०८

प्रजानां पालनं राज्ञो वृत्तिर् विहिता । सा चात्र ।

• शस्त्रास्त्रभृत्त्वं क्षत्रस्य वणिक्पशुकृषीर् विशः ।

• आजीवनार्थं शूद्रस्य द्विजातीनां निषेवणम् ॥ (म्ध् १०.७९)

• एवं नृपो वर्तमानो लोकानान् आप्नोत्य् अनुत्तमान् ॥ इति ।

तथा धर्मो वर्धते लोके । अन्येषाम् अपि वर्णानां क्षत्रियवृत्त्या जीविनाम् अस्त्य् एव राज्याधिकारः ।

• यः कश्चित् सर्वलोकानाम् पालकश् च नृपः स्मृतः ।

• कर्मनिष्ठा च विहिता लोकसाधारणे हिते ॥

परिपालनं च पीडापहारः । द्वयी च पीडा, दृष्टा अदृष्टा च । तत्र दुर्बलस्य बलीयसा धनहरणादिना बाध्यमाना दृष्टा पीडा । इतरस्य तु विध्यतिक्रमजनितेन प्रत्यवायेनामुत्रिकदुःखोत्पादनम् अदृष्टपीडा । प्रजा हि द्वेषमत्सरादिभिर् इतरेतरम् अयथावद् आचरन्ति, कुपथेन यान्ति, अदृष्टदोषेण बाध्येरन् । अतश् च राज्यनाशः । प्रजैश्वर्यं हि राज्यम् उच्यते । तासु विनश्यन्तीषु कस्य राज्यं स्यात् । व्यवहारादयो ऽतः ।शास्त्रदण्डेन व्यवस्थाप्यमाना न भयात् पृथक् प्रचलन्ति, तथा चोभयथापि रक्षिता भवन्ति । धनदण्डश् च राज्ञः, करशुल्कादि¹ वा । एतदन्या² धर्मिष्ठजीविका न भवतीति वृत्तिपरिक्षयाद् अपि राज्यावसादः । अतो राज्यस्थित्यर्थं व्यवहारदर्शनं कर्तव्यम् ।

• तद् इदानीम् उच्यते । व्यवहारश् चात्र वादिप्रतिवादिनोर् इतरेतराशनोद्धाराय³ वृत्तिर् उच्यते । अथ वा ऋणादानादयः पदार्था एव विप्रतिपत्तिविषयाः सन्तो विचारगोचरसमर्थतया कर्तव्या इति । दिदृक्षुर् इत्य् उक्त्वा “पश्येत् कर्याणि” (म्ध् ८.२) इति सामानाधिकरण्यम् । पुनश् च प्रत्यवमर्शः “तेषाम् अद्यम् ऋणादानम्” (म्ध् ८.४) इति । तान् पदार्थान् विचारयेद् इति संबन्धः । वक्ष्यमाणाधिकृतपुरुषाधिष्ठितः प्रदेशः सभा । प्रवेशस् तदभ्यन्तरभावः । किम् एक एव प्रविशेत् । नेत्य्⁴ आह ब्राह्मणैः सहेति । अथ मन्त्रज्ञैर् इति कस्य विशेषणम् । न तावन् मन्त्रिणः, मन्त्रित्वाद् एव सिद्धेः । न हि मन्त्रम् अजानानो मन्त्रीति शक्यते वक्तुम् । नापि ब्राह्मणानाम्, व्यवहारदर्शने ऽधिकृतानां तत्परिज्ञानम् अदृष्टाय⁵ स्यात् ।

• अत्रोच्यते । ब्राह्मणविशेषणम् एवैतत् । ते ह्य् अमन्त्रज्ञा⁶ भूत्वा निरपेक्षम् अवधारयन्तः स्युः । अन्यथा राज्ञो ऽनर्थम् आवहेयुः । तथा हि महामत्याश्रितः कश्चिज् जनपदेन व्यवहरन् सहसा जितो यदि न दण्ड्यते धनं वावष्टभ्य न दाप्यते, तदा समत्वेन व्यवहारदर्शनं न कृतं स्यात्, पक्षपातम् अशक्तिं वास्य जनपदा मन्येरन् । अथ दण्ड्यते, महामात्यक्षोभाद् अपि प्रकृतिविकृतं स्यात् । मन्त्रज्ञास् तु सन्तः संशयितारो यदि निर्णेतव्यस्य केनचिद् अपदेशेन प्रसङ्गरोधं कृत्वा रहसि राजानं परिबोधयन्ति “अनयोर् विवादिनोर् अयं जीयते ऽयं जयतीति, व्यवहारस् त्व् अस्माभिर् न तदानीम् एव निर्णीत इति स्वामी प्रमाणम्” । तत्र राजैवं विदित्वा महामात्यम् आदेशयति “त्वदीयो मनुष्यो जीयते, मम हनिर् मा भूद् इति संप्रति निर्णयो ऽवधीरितः । त्वम् एव तथा कुरु यथैष मनुष्यः संधीयते, बाधास्य व्यपनीयते” । ते मन्त्रिणो वादेयवाक्या मनुष्याणां सर्वेषाम् अनर्थ्यां च प्रवृत्तिं प्रतिबध्नन्ति ।

अन्ये तु काकाक्षिवद् उभयविशेषणम् अर्थबेदेन मन्त्रज्ञपदं मन्यन्ते । यदा मन्त्रिणो विशेष्यन्ते तत्तद्धातुतत्परिज्ञानं⁷ मन्त्रज्ञानम् । ब्राह्मणपक्षे तु कार्यार्थसमभावश् च । मन्त्रिब्राह्मणानां न प्रवेशमात्रम् एव, किं तर्हि निर्णयं “पश्येत्” (म्ध् ८.२) इत्य् उत्तरत्रवाक्याद्⁸ यथायोग्यम्,⁹ इतरथा अदृष्टाय प्रवेशः स्यात् । अतो नैकाकी निर्णयं कुर्यात्, किं तर्हि तैः सह निरूप्येति ।
विनीतः वाक्पाणिपादचापलरहितः । वेपतो ह्य् अनर्थः स्यात् । पार्थिवग्रहणान् न क्षत्रियस्यैवायम् उपदेशः, किं तर्ह्य् अन्यस्यापि पृथिव्याम् अधिपतेर् देशेश्वरस्य, न ह्य् अन्यथा¹⁰ राज्यम् अविचलितं भवतीति ॥ ८.१ ॥

आसीनः धर्मासनोपविष्टः । स्थितः निषिद्धगतिर् अनुपविष्ट एव । स्थानासनयोश् च व्यवस्थितो विकल्पः कार्यविशेषापेक्षः । गरीयसि कार्ये बहुवक्तव्य उपविष्ट आसीनः, लघीयसि स्वल्पवक्तव्ये स्थितः । क्रममाणस्य सर्वथा प्रतिषेधः । स हि मार्गावलोकनपरो नार्थिप्रत्यर्थिनोर् निपुणतो वचनम् अवधारयेत् ।

अन्ये त्व् अदृष्टार्थं तथा मन्यन्ते । तपस्विब्राह्मणादिषु¹¹ विवादिषु स्थितेषु स्थितः आसीनेष्व् आसीनः ।
पाणिम् उद्यम्येति । उत्तरपाणिम्¹² उद्धृत्योत्थानं कृत्वेत्य् अर्थः । सूत्रकृतो ऽयं व्यतिक्रमः¹³ सर्वदा विहितत्वाद् व्यसनोपव्यानम् एतत् । तेनायम् अर्थः- हस्त उत्क्षेप्तव्यः, न पुनः समीपवर्तिनि संलग्नः कर्तव्यः । प्रश्ननिषेधावसरे च तेनाभिनेतव्यम्, न तु प्रव्याणादिना । अनेन व्यवहारदर्शनेन तात्पर्यं ख्यापितं भवति । प्रायेण हि पुरुषाः¹⁴ कार्येषु प्रयत्नवन्तो हस्तम् उद्यच्छन्ति । यथासुखोपविष्टं व्रजति कर्तारं ततश् च परिजने तद् एतद् राजा चित्तं¹⁵ न ददाति सभ्यैर् निर्भयैर् वयं जिता इति । पाणिग्रहणं बाहूपलक्षणार्थम् । केवलस्य हि हस्तस्य यावद् व्यवहारदर्शनं व्यापारणं पीडाकरम् । न चायम् अदृष्टार्थ उपदेशः ।

विनीतवेषाभरण इति । पूर्वश्लोके बाह्याभ्यन्तरेन्द्रियविषयावधानार्थो ऽभिहितः । अयं तावल् लोकानां¹⁶ शालीनतया सुखोपसर्पणार्थः¹⁷ । उद्धतवेषे¹⁸ हि रजनि¹⁹ तथाविधानाम् अप्रतिपत्तिः स्यात् । अत उद्धतवेषाभरणं²⁰ न कथंचित् स्यात्²¹ । वेषः²² केशवसनविन्यासादिविशेषः । आभरणं कर्णिकादि । तत्र उद्धतवेष²³ ऊर्ध्ववस्त्रो जवनरक्ताम्बरधारितेत्यादि । उद्धताभरणो²⁴ दीप्तिमद्बहुरत्नालंकारो बहुहारश्²⁵ च । स ह्य् आदित्य इव दुर्निरीक्ष्यः सामान्यजनानां विशेषतो ऽभियुक्तानाम् । पश्येद् इति सभाप्रवेशस्य प्रयोजनम् आह । पश्येद् विचक्षणः ।

• अयं च राज्ञो दर्शनापदेशो दण्डप्रणयने यथास्थानार्थप्रतिपादनपर्यन्तो भविष्यति । तात्पर्यं²⁶ तस्यैव रक्षाधिकारः प्रयुक्तः स्यात् । ईदृशस्य च दर्शनस्यान्येषाम् असंभावनाद् अनधिकारः । सर्वेषां संशयच्छेदमात्रफलं²⁷ तु व्यवहारदर्शनं प्रायश्चित्तोपदेशवद् विदुषो ब्राह्मणस्यास्त्य् एव । उक्तं हि “धर्मसंकटेषु ब्रूयात्” इति । तथैकवर्ग्याणां वाणिज्यकर्षकपशुपालप्रभृतीनां स्ववर्गसामयिकार्थविप्रतिपत्ताव् अन्यस्यां वोत्कृष्टनिर्णयाद् भूतिर्²⁸ इति तथाविधव्यवहारदर्शने नियोगः । तथा हि पठितम् ।

• कुलानि श्रेणयश् चैव गणाश् चाधिकृतो नृपः ।

• प्रतिष्ठा व्यवहाराणां गुर्वेभ्यस् तूत्तरोत्तरम् ॥ इति । (न्स्म् मा १.७)

• तत्र “कुलानि” बन्धुजनसमूहः । तैर् या व्यवस्था कृता ततो न विचलितव्यम् । अथ तत्र नाश्वस्युस्²⁹ तवैते ऽधिकतरं संबन्धिन इति वदन्तस्³⁰ ततः श्रेणिषु निवेदितव्यम् ।

• “श्रेणयः” समानव्यवहारजीविनो वणिक्प्रभृतयः । तेषां बन्धुभ्यो ऽधिकगुरुत्वम् । बान्धवा हि³¹ ज्ञातिधर्मभयाद् विचलितं न नियच्छन्ति । श्रेणयस् तु राजगमनेन श्रेणिधर्मो राजपुरुषप्रवेशात् परिभवनीयत्वेन नश्यतीति अविचलनार्थं प्रतिभूग्रहणपूर्वकं विचारयन्ति य एतस्माद् विचलति³² । परिषदि दण्डो दातव्यश् चलितुं वापि त्वया न देयम् इति ।

• “गणाः” गणशश् चारिणो गृहप्रासादादिकरा मठब्राह्मणादयश् च । ते स्वगणिनां व्यवहारं³³ पश्येयुः । तत्राविचलार्थम्³⁴ उपसदः कर्तव्याः । पूर्वे समानकर्मजीविन एकाकिनो ऽपि, इमे तु संभूयकारिण इति विशेषः । श्रेणिभ्यः संभूयकारितया विवादिनो भूमिज्ञत्वात् ।

• अन्ये तु कुलानीति मध्यस्थपुरुषान् आहुः । ते हि कार्याभ्यन्तरा अश्रेणिकृता एव निर्णेतारः ।

• “अधिकृतः”³⁵ त्रैविद्यो विद्वाण् ब्राह्मणः । तस्य हि धर्मसंकटेषु प्रवक्तृत्वं विहितम् । तस्य पूर्वेभ्यो गुरुत्वं वैदुष्यात् । नृपस्यापि गुरुत्वम् अतिशयशक्तित्वाद् अतः स्वयं विदुषा नृपेण निर्णीते नास्त्य् एतत् ।

• यो मन्येताजितो ऽस्मीति यो न्यायेनापि पराजितः । (य्ध् २.३०९)

• द्विगुणं दण्डम् आस्थाय तत् कार्यं पुनर् उद्धरेत् ॥ (न्स्म् मा १.५६) इति ॥

• अन्येषु करणेष्व् एतद् भवति । तत्र ह्य् अस्ति वचनावसरो नाधिकृतैः सम्यक् निर्णीतं राज्ञा तु विवेचिते किं वक्ष्यतीति ।

• अर्थान्तरम् — नृपैर् “अधिकृतो” राजस्थानीयब्राह्मणः । तथान्यस्य गृहिणः स्वतन्त्रस् तु गृहे गृहीति स्वातन्त्र्यस्मरणाद् दण्डपर्यन्तो ऽस्त्य् एव व्यवहारः सुपरीक्षितो भवति, वासनाविनयार्थं श्रुतिग्राह्यप्रसक्तशिष्यसुताद्याः “अन्यत्र दण्डाच् छारीरात् पतनीयाच्³⁶ च कर्मणः” इति । स्वल्पे ऽपराधे गृहस्थ एव राजायते । महति व्यतिक्रमे राजनिवेदनम् एवोचितम् इत्य् अस्यार्थः ।

अतश् च यत् कैश्चित् पश्येद् इति परिसंख्यार्थत्वम् आरोप्य ब्राह्मणादीनाम् अधिकार आशङ्कितः पुनश् च क्लेशेन समर्थितः, तद् अयुक्तम्, विषयभेदाद् अधिकारभेदात् । स्वविषयो हि राज्ञो दण्डावधिकः, ब्राह्मणादीनां निर्णयावधिः । अधिकारो ऽपि भिन्नः । राज्ञो राज्यस्थितिप्रयोजनम्, इतरेषां संसयच्छेदादेर् अपरोपकारकत्वम् । अतो नो वृत्तिसंकराशङ्कैव³⁷ नास्ति । कार्यो विप्रतिपत्तिनिरासः । अर्थिनां विप्रतिपन्नयोर् हि साम्यं व्यवहारदर्शने राज्ञा कर्तव्यम् । नो चेत् संविदाने को राज्ञः स्वाधिगमे निरोधः । कायकशुद्धौ हि श्वानिरोधवान् इति वक्ष्यामः ³⁸ ॥ ८.२ ॥

पूर्वेणार्धेन निर्णयहेतवः कथ्यन्ते । उत्तरेण विवादपदसंख्यानिर्देशः । “पश्येत्” इति पूर्वश्लोकाद् अनुषज्यते, “कार्याणि” इति च । प्रत्यहं पश्येत् कार्याणि प्रतिदिवसगमने³⁹ व्यवहारनिर्णयः कर्तव्यः । हेतुभिर् इति । हेतुर् निर्णयसाधनम् । स च द्विविधः । प्रमाणरूपो व्यवस्थारूपश् च । तत्र प्रमाणरूपो ऽर्थनिर्णयहेतुः साक्ष्यादिः । व्यवस्थारूपो यतो ऽसत्ये वार्थनिश्चये व्यवहारः संतिष्ठते । यथा सत्यशपथ उभयानुमत एकः साक्षी यद्य् अर्थिप्रत्यर्थिभ्याम् अभ्युपगतप्रमाणभावः सभ्यैर् अपरीक्षितो ऽपि निर्णयहेतुतां प्रतिपद्यते । न त्व् अपरीक्षितस्य⁴⁰ पुंसो वचनाद् असत्य् आप्तत्ववेदने ऽर्थनिश्चयः⁴¹ । प्राश्निकानाम् अभ्युपगमे ऽपि व्यवस्था हेतुर् भवति ।

• सा च व्यवस्था द्विविधा- साधारण्य् असाधारणी च । देशभेदाश्रयभेदात् सापि द्विविधा- अविरुद्धा विरुद्धा च । अविरुद्धा — यथा केषांचिद् दाक्षिणात्यानाम् अपुत्रा स्त्री भर्तर्य् उपरते सभास्थाणुम् उपारोहति, तम् उपारूढा अधिकृतैर् परीक्षिता⁴² कृतलक्षणा तत्क्षणान्तरं⁴³ सपिण्डेषु ऋक्थं⁴⁴ लभते । तथोदीचां लभ्यमानां कन्यां याचमानाय भोजनं यदि दीयते, तत “इयं तुभ्यं दत्ता” इत्य् अनुक्ते ऽपि प्रतिश्रुता भवति । विरुद्धा च — क्वचिद् देशे वसन्ते धान्यं युज्यते शरदि द्विगुणं प्रत्यादीयते । तथानुज्ञातभोग आधिर् द्विगुणे ऽपि तदुत्थधने प्रविष्ट आ मूलहिरण्यदानाद् भुज्यत एव । एषा हि “अशीतिभागं गृह्णीयात्” (म्ध् ८.१४०) “कुसीदवृद्धिर् द्वैगुण्यं नात्येति” (म्ध् ८.१५१) इति विरुद्धा ।

• तत्र भेदाश्रया देशदृष्टहेतुशब्देनाभिहिताः । शास्त्रदृष्टास् तु हेतवः शास्त्रे पठिताः । ते च केचन शास्त्रकारैः कल्पितव्यवस्थाः, केचिद् यथावस्त्ववस्थिता अनूदिताः⁴⁵ । तत्र कल्पितव्यवस्था यथा- लेख्यं, यथोपभोगः, साक्षिणश् च । अनुमानं तु⁴⁶ वस्तुनियतं “यथा नयत्य् असृक्पातैर् मृगस्य मृगयुः पदम्” (म्ध् ८.४४) इति । यद्य् अपि सर्वं लौकिकं न शास्त्रकारवचनात्⁴⁷ प्रामाण्यं लभते,⁴⁸ तथापि⁴⁹ लौकिकम् एव, तस्मिन्⁵⁰ क्वचिच् छास्त्रम् आश्रयितव्यम् । या च यदीदृशे⁵¹ चापराध इदं दिव्यं इयता च कालेन भोगः प्रमाणम् इति, लौकिकम् अपि तच् छास्त्रदृष्टम् इत्य् उक्तम् । तस्यां च व्यवस्थायां शास्त्रकाराणां मूले संभवति सा प्रमाणम् । या त्व् असंभवतन्मूला सा नादरणीया । यथा लेख्यकर्मपाठः-

• उभयाभ्यर्थितेनैवं मया ह्य् अमुकसूनुना ।

• लिखितं ह्य् अमुकेनैव लेखकस् तत्त्वतो लिखेत् ॥ इति । (य्ध् २.९१ )

यस्यादाव् एव लेखकः स्वनाम निवेशयेद् “इदं नामाहम् अमुष्यपुत्रो लिखामीदम्” इति, न कश्चिद् दोषः स्यत् । स ह्य् एवमर्थं नाम निवेशयति “अनेनेदं लिखितम्” इति लेखक उपलक्षितो⁵² यथा स्याद् । यदि ह्य् असौ लेखकः प्रमाणान्तरेण प्रत्ययितो भवति ततस् तल्लिखितं प्रमाणम् । यदि चासाव् आत्मानं स्वगोत्रनाम्ना नोपलक्षयेत्, ततः कस्य प्रत्ययितता प्रमाणान्तराद् अन्विष्यताम् । अथ तु लेख्यान्तरदर्शनेनान्येन वा हेतुना विशिष्टलेखक इति प्रत्यभिज्ञानं स्याद् अनुपलक्षितो ऽपि न कश्चिद् दोषः । तत्र यदि लेखको न लिखेत् “मयेदं लिखितम्” इति, भवेद् एव तादृशं लेख्यं परिपूर्णलक्षणम् । एषा च लेखकपरीक्षा तत्रोपयुज्यते । अत्र⁵³ लेखकस्य साक्षित्वान्तर्भावो ऽन्येषां साक्षिणाम् अल्पत्वात् । यत्र त्व् अन्ये बहवः प्रत्ययिताः साक्षिणः स्वहस्तारूढाः सन्ति तत्र लेखकसंबन्धिनी प्रत्ययितता नोपयुज्यते । तथेयम् अपरा व्यवस्था ।

• लिखितं लिखितेनैव साक्षिमच् चैव साक्षिभिः ।

• साक्षिभ्यो लिखितं श्रेयो लिखितेन तु साक्षिणः ॥ (न्स्म् १.१२५)

नास्याम् अपि व्यवस्थायां किंचिन् निबन्धनम् अस्ति । तथा हि द्विविधं लेख्यम्- स्वहस्तकृतं परहस्तकृतं च । परहस्तकृतम् अपि द्विविधम्- स्वहस्तलेखकलिखितम् अधिकृतलेखकलिखितम् । तद् एतत् परहस्तकृतं सर्वप्रकारं साक्ष्यात्मकम् एव, तत्र “साक्षिभ्यो लिखितम्” इति भेदानुपपत्तेः । इदं हि तस्य लक्षणम्-

• साक्षिणः स्वस्वहस्तेन पितृनामादिपूर्वकम् ।

• तत्राहम् अमुकः साक्षी लिखेयुर् इति ते समम् ॥ (य्ध् २.८९) इति ।

नाप्य् एकहस्तलिखितस्य प्रामाण्यम् इष्यते, यथैकस्य साक्षित्वे । अथायं भेदहेतुः साक्षिणो हस्तारूढास् त एव लेख्यम् इति, नानेन विशेषेण श्रेयस्त्वं भवति । प्रत्ययितता हि श्रेयस्त्वे हेतुः । सा चोभयत्रापि परीक्ष्या । तस्माद् ईदृशे लेख्ये साक्षिद्वैध्यन्यायः- “बहुत्वं परिगृह्णीयात्” (म्ध् ८.७३) इति । अधिकृतत्वम् अपि न विशेषः । परीक्षितो ऽधिक्रियत इत्य् एतत् तत्राधिक्यम् । न च सर्वे राजाधिकृताः सुपरीक्षिता भवन्ति । यदि तु निरुपधिस्⁵⁴ तादृसश् चेद् अत्यन्तगुणयोगात् स्याद् उपेयाद् एवासौ एक एव संवादकत्वम् । तथा हि राजाग्रहारशासनान्य् एककायस्थहस्तलिखितान्य् एव प्रमाणीभवन्ति । दातुः स्वाहस्तक्यं स्वयम् अभ्युपगमः “इयद् अस्मान् मया गृहीतम् इत्दं चास्मै दातव्यम्” इति । तत्र यदि पश्चात् ब्रूते “न गृहीतम्” इति तदा पूर्वनिबद्धं ब्रुवाणैर् जीयते । तत्र साक्षिणाम् अवसर एव नास्ति ।

• ननु च यदीयाल् लेख्याद् अभ्युपगतम् एतद् अनेनेत्य् अवगम्यते, उत्तरकालं च स एवाह “न गृहीतम्” इति, तत्रोभयोर् अभ्युपगमयोः केन हेतुना पूर्वेणोत्तरो⁵⁵ बाध्येत न पुनर् उत्तरेण पूर्वः⁵⁶ । तुल्यत्वाद् विरुद्धत्वसंशयः । ततश् च प्रमाणान्तरव्यापारणम् एव युक्तम् ।

• भवेद् एवं यदि तुल्यता स्यात् । “न गृहीतम्” इति ह्य् अभ्युपगमो लोभादिनापि संभवति । न त्व् अगृहीत्वानुन्मत्तो “गृहीतम्” इति ब्रूयात् । तत्रापि यदि ब्रूयात् “प्रतिदत्तम्” इति, लेख्यं तु न संपादितम्, असंनिधानात् प्रतिलेख्यं च न गृहीतं लेखकासंनिधानात् कार्यान्तरे ऽतिपातिनि त्वरावत्वान् नात्रास्त्य्⁵⁷ एव प्रमाणान्तरस्य साक्ष्यादेर् अवसरः ।

• यद् अपि “लिखितं लिखितेन” इति नैषा परिभाषा वस्तुसामर्थ्यायाताम् अवगतिं बाधितुं शक्नोति । दृश्यन्ते हि धनिकहस्तगतलेख्यं⁵⁸ क्रमेण संशोधयन्तो न च पृष्ठे संशोधितं धनम् अभिलिखन्ति- “अद्य तावद् इदं दत्तम्, प्रातर् अन्यद् आनीयैकीकृत्योपर्य् आरोपयिष्यामि, सर्वं वा कतिपयैर् अहोभिः संशोध्य लेख्यं पाटयिष्यामि” इति । नान्यवस्तुतो संबन्धः⁵⁹ । धनिकेन चोपरुद्धस्यासंभवत्य् अंशमूललाभधने⁶⁰ संशुद्धिभागमात्रे दीयमाने कुत अयं⁶¹ तत् प्रभवति “न ददाति यावत् प्रतिलेख्यं न दत्तम्” इति । यदि चैषा परिभाषा “लिखितं लिखितेनैव” इति तदा बलोपधिकृतत्वं⁶² कथं विचार्यताम् । न हि तत्र लेख्यान्तरसंभवः । तेन यथात्र सत्य् एव लेख्ये तन्निश्चयार्थं प्रमाणान्तरं⁶³ व्यापार्यते तद्वद् अन्यत्रापि व्यापारणीयम् । यथा कश्चिद् आवेदयेत्- “अस्य⁶⁴ प्रययं गत्वा लेख्यं मया कृतम् अनेनोक्तः सद्यः पुण्याहकारणम्⁶⁵ इमां च धनमात्रां गृहाण,⁶⁶ श्वस् ते सर्वं दातास्मीत्य्⁶⁷ उक्त्वा सैव धनमात्रा दत्ता परिशिष्टं न दत्तम्” इति, तदास्त्य् एव साधकान्तरव्यापारणावसरः⁶⁸ । तत्र यद्य् अधमर्णस्यास्मिन् प्रकारे साक्षिणः सन्ति तदाभिहिते लेख्य आभासीकृते⁶⁹ श्वोदानम् उत्तमर्णेन साधनीयम् । अथ तयोर् अपि रहसि परिभाषेयम् अभूत् तदा दैव्याः क्रियाया अवसरः । अथ तु तस्याम् अपि व्यभिचरित्वाद् अनाश्वासः सत्यशपथेन व्यवस्था कार्या ।

• ननु एवं सति स्वहस्तलेख्यं प्रमाणान्तरसंवेदसापेक्षत्वाद् अप्रमाणम् एव । तत्र “विनापि साक्षिभिः सिध्येत्” (य्ध् २.९२) “स्वहस्तपरिचिह्नितम्”⁷⁰ (य्ध् २.९६) इति विरोधः । अनेनैव न्यायेन प्रत्यक्षं दीयमानं द्रव्यं न पश्यति । केवलं तत्समक्षं गृहीत्वा परिभाष्यते “इयद् इदम् अस्मान् मया गृहीतम्” इति । ते ऽपि साक्षिणः स्युः । तत्रापि शक्यते वक्तुम् “अस्य प्रत्ययं गत्वा प्रपन्नो⁷¹ ऽहम्” इति ।

• उक्तम् अत्र न स्मृतिविरोधाद् वस्तुस्थितिर् आहन्तुं⁷² शक्यते । अपि च यत्रास्य वचनस्यावसरो नास्ति तत्र प्रमाणं⁷³ भविष्यति । क्वचिन् नास्ति । यत्र चिरकालं तिष्ठति धनिकहस्ते लेख्यं यदि हि तेन⁷⁴ धनं दत्तम्, तदा कथम् अनेन वा नाम न मार्गितं लेख्यं न त्याजितम् इति । न हि चिरकालम् उपेक्षा⁷⁵ वस्तुनीदृशे⁷⁶ संभवति । मिथ्यावादिता त्व् अस्यानुमीयते । तथा चोक्तम्-

• सद्यस् त्र्यहाद् वा कार्येषु बलं राज्ञो निवेदयेत् । इति ।

यत्र वा भोग्यबन्धो न च भोग आम्नातो ऽपहारकालस् तत्र विप्रतिपत्तौ विनापि साक्षिभिः स्वहस्तलेख्यं न ह्य् अधमर्णा वक्तुं लभन्ते “प्रीत्या त्वयैतद् उक्तं संप्रति त्यज” इति । न च पूर्वोक्तस्य वचनस्यावसरः । कृतं लेख्यं ततो दास्यामीत्य् उक्त्वा न दत्तम् इति । यदि न दत्तं कथं बन्धभोगो मर्षितः ।

• ननु चैवं सति लेख्यसहायो भोगः प्रमाणं स्यात् । केवलस्य तु भोगस्य प्रामाण्यम् आमनन्ति । “लिखितं साक्षिणो भुक्तिः” (न्स्म् १.६५) इति ।

• किम् इदं प्रत्युक्तं पर्यनुयुज्यामहे । विशिष्टकालो भोगः प्रमाणं न भोगमात्रम् । एवं हि पठ्यते “यत् किंचिद् दशवर्षाणि” (म्ध् ८.१४७), तथा “पश्यतो ऽब्रुवतो भूमेर् हानिर् विंशतिवार्षिकी” (य्ध् २.२४) इति ।

• कस् तर्ह्य् अस्यार्थो “लिखितं लिखितेनैव” (न्स्म् १.१२५) इति ।

• व्याख्यातम् अन्यैः । कर्तृविशेषसंशये ऽनेनैतल् लिखितं न वेति, लिखितेन निश्चिततत्कर्तृकेण निश्चीयते । यत् तु साक्षिसमक्षं तत्र कृताकृतसंदेहं साक्षिभिर् हरति⁷⁷ । त एव तत्र प्रमाणम् । न तत्र तत्कृतलेख्यान्तरदर्शनम् उपयुज्यते । बुद्धिपूर्वेषु च ऋणादानादिषु केवलेभ्यः साक्षिभ्यो लिखितं श्रेयः । साक्षिणो हि विस्मरेयुर् अन्यतरेण वा संबन्धं गच्छेयुर् अन्यद् वा पातकस्यासाक्षित्वे हेतुम् आसादयेयुः । लेख्यं त्व् अभियोगवत आत्माधीनतया सुरक्षम् इति साक्षिभ्यः श्रेयस्त्वं तस्य । एतद् एवाह “लिखितेन तु साक्षिणः” (न्स्म् १.१२५) इति । स्वहस्तप्रतिष्ठेन विस्मृतम् अप्य् अर्थं वृत्तम् इति मन्यते । मृता वा साक्षिणस् तद्धस्तप्रत्यभिज्ञानेन⁷⁸ प्रमाणीभवन्ति ।

व्याख्यानान्तराणि भर्तृयज्ञेनैव सम्यक् कृतानीति तत एवावगन्तव्यानि सर्वथा प्रमाणमूलानि । स्मृतिकारणव्यवस्थानुवर्तितव्येति⁷⁹ । न च स्मृतेर् एव⁸⁰ प्रमाणकल्पना युक्ता । न हि व्यवहारस्मृतिर् वेदमूला शक्यते वक्तुम्, सिद्धार्थरूपत्वात् प्रत्यक्षाद्यवगम्यत्वाज् जयपराजयप्रकाराणाम् । सिद्धो ह्य् अयम् अर्थः । एवं व्यवहारे जीयत इतरः, इतरो जयतीति । यद् अप्य्⁸¹ अत्र लिङ्गश्रुतिः सापि “हरीतकीं भक्षयेद् आरोग्यकामः” इतिवद् अवसेया । ईदृशेषु विधिस्वरूपेषु प्रत्ययेषु द्रव्यशुद्धेः प्रसङ्गेनार्थो विवेचित इति न पुनः प्रयतामहे ।
अष्टादशसु मार्गेषु । मार्गो⁸² विषयो विवादस्य । एतान् अर्थान् उद्दिश्य पुरुषाः प्रायेण विवदन्ते । निबद्धानि⁸³ कार्याणि प्रयोजनान्य् अर्थसिद्धय इति यावत् । तान्य् उत्तरत्र दर्शयिष्यामः । पृथक् पृथक्, प्रादान्यम् एतेषाम् आह । एतानि प्रयेकं प्रयोजनानि⁸⁴ न पुनः परस्परम् अन्तर्भवन्ति । यथान्यान्य् अनुषङ्गादिष्व् अन्तर्भवन्ति । नैवम् एतानि⁸⁵ । अनुषक्तानि तु सहस्रशः सन्ति ॥ ८.३ ॥

पाठक्रमापेक्षम् ऋणादानस्याद्यत्वं प्राथम्यम् । अथ वा मुख्यम् आद्यम् । अनेन हि वनवासिनो ऽपि स्पृश्यन्ते । ऋणादानानुषक्तम् अनृणादानम् एव च । यथा “ऋणं ते मया दत्तं शुद्धिलेख्यं प्रयच्छ” इत्यादि । नैतद् ऋणादानम्, अनुक्तं तु तत्रेति तद् व्यपदेश्यम् । तथा

• ऋणं देयम् अदेयं च येन यत्र यथा च यत् ।

• दानग्रहणधर्माश् च । (न्स्म् १.१) इति ।

तत्र देयम् ऋणं स्वकृतं पितृकृतं च यय च ऋक्थं हरेत् । अदेयं स्वक्र्तं द्विगुणाद् अधिकं पितृकृतं च द्यूतादिभागेनेति पुत्रण् भर्त्रा पित्रा चेति । तथा,

• न स्त्री पतिकृतं दद्याद् ऋणं पुत्रकृतं तथा ।

• अभ्युपेताद् ऋते यद् वा सह पत्या कृतं भवेत् ॥ (न्स्म् १.१३)

यद्य् अपि देयम् इत्य् अत्रैतद् अन्तर्भूतं तथापि द्यूतादिकृतं विशेषानपेक्षं स्वरूपतो देयम्, इदं तु कर्तृनियमाद् इति गोबलीवर्दवद् भवति चेद् भेदो यावद् इति द्वैगुण्यपर्यन्तं तत्रापि भेदः पूर्ववत् । “यत्र” इति पाठे देशकालग्रहणम् । यत्रैव गृहीतं तत्रैव देयम् । सत्यां धनिकेच्छायां देशान्तरे ऽपि । सति संभवे कालो ऽपि । शरद्य् अनिच्छेत्त्य् उक्तम्⁸⁶ । “ग्रैष्मे वा सत्सु सस्येषु यदा वास्य धनागमं मन्येत” इति । “यथा” सति संभवे सर्वम् । असति कश्चिद् अंशो यावत् क्रमेण संशुद्धम् इति । सर्वभावेन⁸⁷ परिक्षीणेन “कर्मणापि समम्” (म्ध् ८.१७७) इति । “दानग्रहणधर्माः” इति साक्षिलेख्यादयः ।

पारुष्ये दण्डवाचिके इति । दण्डश् च वाक् च दण्डवाचं “द्वन्द्वाच् चुदषहान्तात्” (पाण् ५.४.१०६) इति समासान्तस् तद् अस्यास्तीति “अत इनि ठनौ” (पान् ५.२.११५) इति ठन् । स्त्रीपुंधर्म इति । स्त्रीसहितः पुमान् इति शाकपार्थिवादिवत् समासः । स्त्री च पुमांश् चेति विग्रहे स्त्रीपुंसस्हर्म इति स्यात् ॥ ८.४–६ ॥

भूयिष्ठग्रहणं प्राधान्यख्यापनार्थम् । अन्ये ऽपि व्यवहारहेतवः सन्ति । यथा निवसनार्थं त्वया मे वेश्म दत्तम्, तत्र किम् इत्य् अर्वाग् वत्सराद् अन्यस्मै ददासीति । न चेदं दत्तानपकर्म, न ह्य् अत्र स्वत्वनिवृत्तिर् अस्ति, भोगानुज्ञामात्रं वसतः । तथा मदीयस्थण्डिलाभिमुखं त्वया वेश्मनि गवाक्षं कृतम् इति । धर्मं शाश्वतम् आश्रित्येति । अर्थकामाव् अशाश्वतौ । अथ वा शाश्वतो धर्म अनिदंप्रथमतो या व्यवस्था ताम् अनुपालयेत् । या त्व् इदानींतनैः प्रवर्तिता साशाश्वतत्वाद् अनादरणीया ॥ ८.८ ॥

• अष्टादशपदाभिज्ञं प्राड्विवाकेति संज्ञितम् ।

• आन्वीक्षिक्यां च कुशलं श्रुतिस्मृतिपरायणम् ॥

कुतश्चिद् अतिपातिकार्यान्तरव्यासङ्गाद् अपाटवाद् वा यदि स्वयं न पश्येत् तदा विद्वान् ब्राह्मणो नियोज्यः । विद्वत्ता च या व्यवहारविषया सा तदधिकारत एवार्थगृहीता । न हि यो यन् न जानाति स तत्राधिकारम् अर्हति । धर्मशास्त्रपरिज्ञानं तु रागद्वेषदोषेण विपरीतार्थावधारणनिवृत्त्यर्थम् उपयुज्यते । धर्मज्ञस् तु सतोर् अपि रागद्वेषयोः शास्त्रभयेन न⁸⁸ विपर्येत्य् इत्य् उपयोगवद् धर्मशास्त्रपरिज्ञानम् । व्यवहारदर्शनं तु तदर्थगृहीतम् । येन विना न शक्यते व्यवहारनिर्णयः कर्तुम्, तद्विज्ञानं तदधिकाराक्षिप्तम् । यत् तु ज्ञात्वान्यथा क्रियते तन्निवृत्तिर् उपदेशान्तरविषया । वक्ष्यति चैवमर्थं यत्नान्तरम् अपि- “वेदविदस् त्रयः राज्ञश् च प्रकृतो विद्वान्” (म्ध् ८.११) इति । शास्त्रान्तरपरिज्ञानं तु व्यवहारे ऽधिक्रियमाणस्यादृष्टाय स्यात् । “नियोज्यो विद्वान् स्यात्” इति पठितव्यम् । नियुञ्ज्याद् इति, नियुञ्जीत “स्वराद्यन्तोपसृष्टात्” (पत् इ- २९०, ओन् पाण् १.३.६४) इति हि कातीया आत्मनेपदं स्मरन्ति ॥ ८.९ ॥

सभ्यैर् इति जातिविशेषानुपादाने ऽप्य् उत्तरत्र विप्रग्रहणात् (म्ध् ८.११), “ब्राह्मणैः सह” (म्ध् ८.१) इति च पूर्वत्र ब्राह्मणग्रहणात्, ब्राह्मणा एव विज्ञायन्ते । त्रिग्रहणं त्व् एकद्वयोः प्रतिषेधार्थम् । त्रिप्रभृतयस् त्व् इष्यन्त एव । साक्षिप्रकरणे चैतद् वक्ष्यामः । सभाम् एव प्रविश्याग्राम् इति । राजस्थानापत्त्या सभां प्रविश्य स्थानासनेषु⁸⁹ तद्धर्मेषु पुनर्वचनं प्रदर्शनार्थं धर्मान्तरनिवृत्त्यर्थं वा । तेन राजस्थाने नोपविशति ॥ ८.१० ॥

उक्तं सभां प्रविश्य व्यवहारान् पश्येद् इति । सभाशब्दश् च लोके गृहप्रासादविशेषे वर्तते “मयेन निर्मिता दिव्या सभा हेमपरिष्कृता” इति । क्वचित् पुरुषविशेषसंघटिता सभेति तन्निवृत्त्यर्थं सभाया लक्षणम् आह । यत्र त्रयो ब्राह्मणा वेदविदः संनिधीयन्ते, राज्ञश् च संबन्धी प्रकृतो ऽधिकृतो विद्वान् इति । अथ वा प्रकृतो ऽनन्तरश्लोके संनिहितः । सेह सभाभिप्रेता । ब्रह्मग्रहणं स्तुत्यर्थम् । यथा ब्रह्मणः सभा निरवद्यैवम् इयम्⁹⁰ अपीति ॥ ८.११ ॥

(अग्रे व्याख्यानम्।)

धर्मः⁹¹ शास्त्रन्यायदेशनियता व्यवस्था । सा चेद् अधर्मेण⁹² तद्व्यतिक्रमरूपेण हन्यते विनाश्यते ऽर्थिना प्रत्यर्थिना । तथा सत्यम् अनृतेन साक्षिभिर् हन्यते । प्राड्विवाकादयश् च प्रेक्षन्ते न तत्त्वम् उद्धरन्ति, ततस् ते हताः शवतुल्या भवन्तीति निन्द्यते । तस्मान् नार्थिप्रत्यर्थिनौ विपरीतम् आचरन्तौ सभासद्भिर् उपेक्ष्यौ, साक्षिणश् च । धर्माधर्मग्रहणेन सत्यानृतग्रहणेन वा सिद्धौ,⁹³ श्लोकपूरणम् उभयोर् उपादानम् । अतो विषयभेदेन व्याख्यातम् ॥ ८.१४ ॥

न भयाद् अन्यथादर्शनं कर्तव्यम्, यतो धर्मो व्यतिक्रान्तः सन् हन्ति, नो ऽर्थी⁹⁴ तत्सहायो राजा वा । तथा धर्म एव पालितः सर्वतो भयम् अपनुदति । नापकर्तुम् अर्थ्यादयः⁹⁵ क्रुद्धाः शक्नुवन्ति । तस्माद् एवंजानता,⁹⁶ “सुखदुःखे धर्माधीने” इति, धर्मो न हन्तव्यः इति । यदि वयं धर्मं हन्मस् तदा सो ऽस्मान् सर्प इव रोषितः प्रतिहन्तीत्य् अतो धर्मो हतः सन् मा अस्मान् वधीद् इत्य् आत्मपरित्राणार्थं धर्मो रक्षितव्यः ॥ ८.१५ ॥

वृषलशब्दनिर्वचनेन मिथ्यादर्शी निन्द्यते । न जातिवृषलो वृषलः, किं तर्हि, यो वृषस्य कामवर्षिणो धर्मस्य अलंकुरुते । निवृत्तिवचनः अलंशब्दः । स वृषल इत्य् एतम् अर्थम् देवाः प्रतिपन्नाः । मनुष्यास् तु यदि जातिशब्दम् एव मन्यन्ते, कामं मन्यन्ताम्, प्रमाणतरास् तु देवाः । ते चानेन प्रवृत्तिनिमित्तेन वृषलशब्दप्रोयोगं मन्यन्ते । देवग्रहणम् अर्थवादः । तस्मात् “श्राद्धकाले वृषलैर् न प्राप्तव्यम्”, “हन्तव्यो वृषलश् चौरः,” इत्याद्यासु क्रियासु मिथ्यादर्शी ब्राह्मण एव वृषलशब्देन ग्रहीतव्य इति । अतो वृषलत्वं मा प्रापम् इति धर्मं न लोपयेत्, न नाशयेद् इति । वृषलत्वाध्यारोपो निन्दा ॥ ८.१६ ॥

भयाद् धर्मातिक्रमो न कर्तव्य इत्य् एतत् “धर्म एव हतो हन्ति” इत्य् अनेनोपदिष्टम्, स्नेहतो न कर्तव्य इत्य् अनेनोपदिश्यते । यत एकः सुहृद् धर्मः, तत्र स्नेहो भावनीयः । अन्यो ऽपि मनुष्यः सुहृत्⁹⁷ कार्यम् अपेक्ष्य जहाति जीवनम् । यो ऽपि स्याद् अत्यन्तमित्रं तस्यापि सौहार्दम् आ निधनात् । धर्मस् तु मृतम् अपि पुरुषम् अन्वेति । अतो न सुहृदपेक्षया मिथ्यादर्शनम् उपेक्षा वा⁹⁸ कर्तव्या ।

• भार्या पुत्रो मित्रम् अर्थाश् च रिक्थम्

• नश्यन्त्य् एते देहनाशे नरस्य ।

• धर्मस् त्व् एको नैनम् उज्झत्य् अजस्रं

• तस्माज् जह्यात् पुत्रदारान् न धर्मम् ॥

यद् अन्यद् धर्माद् भार्यादि, तत् सर्वं शरीरेण समं सह नाशं गच्छति । धर्माद् अन्यो मृतं न परित्रातुं कश्चित् समर्थ इत्य् अतः सुहृद्बान्धवानुरोधाद् अपि धर्मो न हातव्यः ॥ ८.१७ ॥

न चैषा मनिषा कर्तव्या- “अर्थिना प्रत्यर्थिना वान्यतरस्य भूम्याद्य् अपह्रियते स एव भूम्यपहारदोषभाग् भविष्यति । वयं तु तदकारिणः किम् इति दोषवन्तः स्याम” यतस् तत् पापं चतुर्धा विभज्यते । अर्थवादश् चायम् । न ह्य् अन्यकृतस्यैनसो ऽन्यत्र गमनम् अस्ति । तेषाम् अपि मिथ्यादर्शननिषेधातिक्रमाद् उत्पद्यते पापं मिथ्यालम्बनम्, राज्ञः स्वयम् अपश्यतो ऽप्य् अधिकृतराजस्थानीयादिदोषाद् दोषवत्त्वम् । यदि वा⁹⁹ राजाधिकृतो मिथ्याचरितेन ज्ञापितः, पराजितं दुष्टं न निगृह्णीते न च पुनः सम्यक् निर्णयं करोति, ततः सो ऽपि पापभाग् भवति । अधिकृतोपलक्षणार्थं वा राजग्रहणम् । यदा राजा स्वयं मिथ्या पश्यति तदा दुष्यति । यदा राजस्थानीयस् तदा तस्य दोष इत्य् अर्थः ॥ ८.१८ ॥

एष एवार्थो विपर्ययेणोच्यते । यत्र दोषवान् दोषं गोपयितुं न लभते प्रकटीक्रियते तदीयो दोषः, तत्र सर्वं साधु संपद्यत इति । “यत्र धर्मः” (म्ध् ८.१४) इत्य् अत आरभ्य मिथ्यादर्शनोपेक्षणप्रतिषेधार्थं निन्दाप्रशंसाभ्यां शुभाशुभफलदर्शनार्था अर्थवादाः ॥ ८.१९ ॥

उक्तं ब्राह्मणैः सह धर्मनिर्णयं कुर्यात्, मन्त्रिभिश् च मन्त्रज्ञैः । तत्र मन्त्रिणां जातेर् अविशेषितत्वाच् छूद्रा अपि सभां प्रविष्टा मन्त्रित्वाद् अनुज्ञातव्यवहारनिर्णयास् तद्रता धर्मव्यवस्थां कथंचित् संस्कृतबुद्धयो ब्रूयुः । न च सर्वत्र व्यवहारे स्मृतिशास्त्रपरिज्ञानम् उपयुज्यते, येन तदभावाद् अर्थलुप्तत्वाद् अनर्थकः शूद्रप्रतिषेध आशङ्क्येत । तथा हि जयपराजयकारणानि लौकिकप्रमाणवेद्यान्य् एव साक्ष्यादीनि, अयं साक्षी धार्मिको न चैतस्य केनचित् संबन्धेन संबन्धी । अयं त्व् असाक्ष्य् असकृद् दृष्टव्यभिचारत्वाद् इत्य् एवमादि शक्यते व्युत्पन्नबुद्धिना स्वयम् उत्प्रेक्षितुं न स्मृतिशास्त्रैकगोचरः¹⁰⁰ । अतः प्राप्तस्य प्रतिषेधो ऽयं । न च मन्त्रित्वे पुरोहितवज् जातिनियमः । तथा हि “तैः सार्धं चिन्तयेत्” (म्ध् ७.५६) इत्य् उक्त्वा ततो ब्राह्मणेन सह चिन्तयेद् इति (म्ध् ७.५८) । तेनायम् अर्थो यद्य् अपि कथंचिच् छूद्रो न्यायलेशात् समधिगच्छेत् तथापि राजाधिकरणे विवदतो मन्त्री निग्रहाधिकृतो वा न किंचित् प्रब्रूयात् । पूर्वश्लोकार्धः प्रतिषेधशेषतया¹⁰¹ व्याख्येयः । न हि जातिमात्रोपजीविनो वैदुष्यादिगुणरहितस्य धर्मप्रवक्तृत्वनियोगः शक्यो वक्तुं तस्यैव रूपपरीक्षायां “तस्माद् विषं भक्षय मा चास्य गृहे भुङ्क्था” इतिवत् प्रतिषेधशेषभूतम् इदम् अनुज्ञानं न पुनर् अनुज्ञानम् एव । अत एव कामम् इत्य् आह । कामशब्दप्रयोगे हि विधित्वं व्याहन्यते ।

अन्ये तु ब्रुवते । ब्राह्मणस्य प्रवक्तृत्वविधानात् तदा नियोज्यो विद्वान् स्याद् ब्राह्मण इति क्षत्रियादयस् त्रयो ऽपि वर्णा निषिद्धास् तत्रेह पुनः शूद्रप्रतिषेधो विद्वद्ब्राह्मणाभावे क्षत्रियवैशयोर् अभ्यनुज्ञानार्थ इति । शेषं समानम् ।
जातिमात्रम् उपजीवतीति मात्रशब्दो ऽवधारणे । ब्राह्मणजातिम् एव केवलाम् उपाश्रित्य जीवति नाध्ययनादीन् गुणविशेषान् निर्गुणत्वात् । ब्रुवशब्दः कुत्सायाम् ॥ ८.२० ॥

पूर्वविधिशेषो ऽयम् अर्थवादः । यस्य राज्ञः शूद्रो धर्मविवेचनं धर्मनिर्णयं करोति, तस्य सीदति नश्यति राष्ट्रं प्रजाः, कर्दमे गौर् इव ॥ ८.२१ ॥

अयम् अपि पूर्ववद् अर्थवाद एव । प्रकरणाच् च शूद्रभूयिष्ठता विवादनिर्णये तु¹⁰² शूद्रविषया द्रष्टव्या । यत्र शूद्रा भूयांसो विवादनिर्णयकारास् तद् राष्ट्रम् आशु विनश्यति दुर्भिक्षव्याधिपीडाभिः । राष्ट्रनाशे च राष्ट्रपतेर् नाश इत्य् उक्तं भवति । नास्तिकाक्रान्तम् इति दृष्टान्तः । यथा नास्तिकैः परलोकापवादिभिर् लोकायतिकाद्यैर् आक्रान्तम् अधिष्ठितम् अतश् च

अद्विजम् । न हि नास्तिकानां ब्राह्मणादिभेदो यथार्थः संकीर्णत्वात् । तद् उक्तं वैद्यवणिग्व्यपदेशादिवद् ब्राह्मणादयः । यत्र वा धर्मसंकटे तु न द्विजाः प्रमाणीक्रियन्ते तद् अद्विजम् ॥ ८.२२ ॥

धर्मः प्रधानः यस्मिन्न् आसने भवति तद् धर्मासनम् । राजासने हि राज्यस्थित्यानुगुण्येनार्थम् एव प्रधानीकरोति न्यक्कृत्यापि धर्मम् । व्यवहारनिर्णये तु धर्मम् एव प्रधानं आश्रयेद् इत्य् अर्थः, न पुनर् आश्रयभेदो ऽनेन ज्ञाप्यते । संवीताङ्गः वस्त्रादिना स्थगितसरीरः । प्रणम्य लोकपालेभ्य इन्द्राद्यष्टौ लोकपालास् तान् नमस्कृत्य कार्यदर्शनम् आरभेतेत्य् अदृष्टार्थम् एतद् द्वयम् अङ्गसंवरणं लोकपालप्रणामश् च । समाहितः अनन्यचित्तः कार्यदर्शने । एवं हि दृष्टार्थं भवति । प्रणामविशेषणं वा समाहितग्रहणम् । यद्य् अप्य् अत्र किंचिद् उक्तम् एव प्रतिभाति तथापि पद्यग्रन्थत्वान् नातीव पौनरुक्त्यम् । लोकपालेभ्य इति चतुर्थी संप्रदाने । कथं । क्रियाग्रहणं संप्रदानसूत्रे चोदितम् “श्राद्धाय निगृह्णते” “पत्ये शेते” (पत् इ- ३३०) इत्याद्यर्थम् । न च क्रियाग्रहणं गृह्णात्यादिविषयम् एव, भाष्ये ऽनुक्तत्वात् ॥ ८.२३ ॥

धर्माधर्मव् एव केवलाव् अर्थानर्थौ- न गोहिरण्यादिलाभो ऽर्थस् तद्विपर्ययो वानर्थः । किं तर्हि, धर्म एवार्थो ऽनर्थश् चाधर्म इति बुद्ध्वा हृदि निश्चित्य कार्याणि पश्येत् । अथ वार्थानर्थाव् अपि बोद्धव्यौ धर्माधर्माव् अपि । धर्मस्य सारता बोद्धव्यार्थस्य फल्गुता । अथ वा यत्र महान् अनर्थः स्वल्पश् चाधर्मस् तत्रानर्थं परिहरेत् । शक्यो हि महतार्थेनेषद् अधर्मो दानप्रायश्चित्तादिना निराकर्तुम् । संनिपाते च व्यवहारिणां बहूनां वर्णक्रम आश्रयितव्यः । एष च दर्शने क्रमो वर्णानां यदा सर्वेषां¹⁰³ तुल्यपीडा भवति । यदा त्व् अवरवर्णस्याप्य् आत्ययिकं कार्यं महद् वा तदा “यस्य चात्ययिका पीडा” इत्य् अनेन न्यायेन तद् एव प्रथमं पश्येत् न क्रमम् आद्रियेत । राज्यस्थित्यर्थो हि व्यवहारनिर्णय इत्य् उक्तम् अतो न यथाश्रुतम् आश्रयणीयम् ॥ ८.२४ ॥

तथा चेदम् आह । अनुमानेनापि सत्यानृतवादिता व्यवहारतः साक्षिणां च निश्चेतव्या इति श्लोकार्थः । अतश् च स्वरादिग्रहणं प्रदर्शनार्थम् । तेन यन् निश्चितलिङ्गं¹⁰⁴ तेन परिच्छिन्द्याद् इत्य् उक्तं भवति, न पुनः स्वरादिभिर् एव, सव्यभिचारित्वात् तेषाम् । अनुचितसभाप्रेवेशा हि महाप्रकृतिदर्शनेन सत्यकारिणो ऽपि स्वभावतो विक्रियन्ते । प्रगल्भास् तु संवृताकारा भवन्ति । स्वरश् च वर्णश् चेङ्गितं च स्वरवर्णेङ्गितानि, तेषाम् आकाराः स्वरवर्णेङ्गिताकाराः । आकारो विकारः । स्वाभाविकानां हि स्वरादीनाम् अन्यथात्वम् । तैर् विभावयेन् निश्चिनुयात् । भावम् अभिप्रायम् अन्तर्गतं मनुष्याणां विवादिसाक्ष्यादीनाम् । तत्र स्वरस्य विकारो वाचि गद्गदरुदितादि । वर्णस्य गात्ररूपविपर्ययादि । इङ्गितं स्वेदवेपथुरोमाञ्चादि । चक्षुषा संभ्रमक्रोधदृष्टिपातेन । चेष्टितेन हस्तनिक्षेपभ्रूविक्षेपादिना¹⁰⁵ । स्वसंवेदम्¹⁰⁶ चैतत्, यद् गूह्यमानम् अप्य् अभिप्रायं स्वरादयः प्रकाशयन्ति निपुणतो लक्ष्यमाणाः । यतः प्रसिद्धम् एतेषां गूड्ःआभिप्रायप्रकटनसामर्थ्यम् ॥ ८.२५ ॥

तथा हि, लोके¹⁰⁷ दृष्टशक्तितानेन¹⁰⁸ श्लोकेन स्वरादीनां पूर्वोक्तार्थाधिगमेन दर्शयतीत्य् अपौनरुक्त्यम् । तत्राक्रियन्ते विक्रयन्त इत्य् आकारा इङ्गितादयः । इङ्गितं व्याख्यातम् । व्यक्तिभेदाद् बहुवचनम् । गतिः पूर्वश्लोकाद् अत्राधिका । सा प्रस्खलन्ती स्वभावतो ऽन्यथाभूता । भाषीतं पौर्वापर्यविरुद्धं वचनम् । वक्त्रविकार आस्यविशेषादिः । शेषं पूर्वश्लोक एव व्याख्यातम् । एतैर् विकृतैर् अन्तर्गतं चित्तं लौकिकैर् अन्यत्रापि गृह्यत इति समासार्थः ॥ ८.२६ ॥

उच्यते । विवादपदताम् एवैतद् विषयान् निवर्तयितुम् इदम् आरभ्यते¹⁰⁹ । बालधनं राज्ञा स्वधनवत् परिपालनीयम् । अन्यथा पितृव्यादिबान्धवा मयेदं रक्षणीयं मयेदम् इति विवदेरन् । न चान्यः प्रसङ्गो ऽस्ति । आशङ्क्यमानव्यवहारवच् च । न केवलेषु राजधर्मेषूपदिश्यते अतो ऽस्मिन्न् एवावसरे वक्तव्यम्¹¹⁰ । बालो दायादो ऽस्य तद् इदं बालदायादिकम् । दायादः स्वाम्य् अत्रोच्यते । बालस्वामिकं धनं तावद् राजा रक्षेद् यावद् असौ समावृत्तः गुरुकुलात् प्रत्यागतः यावद् वातीतशैशवः अतिक्रान्तबालभावः । अयं च विकल्पः । यो गृहशैशवो भवति तदर्थम् अतीतशैशवम् उच्यते । यस् तु व्रतकः स निवृत्ते ऽपि शैशवे¹¹¹ आ समावर्तनात् प्रतिपाल्यधनः स्यात् । अथ वा द्विजातीनां समावर्तनम् अवधिः, अन्येषां शैशवात्ययः ॥ ८.२७ ॥

यः कश्चिद् अनाथस् तस्य सर्वस्य धनं राजा यथावत् परिरक्षेत् । तथा चोदाहरणमात्रं वशादयः । एवं प्रजापालनम् अनुष्ठितं भवति । पूर्वस् तु श्लोकः कालनियमार्थः । वशा वन्ध्या । अपुत्रा असमर्थपुत्रा अविद्यमानपुत्रा दुर्गतपुत्रा वा । वशाश् चापुत्राश् चेति द्वन्द्वः ।

• ननु च वशाप्य् अपुत्रैव ।

सत्यम् । उभयोपादानं तु सत्य् अपि भर्तरि तस्याः संरक्षणार्थम् । तस्यां ह्य् अधिविन्नायां भर्ता निरपेक्षो भवति ।
निष्कुलाग्रहणं तासां विशेषणम् । यासां न कश्चिद् देवरपितृव्यमातुलादिः¹¹³ परिरक्षको ऽस्ति, स्त्रीत्वाच् च स्वयम् असमर्थाः, बान्धवास् तु मत्सरिणः, तासां एतद्¹¹⁴ उच्यते । बन्धुभिर् हि स्त्रीणां शीलशरीरधनानि रक्षितव्यानि । तद् उक्तम् ।

• विनियोगो ऽस्ति रक्षासु भरणे च स ईश्वरः ।

• परिक्षीणे पतिकुले निर्मनुष्ये निराश्रये ॥

• तत्सपिण्डेषु वासत्सु पितृपक्षः प्रभुः स्त्रियाः ।

• पक्षद्वयावसाने तु राजा भर्ता प्रभुः स्त्रियाः ॥ (न्स्म् १३.२७–२९)

• या तु स्वयम् एव कथंचिच् छक्ता, न तत्र बान्धवानां व्यापारो ऽस्ति । अत एवाह- आतुरास्व् इति । असामर्थ्यम् एतेन लक्ष्यते ।

• अन्यैस् त्व् आतुरभर्तृका आतुरा व्याख्याता । अविधवापि भर्तुर् असामर्थ्याद् राज्ञैव रक्ष्या स्याद् इति । निर्मनुष्याणाम् एतत् । कुलं बन्धुजातं यासां नास्ति ताः निष्कुलाः ।

अन्ये तु कुलटां निष्कुलाम् आहुः । तासाम् अपि वेशाद्युपार्जितं धनम् अपतितानां राज्ञा रक्ष्यम् । अस्मिंश् च पक्षे स्वतन्त्रनिष्कुलाग्रहणम् ।
पतिव्रतासु विधवासु । मृतभर्तृका विधवा । धव इति भर्तृनाम । तद्विरहिता विधवा । सा¹¹⁵ चेत् पतिव्रता भवति¹¹⁶ । तदा सा रक्ष्यधना¹¹⁷ । व्यभिचाररतानां तु स्त्रीधनानर्हत्वं स्मृत्यन्तरे पठ्यते-

• अपकारक्रियायुक्ता निर्लज्जा चार्थनाशिका ।

• व्यभिचाररता या च स्त्रीधनं न तु सार्हति ॥ इति ।

तस्यास् तु निष्काशनं विहितम् । निष्काशनं च प्रधानवेश्मनो बहिरवस्थापनम्, न तु निर्वासनम् एव । यतः पतितानाम् अपि तासां गृहान्तिके वासो भकाच्छादनमात्रदानं च विहितम्-

• एवम् एव विधिं कुर्याद् योषित्सु पतितास्व् अपि ।

• वस्त्रान्नपानं देयं च वसेयुश् च गृहान्तिके ॥ (म्ध् ८.१८७)

तेन यः कश्चित् स्त्रीणां निर्वासनविधिः “स्त्रीधनं द्रव्यसर्वस्वम्” इत्यादिषु श्रूयते, स एवंविषय एव द्रष्टव्यः । तथापि याद्वद् भिक्षोत्सर्पणादिना किंचिद् अर्जितं तद् अर्हत्य् एव, न बान्धवा अपहरेयुः । इह त्व् अस्मिन्न् एव निमित्ते आधिवेदनं विहितम्, न तु स्त्रीधनापहारः । तथा ह्य् आह-

• मद्यपासाधुवृत्ता च प्रतिकूला च या भवेत् ।

• व्याधिता चाधिवेत्तव्या हिंस्रार्थघ्नी च सर्वदा ॥ (म्ध् ९.८०)

अतश् च मानवस्मृतिबलेन च “स्त्रीधनं न तु सार्हति” इत्य् एषा स्मृतिर् एव व्याख्यायते । आधिवेदनिकं स्त्रीधनम् एषा नार्हति, नैतस्यै देयम् इत्य् अर्थः । यद् उक्तम्- “अधिविन्नस्त्रियै दद्याद् आधिवेदनिकं समम्” (य्ध् २.१५२) इति, न तु प्राग्दत्तम् अस्या अपहर्तव्यम् ।

• वयं तु ब्रूमः । पुरुषद्वेषिण्या व्यभिचाररतायाश् च युक्त एवापहारः । यत इहाप्य् उक्तम्-

• अतिक्रामेत् प्रमत्तं या मत्तं रोगार्तम् एव वा ।

• स त्रीन् मासान् परित्याज्या विभूषणपरिच्छदा ॥ (म्ध् ९.७८)

भूषणपरिच्छदैर्¹¹⁸ वियुक्ता कर्तव्येत्य् अर्थः ॥ ८.२८ ॥

बान्धवानां स्त्रीधनम् अपहरताम् अयं चोरदण्डः । ते हि बहुभिर् उपधाभिर् अपहरन्ति । अस्वतन्त्रैषा स्त्री किं ददाति किं वा भुङ्क्ते वयम् अत्र स्वामिन इति अचौराशङ्कया चोरदण्डो विधीयते । जीवन्तीनां तासां स्वबान्धवा देवरादयस् तद्धनं ये हरेयुस् ताञ् छिष्यात् पृथिवीपतिर् निगृह्णीयात् । चौरदण्डो¹¹⁹ वक्ष्यमाणः-

• येन येन यथाङ्गेन स्तेनो नृषु विचेष्टते ।

• छेत्तव्यं तत् तद् एवान्यत् तन् मनोर् अनुशासनम् ॥ इति । (म्ध् ८.३३४)

स्वबन्धुभ्यश् चैतद् विशेषेण राज्ञा रक्षितव्यम् । चौररक्षा तु स्वराष्ट्रविषया विहिता ॥ ८.२९ ॥

यद् द्रव्यं स्वामिनो नष्टं प्रमादात् कथंचित् पथि गच्छतो भ्रष्टम्, अरण्ये कान्तारे वा स्थापयित्वारण्यपालैर् अन्यैर् वा राजपुरुषैर् लब्धं राजसकाशम् आनीतम्, तद् राज्ञा¹²⁰ रक्षां कृत्वा राजद्वारे राजमार्गे वा प्रकाशं स्थापयितव्यम् । पटहघोषणेन वा कस्य किं हारितम् इति प्रकाशयितव्यम् । यतः प्रदेशाल् लब्धं तस्मिन्न् एव प्रदेशे रक्षिपुरुषाधिष्ठितं कर्तव्यम् । एवं त्रीणि वर्षाणि स्थापयितव्यम् । तत्र्आर्वाक् त्रिभ्यो वर्षेभ्यो यः कारणत आत्मीयं ज्ञापयेत् तस्योद्धृतवक्ष्यमाणषड्भागादिभागकं समर्पयितव्यम्, परतः स्वकोष्ठे प्रवेशनीयाम् इति ।

• प्रनष्टः स्वामी यस्य रिक्थस्य तत् प्रनष्टस्वामिकम् । प्रनष्टो ऽविज्ञातः । रिक्थं धनम् । त्रयाणाम् अब्दानां समाहारस् त्र्यब्दम् । त्रिवर्षवत् त्र्यब्दे ङीबभावः । अब्दशब्दः संवत्सरपर्यायः । निधापयेत् स्थापयेत् । अर्वाक् त्र्यब्दात् पूर्वं त्रिभ्यो वर्षेभ्यः, हरेत् स्वामी स्वीकुर्यात् । अर्वाक्शब्दो ऽवधौ दिग्देशादिकात् पूर्वम्¹²¹ आह ।

• अन्ये तु नृपतिर् हरेद् इति भोगानुज्ञानम् अपहारम् आहुः । न हि ऊर्ध्वम् अपि त्रिभ्यो वर्षेभ्यः परकीयस्य द्रव्यसापहारो युक्तः । तस्मात् त्रिभ्यो वर्षेभ्य ऊर्ध्वम् अनागच्छति स्वामिनि राज्ञा¹²² भोक्तव्यम् ।

• तैर्¹²³ अयं श्लोकः कथं व्याख्यानीयः- “यत् किंचिद् दशवर्षाणि” (म्ध् ८.१४७) इति । यदि च परकीयस्यापहारो न युक्त इत्य् उच्यते भोगो ऽपि नैव युक्तः । परकीयं¹²⁴ वस्त्रादिवद् भुज्यमानं नश्यत्य् एव । तत्रानपहारोपचारो युक्तः, भुक्तेर्¹²⁵ एवापहारफलस्य सद्भावात् । गजतुरगादेस्¹²⁶ तु कीदृशो भोग इति वाच्यम् । तस्मान् न यथाश्रुतार्थत्यागे कारणम् अस्ति । हरतिश् च गृह्णात्यर्थे असकृद् दृष्टप्रयोग ऋक्थं हरेद् इत्यादौ । तस्त्मात् परेण नृपतिर् हरेत् स्वीकुर्याद् इत्य् अयम् एवार्थः ॥ ८.३० ॥

कथं पुनः स्वामी प्रनष्टे धने स्वामित्वं ज्ञापयेत् । अत¹²⁷ आह ।

यः कश्चिद् आगत्य “ममेदं स्वं द्रव्यम्” इति ब्रूयात्, सो ऽनुयोज्यो यथाविधि । अनुयोज्यः प्रष्टव्य इत्य् अर्थः । को ऽसाव् अनुयोगविधिः । “को भवान्, किं द्रव्यं हारितम्, किंरूपम्, किंपरिमाणम्, किंसंख्याकम्, संपतितम् अपतितं वा, यदि पतितं कस्मिन् देशे, तथा कुत आगमितं त्वया” इत्य् एवं पर्यनुयोगः कर्तव्यः । स यदि संवादयति रूपसंख्यादीन् । रूपं प्राणिवस्त्रादिविषयं शुक्लं वस्त्रं ¹²⁸गौर् वेत्येवमादि । तथा संख्या दश गावो वा युगानि वा । आदिग्रहणाद् धस्तादिप्रमाणं सुवर्णादिपरिमाणं प्रकीर्णरूपकं वा । एतत् सर्वं संवादयति तदासौ स्वामी भवति । अतस् तद् द्रव्यम् अर्हति स्वीकर्तुम् । संवाद उच्यते- यादृशम् एकेन प्रमाणेन परिच्छिन्नं तादृशम् एव यद्य् अनेन¹²⁹ परिच्छिद्यते । रूपसंख्यादिग्रहणं च प्रदर्शनार्थं स्वामित्वकारणानाम् अन्येषाम् अपि साक्ष्यादीनाम् ॥ ८.३१ ॥

मिथ्या प्रवर्तमानस्य दण्डो ऽयम् उच्यते । यो न ज्ञापयति नष्टस्य धनस्य देशं कालं च, अस्मिन् देशे काले वा हारितम्, तत्त्वतः परमार्थतह्ṁ वर्णं शुक्लादिकम्, रूपं पटी शाटकयुगं वेत्यादिकम् आकारम्, प्रमाणं पञ्चहस्तायामं सप्तहस्तमात्रं वा, अवेदयानः, तदा तत्समं यावति द्रव्ये मित्थ्याप्रवृत्तस् तत्तुल्यं दण्डम् अर्हति ॥ ८.३२ ॥

आददीत गृह्णीयात् षष्ठं भागं दशमं द्वादशं वा प्रनष्टलब्धाद् द्रव्यात् । अवशिष्टं स्वामिने ऽर्पयेत् । तत्र प्रथमे वर्षे द्वादशो भागो द्वितीये दशमस् तृतीये षष्ठ इति । अथ वा रक्षाक्लेशक्षयापेक्षो भागविकल्पः । सतां धर्मम् अनुस्मरन् शिषानाम् एष समाचार इति जानानः ॥ ८.३३ ॥

प्रनष्टम् अधिगतं प्रनष्टाधिगतं पूर्वं प्रनष्टं पश्चाद् अधिगतम् । अधिष्ठितं युक्तैस् तत्परैर् आरक्षपुरुषैस् तिष्ठेत् । तथास्थितम् अपि यदि केचन चौरा¹³⁰ गृह्णीयुस् तान् राजा इभेन हस्तिना घातयेत् । हस्तिग्रहणम्¹³¹ अदृष्टार्थम्¹³² ॥ ८.३४ ॥

निखातायाम् भूमौ गुप्तं स्थापितं धनं निधिर् उच्यते । वर्षशतिका वर्षसहस्रिकाश् च निधयो भवन्ति । तत्र यदि भूमेर् विदार्यमाणायाः कथंचित् केनचिन् निधिर् आसाद्यते, स तु राजधनम् । तथा च गौतमः- “निध्यधिगमो राजधनम्” (ग्ध् १०.४३) इति । एतच् चास्मर्यमाणनिधातृके निधौ द्रष्टव्यम् । तस्याख्याता षष्ठं लबेतेत्य् उक्तम् । अयं तु श्लोको यत्राख्यातैव निधाता तत्पुरुषो वा पितृपितामहादिश् तद्विषयो द्रष्टव्यः । ममायं निधिर् इति यो ब्रूयात् सत्येन प्रमाणेन ज्ञापयेद् इत्य् अर्थः । तस्याददीत षड्भागम् इति । निश्चिते तत्स्वामिकत्वे राज्ञः षष्ठादिभागग्रहणम् । विकल्पश् चाख्यातृगुणापेक्षया ॥ ८.३५ ॥

¹³³विद्वान् ब्राह्मणः पूर्वैः पित्रादिभिर् उपहितं निधिं यदा पश्येत् तदा सर्वम् एव्आददीत, न राज्ञे पूर्वोक्तं भागं दद्यात् । अस्यार्थवादः- सर्वस्याधिपतिर् हि सः । तथा चोक्तम्- “सर्वं स्वं¹³⁴ ब्राह्मणस्येदम्” (म्ध् १.१००) इति । एतच् च्आसेषतो ग्रहणं यो ब्राह्मणस्वामिक एव निधिः । यस् त्व् अविज्ञातस्वामिकः तस्मिन् विद्वद्ब्राह्मणदृष्टे¹³⁵ ऽप्य् अस्त्य् एव राज्ञो भागः । यतो वक्ष्यति “निधीनां तु पुराणानाम्” (म्ध् ८.३९) इति ॥ ८.३७ ॥

M G: vijñeyaḥ brāhmaṇadṛṣṭo

All read: sarvasvaṃ

M G DK (1: 1956; 4: 1342) add at beginning: yadā

यस् तु मयायं निहितो मत्पूर्वजेन वेति¹³⁶ प्रतिज्ञां न साधयति सो ऽसत्यवादी¹³⁷ दण्ड्यः । यावत् तस्य वित्तम् अस्ति, ततो ऽष्टमं भागं तस्यैव वा निधानस्याल्पीयसीं कलां मात्रां भागम् इत्य् अर्थः । न तु तद् एव द्रव्यं सुवर्णादिकं दापयेत्, किं तु तत्परिमाणम् अन्यद् वा सममूल्यं यया धनमात्रया दण्डितो ऽवसादं न¹³⁸ गच्छेद् विनयं वा ग्राह्येत । अनुबन्धादिविशेषापेक्षया पुरुषगुणापेक्षया च विकल्प आश्रयणीयः । आतिशायनिकात् पूर्वदण्डात् स्वल्पो दण्ड इति ज्ञापयति । तेन यस्य बहु वित्तं स्वल्पो निधिः, तत्र निध्यपेक्षां मात्राम् अष्टमांशम्¹³⁹ अर्थाधीनां दण्ड्यः । सा ह्य् अल्पीयसी भवति ॥ ८.३६ ॥

यो राज्ञा स्वयं निधिर् अधिगतस् तस्मान् निधेर् अयं ब्राह्मणेभ्यो दाननियमो राज्ञः । कोशशब्देन वित्तसंचयस्थानम् उच्यते । पुराणं निहितं क्षिताव् इति निधिरूपानुवादः ॥ ८.३८ ॥

अन्येनापि दृष्टस्य निधे राज्ञा भागः पूर्वोक्तो ग्रहीतव्य इत्य् अस्य विधेर् अर्थवादो ऽयम्- निधीनां हि पुराणानाम् इति । धातूनाम् एव च क्षितौ- अयं त्व् अप्राप्तविधिः । सुवर्णरूप्यादिबीजम्¹⁴⁰ मृदः सिन्दूरकालाञ्जनाद्याश् च धातवः । सुवर्णाद्याकरभूमीर् यः खनति, यो वा पर्वतादिषु गैरिकादिधातून् उपजीवति, तेनापि पूर्ववद् राज्ञे भागो दातव्यः । अर्धभाग् इति अर्धशब्दो ऽंशमात्रवचनः समासनिर्देशात्, यथा ग्रामार्धो नगरार्धम् इति । नपुंसकलिङ्गस् तु समप्रविभागः । इह तु समासे लिङ्गविशेषप्रतिपत्त्यभावात् पूर्वस्य¹⁴¹ चशब्दवशात्¹⁴² षड्दशद्वादशादेर् भागस्य प्रकृतत्वात् तद्वचनो विज्ञायते । अर्धं भजत एकदेशं गृह्णातीत्य् अर्थः । अत्र हेतुः, रक्षणाद् इति । यद्य् अपि क्षितौ निहितस्य केनचिद् अज्ञानान् न राजकीयरक्षोपयुज्यते, तथापि तस्य बलवतापहारः संभाव्यते । अतो ऽस्त्य् एव रक्षाया अर्थवत्त्वम् । एतदर्थम् एवाह- भूमेर् अधिपतिर् हि सः । प्रभुर् असौ भूमेः । तदीयायाश् च भुवो यल् लब्धं तत्र युक्तं तस्य भागदानम् ॥ ८.३९ ॥

चौरैर् यन् नीतं किंचिद् धनं तद् राजा प्रत्याहृत्य नात्मन्य् उपयुञ्जीत । किं तर्हि, य एव मुषितास् तेभ्य एव प्रतिपादयितव्यम् । सर्वग्रहणेन च चण्डालेभ्यो ऽपि देयम् इति । “चौराहृतम्” इत्य् अन्यस्मिन् पाठे चौरैः आहृतम्¹⁴³ इति विगृह्य साधनं “कृता” (पाण् २.१.३२) इति समासः । पाठान्तरे “चौरहृतम्” इति “तृतीया” (पाण् २.१.३०) इति योगविभागात् पूर्ववद् वा समासः । अयं त्व् अत्रार्थः- यच् चौरैर् हृतम् अशक्यप्रत्यानयनं तद् राज्ञा स्वकोशाद् दातव्यम् ।

उत्तरश्लोकार्ध¹⁴⁴ एवं योजनीयः- राजा तद् उपयुञ्जान इति । अनेकार्थत्वाद् धातूनाम् उपपूर्वो युजिर् लक्षणया वाप्रतिपादन¹⁴⁵ एव द्रष्टव्यः । यो ह्य् अन्यस्मै प्राप्तकालं धनं न ददाति, स्वप्रयोजनेषु विनियुङ्क्ते, तेन तदीयम् एव तदुपयुक्तं भवतीति युक्तम् उच्यते- राजा तद् उपयुञ्जानश् चौरस्याप्नोति किल्बिषम् । किल्बिषं¹⁴⁶ पापम् ॥ ८.४० ॥

कुरुकापिशकाश्मीरादिदेशो नियतावधिः जनपदम् । तत्र भवा धर्मा जानपदाः । केचित्¹⁴⁷ तत्र भवन्ति ये तद्देशव्यपदेशैर् अनुष्ठीयन्ते । अथ वा तन्निवासिनो जना मञ्चाः क्रोशन्तीतिवत् जनपदशब्देनाभिधीयन्ते । तेषाम् अनुष्ठेया जानपदाः । “तस्येदम्” (पाण् ४.३.१२९) इति तद्धितः । जातेर् जानपदा जातिजानपदा इति षष्ठीसमासः । जातिमात्रविषया देशधर्मा राज्ञा परिपालनीयाः । समीक्ष्य विचार्य — किम् आम्नायैर् विरुद्धा अथ न, तथा पीडाकराः कस्यचिद् उत न — एवं विचार्य, ये ऽविरुद्धाश् तान् प्रतिपादयेद् अनुष्टापयेद् इत्य् अर्थः । तथा च वक्ष्यति “सद्भिर् आचरितं यत् स्यात्” (म्ध् ८.४६) इति ।

• अथ वा जातयश् च ते जानपदाश् चेति विशेषणसमासः । जातिशब्देन च नित्यत्वं लक्ष्यते । प्रशंसामात्रं चैतत् देशधर्माणाम् । यथा जातिर् नित्या एवं¹⁴⁸ देशधर्मा अपि शास्त्राविरुद्धा नित्याः । ते नित्यवद् अनुष्ठेया दृष्टार्था¹⁴⁹ गोप्रचारोदकक्षरणादयः । यथा ग्रामीणा अत्र प्रदेशे गावो न चारणीया इति समयम् आश्रयन्ति कस्यचित् कार्यस्य सिद्ध्यर्थं तत्र यो व्यतिक्रामति स राज्ञा दण्ड्यः ।

• अथ वा जनपदे भवा जानपदा देशनिवासिन उच्यन्ते । जात्या जानपदा जातिजानपदाः । जातिर् जन्मोत्पत्तिर् इति यावत् । एतेन देशसंबन्धस्य¹⁵⁰ पुरुषाणां नित्यता लक्ष्यते । ये तद्देशजास् तद्देशाभिजनास् तन्निवासिनश् च गृह्यन्ते, तेषां सर्वविशेषणविशिष्टानाम्¹⁵¹ अनिदंप्रथमतो जाता ये धर्मास् ते जातिजानपादशब्देनोच्यन्ते । “वृद्धाच् छः” (पाण् ४.२.११४) इति तद्धिते प्रसक्ते छान्दसत्वाद् अणेव कृतः ।

• अथ वाभेदोपचारात् पुरुषशब्दस् तत्संबन्धिषु धर्मेषु प्रयुक्तः । तेनायं¹⁵² देशनियमो धर्माणां स एवंविधात् पुरुषात् प्रतिद्रष्टव्यः । एते हि देशधर्मा म्लेच्छानां¹⁵³ न पुनर् आर्याणाम् । ते¹⁵⁴ हि तिर्यक्समानधर्माणो ऽन्यत्रानधिकृताः स्वसमाचारप्रसिद्धं धर्मम् अनुतिष्ठन्ति मातृविवाहादि¹⁵⁵ । सो ऽयं¹⁵⁶ सार्वभौमेन न¹⁵⁷ निवारणीयः । स्वदेशाचारवतां तेषां जातिधर्मो ऽयं¹⁵⁸ जनपदनिवासबन्धेनाभ्यनुज्ञानात्,¹⁵⁹ आम्नायविरोधो¹⁶⁰ ऽप्य् अत्र नास्ति । अधिकृतानां विरोधात् विरोधो न तिरश्चाम् ।

• ननु “अहिंसा सत्यम् अक्रोधः शौचम् इन्द्रियसंयमः” (म्ध् १०.६३) इति प्रतिलोमाधिकारेणैवोक्तम् । म्लेच्छाश् च प्रतिलोमा¹⁶¹ एव । तत्र यदि मातृविवाहे मूत्रोत्सर्गे चोदकशुद्ध्यभावे न दुष्यति, क इन्द्रियसंयमः कीदृशं वा शौचम् इति ।

• उक्तम् एतत् । आर्यावर्तमध्यवर्तिनाम्¹⁶² एते धर्माः शौचादयः । चातुर्वर्ण्ये तु तत्तद्देशनियमो¹⁶³ धर्माणां नास्ति । केचिद् अदृष्टार्था देशधर्मा इति वक्ष्यामः ।

एककार्यापन्ना वणिक्कारुकुसीदिचातुरिकादयः¹⁶⁴ । तेषां धर्माः श्रेणीधर्माः । यथा केचन वणिङ्महत्तरा वचनेन परिच्छिन्नं राज्ञो भागं प्रयच्छन्ति — “इमां वणिज्यां वयम् उपजीवाम एष ते राजभागो ऽस्माकं यावल् लाभो ऽस्तु न्यूनो ऽधिको वा” । तत्र राज्ञाभ्युपगते वणिज्ये लाभातिशयार्थं राष्ट्रविरोधिनीं चेतरेतरव्यवस्थां कुर्वन्ति — इदं द्रव्यम् इयन्तं कालम् अविक्रेयम्, अयं राज्ञो ऽपदेशेनार्थो¹⁶⁵ दण्डः पतति, देवतोत्सवार्थो वा । तत्र यदि कश्चिद् व्यतिक्रामति स एवं श्रेणीधर्मव्यतिक्रामन् दण्ड्यः ।

कुलधर्मा इति । कुलं वंशः । तत्र प्रख्यातमहिम्ना पूर्वजेन धर्मः प्रवर्तितो भवति यो ऽस्मद्वंशजः कुतश्चन धनं लभेत स नादत्वा ब्राह्मणेभ्यो ऽन्यत्र विनियुञ्जीतेत्यादयो धर्माः । तथा, सति योग्यत्वे य एव पूर्वपुरुषाणां याजकाः कन्यादिसंप्रदानभूता वा त एव कार्याः¹⁶⁶ । तदतिक्रामन् राज्ञो ऽनुष्ठापयितव्यः । एतेषां च सामवायिकत्वाद् अधर्मत्वशङ्कया पुनर्वचनम् । न चायं संविद्व्यतिक्रम इति वक्ष्यामः ॥ ८.४१ ॥

पूर्वोक्तस्य जानपदादेर् धर्मस्य दृष्टादृष्टतानेन प्रदर्श्यते । स्वानि कर्माणि कुलस्थित्यनुरूपाणि ये कुर्वन्ति ते दूरस्था अपि प्रिया भवन्ति । सर्वस्यान्यो निकटवर्ती संसर्गातिशयात् प्रियो भवति । स्वकर्मकारी तु दूरस्थ एव प्रियः । स्वे स्वे कर्मण्य् अवस्थिता इत्य् अनेन परकर्माननुष्ठानम् आह । ये न परकर्माणि कुर्वन्ति ते सर्वस्य प्रिया भवन्तीति श्लोकार्थः ॥ ८.४२ ॥

कार्यं विवादवस्तु । तद् राजा स्वयं न प्रवर्तयेत् । कस्यचिद् दूष्यस्योपघातार्थं धनिनो वा धनग्रहणार्थं न तदीयम् ऋणिकम् अन्यं वापराद्धम् उद्वेजयेत्- एष ते धारयति किम् इति ममाग्रतो नाकर्षसि, एतेन वा तावद् अपराद्धं यावद् अहम् एनं निपातयामि — इत्य् एवं राज्ञा न कर्तव्यम्, सत्य् अपि द्वेषे धनलोभे वा । न च प्रापितम् आवेदितम् अन्येनार्थिना ग्रसेत निगिरेन् नोपेक्षेतेति यावत् । अवधीरणायां निगिरेद् इति प्रयुज्यते । तत्समानार्थश् च ग्रसतिः । तथा च वक्तारो भवन्ति यावत् किंचिद् अस्योच्यते तत् सर्वं निगिरति न किंचिद् अयं प्रतिवक्ति ।

• अन्ये तूत्तरं श्लोकार्धम् एवं व्याचक्षते । न च प्रापितं व्यवहाराद् अन्येन प्रकारेण्आर्थं धनं ग्रसेत स्वीकुर्यात् । यदि हि राजा छललेशोद्देशिकया धनदण्डे प्रवर्तेत ततः परलोके दोषो द्रष्टव्यः । स्वराज्ये¹⁶⁷ चोपघातः स्यात् ।

अथेदम् अपरं केषांचिद् व्याख्यानम् । नोत्पादयेत् स्वयं कार्यं राजा । साक्षाद् उपलभ्याप्य् अकार्यकारिणं न स्वयं किंचिद् ब्रूयात्, तस्य पराधीनेन यावद् व्यवहारेण नाकृष्टः । येन व्यवहारदर्शनम् एव पराजितस्य निग्रहाय भवति, न राजा । एतच् च ऋणादानादिष्व्¹⁶⁸ एव द्रष्टव्यम् । ये तु स्तेनसाहसिकादयः कण्टकस्थानीयास् तान् राजा स्वयम् एवावगम्य गृह्णीयात् । शेषं समानम् ।
नाप्य् अस्य पूरुष इति अस्य राज्ञः पुरुषो ऽधिकारी मनुष्यः ॥ ८.४३ ॥

यद् उक्तं न स्वयं दृष्ट्वापि राजा सहसा कंचिद् आक्रमेत वा निगृह्णीयाद् यतः नर्मणाप्य् एतत् संभवति । कथं पुनर् एतद् अवगन्तव्यम्,¹⁶⁹ किं परिहासकृतम् एतद् उत क्रोधाद्यनुबन्धकृतम् इति । अत आह अनुमानेन्ऐतज् ज्ञातव्यम् । यथा मृगयुर् मृगव्याधो विद्ध्वा मृगं नष्टं दृष्टिपथाद् अपक्रान्तं छिद्रनिसृतैर् असृक्पातैः स्रवद्भिः शोणितैः पदं मृगस्य नयत्य् आसादयत्य् एवं राजानुमानेन परोक्षे प्रत्यक्षे वार्थकारणं निश्चिनुयात् । धर्मश् च कृतव्यवहारविषयस् तत्त्वावगमः । उक्तस्याप्य् अनुमानस्य पुनर्वचनं स्मृतिदार्ढ्यार्थम् ॥ ८.४४ ॥

व्यवहारविधौ व्यवहारकर्मणि स्थितः प्रवृत्तो न केवलं व्यवहाराक्षराणि संपश्येद् यावद् एतद् अपरं सत्यादि ।

तत्र सत्यस्य दर्शनं — यद्य् अप्य् अर्थिप्रत्यर्थिनोर् अन्यतरेण शालीनतया परिपूर्णाक्षरं नाभिहितं तथापि यदि राजा प्रमाणान्तरतः पूर्वोक्ताद् वानुमानाद् एव कथंचिद् ईदृशो ऽयम् अर्थ इति निश्चेतुं पारयेत् तदा तद् आश्रयेन् नोपेक्षेत, अनेनैतन् न सर्वम् उक्तम् इति । तद् उक्तम्- “छलं निरस्य भूतेषु व्यवहारान् नयेन् नृपः” (य्ध् २.१९) इति ।

अर्थस्य दर्शनम् — अर्थशब्दो धनवचनः प्रयोजनवचनो वा । तत्र यदि महान्तम् अर्थम् आसादयेत् तदा त्यक्त्वाप्य् अन्यानि राजकार्याणि नोद्विजेत, व्यवहारेक्षणं कुर्याद् एव । अथ वा यदि कश्चिद् ब्रूयात् साक्षिभिर् अर्थ एतस्माद् गृहीतो ऽन्येन वा सभ्येन¹⁷⁰ तत्र निरूपयितव्यं यद् एतद् व्यवहारपदं यदि स्वल्पं न संभवति धनग्रहणम् । अथ गुरु सभ्याः साक्षिणश् च दैन्यं गतास् तदा संभावनीयं प्रमाणान्तराच् च निश्चेतव्यम् ।

एतच् चात्मानं साक्षिणं कृत्वा गवेषणीयम् । एतद् उक्तं भवति । कण्टकशोधनन्यायेन चारैश् चारयेत् । अथ वात्मानं संपश्येद् आत्मनो ऽवस्थां संपश्येत् कोशक्षयं महाकोशतां वा । अस्मिन् पक्षे साक्षिण इति स्वतन्त्रं पदम् ।

देशस्य दर्शनम् — क्वचिद् अल्पो ऽप्य् अर्थो महत्त्वम् आसादयति, महान् अपि यो ऽन्यत्र स क्वचिल्¹⁷¹ लघु भवतीति । एतद् देशस्य दर्शनम् ।

एवं कालो ऽपि द्रष्टव्यः।

रूपं व्यवहारवस्तुस्वभावः । तस्य गुरुलघुतां पश्येद् इति ।

अन्यैश् तु व्याख्यातम् । सत्यार्थयोः सारफलतां पश्येद् आत्मानं साक्षिणं कृत्वा¹⁷² । एतद् उक्तं भवति । अर्थात् सत्यं गुरुत्वेन महाप्रयोजनत्वाद् उभयोर् लोकसाधनरूपतयाश्रयितव्यम् । अर्थस् त्यक्तव्यो ऽसारत्वात् । देशः स्वर्गादिः सत्यसमाश्रयप्राप्यः । कालश् चिरं तत्र वासः । रूपं सुरूपं सुन्दरं महोहरम् । एतद् एव विपरीतम्, सत्यत्यागेन केवलार्थसमाश्रयणात् ॥ ८.४५ ॥

सन्तः प्रतिषिद्धवर्जकाः, धार्मिकाः विहितानुष्ठायिनः । यद्य् अप्य् एक एव शब्द उभयम् अर्थं प्रतिपादयितुं शक्नोति तथापि भेदोपानानाद् विषयविभागेनैवं व्याख्यायते । तैर् यद् आचरितम् अनुपलभ्यमानश्रुतिस्मृतिवाक्यं तद् देशकुलजातीनां प्रकल्पयेद् अनुष्ठापयेत् । अविरुद्धं श्रुतिस्मृतिभिर् उपलभ्यमानाभिः । यद् उक्तम् “जातिजानपदान् धर्मान्” (म्ध् ८.४१) इत्य् अत्र श्लोके देशकुलाद्याचारस्य प्रामाण्यम्, तस्यानेन विशेषः कथ्यते । आम्नायेनाविरोधे¹⁷³ तत् प्रमाणम्, न विरोधे तत् प्रमाणम् । तेन दृष्टार्थान्य् अपि ग्रामदेशराजकार्याणि शास्त्राविरुद्धान्य् आदरणीयानि, न विरुद्धानि । यथा क्वचिद् देश ऋणिक आत्मानं विक्रय्य धनं दाप्यते । तच् च “कर्मणापि समम्” (म्ध् ८.१७७) इत्य् अनेन विरुद्धम् । अन्यच् च श्लोकेन दर्शितम् । अन्यस्य त्व् आचारस्य शिष्टसंबन्धितयैव प्रामाण्यम् उक्तम् “आचारश् चैव साधूनाम्” (म्ध् २.६) इति । न च तद्विरुद्धार्थसमाचरणेन साधुत्वम् उपपद्यते । तस्माद् यन् नादृष्टाय¹⁷⁴ तद्विषयो ऽयम् उपदेशः ।

• अन्यस् त्व् आह । देशान्तरे धार्मिकैः सद्भिर् द्विजैर् यद् अविरुद्धं¹⁷⁵ श्रुत्या स्मृत्यन्तरेण वाचर्यते तद् देशान्तरे ऽपि राजा प्रकल्पयेत् । यथा उद्वृषभयज्ञादय उदीच्येषु प्रसिद्धास् ते प्राच्यैर् दाक्षिणात्यैः प्रतीच्यैश् चानुष्ठेयाः । कुतः । आचाराद् धि स्मृतिर् अनुमातव्या, स्मृतेः श्रुतिः । सा च यद्य् एवम् अनुमीयते “उदीच्यैर् एतत् कर्तव्यम्” इति, तत्र तद्धितस्य बहुष्व् अर्थेषु स्मरणात् “तत्र जातः” (पाण् ४.३.२५), “तत्र भवः” (पाण् ४.३.५३), “तत आगतः” (पान् ४.३.७४), तम् अभिप्रस्थितः “शेषे” (पाण् ४.२.९२) इति चैतस्य लक्षणविकारोभयरूपत्वाद्¹⁷⁶ अन्येष्व् अप्य् अर्थेषु प्रतिपदम् अनुपातेषु¹⁷⁷ तद्धितस्मरणान् नास्त्य् उदीच्यो नाम, य उदीच्यशब्देन निवर्त्येत । ततश् च पुरुषमात्रेणैतत् कर्तव्यम् इत्य् आपतति, देशसमाख्याया नियतनिमित्तत्वाभावेनानियामकत्वात् । अथैवं वाक्यम् अनुमीयेत- “उदीच्यां जातेन तद्देशवासिना वा,” तद् अपि व्यभिचारि । तत्र जातो ऽपि¹⁷⁸ नान्यत्र करोति, तन्निवास्य् अप्य् अन्यत्र जातो न करोत्य् एव । अथ “उदग्देशाभिजनस् तन्निवासी च” इति- अनित्यत्वाद्¹⁷⁹ अभिजननिवासयोस् तद् अपि न युक्तम् एव । न हि जातिगुणगोत्राणीवाभिजननिवासौ नित्यौ । तस्मान् नित्यस्य¹⁸⁰ कस्यचिद् अनुष्ठातॄणाम् अवछेदकस्यानुपपत्तेः सर्वविषया धर्माः । न देशधर्मा नाम केचन सन्ति । अनेनैव न्यायेन कुलधर्मा अपि ।

• कथं तर्हि “देशधर्माः कुलधर्माः” इति च स्मृतिकारैर् भेदेन व्यपदिश्यन्ते ।

• उक्तं दृष्टार्था नियता व्यवस्था । तत्र धर्मस् तस्य च नियम उपपद्यत इति उक्तम् । कुलं च गोत्रैकदेशः । यस् तु कृत्स्नगोत्रधर्मः, यथा “न वासिष्ठा वैश्वामित्रैः संबध्नीयुः”¹⁸¹ इति, स नित्यत्वाद् गोत्रव्यपदेशस्य नित्य एवेति¹⁸² विरम्यते ॥ ८.४६ ॥

यत् सर्वेषु व्यवहारपदेषु साधारणं तद् उक्तम् । विशेषविवक्षायाम् इदम् आह ।

“सोपचयं कालान्तरे दास्यामि” इति यो धनम् अन्यस्माद् गृह्णाति सो ऽधर्मर्णः । यस् तु “सोपचयं प्रत्यादास्यामि” इति प्रयुङ्क्ते स उत्तमर्णः । संबन्धिशब्धाव् एतौ । अधमर्णस्यार्थः । अर्थो धनं प्रकरणाद् यद् एवोत्तमर्णाय देयं तद् एवोच्यते । तस्य सिद्धिर् उत्तमर्णं प्रति निर्याणम्¹⁸³ । द्वितीयो ऽर्थशब्दः प्रयोजनवचनः । अयं समुदायार्थः । उत्तमर्णेन यदा राजा चोदितो भवत्य् अधमर्णेन यो गृहीतो ऽर्थः स मे सिद्ध्यतु, दापयतु, भवान्, राजा त्व् अधमर्णात् तदा दापयेद् धनिकस्यार्थम् । धनम् अस्यास्तीति धनिकः । उत्तमर्ण एव च प्रसिद्ध्या धनिक उच्यते । दापयेद् इति संबन्धाच् चतुर्थी प्राप्ता । सा त्व् अपूर्णत्वात् संप्रदानभावस्य न कृता । यथा घ्नतः पृष्ठं ददाति, रजकस्य वस्त्रं ददातीति । न ह्य् अत्र मुख्यो ददात्यर्थः । इहाप्य् उभयोः स्वत्वस्य भावाद् उभयोः स्वत्वाभावाद् अपरिपूर्णो ददातीत्यर्थः ।

किम् उत्तमर्णवचनाद् एवासौ दापयितव्यः । नेत्य् आह- विभावितम् इति । यदा निश्चितेन प्रमाणेन धारयतीति प्रतिपद्यते । अथ वा विभावितः स्वयं प्रतिपन्नः । यतो विप्रतिपन्नस्य वक्ष्यति “अपह्नवे ऽधमर्णस्य” (म्ध् ८.५२) इति । कथं पुनः स्वयं प्रतिपन्नो विभावित इत्य् उच्यते । नैष दोषः । विस्मरणे स्वहस्तलेख्यादिना स्वयं प्रतिपन्नश् च भवति । विभावितश् चाप्रतिपन्नश् च जानानो ऽपि मिथ्याप्रतिपन्नः ॥ ८.४७ ॥

नेहाप्राप्तार्थाद् उत्तमर्णाद् राज्ञे भागं वक्ष्यत्य् अधर्मणाद् दण्डम् । तत्र स्वभागतृष्णया राजान उपायान्तरेण धनमार्गणं धनिकानां कारयेयुर् अतस् तन्निवृत्त्यर्थम् इदम् उच्यते । यैर् यैर् वक्ष्यमाणैर् उपायैः स्वधनं पूर्वप्रयुक्तम् उत्तमर्णो लभेत तैस् तैर् अधमर्णं दापयेत् । संगृह्य स्थिरीकृत्य । अनेनैवोपायेनैतस्माद् एतल् लभ्यत इत्य् एतन् निश्चित्येत्य् अर्थः । अथ वानुकूलम् उपसान्त्वनं संग्रहः¹⁸⁴ । उत्तमर्ण एव उत्तमर्णिकः । उत्तमं च तद् ऋणं चोत्तमर्णम् । तद् अस्यास्तीत्य् उत्तमर्णिकः । “अत इनिठनौ” (पाण् ५.२.११५) इति रूपम् । एवम् इतराव् अपि । सर्वधनादिषु प्रक्षेप्तव्याव् अन्यत्र वीरपुरुषको ग्राम इतिवद् बहुव्रीहिणैव सामानाधिकरण्यस्य मत्वर्थे चोक्तार्थाविशेषेण समासः । मत्वरीयश् च दुर्लभः¹⁸⁵ । वृद्धिलाभार्थं प्रयोगविषयं धनम् ऋणम् । द्वौ च तस्य संबन्धिनौ प्रयोक्ता ग्रहीता च । प्रयोजकस्य च तद् उत्तमं भवति । स्वतन्त्रो धनदाने प्रत्यादाने च । इतरस्य सोपचयदानाद् बह्वायामत्वाच् चाधमत्वम् । व्युत्पत्तिमात्रं त्व् एतत् । रूढ्यैव त्व् एतौ प्रयोक्तृग्रहीत्रोर् वाचकौ । के पुनस् तत्रोपाया इत्येतत्प्रदर्शनार्थ उत्तरश्लोकः ॥ ८.४८ ॥

तत्र धर्मस्कन्धकरीत्या स्तोकं स्तोकं ग्रहणम् — “इदम् अद्य, इदं श्व, इदं परश्वः, यथा कुटुम्बसंवाहो ऽस्यैवं वयम् अपि तव कुऋउम्बभूताः संविभागयोग्याः” — इत्यादि पठितप्रयोगो धर्मः । यस् तु निःस्वः स व्यवहारेण¹⁸⁶ दापयितव्यः । अन्यत्र कर्णोदकवद् धनं दत्वा कृषिवाणिज्यादिना व्यवहारयितव्यम् । तत्रोत्पन्नं धनं तस्माद् ग्रहीतव्यम् । यस् तु व्यवहारो राजनिवेद्यस् तस्य सर्वोपायपरिक्षये योज्यत्वाद् बलग्रहणेन¹⁸⁷ च गृहीतत्वात् । यस् तु साक्षान् न ददाति विद्यमानधनो ऽपि स छलेन दापयितव्यः । केनचिद् अपदेशेन विवाहोत्सवादिना कटकाद्याभरणं गृहीत्वा न दातव्यम्, यावद् अनेन तद् धनं न दत्तम् । आचरितम् अभोजनगृहद्वारोपवेशनादि । बलं राजाधिकरणोपस्थानम् । तत्र राजा साम्नाप्रयच्छन्तं निगृह्य च प्रपीड्य दापयतीति । न तु¹⁸⁸ स्वगृहसंबन्धिधनादि बलम्, यतः “प्रकृतीनां बलं राजा” इति पठ्यते अस्मिन्न् एव प्रसङ्गे उशनसा ।

• अन्ये तु राज्ञ एवायम् उपदेश इति वर्णयन्ति, राजधर्मप्रकरणात् । राजा ज्ञापित उपायैर् एनं दापयेत् पराजितं स्वयं प्रतिपन्नं च । न तु सहसावष्टभ्य सर्वस्वं धनिने प्रतिपादनीयः । यत उभयानुग्रहो राज्ञा कर्तव्यः । सर्वस्वदाने चाधर्मणस्य कुटुम्बोत्सादः स्यात् सो ऽपि न युक्तः । उक्तं हि-

• नावसाद्य शनैर् दाप्यः काले काले यथोदयम् ।

• ब्राह्मणस् तु विशेषेण धार्मिके सति राजनि ॥ इति ।

तस्मात् किंचन वृद्ध्या संदापनीयः । कुटुम्बाद् अधिकधनसंभवे सर्वं दापनीयः । सर्वासंभवे च “कर्मणापि समं कुर्यात्” (म्ध् ८.१७७) इति । अन्यस्मिन् व्याख्याने छलाचारौ राजानम् अज्ञापयित्वा न कार्यौ ॥ ८.४९ ॥

उक्तस्यैवार्थस्य स्पष्टीकरणार्थः श्लोकः । न छलादिनोपायेन स्वेच्छय्ओत्तमर्णो ऽधमर्णाद् धनं संसाधयन् राज्ञा किंचिद् वक्तव्यः- “माम् अविज्ञाप्य किम् इत्य् अस्माद् आभरणादि स्वधनसंशुद्ध्यर्थं व्याजेन छद्मना गृहीतम्,¹⁸⁹ गृहीत्वा वा¹⁹⁰ किं नास्मै प्रतिप्रयच्छसि” इति ॥ ८.५० ॥

सत्य् अपि विभावके प्रमाणे यो न स्वयं प्रतिपद्यते न तस्य छलाद्युपायप्रयोगः कर्तव्यः । किं तर्हि राजैव तेन ज्ञपयितव्यः । तत्र राज्ञाकारिते ऽर्थे ऋणे ऽपव्ययमानम् अपह्नुवानम्, “नास्मै किंचन धारयमि” इति वदन्तं, कारणेन साक्षिलेख्यभुक्त्यात्मकेन विभावितं धारयामीति प्रतिपादितं दापयेद् उत्तमर्णाय धनम् । दण्डलेशं च स्वल्पं दण्डं दण्डमात्रम् इत्य् अर्थः । अन्यत्र दशमं भागं¹⁹² वक्ष्यति । यस् तु तावद् दातुम् अशक्तः सो ऽल्पम् अपि दशमाद् भागाद् दण्डं दापयितव्यः । अथ वा यः प्रमादात् कथंचिद् विस्मृत्यापजानीते तस्यायं यथाशक्ति दशमभागाल्पतो दण्डः । कारणं प्रमाणं त्रिविधम् । तद् अन्यैर् इह संभवतीति परिगणितम् । तथा चाहुः-

• यत्र न स्यात् कृतं पत्रं साक्षी चैव न विद्यते ।

न चोपलंभः पूर्वोक्तो दैवी तत्र क्रिया भवेत् ॥ इति ॥ ८.५१ ॥

यदा राज्ञा प्राड्विवाकेन वा संसदि व्यवहाराधिकरणादिदेशे “देह्य्¹⁹⁴ उत्तमर्णाय धनम्” इति उक्तस्यापह्नवो ऽपलापः¹⁹⁵ अधर्मेण भवति, तद्आभियोक्ता¹⁹⁶ धनस्य प्रयोक्तोत्तमर्णो¹⁹⁷ दिशेद् देशं साक्षिणं प्रमाणभूतं निर्दिशेत् । अन्यद् वा कारणं लेख्यादि । देशशब्देन लक्षणया धनप्रयोगप्रदेशवर्तिनां साक्षिणाम् उपादानात्, कारणशब्दः¹⁹⁸ सामान्यशब्दो ऽपि गोबलीवर्दवत् साक्षिव्यतिरिक्तं लेख्यादिकारणम्¹⁹⁹ आचष्टे । ततश् च पाठान्तरम् “कारणं वा समुद्दिशेत्” इति । अस्याप्य् अयम् एवार्थः ।

अथ वायम् अन्यः पाठः “अभियुक्तो दिशेद् देशम्” इति । अयं वार्थः । यत्राधमर्णो देहीत्य् उक्तः प्रतिजानीते “सत्यम् एव धनं प्रतिदत्तं तु तत्” इति,²⁰⁰ यद् असाव् अभियोक्तासीत् स एवाभियुक्तः संवृतः । स चाभियुक्तः संदिशेद् देशम्- “कस्मिन् देशे त्वया मे पर्तिदत्तम्” । कालं च निर्दिशेत्, देशग्रहणस्य प्रदर्शनार्थत्वात् । कारणं²⁰¹ वा समुद्दिशेत् । “अस्ति भो²⁰² किं कारणं²⁰³ तव प्रतिपादने तत् समुद्दिश” इत्य् एवम् ब्रूयात् । अथ वा दिशेद् देश्यम्- यत् तस्मिन् काले नार्हं साक्ष्यादिप्रदर्शनं²⁰⁴ कारणं²⁰⁵ वेति । वाशब्दः चशद्बस्य स्थाने ॥ ८.५२ ॥

उक्तम् एवाधर्मर्णे ऽपह्नुवाने धनिना राजा ज्ञापयितव्यः- “ईदृशी च ज्ञापना कर्तव्या । अस्मिन् देशे ऽस्मिन् काल इदं धनम् इयद् वैतेन मत्सकाशाद् गृहीतम्” । स च पृष्टो भावयति- “नैतस्मिन् देशे ऽहम् अभवं यो ऽनेन च ग्रहणकाल उपदिष्टः” तद् अदेशं दिशति²⁰⁷ । अथ वा देशसाक्षिणो व्याख्यातास् तान् साक्षिणो देशकालाव् असंभवतो निर्दिशति । निर्दिश्य देशादिकम् अपजानीते “नैतन् मया निर्दिष्टम्” इति । यश् चाधरोत्तरान् अर्थान् पौरस्त्यानौपरिष्टांश् च विगीतान् विरुद्धान् अभिहितान् नावबुध्यते । यद् वा पूर्वं वक्तव्यं तत् परस्माद् वक्ति यत् परतस् तत् पूर्वं क्रमभेदं च वचनगतम् आत्मनो नानुसंधत्ते । “हीनः स इति निर्दिशेत्” (म्ध् ८.५७) इति सर्वत्र क्रियानुषङ्गो भविष्यतीति ॥ ८.५३ ॥

पूर्वेणार्धेनोक्तस्यार्थस्य निगमनम् । उत्तरेणानुक्तो ऽर्थ उच्यते । यद् उक्तम् “अदेशं यश् च दिशति निर्दिश्यापह्नुते च यः” (म्ध् ८.५३) इति स एवार्थः अपदिश्येत्य् अस्य । अदेश एव्आपदेशः । तम् अपदिश्य कथयित्वा पुनः पश्चाद् अपधावत्य् अपसरति “नैतौ देशकालौ मम निश्चितौ, यावत्सु देशकालो ऽवधारयति तावद् अयं मह्यम्” इति पश्चाद् ब्रवीति । सो ऽपि तस्माद् अर्थाद् धीयते ।

सम्यक् प्रणिहितं चार्थम् अनाकुलं निश्चितम् उक्तं यदा पृच्छ्यते, तदानेनोक्तं²⁰⁸ तत्र किं ब्रवीषि केन वा प्रमाणेन स्वपक्षं साधयसीति पृष्टो न संधत्ते²⁰⁹ कथान्तरं प्रसौति — “विचारावसानेन किल मे पराजयो भवतीति कालम् उपक्षिपमि” इति — तस्यापि पराजय एव । अथ वापदेशो व्याजस् तम् अपदिश्य्ओपन्यस्य यो ऽपसरति “अधुना मे महती पीडा समुत्पन्ना न शक्नोमि प्रतिवक्तुम्,” अलीकादिना वा प्रस्थितः सो ऽपि हीयते ॥ ८.५४ ॥

असंभाषणार्हे देशे उपह्वरादौ साक्षिभिः सह संभाषत एकाकी तद्भेदाशङ्कया । निरुच्यमानं पृच्छ्यमानं निरूप्यमाणं वा प्रश्नं विचारवस्तु नेच्छति किंचिद् राजकार्यम् उद्दिश्य राजपुत्रामात्याद्यनुग्रहेण²¹⁰ च काललाभं करोति । यश् चापि निष्पतेत् । वक्ष्यमाणम् एव क्रियापदं “स हीयते” (म्ध् ८.५६) इति । यद् एवोक्तम् “पुनर् यस् त्व् अपधावति” (म्ध् ८.५४) इति स एवार्थः “यश् चापि निष्पतेत्” इति । पुनर्वचने प्रयोजकम् उक्तम् । अत्यन्तपौनरुक्त्यं²¹¹ मा भूद् इति कश्चिद् विशेष आश्रयितव्यः ॥ ८.५५ ॥

उक्तार्थ एव श्लोको ऽयं श्लोकान्तरैर् दृश्यते । पुनर्वचने च प्रयोजनम् उक्तम्- “बहुकृत्वो ऽपि पथ्यं वेदितव्यम्” इति । अक्षरार्थस् त्व् अर्थिना निःशेषिते पूर्वपक्षे प्रतिवादी “ब्रूह्य् अस्मिन् वस्तुनि” इति पृष्टो यदि न ब्रूयात्, पुनः पुनः पृच्छ्यमानो²¹² ऽपि । यो हि सम्यग् उत्तराभावान् मिथ्योत्तरवादित्वाद् अमुनैव मे पराजयो भवति तूष्णीभूतस्य तु मे संशय एव पराजये इत्य् अनया बुद्ध्या नोत्तरं ददाति, सो ऽपि जीयते । वक्ष्यति चात्र कालावच्छेदम् “न चेत् त्रिपक्षात् प्रब्रूयात्” (म्ध् ८.५८) इति । सद्यो ह्य् आकृष्टस्य पूर्वपक्षार्थानवबोधाद् उत्तराप्रतिपत्तेर् युक्तं कालहरणम् । अत्र च दिवसैः पञ्चभिर् दशभिर् द्वादशभिर् वा ईषद् ईषद् वदतस् त्रिपक्षसमाप्तिः, न त्व् इयन्तं कालं तूष्णीभाव एव । यश् चातो ऽधिकः कालः, “संस्थितो ऽपि कच्चित् संवत्सरं प्रतीक्षेताप्रतिभावायाम्²¹³” (ग्ध् १३.२८) इति, न युक्तम् आदर्तुं यतो ऽप्रतिभा²¹⁴ यदि²¹⁵ प्रतीक्षाकारणम् सा चेत्²¹⁶ संवत्सराद् ऊर्ध्वं भवतीति किम् इत्य् अकारणम् । न चैष नियमः केनचित् प्रकारेणावगम्यते²¹⁷ ऽप्रतिभावतः²¹⁸ संवत्सरेण प्रतिभा भवतीति । तस्मात् तावन्त्य् एवाहान्य् उपेक्षा युक्ता यावद्भिः पूर्वपक्षार्थावधारणं भवत्य् उत्तरं च प्रतिभाति । एतच् चामुकस्य मन्दधियो ऽप्य् एतावन् मात्रैर् अहोभिर् भवतीति नाधिकं कालम् उपेक्षणीयम् ।

• पूर्वपाक्षिकस्य तु तद् अहर् एव स्वार्थविनिवेशनं युक्तम् । यत इदम् एष मे धारयतीदं वानेन ममापकृतम् इति निश्चितं तस्य भवति । स्वेच्छया ह्य् असौ प्रवर्तते । केवलं तस्मै स्वपक्षम् आवेदयते किम् इत्य् अनिश्चितः स्वार्थो भवति । उत्तरपाक्षिकस् त्व् अविदितसंबन्धस् तदानीम् एव राजपुरुषैर् आनीयमानः कथम् इव स्वपरपक्षौ निश्चिनुयात् । पक्षद्वयनिरूपणं हि तद् अस्य तदानीम् एवापतति । नान्यथोत्तरपाक्षिको भवति । तस्मात् पूर्वपाक्षिकस्य साध्ये वस्तुनि तदहःपूर्वपक्षसमाप्तिर् द्विदिवसलाभो वा । उभाव् अपि चैतौ पक्षौ स्मृत्यन्तरपरिगृहीतौ । तथा ह्य् आह-

• सुनिश्चितबलाधानः पूर्वपक्षी भवेत् सदा ।

• दशाहं द्वादशाहं वा स्वपक्षं परिशोधयेत् ॥ इति ।

तथेदम् अपरम् “ततो ऽर्थी लेखयेत् सद्यः प्रतिज्ञातार्थसाधनम्” (य्ध् २.७) ।

• या तु संवत्सरपरीक्षा सा मूलासंभवाद् अप्रमाणम् । न हि व्यवहारस्मृताव् अष्टकादिवद् वेदमूलता शक्यते वक्तुम्, अकार्यरूपत्वाद् अर्थस्य । प्रमाणान्तरविषयत्वे च तदसंभवः प्रतिपादितः ।

• एषापि त्रिपक्षोपेक्षा न सर्वत्र । यत् उक्तम्-

• साहसस्तेयपारुष्यगोऽभिशापात्यये स्त्रियाम् ।

• विवादयेत् सद्य एव कालो ऽन्यत्रेच्छया स्मृतः ॥ इति । (य्ध् २.१२)

• साहसादौ हि चिरम् उपेक्ष्यमाणे ऽपरम् आराध्नुयात्²¹⁹ । अतः सद्यो विवादो विधीयते । न चात्रास्मृत्यादयो²²⁰ ऽनुक्तहेतवः संभवन्ति । साहसादिकारणं हि तदानीम् एव राजानं वेदयेत् । तीव्रसंवेगता हि तत्र भवति । वस्त्राद्यपहारेण²²¹ तदुपेक्षायां रागशङ्का²²² भवति । साक्षिणस् तत्र यदृच्छया संनिहिता अपि भवन्ति । ते हि देशान्तरं गता नमजात्यादिभिर् न विज्ञायन्ते । ततः स्वाभाविकप्रमाणाभावः ।

• किं च ऋणादानादिषु कदाचिद् इतरेतरं संदधते । न तत्र राज्ञो हस्तप्रक्षेपः । प्रायेण²²³ च संशुद्धौ नानुस्मृतिर्²²⁴ उपयुज्यते तदा कियद् दत्तम् इति । साहसकारी तु राज्ञावश्यं निग्रहीतव्य इतरेण संधीयमानो ऽपि । तस्माद् ऋणादिषु कालहरणं साहसादिषु सद्य इति स्थितम् । तद् उक्तम्-

• गहनत्वाद् विवादानाम् असामर्थ्यात् स्मृतेर् अपि ।

• ऋणादिषु हरेत् कालं कामं तत्त्वबुभुत्सया ॥ (न्स्म् मा १.३८)

यदा संकुलः पूर्वपक्षो भवति तदा गहनत्वान् न शक्यते ग्रहीतुम् । अनाकुलो विलुप्तक्रमो ऽपि गृहीतः प्रतिवचनकाले महत्वान् न शक्यते सर्वेण स्मर्तुम् इति स्मृत्यन्तरस्यार्थः ।

उक्तं च न विभावयेत् । साध्यं वस्तु निर्दिश्य न साधयति साधनस्याभावात्, विपक्षे वा भावात् । न च पूर्वापरं विद्यात् । उक्तम् एतत् । तस्माद् अर्थाद् व्यवहारवस्तुनः स हीयते पराजितो भवतीत्य् अर्थः ॥ ८.५६ ॥

ज्ञातारः साक्षिणः पुरुषा मम सन्तीत्य् उक्त्वा यदोच्यते कथ्यताम् इति तदा तूष्णीक आस्ते — न तान् देशनामजातिभिर् विशेषणैः कथयति — तदा एतैः प्रयेकं पूर्वम् उक्तैः कारणैर् इह हीनो ऽसौ व्यवहाराद् भ्रष्ट इति । धर्मस्थो धर्माधिकरणस्थः प्राड्विवाको निर्दिशेन् निश्चितं ब्रूयाज् जितो ऽयम् इति । यथैव विपक्षबाधकप्रमाणावृत्त्या²²⁵ पराजय एवं स्वपक्षसाधनाभावाद्²²⁶ अपि । अभावनिश्चयश् च पुनः पुनर् अवसरे ऽनुपन्यासात् कारणान्तरस्य चानुपन्यासे ऽभावाद् इति ।

ज्ञातार इति तृन्नन्तम् एव । तत्रेदम् इति द्वितीयान्तं युज्यते, “खलर्थत्ट्नाम्” (पाण् २.३.६९) इति षष्ठीनिषेधात् । हीनं तम् इति द्वितीयान्तः पाठः । इतिशब्दः प्रकारार्थो द्रष्टव्यः । एभिर् उक्तैः प्रकारैर् अन्यैश् चैवंविधैर् हीनं तन् निर्दिशेत् । यदा तु वाक्यार्थपरामर्शः तदा हीनो ऽसाव् इति पाठः । वाक्यार्थस्य कर्मत्वाद् द्वितीयाया अभावः ।

एते पराजयहेतवः । न त्व् आकारेङ्गितादिवद् व्यभिचारिणः²²⁷ । यो हि पुनः पुनर् विचारावसरे न संनिधीयते संनिहितो नोत्तरं प्रतिवक्ति²²⁸ तत्र निश्चितम् इदं भवति नास्य जयहेतुर् अस्तीति । यदि च सर्वदैवानुत्तरवादिनं न पराजयेद् राजा ततो व्यवस्थाभङ्ग आपद्यते । पौर्वापर्यानवबोधस्²²⁹ त्व् इङ्गितादिवद् द्रष्टव्यः । यः सर्वकालं वाग्मी प्रगल्भं प्रतिपत्तिमांस् तस्येङ्गितादयो ऽन्यथाभवन्तः पराजयहेतौ प्रमाणान्तरेणानिश्चिते ऽपि लिङ्गदर्शनस्थानीया उपोद्बलका भवन्ति ॥ ८.५७ ॥

अभियोक्ता अर्थी राज्ञान्तिकं कंचन²³¹ पुरुषम् आहूय यदि व्यवहारपदं न कथयति, तदा निष्प्रयोजनाद् बध्यो²³² दण्ड्यश् च । दण्डबन्धने दण्डपरिमाणे च गुणवत्तां प्रत्यर्थिन आह्वानेन च हानिम् अपेक्ष्य कल्पनीयानि । अतस् तदहर् एवार्थिना विवदितव्यम् । प्रत्यर्थी तु न चेत् त्रिपक्षाद् ब्रूयाद् इत्य् अर्थः — तदा नासौ दण्ड्यो बन्धयितव्यो वा । किं तर्हीयता कालेनोत्तरे सत्य् अपराजित एव । धर्मं प्रति । धर्मत एवायं पराजयो न छलम् इत्य् अर्थः । त्रिपक्षाद् इति पात्रादिषु द्रष्टव्यस् तेनेकाराभावः । अर्थतत्त्वम् अस्य लोकस्यास्माभिः प्राङ् निरूपितम् ॥ ८.५८ ॥

येन पञ्चसहस्राणि दत्तानीति प्रमाणान्तरान् निश्चितम् — लेख्यादौ तु करणे दश²³³ समारोपितानि — प्रमाणान्तरं संवत्सराख्यम् इति निश्चित्येदम् अपश्यत् केवलेन लेख्यप्रमाणेन सर्वत्र प्रवर्तमानः — छलव्यवहारीति²³⁴ द्विगुणं दण्ड्यः²³⁵ । यस्य तु विस्मृत्याप्य् अन्यथाप्रवृत्तिर् आशङ्क्यते तस्य दशकं शतम् । एवम् इतरस्यापि । न तु सर्वापह्नवे दशभाग एकदेशापह्नवे द्विगुणम् इति । किं तु शाठ्याद् अन्यथाप्रतिपद्यमानौ द्विगुणं दण्ड्यौ । विस्मृतिदारिद्र्याभ्यां दण्डम् उत्तरम् । यो यावन्तम् अर्थम् अपह्नुवीत अपजानीते ऽधर्मर्णः — मिथ्या यावति²³⁶ विपरीतं धनं वदेद् उत्तर्मर्णः — तावत् ताव् उत्तमर्णाधमर्णाव् अधर्मज्ञौ । द्विगुणं दमम् । तद् इत्य् अपह्नूयमानधनपरामर्शः । यावद् अपह्नुतं ततो द्विगुणं दमो दण्डः । अधर्मज्ञग्रहणाच् च लिङ्गान् निश्चितछलविषयो ऽयं दण्ड इत्य् उक्तम् ॥ ८.५९ ॥

यः कृतावस्थ आहूतो ऽभियुक्तो गृहीतप्रतिभूश् च राजसकाशे प्राड्विवाकेनान्यैर् वा पृच्छ्यते किम् अस्मै धारयसि नेति पृष्ठः सन्न् अपव्ययते ऽपह्नुते²³⁷ । धनैषिणा स्वधनं पूर्वप्रयुक्तम् आत्मनः साधयितुम् इच्छता । साक्षिभिर् भाव्यो विप्रतिपन्नः प्रतिपादयितव्यः । त्र्यवरैः । त्रय अवरे येषां तैस् त्र्यवरैः । अवरम् अपचयातिशयम् आह । यद्य् अत्यन्तं न्यूनास् तदा त्रयः स्युः । अन्यथा त्रिभ्य ऊर्ध्वम् । नृपब्राह्मणसंनिधाव् इति ।

• ननु च तेषाम् एव यैर् न्यायः प्रारब्धस् तत्र तत्संनिधान एव साक्षिप्रश्नः प्राप्तः । किम् अनेन नृपब्राह्मणसंनिधाव् इति ।

नैवम् । प्रमाणपुरुषप्रेषणेनापि साक्षिप्रश्न उपपद्यत इति । साक्षात् प्रष्टव्य इति पुनर्वचनम् ॥ ८.६० ॥

साक्षिलक्षणोपन्यासः श्लोकः । यादृशाः साक्षिणो यज्जातीया यद्गुणयुक्ताश् च धनिभिर् उत्तमर्णैर् व्यवहारेषु धनप्रयोगादिषु कर्तव्यास् तादृशान् वक्ष्यमाणेन कथयिष्यामि । यथा च ऋतं सत्यं²³⁸ वाच्यं वक्तव्यं पृष्टैः सद्भिस् तैः, पूर्वाह्ण इत्यादि, तम् अपि प्रकारं वक्ष्यामीति ॥ ८.६१ ॥

कृतदारपरिग्रहा गृहिणः । गृहशब्दो दारेषु वर्तते । ते हि स्वकलत्रपरिभवभयान् न कूटम् आचरन्ति । आत्मनि केचिन् निरपेक्षा अपि भवन्ति²³⁹ । अन्यदेशान्तरगमनेनात्मानं रक्षयिष्याम इहैव च क्वचिद् गुप्ता भविष्यामो धनं मित्रं वार्जयाम इत्य् अनया बुद्ध्या अनृतम् अपि वदन्ति । कुटुम्बिनस् तु स्वकुटुम्बभयात् क्व वात्मानं न परिरक्षिष्याम इति दूरं कृत्वा कुटुम्बस्य सापेक्षतया राजदण्दभयान् नान्यथा प्रवर्तन्ते ।

पुत्रिण इति । पुत्रस्नेहात् पुत्रिणः । अपुत्रदारश् च साक्षिप्रश्नकाले साद्वाचारो ऽपि कदाचिन् न संनिहितो भवति । स हि नैकस्मिन् देशे आस्थानवान् भवति । एवं मौला अपि व्याख्येयाः । मौला जानपदास् तद्देशाभिजनाः । ते हि स्वजनज्ञातिमध्ये पापभीरुतया न मिथ्या वदन्ति । मूलं प्रतिष्ठा, सा येषाम् अस्ति ते मौलाः । अर्थकथनम् एतत् । तद्धितस् तु भावार्थ एव कर्तव्यः । यो हि यत्र भवः²⁴⁰ सो ऽपि तस्यास्तित्य् अविरुद्धम् ।

क्षत्रविट्शूद्रयोनयः । न ब्राह्मणः । सर्वदा ह्य् अस्याध्ययनाध्यापने विहिते, अन्वहं वाग्निहोत्रहोमः । तत्र दूरस्थे राजनि धर्मोपरोधो ऽस्य मा भूद् इत्य् असौ न कर्तव्यतयोपादीयते । यदृच्छयावगतार्थस् तु साक्ष्यन्तराभावे गरीयसि कार्ये मुख्यतमः स साक्षी । तथा च “ब्रूहीति ब्राह्मणं पृच्छेत्” (म्ध् ८.८८) इति साक्षिप्रश्नो भविष्यति । योनिशब्दः प्रत्येकम् अभिसंबध्यते । क्षत्रं²⁴¹ योनिर् उत्पत्तिः कारणम् अस्यासौ क्षत्रयोनिः । क्षत्रियजातीय इत्य् अर्थः । क्षत्राद् वा योनिर् जन्मास्येति पञ्चमीति योगविभागात् समासो ऽप्य् उक्तः । अर्थिना यदोक्तं भवत्य् एते मम साक्षिणः तदा²⁴² साक्षिकर्मणि योग्या भवन्ति । ये तु स्वयम् आगत्य साक्ष्यं ददति न ते साक्षिणः ।

अनापदि । आपत् साक्ष्यन्तराभाव इति केचित् । तद् अयुक्तम् । विसंवादकत्वम् असाक्षित्वे कारणम् । तत्संवादकान्तराभावे नापैति । न वयं ब्रूमः — प्रतिषिद्धसाक्षिभावा²⁴³ विद्यमानानृताभिधानहेतवो ऽर्थसंबन्द्यादयो वास्याम् अवस्थायां प्रतिप्रसूयन्ते — किं तर्हि येषां कदाचिद् आहूयमानानां धर्मविरोधो भवति श्रोत्रियादीनां तेषाम् अविद्यमानेष्व् अन्येष्व् अनुभूतार्थानाम् इदं प्रत्यनुज्ञानं न पुनर् अनृतानाम् ॥ ८.६२ ॥

आप्ता अविसंवादका यथादृष्टार्थवादिनः येषां लोको विप्रलम्भकत्वं न संभावयति, धर्मानुष्ठानपरा ये ख्याताः । सर्वधर्मविदः श्रौतं स्मार्तम् आचारनिरूढं च सर्वं धर्मम् — इह नरकः फलम् इह स्वर्ग इत्य् एवं निरवशेषम् — जानन्ति ते ह्य् अनृताभिधाने नरकं पश्यन्तो बिभ्यति । अलुब्धा उदारसत्वा न स्वल्पं धनं बहु मन्यन्ते । एकैकस्य समस्तानि दर्वाणि विशेषणानि, साक्षिक्रियायां गुणभूतत्वाद् गुणे च साहित्यस्य विवक्षितत्वात् । सर्वेषु वर्णेष्व् इति । सर्वकार्येषु²⁴⁴ न जातिनियमो ऽस्तीत्य् उक्तं भवति । यत् पुनर् जातिव्यवस्थावचनं तद् उपरिष्टाद् वक्ष्यामः । तद् एतद् उक्तं भवति । सर्वैः कार्यिभिः सर्वे वर्णा यथासंभवं साक्षिणः कर्तव्याः । कार्येषु ऋणादानादिषु । यथोक्तलक्षणात्²⁴⁵ विपरीतांस् तु वर्जयेत् । यद्य् अपि विशिष्टेष्व् अभिहितेषु तद्विपरीतानां प्रसङ्ग एव नास्ति तथापि लौकिको ऽयं पर्युदासः । प्रायेण हि लौकिका अन्यं विधायान्यं²⁴⁶ तद्विपरीतं निषेधयन्ति । तथा च भवन्ति वक्तारः — “क्रिया हि द्रव्यं विनयति नाद्रव्यम्” इति । किं चाविसंवादकत्वम्²⁴⁷ इह प्रधानं साक्षिलक्षणं तच् च न विधिमुखेन शक्यावसानम्, किं तु विसंवादकरणाभावमुखेन । न ह्य् अविसंवादकत्वं प्रत्यक्षदृश्यम् । तद् धि यथार्थाभिधानम् । श्रोत्रग्राह्ये च वस्तुनि कुतः प्रत्यक्षो यथार्थनिश्चयः । प्रत्यक्षत्वे हि नैव साक्ष्यवगमो ऽन्विष्यते । न च सर्वत्र परोक्षे वस्तुनि शब्दावगम्ये प्रमाणान्तरसंवादसंभवः । तस्माद् यानि भूयस्त्वेन मिथ्याभिधानकरणतया दृष्टानि तदभावनिश्चयेनाविसंवादकत्वम्²⁴⁸ अनुमीयते²⁴⁹ । अतस् तत्प्रदर्शनार्थो ऽयम् उपक्रमो विपरीतांस् तु वर्जयेद् इति ॥ ८.६३ ॥

तानीमानि संभाव्यमानमिथ्याभिधानकरणत्वेन पठ्यन्ते । तत्र अर्थसंबन्धिन उत्तमर्णाधमर्णाद्याः । उत्तमर्णा ह्य् अधमर्णवचनेन पराजीयमानास् तदानीम् एव रोषावेशवशितः²⁵⁰ स्तम्भयन्ति धनं प्रयादतुम् अधमर्णम् । अतो ऽसौ²⁵¹ संनिहितधनिकचित्तम् अनुवर्तमानः तदनुगुणं वक्तुं शक्नोति²⁵² । तस्माद् असौ न साक्षी । उत्तमर्णो ऽपि निर्धने ऽधमर्णे व्यवहारजयाच् च धनप्राप्तौ मह्यम् अयं प्रतिदास्यतीत्य् अनया बुद्ध्या कदाचित् तत्पक्षानुगुणं वक्तीति सो ऽप्य् असाक्षी ।

अथ वार्थः प्रयोजनं यस्य साक्षिणो विवादिभ्यां किंचित् प्रयोजनं साध्यम्, तेन वा तयोः, स उपकारगन्धान् न साक्षी । यो वा व्यवहारगतेनार्थेन समानफलः । इत्य् एवंप्रकार्आर्थसंबन्धिनः ।

आप्ता मित्रबान्धवतया²⁵³ कार्याभ्यन्तराः पितृव्यमातुलादयः । सहायाः प्रतिभूप्रभृतयो । वैरिणः प्रसिद्धाः । दृष्टदोषा अन्यत्र कृतकौटसाक्ष्याः । अन्यद् वा प्रतिषिद्धम् आचरितवन्तः । व्याध्यार्ता रोगपीडिताः । न पुनर् ईषद्रोगिण इत्य् आर्तग्रहणम् । पीडितस्य हि क्रोधविस्मृत्यादयो मिथ्यावचने संभाव्यन्ते । दूषिताः पातकिनो ऽभ्यस्तोपपातकाश् च । दृष्टदोषग्रहणं तु तेषाम् एव कृतनिग्रहाणां परिग्रहार्थम् । ते हि राजभिर् धृतदण्डग्राहितविनयत्वान्²⁵⁴ न संप्रति दूषीता भवन्ति ॥ ८.६४ ॥

त्वं मे साक्षी भविष्यसीति व्यवहारकृता धनविसर्गादिकाले साक्षित्वे नृपतिर् नाध्येषितव्यः । तस्य हि सक्ष्यं ददतः पक्षपातम् आशङ्केरन् । प्रभुत्वाद् वा ददतो ऽन्यतरस्य कार्यनाशः । न च साक्षिधर्मेण प्रष्टुं युज्यते । तद्देशवासी च यद्य् अपि लेखादिना संवदयेत् तथापि साक्षिधर्मं सर्वं न कुर्याद् इति तदेशवासिनो राज्ञः साक्षिकरणप्रतिषेधः²⁵⁵ ।

कारुकादीनां स्वकार्योपरोधशङ्कया । संगत्या च ते जीवन्ति । स्वभावश् चैष जानपदानां यत् स्वयं निश्चितवन्तो ऽपि “जीवामहे वयम्” इति जिताः साक्षिकादिभ्यो रुष्यन्ति । ततश् च सार्वलौकिकी संगतिः कारुकादीनाम् उच्छिद्यते । किं च प्रकृतिपरिलघुत्वात् तेषां वृत्तेश्²⁵⁶ चलयितुम् अपि शक्यन्ते । तथा च पक्षपातं भजेरन् ।

श्रोत्रियस्य तु साक्षित्वे कर्तव्यता प्रतिषिध्यते राजवन् न पुनर् अप्रत्ययिततया²⁵⁷ । न हि श्रोत्रियत्वं प्रामाण्यं विहन्ति, जनयत्य् एव विशेषतः । न हि श्रोत्रियत्वं विसंवादहेतुतयोपलब्धम् । एवम् उत्तरत्रापि ।

कारुकाः शिल्पोपजीविनः सूपकारायस्कारादयः । कुशीलवाः नटनर्तकगायनाद्याः । श्रोत्रियो वेदपाठकः । यस् त्व् अध्ययनतत्परः स इह गृह्यते । अथ वा श्रोत्रियत्वं कर्मानुष्ठानोपलक्षणार्थम् । तेनानुष्ठानपरस्य तद्विरोधतया प्रतिषेधः । लिङ्गस्थो ब्रह्मचारी । परिव्राजकपाखण्डलिङ्गधारिणस् तु कुशास्त्रवर्तित्वाद् एवाप्राप्ताः । सङ्गेभ्यो विनिर्गता वेदसंन्यासिनो गृहस्थाः । सङ्गः अभ्यासतो²⁵⁸ विषयोपभोगः, दृष्टार्थकर्मारम्भो वा ॥ ८.६५ ॥

अध्यधीनशब्दो ऽत्यन्तपरतन्त्रगर्भदासादौ रूढ्या वर्तते । अन्ये तु तुल्यसंहितत्वाद् “अध्याधीनः” इति पठन्ति । अध्याधीनो बन्धकीकृतः । वक्तव्यो ऽनुशास्यः शिष्यपुत्रादिः, आचार्याधीनत्वात् । अथ वा कुष्ठादिना कुत्सितकायः । दस्युः भृतिदासः वैतनिकः “स ह्य् उपादासयति” कर्माणीति नैरुक्ते निरुक्तः । तस्य च दिवसभृतत्वान् नात्यन्तपारतन्त्र्यम् अस्तीति पृथग् उपदेशः क्रियते । कर्मजीवनत्वापत्तौ तथाविधानां जीविकोच्छेदः, लघुवृत्तित्वाच् च लोभादिसंभवेनाप्रत्ययिततापि । चौरस्य तु शब्दान्तरोपादानान् न दस्युग्रहणेन ग्रहणम् । कठिणहृदयो वा दस्युः क्रूरचेष्टः । विकर्मकृच् छास्त्रविरुद्धं यः कर्म करोति । यथा ब्राह्मणः क्षत्रियवृत्तिं वैश्यो वेत्यादि । वृद्धो वयःपरिणामाद् असंस्मृतिः । शिशुर् बालो ऽप्राप्तव्यवहारः । एकः²⁵⁹ त्र्यवरग्रहणेनैकस्याप्राप्तेः प्रतिषेधो द्वयोः कस्यांचिद् अवस्थायाम् अभ्यनुज्ञानार्थः, यथा त्रिहस्ताचारोपत्रे²⁶⁰ । यद्य् अपि तत्र तृतीयलेखको न²⁶¹ भवति तथापि लेखनमात्रस्य व्यापारो न साक्षित्व इति कस्यचिद् इयम् आशङ्का स्यात् । अन्त्यो बर्बरचण्डालादिः, स्ववर्गाद्²⁶² अन्यत्र । शूद्रयोनित्वेन प्राप्तस्य प्रतिषेधः । विकलेन्द्रियो ऽन्धबधिरादिः, शरीरपीडयोपलब्धिर् विकलत्वाच् च ॥ ८.६६ ॥

आर्तो बन्धुधनादिनाशेन । मत्तो मद्यमदक्षीबः । अपस्मारगृहीत उन्मत्तः पिशाचकी । क्षुत्तृष्णोपपीडितो बुभुक्षापिपासाभ्यां व्यथितः । श्रमः कायचेष्टाधिक्येन दूराध्वगमनयुद्धादिनोत्पन्नस् तेन्आर्तः पीडितः । कामः स्त्रीसङ्गाभिलाषस् तेन्आर्तो विप्रलंभो ऽत्यन्तसंयोगो²⁶³ द्वाव् अपि तावत् प्रत्ययौ चित्तोपप्लवात् तत्साधने च विप्रलंभाशङ्कया च । क्रुद्धो ऽन्यस्मिन्न् अपि बहुतरक्रोधः । स हि क्रोधेन व्याप्तचित्तत्वान् न यावद् अनुभवति नाप्य् अनुभूतं स्मरति । तस्करश् चौरः । यद्य् अप्य् असौ विकर्मकृत् तथापि भेदोपादानाद् गोबलीवर्दन्यायो द्रष्टव्यः ॥ ८.६७ ॥

यत्र पुमांसाव् अर्थिप्रत्यर्थिनौ तत्र स्त्रीणां साक्ष्यं नास्ति । यत्र तु स्त्रिया सह पुंसः कार्यं स्त्रीणाम् एव चेतरेतरं स्वल्पम्, तत्र भवन्त्य् एव स्त्रियः साक्षिण्यः । न चायं नियमः स्त्रीणां स्त्रिय एव साक्ष्यं कुर्युर् न पुमांसः । केवलं पुंविषये व्यवहारे क्वचिद् एव स्त्रीणां साक्ष्यं यतो “अस्थिरत्वात्” (म्ध् ८.७७) इति हेतुर् उपात्तः । भवन्ति काश्चन स्त्रियो ब्रह्मवादिन्य इव सत्यवादिन्यः स्थिरबुद्धयश् च ।

द्विजानां सदृशा द्विजाः । यः प्रमाणतरो द्विजः स विसदृशं शङ्क्यमानप्रमाणभावम् अपि दिशन् साक्ष्ये न श्रद्धेयवचनो भवति । यतस् तथाभूतेन प्रमाणभूत एव द्रष्टव्यः । स हि तस्य सदृशः । सदृशानां हि समानदेशस्थानम्²⁶⁴ इतरेतरकार्यज्ञत्वं च संभाव्यते । इतरस्य तु तत्प्रदेशसंनिधिर् यत्नेन साध्यः । सदृशयोस् त्व् औचित्यात्²⁶⁵ सिद्ध एव । एवं हीनस्य हीनगुणो ऽपि सदृशाद् ग्रहीतव्यः । न तूत्कृष्टगुणो न ग्रहीतव्यः । सादृश्यं जात्या शिल्पादिना वा गुणेन क्रियया वा श्रुताध्ययनादिकया समानशीलतया च । एतच् च नातिमहति कार्ये द्रष्टव्यम् । न हि हीनगुणेषु प्रययितता निश्चीयते ।

अन्त्यानां चण्डालश्वपचादीनां तादृशा एव्आन्त्ययोनयः । अन्ते भवा अन्त्याः । सा योनिर् उत्पत्तिकारणं येषां इति विग्रहः । प्रदर्शनं चैतत् । ये समाना जातिशिल्पशीलादिभिस् तेषाम् इहानुक्तानाम् अपि वणिक्कारुकुशीलवादीनाम्, हेतोः समानत्वात् ॥ ८.६८ ॥

अन्तर्वेश्मनि यत् कार्यम् अतर्कितोपनतं वाग्दण्डपारुष्यसंग्रहस्तेयसाहसादिरूपम्, अरण्ये वा तादृशम् एव, शरीरे च पीड्यमाने तत्काले दस्युभिर् अन्यैर् वा यतः कुतश्चिद् गृहीतम्, यो वा धननिमित्तं प्रतिभूत्वेन स्थापितः, न च साक्षिणो लब्यन्ते न वा तावत्कालं प्रतिपालयन्ति,²⁶⁶ रहसि चोक्तो वार्थम् आददते अप्रकाशम् — तादृशे विषये यः कश्चिद् अनुभावी स साक्षित्वेन ग्रहीतव्यः । अनुभावी साक्षाद् द्रष्टा । यः कश्चिद् इति न जातिनियमः, सदृशं च तदा नास्तीत्य् आह ।

अन्तर्वेश्मनीति विरलजनोपलक्षणार्थम् । तेन शून्यदेवतायतनादीन्य् अपि विरलजनानि गृह्यन्ते । तथा चारण्यग्रहणम् अस्यैवार्थस्य प्रदर्शनार्थम् ।

अन्ये तु शरीरस्यापि चात्यय इत्य् अन्यथा व्याख्यानयन्ति । कार्यशरीरस्यातिपाते यः कश्चित् साक्षी । यत् कार्यम् अनुष्ठीयमानम् अतिपतत्य् उत्तरकालम् अशक्यानुष्ठानं तत्र साक्षिणां जातिलिङ्गवयःसादृश्यकसंबन्धाभावादिनियमो नास्ति । एतद् एवोत्तरेण दर्शयति ॥ ८.६९ ॥

स्त्रियेति लिङ्गव्यत्यय उक्तः । बालेन स्थविरेण वेति वयोव्यत्ययः । शिष्येणेत्यादिना संबन्धिनः प्रतिप्रसवः । एतच् च प्रदर्शनम् एवंविधानां नियमानां व्यभिचाराय । तेन जातिसादृश्ये²⁶⁷ ऽपि नाद्रियेते । सुहृद्वैरिदृष्टदोषादयस् तु नेष्यन्ते । येषां किंचिद् असत्याभिधानकरणत्वं दृष्टं नापि व्यापकं²⁶⁸ ते न प्रतिसूयन्ते । येषां तु बहुव्यापकं क्वचिद् एव गुणातिशयं चेति व्यभिचरेत् ततः क्वचिद् एव तत्साक्षिणः । उक्तं च ।

• एकः सहस्राल् लभ्येत न सौहार्दान् न शात्रवात् ।

• नार्थसंबन्धतो वापि पुरुषो ऽनृतम् आचरेत् ॥ इति ।

• असंभवे ऽन्येषां साक्षिणां स्त्रियापि कार्यम् । किम् । साक्ष्यम् इति पूर्वश्लोकाद् अनुषज्यते । शिष्येणेति मौखस्रौवसंबन्धप्रदर्शनार्थम्²⁶⁹ एतत् । बन्धुनेति अहार्योत्पत्तिकायौनसंबन्धप्रतिप्रसवः²⁷⁰ । सत्य् अपि संबन्धत्वे यो नातिप्रत्यासन्नः स गृह्यते । तेन भ्रातृव्यमातुलश्वशुर्यादयो न साक्षिणः । तथाविधे हि बन्धुशब्दो रूढः । दासेनेति स्वस्वामिसंबन्ध उपलक्ष्यते । न स्वाम्य् उपाध्यायो याजकश् च सर्वंविधे विषये साक्षिणः । दासो गर्भदासः । भृतको वैतनिकः²⁷¹ ।

• ननु चासामर्थ्याद् बालादयः साक्षित्वे निरस्ताः । न ह्य् एते साक्ष्यम् अवधारयितुं शक्नुवन्ति बुद्धेर् अस्थैर्यात् परिपाकादिभिर् दोषैस् तद् आपदि प्रतिप्रसूयमानसमञ्जसम् इति, न ह्य् आपदि शक्तिर् अस्याविर्भवति । यो हि ब्रूयात् “न वा²⁷² नवौदनः पक्तव्यः; सत्य् अग्नौ तु पक्तव्यः” इति तादृग् एतत् स्यात् ।

नैष दोषः । एवम् अर्थम् एवोत्तरश्लोक आरभ्यते ॥ ८.७० ॥

अयम् अस्यार्थः । नेहात्यन्ताप्राप्तनिबद्धभ्रान्तबुद्धयो बालादयो गृह्यन्ते येनारभ्यो ऽर्थ उपदिष्टः स्यात् । किं तु ये शक्नुवन्त्य् अवधारयितुं न चातिस्थिरचेतसस् तेभ्यः अनुज्ञायन्ते । तेषां वचनम् अनुमानेन परीक्ष्यम् । यदि संबद्धं वदन्ति न च खलन्ति न शङ्क्यमानदोषेण केनचित् संगतास् ततः प्रमाणं । तद् आह तेषां मृषा वदताम् अस्थिरां वाचं जानीयात् । एतद् उक्तं भवति । वाचो ऽस्थैर्येण मृषात्वं निश्चिनुयात् । तत्र वाचो ऽस्थैर्यं पदानाम् इतरेतरम् असंगतिः, अस्फुटापरिपूर्णाक्षरत्वं च । एतच् च बालादीनाम् अवस्थोपलक्षणार्थम् । ये च वयसा व्याधिना वाप्य् अवस्थाम् इयतीं गता यद् अन्यद् विवक्षन्तो ऽन्यद् उच्चारयन्ति तच् चाव्यक्तं न ते साक्षिणः । एतत् प्रत्यक्षवेद्यम् असाक्षित्वकारणम् । अन्यत् तु रागद्वेषधनलोभादिसाधारणम् अनुमानतः परीक्ष्यम् । तच् चोक्तम् एव । उत्सिक्तचेतसः प्रकृत्यैवोपप्लुता अधीरधियः ॥ ८.७१ ॥

सहो बलम्, तद् आश्रित्य यत् क्रियते तत् साहसम् । राजवाल्ल्भ्येन महापक्षतया स्वशरीरबलेन बलवदाश्रयेण वा यद् अकार्यकरणं तत् साहसम्, यथा²⁷³ वस्त्रपाटनाग्निदाहकेशछेदादि । अन्यत् प्रसिद्धम् । अत्र साक्षिणो न परीक्ष्याः । “गृहिणः पुत्रिणः” (म्ध् ८.६२) इत्य् एवमादिरूपपरीक्षात्र प्रतिषिध्यते । या तु व्यभिचारहेतुतया शङ्क्यते रागद्वेषधनलोभादिरूपा सा कर्तव्यैव । दृष्टमूलत्वाद् अस्याः स्मृतेर् इत्य् उक्तम् ॥ ८.७२ ॥

यत्र भूमिभागादौ विप्रतिपत्तिर् द्वाभ्यां च भोगसाधनं साक्षिणो निर्दिष्टाः । ते अ केचिद् अर्थिनो भोगम् आहुर् अपरे प्रत्यर्थिनः । तत्र बहूनां वचनं ग्राह्यम् । समसंख्येषु तु ये गुणैर् उत्कृष्टा बहुगुणा इत्य् अर्थः । एकेन वा गुणेन दृष्टपुरुषार्थोपकारिणा²⁷⁴ सातिशयेन युक्ताः । गुणवतां समगुणानां भेदे जातिर् आदर्तव्या । सर्वसाम्ये शपथः । अन्यद् वा तत्समानम्²⁷⁵ ।

बहुत्वं परिगृह्णीयात् । बहूनां वचनं प्रमाणीकुर्यात् । द्वैधं परस्परविरुद्धार्थाभिधानम् ॥ ८.७३ ॥

अत्रोच्यते । साक्षी व्यवहरिष्यता कर्तव्यः “त्वं मे साक्षी भविष्यसि” इत्य् उक्तम् । तत्र य एवम् अनुक्तः²⁷⁶ स न प्राप्नोति । एवम् अर्थम् इदम् उच्यते । यस् तत्रे संनिहितः कथंचिद् अनुभविता त्वं स्मर्तुम् अर्हस्य् अवयोर् अमुम् अर्थम् इत्य् एवम् अनुक्ते ऽपि भवत्य् एव साक्षी । समक्षदर्शनात् साक्षाद् अनुभावाच् छ्रवणाच् च । समक्षशब्दानुषङ्गः कर्तव्यः । यत् कुतश्चिद् एकेन श्रूयते ततो ऽन्येन तत् परंपराश्रुतं तेन परंपराश्रावी न साक्षी । यथैतेनेदम् अकार्यं कृतम् इदम् अस्मै वा धारयतीति लोकप्रसिद्ध्यागतम्, न तु प्रमाणतः । तत्र समक्षदर्शनं साक्षाद् अनुभवनम् अर्थविषयम् ऋणप्रयोगदण्डपारुष्यादि साक्षाद् दृष्टं चक्षुर्व्यापारेण वाक्पारुष्यं तथेदम् अस्मान् मया गृहीतम् इत्य् एवमादिविषयं शब्दश्रवणम् । यद्य् अपि दृशिर् उपलब्धिमात्रवचनः तथापि²⁷⁷ वृत्तानुरोधितया श्रोत्रज्ञानं श्रवणं भेदेनोपात्तम् । एतावच् चात्र विवक्षितम् । प्रंआणतो येनानुभूतं स साक्षी । समक्षशब्दग्रहणं प्रमाणमात्रोपलक्षणार्थम् । तेनानुमानादिनाप्य् अनुभूतम् अनुभूतम् एव । अत आप्तागमाच् छ्रुतम् अप्रत्यक्षम् अपि प्रमाणम् । उत्तरस् तु श्लोकार्धो ऽनुवाद एव, सत्यवचनस्य विहितत्वात्, असत्यवादिनो धर्मार्थहानेश् च प्रमाणान्तरावगतत्वात् ॥ ८.७४ ॥

असत्याभिधाने साक्षिणां फलदर्शनार्थम् इदम् । दृष्टश्रुतशब्द उपलब्धिपर्याय इत्य् उक्तम् । तस्माद् अन्यद् अनुपलब्धम् । तच् चेद् ब्रवीति । आर्याः सभ्याः सम्यक्कारिणः । तेषां संसदि सभायाम् अवाङ् अधोमुखः नरकं²⁷⁸ यामं यातनास्थानं²⁷⁹ गच्छति । प्रेत्य मृत्वा स्वर्गाच् च हीयते भ्रश्यति । यद् अप्य् अनेन स्वर्गारोहणिकं कर्म कृतं तद् अपि कौटसाक्ष्यपापस्य गुरुत्वात् प्रतिबध्यते । न तु स्वर्गस्य कर्मणः पापेनान्येन नाशः । स्वफलविधित्वात् कर्मणाम् अन्यत्र प्रायश्चित्तेभ्यः ॥ ८.७५ ॥

उच्यते । लेख्यारूढस्य व्यापारविशेषाद्युक्तं साक्षित्वं न पुनर् अनारूढस्य । आरोहणस्यानर्थक्यप्रसङ्गाद् उभयोः साक्षित्वे²⁸⁰ । अत एताम् आशङ्काम् अपनेतुम् इदम् उच्यते । पूर्वस् तु श्लोको यत्रानुकाः²⁸¹ साक्षिणः । अयं तु यत्र ससाक्षिकं लेख्यम् ।
अनिबद्धो लेक्यम् अनारूढो ऽपीत्य् अर्थः । ईक्षणश्रवणे व्याख्याते । शेषं सुबोधम् ॥ ८.७६ ॥

एकस्य पुनः प्रतिषेधो लोभादिरहितस्य प्रतिप्रसवार्थः । तेन सत्यवादितया निश्चित एको ऽपि साक्षी भवत्य् एव । स्त्रियस् तु न कथंचित् साक्ष्यम् अर्हन्त्य् अल्पा वा बह्व्यो वा । शुच्यो ऽपीति गुणवत्यो ऽपीत्य् अर्थः । अत्र हेतुः- स्त्रीबुद्धेर् अस्थिरत्वाद् इति । प्रकृतिर् एषा स्त्रीणां यद् बुद्धेश् चापलम् । गुणास् तु यत्नोपार्जिता अपि प्रमादालस्यादिना व्यपयन्त्य् अतः स्वाभाविकम् अस्थैर्यं तिष्ठेद् एव । यथामयाविनो घृतादिनोत्पन्ने ऽप्य् अग्नेः स्थैर्ये स्वल्पेनापि प्रमादे पुनः सहजामयावितानुवृत्तिः । अतो ऽनया शङ्कया गुणवतीष्व् अपि तासु नाश्वासः । यत् तु “स्त्रियाप्य् असंभवे कार्यम्” (म्ध् ८.७०) इति तद् यत्र तत्क्षणाद् एव पृच्छ्यन्ते । यत्रेयम् आशङ्का न भवति केनचिद् आसां संचलितं मन इति । यत्र तु कालव्यवधानं तत्र जीयमानेन कदाचिद् अनुकूल्यन्ते इति न क्वचित् साक्षिन्यः ।

दोषैश् चान्ये ऽपि ये वृताः । रोगादिभिर् दोषैर् ये स्त्रीभ्यो ऽन्ये ऽपि पुरुषा वृता आक्रान्ता भूयिष्ठदोषा इत्य् अर्थः । के पुनर् अमी दोषा नाम । उक्तं च । रागादयः शास्त्रप्रतिषिद्धाः शङ्क्यमानव्यभिचारहेतुभावाः । यद्य् अपि केवलेन स्वशब्देनैवोक्ता दोषाः तथाप्य् अनुक्तपरिग्रहार्थम् इदम् अपुनरुक्तम् । सामान्यविशेषाभिधानं हि सर्वत्र ग्रन्थकारा अनुमन्यन्ते ।

• अन्ये त्व् अकारप्रश्लेषेण “अलुब्धो ऽप्य् एको न साक्षी” किं पुनर् लुब्ध इत्य् एवम् आचक्षते । तथा च द्वयोर् अभ्यनुज्ञानं भवति ।

शुच्य इतीकारो दुर्लभो “वोतो गुणवचनात्” (पाण् ४.१.४४) इति विधानात् । “कृदिकारात्”²⁸³ इति केचित् समर्थयन्ते ॥ ८.७७ ॥

साक्षिणो यत् स्वभावेन व्यावहारिकं ब्रुवन्ति तद् ग्राह्यम् । यत् तु स्वभावाद् विचलितारुणया²⁸⁴ धर्मबुद्ध्या²⁸⁵ धर्मार्थं ब्रूयुस् तद् अपार्थकम् अग्राह्यम् इत्य् अर्थः । यद्यथादृष्टस्यार्थस्य²⁸⁶ वचनं तत् स्वभावतः । यत् त्व् अन्यथा “मा भूद् अस्य तपस्विनो मद्वचनेन बाधः” इत्य् अनया बुद्ध्या, तद् अपार्थकम् । यथा केनचिद् आवेदितं भवति “अनेनाह माक्रुष्टः” इति । तत्र परेणापह्नुतम् । साक्षिण आहुः- “सत्यम् आक्रुष्टः,²⁸⁷ नर्मणा²⁸⁸ न तु रोषेण”²⁸⁹ इति । तत्राकृउष्ट²⁹⁰ इत्य् एतत् साक्षिणां वचो ग्राह्यम् । नर्मेणेत्य्²⁹¹ एतद् उत्तरवादिनानुक्तत्वाद् अपृष्टम् उक्तम् अपि न ग्राह्यम् ।

व्यावहारिकं व्यवहारगतम् । अपगतप्रयोजनम् अपार्थकम् ।

• अन्ये व्याचक्षते । यद् अप्रगल्भादिभिः स्खलितपदम् उदाहरन्ति न तावता तद् अनादेयं किं तु स्वभाव एषाम् उपलक्षितव्यो ऽनुमानेन- किम् अमी अप्रागल्भ्यात् स्खलन्ति उतासत्याभिधायितयेति ।

तत् तु प्राग् उक्तम् । न चाक्षरार्थ इत्य् उपेक्ष्यम् ॥ ८.७८ ॥

सभायाम् अन्तः सभान्तः । शौण्डादित्वात् समासः (च्ड़्। पाण् २.१.४०) । व्यवहारदेशगता उभयोर् अर्थिप्रत्यर्थिनोः संनिधाने ऽनुयोक्तव्या वक्ष्यमाणेन विधिना । सान्त्वयन् अपरुषं ब्रुवन्²⁹² । पारुष्येण हि प्राड्विवाकाद् बिभ्यतो ऽप्रकृतिस्था न²⁹³ सर्वं स्मरेयुः, संस्कारभ्रंशहेतुत्वाद् भयस्य । प्राड्विवाको राज्ञा व्यवहारदर्शनाधिकृतो रूढ्योच्यते । यद्य् अप्य् अवयवार्थो राजन्य् अपि संभवति। पृच्छति विविनक्तीति, तथापि²⁹⁴ भेदेन प्रयोगदर्शनम्- “अमात्यः प्राड्विवाको वा यः कुर्यात् कार्यम् अन्यथा” (म्ध् ९.२३४) इति । पृच्छतीति प्राट्, “क्विब्वचिप्रच्छिश्रिद्रुश्रुप्रुवां दीर्घो ऽसंप्रसारणं च” इति प्राट् । विशेषेण धर्मसंकटेषु विवेक्तीति विवाटः । “कृत्यल्युटो बहुलम्” (पाण् ३.३.११३) इति । कर्तरि घञ् । “चजोः कु घिण्ण्यतोः” (पाण् ७.३.५२) इति कुत्वम् । प्राट् चासौ विवाकश् च प्राड्विवाकः ॥ ८.७९ ॥

यज् जानीथ अस्मिन् व्यवहारवस्तुनि अनयोर् मिथः प्रत्यक्षं²⁹⁵ रहसि वा चेष्टितं वृत्तं तत् सर्वं सत्येन तथ्येन ब्रूत कथयत । युष्माकं ह्य् अत्र साक्षिता भवताम् अत्र प्रामाण्यम् । युष्मद्वचनाधीने सत्यानृते । इत्य् अनेन प्रोत्साह्यन्ते । साक्षिभूता²⁹⁶ अस्मिन् कार्य इति सामान्यनिर्देशे ऽप्य् अखिलवस्तुश्रावणं सामर्थ्याद् द्रष्टव्यम् । न ह्य् अश्रुतविशेषाः प्रश्नविषयं वेदितुम् अर्हन्तीति ॥ ८.८० ॥

इतः प्रभृति सत्यवचनार्थः साक्षिणाम् अनुयोगविधिः । सत्यं वदन् लोकान् स्वर्गादिलक्षणान् अनिन्दितान् अगर्हितान् अभिप्रेतफलभोगहेतून् लभते साक्षी । जातिवचनो वा लोकशब्दः । शुभे जन्मनि जायत इत्य् अर्थः । अस्मिंश् च जन्मनि कीर्तिः ख्यातिर् अनुत्तमा²⁹⁷ यस्या अन्यद् उत्तमं प्रकृष्टं नास्ति, तां लभते । साधुवादो जनेनास्मै दीयते । यस्माद् एषा च वाक् सत्या सरस्वती ब्रह्मणा प्रजापतिना पूजिता ॥ ८.८१ ॥

पूर्वेण दृष्टादृष्टशुभाशुभप्रदर्शनेन सत्यवचने साक्षिणः प्रोत्साहिताः । अनेन विपरीताभिधाने दुःखोत्पत्तिदर्शनम् । सत्यवचनार्थम् एवैतत् । साक्षिणः कर्म साक्ष्यम् । तत्रासत्यं ब्रुवाणो वारुणैः पाशैर् बध्यते पीड्यते । भृशम् अत्यर्थम् । विवशः परतन्त्रीकृतः सर्वचेष्टासु वाक्चक्षुर्गतास्व् अपि । शतं यावज् जन्मनि वारुणाः पाशा घोराः सर्परज्जवो जलोदराणि वा । एतद्दोषपरिहारार्थं सत्यं वदेद् इति विधिः । आजातीर् इति नायं मर्यादाभिविध्योर् आङ् । तथा सति पञ्चमी स्यात् । तस्माद् उपसर्गो ऽयम् अनर्थकः, प्रलम्बत²⁹⁸ इतिवत्²⁹⁹ । द्वितीया चेयं आवृत्तिश् चात्र गम्यते । शतं जन्मान्य् आवर्तते उदरगृहीतः ॥ ८.८२ ॥

पूयते शुद्ध्यत्य् अन्यस्माद् अपि पापान् मुच्यत इति यावत् । शेषं गतार्थम् ॥ ८.८३ ॥

एष एवार्थो विस्पष्टीक्रियते उत्तरेण श्लोकेन ॥ ८.८४ ॥

नशब्दो व्यवहितः । पापकृतः कूटादिकारिण एवं जानते । न कश्चिद् अस्मान् पश्यतीति । इतिकारेण मन्यतेर् वाक्यार्थः कर्मेति प्रतिपाद्यते । न नः कश्चित् पश्यतीत्य् एष वाक्यार्थः । तांस् तु देवा वक्ष्यमाणाः पश्यन्ति । स्वस्यान्तरात्मा । तद् उक्तम् “आत्माइव ह्य् आत्मनः साक्षी” (म्ध् ८.८४) इति ।

• ननु कः पुनर् अयं पापचारी, तस्य च को ऽन्यो द्रष्टा । यावतात्मैव कर्ता शुभाशुभानां चान्तरपुरुषो द्रष्टेति ।

• सत्यम् । तस्यैव देवतात्वम् अध्यारोप्य भेदेन कर्मकर्तृव्यपदेशो ऽनृतनिवृत्त्यर्थः । देवतारूपं त्वं जानीषे³⁰⁰ । तात्त्विकम् आत्मीयम् आन्तरं रूपं शारीरम्, तथा बाह्यम् अनात्मीयम् असारम्, एतदुपभोगार्थं मा दुष्कृतं कार्षीर् इति प्रोत्साह्यते । अतो “मावमंस्थाः स्वम् आत्मानम्” मावज्ञासीर् “नृणां साक्षिणम् अनुत्तमम्” (म्ध् ८.८४) । अन्यो हि साक्षी अस्मिन्न् एव लोके, अयं तु मृतस्यापि साक्ष्यं ददाति । तस्माद् एतस्माद् भेतव्यम् । असत्यवादी³⁰¹ कदाचिन् मन्यते- “आत्मान्तरं प्रतिपन्नस्य किम् एष मे द्रष्टापि करिष्यति” इति । तन् न । “गतिर् आत्मा तथात्मनः”³⁰² (म्ध् ८.८४) । आत्मानम् अन्तरेणान्या गतिर् नास्ति । न हि द्वाव् आत्मानाव् एकस्य भवतः ।

• अन्ये तु मन्यन्ते परमात्मा साक्षी संसार्यात्मानो नियोज्या इति भेदः ॥ ८.८५ ॥

के पुनस् ते देवा रहस्य् अपि प्रच्छन्नं पापम् आचरन्तं ये पश्यन्ति, अत आह ।

हृदयशब्देन हृदयायतनो लिङ्गपुरुष उच्यते । दिवादीनां³⁰³ द्रष्टृत्वम् अचेतनेषु चैतन्यम् आरोप्यते³⁰⁴ । दर्शनान्तरे तु महाभूतानि देवतात्मतया चेतनान्य् एव । तथा च³⁰⁵ पृथिवी भारावतरणाय ब्रह्माणम् उपागमद् इति वर्ण्यते । सर्वगतत्वात् तेषां न किंचिद् अप्रत्ययम् अस्तीति सर्वशरीरिणां वृत्तं शीलं चात्मनः कायगतं शुभम् अशुभं च जानते ॥ ८.८६ ॥

देवा दुर्गामार्तण्डादयः प्रतिमाकल्पिताः । शुचीन् कृतस्नानाचमनादिविधीन् । शुचिः प्रष्टा स्वयम् अपि तथाविध एव स्यात् । ऋतम् इति श्लोकपूरणार्थम् एव । प्रसिद्धम् अन्यत् ॥ ८.८७ ॥

क्व पुनर् इयं तृतीया गोबीजकाञ्चनैर् इति । यदि तावत् पृच्छेद् इति क्रियासंबन्धात् करणम् उच्यते, तद् अनुपपन्नम् । शब्दो हि तत्र करणम्, नार्थः ।

नैष दोषः । यथा गवादीनि प्रश्नकरणत्वं प्रतिपद्यन्ते तथा व्याख्येयम् । पातकैर् इत्य् उभयशेषो विज्ञेयः- गोबीजकाञ्चनैः पातकैर् इति । तेनायम् अर्थो भवति । गोबीजकाञ्चनविषयैः पातकप्रदर्शनैः पृच्छेद् इति । “गां हृत्वा हत्वा वा यत् पातकं तद् भवति तव मिथ्या वदतः” इति प्रश्नवाक्यं पठितव्यम् । एवं वक्ष्यमाणैः पातकैः शूद्रं पृच्छेत् । पातकशब्दस् तु पातकप्रदर्शनार्थेष्व्³⁰⁷ अभिधानेषु द्रष्टव्यो मुख्यानां प्रश्नकरणत्वाभावाद् इत्य् उक्तम् ॥ ८.८८ ॥

ब्राह्मणं हत्वा ये लोका नरकादिलक्षणाः प्राप्यन्ते तत्कारिभिस् ते तव भवन्ति मिथ्यावदतस् तस्मात् सत्यं ब्रूहीत्य् अनुयोगः । यश् च मित्रं द्रुह्यति ब्राह्मणादीन् दारसर्वस्वापहरणादिना³⁰⁸ नाशयति — यश् च कृतम् उपकारं विस्मृत्य तम् एवोपकर्तारम् अपकरोति — यत् तस्य कृतघ्नस्य³⁰⁹ परत्र दुःखं तद् अवाप्नोति ॥ ८.८९ ॥

शुनो गच्छेन् निष्फलं स्याद् भवत इत्य्³¹⁰ अर्थः । अन्ये तु³¹¹ दोषप्रदर्शनार्थं श्वगमनवचनम् । यथा कृच्छ्रेण महता सुवर्णाद्युत्तमद्रव्यम् अर्जयित्वाशुचिप्रवाहे त्यजेत् तादृक् सुकृतं भवति । न पुनर् अन्यकृतस्य सुकृतस्यान्यत्र गमनम् अस्तीत्य् असकृद् उक्तम् एतत् ॥ ८.९० ॥

पुण्यपापयोर् ईक्षिता द्रष्टा मुनिस् तूष्णींभूतः ॥ ९.९१ ॥

कः पुनर् असौ मुनिः । भयातिशयप्रदर्शनार्थम् आह ।

य एष³¹² यमः सर्वप्राणिनां देहधनाद्युच्छेदकारी³¹³ यातनाभिश् च निगृह्णीतेति श्रुतिपथम् आगतो भवतः, सो ऽयं तव हृदये वर्तते, न विप्रकृष्टः । स च³¹⁴ कृतापराधम् अधुनैव यमयति³¹⁵ । मा चैवं मनसि कृथाः- एष आत्मा मदीयो माम् उपेक्षिष्यत इति । न ह्य् एतस्य कश्चिद् आत्मीयः । तेन चेद् अविवादः स चेत् प्रसन्नः प्रत्ययितः³¹⁶ किं गङ्गागमनेन स्नानार्थिनः पापशुद्धये, किं वा कुरुक्षेत्रगमने ऽस्ति प्रयोजनम् । यत्फलं पापप्रमोचनलक्षणं ततः प्राप्यते तद् इहैवाविसंवादिनि परमात्मनि । न हि पापकारिण आत्मा निर्विशङ्को भवति । किं मे ऽन्तः³¹⁷ स्याद् एतेनेति । नास्तिकस्यापि किंकथिका कदाचित् भवत्य् एव । गङ्गानदी पावयन्ती । कुरुक्षेत्रं तु देश एव पावनः ॥ ८.९२ ॥

कपालं शरावादिपात्रैकदेशः सुबोधम् ॥ ८.९३ ॥

निमित्तं पृष्टो यो वितथम् असत्यं वक्ति स तेन किल्बिषेन पापेन गृहीत ऊर्ध्वपादो ऽधोमुखो महति गाढे तमसि नरकं यातनास्थानं तत्प्राप्नोतीत्य् अर्थः । अन्यस्मिंस् तमसि किंचिद् दृश्यते तत्र तु न किंचिद् एवेत्य् अन्ध्अग्रहणम् ॥ ८.९४ ॥

अर्थवैकल्यं सत्याद् अपेतं भाषते । यथा कण्टका अशिता³¹⁸ भक्षिता जनयन्ति न तादृशीं मत्स्याः प्रीतिं जनयन्ति । यदा धनलोभेन काचित् प्रीतिमात्रा भवति तथापि महादुःखं³¹⁹ भवतीति सकण्टकमत्याशनोपमा ॥ ८.९५ ॥

यस्य वदतः साक्षिणो विद्वान् सत्यानृते जानानः क्षेत्रज्ञो ऽन्तर्यामी पुरुषो नातिशङ्कते किम् अयं सत्यं वक्ष्यत्य् अनृतं वेत्य् एवं नाशङ्कते, निश्चितम् एवैष सत्यं वक्तीति यस्यात्मा निर्विशङ्कः तस्मात् पुरुषान् नान्यं श्रेयांसं श्रेष्ठं प्रशस्ततमं पुरुषं देवा जानते ।

• कः पुनर् अयं वेदिता । कश् च ततो ऽन्य आशङ्किता । एक एव ह्य् आत्मा स्वप्रयत्नद्वारेण वाचम् ईरयन् वेदिता संपद्यते । स एव तद्धर्मेण किं कथं स्याद् इत्य् एवंरूपेणाशङ्काख्यानेन युज्यते । तत्र भेदानुपपत्तिः ।

सत्यम् एतत् । काल्पनिकेन भेदेनैवम् उक्तम् । यथा हन्त्य् आत्मानम् आत्मनेति ॥ ८.९६ ॥

द्रव्यविशेषानृताश्रयाः पापविशेषाः कूटसाक्षिण इत्य् एतत् प्रदर्शनार्थं प्रकरणम् आरभ्यते । तत्रायं श्लोकः संबोधनद्वारेणोपदिश्यमान³²⁰ आदरार्थः संपद्यते । यद् गुह्यं मिथ उपदिश्यते तद् यथाकथंचिद् भवतीत्य् अवधारितं ग्रहणं नातिगुरु इदं त्व् अतिमहाप्रयोजनम् अवहितैः श्रोतव्यम् इति ।

सौम्येति चैकवचनम् अनेकशिष्यसंनिधाने भृगाव् एव विवक्षितम् । यस्मिन् साक्ष्य इति व्यधिकरणसप्तमी । यस्मिन् द्रव्यभेदभिन्ने व्यवहारे यत् साक्ष्यं तत्र तन्निमित्तं यद् अनृतम् इत्य् एषा विषयसप्तमी । अपरा “यस्य च भावेन” (पाण् २.३.३७) इति । अथ वा द्रव्यभेदात् साक्ष्यभेदः, तत्र समानाधिकरण एव । तावत इति परिमाणे व्युत्पाद्यते । तत्र यत् प्रभूतनिमित्तम् अपि परिमाणं संभाव्यते, शिशून् स्त्रियो वृद्धान्³²¹ इत्य् अतो³²² विशिनष्टि- संख्ययेति । अनुपूर्वश इति सुखप्रतिपत्तये ऽनुपूर्वेण ह्य् अभिधीयमानं सुखेन प्रतीयते । आनुपूर्वी च संख्यागतात्राभिप्रेता । तस्या एव वक्ष्यमाणत्वात् “पञ्च पशु” इत्यादि" ॥ ८.९७ ॥

पशुनिमित्तम् अनृतम् । शाकपार्थिववत् समासः (पत् इ- ४०६) । पञ्चबान्धवांश् चानृतं हन्ति । ततश् च तेषां नरकपातनम् । मातापितरौ जायामिथुनं चापत्यम् इति पञ्च ।

• कथं पुनर् अन्यकृतेनैनसान्यस्य फलम् ।

• अन्यकृतेन पुण्यपापादिनान्यस्य स्वर्गनरकादिप्राप्तिः³²³ संसर्गाद् इति ब्रूमः । तैर् अयं परित्यज्यत इत्य् उक्तं भवति । अथ वा तैर् हतैर् यत् पापं तद् अस्य भवतीत्य् अघ्नन्न् अपि हन्तीत्य् उच्यते, अदृष्टकार्यतुल्यत्वात् ।

• अर्थवादश् चायं न तत्कार्योपदेशः । तत्कार्योपदेशे हि हिंसाप्रायश्चित्ती स्यात् । कौटसाक्ष्यप्रायश्चित्तम् एतद् भवति । उत्तरोत्तरसंख्यादिवृद्धिः प्रायश्चित्तगौरवार्था न पुनर् विवक्षितैव । तेनोत्तरोत्तरस्य गरीयः प्रायश्चित्तम् इत्य् उक्तं भवति ।

अयं पुरुषः कस्य दास इत्य् एवं संशये यद् अनृतं तत् पुरुषानृतम् उच्यते ॥ ८.९८ ॥

कथं पुनर् अजातानाम् असति संसर्गे परकीयेन संयोगो येनेदम् उच्यते हन्ति जातान् अजातांश् चेति ।

• उक्तम्, अर्थवादो ऽयम् इति । सर्वं भूम्यनृतं वदन्³²⁵ । मा वादीः भूमिसंबन्ध्य् असत्यम् । “स्मोत्तरे लङ् च” (पाण् ३.३.१७६) इति³²⁶ । मा वादीर् इत्यादरार्थम् अप्य् एतत्³²⁷ प्रत्यक्षं संबोधनम् ।

• का पुनर् इयं भूमिर् नाम ।

• यद् एतत् पृथिवीगोलकं पर्वतावष्टंभनं सागरावधि प्रसिद्धम् ।

• नन्व्³²⁸ इयत्याः कः स्वामी, को वापहर्ता । न हि सार्वभौमः कश्चिद् अस्ति । तथा च गाथा भूमेः- “न मा मर्त्यः कश्चन दातुम् अर्हति” (श्ब् १३.७.१.१५) । न कश्चित् सार्वभौमो ऽस्तीत्य् अभिप्रायः । “विश्वकर्मन् भौवन मां दिदासिथ”³²⁹ विश्वकर्मन्³³⁰ भौमनेति पितृव्यपदेशेन स्वनाम्ना च राज्ञो आमन्त्रणं³³¹ श्रुतम् । माम् असौ दातुम्³³² इच्छतीति । उपमैंष्यति³³³ सलिलस्य मध्ये निमज्जे ऽहम्, सलिलस्य मध्यम् । एवं संकल्पं वृथा संकल्पितवति त्वयि सलिले मज्जामि । सलिलमज्जनेन नैष्फल्यम् अत्र दानसंकल्पस्याह । यथा सलिले निक्षिप्तं निष्फलम् एवम् एतद् अपीति । मृषैष कश्यपाय संगरः । तवैष संगरः प्रतिश्रवः प्रतिज्ञानं कश्यपाय ददामीति मोघो वध्यो ऽस्तु, सर्वसादारणाहं सर्वजनोपभोग्या । केवलं राजानो रक्षानिर्बन्धमात्रभाज इत्य् अभिप्रायः । अत एतावत्या भूमेर् न दानापहारसंभव इति कुतो विवादः ।

• सत्यम् । यथैवायं भूमिशब्दो ऽत्र वर्तते एवं क्षेत्रग्रामस्थण्डिलादाव् अपि । तत्र च संभवत्य् एव स्वाम्यम् । प्रत्यक्षस्यैव दानापहाराव् इति न किंचिद् अनुपपन्नम् । अपहारश् चास्या यादृशेन रूपेण अपहारः गृहादेर् न वीरुद्विछेदः । अतश् च यः परकीये क्षेत्रे चक्रम्येत मृदो वा कश्चिद् आदद्यान् नासौ भूम्यपहारी स्यात् । मीमांसकैर् उक्तम् “न भूमिः स्यात् सर्वान् प्रत्यविशिष्टत्वात्” (प्म्स् ६.७.३) इति ।

• एकदेशवचनं च भूमिशब्दम् अधिकृत्य भगवान् कृष्णद्वैपायनो दानधर्मेषु पठितवान्-

• परैर् अप्य् अनुमन्तव्यो दानधर्मो नृपैर् भुवि ।

• अक्षयो हि निधिर् ब्राह्मो विहितो ऽयं महीभृताम् ॥ इति ।

कृत्स्नगोलकाभिप्रायम् एव नादेयत्वं भूमेर् विश्वजिति मीमांसकर् उक्तम्- “न भूमिः स्यात् सर्वान् प्रत्यविशिष्टत्वात्” (प्म्स् ६.७.३) इति । सर्वान् पुरुषान् प्रतिचंक्रमनादियोग्यतयाविशिष्टा भूमिः स्वामीकर्तुम् अशक्या कथं दीयत इत्य् अर्थः । अस्मिंस् तु पक्षे ग्रामनगरादि विश्वजिति दातव्यम् ।

अन्ये तु पठन्ति “अन्तरेण सदः पत्नीशालं च दक्षिणा नयन्ति” इति भूमौ गुणविधेर् अस्यासंभवात् क्षेत्रादेर् अप्य् अत्र दानम् ।
वदन्न् इति चैकवचननिर्देशात् “शृणु सौम्य” (म्ध् ८.९७) इति साक्षिविषयम् एवैतत् संबोधनम्, न शिष्यविषयम् । “शूद्रम् एभिस् तु पातकैः” (म्ध् ८.८८) इत्य् अत आरभ्य, यावन्तो मधमपुरुषनिर्देशास् (म्ध् ८.९२) ते सर्वेषां पातकभूयस्त्वसमानाख्यातरूपाद्येकवाक्यत्वाच् छूद्रानुयोगार्थाः । “अन्धः शत्रुगृहं गच्छेत्” (म्ध् ८.९३) इत्य् अत आरभ्य, सर्वे साक्षिविषया अनुयोगाः । आख्यातवैरूप्येन प्रकरणस्य विच्छेदात्, मध्यमपुरुषे समानार्थक्रमत्वात्, कर्तव्यो गच्छेद् इति प्रथमपुरुषनिर्देशः पूर्वाधिकारनिवृत्त्यर्थः ॥ ८.९९ ॥

कूपतडागादिस्थे महति जले स्वल्पे वा³³⁴ भूमिवद् दोषः । स्त्रीणां भोगे च मैथुनाख्ये- केनेयं स्त्री भुक्ता मैथुनधर्मेणेति । अब्जेषु रत्नेषु मनयो रत्नानि मुक्ताद्याः । अश्ममयेषु वैडूर्यादिषु । रत्नेष्व् इति संबध्यते । द्विविधान्य् एव रत्नानि जलजान्य् अश्ममयानि च । अतो रत्नग्रहण एव कर्तव्ये विशेषणद्वयोपादानं श्लोकपूरणार्थम् । अद्भ्यो जातान्य् अब्जानि । अश्मनो विकारा अश्ममयानि ॥ ८.१०० ॥

०२

ऊहापोहौ वर्जयित्वा यथादृष्टं यथाश्रुतं चादृष्टं¹ तत्वेन ब्रूहि ॥ ८.१०१ ॥

कारवः शिल्पिनस् तक्षायस्कारसूपकरादयः । कुशीलवा नर्तकगायनाद्याः । प्रेष्या जीविकार्थं परस्याज्ञाकारा दासा इति प्रसिद्धाः । वार्धुषिका वृद्ध्युपजीविनः । एते ब्राह्मणा अपि सन्तः प्रकरणात् साक्ष्ये शपथे च शूद्रवद् द्रष्टव्या न क्रियान्तरे । यथा शूद्रो न दानपुण्यादिना पृच्छ्यन्ते साक्ष्ये शपथे चाग्निहरणादिना शोध्यते तद्वद् एषो ऽपि शपथो यद्य् अपि पूर्वत्राप्रकृतः तथाप्य् उत्तरत्रानन्तर्याद् दोषवत्वात् प्रयतत्वात् प्रयतत्वे ऽप्य् आनन्तर्यस्य संबन्धहेतुत्वाद् वक्ष्यमाणस्यापि प्रत्यासत्त्या पूर्ववद् वयोसंनिपातात् शपथे ऽपि तुल्यम् ॥ ८.१०२ ॥

तद् अन्यथापि जानन्न् अन्यथा वदन् न स्वर्गाद् भ्रश्यति । कूटम् अपि वदन् न दुष्यतीत्य् अर्थः । किं सर्वदैव । नेत्य् आह । धर्मतो ऽर्थेषु । धर्मेण दयादिना निमित्तेनार्थेषु व्यवहारेषु । धर्मस्य च निमित्तत्वम् उक्तम् उत्तरश्लोके दर्शयिष्यति । एतच् च न स्वमनीषिकयोच्यते । किं तर्ह्य् एतां वाचम् वदन्ति अस्मात् पूर्वे ऽपि स्मर्तारः³ । का पुनर् दैवी वाक् । ययास्मिन् निमित्ते ऽनृतं वदितव्यम् इत्य् एषा देवानां संबन्धिनी वाक् तां मन्वादयः श्रुत्वा वदन्तीति विशेषे ऽनृतप्रशंसा ।

अन्यैस् तु पूर्वविधिशेषतयायं श्लोको व्याख्यातः । तद् एतद् गोरक्षकादिष्व् अनुयोगवाक्येषु ब्राह्मणेषु भवितव्यम् । अन्यथा ब्राःमणेषु “सत्यं ब्रूहि” (म्ध् ८.८८) इति यथा ब्राह्मणा एते कथं शूद्रवद् अनुयोज्या इति तद्विदान् अपि न दुष्यतीति यतो मन्वादयः एवंविधां वाचं वदन्ति यथैते शूद्रवद् आचरणीया⁴ इति । ते च धर्माधर्मयोः प्रमाणम् । तैश् च सत्यं वदितव्यम् । तच् च यथाविहितं तत्र स एव धर्मो यत्र वानृतं तत्रानृताभिधानम् एव धर्म इति ॥ ८.१०३ ॥

तत्र नानृतं वदेद् इति यः प्रतिषेधस् तस्याशूद्रादिविषयतानेनोच्यते, न पुनर् अनृतवदनं विधीयते । तथा सति प्रतिषेधेनैकवाक्यता बाध्येत ।⁵

• का पुनर् अत्र निमित्तश्रुतिः । तत्रेति । तस्य वधविशेषणत्वान् न वधः, तस्यासतो निमित्तत्वानुपपत्तेः । अतश् च कृते वधे⁶ पश्चात् तद्विषयम् अतद्विषयं वानृतं वक्तव्यम् इत्य् अर्थ आपतति । तत्त्वनिष्ठम्⁷ ।

• ननु च यत्रेति व्यवहारवस्तु⁸ निर्दिश्यते, पुनर् तत्रेति तद् एव प्रतिनिर्दिश्यते । ततश् च यस्मिन् व्यवहारे पराजिताः सन्तो वधार्हा भवन्ति तस्य नानुपनन्नो निमित्तभावः ।

• अत्र वदन्ति । न चात्र वधर्हेष्व् अनृतम् इष्यते । यतो ऽननुरूपं पापीयसो⁹ जिवनम् इति । यस् त्व् अवधर्हो ऽवकाशात् पुरदास्यादिस्खलिताद् अनृताख्यापनाय राजानः¹⁰ स्वल्पाराधात् न घातयितीत्य् उपपत्तिः;¹¹ राजत्वात्¹² क्रोधदण्डस्य चाशास्त्रीयत्वाद् अस्थितपरिमाणतया निश्चयाभावो न तस्यापि निमित्तत्वोपपत्तिः । अतः प्रतिषेधशेषतैव न्याय्या ।

• गौतमीये त्व् अनृतविध्याशङ्कापि नास्ति । “नानृतवदने दोषो जिवनं चेत् तदधीनम्” (ग्ध् १३.२४) इत्य् एवमादिप्रतिषेधे सत्यानृतयोः कामचारप्रसङ्गे सत्यवचनेन वधे¹³ निमित्तभावः प्रतिपद्यमानो “न हिंस्यात् सर्वभूतानि” इति प्रतिषेधव्यतिकर्मभये¹⁴ चानृतं प्रतिपद्यत इति युक्तिमत् । तेनेदं¹⁵ कृतम्, न चेद् असौ पृष्ट आचष्टे, न पुनर् हन्ति, अघ्नंश् च कथं हिमादोषेणानुषज्यते ।

• अथ सत्य् अपि स्वातन्त्र्ये तद्वचनेन राज्ञा हन्यमानत्वात् तद्धेतुभावापत्त्या प्रयोजककर्तृत्वम् इति चेत्, न सर्वो हेतुः प्रयोजकः- धनेन कुलं विद्यया यश इति । भवति विद्यायशसोर्¹⁶ हेतुता¹⁷ प्रयोक्त्री । न¹⁸ चान्य एवायं लौकिकफलोत्पत्तियोग्यतालक्षणो¹⁹ हेतुभावः, अपि तु द्रव्यगुणाः । यत्रापि²⁰ क्रिया श्रूयते अग्निना पाक इति, सापि स्वरूपेण सिद्धरूपाभिधानात् कृदन्तैर् भावस्य । अन्यश् चायं शास्त्रीयः कर्तृव्यापारस्य प्रयोजको हेतुर् न तु तत्प्रयोजकत्वम् एवम् इत्य् अर्थम् । यदि तावत् प्रेषणाध्येषणे आज्ञाप्रार्थनारूपे प्रयोजकत्वं शोषयते²¹ व्रीहीन् आतप इत्यादाव् अचेतनेषु णिजुत्पत्तिर् दुर्लभा ।

• ननु च परिहृतम् एतद्व्याख्यातृभिः, “मुख्योपचरितक्रिय” इति चेतनावद् वस्तूपचारे “भिक्षा वासयति” “कारीषो ऽध्यापयति” इति । न ह्य् अत्र चैतन्यकृत उपकारः, अपि तु निश्चितत्वात् तदन्यस्य प्रयोजकस्य । अध्ययनं ह्य् आचार्यकरणविधिप्रयुक्तं कुर्वाणस्य माणवकस्य शीतादिलक्षणं प्रतिबन्धकम् अनुवदति । कारीषे प्रयोजकत्वाध्यारोपः । प्रेरकत्वाद् धि प्रयोजकम् उच्यते । तच् चाचैतन्यस्य²² वायुजलादेर् अग्निकाष्ठादौ सुतरां दृश्यते । तदा विधिप्रयोजकस्तुतिप्रयोक्तृभिः प्रेषणाद्याभावाद् गौणार्थाः शब्दाः स्युः । अथैतत्स्थम् अर्थाचरणं प्रयोजकत्वं तच् च प्रयोजकस्य व्यापारानुगुणं प्रेषणादिव्यतिरिक्तक्रियान्तरावरणं संविधानाख्यम् । संविधान एव हि कारयतीत्य् उच्यते । यथा बुभुक्षमाणस्य कश्चित् पात्रम् आहरत्य् अन्यो भक्तम् उपनयति । कस्यचिद् वधप्रवृत्तस्य कश्चिद् आयुध्म् अर्पयत्य् अन्यो वध्यदोषाविष्करणेन मन्युम् उपदीपयति । एवंलक्षणः प्रेषित्रादिरूपरहितः सव्यापारः प्रयोज्यफलसिद्धाव् आनुकूल्यं प्रतिपद्यमानस् तत्समर्थाचरणपक्षे प्रयोजकः ।

• अस्मिन् पक्षे कारीषोपाध्यायौ तुल्यौ प्राप्नुतः ।

• अत्रापि यम् अन्तरेण क्रियाया अनिवृत्तिर् यस्य च कारकविशेषसंज्ञा न प्रवर्तेत स मुख्यः प्रयोजकः कर्ता । अध्यायितारं चान्तरेण कारीषो न शक्नोत्य् अध्ययनहेतुभावं प्रतिपत्तुम् । आचार्यस् तु तम् अन्तरेणापि शक्त एवेति गौणः कारीषः । यत्र च करणादिभावो²³ निश्चितो²⁴ हेतुमत्प्रत्ययदर्शनात् तत्रापि गौणार्थतैव । यथा कश्चित् स्वल्पेनापि प्रयोजनेन दूरं ग्रामं पुनः पुनर् गतवन्तं दृष्ट्वा ब्रवीति “अश्वो गमयति देवदत्तम्” इति । यत्र तु न कस्यचिद् आसत्तिविप्रकर्षाव् अन्तरङ्गबहिरङ्गभावो वा गम्यते तत्र यावन्तस् तदानुकूल्यं प्रतिपद्यन्ते सर्वे ते प्रयोजकाः ।

• ननु च कारकसंज्ञायाम् अन्तरङ्गयोगो नास्तीति को विशेषः कारीषोपाद्याययोः । स्वप्रक्रियैव सा तत्रभवताम् । न वस्त्वाश्रया । वस्त्वाश्रयौ च विधिप्रतिषेधौ । इदम् अपि तत्र पठ्यते- “विवक्षातः कारकाणि भवन्ति” इति । एवं च सति यत्राकर्तुर् एव कर्तृत्वं कश्चिद् विवक्षेत् तत्र कर्तृप्रत्ययविधिप्रतिषेधाव् अपि स्याताम् । यथा पातकपरिगणनायाम् अनुपठति “क्रविक्रयी संस्कर्ता चोपहर्ता च” (म्ध् ५.५१) इति । तस्माद् अन्वाख्यानसिद्ध्यर्था²⁵ तावकी²⁶ सा व्यवस्था न वस्त्वधिष्ठानम् अर्थम् अवस्कन्दति ।

• अत एव व्याख्यातृभिर् उक्तम्- समर्थाचरणं चेद् धेतुः हेतुमात्रे²⁷ प्रसङ्गः । ततश् च यो ऽपि कस्मैचिद् भोजनं ददाति स चौदरिकतयातिसौहित्येन व्यापद्येत प्राप्तं तत्र दातुर् वधकर्तृत्वम् इति । न च तत्प्रयुक्तं भवति । क्रियान्तरेण ह्य् असौ निश्चितो भोजनाख्यप्रयोजको न वधो न वेर्ष्यादि²⁸ कथंचिन् निमित्तं भवति । भवतु वा तन्निमित्तम्,²⁹ प्रयोजकत्वाभावात् तु कर्तृत्वं नास्तीति ब्रूमः । यस्य तु भूमिसुवर्णापहारादिनापराध्येत स च तदपहारमन्युना कथंचिन् म्रियेत किं तत्रापहर्तुर् अपहारदोष एवोत वधे ऽपि³⁰ निमित्तिभाव इति चिन्त्यम् ।

• किम् अत्र चिन्त्यते । अव्यभिचारावगम्यत्वाद् धेतुहेतुमद्भावस्य न खड्गप्रहारभोजनविच्छेदादेर् इव भूम्यादिहरणस्य नियतनिमित्तत्वोपपत्तिः ।

• को ऽयं नियमो ऽभिप्रेतः । यदि ह वा केचिन् म्रियन्ते केचिन् नेत्य् अनियतो नियमो भवति । पुरुषस्वभावभेदात् तद् एवौषधं श्लेष्मिकाय हितं³¹ विपरीतम् अन्यस्येति । सर्वेषाम् एव च भावानादेशकालस्वभावभेदसहकारिसापेक्षः³² शक्त्यन्तरप्रादुर्भावः । तद् एव लक्षणं पुरुषवित्तसंततिसापेक्षं पिपासाहेतुप्राण्यन्तरसापेक्ष्यं तद्विच्छेदहेतुर् इति । एवम् अत्यन्तामर्षिणो मन्युमतः स्वहरणपरिभवादि मरणाय कल्पते । किं तत्र शक्यो निमित्तभावो ऽपह्नोतुम् । पेशलमानसस्य तूपेक्षैव तत्र । ये पुनर् मन्युपरीता अनशनश्वभ्रपतनविषभक्षणादिनापराद्धारम्³³ उद्द्यिश्य म्रियेरंस् तत्राप्य् एष एव न्यायः ।

• ननु चान्यस्यैव प्रसिद्धहेतुभावस्य विषभक्षणादेर् निमित्तस्य तत्र दर्शनान् न भूम्यादिहरणस्यापराधो हन्तृत्वम् आप्नुयात् । तेनोपजनितमन्युर्³⁴ मरणहेतोः प्रवर्तत इति पारंपर्यतो निमित्तत्वम् इति चेत् । एवं सति पथ्योपदेशेनापि केचिद्³⁵ उद्विजमाना आत्मानं व्यापादयन्ति, ततश् च तत्रोपदेष्टारो हन्तारः स्युः । तथा मत्सरिणः परद्रव्येष्व् ईर्ष्यया शुष्यन्ता³⁶ धनिषु दोषम् आददीरन् । तथान्ये मूढमनसः प्रियान् पुत्रान् स्वामिनश् चानुम्रियन्ते, तत्र प्रियादीनाम् हन्तृतापत्तिः । अपरे च रूपवत्स्त्रीदर्शनेन परिफल्गुमनसो ऽसूयन्ते³⁷ भज्यमानहृदयाश् च विवेकशून्यात्मानस्³⁸ तत्र शीलवत्यः स्त्रियो दुष्येयुः । तद् एवेदम् आपतितं मृतस्य ब्रह्महत्येति ।

• सत्यम् एवं यदि विधिप्रतिषेधविशेषो न स्यात् । विहितो हितोपदेशः प्रतिषिद्धं स्वहरणादि । तथा चाहुः ।

• उपकारप्रवृत्तानां कथंचिद् चेद् विपर्ययः ।

• न तत्र दोषः केषांचिद् भेषजाम् औषधी यथा ॥

अत्र न केवलं वैद्यादेर् आतुरोपकारार्थिनः प्रयुक्तौषधस्य कथंचिद् विपरीततयोपपत्ताव् अदोषः- किं तर्ह्य् अन्यस्यापि गवादेर् महति पङ्के निमग्नस्योद्धर्तृभुजाकर्षणाय यथाश्रमेण यदि व्यापत्तिर् न तत्रोद्धर्त्ता दुष्येद् इति कथितं भवति । एवं सर्वत्र ।

• यो ऽपि कस्मिंश्चित् स्वव्यापारानुष्ठानवति धनरूपातिशयसंपद्वति दृश्यमाने दन्दह्यते न तं प्रति कस्यचिच् छास्त्रार्थातिक्रमः । निश्चितो हि निमित्तभावः³⁹ प्रतिषेधस्य विषयो भवितुम् अर्हति । न च प्राण्यन्तराश्रयिषु चैतसिकेषु⁴⁰ धर्मेषु प्रतिक्षणम् अन्यथाभवत्सु स्वभावविशेषावसायः । न हि शक्यम् अवसादितुम् अयम् अस्या रूपसंपदा व्यापद्यत इति । न च निश्चिते प्रतिषेधविषये संभवत्य् अनिश्चितविषयता न्याय्या ।

• यत्र तर्हि कथंचिद् वर्णविपर्ययशरीरशोषणादिना कुतार्किकपरीता⁴¹ स्याद् अपि निमित्तावगतिस् तत्र किं भ्रंशयितुं शीलं संयुज्यतां कामिना,⁴² भवतु वा पुरुषघापिनीति⁴³ ।

• नैतद् एवम् । न हीदृशी भवन्त्य् अपि निमित्तता प्रतिषेधस्य विषयः,⁴⁴ विध्यन्तरविरोधात् । अस्ति ह्य् अत्र व्यभिचारप्रतिषेधविधिः । न वापि⁴⁵ विध्यन्तरेणानवष्टब्धे विषये कृतावकाशा विधयो विरोधविध्यन्तरं विषयम् आस्कन्दितुम् अर्हन्ति । ये ऽपि मन्यन्ते रागलक्षणां प्रवृत्तिं शीलसंरक्षणोपदेशो निषेधति न शास्त्रलक्षणाम् । तेन महानुभावतया मास्य⁴⁶ तपस्विनो जीवितम्⁴⁷ उच्छेत्सीद् इति⁴⁸ प्राणोज्जिहीर्षया मुमूर्षुणा संप्रयुज्यते नासौ व्यभिचारप्रतिषेधम् अतिक्रामेत् । यत् तु विध्यन्तरविषये न विध्यन्तरं प्रवर्तत इति नैवायं विध्यन्तरस्य विषयो रागलक्षणत्वात् ।

ननु च प्रवृत्ताव् अपि नैव शास्त्रम् अस्ति नियोगविधाव् इव व्यभिचारानुज्ञानस्मृत्यभावात्⁴⁹ । अथाप्रवृत्तौ कामयेत मारणम् इति प्रतिषेधभयात् प्रवर्तते सो ऽपि प्रतिषेधो रागलक्षणाम् एव हिंसां प्रतिषेधयति । न चासौ रागतो न प्रवर्तते ऽपि तु प्रतिषेधभयात् । या तु परोपकारतः प्रवृत्तिः सापि प्रतिषेधविषयपरिहारेण । यो ऽपि किंचिद् याचेद्⁵⁰ अयम् अहम् आत्मानं हन्मीति हन्यान् न तत्राप्रयच्छतो घातकत्वं व्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात् ॥ ८.१०४ ॥

वाक् चासौ देवता च सा वाग्देवता । तदर्थं च चरवो वाग्दैवत्याः । तण्डुला नातिपक्वाश् चरवः । तैर् यजेरन्न् इति बहवचननिर्देशात्, चरुभिर् इति बहुवचनम् । न पुनर् एकैकशो बहवश् चरवो नापि संहतानां व्रात्यस्तोमवद् यागो “देवश् चेद् वर्षेद् बहवो ब्राह्मणा यजेरन्” (प्म्स् १०.६.४५) इति, तद् बहुवचनम् । न तु⁵¹ कपिञ्जलैश् च त्रिभिर् यजेरन्न् इतिवत्⁵² ।

• तद् एतद् ब्राह्मणाद्यनुग्रहार्थम् अनृतम् उक्तं भवति । अनृतम् एवैनः पापम् असत्याभिधानलक्षणा क्रिया । यथा धर्मक्रियावत एवं समानाधिकरणे षष्ठी । येषां तु क्रियाजन्यौ धर्माधर्मौ न क्रियैव, तन्मते ऽनृतस्य यद् एन इति वैय्यधिकरण्ये⁵³ ऽनृतनिमित्तत्वाद् एनो ऽनृतम्, उपचारतः समानाधिकरणे एव । तस्य निष्कृतिः शोधनं पावनं प्रायश्चित्तम् इति यावत् । परा प्रकृष्टा ।

• ननु च कुतो ऽत्र पापम्, यावतास्मिन् निमित्ते “नानृतवचने दोषः” (ग्ध् १३.२४) इत्य् उक्तम् ।

• केचिद् आहुः “निवृत्तिस् तु महाफला” (म्ध् ५.५६) इति । अस्माच् छास्त्रात् तु यावज्जीवम् अनृतं मया न वक्तव्यम् इति येन संकल्पितं तस्य मिथ्यासंकल्पदोषो मा भूद् इति प्रायश्चित्तम् उच्यते । गेहदाहवधप्रतिषेधे⁵⁴ ऽपि नैमित्तिकं विधानम् । एनसो निष्कृतिम्⁵⁵ इत्य् अर्थवादः ।

• कथं तर्हि⁵⁶ वाग्दैवत्यैः सरस्वतीम् यजेरन् । यदि वाग्देवता⁵⁷ सरस्वती कथम् इज्यते⁵⁸ । अथ वाक्सरस्वत्योर् एकत्वेनैवं देवताभावे शब्दावगम्यरूपत्वाद् देवताया भिन्नौ चेतौ वाक्सरस्वतीशब्दौ । यथाग्नये जुहोतीति चोदितेन ज्वलनाय कृशानवे वा स्वाहेति हूयते, वायवे निरूप्य जुहुयाद् वायुर् वै प्राण इत्य् उक्ते ऽपि न प्राणायेति हूयते ।

• सत्यम् । वाग् एव देवता । सामानाधिकर्ण्याद् देवतार्थे तद्धितः ।⁵⁹ सरस्वतीम् इति⁶⁰ द्वितीयान्निर्देशात् । न हि⁶¹ द्वितीयानिर्देश्या देवता । कर्मणि हि द्वितीया संप्रदानं च देवता, न कर्म ।

• कथं तर्हि सरस्वतीपदान्वयः ।

• अर्थवादो ऽयम् । अग्नये जुहोत्य् अग्निर् वै सर्वा देवता इति । वाग् एव सरस्वती । तयेष्टया सापीष्टा भवति । यागेन देवतावगम्यते ।

• कथम् ।

• अग्निर् यष्टव्यः प्रजापतिर् यष्टव्यस् तथाग्निं यजति यद् अग्निं यजतीत्यादि केचिद् आहुः । देवताः⁶² स्वतस्⁶³ तत्र तत्र पूज्यन्ते । दैवतपूजावचनो ऽत्र यजिः । पूजा च पूज्यमानकर्मिका । तत्र युक्ता द्वितीया । तथा च देवता पूजनीयेत्यादि स्मर्यते ।

एतच् च न युक्तम् । अस्मिन् हि पक्षे देवतात्वम् अन्यतो मृग्यम् । तत्र⁶⁴ यागसंप्रदानं देवतेति स्मरणविरोधः । एषा च स्मृतिर् बलीयसी, निरपेक्षत्वात् । पूर्वा देवता उद्देश्या⁶⁵ ध्येया च । यस्यै देवतायै हविर् गृहीतं स्यात् तां मनसा ध्यायेद् इति तत्क्रियाकर्मत्वात् कर्मण्य् एषा द्वितीया ॥ ८.१०५ ॥

कूमाण्डा नाम मन्त्रा यजुर्वेदे पठ्यन्ते । तैर् घृतम् अग्नौ जुहुयात् । जुहोतिश् च देवताम् उद्दिश्य द्रव्यस्य त्यागः । आघारविशेषणे तत्रेहाग्नाव् इत्य् अधिकरणनिर्देशान् मन्त्रवर्णिकी देवता वेदितव्या । येषु च मन्त्रेषु देवताविशेषलिङ्गं न दृश्यते — यथा “देवकृतस्यैनसो ऽवयजनम् असि” (व्स् ८.१३) इत्यादिषु — तत्र प्रजापतिर् देवतेति याज्ञिकाः । अथ वा यस्यान्यत्र देवतात्वं दृष्टं सेह संबन्धीति⁶⁶ यावत् । तथा च निरुक्तकाराः- “अपि वा सा कामदेवता स्यात्” (निर् ७.४.५) इति । यद्य् अपि यान्यस्य हविषो देवता सान्यस्य न कदाचित् तथापि यजति श्रूयते द्रव्यं मन्त्राश् च ते ऽत्रासत्यां देवतायां⁶⁷ जुहोतीति रूपं⁶⁸ तद् उत्तरेण जुहुयाद् इति व्याख्येयम् । तच् चायुक्तम् । तथाभिक्षारयेद् इति वक्तव्यं स्यात् । वयं तु ब्रूमः- “देवकृतस्यैनसो ऽवयजनम् असि” इत्य् अत्र कर्मैवावयजनम् एवावयाजनम् इत्य् उच्यते । अतस् तद् देवता⁶⁹ । सर्वत्र च मन्त्राभिधेयं वस्त्व् अस्त्व् इति न देवतायां मन्त्रवर्णाभावः ।

उद् इत्य् ऋचा वा वारुण्येति । “उद् उत्तमं वरुणपाशम् अस्मत्” (र्व् १.२४.१५) इति एषा ऋक् वरुणदेवता⁷⁰ उद् इति प्रतीकेन तल् लक्ष्यते । वारुणीग्रहणं चान्यस्या “उ त्वा मदन्तु स्तोमा” (र्व् ८.६४.१) इत्य् उच्छब्दप्रतीकाया निवृत्त्यर्थम्⁷¹ । तृचेनाब्दैवतेन चेति⁷² । तद् एव⁷³ देवतैव दैवतम्, आपो दैवतम् अस्य त्र्यृचस्य तेन “आपो हि ष्टा” (र्व् १०.९.१) इत्यादिना । अतश् चैकैकया⁷⁴ एकैकाहुतिः प्रत्येकशब्दवत्,⁷⁵ समस्तेन च⁷⁶ समुदायाहुतिर् एकेति ।

घृतम् अग्नाव् इति सर्वत्रानुषङ्गः । यथाविधि । यादृशः शिष्टसमाचार इत्य् अर्थः । तेन च हविषः सत्त्वाद्⁷⁷ अप्राप्तायाम् इतिकर्तव्यतायां परिसमूहनपर्युक्षणावेक्षणस्रुवहोमाद्येतावन्मात्रम् अनुजानाति । वाशब्दाद् वैकल्पिकाः सर्व एव ॥ ८.१०६ ॥

पञ्चदशाहोरात्राणि पक्षः । त्रयाणां पक्षाणां समाहारः त्रिपक्षम् । “अकारान्तोत्तरपदो द्विगुः” (पत् इ- ४८०) इति स्त्रीत्वे प्राप्ते पात्रादिदर्शनात्⁷⁸ प्रतिषेधः । यद्य् एवं त्रिपक्षीति न प्राप्नोति । छान्दसस् तत्र लिङ्गव्यत्ययः । ल्यब्लोपे कर्मणि पञ्चमी । त्रीन् पक्षान् यावद् अतीय यः साक्ष्यं न ददाति । अगदो ऽपीडितशरीरस् तद् ऋणं⁷⁹** प्राप्नुयाद्** इत्य् अर्थः । दशबन्धं च । दशमं भागं दण्डनीयस् तस्माद् ऋणात् । ऋणादिषु इत्यादिग्रहणेन सर्वव्यवहारोपक्रमः । द्वितीयम् ऋणग्रहणम् उपलक्षणार्थम् । यस्मिन् व्यवहारे साक्ष्यम् इयन्तं कालं न⁸⁰ भवति पराजीयमानस्य⁸¹ साक्षिणो बोढार⁸² इत्य् उक्तं भवति । गदो रोगस् तत्समानप्रत्युत्थानहेतूपलक्षणार्थम् । तेनात्र कुटुम्बोपद्रवधनिकोपरोधाद्य् अपि परीक्ष्यम् । बन्धशब्दः संख्यादिपरो दण्डविषये दशमाषवचनः । नरग्रहणं सर्वतोग्रहणं च श्लोकपूरणार्थम् ।

अन्ये त्व् आहुस् तद् ऋणं प्राप्नुयाद् इत्य् अस्यायम् अर्थः । ऋणापहरणलक्षणेन⁸³ पापेन युज्येत । राज्ञे वा जीयमानस्य यो दण्डस् ततो दशमम् अंशं दद्याद् इति दण्डितः पुनः दण्ड्यते⁸⁴ ॥ ८.१०७ ॥

सप्ताहाद् इति पञ्चमीदर्शनाद् अर्वाग् इत्य् अध्याह्रियते । सप्तानां दिवसानाम् अन्यतमस्मिन्न् अहनि यस्य साक्षिणो रोगादि दृश्यते स मृषावादी दैवेन विभावितः पूर्वोक्तेन विधिना दापयितव्यः । रोगो ऽत्यन्तपीडाकरः, अग्निर् गोवाहनदहनः, पुत्रदारादिप्रत्यासन्नज्ञातिमरणम्, तस्य कूटसाक्षित्वे लिङ्गम् ॥ ८.१०८ ॥

अविद्यमानाः साक्षिणो येष्व् अर्थेषु व्यवहारेषु ते ऽसाक्षिकाः । तेषु सत्यम् अजानानो राजा तत्त्वतो लौकिकेनानुमानेनापीत्य् अर्थः । तत्र शपथेनापि वक्ष्यमाणेन दैवेनानुमानेन लम्भयेत् जानीयात् । लभिः प्राप्तिवचनो ऽपि सामर्थ्याज् जानात्यर्थः । न ह्य् अन्यः सत्यस्य लाभः । “न विन्दन्” इति पाठे ऽप्य् एवम् एव व्याख्येयम् । “असाक्षिकेषु शपथेन लम्भयेत्” इत्य् एतावद् विध्युद्देशवाक्यावसानात् श्लोकपूरणार्थम् । **मिथः **परस्परम्⁸⁵ ॥ ८.१०९ ॥

अर्थवादो ऽयं पूर्वोक्तस्य शपथविधेः । महर्षिभिः सप्तर्षिप्रभृतिभिः कार्यार्थं संदिग्धकार्यनिर्णयार्थं शपथाः कृताः । अस्मिन्न् अर्थे च भगवतः कृष्णद्वैपायनस्याख्यानम् उदाहर्तव्यम् । पुष्करेषु⁸⁶ तेष्व् अपहारितेष्व् इतरेतरं सप्तर्षयः शेपिरे- “यस् ते हरति पुष्करं स इमां पापकृतो गतिं गच्छेत्” इत्यादि । देवैर् इन्द्रप्रभृतिभिः । इन्द्रो ह्य् अहिल्यां प्रत्यभिशप्तः⁸⁷ शापभयाद् बहुविधं शपथं चकार । वसिष्ठश् चेति पृथङ्निर्देशः प्राधान्यख्यापनार्थः । शपतं कृतवान् इत्य् अर्थः । उपपदाद् एव विशेषावगतेः शपतिः करोत्यर्थमात्रे वर्तते । यथा यज्ञं यजत इति स्वपोषं पुष्ट इति तथा शपथं सेप इति ज्ञेयम् । “शप उपलंभने” इति लिटि प्रथमपुरुषात्मनेपदैकवचने शेपे इति रूपम् ।

पैजवनो राजा बभूव । तस्मिन् काले विश्वामित्रेणाक्रुष्टो मण्डलम् अध्यगतः कामक्रोधाभ्यां संक्षुब्धाचरणो⁸⁸ ऽघासुरो यातुधानो ऽस्मीति शपथं गृहीतवान् । विश्वामित्रेणोक्तस् तस्य राज्ञः समक्षम् अनेनैव तत्पुत्रशतम् अशितम् एष हि रक्ष इति । ततः स उवाच । अद्यैव म्रिये यदि रक्षः स्याम् इत्य् आत्मन्य् अनिष्टाशंसनम् अत्र शपथः । पुत्रदारादिशिरःस्पर्शने एतद् अनिष्टासंशनं शपथो मन्तव्यः ॥ ८.११० ॥

मिथ्याशपथे फलाख्यानम् एतत् । वृथा अन्यथा असत्यम् इति यावत् । तत्रापह्रियमाणसुवर्णादिद्रव्यजात्यपेक्षो ऽनृतशपथदोषो ऽन्यथाशपथे स्वल्पे, गरीयसि तु कार्ये गौरवाद् अधिकतरो दोषो ऽस्त्य् एव । प्रेत्य नाशो नरकम्, इह महद् अयशः । प्रमाणान्तरे तु ज्ञाते⁸⁹ राजदण्डः ॥ ८.१११ ॥

कामः प्रीतिविसेषो विशिष्टेन्द्रियस्पर्शजन्य,ः स यासु भवति पुरुषस्य ताः कामिन्यो भार्यावेश्यादयः⁹⁰ । तत्र यः शपथः कामसिद्ध्यर्थो यथा “नाहम् अन्यां कामये प्राणेश्वरी मे त्वम्” इत्याद्यः । यत् तु³³⁵ “संप्रयुज्यस्व मया, इदं त्वया देयम्, दास्ये” इति, तत्र भवत्य् एव दोषो वृथाशपथे³³⁶ । विषयसप्तमी चेयं न निमित्तसप्तमी । तेन यस्याम् एवैकाकिन्यां यथाप्य् एते तत्रोक्तरूपशपथे न³³⁷ दोषः । निमित्तसप्तम्यां तु निमित्ते परद्रव्यापहारे दोषः स्यात् । अतश् च “कामाद् दशगुणं पूर्वम्” (म्ध् ८.१२१) इत्यादिकं दण्डविधानं न युज्यते । तथापि⁹¹ निमित्तानन्तरकृते विवादे⁹² ऽस्त्य् एव वृथाशपथदोषः⁹³ । एवं सर्वत्र ।

विवाहेषु । न त्वयान्या वोढव्या न वान्यो वोढव्य इति अन्यस्यापि सुहृदादेर् विवाहार्थम् एवंविधम् अनृतम् अदोषः । न पुनर् जात्यपह्नवादौ । गवां भक्ष्ये । गवाम् यवससिद्ध्यर्थं⁹⁴ मयापहर्तव्यम्, न मयापहृतं⁹⁵ परस्य चातत्संबन्धिभिर् युक्तस्य⁹⁶ वृथासाक्ष्ये शपमानस्य न दोषः । एवम् इन्धने । ब्राह्मणानाम् अभ्युपपत्तिर् अनुग्रहः ।

• सर्ववर्णानुग्रहे ऽनुज्ञातम् एव । किम् इह पुनर्वचनेन ।

• केचिद् आहुः । शपथो ब्राह्मणे ऽनुज्ञायते, शूद्रादिषु त्व् अनृतम् एव ।

• एतच्⁹⁷ च “तद् धि⁹⁸ सत्याद् विशिष्यते” (म्ध् ८.१०४) इति वचनान् नैतद् अनृतम् । अतो न तत्र प्रतिषेधः । प्रतिषेधो⁹⁹ ह्य् असौ वृथाशपथस्य¹⁰⁰ । पूर्वेण प्रतिषिद्धस्य प्रतिप्रसवशास्त्रम् एतत् । तस्मात्¹⁰¹ सर्ववर्णानुग्रहे शपमानस्य न दोषः ।

• किम् अर्थं तर्हीदम् ।

उच्यते । तत्र वधात् परित्राणम् उक्तं सर्ववर्णविषयम् । अभ्युपपत्तिस् तु ब्राह्मणस्यैव । सा हि धनलाभादिना संभवति । सर्वतश् च परसंबन्धिषु¹⁰² क्रियास्व् एवंविधासु शपथाभ्यनुज्ञानम् उपायान्तरेण तत्सिद्ध्यसंभव एव द्रष्टव्यम् ॥ ८.११२ ॥

ननु च यद्य् अहम् एवंकुर्यां तद् इदम् अनिष्टम् आप्नुयाम् इति संकीर्तनक्रियाशपथं तं यः कारयेत् स शापयेद् इत्य् उच्यते । सत्येन शपे सत्यादिनिबन्धनो ऽयं धर्मो वा मे निष्फलः स्याद् इति । एवं चायुधानाम् अपि करणत्वं वाहनानां च । एतैर् आत्मानं शपतो न वा निष्फलानि स्युर् इति । गोबीजकाञ्चनानि वैश्यो हस्तेन स्पर्शयित्वाभिशपेद् एतानि वा मे निष्फलानित् पूर्ववत् । शूद्रं सर्वैस् तु पातकैः “वक्ष्यमाणानि पातकानि मे स्युः” इति शूद्रो वाच्यते ॥ ८.११३ ॥

अग्निम् आहारयेद् एनं हस्तेनाश्वत्थपर्णव्यवहितेन तयोः प्रदेशान्तरं सप्तपदसंहितम् इत्यादिस्मृत्यन्तरान् निपुणतो ऽन्वेष्यम् । पारंपर्यप्रसिद्धेश् चैतद् एवोच्यते । अप्सु जले निमज्जयेत् प्राड्विवाक इत्यर्थः । पुत्रदारशिरांसि स्पर्शयेत् । पुत्रस्य दारस्य शिरः स्पर्शयन् हस्तेन, शपथादिकाराद् वाचापि,¹⁰⁴ शपथस्यैवंरूपत्वाद् इत्य् उक्तम् । पृथग् एकैकस्य ॥ ८.११४ ॥

तप्तायसपिण्डो ऽयम् अनवद्य¹⁰⁵ गृहीतो न दहति । आपश् च नोर्ध्वं प्लावयन्ति । सत्यशपथे कोशादौ¹⁰⁶ न नार्तिम् ऋच्छति पीडां न प्राप्नोति । “रोगो ऽग्निः” (म्ध् ८.१०८) इत्य् अत्रोक्तां¹⁰⁷ । स शुद्धः शुचिर् निर्दोषः । क्षिप्रं चतुर्दश वाहान्य् अवधिः स्मृत्यन्तरात् ॥ ८.११५ ॥

कथं पुनर् अग्निर् न धक्ष्यति, आपो¹⁰⁸ नोन्मज्जयिष्यन्ति । न हि महाभूतानि विपरियन्ति स्वभावतो ऽचैतन्याद्¹⁰⁹ इति पर्यनुयोगम् आशङ्क्यार्थवादेनोक्तम् अर्थं दृढीकरोति । यद्य् अप्य् अयम् अन्वयव्यतिरेकसमधिगम्यो ऽर्थः प्रत्यकषवेद्यो¹¹⁰ वा तथापि धूर्तकल्पितेन्द्रजालवद् भावितम् उग्रबिभीषिकासञ्जनमात्रं फलं¹¹¹ शपथागोरणम् इति मन्यमानो वैदिकं निदर्शनम् उपन्यसेत्¹¹² । भवन्ति प्रतिपत्तारो ऽर्थागमेन पूर्ववृत्तदर्शनाद् दृढतां प्रतिपद्यन्ते ।

• वत्सो नाम काण्व ऋषिर् अभवत् । स च कनीयसा वैमात्रेण भ्रात्राभिशस्त¹¹³ आक्रुष्टः “न त्वम् असि ब्राह्मणः शूद्रापुत्रः” इति । स तं प्रत्युवाच “सत्येनाग्निं प्रविशामि यदि न ब्राह्मणः” इति । तस्येदम् उक्तवतः प्रविष्टस्य नाग्निर् ददाह रोमापि । कथम् । सत्येन हेतुना ।

• कथम् अग्निः सत्यं जानातीति चेत्, अत आह जगतः स्पशः । गूढात्मा परकीयकृताकृतज्ञः स्पश उच्यते । स च चारः प्रणिधिर् इति च प्रसिद्धिः । अग्निर् हि भगवान् सर्वभूतान्तरचारी कृताकृतानां वेदिता । तथा च छान्दोग्ये ताण्डके प्रयोगः- “देवासुरसेनयोर् अभ्यन्तरे यो ऽग्निर् इति, गौतमो ऽग्निम् उपेत्योवाच-¹¹⁴ इह नो भवान् स्पशश् चरतु” इत्यादि । अथ वा विशेषनिदर्शने ऽपि¹¹⁵ पञ्चविंशब्राहमणम् उदाहार्यम्- “वत्सश् च ह वै मेधातिथिश् च काण्वाव्¹¹⁶ आस्ताम् । तं वत्सं मेधातिथिर् आक्रोशत्- अब्राह्मणो ऽसि” इत्यादि “तस्य लोम च नौषत्¹¹⁷” इत्यन्तम् (प्ब् १४.६.६) ।

• ननु च चौरा अपि न दह्यन्ते । साधवो ऽपि दह्यमाना दृश्यन्ते । तत् कथं शपथे आश्वासः ।

• उच्यते । न दृश्येन व्यभिचारेण व्यवस्थेयम् अपनेतुं शक्यते, कदाचित्कत्वाद् व्यभिचारस्य । प्रत्यक्षादिष्व् अपि प्रमाणेषु दृश्यत एव तादृशो व्यभिचारः, न च तानि न प्रमाणम् । अथ व्यभिचारवन्ति नैव प्रत्यक्षादिशब्दवाच्यानि । यद् व्यभिचरति न तत् प्रत्यक्षम्,¹¹⁸ यत् प्रत्यक्षं न तद् व्यभिचरतीति वचनात् । इहापि शक्यते तद् वक्तुम् । व्यभिचरतीत्य् असौ¹¹⁹ न¹²⁰ शपथः, यः शपथः स न व्यभिचरतीति । कः पुनः शपथः । यः समतेतिकर्तव्यतामात्राद्यपग्रहणनिरूपितकुहकस्तंभनाभावः¹²¹ । विपरीतो ऽशपथः । न तादृशस्य व्यभिचारो ऽस्ति । अथापि स्यात्, तत्रापि प्राक्कृतस्य कर्मणः फलविपाको भवति, निमित्तत्वात् । कृतापराधो¹²² ऽपि पूर्वकृतेन गरीयसाशुभेन मुच्यते । अकृतापराधो जन्मान्तरदोषेण निगृह्यते । विचित्रा हि कर्मणां फलपाकाभिव्यक्तिहेतवः । सहस्राद् एको मिथ्या गृह्यते । उत्सर्गस्¹²³ त्व् अमिथ्यात्वम् । पुत्रेष्टिकारीयादिष्व् अप्य् एतत् समानम् ।

तस्मात् साक्षिवच् छपथे ऽपि प्रत्येतव्य । ते ऽपि हि कदाचिन् मिथ्यावदन्ति¹²⁴ । न भयप्रदर्शनमात्रम् एतत् । यथास्थानरूढाः¹²⁵ शपथा उक्ताः सत्यं प्रतिष्ठत इति ॥ ८.११६ ॥

यस्मिन् व्यवहारे कूटसाक्षिभिर् व्यवहारः कृतः स्यात् स निवर्तयितव्यः । कृतं चाप्य् अकृतं भवेत् । गृहीतधनो ऽप्य् उत्तमर्णः प्रतिपाद्यितव्यः, इतरदण्डो¹²⁶ गृहीतो ऽपि त्याज्यः । वाङ्मात्रेण “जितस् त्वम् असि” इति निश्चिते कार्यं निवर्तते इत्य् उच्यते । दण्डपर्यन्तं कृतम् अपीति विशेषः । वीप्सा श्लोकपूरणायाम् ॥ ८.११७ ॥

कौटसाक्ष्यं¹²⁷ लोभादिनिमित्तम्¹²⁸ । विषयकथनं दण्डविशेषभावार्थम्¹²⁹ । वितथम् असत्यम् । सर्वत्र पञ्चमी हेत्वर्था ॥ ८.११८ ॥

(अग्रे व्याख्यानम्।)

लोभाद् यो वितथं वक्ति स सहस्रं दण्डनीय इत्य् एवं योजना¹³⁰ कर्तव्या । तत्र यः परस्माद् धनम् उपादाय विअपरीतं वक्ति तस्य लोभो हेतुः । मोहात् वैचित्त्यात्¹³¹ । यथार्थवादी यथदृष्टार्थवादी च केनचिच् चित्तसंक्षोभहेतुना प्रश्नकाले व्यामूढः¹³² सम्यक् प्रश्नार्थम् अनवधार्यास्मृतत्वाद् वान्यथा ब्रूयात् स मोहाद् इत्य् उच्यते । भयं त्रासः । यदि मदीयेन¹³⁶ सत्यवचनेनायं जीयेत, तत्रायं कदाचित् ज्ञातिधनादिबाधया मां व्यापादयेद् इत्य् आशङ्का । सहस्रम् इति संख्येयविशेषावगतिर् वाक्यान्तरात् पणानाम् इति । पूर्वं तु साहसं प्रथमम् “पणानां¹³⁷ द्वे शते सार्धम्” (म्द् ८.१३८) इत्यादौ । द्वौ मध्यमौ साहसाव् इति विपरिणामः । पूर्वं चतुर्गुणं सहस्रम् एवेत्य् अर्थः । वृत्तानुरोधेन विचित्रया शब्दवृत्त्या स एवार्थः कथ्यते ॥ ८.११९–२० ॥

M G add: tu

M G: bhayena; DK omits: madīyena

M G J: vyārūḍhaḥ

M G: vicintayato; J: svabhāvato

M G DK (1: 279): prayojanā

मन्मथः कामः । यत्र स्त्रियो विवदन्ते तत्संबन्ध्यन्यतरां¹³⁸ कामयमानो ऽनृतं वदति, अर्धतृतीयानि सहस्राणि दण्ड्यते । क्रोधात् त्रिगुणं परं प्रथमसाहसस्य प्रकृतत्वात् ततः परो मध्यः¹³⁹ । सर्वान्ते लोकविज्ञानाद् इति वा उत्तम एव परः । द्वेषः क्रोधः । अज्ञानाद् इति । यो विपरीतं प्रथमं ब्रूयाद् भ्रान्त्या, न तु¹³³ प्रश्नकाले । द्वे शते दमः । प्रदर्शनम् एव विपरीतं नाभिधानम् । बालिश्यं¹³⁴ बालभावः अप्राप्तव्यवहारता । ईषदपक्रान्तबालभावस्याप्राप्तबुद्धिस्थैर्यस्यायं बालिश्यदण्डो ऽन्यस्य त्व् असाक्षितैव ॥ ८.१२१ ॥

उभयप्रयोजनो दण्ड इति दर्शयत्य् अवश्यानुष्ठेयत्वाय । शास्त्राचारनिरूढा व्यवस्था धर्मः, तस्याव्यभिचारो ऽनिवृत्तिर् उच्यते ॥ ८.१२२ ॥

सकृद् अपराद्धानां पूर्वो दण्डः । अभ्यासात् प्रवर्तमानानां दण्डयित्वा प्रवासनं राष्ट्रान् निष्कासनम्, मरणं वार्थशास्त्रे प्रयोगदर्शनात् तद्रूपत्वाच् च दण्डविधेः । ब्राह्मणं तु विवासयेत् । वाससो ऽपहरणं विवासनं गृहभङ्गो वा । विवाससं¹³⁵ विवासं वा¹⁴⁰ करोति “तत् करोति” इति णिचि णाविष्टवद् इति टिलोपे रूपम् । त्रीन् वर्णान् इति क्षत्रादयस् त्रयः, ब्राह्मणस्य दण्डान्तरविधानात् ॥ ८.१२३ ॥

स्थानशब्दो विषयपर्यायः । एतैः प्रदेशैः पीडयितव्यः प्रयपराधम्¹⁴¹ । शब्देन ब्राह्मणस्य धनदण्डविधानाद् अक्षतत्वोपदेशः शरीरपीडापरिहारार्थः कल्पते, सत्य् अपि धनस्य दशसंख्यानर्भावे ।

वयं तु ब्रूमः “समग्रधनम् अक्षतम्” (म्ध् ८.३८०) इत्य् अत्र धनपीडापि निषिद्धैव ब्राह्मणस्य । तस्माद् यः सकृत् कथंचिद् अपराद्धः श्रुतशीलाभिजनयुक्तस् तस्य धनदण्डो ऽपि नास्ति । तथा च गौतमस् तादृशम् एव ब्राह्मणम् अधिकृत्य “द्वौ लोके धृतव्रतौ”¹⁴² (ग्ध् ८.१) इत्य् उपक्रम्य, “षड्भिः परिहार्यश् च” (ग्ध् ८.१२) इत्यादि ॥ ८.१२४ ॥

उपस्थं प्रजनधर्मः स्त्रीपुंसयोः । उद्देशमात्रम् इदं विनियोगस् तूत्तरत्र भविष्यति । यत्र च दण्डविशेषो नाम्नातस् तत्र यो येनैवाङ्गेनापराद्धः स तत्रैव पीडयितव्यः । तत्रागम्यागमन उपस्थनिग्रहः । चौर्य उदरत आहारनिवृत्त्यादिना । वाग्दण्डपारुष्ये जिह्वाहस्तयोः । पादबलेन व्यतिक्रामन् पादयोः । विवृत्य विश्रब्धं राजदारान् विक्ष्यमाणश् चक्षुषोः । अनुलेपनगन्धम् आजिघ्रन् नासिकायाम् । रहसि राजानम् मन्त्रयमाणं कुड्यपटान्तरित उपशृण्वन् कर्णयोः । धने प्रसिद्धो दण्डः । देहे मारणं महापातकिनः ॥ ८.१२५ ॥

उक्तानुक्तदण्ड्येष्व् अपराधेषु मातृकाश्लोको ऽयम् । एतदर्थानुसारणेन सर्वत्र दण्डकॢप्तिः कर्तव्या । तत्र पौनःपुन्येन प्रवृत्तिर् अनुबन्धः, प्रवृत्तिकरणं वा, अनुबध्यते प्रयुज्यते येन तस्मिन् कर्मणि । तं परिज्ञाय । किम् अयम् आत्मकुटुम्बक्षुदवसायेन¹⁴³ धर्मतन्त्रप्रसङ्गेन¹⁴⁴ वा, अथ मद्यद्यूतादिशौण्डतया, तथा प्रमादाद् बुद्धिपूर्वं वा परप्रयुक्तः¹⁴⁵ स्वेच्छया वेत्यादिर् अनुबन्धः । देशो ग्रामारण्यगृहजलजन्मप्रसवभूम्यादिः¹⁴⁶ । कालो नक्तं दिवादिः सुभिक्षदुर्भिक्षबाल्ययौवनादिर् वा¹⁴⁷ । सारः शक्त्यशक्ती आढ्यत्वदारिद्र्ये । अपराधो ऽष्टादशानां पदानाम् अन्यतमः । एतत् सर्वं पौर्वापर्येण निरूप्य तथा दण्डं पातयेत् कुर्याद् यथा स्थितिः सांसारिकी न भ्रश्यतीति ॥ ८.१२६ ॥

अधर्मप्रधानदण्डनम्¹⁴⁸ अधर्मदण्डनम्¹⁴⁹ । पूर्वोक्तम् अनपेक्ष्येदं शास्त्रपाठमात्रेण¹⁵⁰ राजेच्छया रागद्वेषादिभिर् वा । तद् यशोनाशकं कीर्तेश् च विच्छेदकम् । स्वदेशे गुणख्यातिर् यशः, देशान्तरे कीर्तिः । जीवतो वा पुण्यशब्दो यशः, उत्तरकालिकी कीर्तिः । निर्दोषगुणवती कीर्तियशसी । अन्यो वा भेद उन्नेयः, अर्थवादत्वात् । अस्वर्ग्यं स्वर्गप्राप्तौ कर्मान्तरजन्यायां प्रतिबन्धकम् । परत्रापीति श्लोकपूरणार्थम्, स्वर्गस्यामुष्मिकत्वात्¹⁵¹ ॥ ८.१२७ ॥

पूर्वश्लोके ऽनुबन्धादिनिरूपणविधिविशेषः¹⁵² । अनेन त्व् अनपराधानां दण्डनं प्रतिषिध्यते सापराधानां च विधीयते । वृत्त्यर्थतां¹⁵³ दण्डस्य मन्यमानो ऽनुग्रहेण मा हासीद् इति¹⁵⁴ ॥ ८.१२८ ॥

यो गुणवान् ईषत्प्रथमम् एवापराद्धः स वाचा निर्भर्त्स्यते “न साधु कृतवान् असि, मा पुनर् एवं कार्षीः” इति । तथा विनीयमाने यदि न निवर्तते, “को ऽत्र दोषः”¹⁵⁵ इति वा प्रतिजानीयात् तदा धिग्धिगादिशब्दैः परुषवचनैः कुत्सार्थैः क्षिप्यते । ततो ऽप्य् अनिवर्तमानो यथाशास्त्रं धनेन दण्डनीयः । तद् अप्य् अगणयन्न् ऐश्वर्यादिना हन्तव्यः । वधदण्डश् च ताडनाङ्गच्छेदादि, न मरणम् एव ॥ ८.१२९ ॥

यत आह ।

मारणं चेद् वधः किं तद् अन्यद् येन¹⁵⁶ शक्यते । कथं चैनं¹⁵⁷ पापं निगृह्णीतेत्यादिपरुषवाक्यपूर्वं दुर्विनीतेषु धनदण्डवधौ समुच्चेतव्यौ । कृते ऽपि शरीरदण्डे यदि नावतिष्ठते ततो न कृतनिग्रह इत्य् उत्सृजेद् अपि तु स वधदण्डः कर्तव्यः । धनवधदण्डयोश् च पुनःप्रवृत्त्यर्थो ऽयम् आरम्भः । वाग्दण्डे¹⁵⁸ मृदुत्वात् कः पृच्छति । धनेन च निगृहीतस्य¹⁵⁹ पुनर् वधो दृष्टो “अङ्गुलीर्¹⁶⁰ ग्रन्थिभेदस्य” (म्ध् ९.२७७) इति ॥ ८.१३० ॥

ताम्रादीनां लिक्षादयः संज्ञा भुवि प्रसिद्धाः । किं शास्त्रपरिभाषया । तत्र वृद्धव्यवहारो गवादिशब्दवद् इति । अत आह लोकसंव्यवहारार्थम् । अर्थशब्दो विषयवचनः । तेन व्यवहारप्रसिद्धिर् आश्रिता भवति ।

• ततश् च गवादिशब्दतुल्यतया व्यवहारात् प्रसिद्धः । किं शास्त्रोपदेशेन ।

• उच्यते । नियमार्थ उपदेशः । अन्येषाम् अपि परिमेयानाम् अयस्कांस्यसुवर्णादीनाम् एताः संज्ञाः सन्ति, तन्निवृत्त्यर्थः । क्वचिद् देशे परिमाणे भेदो ऽप्य् अस्ति, तन्निवृत्त्यर्थश् च । क्वचित् संबन्धतया नियम्यते । तथा च क्वचिद् अष्टाचत्वारिंशता माषबन्धं क्वचिच् चतुःषष्ट्या क्वचित् साष्टेन शतेन । तद् एतत् सर्वं नियम्यते ।

अथ चैवं संबन्धः क्रियते । याः संज्ञा भुवि प्रथितास् ता लोकसंव्यवहारार्थं वक्ष्यामि । सर्वस्य लोकस्याभिर् एव संव्यवहारो यथा स्याद् दण्डादिनियोगस्याप्य् अन्यथा प्रसिद्धिः ॥ ८.१३१ ॥

इमं श्लोकं केचिन् नाधीयते, त्रसरेणौ विप्रतिपत्त्यभावात्¹⁶¹ । गवाक्षकुचिकाविवरप्रविष्टे सूर्ये यो रेणुर् दृश्यते स त्रसरेणुः । अन्तरशब्दो विवरपर्यायः । प्रथमं तत्प्रमाणानाम् इति ॥ ८.१३२ ॥

तत्रोपचितपरिमाणाः¹⁶² । न पुनर् अयं लिक्षाशब्दः स्वेदजक्षुद्रजन्तुवचनः । तास् तिस्रो लिक्षा एको राजसर्षपाख्यपरिमाणपदार्थः । एवं योजनीयम् । ततश् च व्यभिचारयन्ति न यथोक्तपरिमाणा यवादयो ऽर्था इति ते निरस्ता भवन्ति । न हि यवादीनाम् अर्थानां परिमाणम् । कथं तर्हि यथोक्तपरिमाणार्थः¹⁶³ । यथा चोपक्रान्तसंज्ञाः प्रवक्ष्यामि परिमाणम् इति । त्रसरेणुश् चार्थो नियतपरिमाणस् तेनैतत् सर्वं निश्चेयम् । शक्नुवन्ति च निपुणास् त्रसरेणून् संहन्तुम्¹⁶⁴ इति नानारभ्यार्थोपदेशः । एतत् स्वर्णकाराभिमानसंख्यास्मृतिरूपं निर्बाधं भवति । तत एव वस्तु निपुणतो ऽशेषतो ऽवधारयितव्यम् ॥ ८.१३३ ॥

• तद् असत् । नायं संदर्भो येन प्रत्यवयवं प्रयोजनम् उच्यते । पद्यग्रन्थो ऽयम् । तत्र संगतार्थम्¹⁶⁶ अपि वृत्तानुरोधात् किंचिद् उच्यते । अस्ति चास्यान्वयः । अनन्विताभिधानं हि वाक्यार्थविरोधान् न प्रमाणम् । न चावगताभिधानम् अपि । परिमाणभेदांस् त्रसरेणुशतमानादीन् आद्यन्तान् अपेक्ष्य मध्यपहितत्वान् मध्यो यवाख्यः परिमाणविशेषः ।

पञ्चकृष्णला अस्मिन् सन्ति पञ्चकृष्णलिकः¹⁶⁷ । “अत इति ठनौ” इति टन् कर्तव्यः । “पञ्चकृष्णलकः” इति पाठे कबन्तो बहुव्रीहिः । ते कृष्णलाः षोडश एकः सुवर्णः ॥ ८.१३४ ॥

पलम् इति संज्ञानिर्देशः । सुवर्णम् इति संज्ञी । चत्वार इति विशेषणम् । धरणम् इति संज्ञा । दश पलानीति संज्ञी । द्वे कृष्णले इति संज्ञा । रूप्यमाषक इति समुदायसंज्ञां¹⁶⁹ मन्यन्ते । ननु रूप्यविषयमाषकनिर्देशे द्वे कृष्णले प्रतिपत्तव्ये इति प्रतिजानीते । ततश् चानिश्चयः¹⁷⁰ । समधृते । तुलासूत्रके उन्मानादिहीने¹⁷¹ यदि धार्येते । प्रयोजनं मध्यशब्दवत् (म्ध् ८.१३४), यतो ऽसमयाद् धार्यमाणतया परिमाणानिश्चयः ॥ ८.१३५ ॥

षोडशरूप्यमाषका रूप्यस्य धरणं भवति । पुराण इति संज्ञान्तरम् । कार्षापणः पण इति च द्वे संज्ञे ताम्रकर्षस्य । कर्षाख्यश् च शब्दो लोकत एव प्रसिद्धार्थ इह गृह्यते व्यभिचारदर्शनासत्त्ववचनेन¹⁷² न कृष्णलादिवत् परिभाष्यते ॥ ८.१३६ ॥

शतमान इति संज्ञा दशानां धरणानाम् । रजतशब्देन सुवर्णम् अप्य् उच्यते । तेन रूप्यसुवर्णयोर् इयं संज्ञा । सुवर्णस्य मानं¹⁷³ तु शास्त्रान्तरात् परिमातव्यम् । तथा च विशेषयिष्यति शतमानं तु राजतम् इति ॥ ८.१३७ ॥

मधयम उत्तम इत्य् अत्र साहसपदानुषङ्गः कर्तव्यः । मधमोत्तमशब्दाव् अत्र केवलाव् अपि शास्त्रान्तरदृष्टौ- “आभ्यां दण्ड उत्तमः” इति । तत्र शास्त्रसिद्ध्या साहचर्यात् साहसं प्रतीयते । अवयवाः स्पष्टाः ॥ ८.१३८ ॥

यो राजसभायाम् आनीतो धर्मेण ऋणं देयतया प्रतिजानीते “सत्यम् अस्मै धारयामि,” स पञ्चकं शतम् अर्हति दण्डम् इति शेषः । अनेन संकल्पितेन विंशतितमो भागो दण्ड्यते । किम् इति । “मत्सकाशम्¹⁷⁴ उत्तमर्णः प्रेषितो बहिर् एव कस्मान् न परितोषितः” इत्य् अतो ऽनेन शास्त्रव्यतिक्रमेण दण्डम् अर्हति । यस् तु व्यतिक्रमान्तरं करोत्य् अपह्नुते “नाहम् अस्मै धारयामि” इति, स तैः प्रतिपादितस् तद्द्विगुणं । तस्मात् पञ्चकाद् द्विगुणं दशकं शतम् इत्य् अर्थः । तन् मनोः प्रजापतेर् अनुशासनं सृष्टिकालप्रभृतिव्यवस्था नीतिर् इति यावत् ।

• अन्ये तु तच्छब्देन देयम् एव प्रत्यवमृशन्ति । यावत् तस्मै देयं तद्द्विगुणम् । तेन यावद् ऋणम् इत्य् अनेनैकवाक्यं भवति । अन्यथा वाक्यभेदः । विषयविशेषानिर्देशाद् एकविषयत्वे विकल्पः प्राप्नोति ।

स च न युक्तो द्विगुणस्यात्यन्तबहुत्वात् । असत्य् अपि निर्देशे तस्य विषयो दर्शनीयः,¹⁷⁵ तस्य प्रत्यासन्ने¹⁷⁶ पञ्चकम् इति, अर्थात्¹⁷⁷ तस्यैवानुप्रत्यवमर्शो युक्तः ॥ ८.१३९ ॥

अशीतीति विधेयनिर्देशः । वसिष्ठविहिताम् इत्यादिर् अर्थवादः । वसिष्ठो भववान् त्रिकालज्ञो लोभादिदोषरहित इति¹⁷⁸ तां वृद्धिं गृहीतवान्, अत एषा प्रशस्ता । धनं तया वृद्धिम् उपैति, न च लोभदोषो ऽस्ति । सृजेत् प्रयुञ्जीत । यदा धनं तदाधर्मणस्य तां वृद्धिं धनप्रयोगकाले निर्दिशेत् । सर्वद्रव्येषु वस्त्रधान्यहिरण्यादिष्व् एतद् एव वृद्धिपरिमाणम् । संख्येयपरिमेयादिषु¹⁷⁹ “रसस्याष्टगुणा वृद्धिः” (च्ड़्। य्ध् २.४०) इत्यादिषु द्वैगुण्यापवाद इति वक्ष्यामः ॥ ८.१४० ॥

द्वौ वृद्धिर् अस्मिन् शते दीयते तद् द्विकं शतम्¹⁸⁰ । द्विशता¹⁸¹ पूर्वयाजिवतो बहुकुटुम्बस्यायं द्विकशतविधिः । मासम् अनुवर्तते । सताम् इत्यादिर् अत्रायम् अर्थवादः । सतां धर्मम् इति एषापि वृद्धिः साधूनां धर्मः । नैतया साधुत्वं हीयते । नात्यन्तम् अर्थपर उच्यते । तद् दर्शयति- न भवत्य् अर्थकिल्बिषी । अन्यायेन परस्वग्रहणात् पापम् अर्थकिल्बिषम्, तद् अस्यास्तीत्य् अर्थकिल्बिषी ॥ ८.१४१ ॥

ब्राह्मणादिवर्णक्रमेण चतुर्णां वर्णानां सकाशाद् द्विकादयश् चत्वारः कल्पा यथासंख्येन¹⁸² ग्राह्यतयानुज्ञायन्ते । समम् । न पादेन वार्धेन वाधिकम् । तदाधिक्ये¹⁸³ ऽपि सपादद्विकं सार्धद्विकम् इति द्विकादिव्यपदेशस्यानिवृत्तेर् आशङ्कानिवारणार्थं समग्रहणम्, यथा मात्रान्यत्वे ऽपि संज्ञान्तरव्यपदेशं निवर्तयति¹⁸⁴ । इदम् अपि पूर्वेणाजिवतः कल्पान्तरम् । यस्य वाल्पं धनं महते धर्माय ग्रहीतारश्¹⁸⁵ च नातिधार्मिकास्¹⁸⁶ तत्रायं विधिः, “ये ऽसाधुभ्यो ऽर्थम् आदाय” (म्ध् ११.१८) इति न्यायेन । “समाम्” इति पाठान्तरम् । संवत्सरं यावद् एषा वृद्धिर् न परतो ऽपि, महत्त्वाद् द्वैगुण्यं¹⁸⁷ स्यात् ॥ ८.१४२ ॥

बहुधा प्रयोगः- गृहीत्वाधिम् अन्यथा च । आधिर् अपि द्विविधः- गोप्यो भोग्यश् च । भोग्यो ऽपि द्विविधः- समयाद् उह्यमानभोगः सरूपतो वा । आधिर् दोग्ध्री गौः पिहितसुवर्णादि ।

• तत्र भोग्यम् आधिम् अधिकृत्येदम् उच्यते । न त्व् एवाधौ सोपकार इति । विविधः¹⁸⁸ सोपकारः- क्षीरिणी गौः क्षेत्रारामादि च । तस्मिन् भुज्यमाने — कुसीदे भवा कौसीदी अनन्तरोक्ता वृद्धिस् — ताम् नाप्नुयात्¹⁸⁹ । आधिं तु भुञ्जानो नान्यां वृद्धिं लभेत । गोप्ये ऽप्य् आधौ कालसंरोधाच् चिरम् अवस्थानाद् द्विगुणीभूते ऽप्य् अमोक्षमाणे¹⁹⁰ न निसर्गो ऽस्ति न विक्रयः । अन्यत्र च विधिनार्पणं निसर्गः । अन्यत्र संक्रामितं¹⁹¹ द्विगुणीभूतम् अपि पुनर् वर्धत एव । तथा अ पठिष्यति “सकृद् आहृता” (म्ध् ८.१५१) इति । विक्रयः प्रसिद्धः । सो ऽपि न कर्तव्यः ।

• किं तर्ह्य् अस्याम् अवस्थायां कर्तव्यम् ।

• तावद्¹⁹² आधिं भुञ्जीत यावद् द्विगुणं धनं प्रविष्टम् । ततः,