
पूजयेत् पूजिते तस्मिन् पूजिताः सर्वदेवताः ॥
कृतपादादिशौचश् च भुक्त्वा सायं ततो गृही ।
गच्छेद् अस्फुटितां शय्याम् अपि दारुमयीं नृप ॥ इति । (विपु ३।११।१०१–०७)

इति अहःशेषादिकृत्यम्

अथ शयनप्रकारम् आह हारीतः- “सुप्रक्षालितचरणतलो रक्षां कृत्वा उदकपूर्णघटादिमङ्गलोपेत आत्माभिर् उचिताम् उपहतां सुत्रामाणम् इति पठन् शय्याम् अधिष्ठाय रात्रिसूक्तं जपित्वा विष्णुं नमस्कृत्य ऽसर्पापसर्प भद्रं [४४१] तेऽ इति श्लोकं जपित्वा इष्टदेवतास्मरणं कृत्वा समाधिम् आस्थाय अन्यांश् च वैदिकान् मन्त्रान् सावित्रीं च जपित्वा मङ्गल्यं श्रुतं शङ्खं च शृण्वन् दक्षिणाशिराः स्वपेत्” इति (हास्म् ७।३) । दक्षिणाशिराः इति प्रदर्शनार्थम् । तथा च विष्णुपुराणम् ।

प्राच्यां दिशि शिरः शस्तं याम्यायाम् अथ वा नृप ।
सदैव स्वपतः पुंसो विपरीतं तु रोगदम् ॥ इति । (विपु ३।११।१०९)

गार्ग्यो ऽपि ।

स्वगृहे प्राक्शिराः शेते ह्य् आयुष्यं दक्षिणाशिराः ।
प्रत्यक्शिराः प्रवासे च कदाचिद् उदक्शिराः ॥ इति ।

पुराणे ऽपि ।

रात्रिसूक्तं जपेत् स्मृत्वा सर्वांश् च सुखशायिनः ।
नमस्कृत्वाव्ययं विष्णुं समाधिस्थः स्वपेन् निशि ॥ इति ।

सुखशायिनो ऽपि गोभिलेन दर्शिताः ।

अगस्तिर् माधवश् चैव मुचकुन्दो महामुनिः ।
कपिलो मुनिर् आस्तीकः पञ्चैते सुखशायिनः ॥ इति ।

शयने वर्जनीयान् आह मार्कण्डेयः ।

[४४२] शून्यालये श्मशाने च एकवृक्षे चतुष्पथे ।
महादेवगृहे वापि मातृवेश्मनि न स्वपेत् ॥
न यक्षनागायतने स्कन्दस्यायतने तथा ।
कूलच्छायासु च तथा शर्करालोष्टपांसुषु ॥
न स्वपेच् च तथा गर्ते विना विक्षां कथंचन ।
धान्यगोविप्रदेवानां गुरूणां च तथोपरि ॥
न चापि भग्नशयने नाशुचौ नाशुचिः स्वयम् ।
नार्द्रवासा न नग्नश् च नोत्तरापरमस्तकः ॥
नाकाशे सर्वशून्ये च न च चैत्य्द्रुमे तथा ॥ इति ।

विष्णुर् अपि- “नार्द्रपादः स्वपेत् । नोत्तरापरावाक्शिराः । न नग्नः । नार्द्रवंशे । नाकाशे । न पलाशशयने । न पञ्चदारुकृते । न गजभग्नकृते । [४४३] न विद्युद्दग्धकृते । न भिन्ने । नाग्निप्लुष्टे । न घटासिक्तद्रुमजे । न श्मशानशून्यालयदेवतायतनेषु । न चपलमध्ये । न नारीमध्ये । न धान्यगोगुरुहुताशनसुराणाम् उपरि । नोच्छिष्टो न दिवा सुप्यात् संध्ययोर् न च भस्मनि । देशे न चाशुचौ नार्द्रे न च पर्वतमस्तके” । इति (विध् ७०।१–१७) । विष्णुपुराणे ऽपि ।

नाविशालां न वै भग्नां नासमां मलिनां न च ।
न च जन्तुमयीं शय्याम् अधितिष्ठेद् अनास्तृताम् ॥ इति । (विपु ३।११।१०८)

उशनाः- “न च तैलाभ्यक्तशिराः स्वपेन् नादीक्षितः कृष्णचर्मणि” इति । दक्षः ।

[४४४] प्रदोषपश्चिमौ यामौ वेदाभ्यासरतो नयेत् ।
यामद्वयं शयानस् तु ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ इति । (दस्म् २।५४)

“संध्या स्नानम्” इत्यारभ्य “यो वेष्टितशिराः” इत्यन्तेन ग्रन्थसंदर्भेण श्रुत्युपलक्षणाभ्याम् आह्निकं संक्षिप्य निरूपितम् । एतस्य करणे श्रेयः अकरणे तु प्रत्यवायः । तद् उक्तं कूर्मपुराणे ।

इत्य् एतद् अखिलं प्रोक्तम् अहन्य् अहनि वै मया ।
ब्राह्मणानां कृत्यजातम् अपवर्गफलप्रदम् ॥
नास्तिक्याद् अथ वालस्याद् ब्राह्मणो न करोति यः ।
स याति नरकान् घोरान् काकयोनौ प्रजायते ॥
नान्यो विमुक्तये पन्था मुक्त्वाश्रमविधिं स्वकम् ।
तस्मात् कर्माणि कुर्वीत तुष्टये परमेष्ठिनः ॥ इति । (कूपु १।२।१९।३०–३२)

॥ ५९ ॥

इत्थं च “षट्कर्माभिरतः” इत्यनेन ब्राह्मणस्यासाधारणधर्मान् निरूप्य तत्रत्याध्ययनादिसाधारणधर्मप्रसङ्गाततम् आह्निकं परिसमाप्येदानीं प्रकृतान् एव क्रमप्राप्तान् अभिषिक्तस्य क्षत्रियस्यासाधारणधर्मान् आह ।_

[४४५]

अव्रता ह्य् अनधीयाना यत्र भैक्ष्यचरा द्विजाः ।
तं ग्रामं दण्डयेद् राजा चोरभक्तप्रदो हि सः ॥ ६० ॥
क्षत्रियो हि प्रजा रक्षन् शस्त्रपाणिः प्रदण्डवान् ।
निर्जित्य परसैन्यानि क्षितिं धर्मेण पालयेत् ॥ ६१ ॥
पुष्पं पुष्पं विचिनुयान् मूलच्छेदं न कारयेत् ।
मालाकार इवारामे न यथाङ्गारकारकः ॥ ६२ ॥

इति।

द्विविधो हि राजधर्मः दुष्टशिक्षा शिष्टपरिपालनं च । तत्राद्येन श्लोकेन दुष्टशिक्षा प्रतिपाद्यते । व्रतशब्देनात्र ब्रह्मचारिकर्तृकं मध्वादिवर्जनम् अभिप्रेतम् । तथा च याज्ञवल्क्यः “व्रम् अपीडयन्” (य्ध् १।३) इत्य् उक्त्वा विवक्षितं तद् व्रतं स्पष्टीचकार ।

मधुमांसाञ्जनोच्छिष्टशुक्तस्त्रीप्राणिहिंसनम् ।
भास्करालोकनाश्लिलपरिवादादि वर्जयेत् ॥ इति । (य्ध् १।३३)

यद् वा स्वगृह्यप्रसिद्धानि प्राजापत्यादीनि चत्वार्य् अत्र व्रतशब्दाभिधेयानि । तदुभयविधव्रतरहिताः स्वाध्यायम् अप्य् अनधीयाना ब्रह्मचारिणो यत्र ग्रामे भैक्ष्यम् आचरन्ति तं [४४६] ग्रामं दण्डयेत् । यतः स ग्रामश् चौरसदृशेभ्यो भक्तम् अन्नं प्रयच्छति । अनेन वचनेन विहितम् अननुतिष्ठतां प्रतिषिद्धम् अनुतिष्ठतां सर्वेषां राज्ञां दण्डनीयत्वम् उपलक्ष्यते । अत एव नारदः ।

यो यो वर्णो ऽपहीयेत यो य उद्रेकम् आप्नुयात् ।
तं तं दृष्ट्वा स्वतो मार्गात् प्रच्युतं स्थापयेत् पथि ॥
अशास्त्रोक्तेषु चान्येषु पापयुक्तेषु कर्मनु ।
प्रसमीक्ष्यात्मना राजा दण्डं दण्ड्येषु पातयेत् ॥ इति । (न्स्म् १७।६७)

याज्ञवल्क्यः ।

कुलानि जातीः श्रेणीश् च गणान् जानपदान् अपि ।
स्वधर्माच् चलितान् राजा विनीय स्थापयेत् पथि ॥ इति । (य्ध् १।३६१)

मनुर् अपि ।

पिताचार्यः सुहृन् माता भार्या पुत्रः पुरोहितः ।
नादण्ड्यो नाम राज्ञो ऽस्ति यस् त्व् अधर्मेण तिष्ठति ॥ इति ।

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

[४४७] अपि भ्राता सुतो ऽर्घ्यो वा श्वशुरो मातुलो ऽपि वा ।
नादण्ड्यो नाम राज्ञो ऽस्ति धर्माद् विचलितः स्वकात् ॥ इति । (य्ध् १।३५८)

दण्ड्यदण्डनं प्रशंसति याज्ञवल्क्यः ।

यो दण्ड्यान् दण्डयेद् राजा सम्यग् वध्यांश् च घातयेत् ।
इष्टं स्यात् क्रतुभिस् तेन समाप्तवरदक्षिणैः ॥ इति । (य्ध् १।३५९)

अदण्ड्यदण्डनं निषेधयति मनुः ।

अदण्ड्यान् दण्डयन् राजा दण्ड्यांश् चैवाप्य् अदण्डयन् ।
अयशो महद् आप्नोति नरकं चैव गच्छति ॥ इति । (म्ध् ८।१२८)

दण्डश् च द्विविधः शारीरो ऽर्थदण्डश् चेति । यथाह नारदः ।

शारीरश् चार्थदण्डश् च दण्डश् च द्विविधः स्मृतः ।
शारीरस् ताडनादिस् तु मरणान्तः प्रकीर्तितः ।
काकिण्यादिस् त्व् अर्थदण्डः सर्वस्वान्तस् तथैव च ॥ इति । (न्स्म् २१।५३–५५)

राज्ञो दण्डयितृत्वं महता प्रबन्धेन संभावयति मनुः ।

अराजके हि लोके ऽस्मिन् सर्वतो विद्रुते भयात् ।
रक्षार्थम् अस्य सर्वस्य राजानम् असृजत् प्रभुः ॥
इन्द्रानिलयमार्काणाम् अग्नेश् च वरुणस्य च ।
चन्द्रवित्तेशयोश् चैव मात्रा निर्हृत्य शाश्वतीः ॥
[४४८] यस्माद् एषां सुरेन्द्राणां मात्राभ्यो निर्मितो नृपः ।
तस्माद् अभिभवत्य् एष सर्वभूतानि तेजसा ॥
तपत्य् आदित्यवच् चैव चक्षूंषि च मनांसि च ।
न चैनं भुवि शक्नोति कश्चिद् अप्य् अभिवीक्षितुम् ॥
सो ऽग्निर् भवति वायुश् च सो ऽर्कः सोमः स धर्मराट् ।
स कुबेरः स वरुणः स महेन्द्रः प्रभावतः ॥
बालो ऽपि नावमन्तव्यो मनुष्य इत् भूमिपः ।
महती देवता ह्य् एषा नररूपेण तिष्ठति ॥
एकम् एव दहत्य् अग्निर् नरं दुरुपसर्पिणम् ।
कुलं दहति राजाग्निः सपशुद्रव्यसंचयम् ॥
कार्यं सो ऽवेक्ष्य शक्तिं च देशकालौ च तत्त्वतः ।
कुरुते धर्मसिद्ध्यर्थं विश्वरूपं पुनः पुनः ॥
यस्य प्रसादे पद्मास्ते विजयश् च पराक्रमे ।
मृत्युश् च वसति क्रोधे सर्वतेजोमयो हि सः ॥
यस् तु तं द्वेष्टि संमोहात् स विनश्यत्य् असंशयम् ।
तस्य ह्य् आशु विनाशाय राजा प्रकुरुते मनः ॥
तस्माद् धर्मं यम् इष्टेषु स व्यवस्येन् नराधिपः ।
अनिष्टं चाप्य् अनिष्टेषु तं धर्मं न विचालयेत् ॥
[४४९] तस्यार्थे सर्वभूतानां गोप्तारं धर्मम् आत्मजम् ।
ब्रह्मतेजोमयं दण्डम् असृजत् पूर्वम् ईश्वरः ॥
तं राजा प्रणयन् सम्यक् त्रिवर्गेण्भिवर्धते ॥ इति । (म्ध् ७।३–२७)

महाभारते ।

परोक्षा देवताः सर्वा राजा प्रत्यक्षदेवता ।
प्रसादश् च प्रकोपश् च प्रत्यक्षो यस्य दृश्यते ॥
राजा माता पिता चैव राजा कुलवतां कुलम् ।
राजा सत्यं च धर्मश् च राजा हितकरो नृणाम् ॥
कालो वा कारणं राज्ञो राजा वा कालकारणम् ।
इति ते संशयो मा भूत् राजा कालस्य कारणम् ॥
राजमूलो महाराज धर्मो लोकस्य लभ्यते ।
प्रजा राजभयाद् एव न खादन्ति परस्परम् ॥ इति । (म्भ् शान्, राज् ६९।७९)

ननु – “दण्डयेद् राजा” इति भूपालस्यापि दण्डयितृत्वम् उक्तम् । तत् कथं क्षत्रियस्यासाधारणधर्मः ।

मैव,। राजशब्दस्य क्षत्रियविषयत्वेनावेष्ट्यधिकरणे निर्णीतत्वात् । तथा हि – द्वितीयाध्याये अवेष्ट्यधिकरणे श्रूयते “आग्नेयम् अष्टाकपालं निर्वपति हिरण्यं दक्षिणा” इत्यादिना राजकर्तृके राजसूये [४५०] अवेष्टिनाम् अकेष्टिं प्रकृत्य “यदि ब्राह्मणो यजेत बार्हस्पत्यं मध्ये विधायाहुतिं हुत्वा तम् अभिघारयेत् । यदि राजस्य ऐन्द्रम् । यदि वैश्यो वैश्वदेवम्” इति ।

तत्र संशयः । किं ब्राह्मणादीनाम् अवेष्टौ प्राप्तानां वर्णानां राजसूये ऽधिकारः । उत क्षत्रियस्यैव – इति । तदर्थं च किं राजशब्दः त्रयाणाम् अपि वर्णानां वाचकः । किंवा क्षत्रियस्यैव – इति । ततो ऽपि पुनर् विचारयितव्यम् । किं राजशब्दो राज्ययोगनिमित्तः, क्षत्रियत्वनिमित्तो वा – इति । तत्र राजशब्दो राज्ययोगनिमित्त एव, आर्यप्रसिद्धेः । सर्वलोकप्रसिद्धत्वाद् अविगानाच् च । न तु क्षत्रियत्वनिमित्तः । अनार्यप्रसिद्धेर् आर्यप्रसिद्धापेक्षया दुर्बलत्वात् । द्रविषेषु विगानात् । तद् अन्येष्व् अप्रसिद्धश् । तत्र स्यात् राजयोगात् राजानस् त्रयो ऽपि भवन्ति । राज्यपदं तु रूढ्या जनपदरक्षणे वर्तते । न राजयोगम् अपेक्षते ।

ननु – “कर्मणि” इत्य् अधिकृत्य “पत्यन्तपुरोहितादिभ्यो यक्” (पाणिनि ५।१।१२८) इति वचनात् राजशब्दस्य तत्र पाठाद् आचाराच् च स्मृतेर् बलीयस्त्वात् राजयोग एव राज्यपदप्रवृत्तिनिमित्तं – इति चेत्,

लोकप्रयोगस्यैव शब्दार्थावधारणे प्रमाणत्वात् स्मृतेर् अपि स एव मूलं नान्यत् । प्रयोगाच् च राज्यशब्दस्यैव स्वातन्त्र्यं तन्निमित्तत्वं च राजशब्दस्यावगम्यते । ततस् तदनुसारेण स्मरणं शब्दापशब्दविभागमात्रपरं [४५१] व्याख्येयम् । अतस् त्रयाणाम् अपि राजपदाभिधेयत्वेन राजसूये प्राप्तानां निमित्तार्थानि श्रवणानि । यदिशब्दो ऽपि राजशब्दस्य राज्ययोगनिमित्तत्वे प्रमाणम् । अन्यथा प्राप्त्यभावाद् यदिशब्दो ऽनुपपन्नः स्यात् । वैदिकश् च निर्देशः स्मृतेर् अपि बलीयान् । तस्मात् निमित्तार्थानि श्रवणानि – इति प्राप्ते ब्रूमः ।
न तावद् वैदिकनिर्देशाद् अत्र निर्णयः शक्यते, अन्यथापि तत्सद्भावात् । “राजानम् अभिषेचयेत्” – इति ह्य् अभिषेकविधौ प्राग् एव राज्ययोगाद् राजशब्दस्य क्षत्रियमात्र एव प्रयुक्तत्वात् । तेन रूढम् एव राजपदं निर्णीयते । यदिशब्दस् तु निपातत्वाद् “यथा कथंचिद् अपि नियमे न दुष्यति” – इति स्मरणाच् च स्वतन्त्रम् एव राजपदम् । न च तस्य निर्मूलत्वम्, द्रविडप्रयोगस्यैव मूलस्य संभवात् । अतो न यथार्थत्वे स्मरणस्य प्रमाणम् अस्तीति । तेनैवाभियुक्तप्रणीतेनाचारस्य संभवात् । गौणभ्रान्त्यादिप्रयोगप्रसृतस्य भाधात् राज्ययोगेन राजशब्दः । स्वतन्त्रस् तु राजशब्दः क्षत्रियवचन – इति ब्राह्मणादेर् अवेष्टौ प्राप्त्यभावात् प्रापकानि वचनानि – इति । एवम् अत्रापि राजशब्दः क्षत्रियपरः ।

ननु – जनरञ्जनाद् राजत्वं महाभारते ऽभिहितम्- “रञ्जनात् खलु राजत्वं प्रजानां पालनाद् अपि” इति ।

बाढम् । संभवत्य् एवं क्षत्रियस्यापि रञ्जकत्वम् । “क्षत्रियो हि” इत्य् अनेन द्वितीयश्लोकेन शिष्टपरिपालनरूपो धर्मो [४५२] ऽभिधीयते । राजधर्मेषु प्रजारक्षणस्य प्राधान्येन विवक्षितत्वात् प्रथमं प्रजारक्षणम् इत्य् उक्तम् । अत एव याज्ञवल्क्यः ।

प्रधानं क्षत्रिये कर्म प्रजानां परिपालनम् । इति । (य्ध् १।११९)

मनुर् अपि तद् एवादौ प्रदर्शयति ।

प्रजानां रक्षणं दानम् इज्याध्ययनम् एव च ।
विषयेष्व् अप्रसक्तिं च क्षत्रियस्य समादिशत् ॥ इति । (म्ध् १।८९)

शान्तिपर्वण्य् अपि ।

नृपाणां परमो धर्मः प्रजानाम् एव पालनम् ।
निर्दिष्टफलभोक्ता हि राजा धर्मेण युज्यते ॥
वर्णानाम् आश्रमाणां च राजा भवति पालकः ।
स्वे स्वे धर्मे नियुञ्जानः प्रजाः स्वाः पालयेत् सदा ॥
पालनेनैव भूतानां कृतकृत्यो महीपतिः ।
सम्यक् पालयिता भागं धर्मस्याप्नोति पुष्कलम् ॥
जयते यद् अधीते च यद् ददाति यद् अर्चति ।
राजा षड्भागभाक् तस्य प्रजा धर्मेण पालयन् ॥
सर्वांश् च प्रजा नित्यं राजा धर्मेण पालयेत् ।
उत्थानेन प्रसादेन पूजयेच् चापि धार्मिकान् ॥
[४५३] राजा हि पूजितो धर्मस् ततः सर्वत्र पूज्यते ।
यद् यदाचरते राजा तत् प्रजानां स्म रोचते ॥ इति ।

मार्कण्डेयपुराणे ।

वत्स राज्याभिषिक्तेन प्रजारञ्जनम् आदितः ।
कर्तव्यम् अविरोधेन स्वधर्मस्य महीभृता ॥
पालनेनैव भूतानां कृतकृत्यो महीपतिः ।
सम्यक् पालयित्वा भागं धर्मेष्व् आप्नोति पुष्कलम् ॥ इति । (मार्पु २७।४–३१)

ब्राह्माण्डपुराणे ।

यद् अह्ना कुरुते धर्मं प्रजा धर्मेण पालयन् ।
दश्वर्षसहस्राणि तस्य भुङ्क्ते महत् फलम् ॥ इति ।

मनुर् अपि ।

सर्वतो धर्मषड्भागो राज्ञो भवति रक्षतः ।
अधर्माद् अपि षड्भागो भवत्य् एव ह्य् अरक्षतः ॥
रक्षन् धर्मेण भूतानि राजा वध्यांश् च घातयन् ।
यजते ऽहर् अहर् यज्ञैः सहस्रशतदक्षिणैः ॥
यो ऽरक्षन् बलिम् आदत्ते करं शुल्कं च पार्थिवः ।
प्रीतिं भोगं च दण्डं च स सद्यो नरकं व्रजेत् ॥ इति ।

रक्षणीयाश् च प्रजा भयम् आपन्नाः । भयं च तासां द्वेधा संपद्यते । चोरव्याघ्रादिभ्यः परसैन्येभ्यो वा । अतस् तदुभयनिवारणाय [४५४] “प्रदण्डवान्” इति “परसैन्यानि निर्जित्य” इति चोक्तम् । एतच् च निवारणं क्षत्रियस्यैव कुतो ऽसाधारणम् इत्य् आशङ्क्य तद्धेतुत्वेन शस्त्रपाणित्वं वर्णितम् । तच् च क्षत्रियस्यैव । तथा च मनुः ।

शस्त्रास्त्रभृत्त्वं क्षत्रस्य वणिक्पशुकृषिर् विशः ।
आजीवनार्थं धर्मस् तु दानम् अध्ययनं यजिः ॥ इति । (म्ध् १०।७९)

आनुशासनिके ऽपि क्षत्रियं प्रकृत्य पठ्यते ।

उत्साहः शस्त्रपाणित्वं तस्य धर्मः सनातनः । इति ।

शस्त्रपाणित्वेन च युद्धोपकरणानि सर्वाण्य् उपलक्ष्यन्ते । तानि च शान्तिपर्वणि दर्शितानि ।

यष्टयस् तोमराः खड्गा निशिताश् च परश्वधाः ।
फलकान्य् अथ वर्माणि परिकल्प्यान्य् अनेकशः ॥ इति ।

“प्रदण्डवान्” इत्य् अनेन चौरादिशिक्षा विवक्षिता । यद्य् अप्य् एषा पूर्ववचन एवोक्ता तथापि तत्र सा प्राधान्येन प्रतिपादिता । अत्र तु प्रजारक्षणसाधनत्वेनेति न पौनरुक्त्यम् । दण्डप्रकारम् आह मनुः ।

अनुबन्धं परीक्ष्याथ देशकालौ च तत्त्वतः ।
सापराधम् अथालोच्य दण्डं दण्ड्येषु पातयेत् ॥ इति । (म्ध् ८।१२६)

विष्णुः ।

[४५५] आगःस्व् अपि तथान्येषु ज्ञात्वा जातिं धनं वयः ।
दण्डं प्रकल्पयेद् राजा संमन्त्र्य ब्राह्मणैः सह ॥ इति । (विध् ५।१९४)

बृहस्पतिर् अपि ।

वाग्धिग्वधः स्वकं चैव चतुर्धा कल्पितो दमः ।
पुरुषे दोषविभवं ज्ञात्वा संपरिकल्पयेत् ॥
गुरून् पुरोहितान् विप्रान् वाग्दण्डेनैव दण्डयेत् ।
विवादिनो नरांश् चान्यान् दोषिणो ऽर्थेन दण्डयेत् ॥
महापराधयुक्तांश् च वधदण्डेन दण्डयेत् ॥ इति ।

तथा च कात्यायनः ।

मित्रादिषु प्रयुञ्जीत वाग्दण्डो धिङ् तपस्विनाम् ।
यथोक्तं तस्य तत् कुर्युर् अनुक्तं साधुकल्पितम् ॥
अधार्मिकं त्रिभिर् न्यायैर् निगृह्णीयात् प्रयत्नतः ।
निरोधनेन बन्धेन विविधेन वधेन च ॥ इति ।

मनुः ।

दश स्थानानि दण्डस्य मनुः स्वायंभुवो ऽब्रवीत् ।
त्रिषु वर्णेषु तानि स्युर् अक्षतो ब्राह्मणो व्रजेत् ॥
उपस्थम् उदरं जिह्वा हस्तौ पादौ च पञ्चमम् ।
चक्षुर् नासे च कर्णौ च धनं देहस् तथैव च ॥
[४५६] मौण्ड्यं प्राणान्तिको दण्डो ब्राह्मणस्य् विधीयते ।
पुरुषाणां कुलीनानां नारीणां च विशेषतः ॥ इति । (म्ध् ८।१२४–२५)

बृहस्पतिर् अपि ।

जगत् सर्वम् इदं हन्यात् ब्राह्मणस्य च तत्समम् ।
तस्मात् तस्य वधं राजा मनसापि न चिन्तयेत् ॥
अवध्यान् ब्राह्मणान् आहुः सर्वपापेष्व् अवस्थितान् ।
यद् यद् विप्रेषु कुशलं तत् तद् राजा समाचरेत् ।
राष्ट्राद् एनं बहिः कुर्यात् समग्रधनम् अक्षतम् ॥ इति ।

यमो ऽपि ।

एवं धर्मप्रवृत्तस्य राज्ञो दण्डधरस्य च ।
यशो ऽस्मिन् प्रथते लोके स्वर्गे वासस् तथाक्षयः ॥ इति ।

परसैन्यनिर्जयस् तु शान्तिपर्वणि दर्शितः ।

चैत्रे वा मार्गशीर्षे वा सेनायोगः प्रशस्यते ।
पक्वसस्या हि पृथिवी भवत्य् अम्बुमती तदा ॥
नैवातिशीतो नात्युष्णः कालो भवति भारत ।
तस्मात् तदा योजयीत परेषां व्यसनेषु वा ॥
एते हि योगाः सेनायाः प्रशस्ताः परबाधने ।
जलवांस् तृणवान् मार्गः समो गम्यः प्रशस्यते ॥
चारैः सुविदिताभ्यासः कुशलैर् वनगोचरैः ।
[४५७] सप्तर्षीन् पृष्ठतः कृत्वा युद्ध्येयुर् अचला इव ॥
यतो वायुर् यतः सूर्यो यतः शुक्रस् ततो जयः ।
अकर्दमाम् अनुदकाम् अमर्यादाम् अलोष्टकाम् ।
अश्वभूमिं प्रशंसन्ति ये युद्धकुशला जनाः ॥
समा निरुदका चैव रथभूमिः प्रशस्यते ।
नीचद्रुमा महाकक्षा सोदका हस्तियोधिनाम् ॥
बहुदुर्गा महावृक्षा वेणुवेत्रतिरस्कृता ।
पदातीनां क्षमा भूमिः पर्वतोपवनानि च ॥
पदातिबहुला सेना दृढा भवति भारत ।
रथाश्वबहुला सेना सुदिनेषु प्रशस्यते ॥
पदातिनागबहुला प्रावृट्काले प्रशस्यते ।
गुणान् एतान् प्रसंख्याय युद्धं शत्रुषु योजयेत् ॥ इति । (म्भ् १२।१००।१०–२५)

मनुर् अपि ।

यदा तु यानम् आतिष्ठेद् अरिराष्ट्रम् प्रति प्रभुः ।
तदानेन विधानेन यायाद् अरिपुरं शनैः ॥
मार्गशीर्षे शुभे मासे यायाद् यात्रां महीपतिः ।
फाल्गुनं वाथ चैत्रं वा मासौ प्रति यथाबलम् ॥
अन्येष्व् अपि तु कालेषु यदा पश्येद् अध्रुवं जयम् ।
तदा यायाद् विगृह्यैव व्यसने चोत्थिते रिपोः ॥
[४५८] कृत्वा विधानं मूले तु यात्रिकं च यथाविधि ।
उपगृह्यास्पदं चैव चारान् सम्यग् विधाय च ॥
संशोध्य त्रिविधं मार्गं षड्विधं च स्वकं बलम् ।
सांपरायिककल्पेन यायाद् अरिपुरं शनैः ॥ इति । (म्ध् ७।१८१–८५)

बलस्य षड्विधता उशनसा दर्शिता- “मूलफलं श्र्ēणीबलं मित्रबलं धृतकम्बलं शत्रुबलम् आटविकबलं च” इति । युद्धार्थं सैन्यसन्नाहरचनाम् आह मनुः ।

दण्डव्यूहेन तन् मार्गं यायात् तु शकटेन वा ।
वराहमकराभ्यां वा सूच्या वा गरुडेन वा ॥
यतश् च भयम् आशङ्केत् ततो विस्तारयेद् बलम् ।
पद्मेन चैव व्यूहेन निविशेत तदा स्वयम् ॥
सेनापतिबलाध्यक्षौ सर्वदिक्षु निवेशयेत् ।
यतश् च भयम् आशङ्केत् तां प्राचीं कल्पयेद् दिशम् ॥
गुल्मांश् च स्थापयेद् आप्तान् कृतसंज्ञान् समन्ततः ।
स्थाने युद्धे च कुशलान् अभीरून् अविकारिणः ॥
संहतान् योधयेद् अल्पान् कामं विस्तारयेद् बहून् ।
सूच्या वज्रेण चैवैतान् व्यूहेन व्यूह्य योधयेत् ॥
[४५९] स्यन्दनाश्वैः समे युद्ध्येद् अनूपे नौद्विपैस् तथा ।
वृक्षगुल्मावृते चापैर् असिचर्मायुधैः स्थले ॥
कौरुक्षेत्रांश् च मात्स्यांश् च पाञ्चालाञ् छूरसेनजान् ।
दीर्घान् लघूंश् चैव नरान् अग्रानीकेषु योजयेत् ॥
प्रहर्षयेद् बलं व्यूह्य तांश् च सम्यक् परीक्षयेत् ।
चेष्टाश् चैव विजानीयाद् अरीन् योधयताम् अपि ॥
उपरुद्ध्यारिम् आसीत राष्ट्रं चास्योपपीडयेत् ।
दूषयेच् चास्य सततं यवसान् नोदकेन्धनम् ॥
भिन्द्याच् चैव तडागानि प्राकारपरिखास् तथा ।
समवस्कन्दयेच् चैनं रात्रौ वित्रासयेत् तथा ॥
उपजप्यान् उपजपेद् बुद्ध्येच् चैव हि तत्कृतम् ।
युक्ते च दैवे युद्ध्येत यजप्रेप्सुर् अपेतभीः ॥
साम्ना दानेन भेदेन समस् तैर् अथ वा पृथक् ।
[४६०] विजेतुं प्रयतेतारीन् न युद्धेन कदाचन ॥
अनित्यो विजयो यस्माद् दृश्यते युद्ध्यमानयोः ।
पराजयश् च संग्रामे तस्माद् युद्धं विवर्जयेत् ॥
त्रयाणाम् अप्य् उपायानां पूर्वोक्तानाम् असंभवे ।
तथा युद्ध्येत संपन्नो विजयेत रिपुं यथा ॥
जित्वा संपूजयेद् देवान् ब्राह्मणांश् चैव धार्मिकान् ।
प्रदद्यात् परिहारांश् च् ख्यापयेद् अभयानि च ॥
सर्वेषां तु विदित्वैषां समासेन चिकीर्षितम् ।
स्थापयेत् तत्र तद्वंश्यं कुर्याच् च समयक्रियाम् ॥
प्रमाणानि च कुर्वीत तेषां धर्मान् यथोदितान् ॥ इति । (म्ध् ७।१८७–२०३)

उक्तप्रकारेण परसैन्यानि निर्जित्य जिताम् एतां पूर्वां च स्वकीयां भुवं राजधर्मेण पालयेत् । तद् एव धर्मेण पालनं पुष्पं पुष्पम् – इति तृतीयश्लोकेन विशदीक्रियते । यथा मालाकार आरामे यदा यदा यत् यत् पुष्पं विकसति तदा तदा तत् तद् विचिनोति । न तु पुष्पलताम् उन्मूलयति । तथा प्रजाभ्यः करम् आददानो राजा यथोदयं षष्ठं भागं गृह्णीयात् । अङ्गारकारकस् [४६१] तु वृक्षम् उन्मूल्य सर्वात्मना दहति । न तु तथा प्रजाः पीडयेत् । एतच् च शास्तिपर्वणि दर्शितम् ।

मधुदोहं दुहेद् राष्ट्रं भ्रमरान् न प्रवासयेत् ।
वत्सापेक्षी दुहेच् चैव स्तनांश् चैव न कुट्टयेत् ॥
जलौकावत् पिबेद् राष्ट्रं मृदुनैव नराहिपः ।
व्याघ्रीवद् उद्धरेत् पुत्रं न दशेन् न च पीडयेत् ॥
यथा च लेखकः पर्णम् आखुः पादत्वचं यथा ।
अतीक्ष्णेनाभ्युपायेन तथा राष्ट्रं समापिबेत् ॥
अल्पेनाल्पेन देयेन वर्धमानं प्रदापयेत् ।
ततो भूयस् ततो भूयः क्रमाद् वृद्धिं समाचरेत् ॥ इति । (म्भ् १२।८८।४–७)

मनुर् अपि ।

क्रयविक्रयम् अध्वानं भक्तं च सपरिव्ययम् ।
योगक्षेमं च संप्रेक्ष्य वणिजो दापयेत् करान् ॥
यथा फलेन युज्येत राजा कर्ता च कर्मणाम् ।
यथावेक्ष्य नृपो राष्ट्रे कल्पयेत् सततं करान् ॥
४६२] यथाल्पाल्पम् अदन्त्य् अद्यं वार्योकोवत्सषट्पदाः ।
तथाल्पाल्पो ग्रहीतव्यो राष्ट्राद् राज्ञाब्दिकः करः ॥ इति । (म्ध् ७।१२७–२९)

मार्कण्डेयो ऽपि ।

मासान् अष्टौ यथा सूर्यस् तोयं हरति रश्मिभिः ।
सूक्ष्मेणैवाभ्युपायेन तथा शुल्कादिकं नृपः ॥ इति । (मार्पु २७।२३)

एतच् च करादानं मालाकारदृष्टान्तेन प्रतिपादितम् इतरेषाम् अपि सर्वेषां राजधर्माणाम् उपलक्षणम् । ते च धर्माः याज्ञवल्क्येन दर्शिताः ।

महोत्साहः स्थूललक्षः कृतज्ञो वृद्धसेवकः ।
विनीतः सत्त्वसंपन्नः कुलीनः सत्यवाक् शुचिः ॥
अदीर्घसूत्रः स्मृतिमान् अक्षुद्रो ऽपरुषस् तथा ।
धार्मिको ऽव्यसनश् चैव प्राज्ञः शूरो रहस्यवित् ॥
स्वरन्ध्रगोप्तान्वीक्ष्यां दण्डनीत्यां तथैव च ।
विनीतस् त्व् अथ वार्त्तायां त्रय्यां चैव नराधिपः ॥ इति । (य्ध् १।३०९–११)

त एते ऽन्तरङ्गा राजधर्माः । एत एव राजगुणा इत्य् अप्य् उच्यन्ते । अत एव “षट्त्रिंशद्गुणोपेतो राजा” [४६३] इत्य् अस्य सूत्रस्य व्याख्यानावसरे महोत्साहादयः उशनसा पठिताः । बहिरङ्गा अपि राजधर्मा याज्ञवल्क्येन दर्शिताः ।

सुमन्त्रिणः प्रकुर्वीत प्राज्ञान् मौलान् स्थिरान् शुचीन् ।
तैः सार्धं चिन्तयेद् राज्यं विप्रेणाथ ततः स्वयम् ॥ इति । (य्ध् १।३१२)

मनुर् अपि ।

मौलाञ् छास्त्रविदः शूरान् लब्धलक्ष्यान् कुलोद्गतान् ।
सचिवान् सप्त चाष्टौ वा प्रकुर्वीत परीक्षितान् ॥
तैः सार्धं चिन्तयेन् नित्यं सामादीन् संधिविग्रहम् ।
स्थानं समुदयं गुप्तिं लब्धप्रशमनानि च ॥
तेषां स्वं स्वम् अभिप्रायम् उपलभ्य पृथक् पृथक् ।
समस्तानां च कार्येषु विदध्याद् धितम् आत्मनः ॥
सर्वेषां तु विशिष्टेन ब्राह्मणेन विपश्चिता ।
मन्त्रयेत् परमं मन्त्रं राजा षाड्गुण्यसंयुतम् ॥
नित्यं तस्मिन् समाश्वस्तः सर्वकार्याणि निःक्षिपेत् ।
तेन सार्धं विनिश्चित्य ततः कर्म समारभेत् ॥ इति । (म्ध् ७।५४–५९)

आरम्भणीयं च कर्म देशविशेषेषु दुर्गसंपादनम् । तच् च याज्ञवल्क्येन दर्शितम् ।

[४६४] रम्यं पशव्यम् आजीव्यं जाङ्गलं देशम् आवसेत् ।
तत्र दुर्गाणि कुर्वीत जनकोशात्मगुप्तये ॥ इति । (य्ध् १।३२१)

दुर्गभेदा मनुना दर्शिताः ।

धन्वदुर्गं महीदुर्गम् अब्दुर्गज़्म् वार्क्षम् एव वा ।
नृदुर्गं गिरिदुर्गं च समावृत्य वसेत् पुरम् ॥
सर्वेण तु प्रयत्नेन गिरिगुर्गं समाश्रयेत् ॥ इति । (म्ध् ७।७०–७१)

दुर्गसंविधानप्रकारः शान्तिपर्वणि दर्शिताः ।

दृढप्राकारपरिखं हस्त्यश्वरथसंकुलम् ।
ऊर्जस्विनरनागाश्वं चत्वरापणशोभितम् ॥
प्रसिद्धव्यवहारं च प्रशान्तम् अकुतोभयम् ।
शूराढ्यं प्राज्ञसंपूर्णं ब्रह्मघोषानुनादितम् ॥
समाजोतसवसंपन्नं सदा पूजितदैवतम् ।
वश्यामात्यबलो राजा तत् पुरं स्वयम् आविशेत् ॥ इति । (म्ध् १२।८६।६–७)

मनुर् अपि ।

[४६५] तत् स्याद् आयुधसंपन्नं धनधान्येन वाहनैः ।
ब्राह्मणैः शिल्पिभिर् यन्त्रैर् यवसेनोदकेन्धनैः ॥
तस्य मध्ये तु पर्याप्तं कारयेद् गृहम् आत्मनः ।
गुप्तं सर्वर्तुकं शुभ्रं जलवृक्षसमन्वितम् ॥ इति । (म्ध् ७।७५–७६)

दुर्गसंविधानम् उक्त्वा यागादिधर्मान् अपि स एवाह ।

तद् अध्यास्योद्वहेद् भार्यां सवर्णां लक्षणान्विताम् ।
कुले महति संभूतां हृद्यां रूपसमन्विताम् ॥
पुरोहितं च कुर्वीत वृणुयाद् एव चर्त्विजः ।
ते ऽस्य गृह्याणि कर्माणि कुर्युर् वैतानिकानि च ॥
यजेत राजा क्रतुभिर् विविधैर् आप्तदक्षिणैः ।
यज्ञार्थं चैव विप्रेभ्यो दद्याद् भोगान् धनानि च ॥
सांवत्सरिकम् आप्तैश् च राष्ट्राद् आहारयेद् बलिम् ।
स्याच् चाम्नायपरो लोके वर्तेत पितृवन् नृषु ॥ इति । (म्ध् ७।७७–८०)

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

पुरोहितं प्रकुर्वीत दैवज्ञम् उदितोदितम् ।
दण्डनीत्यां च कुशलम् अथर्वाङ्गिरसे तथा ॥
[४६६] श्रौतस्मार्तक्रियाहेतोर् वृणुयाद् एव वर्त्विजः ।
यज्ञांश् चैव प्रकुर्वीत विधिवद् भूरिदक्षिणान् ॥
भोगांश् च दद्याद् विप्रेभ्यो वसूनि विविधानि च ।
सदानमानसत्कारैर् वासयेत् श्रोत्रियान् सदा ॥ इति । (य्ध् १।३१३–१५)

मनुर् अपि ।

म्रियमाणो ऽप्य् आददीत न राजा श्रोत्रियात् करम् ।
न च क्षुधास्य संसीदेत् श्रोत्रियो विषये वसन् ॥
यस्य राज्ञस् तु विषये श्रोत्रियः सीदति क्षुधा ।
तस्यापि तत् क्षुधा राष्ट्रम् अचिराद् एव सीदति ॥
श्रुतवृत्ते विदित्वास्य वृत्तिं धर्म्यां प्रकल्पयेत् ।
संरक्षेत् सर्वतश् चैनं पिता पुत्रम् इवौरसम् ॥ इति । (म्ध् ७।१३३–३५)

आनुशासनिके ऽपि ।

शालाप्रपातडागानि देवतायतनानि च ।
ब्राह्मणावस्थाश् चैव कर्तव्यं नृपसत्तमैः ॥
[४६७] ब्राह्मणा नावमन्तव्या भस्मच्छन्ना इवाग्नयः ।
कुलम् उत्पाटयेयुस् ते क्रोधाविष्टा द्विजातयः ॥
दुष्टानां शासनं धर्मः शिष्टानां परिपालनम् ।
कर्तव्यं भूमिपालेन नित्यं कार्येषु चार्जवम् ॥ इति ।

शान्तिपर्वण्य् अपि ।

बालातुरेषु भूतेषु परित्राणं कुरूद्वह ।
शरणागतेषु कारुण्यं कुर्यात् तत्र समाहितः ॥
भरणं सर्वभूतानां रक्षणं चापि सर्वशः ।
यष्टव्यम् ऋतुभिर् नित्यं दातव्यं चाप्य् अपीडया ॥
प्रजानां रक्षणं कार्यं न कार्यं कर्म गर्हितम् ।
आश्रमेषु यथाकालं चैलं भोजनभाजनम् ॥
स्वयं तूपहरेद् राजा सत्कृत्य विधिपूर्वकम् ।
आत्मानं सर्वकार्याणि तापसे राज्यम् एव च ॥
निवेदयेत् प्रयत्नेन तिष्ठेत् प्रह्वश् च नित्यशः ।
विक्रमेण महीं लब्ध्वा प्रजा धर्मेण पालयन् ॥
आहवे निधनं कुर्याद् राजा धर्मपरायणः ।
आहवे च महीं लब्ध्वा श्रोत्रियायोपपादयेत् ॥ इति । (म्भ् १२।८६।२१–२६)

मनुः ।

४६८] मोहाद् राजा स्वराष्ट्रं यः कर्षयत्य् अनवेक्षया ।
सो ऽचिराद् भ्रश्यते राज्याज् जीविताच् च सबान्धवः ॥
शरीरकर्षणात् प्राणाः क्षीयन्ते प्राणिनां यथा ।
तथा राज्ञाम् अप् प्राणाः क्षीयन्ते राष्ट्रकर्षणात् ॥ इति । (म्ध् ७।१११–१२)

दिनचर्या तु मनुना दर्शिता ।

उत्थाय पश्चिमे यामे कृतशौचः समाहितः ।
हुत्वाग्निं ब्राह्मणांश् चार्च्य प्रविशेच् च सभां शुभाम् ॥ इति । (म्ध् ७।१४५)

स्मृत्यन्तरे ऽपि ।

प्रातर् उत्थाय नृपतिः कुर्याद् दन्तस्य धावनम् ।
स्नानशालां समागत्य स्नात्वा पूतेन वारिणा ॥
अर्घ्यं दत्वा तु देवाय भास्कराय समाहितः ।
ततो ऽलंकृतगात्रः सन् वक्त्रम् आलोक्य मन्त्रवत् ॥
घृतपात्रं तु विप्राय दद्यात् सकनकं नृपः ॥ इति ।

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

ऋत्विक्पुरोहिताचार्यैर् आशीर्भिर् अभिनन्दितः ।
दृष्ट्वा ज्योतिर्विदो वैद्यान् दद्याद् गाः काञ्चनं महीम् ॥
नैवेशिकानि च ततः श्रोत्रियेभ्यो गृहाणि च ॥ (य्ध् १।३३२–३३)

[४६९] इति । नैवेशिकानि विवाहोपयोगीनि कन्यालङ्कारादीनि । दानानन्तरकृत्यं मनुर् आह ।

तत्र स्थितः प्रजाः सर्वाः प्रतिनन्द्य विसर्जयेत् ।
विसृज्य च प्रजाः सर्वा मन्त्रयेत् सह मन्त्रिभिः ॥
गिरिपृष्ठं समारुह्य प्रासादं वा रहोगतः ।
अरण्य निःशलाके वा मन्त्रयेताविभावितः ॥
मध्यन्दिने ऽर्धरात्रे वा विश्रान्तो विगतक्लमः ।
चिन्तयेत् धर्मकामार्थान् सार्धं तैर् एक एव वा ॥
कन्यानां संप्रदानं च कुमाराणां च रक्षणम् ॥
दूतसंप्रेषणं चैव कार्यशेषं तथैव च ।
अन्तःपुरप्रचारं च प्रणिधीनां च चेष्टितम् ॥
कृत्स्नं चाष्टविधं कर्म पञ्चवर्गं च तत्त्वतः ।
अनुरागापरागौ च प्रचारं मण्डलस्य च ॥
अनन्तरम् अरिं विद्याद् अरिसेविनम् एव च ।
अरेर् अनन्तरं मित्रम् उदासीनं तयोः परम् ॥
तान् सर्वान् अभिसंदध्यात् सामादिभिर् उपक्रमैः ।
व्यस्तैश् चैव समस्तैश् च पौरुषेण नयेन च ॥
संधिं च विग्रहं चैव यानम् आसनम् एव च ।
द्वैधीभावं संश्रयं च षड्गुणांश् चिन्तयेत् सदा ॥
[४७०] आसनं चैव यानं च संधिं विग्रहम् एव च ।
कार्यं वीक्ष्य प्रयुञ्जीत द्वैधं संश्रयम् एव च ॥
उपेतारम् उपेयं च सर्वोपायांश् च कृत्स्नशः ।
एतत् त्रयं समाश्रित्य प्रयतेतार्थसिद्धये ॥ इति । (म्ध् ७।१४६–२१५)

अष्टविधत्वं तु कर्मण उशनसा प्रदर्शितम् ।

आदाने च विसर्गे च तथा प्रैषनिषधयोः ।
पञ्चमे चार्थवचने व्यवहारस्य चेक्षणे ॥
दण्डशुद्ध्योः समायुक्तस् तेनाष्टगतिको नृपः ॥ इति ।

शुद्धिः प्रायश्चित्तम् । पञ्चवर्गस् तु [४७१] कार्पटिकदाम्भिकगृहपतिवैदेहक-तापसव्यञ्जनाश् चराः । कर्मणाम् आरम्भोपायः, पुरुषद्रव्यसंपत्, विनिपातप्रतीकारः, कार्यसिद्धिर् इति वा पञ्चवर्गः ।

एवं सर्वम् इदं राजा सह संमन्त्र्य मन्त्रिभिः ।
व्यायम्याप्लुत्य मध्याग्ने भोक्तुम् अन्तःपुरं व्रजेत् ॥
ततात्मभूतैः कालज्ञैर् अहार्यैः परिचारकैः ।
सुपरीक्षितम् अन्नाद्यम् अद्यान् मन्त्रैर् विषापहैः ॥
विषघ्नैर् अगदैश् चास्य सर्वद्रव्याणि योजयेत् ।
विषघ्नानि च रत्नानि नियतो धारयेत् सदा ॥
परीक्षिताः स्त्रियश् चैनं व्यजनोदकधूपनैः ।
वेषाभरणसंशुद्धाः स्पृशेयुः सुसमाहिताः ॥
एवं प्रयत्नं कुर्वीत यानशय्यासनाशने ।
स्नाने प्रसाधने चैव सर्वालङ्कारकेषु च ॥
भुक्तवान् विहरेच् चैव स्त्रीभिर् अन्तःपुरे सह ।
विहृत्य तु यथाकालं पुनः कार्याणि चिन्तयेत् ॥
अलंकृतश् च संपश्येद् आयुधीयं पुनर् जनम् ।
वाहनानि च सर्वाणि शस्त्राण्य् आभरणानि च ॥
संध्यां चोपास्य शृणुयाद् अन्तर्वेश्मनि शस्त्रभृत् ।
रहस्याख्यायिनां चैव प्रणिधीनां च चेष्टितम् ॥
[४७२] गत्वा कक्षान्तरं सम्यक् समनुज्ञाप्य तं जनम् ।
प्रविशेद् भोजनार्थं तु स्त्रीवृतो ऽन्तःपुरं पुनः ॥
तत्र भुक्त्वा पुनः किंचित् तूर्यघोषैः प्रहर्षितः ।
संविशेच् च यथाकालम् उत्तिष्ठेच् च गतक्लमः ॥
एतद् विधानम् आतिष्ठेद् अरोगः पृथिवीपतिः ।
अस्वस्थः सर्वम् एवैतत् भृत्येषु विनिवेशयेत् ॥ इति । (म्ध् ७।२१६–२६)

धर्मान्तरम् आह मनुः ।

संग्रामेष्व् अनिवर्तित्वं प्रजानां चैव पालनम् ।
शुश्रूषा ब्राह्मणानां च राज्ञां श्रेयस्करं परम् ॥
अलब्धं चैव लिप्सेत लब्धं रक्षेच् च यत्नतः ।
रक्षितं वर्धयेच् चैव वृद्धं पात्रेषु निःक्षिपेत् ॥
अमाययैव वर्तेत न कथंचन मायया ।
बुद्ध्येतारिप्रयुक्तां तुअ मायां नित्यं सुसंवृतः ॥ इति । (म्ध् ७।८८–१०४)

शान्तिपर्वण्य् अपि ।

व्यसनानि च सर्वाणि नृपतिः परिवर्जयेत् ।
लोकसंग्रहणार्थाय कृतकव्यसनी भवेत् ॥ इति ।

तानि व्यसनानि मनुना दर्शितानि ।

[४७३] दश कामसमुत्थानि तथाष्टौ क्रोधजानि च ।
मृगयाक्षा दिवा स्वप्नः परीवादः स्त्रियो मदः ।
तौर्यत्रिकं वृथाटाट्या कामजो दशको गणः ॥
पैशुन्यं साहसं द्रोह ईर्ष्यासूयार्थदूषणम् ।
वागदण्डजं च पारुष्यं क्रोधजो ऽपि गणो ऽष्टकः ॥
कामजेषु प्रसक्तो हि व्यसनेषु महीपतिः ।
वियुज्यते ऽर्थधर्माभ्यां क्रोधजे स्वात्मनैव तु ॥
द्वयोर् अप्य् एतयोर् मूलं यं सर्वे कवयो विदुः ।
तं यत्नेन जयेल् लोभं तज्जौ ह्य् एतौ गणाव् उभौ ॥
पानम् अक्षाः स्त्रियश् चैव मृगया च यथाक्रमम् ।
एतत् कष्टतमं विद्याच् चतुष्कं कमजे गणे ॥
दण्डस्य पातनं चैव वाक्पारुष्यार्थदूषणे ।
क्रोधजे ऽपि गणे विद्यात् कष्टम् एतत् त्रिकं सदा ॥
व्यसनस्य च मृत्योश् च व्यसनं कष्टम् उच्यते ।
व्यसन्य् अधो हि व्रजति स्वर् यात्य् अव्यसनी मृतः ॥ इति । (म्ध् ७।४५–५३)

मार्कण्डेयो ऽपि ।

[४७४] व्यसनानि परित्यज्य सप्त मूलहराणि च ।
आत्मा रिपुभ्यः संरक्ष्यो बहिर्मन्त्रविनिर्गमात् ॥
स्थानवृद्धिक्षयज्ञानषाड्गुण्यविजितात्मना ।
भवितव्यं नरेन्द्रेण न कामवशवर्तिना ॥
प्राग् आत्मा मन्त्रिणश् चैव ततो भृत्या महीभृता ।
जेयाश् चानन्तरं पौरा विरुध्येत ततो ऽरिभिः ॥
यस् त्व् एतान् अविनिर्जित्य वैरिणो विजिगीषते ।
सो ऽजितात्माजितामात्यः शत्रुवर्गेण बाध्यते ॥ इति । (मार्पु २७।५–११)

तद् एवमुक्तधर्मकलापेन संयुक्तो राजा प्रजाः पालयेत् । तद् उक्तं मनुना ।

एवं सर्वं विधायेदम् इतिकर्तव्यम् आत्मनः ।
युक्तश् चैवाप्रमत्तश् च परिरक्षेद् इमाः प्रजाः ॥ इति । (म्ध् ७।१४१)

प्रजारक्षणे राज्ञः श्रेयोविशेष ऐहिक आमुष्मिकश् च शान्तिपर्वणि दर्शितः ।

स्त्रियश् चापुरुषा मार्गं सर्वालंकारभूषिताः ।
निर्भयाः प्रतिपद्यन्ते यदा रक्षति भूमिपः ॥
धर्मम् एव प्रपद्यन्ते न हिंसन्ति परस्परम् ।
अनुगृह्णन्ति चान्योन्यं यदा रक्षति भूमिपः ॥
[४७५] यजन्ते च महायज्ञैस् त्रयो वर्णाः पृथग्विधैः ।
युक्ताश् चाधीयते वेदान् यदा रक्षति भूमिपः ॥
यदा राजा धुरं श्रेष्ठाम् आदाय वहति प्रजाः ।
महता बलयोगेन तदा लोकः प्रसीदति ॥ इति । (म्भ् १२।६८।३२–३६)

रामायणे ऽपि ।

यः क्षत्रियः स्वधर्मेण पृथिवीम् अनुशास्ति वै ।
स लोके लभते वीर यशः प्रेत्येह चैव हि ॥ इति ।

अपालने दोषः शान्तिपर्वणि दर्शितः ।

यानं वस्त्राण्य् अलंकारान् रत्नानि विविधानि च ।
हरेयुः सहसा पापा यदि राजा न पालयेत् ॥
पतेद् बहुविधं शस्त्रं बहुधा धर्मचारिषु ।
अधर्मः प्रगृहीतः स्यात् यदि राजा न पालयेत् ॥ इति । (म्ध् १२।६८।१६–१७)

**इति राजधर्मप्रकरणम् **

[४७६]

अथ वैश्यधर्मप्रकरणम् । क्रमप्राप्तान् वैश्यस्यासाधारणधर्मान् आह ।

लाभकर्म तथा रत्नं गवां च परिपालनम् ।
कृषिकर्म च वाणिज्यं वैश्यवृत्तिर् उदाहृता ॥ ६३ ॥

लाभार्थं कर्म लाभकर्म कुसीदाद्युपजीवनम् इत्य् अर्थः । रत्नं मणिमुक्तादि । तेन च तत्परीक्षणक्रयविक्रया उपलक्ष्यन्ते । गवां पालनं तृणोदकप्रदानबन्धनमोचनदोहनादि । कृषिकर्म भूमिकर्षणबीजवापनादि । वाणिज्यं क्रमुकधान्यादिक्रयविक्रयौ । कुसीदादीनां वैश्यधर्मत्वम् आह याज्ञवल्क्यः ।

कुसीदकृषिवाणिज्यं पाशुपाल्यं विशः स्मृतम् । इति । (य्ध् १।११९)

मनुर् अपि ।

पशूनां रक्षणं दानम् इज्याध्ययनम् एव च ।
वणिक्पथं कुसीदं च वैश्यस्य कृषिम् एव च ॥ इति । (म्ध् १।९०)

समादिशद् इति शेषः । वराहपुराणे ऽपि ।

स्वाध्यायं यजनं दानं कुसीदपशुपालनम् ।
गोरक्षां कृषिवाणिज्यं कुर्याद् वैश्यो यथाविधि ॥ इति ।

पशुपालनम् अजाश्वादिपालनम्, गोशब्दस्य पृथगुपात्तत्वात् । आनुशासनिके विकेयद्रव्याण्य् अपि निदर्शितानि ।

[४७७] तिलचर्मरसाश् चैव विक्रेयाः पशुवाजिनः ।
वणिक्पथम् उपासीनैर् वैश्यैर् वैश्यपथि स्थितैः ॥ इति । (म्भ् १३।१४१।५६)

शान्तिपर्वणि जाजल्युपाख्यानप्रसङ्गेन वैश्यधर्मास् तुलाधारेणोदिताः ।

यद् ददामि न तन् न्यूनं यद् गृह्णामि न चाधिकम् ।
विक्रीणामि रसांश् चाहं मद्यवर्ज्यम् अमायया ॥
क्रीत्वा चैव प्रविक्रीणे परस्तात् तद् धनं बहु ॥ इति । (म्भ् १२।२६१।७–८)

पशुपालने विशेषम् आहतुः शङ्खलिखितौ- “गा रक्षेत् । रास्व् अपीतासु न पिबेत् । न तिष्ठत्सूपविशेत् । न स्वयम् उत्थापयेत् । शनैर् आर्द्रशाखया सपलाशया पृष्ठतो ऽभिहन्यात् । न तीर्थे न विषमे नाल्पोदके ऽवतारयेत् । बालवृद्धरोगार्तानां शक्तितः प्रतीकारं कुर्यात् । अन्यथा विप्लवः” [४७८] इति । यानि लाभकर्मादीनि वाणिज्यान्तानि तानि सर्वाणि वैश्यवृत्तिः वैश्यस्य जिवनहेतुर् इत्य् अर्थः । तद् उक्तं मार्कण्डेये ।

दानम् अध्ययनं यज्ञो वैश्यस्यापि त्रिधैव सह् ।
वाणिज्यं पाशुपाल्यं च कृषिश् चैवास्य जीविका ॥ इति । (मार्पु २८।६)

अर्घविज्ञानादयो ऽपि वैश्यधर्मत्वेन द्रष्टव्याः । अत एव मनुना वैश्यधर्मेषु पठिताः ।

वैश्यस् तु कृतसंस्कारः कृत्वा दारपरिग्रहम् ।
वार्तायां नित्ययुक्तः स्यात् पशूनां चैव रक्षणे ॥
प्रजापतिर् हि वैश्याय सृष्ट्वा परिददे पशून् ।
न च वैश्यस्य कामः स्यान् न रक्षेयं पशून् इति ॥
वैश्ये चेच्छति नान्येन रक्षितव्याः कथंचन ।
मणिमुक्ताप्रवालानां लोहानां तान्तवस्य च ॥
गन्धानां च रसानां च विद्याद् अर्घबलाबलम् ।
बीजानाम् उप्तिवच् च स्यात् क्षेत्रदोषगुणस्य च ॥
मानयोगांश् च जानीयात् तुलायोगांश् च सर्वतः ।
सारासारं च भाण्डानां देशानां च गुणागुणान् ॥
लाभालाभं च पण्यानां पशूनां च विवर्धनम् ॥
[४७९] भृत्यानां च भृतिं विद्याद् भाषाश् च विविधा नृणाम् ।
द्रव्यानां स्थानयोगांश् च क्रयं विक्रयम् एव च ॥
धर्मेण च द्रव्यवृद्धाव् आतिष्ठेद् यत्नम् उत्तमम् ।
दद्याच् च सर्वभूतानाम् अन्नम् एव प्रयत्नतः ॥ इति । (म्ध् ९।३२६–३३)

कृषिवाणिज्यगोरक्षाः वार्ताशब्देनोच्यन्ते । मानयोगा अञ्जलिप्रस्थादिसाध्याः । मूलवचने “लाभकर्म” इत्य् अत्र “लोहकर्म” इति केचित् पठन्ति । लौहस्य सुवर्णरजतादेर् अर्घपरिज्ञानक्रयादिकं तत् कर्मेति व्याख्येयम्, लौहानां चेति मनुपठितत्वात् । यथोक्तधर्मानुष्ठाने फलम् आश्वमेधिके वर्णितम् ।

वणिग्धर्मम् अमुञ्चन् वै देवब्राह्मणपूजकः ।
स वणिक् स्वर्गम् आप्नोति पूज्यमानो ऽप्सरोगणैः ॥ इति ।

वैपरीत्ये दोषः शान्तिपर्वणि दर्शितः ।

यः करोति जनान् साधून वणिक्कर्मणि वञ्चितान् ।
स याति नरकं घोरं धनं तस्यापि हीयते ॥ इति ॥ ६३ ॥

इति वैश्यधर्मप्रकरणम्

क्रमप्राप्तान् शूद्रस्यासाधारणधर्मान् आह ।

[४८०]

शूद्रस्य द्विजशुश्रूषा परमो धर्म उच्यते ।
अन्यथा कुरुते किंचित् तद् भवेत् तस्य निष्फलम् ॥ ६४ ॥

अत्र द्विजशब्दो ब्राह्मणपरः । तच्छुश्रूषायाः परमत्वम्, निःश्रेयसहेतुत्वात् । तद् आह

मनुः ।

विप्राणां वेदविदुषां गृहस्थानां यशस्विनाम् ।
शुश्रूषैव तु शूद्रस्य धर्मो नैश्रेयसः परः ॥
शुचिर् उत्कृष्टशुश्रूषुर् मृदुवाग् अनहंकृतः ।
ब्राह्मणोपाश्रयो नित्यम् उत्कृष्टां जातिम् अश्नुते ॥ इति । (म्ध् ९।३३४–३५)

विष्णुपुराणे ऽपि ।

द्विजशुश्रूषुयैवैष पाकयज्ञाधिकारवान् ।
निजान् जयति वै लोकान् शूद्रो धन्यपरः स्मृतः ॥ इति ।

आनुशासनिके ऽपि ।

रागो द्वेषश् च मोहश् च पारुष्यं च नृशंसता ।
शाठ्यं च दीर्घवैरत्वम् अतिमानम् अनार्जवम् ॥
अनृतं चातिवादं च पैशुन्यम् अतिलोभता ।
निकृतिश् चाप्य् अविज्ञानं जनने शूद्रम् आविशत् ॥
दृष्ट्वा पितामहः शूद्रम् अभिभूतं तु तामसैः ।
द्विजशुश्रूषणं धर्मं शूद्राणां च प्रयुक्तवान् ॥
[४८१] नश्यन्ति तामसा भावाः शूद्रस्य द्विजभक्तितः ।
द्विजशुश्रूषया शूद्रः परं श्रेयो ऽधिगच्छति ॥ इति ।

“परम्” इति विशेषनाद् अन्ये ऽपि केचन धर्माः सन्तीति गम्यते । ते च देवलेन दर्शिताः- “शूद्रदर्मास् त्रिवर्णशुश्रूषा कलत्रादिपोषणं कर्षणपशुपालनभारोद्वहन-पण्यव्यवहारचित्रकर्मनृत्यगीतवेणुवीणामुरजमृदङ्गवादनानि” इति । विष्णुपुराणे ऽपि ।

दानं च दद्याच् छूद्रो ऽपि पाकयज्ञैर् यजेत च ।
पित्र्यादिकं च वै सर्वं शूद्रः कुर्वीत तेन वै ॥ इति । (विपु ३।८।३३)

याज्ञवल्क्यो ऽपि ।

भार्यारतः शुचिर् भृत्यभर्ता श्राद्धक्रियापरः ।
नमस्कारेण मन्त्रेण पञ्चयज्ञान् न हापयेत् ॥ इति । (य्ध् १।१२१)

शान्तिपर्वण्य् अपि ।

स्वाहाकारनमस्कारमन्त्रः शूद्रे विधीयते ।
ताभ्यां शूद्रः पाकयज्ञैर् यजेताव्रतवान् स्वयम् ॥
[४८२] संचयांश् च न कुर्वीत जातु शूद्रः कथंचन ।
सेवया हि धनं लब्ध्वा वशे कुर्याद् गरीयसः ॥
राज्ञा वा समनुज्ञातः कामं कुर्वीत धार्मिकः ॥ इति । (म्भ् १२। ६०।२८–३७)

आनुशासनिके ऽपि ।

अहिंसकः शुभाचारो देवताद्विजपूजकः ।
शूद्रो धर्मफलैर् इष्टैः स्वधर्मेणैव युज्यते ॥ इति । (म्भ् आश्व। १४१।५९)

न केवलं विप्रशुश्रूषा निःश्रेयसार्था अपि तु वृत्त्यर्थापि । अत एव तस्य प्रकल्प्यमाना वृत्तिर् मनुना दर्शिता ।

प्रकल्प्या तस्य तैर् वृत्तिः स्वकुटुम्बाद् यथार्हतः ।
शक्तिं चावेक्ष्य दाक्ष्यं च भृत्यानां च परिग्रहम् ॥
उच्छिष्टम् अन्नं दातव्यं जीर्णानि वसनानि च ।
पुलकाश् चैव धान्यानां जीर्णाश् चैव परिच्छदा ॥ इति । (म्ध् १०।१२४–२५)

शान्तिपर्वण्य् अपि ।

यश् च कश्चिद् द्विजातीनां शूद्रः शुश्रूषुर् आव्रजेत् ।
प्रकल्प्या तस्य तैर् वृत्तिम् आहुर् धर्मविदो जनाः ॥
छत्रं वेष्टनम् औशीरम् उपानद् व्यजनानि च ।
यातयामानि देयानि शूद्राय परिचारिणे ॥ (म्भ् १२।६०।३१–३३)

[४८३] इति । अन्यथा द्विजशुश्रूषाम् अन्तरेण यदि किंचित् पाकयज्ञादिकं कुर्यात् तत् सर्वं निष्फलं भवेत् । तद् उक्तं मनुना ।

विप्रसेवैव शूद्रस्य विशिष्टं कर्म कथ्यते ।
यद् अतो ऽन्यद् धि कुरुते तद् भवेत् तस्य निष्फलम् ॥ इति । (म्ध् १०।१२३)

तस्मात् द्विजशुश्रूषैव तस्य परतो धर्मः । क्षत्रियवैश्यशुश्रूषा तु केवलवृत्त्यर्थत्वाद् अपरमो धर्मः । अत एव मनुना विप्रशुश्रूषाया उभयार्थत्वम् इतरशुश्रूषायाः केवलवृत्त्यर्थत्वं च दर्शितम् ।

शूद्रस् तु वृत्तिम् आकाङ्क्षन् क्षत्रम् आराधयेद् यदि ।
धनिनं वाप्य् उपाराध्य वैश्यं शूद्रो जिजीविषेत् ॥
स्वर्गार्थम् उभयार्थं वा विप्रान् आराधयेत् तु सः ।
जातब्राह्मणशब्दस्य सा ह्य् अस्य कृतकृत्यता ॥ इति । (म्ध् १०।१२१–२२)

॥ ६४ ॥

यदा द्विजशुश्रूषया जीवितुं न शक्नोति तदा किं कुर्याद् इत्य् अत आह ।

लवणं मधु तैलं च दधि तक्रं घृतं पयः ।
न दुष्येच् छूद्रजातीनां कुर्यात् सर्वेषु विक्रयम् ॥ ६५ ॥

शुश्रूषया जीवितुम् अशक्तो जिवनाय लवणादिषु सर्वेषु विक्रयं कुर्यात् ।

ननु – लवणादीनि विक्रीयमाणानि विक्रेतुर् दोषम् आवहन्ति । तद् आह याज्ञवल्क्यः ।

फलोपलक्षौमसोममनुष्यापूपवीरुधः ।
तिलौदनरसक्षारान् दधि क्षीरं घृतं जलम् ॥
शस्त्रासवमधूच्छिष्टमधुलाक्षाः सबर्हिषः ।
मृच्चर्मपुष्पकुतुपकेशतक्रविषक्षितीः ॥
कौशेयनीलिलवणमांसैकशफसीसकान् ।
शाकार्द्रौषधिपिण्याकपशुगन्धांस् तथैव च ॥
वैश्यवृत्त्यापि जीवन् नो विक्रीणीत कदाचन ।
लाक्षालवणमांसानि पतनीयानि विक्रये ॥
पयो दधि च मद्यं च हीनवर्णकराणि च ॥ (य्ध् ३।३६–४०)

[४८५] इति । हीनवर्णः शूद्रः ।

मैवम्, अस्य ब्राह्मणविषयत्वात् । अत एव मनुः ।

सद्यः पतति मांसेन लाक्षया लवणेन च ।
त्र्यहेण शूद्री भवति ब्राह्मणः क्षीरविक्रयात् ॥ इति । (म्ध् १०।९२)

शूद्रस् तु लवणादीनि विक्रीणन्न् अपि न दुष्येत् । “विक्रीणन्” इति पदं वक्ष्यमाणश्लोकाद् अनुषज्य योजनीयम् । याज्ञवल्क्यो ऽपि शुश्रूषया जीवितुम् अशक्तस्य शूद्रस्य वाणिज्यादिकम् आह ।

शूद्रस्य द्विजशुश्रूषा तयाजिवन् विणिग् भवेत् ।
शिल्पैर् वा विविधैर् जीवेत् द्विजातिहितम् आचरन् ॥ इति । (य्ध् १।१२०)

यैः कर्मभिर् दिव्जातयः शुश्रूष्यन्ते तैर् इत्य् अर्थः । मनुर् अपि ।

अश्क्नुवंस् तु शुश्रूषां शूद्रः कर्तुं द्विजन्मनाम् ।
पुत्रदारात्ययं प्राप्तो जीवेत् कारुकर्मभिः ॥
यैः कर्मभिः सुचरितैः शुश्रूष्यन्ते द्विजातयः ।
तानि कारुककर्माणि शिल्पानि विविधानि च ॥ इति । (म्ध् १०।९९–१००)

॥ ६५ ॥

[४८६]

शूद्रस्यापि वर्ज्यान् आह ।

विक्रीणन् मद्यमांसानि ह्य् अभक्ष्यस्य च भक्षणम् ।
कुर्वन्न् अगम्यागमनं शूद्रः पतति तत्क्षणात् ॥ ६६ ॥
कपिलाक्षीरपानेन ब्राह्मणीगमनेन च ।
वेदाक्षरविचारेण शूद्रश् चाण्डालतां व्रजेत् ॥ ६७ ॥

मद्यं च बहुविधं तालपानसमाधूकखार्जूरादिकम् । अभक्ष्यं गोमांसादि । अगम्या भगिन्यादयः । स्पष्टम् अन्यत् ॥ ६६–६७ ॥

**इति श्रीपराशरसंहितायां चातुर्वर्ण्याचारो नाम **

प्रथमो ऽध्यायः ॥ १ ॥

**प्रख्याता हि पराशरस्मृतिर् इह स्मृत्यागमख्यापनं **
धर्मौ वर्णचतुष्टयीबहुमतौ साधारणान्याभिधौ ।

**[४८७] आद्यस् त्व् आह्निकशिष्टनामविहितः षट्कर्मपूतो ऽपरः **

पूर्वाध्यायनिरूपितं तद् अखिलं व्याख्यत् सुधीर् माधवः ॥ १ ॥

इति श्रीमहाराजाधिराजपरमेश्वरवैदिकमार्ग-प्रवर्त्तिकश्रीवीरबुक्कभूपालसाम्राज्यधुरन्धरस्य माधवामात्यस्य कृतौ पराशरस्मृतिव्याख्यायां माधवीयायां प्रथमो ऽध्यायः ॥ १ ॥