०१

वेदान्तवेद्यतत्त्वाय
जगत्त्रितयहेतवे ।
प्रध्वस्ताशेषदोषाय
परस्मै ब्रह्मणे नमः ॥ १ ॥

चतुर्भिः पदश्लोकैर् विशिष्टकर्तृत्वम् अनन्यप्रमाणवेद्यपुरुषार्थोपदेशकत्वं चास्य शास्त्रस्य प्रपाद्यते प्रतिष्ठार्थम् । प्रतिष्ठिते हि शास्त्रे कर्तृभिः स्वर्गयशसी प्राप्येते यावत् संसारम् अनपायिनी च भवतः । शास्त्रं च प्रतिष्ठां लभते यदि तत्र केचिद् अध्ययनश्रवणचिन्तनादिषु प्रवर्तन्ते । न च बुद्धिपूर्वव्यवहारिणो ऽध्ययनादिष्व् अनवधृतप्रयोजनाः प्रवर्तितुम् अर्हन्ति । अतः “पुरुषार्थसिद्धाव् उपायपरिज्ञानार्थम् इदं शास्त्रम् आरभ्यते” इत्य् एतत् प्रतिपादनार्थं श्लोकचतुष्टयम् आचार्यः पपाठ ।

• न च वाच्यम्- अन्तरेणैवादितः प्रयोजनवचनं वक्ष्यमाणशास्त्रपौर्वापर्यपर्यालोचनयैवेदं पर्यवस्यामः किं तत्प्रतिपादनार्थेन यत्नेनेति । किं च । उक्तम् अपि प्रयोजनं यावत् परस्तान् नावमृष्टं तावन् न निश्चीयते । न हि सर्वाणि पुरुषवचांस्य् अर्थे निश्चयनिमित्तम् । न चैष नियमः सर्वत्र प्रयोजनपरिज्ञानपूर्विकैव प्रवृत्तिः स्वाध्यायाद्ययने ऽतन्निबन्धनायाः प्रवृत्तेर् दर्शनात् । पौरुषेयेष्व् अपि ग्रन्थेषु नैव सर्वेषु प्रयोजनाभिधानम् आद्रियते । तथा हि । भगवान् पाणिनिर् अन्नुक्त्वैव प्रयोजनम् “अथ शब्दानुशासनम्” इति सूत्रसंदर्भम् आरभते ।

• अत्रोच्यते । आरम्भे ऽनवधृतप्रयोजना नैव प्रथमतो ग्रन्थम् उपाददीरन् । अनुपादानाच् च कुतः शास्त्रं कार्त्स्न्येन पर्यालोचयेयुः । किं च पौर्वापर्यपर्यालोचनया यो ऽर्थो बुद्धिगोचरताम् आवहति स एव त्व् आदितः संक्षेपेणोच्यमानः सुग्रहो भवति । तद् उक्तम्-

• इष्टं हि विदुषां लोके समासव्यासधारणम् । इति ।

• यत् तु “उक्तम् अपि न निश्चीयते पौरुषेयेभ्यो वाक्येभ्यो ऽर्थनिश्चयाभावात् । एवम् एवायं पुरुषो वेदेति प्रत्ययो न त्व् एवमर्थः” इति । नात्र विवदामहे निश्चयो ऽस्ति नास्तीति । ग्रन्थगौरवप्रसङ्गात् । अर्थसंशये ऽपि प्रवृत्तिसिद्धौ नियतविषयसंशयोत्पत्तिर् नान्तरेण प्रयोजनवचनम् । अनुक्ते हि किम् इदं धर्मशास्त्रम् अर्थशास्त्रं काकदन्तपरीक्षादिलक्षणरूपं वेत्य् अपि संशयः स्यात् । अभिहिते तु प्रयोजने “अयं तावद् एवम् आह नः ऽश्रेयसः पन्थानं दर्शयामि; इति । न च मे प्रवृत्तस्य काचित् क्षतिर् अस्ति । भवतु, पर्यालोचयामि” इति प्रवृत्तिसिद्धिः ।

• या तु स्वाध्यायाध्ययने प्रवृत्तिः साचार्यप्रयुक्तस्य, न स्वाधिकारप्रतिपत्त्या । न हि तदानीं बालत्वात् स्वाधिकारं प्रतिपत्तुम् उत्सहते । परप्रयुक्त्यैव च प्रवृत्तिसिद्धिः । नाधिकारप्रतिपादनेनापि चावेद्यते । अतस् तत्र प्रवृत्तस्य प्रयोजनम् अर्थावबोधो ऽतश् च प्रवृत्तिः । इह तु,

• यो ऽनधीत्य द्विजो वेदम् अन्यत्र कुरुते श्रमम् । (म्ध् २.१६८)

इति गृहीतवेदस्याध्ययनाधिकारः । तदानीं चाभ्युत्पन्नबुद्धित्वात् प्रयोजनम् अन्विच्छति । भगवतः पुनः पाणिनेर् अतिसंक्षिप्तानि सूत्राणि । नैवार्थान्तराभिधानपरत्वाशङ्का । तत्र आकुमारं च यशः पाणिनेः प्रख्यातम् इति सुप्रसिद्धप्रयोजनत्वाद् अनुपन्यासः । अयं तु विततो ग्रन्थो ऽनेकार्थवादबहुलः सर्वपुरुषार्थोपयोगी । तत्र सुखावबोधार्थे प्रयोजनाभिधाने न किंचित् परिहीणम् ।

• द्वये च प्रतिपत्तारो न्यायप्रतिसरणाः प्रसिद्धिप्रतिसरणाश् च । तत्र “मनुर् वै यत् किंचावदत् तद् भेषजम्” इति (म्स् २.१.५) ।

• ऋचो यजूंषि सामानि मन्त्रा आर्थर्वणाश् च ये ।

• सप्तर्षिभिस् तु यत् प्रोक्तं तत् सर्वं मनुर् अब्रवीत् ॥

इत्याद्यर्थवादेतिहासपुराणादिभ्यः प्रख्यातप्रभावो लोके तत्प्रसिद्ध्यैव वा निरूपितमूलपातेन प्रजापतिनैतत् प्रणीतम् इत्य् एतावतैव श्रोत्रियाः प्रवर्तन्त इति । तान् प्रति कर्तृविशेषसंबन्धो ऽपि प्रवृत्त्यङ्गम् । अत एव च प्रश्नप्रतिवचनभङ्ग्या प्रयोजनोपन्यासः । महर्षयः प्रष्टारः प्रजापतिर् वक्ता, धर्मलक्षणश् चार्थो न लोकावगम्यः शास्त्रैकगोचरो ऽयम् । यत्र महर्षयो ऽपि संशेरत इत्य् एवंपर आदेशो ऽपि । स तैः पृष्ट इति नाहं पृष्ट इति । तथात्मनो ब्रह्मणो ऽकृत्रिमप्रतिमत्वं चेत्य् एवमादिः । तद्व्युत्पादनार्थो युक्तः शास्त्रारम्भ इति श्लोकचतुष्टयस्य तात्पर्यम् ।

• यथा चानेन पुरुषार्थोपदेशपरता शास्त्रस्योच्यते तथा पदार्थयोजनात् प्रतिपादयिष्यामः ।

• तत्र मनुम् अभिगम्य महर्षय इदं वचनम् अब्रुवन्- “धर्मान् नो वक्तुम् अर्हसि” (म्ध् १.२) इति । स पृष्टः प्रत्युवाच- “श्रूयताम्” इति (म्ध् १.४) । एवं प्रश्नप्रतिवचने एकार्थप्रतिपादके तात्पर्येण भवतः । अतो धर्मा अत्र प्रतिपाद्यन्त इत्य् उक्तं भवति । धर्मशब्दश् च लोके श्रेयःसाधने प्रत्यक्षादिभिर् लौकिकैः प्रमाणैः शब्दाद् इतरैर् अविहिते प्रयुज्यते । अतः स श्रूयताम् इति संबन्धे विशिष्टपुरुषार्थसाधनत्वम् उक्तं भवति ।

• मनुर् नाम कश्चित् पुरुषविशेषो ऽनेकवेदशाखाध्ययनविज्ञानानुष्ठानसंपन्नः स्मृतिपरंपराप्रसिद्धः । तम् अभिगम्य आभिमुख्येन तत्समीपं गत्वा, व्यापारान्तरत्यागेन न यदृच्छया संगम्य । अनेन चाभिगमनप्रयत्नेन पृच्छ्यमानवस्तुगौरवं वक्तुश् च प्रामाण्यं ख्याप्यते । न ह्य् अकुशलः प्रतिवचने यत्नेन पृच्छ्यन्ते आगत्य ।

• एकाग्रम् आसीनम् एकाग्रं स्थितम् एकाग्रं सन्तम् । न त्व् अत्र बृस्याद्युपवेशनम् आसनम् अनुपयोगात् । आसनेन स्वस्थवृत्तिता लक्ष्यते । तथाभूतः प्रतिवचनसमर्थो भवति । अभिगम्येति केवल एव मनुः कर्म । प्रश्नक्रियायास् त्व् एकाग्रम् आसीनम् इति विशेषणम् । कुशलप्रश्नानुरूपकथाप्रवृत्त्यादिनैकाग्रम् अविक्षिप्तमनस्कं ज्ञात्वा प्रश्नश्रवणे दत्तावधानम् इदं वचनम् अब्रुवन् ।

• एकाग्रशब्दो रूढ्या निश्चलताम् आह । प्रत्याहारेण परिहृतरागादिदोषसंसर्गस्य विकल्पनिवृत्तौ तत्त्वावबोधचिन्तायां मनसः स्थैर्यम् एकाग्रता । तथाभूत एव च संनिहितरूपशब्दादिविषयावधारणे योग्यो भवति, न सदसद्विकल्पयुक्तः । अथ वा योगतो ऽग्रशब्दो मनसि वर्तते, अर्थग्रहणे चक्षुरादिभ्यो ऽग्रगामित्वात् । प्रथमप्रवृत्तियुक्तः पुरःसरो लोके ऽग्र उच्यते । एकस्मिन् ध्येये ग्राह्ये वाग्रम् अस्येति विग्रहः, व्यधिकरणानाम् अपि बहुव्रीहिर् गमकत्वात् । अत्रापि व्याक्षेपनिवृत्तिर् एवैकाग्रता ।

• प्रतिपूज्य यथान्यायम् । न्यायः शास्त्रविहिता मर्यादा । ताम् अनतिक्रम्य यादृशी सास्त्रेणाभिवादनोपासनादिका गुरोः प्रथमोपसर्पणे पूजा विहिता तथा पूजयित्वा भक्त्यादरौ दर्शयित्वा ।

• महर्षयः । ऋषिर् वेदः, तदध्ययनविज्ञानतदर्थानुष्ठानातिशययोगात् पुरुषे ऽप्य् ऋषिशब्दः । महान्तश् च ते¹ ऋषयश् च । तेषाम् एव गुणानाम् अत्यन्तातिशयेन महान्तो भवन्ति । यथा “युधिष्ठिरः श्रेष्ठतमः कुरूणाम्” इति । अथ वा तपोविशेषात् पूजाख्यातिविशेषाद् वा महान्तः ।

• इदं वचनम् अब्रुवन् । उच्यते ऽनेनेति वचनम् । वक्ष्यमाणं द्वितीयश्लोकप्रश्नवाक्यम् इति, तद् एव प्रत्यासन्नत्वाद् इदम् इति प्रतिनिर्दिशति । येषाम् अपि प्रत्यक्षवस्तुप्रतिनिर्देशक इदंशब्दस् तेषाम् अपि बुद्धिस्थत्वात् प्रश्नस्य प्रत्यक्षता । अथ वोच्यत इति वचनं पृच्छ्यमानं वस्त्व् अब्रुवन्, वाक्यपक्ष इदं वाक्यम् उच्चारितवन्तः । कर्मसाधने तु वचनशब्द इदम् अपृच्छन् । द्विकर्मकश् च तदा ब्रूञ् अकथित्कर्मणा मनुना । तिसृणां क्रियाणां मनुः कर्म ॥ १.१ ॥

अभिगम्य प्रतिपूज्य किं अब्रुवन्न् इत्य् अपेक्षायां द्वितीयः श्लोकः ।

ऐश्वर्यौदार्ययशोवीर्यादौ भगशब्दः । सो ऽस्यास्तीति, मनुः । तेन संबोधनं भगवन्न् इति । वर्णशब्दश् च तिसृषु ब्राह्मणादिजातिषु वर्तते । सर्वग्रहणं शूद्रावरोधार्थम् । इतरथा महर्षीणां प्रष्टृत्वात् त्रैवर्णिकविषये च प्रश्नः कृतः स्यात् । अन्तरं तन्मध्यम् । द्वयोर् जात्योः संकराद् एकाप्य् अपरिपूर्णा जातिः । अन्तरे प्रभव उत्पत्तिर् येषां ते अन्तरप्रभवाः अनुलोमप्रतिलोमा मूर्धावसिक्ताम्बष्ठक्षत्तृवैदेहिकादयः² । न हि ते मातापित्रोर् अन्यतरयापि जात्या व्यपदेष्टुं युज्यन्ते । यथा रासभाश्वसंयोगतः खरो न रासभो नाश्वो जात्यन्तरम् एव । अतः वर्णग्रहणेनाग्रहणात् पृथग् उपादीयन्ते ।

• ननु अनुलोमा मातृजातीया इष्यन्ते । नेति ब्रूमः । सदृशान् एव तान् आहुर् इति मातृजातिसदृशास् ते न तज्जातीया एव । सो ऽप्य् एषां धर्मो वाचनिको न वस्तुस्वभावसिद्धः । अतः प्रमाणान्तरगोचरत्वाद् धर्मपक्षपतितत्वे शास्त्रोपदेशार्हा एव । प्रतिलोमानाम् अप्य् अहिंसादयो धर्मा वक्ष्यन्ते । यत् तु धर्महीना इति तद्व्रतोपवासादिधर्माभावाभिप्रायेण । सर्वपुरुषोपकारिता चानेन शास्त्रस्य प्रदर्श्यते ।

यथावत् । “अर्हत्य् अर्थे वतिः” येन प्रकारेणानुष्ठानम् अर्हति । इदं नित्यम् इदं काम्यम् इदम् अङ्गम् इदं प्रधानं द्रव्यदेशकालकर्त्रादिनियमश् च प्रकारो ऽर्हतेर् विषयः ।
अनुपूर्वशः** । आनुपूर्वी³ क्रमः । येन क्रमेणानुष्ठेयानि सो ऽप्य् उच्यताम् । “जातकर्मानन्तरं चौडमौञ्जीनिबन्धनेत्यादि” । यथावद् इत्य् अत्र पदार्थविषयं कार्त्स्न्यम् उपात्तम् । क्रमस् तु पदार्थो न भवत्य् अतः पृथग् अनुपूर्वश इत्य् उपात्तम् ।

J : anupūrvaḥ

• धर्मशब्दः कर्तव्याकर्तव्यतयोर् विधिप्रतिषेधयोर् अदृष्टार्थोस् तद्विषयायां च क्रियायां दृष्टप्रयोगः । तस्य तु किम् उभयं पदार्थ उतान्यतरत्र गौण इति नायं विचारः क्रियते । ग्रन्थान्तरे विस्तरेण कृतत्वाद् इहानुपयोगाच् च । सर्वथा तावत् “अष्टकाः कर्तव्याः” “न कलञ्जं भक्षयेत्” इत्यादाव् अष्टकाविषया कर्तव्यता प्रतीयते, कलञ्जभक्षणविषयश् च प्रतिषेधः । तद् अष्टकाख्यं कर्म धर्मस् तद्विषया वा कर्तव्यतेति फले न विशेषः । धर्मरूपोपदेशाच् च यत् तद्विपरीतम् अधर्मो ऽसाव् इत्य् अर्थात् सिध्यति । अतो धर्माधर्माव् उभाव् अपि शास्त्रस्य विषय इत्य् उक्तं भवति । तत्राष्टकाकरणं धर्मो ब्रह्महत्यादिवर्जनं च धर्मः । अष्टकानाम् अकरणम् अधर्मो ब्रह्महत्यायाश् च करणम् अधर्मः । अयं धर्माधर्मयोर् विवेकः ।

• **अर्हसीति **सामर्थ्यलक्षणया योग्यतया प्रवचनाधिकारम् आचार्यस्याहुः । यतस् त्वं समर्थो धर्मान् वक्तुम्, अतो ऽधिकृतः सन्न् अध्येष्यसे ब्रूहीति । यो यत्राधिकृतस् तत् तेन कर्तव्यम् इति सामर्थ्यगम्यं ब्रूहीत्य् अध्येषणापदम् अध्याह्रियते ॥ १.२ ॥

उक्तम् अदृष्टार्थे व्यापारमात्रे धर्मशब्दो वर्तते । तत्र यथाष्टकादौ तस्य प्रयोग एवं चैत्यवन्दनादाव् अपीति । तत्र कतमे धर्मा अत्रोच्यन्त इति संशये धर्मविशेषप्रतिपादनार्थम् उक्तसामर्थ्योपादनार्थं⁴_ च “त्वम् एक इति” ।_

त्वम् एव एको ऽसहायो ऽद्वितीयः । सर्वस्य विधानस्य कार्यतत्वार्थवित् । विधानं शास्त्रं विधीयन्ते ऽनेन कर्माणीति । तस्य स्वयंभुवो नित्यस्याकृतकस्यापौरुषेयस्य वेदाख्यस्य । सर्वस्य प्रत्यक्षाक्षरस्यानुमेयाक्षरस्य च । “अग्निहोत्रं जुहुयाद् अयं⁵ सहस्रमानव इत्य् एतया⁶ आहवनीयम् उपतिष्ठते” इति प्रत्यक्ष एव वेदो ऽयं होमं विधत्ते । एतयेति च तृतीयया प्रत्यक्षस्यैव मन्त्रस्याहवनीयोपस्थाने विनियोगः । “अष्टकाः कर्तव्याः” इत्य् अत्र तु स्मृत्यानुमीयते वेदः । “बर्हिर् वेदसदनं दामि” इति लिङ्गाद् अनेन बर्हिर् लुनातीति श्रुतेर् अनुमानम् । अयं हि मन्त्रो दर्शपूर्णमासप्रकरणे पठितो बर्हिर् लवनं च तत्राम्नातम् । अनेन मन्त्रेण लुनीयात् इत्य् एतत् तु नास्ति । मन्त्रः पुना रूपाद् बर्हिर्लवनप्रकाशनसमर्थः । प्रकरणात् सामान्यतः सिद्धो दर्शपूर्णमाससंबन्धः । स्वसामर्थ्येन तु बर्हिर्लवने प्रयुज्यते । एष ह्य् अत्र प्रतीतिः । प्रकरणाद् दर्शपूर्णमासाव् अनेन मन्त्रेण कुर्यात् । कथम् इति । यथा शक्नुयाद् इत्य् अनुक्तापि शक्तिः सर्वत्र सहकारिणी । किं च शक्नोति मन्त्रः कर्तुं । बर्हिर्लवनं प्रकाशयितुम् । ततः प्रकरणात् स्वसामर्थ्याच् चानेन मन्त्रेण “बर्हिर् लुनाति” इति बुद्धौ शब्द आगच्छति । सविकल्पकविज्ञानैः पूर्वं शब्दः प्रतीयत इति । स बुद्धिस्थः शब्दो ऽनुमेयो वेद उच्यते । वेदत्वं च तस्य दर्शपूर्णमासवाक्यमन्त्रवाक्याभ्यां श्रुत्यन्तराभ्यां स्वसामर्थ्येनोत्थापितत्वाद् इति कुमारिलपक्षः ।

• अथ वा विधिर् विधानम् अनुष्ठानं प्रयोजनसंपत्तिः । तस्य स्वयंभुवो नित्यस्यानादिपरंपरायातस्य, स्वयंभुवा वेदेन वा प्रतिपाद्यस्य, सर्वस्य श्रूयमाणाक्षरप्रतिपाद्यस्य प्रतिपन्नार्थसामर्थ्यगम्यस्य च । द्विविधो हि वैदिको विधिः । कश्चित् साक्षाच् छब्दप्रतिपाद्य्ः । यथा “सौरं चरुं निर्वपेत् ब्रह्मवर्चसकामः” इति सौर्ये चरौ⁷ ब्रह्मवर्चसकामो ऽधिक्रियते । तस्य चरोर् ब्रह्मवर्चसं साधयत इयम् इतिकर्तव्यता आग्नेयवद् इत्य् अवगम्यते⁸ । उभयत्रापि चेयं प्रतीतिः शब्दावगममूलत्वात्⁹ शब्द एव । उभाव् अपि शब्दाद् अभिधानतः प्रतीयते, तथा अभिधेयप्रतिपत्तितः । विशेषस् तु व्यवधानादिकृतो न शब्दतां विहन्ति । यथा वापीथम् उदकं हस्तेनाभिहतं प्रदेशान्तरम् अभिहन्ति तद् अपि हतसंयोगेनैवाभिहतं भवति न तु साक्षात् । शर्कराणां रेचककर्मण्याद्यप्रयत्नकृता एवोत्प्लुत्योत्प्लुत्य पाताः । तादृशम् एततत् । वैकृते कर्मणि विशिष्टेतिकर्तव्यतासंबन्धः । एवं “विश्वजिता यजेत” इत्य् उत्पत्तिर् नाधिकारशून्यास्तीति स्वर्गकाम इत्य् अधिकारावगतिः प्रतिपन्नार्थसामर्थ्यगम्या । अतो¹⁰ वैरूप्यं विधानस्य सर्वस्येतिपदं सर्वस्य तात्पर्यम् एवं रूपं, वेदमूलाः स्मृतय इति ज्ञापयितुम् । द्वितीये चैतद् दर्शयिष्यामः ।

• ननु लिङ्गादिप्रतिपाद्यो ऽर्थः कर्तव्यतारूपो विधिः । स च सर्वत्र प्रत्यक्षशब्दप्रतिपाद्य एव । तत्र किम् उच्यते द्विविधो हि वैदिको विधिर् इति । निर्वपेद् इति कर्तव्यतावगम्यते । इतिकर्तव्यतार्थसामर्थ्यगम्या उक्तेन प्रकारेण ।

• नैष दोषः । निर्वपेद् यजेतेति न केवले धात्वर्थविषयत्वे ऽवगते परिपूर्णा कर्तव्यता भवति । यावद् अंशान्तराण्य् अधिकारेतिकर्तव्यताप्रयोगरूपाणि नावगतानि । एतैर् अंशैर् विततरूपो विधिः प्रतीयते । अतो ऽंशरूपाण्य् अपि विधिशब्दाभिलप्यतया न विरुद्धानि ।

• एतद् एवाह । अचिन्त्यस्येति । अप्रत्यक्षस्येत्य् अर्थः । प्रत्यक्षं ह्य् अनुभूयत इत्य् उच्यते, न चिन्त्यते इति, न स्मर्यत इति । अप्रमेयस्य कल्प्यस्य प्रायशः स्मृतिवाक्यमूलस्य । न हि प्रत्यक्षेण प्रमीयते । अतो ऽप्रेमेयस्येत्य् उच्यते । अथ वाप्रमेयस्येयत्तया परिमातुम् अशक्यस्यातिमहत्त्वात् । अनेकशाखाभेदभिन्नो वेदो न शक्यते सर्वैः प्रमातुम् । अत एवाचिन्त्यस्य । यद् अतिबहु तद् दुर्ग्रहत्वाद् अचिन्त्यम् इत्य् उच्यते । यथा च लोके वक्तारो भवन्ति, “अन्येषां का गतिः, चिन्तयितुम् अप्य् एतन् न युज्यते” इति । मनः किल सर्वविषयम् । अयं चातिमहत्त्वात् तस्यापि न विषय इति । पदद्वयेन बाह्यान्तःकरणविषयतया महत्त्वस्य ख्यापनेनाचार्यः प्रोत्साह्यते । त्वयैव केवलेनैवंविधो वेद आगमितो ऽतस् तस्य यः कार्यरूपस् तत्त्वार्थस् तम् वेत्सि जानीषे ।

• कार्यम् अनुष्ठेयम् उच्यते । यत्र पुरुषो ऽनुष्ठातृत्वेन विनियुज्यते- इदं त्वया कर्तव्यम्, इदं त्वया न कर्तव्यम् इत्य्; अग्निहोत्रादि कर्तव्यम् कलञ्जभक्षणादि न कर्तव्यम् । प्रतिषेधो ऽप्य् अनुष्ठानम् एव । यद् ब्राह्मणवधस्याननुष्ठानं तद् एव प्रतिषेधस्यानुष्ठानम् । प्रवृत्तिश् च क्रिया निवृत्तिश् च क्रियेति । न हि परिस्पन्दनमानसाधनसाध्यम् एवानुष्ठानम् उच्यते । किं तर्हि । प्राप्ते तद्रूपे तन्निवृत्तिर् अपि । यथा “हितसेवी चिरायुः” इति । यः प्राप्ते काले भुङ्के ऽप्राप्ते न भुङ्के । अभोजनम् अपि हितम् एव ।

• अथ वा कार्यशब्दः प्रदर्शनार्थो विधेः प्रतिषेधस्य च । एतावद् एव¹¹ वेदस्य तत्त्वरूपः पारमार्थिको ऽर्थः । यस् त्व्¹² इतिवृत्तसंवर्णनरूपः “सो ऽरोदीद् यद् अरोदीत् तद् रुद्रस्य रुद्रत्वम्” (त्स् १.५.१.१; निर् १०.५) इति स न तत्त्वार्थः, विध्यन्तरेणैकवाक्यत्वात् प्रशंसापरत्वेन स्वार्थनिष्ठत्वाभावात् । अस्ति ह्य् अत्र विध्यन्तरम् “तस्माद् बर्हिषि रजतं न देयम्” (त्स् १.५.१.२) इति । “सो ऽरोदीत्” इत्यादीनि “पुरास्य संवत्सराद् गृहे रोदनं भवति” इत्यन्तानि (स् १.५.१.१–२) तद् एकवाक्यतापन्नानि बर्हिषि रजतदाननिन्दया तत् प्रतिषेधं स्तुवन्ति । तद् उक्तं “साध्ये ऽर्थे वेदः प्रमाणं, न सिद्धरूपे” । अर्थवादानां हि सिद्धरूपो ऽर्थः । न हि तदर्थस्य कर्तव्यता प्रतीयते । विध्युपदेशपरत्वं च प्रतीयते । यदि च स्वार्थपरा अपि स्युस् तदा विधिपरत्वं व्याहन्येत । ततश् च प्रतीयमानैकवाक्यता बाध्येत । न च संभवत्य् एकवाक्यत्वे वाक्यभेदो न्याय्यः । न च साध्यस्य सिद्धार्थपरत्वेनैकवाक्यता घटते । तथा हि न किंचिद् वेदेनोपदिश्यते कर्तव्यम् । अतश् चाप्रमाणम् एव वेदः स्यात् । विध्यर्थता चावगम्यमाना लिङादीनां त्यक्ता स्यात् । तस्मात् कार्यरूपो¹³ वेदस्य तत्त्वार्थ इति मनुर् भगवान् आह । जैमिनिनाप्य् उक्तं कार्ये ऽर्थे वेदः प्रमाणम् “चोदनालक्षणो ऽर्थो धर्मः” (प्म्स् १.१.२) इति ।

• अतश् च निरवशेषपदार्थपरिज्ञानातिशययोगाद् धर्मप्रवचनसामर्थ्यं सिद्धवद् उपादाय, प्रभो इत्य् आमन्त्रणम् । “हे प्रभो धर्माभिधानशक्त त्वम् अनुब्रूहि धर्मान्” इति । एवम् अनया त्रिश्लोक्या धर्मान् पृष्ट उत्तरेण श्लोकेन प्रतिजज्ञे ॥ १.३ ॥

स मनुर् अमितौजास् तैर् महर्षिभिर् महात्मभिः पृष्टस् तथा तान् प्रत्युवाच । श्रूयताम् इति । तथा तेन प्रागुक्तेन प्रकारेण । पृच्छ्यमानवस्तु प्रश्नविधिश् च प्रकारवचने तथाशब्दे ऽन्तर्भूतः । तेनायम् अर्थस् तथा पृष्टस् तान् धर्मान् पृष्टः प्रत्युवाच । अथ वा तथेति प्रकारमात्रम् आचष्टे । पृष्ट इति पूर्वश्लोकात् पृच्छ्यमानविशेषो बुद्धौ विपरिवर्तत एव । तेन यत् पृष्टस् तत् प्रत्युवाच श्रूयताम् इति प्रश्नप्रतिवचनयोर् एककर्मता सिद्धा भवति । तदा च तथाशब्दः श्लोकपूरणार्थः । आद्ये तु व्याख्याने तथाशब्दोपात्तैव प्रश्नप्रतिवचनयोर् एककर्मता । सम्यक्शब्दः प्रतिवचनविशेषणम् । सम्यक् प्रत्युवाच । प्रसन्नेन मनसा न क्रोधादियोगेन । अमितौजा अक्षीणवाग्विभवः- अमितम् अनन्तम् ओजो वीर्यम् अभिधानसामर्थ्यम् अस्येति । महात्मतया महर्षीणां धर्मप्रष्ट्रत्वं महर्षित्वं चाविरुद्धम् इत्य् आह- महर्षीन् इति । “परार्थकारी सततं महात्मा” इत्य् उच्यते । तेन यद्य् अपि स्वयं विदांसो ऽधिगतयाथातथ्याः, अन्यथा महर्षित्वानुपपत्तेः, तथापि पराथम् अपृच्छन् । मनुः प्रख्याततरप्रमाणभावः । एतेन यद् उच्यते तल् लोकेनाद्रियते । प्रत्ययतो ऽयं समुपास्यते ऽतः शास्त्रावतारार्थम् उपाध्यायीकुर्मः । अस्माभिश् च पृच्छ्यमानः प्रमाणतरीकरिष्यते जनेनेति । अत एव्आर्च्य तान् सर्वान् इत्य् अर्चनम् अविरुद्धम् । अन्यथा शिष्यस्योपाध्यायात् कीदृश्य् अर्चेति । अर्चयतेर् आङ्पूर्वस्य ल्यबन्तस्य रूपम् आर्च्येति । पाठान्त्रम् “अर्चयित्वा तान्” इति ।

• अत्र यद् उच्यते । यदि मनुनायं ग्रन्थः कृतः परापदेशो न युक्तः “स तैः पृष्टः प्रत्युवाच” इति । “अहं पृष्टः प्रत्यब्रवम्” इति न्याय्यम् । अथान्यतर एव ग्रन्थस्य कर्ता मानवव्यपदेशः कथम् इति ।

• तद् अचोद्यं । प्रायेण ग्रन्थकाराः स्वमतं परापदेशेन ब्रुवते- “अत्राह,” “अत्र परिहरन्ति” इति नैवम् “अहं तैः पृष्टः” इति । यो यः पूर्वतरः स स प्रमाणतरो लोकेनाभ्युपगम्यते¹⁴- “तत् प्रमाणं बादरायणस्य” इति । अथ वा भृगुप्रोक्ता संहितेयं । मानवी तु स्मृतिरूपनिबद्धेति मानवव्यपदेशः । प्रत्युवाच तान् महर्षीन् । किं तत् । यद् अहं पृष्टस् तत् श्रूयताम् इति ॥ १.४ ॥

• उच्यते । शास्त्रस्य महाप्रयोजत्वम् अनेन सर्वेण प्रतिपाद्यते । ब्रह्माद्याः स्थावरपर्यन्ताः संसारगतयो धर्माधर्मनिमित्ता अत्र प्रतिपाद्यन्ते ।

• तमसा बहुरूपेण वेष्टिताः कर्महेतुना" (म्ध् १.४९) इति ।

वक्ष्यति च-

• एता दृष्ट्वा तु जीवस्य गतीः स्वेनैव चेतसा ।

• धर्मतो ऽधर्मतश् चैव धर्मे दध्यात् सदा मनः ॥ इति । (म्ध् १२.२३)

ततश् च निरतिशयैश्वर्यहेतुर् धर्मस् तद्विपरीतश् चाधर्मस् तद्रूपपरिज्ञानार्थम् इदं शास्त्रं महाप्रयोजनम् अध्येतव्यम् इत्य् अध्यायतात्पर्यम् । सूत्रं त्व् अत्र मन्त्रार्थवादाः सामान्यतो दृष्टं च । तथा च मन्त्रः ।

• तम आसीत् तमसा गूऌहम् अग्रे ऽप्रकेतम् सलिलं सर्वम् आ इदम् ।

• तुच्छेनाभ्वपिहितं यदासीत् तपसस्¹⁵ तन् महिनाजयतैकम् ॥ (र्व् १०.१२९.३)

चन्द्रार्काग्न्यादिषु बाह्याध्यात्मिकेषु महाप्रलये प्रकाशकेषु नष्टेषु तम एव केवलम् आसीत् । तद् अपि तमः स्थूलरूपतमसा गूढं संवृत्तम् । न हि तदानीं कश्चिद् अपि ज्ञातास्ति । अतो ज्ञातुर् अभावान् न कस्यचित् ज्ञानम् अस्तीति तमसा गूढम् उच्यते । अग्ने भूतसृष्टेः प्राक् अप्रकेतम् अज्ञातं सर्वं आः आसीत् । इदं सलिलं सरणधर्मकम् क्रियावत् यत् किंचिच् चेष्टावत् तत् सर्वं निश्चेष्टम् आसीत् । तुच्छेन सूक्ष्मेणाभु स्थूलम् अपिहितं प्रकृत्यात्मनि विशेषरूपं लीनम् इत्य् अर्थः । एतावताव्याकृतावस्था जगतो द्योतिता । चतुर्थेन पादेनाद्या सृष्ट्यवस्थोच्यते । तपसस्¹⁶ तन् महिना महत्त्वेन एकं यद् आसीत् तद् अजायत विशेषात्मनाभिव्यज्यते स्म । कर्मवाशात् पुनः प्रादुर् बभूवेत्य् अर्थः । अथ वा तस्याम् अवस्थायां तपःकर्मणा¹⁷ महत्त्वेन हिरण्यगर्भ आत्मनाजायत प्रादुर् आसीत् । यथा वक्ष्यति “ततः स्वयंभूः” इति (म्ध् १.६ ) ।

• सामान्यतो दृष्टेन महाप्रलयो ऽपि संभाव्यते । यस्य ह्य् एकदेशे नाशो दृष्टस् तस्य सर्वस्यापि नाशो दृश्यते । यथा शालापि क्वचिद् दह्यमाना दृष्टा कदाचित् सर्वो ग्रामो दह्यते । ये च कर्तृपूर्वा भावास् ते सर्वे विनश्वरा गृहप्रासादादयः । कर्तृपूर्वं चेदं जगत् सरित्समुद्रशैलाद्यात्मकम् । अतो गृहादिवन् नङ्क्ष्यतीति संभाव्यते । कर्तृपूर्वतैव न सिद्धेति चेत्, तन्निवेशविशेषवत्वादिना गृहादिवत् सापि साध्यत इत्यादि सामान्यतो दृष्टम् ।

• न च प्रमाणशुद्धौ तदूषणे वा प्रयतामहे ऽनिन्दंपरत्वाच् छास्त्रस्य । एतद् धि यावन् न विचार्य निरूपितं तावन् न सम्यग् अवधार्यते । तथानिरूपणे च तर्कशास्त्रता स्यान् न धर्मशास्त्रता ग्रन्थविस्तरश् च प्रसज्यते ।

• प्रक्रियाबहुलं चेदं सर्वम् उपन्यसिष्यते । क्वचित् पौराणी प्रक्रिया, क्वचित् सांख्यानाम् । न तया ज्ञातयाज्ञातया वा कश्चिद् धर्माधर्मयोर् विशेष इति निपुणतया न निरूप्यते । अर्थिता चेत् तत एवान्वेष्या । पदार्थयोजनाव्याख्यानमात्रं त्व् अध्यायस्योपदिश्यते तद् एव करिष्यामः । तात्पर्यम् उपदर्शितम् एव ।

• आसीद् इदं जगत् तमोभूतं तम इव । भूतशब्दो ऽनेकार्थो ऽप्य्¹⁸ उपमायां प्रयुक्तः । यथा “यत् तद् भिन्नेष्व् अभिन्नं छिन्नेष्व् अच्छिन्नं सामान्यभूतं स शब्दः” इति सामान्यभूत इति सामान्यम् इवेत्य् अर्थः । किं तमसा जगतः सादृश्यम् अत आह- अप्रज्ञातम् । विशेषाणां स्वभावानां विकाराणां प्रकृताव् उपलयनाद् अतः प्रत्यकेणाज्ञातम् । अनुमानात् तर्हि ज्ञायेत । तद् अपि चालक्षणम् । लक्षणं लिङ्गं चिह्नम्, तद् अपि तस्याम् अवस्थायां प्रलीनम् एव, सर्वविकाराणां विशेषात्मना विनष्टत्वात् । अप्रतर्क्यम् । यद्रूपम् आसीत् तर्कयितुम् अपि न तद्रूपतया शक्यम् । तर्कप्रकारम्¹⁹ अनुमानं निषेधति । न सामान्यतो दृष्टम् अनुमानम् अस्ति । तद्रूपकावेदकं न विशेषतो दृष्टम् अतश् चाविज्ञेयम् ।

• नैव तर्ह्य् आसीद् असद् एवाजायतेति प्राप्तम् एतन् निषेधति- प्रसुप्तम् इव सर्वतः । नासतः सत उत्पत्तिः । उक्तं च “सद् एव सोम्येदम् अग्र आसीत् । कथम् असतः सज् जायेत” (छु ६.२.१–२) इत्याद्य् उपनिषत्सु । अतश् चाविज्ञेयम् अवच्छेदविषयैः प्रमाणैः । आगमात् तादृशाद् एव गम्यते । प्रसुप्तम् इव जाग्रत्स्वप्नवत्तां परित्यज्य संप्रसादावस्था सुषुप्तिर् दृष्टान्तत्वेनोपात्ता । यथा “अयम् आत्मा सुषुप्त्यवस्थायां निःसंबोधक्लेशप्रध्वस्ताशेषविकप आस्ते, न च नास्तीति शक्यते वक्तुम्, प्रबुद्धस्य सुखम् अस्वाप्सम्” इति प्रत्यभिज्ञानदर्शनात् । एवं जगदागमात् सिद्धार्थरूपाद् आभासानुमानेभ्यश् च तार्किकाणाम् अवसीयते । आसीद् इति । वर्तमाना तु सावस्था न कस्यचित्²⁰ विज्ञेयेत्य् अत उक्तम् अविज्ञेयम् । सर्वतो नैकदेशप्रलय इत्य् अर्थः ॥ १.५ ॥

तस्या महारात्र्या अनन्तरम् । स्वयं भवतीति स्वयंभूः । स्वेच्छया कृतशरीरपरिग्रहो न संसार्यात्मवत् कर्मपरतन्त्रं शरीरग्रहणम् अस्य । अव्यक्तो ध्यानयोगाभ्यासभावनावर्जितानाम् अप्रकाशः । अथ वा “अव्यक्तम् इदम्” इत्य् एवं पठितव्यम् । इदम् अव्यकावस्थं व्यञ्जयन् स्थूलरूपैर् विकारैः प्रकाशम् आनयन् । यद् इच्छया पुनर् जगत् प्रादुर् भवति । प्रादुर् आसीत् । प्रादुःशब्दः प्राकाश्ये । तमोनुदः । तमो महाप्रलयावस्था, ताम् नुदति विनाशयति पुनर् जगत् सृजत्य् अतस् तमोनुदः । महाभूतानि पृथिव्यादीनि । आदिग्रहणात् तद्गुणाः शब्दादयो गृह्यन्ते । तेषु वृत्तं प्राप्तम् ओजो वीर्यं सृष्टिसामर्थ्यं यस्य स एवमुक्तः । स्वयम् असमर्थानि महाभूतानि जगन् निर्वर्तयितुम् । यदा तु तेन तत्र शक्तिर् आधीयते तदा वृक्षाद्यात्मना²¹ विक्रियन्ते । न तु प्रकृतिशक्त्यवस्थानि प्रकृतिरूपापन्नानि महाभूतानि जगत्सर्गादौ महाभूतशब्देनाभिप्रेतानि । पाठान्तरम् “महाभूतानुवृत्तौजाः” इति । अनुवृत्तम् अनुगतम् इति प्रागुक्त एवार्थः ॥ १.६ ॥

यो ऽसाव् इति सर्वनामभ्यां सामान्यतः प्रसिद्धम् इव परं ब्रह्मओद्दिशति । यो ऽसौ वेदान्तेष्व् अन्यासु चाध्यात्मविद्यास्व् इतिहासपुराणेषु च प्रसिद्धो वक्ष्यमाणैर् धर्मैः स एष प्रादुर् आसीद् इत्य् अत्रोक्तः । स्वयम् उद्बभाव् उद्भूतः शरीरग्रहणं कृतवान् । भातिर् अनेकार्थत्वाद् उद्भवे वर्तते । अथ वा दीप्त्यर्थ एव । स्वयंप्रकाश आसीन् नादित्याद्यालोकापेक्षः । इन्द्रियाणाम् अत्ययो²³ ऽतीन्द्रियम् । अव्ययीभावः । अतीन्द्रियग्राह्यः सुप्सुपेतिसमासः । इन्द्रियाण्य् अतिक्रम्य गृह्यते, न कदाचिद् इन्द्रियस्य गोचरः । अन्यद् एव तद् योगजज्ञानं येन गृह्यते । अथ वेन्द्रियाण्य् अतिक्रान्तम् अतीन्द्रियम् मन उच्यते । परोक्षत्वाद् इन्द्रियाणाम् अविषयः । यथा च वैशेषिकाः “युगपज् ज्ञानानुत्पत्तिर् मनसो लिङ्गम्” (न्यास् १.१.१६) इत्य् आनुमानिकत्वं मनसः प्रतिपन्नाः । तेन गृह्यते । तथा च भवान् व्यासः-

• नैवासौ चक्षुषा ग्राह्यो न तु शिष्टैर् अपीन्द्रियैः ।

• मनसा तु प्रसन्नेन²⁴ गृह्यते सूक्ष्मदर्शिभिः ॥ इति ।

प्रसन्नेन रागादिदोषैर् अकलुषितेन तदुपासनापरत्वेन लब्धसूक्ष्मदर्शनशक्तिभिः । सूक्ष्म इव सूक्ष्मो ऽनुः । न ह्य् असाव् अणुस्थूलादिविकल्पानाम् आश्रयः । सर्वविकल्पातीतो ह्य् असौ । उक्तं च-

• यः सर्वपरिकल्पानाम् आभासे ऽप्य् अनवस्थितः ।

• तर्कागमानुमानेन बहुधा परिकल्पितः ॥

• व्यतीतो भेदसंसर्गाद् भावाभावौ क्रमाक्रमौ ।

• सत्यानृते च विश्वात्मा स विवेकात् प्रकाशते ॥ इति ।

सूक्ष्मत्वाद् अवक्तः सनातनो ऽव्यक्तस्वाभाविकेनानादिनिधनेनैश्वर्येण युक्तः । येषाम् अपि कर्मप्राप्यं हैरण्यगर्भं पदं तन्मते ऽपि सनातनत्वं सत्य् अप्य् आदिमत्त्वे ऽन्तत्वाभावात् । न हि सर्गादिफलभोक्तृत्वावस्था कदाचिद् अपैति ।

• सर्वाणि भूतानि मया स्रष्टव्यानीत्य् एवंभावितचित्तो भूतात्मा एवंसंपन्नः सर्वभूतमय इत्य् उच्यते । यथा मृन्मयो घटो मृद्विकारत्वान् मृद्भिर् आरब्धशरीर एवं यः कश्चित् किंचिद् अत्यन्तं भावयति स तन्मय इत्य् उपचाराद् उच्यते । यथा स्त्रीमयो ऽयं पुरुषः ऋङ्मयो यजुर्मय इति । अथ वाद्वैतदर्शने- नैव चेतनाचेतनानि भूतानि पृथक्त्वेन सन्ति, तस्यैवायं विवर्तः । अतो विवर्तानां भूतमयत्वात् तैश् च तस्याभेदाद् युक्तम् एव तन्मयत्वम् । कथं पुनर् एकस्य नानारूपविवर्तितोपपत्तिर् एकत्वाद् विरोधिनी उचयते । एवम् आहुर् विवर्तवादिनः । यथा समुद्राद् वायुनाभिहता ऊर्मयः समुत्तिष्ठन्ति, ते च न ततो भिद्यन्ते नापि लिप्यन्ते । सर्वथा बेधाभेदाभ्याम् अनिर्वाच्याः, एवम् अयं ब्रह्मणो विश्वविवर्तः । अपिशब्दश् चात्र द्रष्टव्यः । स्वरूपे स्थितो ऽग्राह्यो विवर्तावस्थायाम् इन्द्रियग्राह्यः । एवं सूक्ष्मः । अपिशब्दात् स्थूलावस्थायां स्थूलः । अव्यक्तो व्यक्तश् च । शाश्वतो ऽशाश्वक्तश् च । भूतमयस् तद्रूपहितश् च । विवर्तावस्थाभेदेनैव व्याख्येयम् ।

• अचिन्त्यः आश्चर्यरूपः सर्वविलक्षणया शक्त्या योगात् ॥ १.७ ॥

स पूर्वनिर्दिष्टविशेषणैः “हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे” (र्व् १०.१२१.१) इत्यादिभिर् मन्त्रैर् लब्धहिरण्यगर्भाभिधानः । प्रजाः विविधा नानारूपाः सिसृक्षुः स्रष्टुम् इच्छन्न् अपः उदकम् आदौ प्रथमं ससर्ज उत्पादितवान् । शरीरात् स्वात् यत् तेन गृहीतं सरीरम् । अद्वैतदर्शने प्रधानम् एव तस्येदं शरीरम्, तद् इच्छानुवर्तित्वात् स्वतः²⁵ शरीरनिर्माणहेतुत्वाच्²⁶ च । सर्वलोकानां शरीरं किं भौतिकेन व्यापारेण कुद्दालखननादिना ससर्ज । नेत्य् आह । कथं तर्हि । अभिध्याय । " आप उत्पद्यन्ताम्" एवम् इच्छामात्रेण । अत्रेत्थं चोच्यते । पृथिव्यादीनां तदानीम् अभावाद् अपां सृष्टानां क आधारः । अन्येभ्य इदम् उच्यते । स्रष्टुर् अपि परमेश्वरस्य गृहीतशरीरस्य क आधार इत्य् अपि वाच्यम् । अथ विलक्षणैश्वर्यातिशययोगाद् अन्यैव सा कर्तृशक्तिर् असंचोद्या प्रकृतधर्मसामान्येनेत्य् एवम् एष्व् अपि द्रष्टव्यम् । तासु वीर्यं शुक्रम् अवासृजत् न्यषिञ्चत् ॥ १.८ ॥

प्रथमं प्रधानं सर्वतोभवं मृद्रूपं संपद्यते । हिरण्यगर्भवीर्यसंयोगात् काठिन्यं प्रतिपद्यते । तद् अण्डं सम्अभवद् इत्य् उच्यते । हेम्न इदं हैमं स्वर्णमयम् इत्य् अर्थः । अंशुसामान्यात्²⁷ तस्य सुवर्णमयस्य । ननु नागमिको ऽयम् अर्थः, न चात्र इवशब्दः श्रूयते, तत्र कथम् उपचारतो व्याख्यानम् असति प्रमाणान्तरे । उच्यते । वक्ष्यति “ताभ्यां स शकलाभ्यां तु दिवं भूमिं च निर्ममे” (म्ध् १.१३) इति । इयं च भूमिर् मृन्मयी न सर्वतः सुवर्णमयीत्य् अत उपचार आश्रितः । सहस्रांशुर् आदित्य इत्य् अर्थः । अंशवो रश्मयस् तत्तुल्या प्रभा दीप्तिस् तस्याण्डस्य । तस्मिन्न् अण्डे स्वयं ब्रह्मा जज्ञे जातो²⁸ संभूतः । ब्रह्मा हिरण्यगर्भ एव । स्वयम् इति उक्तार्थम् । योगशक्त्या प्रग्गृहीतं शरीरं परित्यज्यान्तरण्डम् अनुप्राविशत् । अथ वाशरीर एवापः ससर्ज । ततो ऽन्तरण्डं स्वशरीरं जग्राह ।

• अथ वान्यो “यो ऽसौ” (म्ध् १.७) इत्य् अत्र निर्दिष्टः अन्यश् चायम् अण्डजो ब्रह्मेति । तथा च वक्ष्यति “तद्विसृष्टः” (म्ध् १.११) इति । तेनेष्वरेण सृष्टः । कथं तर्हि स्वयं जज्ञे स्वयंभूतश् च तत्र ब्रह्मोच्यते । नैष दोषः । पितृनाम्ना पुत्रो व्यपदिश्यते । “आत्मा हि जज्ञ आत्मनः” इति । अनिदंपरेभ्य आगमेभ्यो लिखितम् आचार्येण, न चात्राभिनिवेष्टव्यम् । “स एव स्वयं जायताम् अन्यो वा तेन सृज्यताम्” इति न धर्माभिधान उपयुज्यत इत्य् उक्तम् । सर्वलोकानां पितामह इति संज्ञा । तस्योपचारतो ऽवास्तवदृष्टत्वात् पितुर् अपि सकाशाद् अधिकः पितामहः पूज्यः ॥ १.९ ॥

यः कुत्रचिन् नारायणशब्देन कर्तृज्ञातृशक्त्यतिशययोगेन जगत्कारणपुरुषतयागमेष्व् आम्नातः, सो ऽयम् एव । न शब्दभेदाद् अर्थभेदः । ब्रह्मा नारायणो महेश्वर इत्य् एक एवार्थो नोपासनाकर्मतया भिद्यते । तथा च द्वादशे दर्शयिष्यामः । तथा चैतत् तथोच्यते । आपो नारा इत्य् अनेन शब्देन प्रोक्ताः । ननु नायं वृद्धव्यवहारो ऽथ च न तथा प्रसिद्धो ऽत आह आपो वै नरसूनवः । स तावद्²⁹ भगवान् नरः पुरुष इति प्रसिद्धः । आपश् च तस्य सूनवो ऽपत्यानि । अतस् ता नरशब्देनोच्यन्ते । दृष्टो हि पितृशब्दो ऽपत्ये वसिष्ठस्यापत्यानि वसिष्ट्ःआ भृगोर् अपत्यानि³⁰ भृगवस् तथा³¹ बभ्रुमण्डुलोमक इत्य्³² अभेदोपचारेण ता आपो नरशब्दवाच्याः । यत् येन प्रकारेण अस्य प्रजापतेः पूर्वम् अयनं प्रथमसर्ग आश्रयो वा गर्भस्थस्य, तेन हेतुना नारायणः स्मृतः । नरा अयनम् अस्येति नरायण इति प्राप्ते “अन्येषम् अपि दृश्यते” (पाण् ६.३.१३७) इति दीर्घः । “पुरुष इति” यथा । अथ वा सामूहिको ऽण् ॥ १.१० ॥

कारणम् एव न कार्यो न परेच्छाविधेयशरीरः, स्वाभाविकेन महिम्ना युक्तम् । अव्यक्तं नित्यम् उक्तम् इत्य् उक्तार्थम्³³ । सदसदात्मकम् । सच् चासच् च सदसती । ते आत्मा स्वभावो यस्य तद् एवम् उच्यते । कथं पुनर् एकस्य³⁴ विरुद्ध³⁵भावाभावरूपधर्मद्वयस्य योगः । उच्यते । अर्वाग्दर्शनानां तद्विषयाया उपलब्धेर् अभावात् सत्ताव्यवहारायोग्यत्वाद् असद् आत्मेत्य् उच्यते । आगमेभ्यः सर्वस्यास्य तत्कारणत्वावगमात् सदात्मकम् । अतः प्रतिपत्तृत्वभेदाद्³⁶ उभयतो ऽपि व्यवहारो ब्रह्मण्य् अविरुद्धः ।

• ननु च सर्व एव भावा एवंरूपाः स्वेन रूपेण सदात्मकाः पररूपेणासन्तः । किम् उच्यते ब्रह्मण्य् अविरुद्ध इति । उच्यते । अद्वैतदर्शने नैवान्यद् ब्रह्मणः किंचिद् अस्तीति किं तत्परं यत् तद्रूपतयाभाव इत्य् उच्यते ।

• तेन विसृष्ट उत्पादितो ऽन्तरण्डं निर्मितः पुरुषो लोके ब्रह्मेति कीर्त्यते । यो ऽसाव् उग्रतपसां देवासुरमहर्षीणां वरदानार्थं तत्र तत्रोपविष्ट इति महाभारतादौ श्रूयते, स एष तेन महापुरुषेण परेण ब्रह्मणा प्रथमं विशृष्टः ।

• अन्ये तु “त्वम् एवैकः” (म्ध् १.३) इत्याद्य् अन्यथा वर्णयन्ति । अस्येति प्रत्यक्षाभिनयेन जगन् निर्दिश्यते । सर्वस्यास्य जगतो यद् विधानं निर्माणं तत् स्वयंभुवः संबन्धि अचिन्त्यम् अद्भुतरूपं विचित्रम् अतिमहद् अप्रमेयं न शक्यं सर्वेण ज्ञातुम् । तथा ऋषिः । “को अद्धा वेद क इह प्र वोचत् कुत आजाता कुत इयं विसृष्टिः” इति (र्व् १०.१२९.६) । किम् इदं जगत् सर्वम् उपादानम् अपेक्ष्य जायत उत नैर्माणिकमात्रम्, यथा बुद्धस्य दर्शनम् । किम् ईश्वरेच्छाधीनम् उत केवलकर्मवशजम् उत स्वाभाविकम् अप्रमेयम् । तथा किं महदादिक्रमेणोत्पद्यत उत द्व्यणुकादिक्रमेण । अस्य त्वं कार्यं तत्त्वम् अर्थं च वेत्सि । कार्यं महतो ऽहंकारो ऽविशेषास्³⁷ तन्मात्रान्य् अहंकारस्य, तन्मात्राणां विशेषाः पञ्चमहाभूतानि, अहंकारस्येन्द्रियाण्य् एकादश । विशेषाणाम् अपि पिण्डीकार्यं³⁸ ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्ताः । तेषाम् अपि प्रत्ययात् तत्त्वं स्वभावो यथा महतो मूर्तिमात्रत्त्वम् । प्रधानस्य सर्वस्य विकारावस्था महद् इत्य् उच्यते । प्रकृतेर् महान् इति । प्रकृतिः प्रधानम् इत्य् एको ऽर्थः । अहंकारस्य तत्त्वम् अस्मिप्रत्ययमात्रत्वम् । अविशेषाणाम् अविशेषप्रत्ययसंवेद्यत्वम् इति । अर्थः प्रयोजनम् । पुरुषार्थम् इदं वस्त्व् अनेन प्रकारेण पुरुषायोपयुज्यते इमं चार्थं साधयति । यद्य् अपि धर्मं जिज्ञासमानस्य जगन्निर्माणज्ञता आचार्यसंबन्धिनी न क्वचिद् उपकारिणी, न च प्रष्टव्या, तथाप्य् अन्यतो दुर्विज्ञानं महर्षीणां वैषम्याज् जगन्निर्माणम् आदौ प्रश्नार्हं भवति । मनो ह्य् अवचनीयम्³⁹ । यद् वस्तु प्रमाणषट्कस्याप्य् अविषयस् तद् अपि त्वम् आर्षेण चक्षुषा वेत्सि । धर्मः पुनर् वेदगोचरः सो ऽवश्यं त्वया विज्ञात इत्य् एवं प्रकृतविषयैव प्रवक्तृप्रशंसा ।

• एवं स्तुत्या प्रोत्साहितो जगन्निर्माणम् एव तावद् वक्ति “आसीद् इदम्” (म्ध् १.५) इति, “ततः स्वयंभूः” (म्ध् १.६) इति । प्रधानम् एवैतैः शब्दैर् अभिधीयते । स्वयं भवति परिणमति विक्रियाम् एति महदादितत्त्वभावेन । न कश्चिद् ईश्वरः स्वभावसिद्धो ऽस्ति, यथेच्छम् अचेतनं प्रधानम् अनुवर्तते । वस्तुस्वभाव एवायं तद्⁴⁰ उत प्रकृतिरूपं प्रधानं पुनर् विक्रियते । यथा क्षीरम् अचेतनं मण्डकावस्थाभिर् दधीभवति । भगवान् इति । स्वव्यापार ईश्वरो महाभूतादिद्वारेण प्रवृत्तः । स्वकार्योत्साह ओजः सामर्थ्यम् । आदिशब्दः प्रकारे व्यवस्थायाम् । तेन महदादिकारणम् अव्यक्तं भवति । विकारावस्थायां प्रच्युतं प्राग्रूपात् सूक्ष्मभावात् प्रकाशमयं तमो नुदतीत्य् उच्यते । अर्थशब्दाध्याहारेण वा प्रधाने पुल्लिङ्गनिर्देशः । पुरुषशब्दश् च प्रधानादिषु दृष्टः । “तेषाम् इदं तु सप्तानां पुरुषाणाम्” (म्ध् १.१९) इति ।

• यो ऽसाव् इति पूर्ववत् । सो ऽभिध्याय्एति । अभिध्यानं गुणतो ऽचेतनत्वात् प्रधानस्याभिध्यानासंभवात् । यथा कश्चिद् अभिध्यायैव कार्यं निवर्तयेद्⁴¹ अन्यकार्यनिरपेक्षम् एव वस्तु स्वाभाव्येन परिणममानम् ईश्वरेच्छानपेक्षतयाभिध्यायेत्य् उच्यते । अप आदौ ससर्ज । महाभूतान्तरापेक्षया तासाम् आदित्वम्, न तु महदादितत्त्वोत्पत्तेः । वक्ष्यति हि “तेषाम् इदं तु सप्तानाम्” (म्ध् १.१९) इति । प्रथमं तत्त्वोत्पत्तिस् ततो भूतानाम् । तासु वीर्यम् इति । वीर्यं शक्तिम् अवासृजत् । प्रधानम् एव कर्तृ भवति । सर्वतः पर्धानं पृथिव्यादिभूतोत्पत्तौ काठिन्यम् एति । अण्डरूपं संपद्यते । तद् अण्डम् इति । यथा तत्त्वानि स्त्रीपुरुषसंयोगं विनोत्पन्नानि प्रथमम् एवं पूर्वकर्मवशेन ब्रह्मापि स्वमहिम्नैवायोनिजं तस्य शरीरं दंशमशकादिवत् । तद्विसृष्टस् तेन प्रधानेन विसृष्टस् तन्मयत्वात् तच्छरीरस्य तद्विसृष्ट इत्य् उच्यते । शेषं पूर्ववत् ।

• यद् अत्रार्थतत्त्वं तद् अस्माभिर् उक्तम् एव । अर्थवादा एते यथाकथंचिद् गुणवादेन नीयन्ते ॥ १.११ ॥

स भगवान् ब्रह्मा परिवत्सरं संवत्सरम् उषित्वा तस्मिन्न् अण्डे स्थित उत्पन्नः सर्वज्ञः कथं निर्गच्छेयम् इति ध्यातवान्⁴² । तद् अण्डम् अकरोद् द्विधा । तावता कालेन गर्भः परिपच्यते । अण्डम् अपि तावत्कालेन भेदजातं⁴³ परिपाकाद् अतः काकतालीयन्यायेन तद् अण्डम् अकरोद् द्विधेत्य् उच्यते ॥ १.१२ ॥

शकले अण्डकपाले⁴⁴ । ताभ्याम् अण्डकपालाभ्याम् उत्तरेण दिवं निर्ममे निर्मितवान् । अधरेण पृथिवी मध्ये व्योमाकाशम् । दिशो ऽष्टौ च प्रागाद्याः, अवान्तरदिग्भिर् दक्षिणपूर्वादिभिः सह । अपां स्थानम् अन्तरिक्षे समुद्रम् आकाशं च पृथिवी पातालगता ॥ १.१३ ॥

तत्त्वसृष्टिर् इदानीम् उच्यते । या च यथावयवा पश्चाद् उक्ता, अर्थात् पूर्वेति तथोक्तं तत्⁴⁵ । प्रधानात् स्वस्माद् रूपान् मन उद्धृतवान् । प्रातिलोम्येनेयं तत्त्वोत्पत्तिर् इहोच्यते । मनसः पूर्वम् अहंकरम् अभिमन्तारम् । अहम् इत्य् अभिमानिताहंकारस्य वृत्तिः । ईश्वरं कार्यनिर्वर्तनसमर्थम् ॥ १.१४ ॥

महान् इति संज्ञया सांख्यानां तत्त्वं प्रसिद्धम् । आत्मानम् इति महता सामानाधिकरण्यम् । सर्वपिण्डसृष्टौ च महत्तयानुस्यूतम्⁴⁶ अत आत्मव्यवहारः । अहंकारात् पूर्वं पूर्वेण न्यायेन ससर्ज । सर्वाणि त्रिगुणानि च । यथानुक्रान्तं यथानुक्रम्यते तत् सर्वं त्रिगुण । सत्वरजस्तमांसि गुणाः । क्षेत्रज्ञाः केवलं निर्गुणाः । प्राकृतो भागः सर्वः सत्त्वरजस्तमोमयः । पञ्चेन्द्रियाणि तेषां निर्देशविषयाणां रूपरसादीनां यथास्वं ग्रहीतॄणि विज्ञानजनकानि । पञ्च “श्रोत्रं त्वग्” इत्यादिना वक्ष्यन्ते (म्ध् २.९०) विशेषनामानि⁴⁷ । चसब्देन विषयांश् च शब्दस्पर्शरूपरसगन्धान् पृथिव्यादीनि च ॥ १.१५ ॥

तेषां षण्णां या आत्ममात्रास् तासु सूक्ष्मान् अवयवान् संनिवेश्य सर्वभूतानि निर्ममे । तत्र षट्संख्यया वक्ष्यमाणानि पञ्च तन्मात्राणि अतिक्रान्तश् चाहंकारः प्रतिनिर्दिश्यते । आत्ममात्रास् तेषां स्वविकाराः । तन्मात्राणां भूतानि, अहंकारस्येन्द्रियाणि । पृथिव्यादिषु भूतेषु शरीररूपतया तिष्ठत्सु सूक्ष्मान् अवयवांस् तन्मात्राहंकारान् संनिवेश्य यथास्थानं योजनं कृत्वा सर्वभूतानि देवमनुष्यतिर्यक्पक्षिस्थावरादीनि निर्ममे । एतद् उक्तं भवति । षड् अविशेषा अवयवा एकदेशारम्भकाः सर्वस्य जगतस् तस्य तदारब्धत्वात् । सूक्ष्मत्वं तन्मात्रसंज्ञयैव सिद्धम् । तानि संनिवेश्य संनिहत्य⁴⁸ तेषाम् एवात्ममात्रांस् तद्विकारान्⁴⁹ भूतेन्द्रियाणि निर्ममे । तैश् च पिण्डसृष्टिं चकारात् । “मात्रासु” इत्य् अत्र “मात्राभिः” इति युक्तः पाठः ॥ १.१६ ॥

मूर्तिः शरीरम् । तदर्थास् तत्सम्पादका अवयवाः । सूक्ष्माः षड् उक्तस्वरूपाश् च अविशेषाख्याः । तानीमानि इन्द्रियाणि वक्ष्यमाणानि च भूतान्य् आश्रयन्ति । तस्योत्पत्तेर् भूतान्य् आश्रयन्तीत्य् उच्यते । तदाश्रयोत्पत्तिस् तेषाम् । पठितं च “पञ्चभ्यः पञ्च भूतानि” इति (साम्क् २२) । यद् येन कारणेनाश्रयन्ति तस्मात् कारणात् शरीरं तस्य प्रधानस्य येयं मूर्तिः शरीरम् इत्य् उच्यते । मनीषिणः । मनीषा बुद्धिस् तद्वन्तः पण्डीताः । अथ वा विपरीतः कर्तृभावः । सूक्ष्माः कर्तार इन्द्रियाणि कर्म । अवयवाश् चेन्द्रियाणाम् आश्रयभावं प्रतिपद्यमाना आश्रयन्तीत्य् उच्यते । यथा “बहुभिर् भुक्तः” इति भोजयन् भुक्त इत्य् उच्यते । अथ वानेकार्थत्वाद् धातूनां आश्रयन्ति जनयतीत्य् अर्थः ॥ १.१७ ॥

तद् एतत् प्रधानं सर्वभूतकृद् भवति । अव्ययम् अविनाशं कारणात्मना । कथं सर्वाणि भूतानि करोति । यतस् तद् आविशन्तीमानि । कानि पुनस् तानि । **मनः सूक्ष्मैर् अवयवैः **सह तन्मात्रैर् बुद्ध्यहंकारेन्दियलक्षणैः । अनन्तरं महान्ति भूतानि पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशाख्यानि । सह कर्मभिः । धृतिसंहननपक्तिव्यूहावकाशाः पृथिव्यादीनां यथाक्रमं कर्माणि । तत्र धृतिः धारणं सरणपतनधर्मकस्य एकत्रावस्थानम् । संग्राहकाद् विकीर्णस्य संहननम् । यथा पांसवो विकीर्णा उदकेन संहन्यन्ते पिण्डीक्रियन्ते । पक्तिर् अन्नौषधतृणादेस् तेजसः कार्यतया प्रसिद्धा । व्यूहो विन्यासः संनिवेशः । अवकाशो मूर्त्यन्तरेणाप्रतिबन्धः । न हि यस्मिन् देशे मूर्तिर् एका स्थिता तत्र मूर्त्यन्तरस्य स्थानम् । सुवर्णपिण्डे न कस्यचिद् अन्तःसंभवः । मनोग्रहणं सर्वेन्द्रियप्रदर्शनार्थम् । कर्मग्रहणेन च कर्मेन्द्रियाणि वा गृह्यन्ते । अथ वा तत्कार्यं सूक्ष्मैर् अवयवैर् युक्तं महान्ति भूतान्य् अधितिष्ठति पश्चाद् इत्य् एवं योजना । इन्द्रियाणि च मनःशब्दस्य प्रदर्शनार्थत्वात् ॥ १.१८ ॥

सूक्ष्मात् स्थूलम् उत्पद्यते संभवति । अव्ययाद् व्ययम् इत्य् एतावति तात्पर्यम् । न तु षण्णां सप्तानां वा तत्त्वानां मात्राभ्य इति । चतुर्विंशतितत्त्वानि । तानि सृष्टौ सर्वेषां निमित्तम् । अथ वा पिण्डसृष्टौ सप्तैव प्रधानं कारणम्, षडविशेषाः सप्तमो महान् । तेभ्यो भूतेन्द्रियाण्य् उत्पद्यन्ते । तेषु चोत्पन्नेषु पिण्डीभवति शरीरम् ।

• अव्ययात्⁵⁰ प्रधानाद् उपसंभृतसर्वविकाराद् एकीभूताद् इदं बहुधा विप्रकीर्णं विश्वरूपं जगद् उत्पद्यते । किं युगपद् एव समस्तैर् विकारैः स्थूलरूपैः प्रधानं विक्रियते । नेत्य् आह । तेषाम् इदम् इति । यादृशः प्राग् उक्तः क्रमस् तेनैव । “प्रकृतेर् महांस् ततो ऽहंकारस् तस्माद् गुणस् तु षोडशकः” इति (सांक् २२) । पुरुषशब्दस् तत्त्वे पुरुषार्थत्वात् प्रयुक्तः । महौजसां स्वकार्ये वीर्यवताम् । अपरिमितविकारहेतुत्वान् महत्वम् । तेषां याः सूक्ष्मा मूर्तिमात्रा मूर्तिः शरीरम्, तदर्था मात्रास्, ताभ्य इदं भवति । अत उच्यते । अव्ययाद् व्ययम् इति । काः पुनस् तेषां सूक्ष्मा मात्राः । न हि तन्मात्राणाम् अन्या मात्राः संभवन्ति येन तेषां सूक्ष्मा मात्रा इति व्यतिरेक उपपद्यते । न तेषां स्वागतमात्रापेक्षत्वम् । किं तर्हि । तन्मात्रेभ्यः सूक्ष्मो महान् महतः प्रभूर्⁵¹ इति ॥ १.१९ ॥

पूर्वश्लोके केचिद् अन्यथा सप्तसंख्या परिकल्पयन्ति । पञ्चेन्द्रियाणि चक्षुरादीनि वर्गीकृतान्य् एकीभवन्ति । बोधहेतुतयैकेन धर्मेण योगाद् एकत्वेन निर्दिश्यन्ते । एवं कर्मेन्द्रियाणि । तौ च वर्गद्वित्वाद् द्वौ पुरुषौ भवतः । पञ्चभूतानि भेदेनैव निर्दिष्टानि कर्यवैलक्षण्यात् । तद् एवं सप्तपुरुषास् तेषां या मूर्त्यर्थाः सूक्ष्मा मात्रा निर्माणकार्याणि तन्मात्राण्य् अहंकारश् च । अन्यत् समानम् ।

• अतश् च भूतानां पूर्वश्लोके संनिधानाद् एषाम् इति तेषाम् प्रतिनिर्देशः । यद्य् अपि च व्यवहिते बहूनि वचनानि⁵² संनिहितानि तथापि य इहार्थः प्रतिपाद्यते विशिष्टसंख्याकर्तृगुणवत्त्वं तद् भूतानाम् एव संभवति नान्येषां, प्रकृतत्वे सत्य् अपि ।

• अतो ऽयं श्लोकार्थः । एषां भूतानां यद् यत आद्यं⁵³ तस्य यद्रूपं ततो ऽनन्तरं पठितं तत् तत् पूर्वस्य संबन्धेन गुणं गृह्णाति । गुणशब्देन शब्दादयः पञ्चोच्यन्ते । आद्यत्वं चात्र वक्ष्यमाणया व्यवस्थया “आकाशं जायते” (म्ध् १.७५) इति । गुणत्वं च शब्दादीनां तत्रैव वक्ष्यति । यो य आकाशादिलक्षणो ऽर्थो यावतिथः यावतां पूरणः । “वतोर् इथुक्” (पाण् ५.२.५३) । द्वितीये तृतीये ऽवस्थाने स्थितः स तावद्गुणः । तावन्तो गुणास् तस्य भवन्ति । द्वितीयस्थाने स्थितो द्विगुण इत्यादि । परस्पराद्याद्यगुणसंबन्धित्वं प्रथमे ऽर्धश्लोक उक्तम् । तत्र यः स्वशब्देन यस्यैव यो गुणो ऽभिहितः “तस्य शब्दगुणं विदुः,” (म्ध् १.७५) “तद् रूपगुणम् उच्यते” (म्ध् १.७७) इत्यादि । ततश् च पूर्वगुणावाप्तौ द्वैगुण्यम् आकाशं वर्जयित्वा भूतानां प्राप्तम् । अत उक्तम् यो यो यावतिथ इति । तेन द्विगुणो वायुस् त्रिगुणं तेजस् चतुर्गुणा आपः पञ्चगुणा भूमिर् इति । आद्याद्यस्येति कथम् । आद्यस्याद्यस्येह भवितव्यम् । नित्यवीप्सयोर् इति द्विवचनेन । यथा परः पर इति । छन्दोभिर् अविशेषात् स्मृतीनां लुग्वृत्तानुरोधाच् चैवं पठितम् ॥ १.२० ॥

स प्रजापतिः सर्वेषाम् अर्थानां नामानि चक्रे । यथा कश्चित् पुत्राणां जातानाम् अन्येषां वा संव्यवहारार्थं करोति- “वृद्धिर् आदैच्” (पाण् १.१.१), “धीश्रीस्त्रीम्” (पिङ्स् १.१.१) इति । शब्दार्थसंबन्धं कृतवान् “गौर् अश्वः पुरुषः” इति । कर्माणि च निर्ममे । धर्माधर्माख्यान्य् अदृष्टार्थान्य् अग्निहोत्रादीनि च । सृष्ट्वा च कर्माणि तत्र संस्था व्यवस्थाश् चकार- “इदं कर्म ब्राह्मणेनैव कर्तव्यं काले ऽमुष्मै च फलाय” । अथ वा दृष्टर्था मर्यादा संस्था- “गोप्रचार इह च प्रेदेशे न कर्तव्यः,” “इदम् उदकं सस्यसेकार्थम् अमुष्मिन् ग्रामे न देयं यावत् तस्माद् ग्रामाद् अस्माभिर् अयम् उपकारो न लब्धः” । दृष्टार्थानि च कर्माणि निर्ममे । तत्र यान्य् अदृष्टार्थानि तानि वेदशब्देभ्यो वैदिकेभ्यो वाक्येभ्यः ।

• ननु सर्वस्य तेनैव सृष्टत्वात् तस्यैव स्वातन्त्र्याद् वेदं ससर्ज कर्मानुष्ठानपरिपालनार्थम् इत्य् एवं वक्तव्यम् । वेदसृष्टिश् च वक्ष्यते “अग्निवायुरविभ्यश् च” (म्ध् १.२३) इत्य् अत्रान्तरे ।

• उच्यते । भिन्नम् अत्र दर्शनम् । केचिद् आहुर् अन्यस्मिन् कल्पे वेदास् तेनाधीतास् ते च महाप्रलयेन प्रलीनाः पुनर् अन्यस्मिन् कल्पे सुप्तप्रतिबुद्धवत् सर्वं प्रथमं प्रतिभाति, स्वप्नपठितो यथा कस्यचिच् छ्लोकः प्रतिभाति । भाति च वेदे “गौर् अनुबन्ध्यः” (शब् १०.४.३२), “अश्वस् तूपरो गोमृगः” (व्स् २४.१) इत्यादिवाक्येभ्यः शब्दानुस्मृतिपूर्वकं झट् इति तान् अर्थान् स्मृत्वोत्पद्यमानांश् च पदार्थान् दृष्ट्वा “अस्यार्थस्यायं⁵⁴ शब्दः कल्पान्तरे नामासीत्, संप्रत्य् अस्यैव क्रियताम्” इत्य् उभयं वेदशब्देभ्य एव नामानि कर्माणि च सृष्टवान् । अथ वा नैव वेदाः प्रलीयन्ते महाप्रलये ऽपि । यो ऽसौ पुरुषः केषांचिद् इष्टस् तथा वेदा आसते । स एवान्तरण्डं ब्रह्माक्यं पुरुषं निर्माय वेदान् अध्यापयामास । एवं स ब्रह्मा वेदशब्देभ्यः सर्वं निर्मितवान् ।

• यद् अत्र तत्त्वं तद् अस्माभिर् उक्तम् एव । अथ पौराणिकी प्रक्रिया प्रयुज्यते । सास्माभिः प्रदर्श्यत एव । आदौ जगत्सर्ग इत्य् अर्थः । अथ वा, आदौ यानि नामान्य् अनपभ्रष्टानि, न पुनर् इदानींतनान्य् अशक्तिजानि गव्यादीनि । पृथक्, न⁵⁵ यथा शरीरं च तत्त्वसमुदायरूपम्⁵⁶ एवं⁵⁷ निर्ममे । किं तर्हि, पृथक् ॥ १.२१ ॥

कर्मात्मानः शरीरिणः प्राणिनः कर्मसु तत्परा मनुष्या उच्यन्ते । तेषाम् अर्थसिद्धये यज्ञम् असृजत् । ये ब्रह्मोपासनास्व् अनभिरताः⁵⁸ पुत्रपश्वादिफलार्थिनो द्वैतपक्षाश्रितास् ते कर्मानुष्ठानपरत्वात् कर्मात्मान उच्यन्ते । षष्ठ्य् अपि तादर्थ्यं ब्रूत इति तदर्थं यज्ञम् असृजद् इति गम्यते । देवानां च गणं तदर्थम् एवासृजत् । कर्मात्मनां चेत्य् अयम् अदेशे चः पठितः । तस्य देशो देवानाम् इत्य् अतो ऽनन्तरम् । यज्ञं ससर्ज । अग्निर् अग्नीषोमाव् इन्द्राग्नी इत्यादिं यज्ञसिद्ध्यर्थं देवानां गणम् असृजत् । तथा साध्यानां देवानां गणम् इत्य् अनुषज्यते । भेदेनोपादानम् अहविर्भाक्त्वात् तेषां स्तुतिभाज एव ते केवलम् । “यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवाः” (र्व् १०.९०.१६) इति । “साध्या वै नाम देवाः” इति । “साध्या वै नाम देवा आसन्” (प्ब् ८.३.५) । अथ वा ब्राह्मणपरिव्राजकवत् । सूक्ष्मं मरुतो रुद्राङ्गिरस इत्य् एतदपेक्षया साध्यगणः सूक्ष्मः । साध्यग्रहणं चान्यासाम् अप्य् अहविःसंबन्धिनीनां देवतानां वेनोस्तुनीतिर् इत्यादीनां प्रदर्शनार्थम् ।

• अन्ये तु कर्मात्मनां देवानां प्राणिनाम् इति समानाधिकरणानि मन्यन्ते । कर्माणि आत्मा स्वभावप्रतिलम्भो⁵⁹ येषां ते कर्मात्मानः । यागादिकर्मनिर्वर्तनपरत्वात् प्रधानतया वा कर्मात्मानः ।

• काश्चिद् देवता यागादिकर्मण्य् एव स्वरूपत इतिहासे श्रूयन्ते । यथेन्द्रो रुद्रो विष्णुर् इति । अन्यासां तु याग एव देवतात्वं न स्वरूपतः । अक्षा ग्रावाणो रथाङ्गानि । न हि यथा भारते इन्द्रादीनां वृत्रादिभिर् असुरैर् युद्धादि कर्म श्रूयते तथाक्षादीनां वर्ण्यते । अस्ति च सूक्ते हविःसंबन्धे तेषाम् अपि देवतात्वम् । अक्षाणां “प्रावेपा मा” (र्व् १०.३४.१) इति । ग्राव्णां “प्रैते वदन्तु” (र्व् १०.९४.१) इति । “वनस्पते वीड्वङ्गः” (र्व् ६.४७.२६) इति रथाङ्गानाम् । अत एव प्राणिनाम् इति । द्विविधा हि देवताः प्राणवत्यस् तद्रहिताश् च । यथेन्द्रादयः पुरुषविग्रहाः प्राणवन्तः पुराणे वर्ण्यन्ते, नाक्षादयः । इतिहासदर्शनाश्रयश्⁶⁰ चायं सर्वः सर्गादिप्रपञ्चः । चसब्दश् चात्र द्रष्टव्यः, प्राणिनाम् अप्राणिनाम् अपि । निरुक्तदर्शने ऽपि द्विविधा देवता । अश्वाः “मा नो ऽमित्रः” (र्व् १.१६२.१) इति । शकुनिः “कनिक्रदद्” (र्व् ५.८३.१) इति । गाव “आ गावो अग्मन्” इति (र्व् ६.२८.२) । एताः प्राणवत्यः । अप्राणा उक्ताः । सनातनग्रहणं यज्ञविशेषणम् । पूर्वकल्पे ऽपि यज्ञस्य भावात् प्रवाहनित्यतया नित्यत्वम् ॥ १.२२ ॥

“तिस्र एव देवताः” अग्निप्रभृतय इति नैरुक्ताः (निर् ७.५), सत्य् अप्य् अभिधाननानात्वे । अतस् तेन दर्शनेनोच्यते । एताभ्यस् तिसृभ्यो यज्ञसिद्ध्यर्थम् । यागसंप्रदानत्वात् तासां चतुर्थी । त्रयम् ऋग्यजुःसामलक्षणं ब्रह्म वेदाख्यं दुदोह । द्विकर्मको ऽयं धातुः । प्रधानं कर्म त्रयम् । अप्रधानेन द्वितीयेन कर्मणा भवितव्यम् । न च तद् अस्ति । अतः पञ्चम्य् एवेयम् इति मन्यामहे । अग्न्यादिभ्यो दुदोह, अक्षारयद् अभावयत् ।

• कथं पुनर् अग्न्यादिभ्यो वर्णात्मा शब्दो मन्त्रवाक्यानि ब्राह्मणवाक्यानि च भवेयुः ।

• किं नोपपद्यते । कः शक्तीर् अदृष्टा असतीर् वक्तुम् अर्हति ।

• नाख्यातार्थो विकल्पयितुं युक्तः । पञ्चमी तर्हि किमर्था⁶¹ । “दुहियाचि” इति द्वितीयया भवितव्यम् । किं च दृष्टप्रमाणविरोधी प्राग्वृत्तो ऽर्थ उच्यमानो न⁶² मनःपरितोषम्⁶³ आधत्ते प्रामाणिकानाम् ।

• परिहृतो विरोधः स्वरूपपरत्वाश्रयणेनैषाम् आगमानाम् “ऋग्वेद एवाग्नेर् अजायत, यजुर्वेदो वायोः, सामवेद आदित्यात्” (ऐत्ब् २५.७) इति । अग्न्यादयो ऽपि देवता ऐश्वर्यभाजो निरतिशयशक्तिश् च प्रजापतिः, तत्र का नामानुपपत्तिः । अस्मिन् दर्शने पञ्चम्य् अपि विवक्ष्या । अतः कारकाणि कथितानि यत्रापादनसंज्ञेत्य्⁶⁴ अपादानविवक्षायां भाष्ये समर्थितानि (पत् ओन् पाण् १.४.५१) ।

• अन्यदर्शने कथम् ।

• चतुर्थी तावद् युक्तैव । अर्थवादाश् चैते । तत्र द्वितीयं कर्म आत्मैव “प्रजापतिर् आत्मानं दुदोह” । दोहनं चाध्यापनं परसंक्रान्तिसामान्येन ।

• अथापि पञ्चमी । तत्राप्य् आग्नेया मन्त्रा आदाव् ऋग्वेदे, अतः “अग्नेर् अजायत” (ऐत्ब् ५.३२) इत्य् उच्यते, यजुर्वेदे ऽपि “इषे त्वोर्जे त्वा” (त्स् १.१.१) इति । इड् अन्नम्, तन् मध्यस्थानत्वाद्⁶⁵ वायुना वर्षदानेन क्रियते । ऊर्क् प्राणः, स वायुर् एव । अत आदितो वायुकार्यसंबन्धाद् वायोर् इत्य् उपमा । अथ वा, आध्वर्यवम् आर्त्व्ज्यं बहुप्रकाराश् चेष्टाश् च सर्वा वायोर् इत्य् अनेन सामान्येन वायोर् जन्म यजुर्वेदस्य । अनधिकारस्य सामगीत्ययोग्यत्वाद् उत्तमाध्ययनानि सामानि, उत्तमस्थानश् चादित्य इति ॥ २३ ॥

धर्मसामान्याद् आह । द्रव्यात्मा कालो वैशेषिकाणाणां क्रियारूपो ऽन्येषाम् । आदित्यादिगतिप्रतान आवृत्तिमान् । कालविभक्तयो विभागा मासर्त्वयनसंवत्सराद्याः । नक्षत्राणि कृत्तिकारोहिण्यादीनि । ग्रःआ आदित्यादयः । सरितो नद्यः । सागराः समुद्राः । शैलाः पर्वताः । समानि स्थलान्य् एकरूपा भूभागाः खातप्रदरवर्जिताः । विषमाणि आरोहावरोहवन्ति ॥ १.२४ ॥

रतिर् मनसः परितोषः । कामो ऽभिलाषो मन्मथो वा । अन्यत् प्रसिद्धम् । एवमादिकां सृष्टिं ससर्जेमाम् । अत्र श्लोके पूर्वा च या सृष्टिर् उक्ता । इमाः प्रजाः स्रष्टुम् इच्छन् देवासुरा यक्षराक्षसगन्धर्वाद्यास् तदुपकरणं तदात्मधर्मवच् छरीरं धर्मं चादाव् असृजद् इत्य् अर्थः । अथ केयं वाचोयुक्तिः सृष्टिं ससर्जेति । य एवार्थः सृष्टिं कृतवान् इति । सर्वे धातवः करोत्यर्थस्य विशेषावच्छिन्ने वर्तन्ते । पचति पाकं करोति, यजति यागं करोति । तत्र कृदन्ताद् विशेषे ऽवगत आख्यातगतो धातुः करोत्यर्थमात्रप्रतिपादनपरो भवति । तस्मिन्न् अपि कुतश्चित् प्रतिपन्ने पुनःप्रतिपादने ऽनुवाददोषो मा भूद् इति कालकारकादिषु तात्पर्यम् । अथ वा सृज्यमानविशेषा प्रमाणावच्छिन्ना सृष्टिः सामान्यसृष्टेः कर्म, यथा स्वपोषं पुष्ट इति ॥ २५ ॥

धर्माधर्मौ व्यवेचयत् विवेकेन पृथग्भावेन व्यवस्थापितवान्- “अयं धर्म एव, अयम् अधर्म एव” ।

• ननु च नैवायं विवेको ऽस्ति । सन्ति हि कर्माण्य् उभयरूपाणि धर्माधर्मात्मकानि । यथाहुः- “शबलानि वैदिकानि कर्माणि, हिंसासाधनकत्वात् । यथा ज्योतिष्टोमः स्वरूपेण धर्मो हिंसाङ्गत्वात् त्व् अधर्मः” इति ।

• अत आह कर्मणां तु विवेकाय । कर्मशब्देनात्र प्रोयोगः कर्मणाम् अनुष्ठानम् उच्यते । स एव पदार्थो ऽन्यथा प्रयुज्यमानो विपरीतस्वभावो भवति । धर्मः सन्न् अधर्मरूपताम् आपद्यते, अधर्मो धर्मत्वम् । तथा हिंसैव । हिंसा बहिःप्रयुज्यमाना अधर्मः सः, “न हिंस्यात् सर्वभूतानि” इति प्रतिषेधगोचरत्वात् । अन्तर्वेदिकृता अग्नीषोमीये धर्मः, विधिलक्षणत्वात् । एवं तपो⁶⁶ धर्मः, तद् एव तु दम्भेनासामर्थ्यादिना⁶⁷ वा क्रियमाणम् अधर्मः । एवं देवरगमनं स्त्रीणाम् अधर्मः, गुरुनियुक्तानां पुत्रार्थिनीनां घृताक्ताद्यनुग्रहेण धर्मः । अतः स्वरूपैकत्वे ऽपि प्रयोगभेदाद् धर्माधर्मव्यवस्था । एकत्वे ऽपि⁶⁸ प्रमाणान्तरदृष्ट्या⁶⁹ स्वरूपभेद एव ।

M G add: tu

M G 1st ed.: ekatvaṃ ca

M G 1st ed: -nāsamartho na

M G 1st ed: tayor; G 2nd ed: tapor

• अथ च कर्मफलेषु कर्मशब्दः, कारणे कार्योपचारात्⁷⁰ । तेनैतद् उक्तं भवति- कर्माणि व्यवेचयत् कर्मफलविभागाय । कः पुनः कर्मणां फलविभागः । अत उक्तम्- द्वन्द्वैर् अयोजयत् सुखदुःखादिभिः । धर्मस्य फलं सुखम् अधर्मस्य दुःखम् । अत उभयकारिणो द्वन्द्वैर् योज्यन्ते, धर्मकारित्वात् सुखेन, अधर्मकारित्वाद् दुःखेन । द्वन्द्वशब्दो ऽयं रूढ्या परस्परविरुद्धेषु पीडाकरेषु वर्तते शीतोष्णवृष्ट्यातपक्षुत्सौहित्यादिषु । आदिग्रहणं सामान्यविशेषभावेन ज्ञेयम् । केवलौ सुखदुःखशब्दौ स्वर्गनरकयोर् वाचकौ निरतिशयानन्दपरितापवचनौ वा । विशेषः⁷¹ स्वर्गग्रामपुत्रपश्वादिलाभस् तदपहारश् चादिशब्दस्य विषयः । कर्मणां पूर्वम् उत्पत्तिर् उक्ता । अनेन तेषाम् एव प्रयोगविभागः फलविभागश् च प्रजापतिना कृत इति प्रतिपाद्यविवेकः ॥ १.२६ ॥

M G: viśeṣa

D (5: 601) suggests: kārye kāraṇopacārāt

उपसंहारो ऽयम् । दशार्धानां पञ्चानां महाभूतानां या अण्व्यः सूक्ष्मा मात्रा अवयवास् तन्मात्रास् ता विनाशिन्यः । परिणामधर्मित्वात् स्थौल्यप्रतिपत्त्याविनाशिन्य उच्यन्ते । ताभिः सार्धम् इदं जगत् सर्वं संभवत्य् उत्पद्यते । अनुपूर्वशः क्रमेण । सूक्ष्मात् स्थूलं स्थूलात् स्थूलतरम् । यादृशो वा क्रम उक्तः प्राक् ॥ १.२७ ॥

अस्यायम् अर्थः । यद्य् अपि प्रजापतिर् ईश्वरो भूतसृष्टौ शक्नोति यथेच्छं प्राणिनः स्रष्टुं तथापि न पूर्वकल्पकृतानि कर्माण्य् अनपेक्ष्य प्राणिनः सृजति । येन यादृशं पुराकल्पे कर्म कृतं तत्कर्माक्षिप्तायां जातौ तं जनयति, न जात्यन्तरे । शुभेन कर्मणा तत्फलोपभोग्यायां देवमनुष्यादिजातौ जनयति, विपरीतेन तिर्यक्प्रेतादिषु । यथैव भूतेन्द्रियगुणाः कल्पादौ प्रकृतिस्था उद्भवन्ति एवं कर्माण्य् अपि प्रलये स्वप्रकृतिस्थानि पुनर् उद्भवन्ति सर्गादौ । “ततः शेषेण” इत्य् एष न्यायस् तत्राप्य् अस्त्य् एव ।

• यदि तर्हि कर्मापेक्षोत्पत्तिः, क्व प्रजापतेर् ऐश्वर्यम् उपयोगि कीदृशं वा सापेक्षम् ऐश्वर्यम् । तस्मिन् सति जगत उत्पत्तेः, कथम् अनुपयोगः । न तम् अन्तरेण स्थित्युत्पत्तिप्रलयाः सन्ति । नित्यत्वात् तस्य स्वकृतान्य् अपि कर्माणि कारणं तदिच्छापि प्रकृतिपरिणामश् च । एतस्याः कारणसामग्र्या इदं जगद् उत्पद्यते तिष्ठति प्रलीयते च । सापेक्षस्याप्य् ऐश्वर्यं न विहन्यते । यथेह राजादिर् ईश्वरो भृत्यादीन् फलेन योजयेद् एवम् एवादिकर्मानुरूपेणैव योजयति । न चानीश्वरः ।

• ननु नास्य श्लोकस्यायम् अर्थ प्रतीयते । किं तर्हि प्रतीयते । विधातुर् एव प्राणिनां कर्मविनियोगे स्वातन्त्र्यम् । स यं प्राणिनं प्रथमं सर्गादौ यस्मिन् कर्मणि हिंसात्मके तद्विपरीते वा न्ययुङ्क्त स तद् एव कर्म भजते करोति । न पित्रादेर् अनुशासनम् अपेक्ष्य स्वेच्छयान्यथा प्रवर्तते । किं तर्हि, प्राक्प्रजापतिनियोगवशात् साध्व् असाधु वा स्वयम् अन्यानुशासननिरपेक्षो ऽनुतिष्ठति । सृज्यमानाह् पुनर् जायमानः । कल्पान्तरे ऽस्मिन्न् एव वा कल्पे प्रजापतिर् एव क्षेत्रज्ञांश् तत्कर्तृत्वेन नियुङ्क्ते । अतस् तन्नियोगम् एवानुवर्तमानाः प्राचीनं शुभम् अशुभं वा कर्म कुर्वन्ति । तद् उक्तम् ।

• कर्तृत्वं प्रतिपद्यन्ते अनीशाः स्वेषु कर्मसु ।

• महेश्वरेण प्रेर्यन्ते शुभे वा यदि वाशुभे ॥ इति ।

• अज्ञो जन्तुर् अनीशो ऽयम् आत्मनः सुखदुःखयोः ।

• ईश्वरप्रेरितो गच्छेत् स्वर्गं वा श्वभ्रम् एव वा ॥

• उच्यते । एवं सति कर्मफलसंबन्धस् त्यक्तः स्यात्, पुरुषकारानर्थक्यं च स्यात्, अग्निहोत्रादिकर्माद्युपदेशो ब्रह्मोपासनाश् च व्यर्थाः प्रसज्येरन् । य एवेश्वरस्वरूपानभिज्ञास् त एव दृष्टादृष्टार्थेषु कर्मसु प्रवर्तेरन् । ये तु तदधीनं कर्तृत्वं भोक्तृत्वं च मन्यन्ते तेषां सर्वत्राप्रवृत्तिप्रसङ्गः । कृतम् अपि न तत्कर्म फलति । अकर्तारो ऽपि भोक्ष्यामह इति मन्यमाना उदासीरन् । न च व्याधिर् इवापथ्याद् विदुषां बलाद् इच्छोपजायते कर्तृत्व ईश्वरप्रेरणया । अथ कर्मफलसृष्ट्या तदिच्छा निश्चिता अस्मात् कर्मण इदं कर्तृत्वं⁷² भवतीति, न तर्हि “यं तु कर्मणि” इत्य् एतद् अस्ति । शास्त्राद्⁷³ एव नियोगः प्रतिपत्तव्यः । तस्माद् यं पुरुषं स प्रभुः प्रथमम् न्ययुङ्क्त अनादौ संसारे प्रथमं वर्तमानापेक्षयं नियोक्तृत्वं चास्य सर्वभावेषु दिक्कालनिमित्तकारणत्वात् ।

• अन्ये तु व्याचक्षते । जात्यन्तरापन्नस्यात्मनो न पूर्वं जातिसंस्कारापेक्षा । अतः स्वभावानुवृत्तिः । यं जातिविशेषं यस्मिन् कर्मणि नियुक्तवान् परवधादौ स सिंहादिजातीय आत्मा संपन्नो मनुष्यत्वे मार्दवम् अभ्यस्तम् अपि हित्वा जातिधर्मं प्रतिपद्यते अन्येनानुपदिष्टम् अपि । स्वाभाव्यात् प्रजापतिकृतत्वात् कर्माणि बलवन्ति प्रागभ्यासं जात्यन्तरगतस्य विस्मारयन्तीति प्रदर्शितं भवति ॥ १.२८ ॥

एतद् एव विस्तारयति ।

हिंस्रं परप्राणवियोगकरं सर्पसिंहहस्त्यादि । तद्विपरीतम् अहिंस्रं रुरुपृषतादि । मृदु पेशलम् अनायासकम्⁷⁴ । क्रूरं कठिनं परदुःखोत्पादनात्मकम् । अन्यत् प्रसिद्धम् । यद् एतद् द्विशः प्रसिद्धं कर्म जातं ततो यस्य यद् एव अदधाद् दत्तवान् कल्पितवान् स प्रजापतिः सर्गे सृष्ट्यादौ पूर्वकर्मानुरूप्यम् अवेक्ष्य, तत्कर्म स सृष्टः⁷⁵ प्राणी स्वयम् आविशत् प्रतिपद्यते । भूतकालता न विवक्षिता । आद्यत्वे ऽपि जातिधर्मस्यानुपदिष्टस्य स्वयंप्रतिपत्तिदर्शनात् ॥ १.२९ ॥

अत्र दृष्टान्तः । अचेतना अपि यथा भावास् तन्मर्यादयैव व्यवस्थितस्वभावाः एवं चेतना अपि पुरुषकृतकर्मसहायेन प्रजापतिना कृतां मर्यादां नातिक्रामन्ति, यस्यां जातौ जातास् तद् एव कुर्वन्ति नान्यद् इच्छन्तो ऽपि शक्नुवन्ति कर्तुम् ।

• ऋतवो वसन्तादयः । स्वलिङ्गानि चिह्नानि पत्रफलकुसुमशीतोष्णवर्षादीनि । पर्यये । यस्यर्तोर् यः पर्यायः स्वकार्यावसरस् तस्मिन् स ऋतुस् तं धर्मं स्वयम् एव प्रतिपद्यते, न पुरुषप्रयत्नम् अपेक्षते । चूतमञ्जर्यो वसन्ते स्वयम् एव पुष्यन्ति, न मूले सलिलसेकम् अपेक्षन्ते । एवं पुरुषकर्माण्य् अदृष्टानि । नास्ति स पदार्थो यो न कर्मापेक्षते । तथा हि । वर्षाणां स्वस्वभावो यो वृष्टिप्रदः, भवति च राजदोषाद् राष्ट्रदोषाद् वा कदाचिद् अवग्रहः । तस्मात् कर्मशक्तिर् एवानपसार्या । वृत्तानुरोधाद् असकृद् अनुग्रहणम् ।

• अन्ये तु श्लोकत्रयम् अप्य् अन्यथा व्याचक्षते । कर्मशक्तीनां स्वभावनियमो ऽनेनोच्यत इत्य् आहुः ।

• (१.२८) यत् फलं यस्मिन् कर्मण्य् आहितं प्रजापतिना स कर्मविशेषः पुनः पुनः सृज्यमानो ऽनुष्ठीयमानः स्वयं तत् फलं भजते ददातीत्य् अर्थः । तेन यागः कृतो यदा फलिष्यति न तदा किंचिद् अन्यद् अपेक्षत इति प्रतिपादितं भवति । सेवा हि स्वकृता अपि⁷⁶ मन्त्रिपुरोहितादिवाक्यम् अपेक्षते । नैवं यागः । दृष्टस् तु व्यापारस् तेनापेक्ष्यते । दृष्टादृष्टकारणद्वयजन्यत्वात् सर्वस्य कार्यस्यादृष्टान्तरापेक्षा निषिध्यते तदानीम् ।

• (१.२९) कर्माणीष्टानिष्टफलप्रदानि विधिप्रतिषेधविषयाणि । कर्माणि द्विश उदाहरति । हिंस्राहिंस्रे इति । हिंसा प्रतिषिद्धा । तस्या नरकादिफलप्रदानं नियमितम् । यो ब्राह्मणायावगुरेत् यो मामकायावगुरेत् तं शतेन यातयाद् इति वाक्यशेषेभ्यः । सा ततः स्वभावान् न च्यवते । प्रायश्चित्तेषु विशेषं वक्ष्यामः । अहिंस्रं विहितम् । तस्यापि नेष्टफलदानात् स्वभावच्युतिर् अस्ति । धर्माधर्मयोर् एव विशेषायते । विहितं कर्म धर्मः, प्रतिषिद्धम् अधर्मः, तयोर् विशेषाः सत्यानृतादयः । सत्यं विहितम् अनृतं प्रतिषिद्धम् । एवं सर्वाणि पूर्वोत्तरपदानि विहितप्रतिषिद्धविशेषप्रदर्शनानि ।

• (१.३०) अव्यभिचरितदृष्टकार्यकारणसंबन्धीनि कर्माणि । दृष्टान्तः यथर्तुलिङ्गानीति । शेषं समानम् ॥ १.३० ॥

पृथिव्यादीनां लोकानां विवृद्ध्यर्थम् । वृद्धिः पुष्टिर् बाहुल्यं वा । ब्राह्मणादिषु चतुर्षु वर्णेषु सत्सु त्रयाणां लोकानां वृद्धिः । “इतः प्रदानं देवा उपजीवन्ति” (त्स् ३.२.९.७) । ते च यागाद्यधिकृताः । अतस् तैः कर्म कृतम् उभौ लोकौ वर्धयति । पुरुषकर्मप्रचोदिता देवाः । “आदित्याज् जायते वृष्टिः” (म्ध् ३.६६ [७६]) इति, अस्यापि लोकस्य वृष्टिर्⁷⁷ वृद्धिः । ब्राह्मणादीन् वर्णान् निरवर्तयन् निर्वर्तितवान् असृजत् । मुखबाहूरुपादतः, यथाक्रमं मुखाद् ब्राह्मणम्, बाहुभ्यां राजन्यम्, ऊरुभ्यां वैश्यम्, शूद्रं पादत इति । तसिः अपादाने (पाण् ५.४.४५) । कारणात् कार्यं निष्कृष्यत इवेति भवति⁷⁸ । अपाये सति अपादानत्वम् । आद्यं कंचिद् ब्राह्मणं स्वमुखावयवेभ्यो⁷⁹ दैव्या शक्त्या निर्मितवान्, अद्यतनानां सर्वेषां मिथुनसंप्रयोगद्वारेण तत्त्वेभ्य⁸⁰ उत्पत्तिदर्शनात् । परमार्थतः स्तुतिर् एषा वर्णानाम् उत्कर्षापकर्षप्रदर्शनार्थम् । सर्वेषां भूतानां प्रजापतिः श्रेष्ठस् । तस्यापि सर्वेषाम् अङ्गानां मुखम् । ब्राह्मणो ऽपि सर्वेषां वर्णानां प्रशस्यतमः । एतेन सामान्येन ब्रह्ममुखाद् उत्पन्न इत्य् उच्यते । मुखकर्माध्यापनाद्यतिशयाद् वा मुखत इत्य् उच्यते । क्षत्रियस्यापि बाहुकर्म युद्धम् । वैश्यस्याप्य् ऊरुकर्म पशून्⁸¹ रक्षतो गोभिश् चरन्तीभिर् भ्रमणम्, स्थलपथवारिपथादिषु वाणिज्यायै गमनम् । शूद्रस्य पादकर्म शुश्रूषा ॥ १.३१ ॥

एषा सृष्टिः साक्षात् परस्य पुरुषस्य । इयं तु ब्रह्मणस् तस्यैवेत्य् अन्ये । यत् तद् अन्तरण्डं समुद्गतं शरीरं तद् द्विधा कृत्वा, अर्धेन पुरुषो ऽभवत् पुमान् संपन्नः शुक्रसेकसमर्थः । अर्धेन नारी गौरीश्वरभङ्ग्या । अथ वा पृथग् एव तां निर्मितवान् । तां निर्माय तस्यां मैथुनेन धर्मेण विराड् इति यस्य नाम प्रसिद्धं तं जनितवान् । एतद् उच्यते । प्रजापतिः स्वां दुहितरम् अगच्छत् । इदम् अपि जायापत्योः शरीरमात्रभेदात् सर्वत्र कार्येष्व् अविभागात् तदालम्बनं द्वैधंकारवचनम् ॥ १.३२ ॥

स विराट् तपस् तप्त्वा यं पुरुषम् असृजत् तं मां वित्त जानीध्वम् । एवं स्मृतिपरंपरया नात्र वः किंचिद् अविदितं मम वर्णयितव्यम् अस्ति । तन्मध्ये शुद्धिम् आत्मन आचष्टे । अस्य सर्वस्य स्रष्टारम् । अनेन सर्वशक्तिम् आह । जन्मकर्मातिशयवन्तं मां प्रत्ययितरीकरिष्यतीत्य् अभिप्रायः निश्चयोत्पत्त्यर्थं च, अन्यतो ऽवगते ऽपि मनुजन्मनि स्वयम् अभिधानात् । यथान्यतः श्रुतो ऽपि कश्चित् पृच्छ्यते, “देवदत्तस्य त्वं पुत्रः” इति, “बाढम्” इति तेनोक्ते निश्चय उपजायते । अभिजनवर्णनं कवीनाम् अत्रपाकरं सत्याम् अपि पारंपर्येणात्मस्तुतौ । द्विजसत्तमा इत्य् आमन्त्रणम् । सत्तमाः साधुतमाः स्रेष्ठा इति यावत् ॥ १.३३ ॥

अहम् असृजम् उत्पादितवान् । दश प्रजापतीन् महर्षीन् । आदितः सुदुश्चरं तपः कृत्वा । सुष्टु दुःखेन तपश् चर्यते ऽतिपीडाकरं बहुकालं च ॥ १.३४ ॥

तान् महर्षीन् नामतो निर्दिशति⁸² ।

एते मनूंस् तु सप्तान्यान् असृजन् भूरितेजसः ।

एते महर्षयः सप्तान्यान् मनून् असृजन् । अधिकारशब्दो ऽयं मनुर् इति । मन्वन्तरे यस्य प्रजासर्गे तत्स्थितौ वाधिकार उक्तेन प्रकारेण स मनुर् इत्य् उच्यते । भूरितेजस अमितौजस इति चैक एवार्थः । एकं प्रथमान्तं स्रष्टुर् विशेषणम् । द्वितीयं द्वितीयान्तं स्रष्टव्यानां मन्वादीनां विशेषणम् । ननु देवा ब्रह्मणैव सृष्टाः । सत्यं, न सर्वे । अपरिमिता हि देवसंघाताः । देवनिकाया हि देवस्थानानि स्वर्गलोकब्रह्मलोकादीनि ॥ १.३६ ॥

यक्षादीनां स्वरूपभेदश् चेतिहासादिप्रमाणक एव, न प्रत्यक्षादीनाम् अन्यतमेन प्रमाणेन परिच्छिद्यते । तत्र वैश्रवणानुचरा यक्षाः । रक्षांसि विभीषणादयः । तेभ्यः क्रूरतराः पिशाचाः, अशुचिमरुदेशादिवासिनो निकृष्टा यक्षराक्षसेभ्यः । हिंस्रास् तु सर्व एव । छद्मकरणेन⁸³ केचित् प्राणिनां जीवम् आकर्षन्त्य् अदृष्टया शक्त्या व्याधींश् च जनयन्तीत्य् ऐतिहासिका मन्त्रवादिनश् च । गन्धर्वा देवानुचरा गीतनृत्तप्रधानाः । अप्सरसो देवगणिका उर्वश्याद्याः । असुरा देवशत्रवो वृत्रविरोचनहिरण्याक्षप्रभृतयः । नागा वासुकितक्षादयः । सर्पाः प्रसिद्धाः । सुपर्णाः पक्षिविशेषा गरुत्मत्प्रभृतयः । पितरः सोमपाज्यपादिनामानः स्वस्थाने देववद् वर्तन्ते । तेषां गणम् असृजन् ॥ १.३७ ॥

मेघोदरदृश्यं⁸⁴ मध्यमं ज्योतिर् विद्युद् उच्यते । यस्यास् तडित्सौदामिनीत्यादयः पर्याया विशेषाश्रयाः । अशनिः शिलाभूता हिमकणिका सूक्ष्मदृश्यश् च वर्षधारादिवत् पतन्त्यो वेगवद् वातप्रेरिताः सस्यादिविनाशिन्य उच्यन्ते । मेघा अभ्रोदकमरुज्ज्योतिःसंघाता आन्तरिक्षाः । रोहितं दण्डाकारम् अन्तरिक्षे नीललोहितरूपं कदाचित् दृश्यते । आदित्यमण्डललग्नं कदाचित्, कदाचित् प्रदेशान्तरे ऽपि । तस्यैव विशेष इन्द्रधनुः । वक्रत्वं धनुराकारताधिकास्य । उल्का संध्याप्रदोषादौ विसारिप्रभाण्य् उत्पाते दिक्षु पतन्ति यानि ज्योतींषि दृश्यन्ते । निर्घातः भूम्यन्तरिक्ष उत्पातशब्धः । केतव उत्पाते दृश्यमानानि शिखावन्ति ज्योतींषि प्रसिद्धानि । अन्यान्य् अपि ध्रुवागस्त्यारुन्धतीप्रभृतीनि नानाप्रकाराणि ॥ १.३८ ॥

अश्वमुखाः प्राणिनो हिमवदादिपर्वतेषु भवन्ति ते किंनराः । वानरा मर्कटमुखा पुरुषविग्रहाः । विहङ्गमाः पक्षिणः । अजाविकोष्ट्रगर्दभादयः पशवः । मृगाः रुरुपृषतादयः । व्यालाः सिंहव्याघ्रादयः । द्वे दन्तपङ्क्ती उत्तराधरे येषां भवतस् ते उभयतोदतः ॥ १.३९ ॥

कृमयो ऽत्यन्तसूक्ष्मा प्राणिनः । कीटास् तेभ्य ईषत्स्थूला भूमिचराः । पतङ्गाः शलभपक्षकादयः⁸⁵ । स्थावरं वृक्षपर्वतादि । पृथग्विधं नानाप्रकारम् । क्षुद्रजन्तव इत्य् एकवद्भावः ॥ १.४० ॥

एवम् इति प्रक्रान्तप्रकारप्रत्ययपरामर्शः⁸⁶ । एतैर् महात्मभिर् मरीच्यादिभिः । इदं सर्वं स्थावरजङ्गमं सृष्टम् । यथाकर्म यस्य जन्मान्तरे यादृशं कर्म तदपेक्षम् । यस्यां जातौ यस्य तु युक्तम् उतपत्तुं कर्मवशात् स तस्याम् एवोत्पादितः । मन्नियोगान् मदाज्ञया । तपोयोगान् महत्कृत्वा तपः । यावत् किंचिन् महद् ऐश्वर्यं तत् सर्वं तपसा प्राप्य्म् इत्य् एतद् अनेनाह ॥ १.४१ ॥

येषां भूतानां यादृशं कर्म स्वभावतो हिंस्रम् अहिंस्रं वा तद्वत् तथैव कीर्तितम् । इदानीं जन्म**क्रमयोगम् अभिधास्यामि **। क्व पुनः कर्म कीर्तितं यत्रेदं यक्षरक्ष इत्यादि नामनिर्देशो न कर्मनिर्देशः । उच्यते । नामनिर्देशाद् एव कर्मावगतिः, कर्मनिमित्तत्वाद् एषां नामप्रतिलम्भस्य । तथा हि यक्षणाद् भक्षणाद् अशनाद् वा यक्षाः । रहसि क्षणनाद्⁸⁷ रक्षांसि । पिषिताशनात् पिशाचाः । अद्भ्यः सृता इत्य् अप्सरसः । अमृताख्यायाः सुराया अलाभाद् असुरा । इत्याद्य् अप्य् ऊह्यम् । जन्मनि क्रमयोगो जरायुजाण्डजा इत्यादि वक्ष्यते ॥ १.४२ ॥

एते जरायुजाः । जरायुर् उल्बं गर्भशय्या । तत्र प्रथमं ते संभवन्ति । ततो मुक्ता जायन्ते । एष एतेषां जन्मक्रमः । दन्तशब्दसमानार्थो दत्शब्दो ऽन्यो ऽस्तीत्य् उभयतोदत इति प्रथमाबहुवचने रूपं युज्यते ॥ १.४३ ॥

नक्राः शिशुमरादयः । कच्छपः कूर्मः । यानि चैवंप्रकाराणि कृकलासादीनि स्थलजानि । एवंरूपाण्य् औदकानि जलजानि शङ्खादीनि ॥ १.४४ ॥

स्वेदः पार्थिवानां द्रव्याणाम् अग्न्यादित्यादितापसंबन्धाद् अन्तःक्लेदस् ततो जायते दंशमशकादि । अन्यद् अपि यद् ईदृशम् अत्यन्तसूक्ष्मं पुत्तिकापिपीलिकादि यद् ऊष्मण उपजायते । ऊष्मा स्वेद एव, तद्धेतुर् वा तापः । “उपजायन्ते” इति वा पाठः । “ये चान्ये केचिद् ईदृशाः” इति पठितव्यम् ॥ १.४५ ॥

उद्भेदनम् उद्भित् । भावे क्विप् । ततो जायन्त इति उद्भिज्जाः । उप्तं बीजं भूमिं च भित्त्वा विदार्य जायन्ते वृक्षाः । सर्वे बीजात् काण्डाच् च प्ररोहन्ति जायन्ते मूलस्कन्धादिना दृढीभवन्ति । तथ्औषध्यः । ओषधय इति युक्तम् । ईकारः कृदिकारद् इति, छान्दसो वा । इदं तासां स्वाभाविकं कर्म । पाकान्ताः फलपाकः अन्तो नाश आसाम् इति । पक्वे फले व्रीह्यादयो नश्यन्ति, बहुना च पुष्पफलेनोपगताः युक्ता भवन्ति । औषधीनां वृक्षाणां च यथासंभवम् एतद् विशेषणम् ॥ १.४६ ॥

विना पुष्पेण फलं जायते येषां ते वनस्पतयः कथ्यन्ते, न वृक्षाः । पुष्पिणः फलिनश् च वृक्षाः । उभययोगात् क्वचिद् वनस्पतयो वृक्षा अपि उच्यन्ते, वृक्षाश् च वनस्पतयो ऽपि । तत्र विशेषहेतुत्वं⁸⁸ दर्शयिष्यामः ।

• वयं तु ब्रूमः । नायं शब्दार्थसंबन्धविधिर् व्याकरणस्मृतिवत् । तेन नायम् अर्थो य एवंस्वभावास् ते वनस्पत्यादिशब्दवाच्याः, किं तर्हि पुष्पफलानां जन्मोच्यते । तस्य वक्तव्यतया प्रकृतत्वात् “क्रमं योगं तु जन्मनि” (म्ध् १.४२) इति । द्विधा फलानाम् उत्पत्तिः । अन्तरेण पुष्पाणि जायन्ते पुष्पेभ्यश् च । एवं पुष्पाणि वृक्षेभ्यश् च । तेन यद्य् अप्य् एवम् अभिधानं “ये फलिनस् ते वनस्पतयो ज्ञेयास्” तथापि प्रकरणसामर्थ्याद् यत्तदोर् व्यत्ययः कर्तव्यः । ये वनस्पतय इति एवं प्रसिद्धास् ते ऽपुष्पाः फलवन्तस् तेभ्यः पुष्पम् अन्तरेण फलानि जायन्ते इति । सामर्थ्याच् चायं क्रमो ऽवतिष्ठते । यथा “वाससा स्तम्भं प्रवेष्टय” इति वाससि परिधातव्ये ऽयम् अर्थो ऽस्य भवति । स्तम्भे निधाय वासः परिधापयेति । प्रसिद्धम् अप्य् एतद् अनूद्यते “तमसा बहुरूपेण” (म्ध् १.४९) इत्य् एतत् प्रतिपादयितुम् ॥ १.४७ ॥

याः संहता भूमेर् बद्धा एकमूला अनेकमूलाश् च लता उत्तिष्ठन्ति न च वृद्धिं महतीं प्राप्नुवन्ति तासां संघातो गुच्छगुल्मशब्दवाच्यः तृणमूलकादिः । तयोस् तु भेदः पुष्पवद् अपुष्पकृतो वा । अन्या वा तृणजातयः कुशशाद्वलशङ्खपुष्पीप्रभृतयः । प्रताना दीर्घा भूमिगतास् तृणप्ररोहाः । वल्ल्यो व्रतत्यः भूमेर् उत्पत्य वृक्षम् अन्यं वा कंचित् परिवेष्ट्योर्ध्वम् आरुहन्ति । सर्वम् एतत् वृक्षवत् बीजकाण्डरुहम् ॥ १.४८ ॥

कर्म अधर्माख्यं हेतुर् यस्य तमसस् तेन वेष्टिता व्याप्ताः । बहुरूपेण विचित्रदुःखानुभवनिमित्तेन । यद्य् अपि सर्वं त्रिगुणं तथाप्य् एषां तम उद्रिक्तम्, अपचिते सत्त्वरजसी । अतस् तमोबाहुल्यान् नित्यं निर्वेददुःखादियुक्ता अधर्मफलम् अनुभवन्तः सुचिरम् आस्ते । सत्त्वस्यापि तत्र भावात् कस्यांचिद् अवस्थायां सुखलेशम् अपि भुञ्जते । तद् आह- सुखदुःखसमन्विता इति । अन्तःसंज्ञेति⁸⁹ । संज्ञा⁹⁰ बुद्धिस् तल्लिङ्गस्य बहिर्विहारव्याहारादेः कार्यस्य चेष्टारूपस्याभावाद् अन्तःसंज्ञा उच्यन्ते । अन्यथान्तर् एव सर्वः पुरुषश् चेतयते । अथ वा यथा मनुष्याः कण्टकादितोदं प्राक् चेतयन्ते नैवं स्थावराः । ते हि महान्तं प्रतोदं परशुविदारणादिदुखसंज्ञायाम् अपेक्षन्ते । यथा स्वापमदमूर्च्छावस्थागताः प्राणिनः ॥ १.४९ ॥

एषो ऽन्तो ऽवसानं वल्लीगतिर् यासां गतीनां ता एतदन्ताः । कृतकर्मफलोपभोगार्थम् आत्मनस् तत्तच्छरीरसंबन्धो⁹¹ गतिर् उच्यते । अस्याः स्थावरात्मिकाया गतेर् अन्या निकृष्टा दुःखबहुला गतिर् नास्ति । ब्रह्मगतेश् चान्याद्योत्तमा गतिर् आनन्दरूपा नास्ति । एता गतयः शुभाशुभैः कर्मभिर् धर्माधर्माख्यैः प्राप्यन्ते । परब्रह्मावाप्तिस् तु मोक्षलक्षणा केवलानन्दरूपा ज्ञानात् ज्ञानकर्मसमुच्चयाद् वेति वक्ष्यामः ।

• भूतसंसारे भूतानां क्षेत्रज्ञानां संसारे जन्ममरणप्रबन्धे जात्यन्तरागमने । घोरे प्रमादालस्यवतां भीषणे, इष्टवियोगानिष्टयोगोत्पत्त्या । सततं सर्वकालं गमनशालिनि⁹² विनाशिन्य् असारे ऽपि नित्यं घोरे न कदाचिद् अघोरे । देवादिगतिष्व् अपि सुचिरं स्थित्वा मर्तव्यम् इति नित्यं घोरः । तद् अनेन धर्माधर्मनिमित्तत्वसंवर्णनेन संसारस्य शास्त्रस्य महाप्रयोजनता प्रतिपदिता भवति । शास्त्राद् धि धर्माधर्मयोर् विवेकज्ञानम् इत्य् अधेतव्यम् ॥ १.५० ॥

एवं किंचित् साक्षात् किंचित् प्रजापतिनियोगेन स भगवान् सर्वम् इदं जगत् सृष्ट्वा उत्पाद्य मां च जगत्स्थितौ नियोज्य स्वे ऽन्तरे⁹³ ऽचिन्त्य आश्चर्यरूपो महान् प्रभावः पराक्रमः सर्वविषयाशक्तिर् यस्य स सृष्ट्वा अन्तर्दधे ऽन्तर्धानं कृतवान् इच्छागृहीतं शरीरं योगशक्त्योज्झित्वा पुनर् अप्रकाशः संवृत्तः । आत्मनीति । यथान्ये भावाः प्रकृताव् अन्तर्धीयन्त एवं सो ऽन्यत्रेत्य् एवं न । किं तर्ह्य् आत्मन्य् एव प्रलीनः । न हि तस्यान्या प्रकृतिर् अस्ति यत्रान्तर्धीयेत, सर्वभूतानां तत्प्रकृतित्वात् । जगत्सर्वव्यापारान् निवृत्तिर् वान्तर्धानम् । भूयः कालं कालेन पीडयन् । सृष्ट्वेत्य् एतत् क्रियापेक्षः शता द्रष्टव्यः । प्रलयकालं सर्गस्थितिकालेन विनाशयन् । भूयः पुनर् इत्य् अर्थः । वक्ष्यति “अनन्ता सर्गसंहाराः” इति ॥ १.५१ ॥

स देवो यदा जागर्ति यद् एतद् इच्छतीदं जगद् उत्पद्यताम् एताम् स्थितिं च कालम् इयन्तं लभताम् इति तदा चेष्टते । मानसवाचिकभौतिकैर् व्यापारैर् आन्तरैर् बाह्यैश् च श्वासप्रश्वासाहारविहारकृषियागादिभिर् युक्तं भवति । यदा स्वपिति यदा निवृत्तेच्छो भवति जगत्सर्गस्थितिभ्यां तदा सर्वं निमीलति प्रलयं प्राप्नोति । जागर्या स्वापश् च प्रजापतेर् इच्छा प्रवृत्तिनिवृत्ती उच्येते । शान्तात्मत्वं भेदावस्थोपसंहारः ॥ १.५२ ॥

पूर्वव्याख्यानश्लोको ऽयं विस्पष्टार्थः । स्वस्थे सुस्थिरे । शान्तात्मवच् छुद्धरूपे । स्वात्मन्य् अवस्थानम् औपाधिकभेदनिवृत्तिः । कर्मात्मानः कर्मप्रधानाः संसारिणः क्षेत्रज्ञाः । शरीरिणः । कर्मसंबन्धेन शरीरसंबन्धानुभावाद् एवम् उच्यन्ते । तस्मिन् स्वपति शयाने स्वकर्मभ्यो निवर्तन्ते । शरीरचेष्टानिवृत्तिर् एतेनोच्यते । मनश् च ग्लानिम् ऋच्छति । एतेनान्तरव्यापारनिवृत्तिः । अतो बाह्यान्तरव्यापारनिवृत्त्या प्रलयः प्रतिपादितो भवति । ग्लानिर् निरुत्साहः स्वव्यापारे ऽशक्तताम्⁹⁴ ऋच्छति प्राप्नोति ॥ १.५३ ॥

यत्तदोर् व्यत्ययेनायं श्लोको व्याख्यातव्यः । अन्यथा पूर्वश्लोकापेक्षयेतरेतराश्रयः प्रसज्येत । एतद् उक्तम् । यदा स्वपिति तदा निमीलति सर्वम् ।

सुखं स्वपिति निर्वृतः । सुखस्वरूपम् एव परं ब्रह्म, न तस्य स्वापावस्थायां सुखम् अन्यदा दुःखम् । स्वापश् च तस्य यादृशः स प्राग् उक्त एव । निर्वृतिश् च तस्य सर्वकालम् । न ह्य् असौ परमात्माविद्योपप्लवतरङ्गैर् आमृश्यते, केवलसुखमयः । तस्य सर्वस्य कर्तृत्वं उपपद्यते । यथायं पुरुष उपरतो गृहकृत्येभ्यः कृतकृत्यतयार्जितं मया धनं गृहोपयोगि निरुपद्रवश् चास्मि संवृत्त इत्य् एवं सुखं स्वपिति निर्वृत्तो निराशङ्कात्मबाध एवम् उपमीयते ऽसाव् अपि । तस्यापीदं जगत् कुटुम्बभूतम् इति प्रशंसा ।

• प्रधानविषयो वायं श्लोको वर्णनीयः । तदा प्रधानं स्वपिति यदा युगपत् सर्वाणि भूतानि तत्र प्रलीयन्ते तदात्मतां कारणरूपताम् आपद्यन्ते विकारावस्थाम् उद्गच्छन्ति⁹⁵ युगपद् यावन्ति त्रैलोक्योदरवर्तीनि । स्वापश् च परिणामनिवृत्तिर् न पुनर् ज्ञानोपसंहतिः अचेतनस्य प्रधानस्य । सुखं चोपचारतो ऽचेतनत्वाद् एव ॥ १.५४ ॥

J: ujjhanti

इदानीं संसारिणः पुरुषस्य मरणं देहान्तरप्राप्तिश् चाभ्यां श्लोकाभ्यां कथ्यते । तमो ज्ञाननिवृत्तिस् तां समाश्रित्य चिरं तिष्ठत्य् आस्ते सेन्द्रियः । न च स्वं कुरुते कर्म श्वासप्रश्वासादिकं । तदा मूर्तितः शरीराद् उत्क्रामति गच्छति ।

• ननु च सर्वगत आत्माकाशवद् विभुस् तस्य कीदृश्य् उत्क्रान्तिः ।

• कर्मोपार्जितशरीरत्याग एवोत्क्रान्तिः । न पुनर् मूर्तस्यैवार्थस्य देशाद् देशान्तरगमनम् । अथ वा कैश्चिद् इष्यते- अस्त्य् अन्यद् अन्तराभवं शरीरं सूक्ष्मं यस्येयम् उत्क्रान्तिः । अन्यैस् त्व् अन्तराभवदेहो नेष्यते । यथाह भगवान् व्यासः-

• अस्मिन् देहे व्यतीते तु देहम् अन्यन् नराधिप ।

• इन्द्रियाणि वसन्त्य् एव तस्मान् नास्त्य् अन्त्राभवः ॥

सांख्या अपि केचिन् नान्तराभवम् इच्छन्ति विन्ध्यवासिप्रभृतयः । को ऽयम् अन्तराभवो नाम । अस्मिञ् छरीरे नष्टे मातृकुक्ष्यादिस्थानं द्वितीयशरीरग्रहणार्थं यावन् न प्राप्तं तावद् अन्तरा निरुपभोगं⁹⁶ शरीरम् उपजायते सूक्ष्मं यस्य न क्वचित् संयोगो नाग्न्यादिदाहो न महाभूतैः प्रतिबन्धः । अन्ये तु मूर्तिं परमात्मानम् आहुः । सर्वात्मरूपः परमात्मा समुद्रस्थानीयस् ततः प्रादुर् भवन्ति जीवा अविद्यावशाद् भेदम् उपयन्ति, महोदधेर् इवोर्मयः । तस्य च ततो निष्क्रामतः पुर्यष्टाकाख्यं लिङ्गम् अभ्युपगम्यते । धर्माधर्मपूर्वकृतवशात्⁹⁷ प्रत्येकस्य जीवस्य वासःस्थानीयं सूक्ष्मं शरीरम् । यथा पुराण उक्तम् ।

• पुर्यष्टकेन लिङ्गेन प्राणाख्येन स युज्यते ।

• तेन बद्धस्य वै बन्धो मोक्षो मुक्तस्य तेन तु ॥

ते च प्राणापानव्यानोदानसमानाः पञ्च बुद्धीन्द्रियवर्ग एवं कर्मेन्द्रियवर्गो ऽष्टमं मन इत्य् एतत् पुर्यष्टकम् । तच्छरीरं न नश्यति आमोक्षावस्थायाः । तद् उक्तम् “संसरति निरूपभोगभावैर्⁹⁸ अधिवासितं लिङ्गम्” ॥ १.५५ ॥

अण्व्यः सूक्ष्मा मात्रा अवयवा यस्य सो ऽणुमात्रिकः । पुर्यष्टकम् अन्तराभवदेहो वा, स्वभावत एव वात्मानः सूक्ष्माः । यथोक्तम् । “स एष आत्मान्तर्हृदये ऽणीयान्” इत्यादि (छु ३.१४.३) । बीजं शरीरोत्पत्तिकारणम् । स्थास्नु वृक्षादिजन्महेतुभूतम् । चरिष्णु जगमम् । समाविशत्य् अधितिष्ठति प्रतिनिबध्यते । यदा तेन संसृष्टः प्राणादिभिस् तदा मूर्तिं विमुञ्चत्य् आबध्नाति शरीरं गृह्णातीत्य् अर्थः ॥ १.५६ ॥

उपसंहारः पूर्वोक्तस्य । आत्मसंबन्धिभ्यां जाग्रत्स्वप्नाभ्यां चराचरं स्थावरं जंगमं जीवयति मारयति च जगत् । अव्ययो ऽविनाशी ॥ १.५७ ॥

इह शास्त्रशब्देन स्मार्तो विधिप्रतिषेधसमूह उच्यते, न तु ग्रन्थः, तस्य मनुना कृतत्वात् । तथा हि मानव इति व्यपदेशो ऽस्य । इतरथा हि हैरण्यगर्भ इति व्यपदिश्येत ।

• केचित् तु हिरण्यगर्भेनापि कृते ग्रन्थे मनुना बहूनां प्रकाशितत्वात् तेन व्यपदेशो युज्यत एव । यथा हिमवति प्रथमम् उपलभ्यमाना गङ्गा, अन्यतो ऽप्य् उत्पन्ना हैमवतीति व्यपदिश्यते, यथा च नित्यं दर्शनात् काठकं प्रवचनं कठेन व्यपदेशः । सत्स्व् अप्य् अन्येष्व् अध्येतृष्व् अध्यापयितृषु च प्रवचनप्रकर्षात् कठेन व्यपदेशः । नारदश् च स्मरति- “शतसाहस्रो ऽयं ग्रन्थः प्रजापतिना कृतस् ततः स मन्वादिभिः क्रमेण संक्षिप्तः” इति । अतो ऽन्यकृतत्वे ऽपि मानवव्यपदेशो न विरुद्धः । शास्त्रशब्देन ग्रन्थाभिधानम् अपि शासनरूपार्थप्रतिपादकत्वाद् दृष्टम् एव ।

• माम् एव ग्राहयामास, अहं तेनाध्यापित इत्य् अर्थः । स्वयम् आदितो विधिवद् इत्य् एभिः पदैर् आगमस्याविभ्रंश उच्यते । ग्रन्थकारेण हि स्वकृतो ग्रन्थो यः स्वयम् अध्याप्यते प्रथमं तत्र मात्रापि न परिहीयते । अन्यस्य हि तस्माद् अधिगतवतो ऽन्यम् अध्यापयतो न तद्ग्रन्थाविनाशे यत्नो भवति । कर्तुर् अप्य् अध्यापितपूर्वस्य “प्रतिष्ठापितो मया पूर्वम् अयं ग्रन्थः” इति द्वितीयवारं प्रमादालस्यादिना भ्रंशः संभाव्यते । अत आदित इत्य् उक्तम् । विधिवच् छिष्योपाध्याययोर् अनन्यमनस्कतादिगुणो ऽवहितचित्तता विधिः । अर्हे वतिः (च्ड़्। पाण् ५.१.११७) ।

• मरीच्यादींस् त्व् अहं मुनीन् । मरीच्यादयः प्रसिद्धप्रभावाः, तैर् अप्य् एतन् मत्सकाशाद् अधितम् इत्य् आत्मनो विशिष्टशिष्यसंबन्धेन सिद्धम् औपाध्यायिकं⁹⁹ दर्शयन् महर्षीणां शास्त्रमाहात्म्येन च श्रद्धातिशयं जनयत्य् अध्ययनाविरामाय । एवंविधम् एतन् महच् छास्त्रं यन् मरीच्यादिभिर् अप्य् अधीतम् । एष चेदृशो महात्मा मनुस् तेषाम् उपाध्याय इति युक्तम् एतस्य सकाशाद् एतद्ग्रन्थाध्ययनम् इत्य् आ शास्त्रपरिसमाप्तेर् नोपरमन्ते श्रोतार इत्य् उभयथापि शास्त्रप्रशंसा ॥ १.५८ ॥

एतच् छास्त्रं वो युष्माकम् अयं भृगुर् अशेषतः सर्वं श्रावयिष्यति कर्णपथं नेष्यत्य् अध्यापयिष्यति व्याख्यास्यति च । एतच् छास्त्रस्यैतद् आ प्रत्यवमर्शः । एतच् छास्त्रम् एव मुनिर् अखिलम् अशेषं मत्तो मत्सकाशाद् अधिजगे ऽधिगतवान् ज्ञातवान् । गुरुमुखाद् विद्या निष्क्रामतीव शिष्यः प्रतिगृह्णातीवेत्य् अतः अपादाने तसिर् मत्त इति युक्तः । भृगुस् तु महर्षीणां प्रख्याततरप्रभावः । तस्य प्रवक्तृत्वनियोगेनानेकाशेषनिरतिशयविद्याविदाम् आगमनपरंपरयागतम् एतच् छास्त्रम् इति प्रदर्श्यते । अतश् च केषांचिद् अयम् अपि प्रवृत्तिप्रकारो दृश्यते । बहुभ्यो महात्मभ्यः शास्त्रम् इदम् अवतीर्णम् इति, किम् इति नाधीमह इत्य् अध्ययनादिप्रवृत्त्याभिमुख्यं शास्त्रे जन्यते ॥ १.५९ ॥

स महर्षिर् भृगुस् तेन मनुना तथोक्तः “एष वः श्रावयिष्यति” इति नियुक्तस् ततो ऽनन्तरं तान् ऋषीन् अब्रवीच् छ्रूयताम् इति । प्रीतात्मानेकशिष्यसंनिधाव् अहम् अत्र नियुक्त इति बहुमानेन प्रीतात्मत्वं प्रवक्तृत्वयोग्यतयाज्ञाकरो ऽहम् अनेन संभावित इत्य् आत्मनि भृगोर् बहुमानः ॥ १.६० ॥

उपाध्यायो धर्मान् पृष्टो जगदुत्पत्त्यादि वर्णितवान् । तथैव शिष्यो ऽपि तन्नियुक्तस् तच्छेषम् एव वर्णयितुम् आरब्धः ।** अस्येति** साक्षात्कारेण मनुं प्रत्यवमृश्यति । अस्मदुपाध्यायस्य स्वायंभुव इत् ख्यातस्य षड् अन्ये ऽपरे मनवो वंश्या एकस्मिन् वंशे कुले जाताः सर्वे वंश्याः । सर्वे हि साक्षाद् ब्रह्मणा सृष्टा इत्य् एककुलसंभवाद् वंश्या उच्यन्ते । अथ वा एकस्मिन् कार्ये ऽधिकृता वंश्या एककर्मान्वयेन प्राणिनां वंशव्यवहारो भवति । “द्वौ मुनी व्याकरणस्य वंश्यौ” । तं¹⁰⁰ चैकं धर्मं दर्शयति सृष्टवन्तः प्रजाः स्वाः स्वाः इति । मन्वन्तरे मन्वन्तरे यस्य मनोर् अधिकारः स एव पजानां पूर्वमन्वन्तरविनष्टानां स्रष्टा पालयिता च । अतो येन याः प्रजाः सृज्यन्ते तास् तस्य स्वा भवन्ति ॥ १.६१ ॥

तान् मनून् नामतो निर्दिशति । महातेजा इति विशेषनम् । अन्यानि नामानि रूढ्या निबन्धेन वा । विवस्वत्सुत इति समासपदरूपं शब्दान्तरं कृष्णसर्पनरसिंहादिशब्दवत् ॥ १.६२ ॥

अत्र सप्त मनवो मया प्रोक्ताः । अन्यत्र चतुर्दश संपद्यन्ते । स्वे स्वे ऽनतरे ऽवसरे प्राप्ते ऽधिकारकाले इति यावत् । उत्पाद्य प्रजा आपुः पालितवन्तः । स्वे स्वे ऽन्तरे ऽधिकारावसरे, यस्य मनोर् यस्मिन् काले प्राप्तः सर्गस्थितिपालनाधिकारः । अन्ये त्व् अन्तरशब्दं मासादिशब्दवत् कालविशेषवाचिनं मन्यन्ते । तद् अयुक्तम् । मनुशब्दोपसंहितः कालविशेषविषयो मन्वन्तरो नाम कालो, न तु केवल इति ॥ १.६३ ॥

स्थितिप्रलयकालपरिमाणनिरूपणार्थं ज्योतिःशास्त्रगोचरं कालविभागं वक्तुम् उपक्रमते । अष्टादश निमेषाः काष्ठा नाम कालो भवति । त्रिंशत्काष्ठाः कलाः । त्रिंशत्कला एको मुहूर्तः स्यात् । तावतः त्रिंशद् इत्य् अर्थः । त्रिंशन् मुहूर्तः अहोरात्रम् । विद्याद् इति क्रियापदम् आहृत्य तावद् इति द्वितीयाबहुवचनम् । अथ¹⁰¹ को ऽयं निमेषो नाम । अक्षिपक्ष्मणोर् नैसर्गिककम्प उन्मेषसहचारी । अन्यैस् तु पठितं यावता कालेनाविकृतम्¹⁰² अक्षरम् उच्चार्यते स निमेषः ॥ १.६४ ॥

अहश् च रात्रिश् च अहोरात्रे । तयोर् विभागं करोति आदित्यः । उदित आदित्ये यावत् तदीया रश्मयो दृश्यन्ते तावद् अहर्व्यवहारः । अस्तम् इते तु प्राग् उदयाद् रात्रिव्यवहारः । मनुष्यलोके देवलोके वा । यत्र तर्ह्य् आदित्यो न व्याप्नोति रश्मिभिस् तत्र कथम् अयम् अहोरात्रविभागो विज्ञेयो ऽत आह । रात्रिः स्वप्नायेति । स्वयंप्रभेषु भूतेषु नित्यप्रकाशित्वात् कर्मचेष्टाकार्यारम्भेण स्वापेन च विभागः । यथैवौषधीनां नियतः प्रादुर्भावकालः स्वाभाव्याद् एवं कर्मचेष्टास्वापाव् अपि कालस्वभावत एव नियतौ ॥ १.६५ ॥

यो मनुष्याणां मासः स पितॄणाम् अहर्निशम् । कतरद् अहः कतमा च रात्रिर् इति प्रविभागः । इदम् अहर् इयम् रात्रिर् इत्य् एष विभागः । पक्षयोः पञ्चदशरात्रिसंमितयोर् अर्धमासाख्ययोर् व्यवस्थितः । पक्षाश्रित इत्य् अर्थः । एकः पक्षो ऽहर् अपरो रात्रिस् तयोश् च भिन्नस्वभावत्वान् नियतक्रमत्वाच् च विशेषम् आह । अहः कृष्णः पक्षः । शुक्लः पक्षः शर्वरी रात्रिः । “कर्मचेष्टाभ्यः” इति युक्तः पाठः, यथा “स्वप्नाय” इति । तादर्थ्यम् एव विषयभावेन विवक्षितम् । वृत्तानुरोधाद् अतः सप्तमी ॥ १.६६ ॥

वर्षं मनुष्याणां द्वादसमासास् तद् एकम् अहोरात्रं देवानाम् । तोयोश् च विभाग उदगयनदकिष्णायनाभ्याम् । तत्रोदीचीं दिशम् अभिप्रतिष्ठमानस्यादित्यस्य षण्मासा उदगयनं भवति । अयनं गमनम् अधिष्ठानं वा । तस्यां दिशि षण्मासान् आदित्य उदेति । ततः परावृत्तस्य दक्षिणायनम् । तथा हि दक्षिणां दिशम् आक्रम्योदीचीं हित्वा ह्य् उदयं करोति ॥ १.६७ ॥

ब्रह्मा प्रजानां स्रष्टा, तस्य यो लोकस् तत्र क्षपाहस्याहोरात्रस्य यत् प्रमाणं युगानां चैतत् समासतः संक्षेपेण निबोधत मत्सकाशाच् छृणुत । एकैकशः एकैकस्य युगस्य ।

• वक्ष्यमाणस्य प्रकरणस्य पिण्डार्थकथनार्थो ऽयं श्लोकः श्रोतॄणाम् अवधानार्थः । तथा च संबुध्यन्ते निबोधतेति । प्रकृते कालविभागे पुनः प्रतिज्ञानं प्रकरणान्तरत्वज्ञापनार्थम्¹⁰³ । तेन वक्ष्यमाणो ऽर्थो न शास्त्रारम्भशेष एव, अपि तु धर्मायापि । तथा च वक्ष्यति “ब्राह्मं पुण्यम् अहर् विदुः” (म्ध् १.७३) इति । तद्विज्ञानाच् च पुण्यं भवतीत्य् अर्थः ॥ १.६८ ॥

प्रकृतत्वाद् दैविकानि वर्षाणि परिगृह्यन्ते । तथा च पुराणकारः-

• इत्य् एतद् ऋषिभिर् गीतं दिव्यया संख्यया द्विजाः ।

• दिव्येनैव प्रमाणेन युगसंख्या प्रकीर्तिता ॥

तानि चत्वारि सहस्राणि कृतयुगं नाम कालः । तस्य कृतयुगस्य तावन्त्यैव शतानि चत्वारि संध्या । संध्यांशस् तस्य तथाविधस् तत्परिमाणश् चत्वारिवर्षशतानीत्य् अर्थः । यत्रातीतस्य¹⁰⁴ कालस्यागामिनश् च स्वभावानुवृत्तिः सा संध्या । उभयकालधर्मानुविधानं संध्यांसः, यत्रेषत्पूर्वधर्मानुवृत्तिर् भूयसी भाविनो युगस्य ॥ १.६९ ॥

कृतयुगाद् अन्येषु त्रेतादिषु त्रिषु युगेषु संध्यासंध्यांशसहितेषु वर्तन्ते । हानिर् अपायः । एकं सहस्रं हनिं त्रेतायां कृतयुगात् । एवं त्रेतातो द्वापरस्य द्वापरात् कलेः । एवं च त्रीणि वर्षसहस्राणि त्रेता द्वे द्वापर एकं कलिर् इति भवति । शतानि हीयन्ते संध्यातदंशयोः । विशिष्टो ऽहःसंघातो युगाख्यस् तस्य विशेषाः कृतादयः ।

• “तावच् छती” इति ईकारः स्मर्तव्यः । इह स्मृतिः । तावतां शतानां समारारः । तावच् छब्दस्य “बहुगणवतुडति” (पाण् १.१.२३) इति वत्वन्तत्वात् संख्यासंज्ञायां सत्यां “संख्यापूर्वो द्विगुः” (पाण् २.१.५२) इति द्विगुसंज्ञायां सत्याम् टापो ऽपवादो “द्विगोः” (पाण् ४.१.२१) इति ङीप् । शतं¹⁰⁵ परिमाणम् अस्य इति । “यत्तदेतेभ्यः”¹⁰⁶ (पाण् ५.२.३९) इति वतुप् । “आ सर्वनाम्नः” (पाण् ६.३.९१) इत्य् आकारः । अन्यथा बहुव्रीहौ तावन्ति शतानि यस्याः, शतशब्दस्याकारान्तत्वात् “अजाद्यतष्टाप्” (पाण् ४.१.४) इति टापा भवितव्यम् । तस्मिन् कृते तावच्छता इति स्याद् इत्य् अभिप्रायः ॥ १.७० ॥

यद् एतद् इति लौकिकी वाचो युक्तिः । समुदायेन प्रक्रान्तो ऽर्थः परामृश्यते । यद् एतच् चतुर्युगं परिसंख्यातं चत्वारि सहस्राणीत्यादिना निश्चितसंख्यम् आदौ प्राग् अस्माच् छ्लोकात्- एतस्य¹⁰⁷ चतुर्युगस्य द्वादशभिः सहस्रैर् देवानां युगम् उच्यते । द्वादशचतुर्युगसहस्राणि देवयुगं नाम काल इत्य् अर्थः । सहस्रशब्दात् स्वार्थे ऽण् । द्वादशचतुर्युगसहस्राणि परिमाणं यस्मिन्न् इति विग्रहः ॥ १.७१ ॥

देवयुगसाहस्रं ब्राह्मम् एकम् अहः । तावती ब्रह्मणो रात्रिर् देवयुगसहस्रम् एव । परिसंख्यया संख्यानेन यत् सहस्रम् इति संबन्धः । श्लोकपूरणार्थश् चायम् अनुवादः । न ह्य् असंख्यया सहस्रादिव्यवहारः । हेतौ तृतीया ॥ १.७२ ॥

युगसहस्रम् अन्तो यस्याह्नस् तद् युगसहस्रान्तम् । ये मनुष्या¹⁰⁸ एतज् जानते ते ऽहोरात्रविदः । किं तेषाम् इत्य् अपेक्षायां पुण्यं भवतीति संबन्धः । ब्राह्मस्याह्नः परिमाणवेदनं पुण्यम् अतस् तद् वेदितव्यम् इति स्तुत्या विधिप्रतिपत्तिः ॥ १.७३ ॥

स ब्रह्मा तावतीं दीर्घां निशां निद्राम् अनुभूय प्रतिबुध्यते । ततः पुनर् जगत् सृजति । स्वापो ब्रह्मण उक्तरूपः । न ह्य् असौ प्राकृतपुरुषवत् स्वपिति, नित्यं प्रतिबोधात् । तत्र सर्गक्रमम् आह- मनः सदसदात्मकम् इति । ननु च “अप एव ससर्जादौ” (म्ध् १.८) इत्य् उक्तम् । केचिद् आहुर् द्विविधः प्रलयः महाप्रलयो ऽवान्तरप्रलयश् च । अवान्तरप्रलये ऽयं क्रमः । मनश् चात्र न तत्वान्तर्गतम्, तस्य पूर्वम् उत्पन्नत्वात् । किं तर्हि, प्रजापतिः प्रबुद्धः मनःसर्गाय सृजति नियुङ्क्ते इत्य् अर्थः । द्वितीये तु महाप्रलयपक्षे मनःकारणत्वान् महत् तत्त्वम् एव मनस् ततश् च प्रागुक्तक्रमहानिः¹⁰⁹ । पुराणे हि-

• मनो महान् मतिर् बुद्धिर् महत्त्वं च कीर्त्यते ।

• पर्यायवाचकाः शब्दा महतः परिकीर्तिताः ॥ इति ॥ १.७४ ॥

उक्ताप्य् एषा तत्त्वस्य सृष्टिः । यो विशेषो नोक्तस् तत्प्रतिपादनाय पुनर् उच्यते । विकुरुते विशेषतः करोति¹¹⁰ ब्रह्मणा चोद्यमानम् । तस्माच् चोदिताद्¹¹¹ आकाशं जायते । तस्याकाशस्य शब्दाख्यो गुणो भवति । गुण आश्रित उच्यते, आकाशं तस्याश्रयः । न ह्य् आकाशं विना शब्दस्य संभवः ॥ १.७५ ॥

भूताद् भूतान्तरस्योत्पत्तिर् नेष्यते । महतः सर्वभूतानाम् उत्पत्त्यभ्युपगमात्, तेनैवं व्याख्यायते । आकाशाद् अनन्तरं महतो विकुर्वाणात् स्पर्शमात्रभावं गताद् वायुर् जायते । सर्वगन्धाञ् छुचीन् अशुचींश् च वहति । अथ च शुचिः पवित्रः । बलवान् । यावती काचिद् विकृतिश्¹¹² चेष्टारूपा सा वायुकर्म¹¹³ कम्पाक्षेपोर्ध्वाधस्तिर्यग्गमनादिलक्षणा । यत्किंचिच् चलितं स्पन्दितं तत् सर्वं वाय्वायत्तम् इत्य् एतत् प्रदर्शयितुं बलवान् इत्य् उक्तम् । उत्तरत्रापि याः पञ्चम्यस् ता न जन्यर्थापेक्षाः । किं तर्हि वायोः परतो ऽनन्तरम् इत्य् एवं योजनीयाः ॥ १.७६ ॥

विरोचिष्णु भास्वद् इति समानार्थेन शब्दद्वयेन स्वपरप्रकाशता प्रतिपाद्यते । स्वयं दीप्तिमत् परं च भासयति ॥ १.७७ ॥

रसो मधुरादिः सलिलगुणः गन्धः सुरभिर् असुरभिश् च । स भूमेर् गुणः । तथा च वैशेषिकाः- “क्षिताव् एव गन्धः” इति (प्रभ् ४.१) । एते सांसिद्धिका एकैकस्य गुणाः संसर्गात् तु संकीर्यनते । तद् उक्तम् “यो यो यावतिथः” (म्ध् १.२०) इति । एतच् च गुणानुकथनम् अध्यात्मचिन्तायां उपयुज्यते । उक्तं हि पुराणकारेण-

• दश मन्वन्तराणीह तिष्ठन्तीन्द्रियचिन्तकाः ।

• भौतिकास् तु शतं पूर्णं सहस्रं त्व् अभिमानिनः ॥

अहंकारचिन्तकाः-

• महात्मकाः सहस्राणि दश तिष्ठन्ति विज्वराः ।

• पूर्णं शतसहस्रं तु तिष्ठन्त्य् अव्यक्तचिन्तकाः ।

• पुरुषं निर्गुणं प्राप्य परिसंख्या न विद्यते ॥ १.७८ ॥

एकसप्ततिर् दैविकानि युगानि मन्वन्तरं नाम कालः ॥ १.७९ ॥

नैषा संख्या विद्यत इत्य् असंख्यानि । ननु चतुर्दश मन्वन्तराणीति संख्या श्रूयते ज्योतिःशास्त्रादौ । उच्यते । आवृत्त्या ह्य् असंख्यानि । यथा द्वादशमासाः । सर्गसंहार्योर् अप्य् आवृत्तिर् अनुपरतैव । क्रीडन्न् इवैतत् कुरुत इति । सुखर्थितया क्रीडा । तस्य चाप्तकामत्वाद् आनन्दैकरूपत्वाच् च न क्रीडाप्रयुक्तौ सर्गसंहारौ । अत इव शब्दः प्रयुक्तः । अत्र¹¹⁴ परिहारः स प्राग् उक्त एव । लीलयापि कौतुकेनापि¹¹⁵ लोके राजादीनां प्रवृत्तिर् दृश्यत इति ब्रह्मविदः ॥ १.८० ॥

चत्वारः पादा यस्य चतुष्पाद् धर्मः । यागादेश् च धर्मत्वात् तस्य चानुष्ठेयस्वभावत्वाद् विग्रहाभावान् न पादशब्दः शरीरावयववचनः, किं तर्हि, अंशमात्रवचनः । न हि धर्मस्य शरीरम् अस्ति पुरुषविधं पशुपक्ष्यादिविधं वा । तेन स्वांशैश् चतुर्भिर् उपेतश् चतुष्पाद् उच्यते । तेन यो ऽयं धर्मः चतुष्पात् सकलः कृतयुग आसीत् । यागस्य तावत् प्रयोगावस्थस्य चत्वारो होतृकाः, होता ब्रह्मा उद्गाता अध्वर्युर् इति । चत्वारो वर्णाः कर्तार आश्रमा वा । सर्वथा यावान् वेदे धर्म उक्तः स सर्वस् तस्मिन् काले ऽंशतो ऽपि न हीनः अविगुणः सर्वो ऽनुष्ठीयते । बाहुल्येन चतुःसंख्या । एवं दानादिष्व् अपि योज्यम्- दाता द्रव्यं पात्रं भावतुष्टिः । अथ वा यागदानतपांसि ज्ञानं च । तथा वक्ष्यति “तपः परम्” (म्ध् १.८६) इति ।

• अथ वा धर्मप्रतिपादकं वाक्यं धर्मः । तस्य च चत्वारः पादाः चत्वारि पदजातानि । नामाख्याते चोपसर्गनिपाताश् च । तथा चाह-

• चत्वारि वाक्परिमिता पदानि तानि विदुर् ब्राह्मणा ये मनीषिणः । (र्व् १.१६४.४५अब्)

मनस ईषिणः (पत् इ- ३) समर्था विद्वांसो धार्मिकाः । अद्यत्वे तु-

• गुहा¹¹⁷ त्रीणि निहिता¹¹⁸ नेङ्गयन्ति (र्व् १.१६४.४५च्)

न हि प्रकाशन्ते ।

• तुरीयं वाचं¹¹⁹ मनुष्या वदन्ति (र्व् १.१६४.४५द्) ॥

चतुर्थं भागं वैदिका¹²⁰ मनुष्या वदन्ति ।¹²¹ एतद् उक्तं भवति- आदौ न वेदवाक्यं¹²² किंचिद् अन्तरितम्, न च काचिद् वेदशाखा । अद्यत्वे तु बह्वन्तरितम् ।

• सत्यं चैवं सकलम् इत्य् अनुषङ्गः । सत्य् अपि सत्यस्य विहितत्वाद् धर्मत्वे, प्राधान्यार्थं¹²³ पृथग् उपदेशः, हेत्वर्थे वा । सकलस्य धर्मानुष्ठानस्य सत्यं हेतुः । ये त्व् अनृतिनस् ते लोकावर्जनार्थं किंचिद् अनुतिष्ठन्ति, अन्यत् त्यजन्ति ।

• नाधर्मेण¹²⁴ निषिद्धेन मार्गेण कश्चिद् आगमो विद्या वार्थो वानुष्ठातुर्¹²⁵ उपवर्तते आगच्छति, युगस्वाभाव्यात् । न मनुष्या अधर्मेण विद्याम् आगमयन्ति, नापि धनम् अर्जयन्ति । विद्याधने धर्मानुष्ठानकारणे, तत्परिशुद्धिः सकलधर्मसद्भावस्य हेतुत्वेनानेनोच्यते¹²⁶ ॥ १.८१ ॥

कृतयुगाद् अन्येषु युगेष्व् आगमद् वेदाख्याद् धर्मः पादशः युगे युगे पादेन्आवरोपितो व्यपनीतः । अन्तर्हिता¹²⁷ वेदशाखाः,¹²⁸ पुरुषाणां ग्रहणावधारणशक्तिवैकल्यात् । यो ऽप्य् अद्यत्वे धर्मो ज्योतिष्टोमादिः प्रचरति सो ऽपि चौर्यादिभिः पादशो हीयते । ऋत्विजां यजमानानां दातॄणां संप्रदानानां चैतैर् दोषैर् युक्तत्वान् न यथाविधि धर्मो निष्पद्यते । फलम् अतो यथोक्तं न प्राप्यते¹²⁹ । तेन धर्मापायहेतूनां चौरिकादीनां न युगैर् यथासंख्यं संबन्धः,¹³⁰ सर्वेषाम् अद्योपलम्भात् ॥ १.८२ ॥

अधर्मस्य रोगकारणस्याभावाद् अरोगाः । रोगो व्याधिः । सर्व एव चत्वारो वर्णाः सिद्धाभिप्रेतार्थाः । अर्थः प्रयोजनम् । अथ वा सर्वे ऽर्थाः सिद्धाः येषां काम्यानां कर्मणाम् । प्रतिबन्धकाभावाद् अव्याक्षेपेणाशेषफलसिद्धिः । चतुर्वर्षशतायुष इति ।

• ननु “स ह षोडशं वर्षशतम् अजीवत्” (छु ३.१६.७) इति परमम् आयुर्वेदे श्रूयते । अत एवाहुः- वर्षशतशब्दो ऽत्र वयोऽवस्थाप्रतिपादकः,¹³² चत्वारि वयांसि जीवन्तीति, न पुरायुषः प्रमीयण्ते, नाप्राप्य चतुर्थं वयो म्रियन्ते । अत एव द्वितीये श्लोकार्धे वयो ह्रसतीत्य् आह । पूर्वत्र वयसो वृद्धाव् उक्तायाम्¹³³ उत्तरत्र तस्यैवं¹³⁴ ह्रासाभिधानोपपत्तिः । पादश इति । न चात्र चतुर्थो भगः पादः, किं तर्हि, भागमात्रम् । अंशत आयुः क्षीयते इत्य् अर्थः । तथा च केचिद् बाला म्रियन्ते, केचित् तरुणाः, केचित् प्राप्तजरसः । परिपूर्णम् आयुर् दुर्लभम् ॥ १.८३ ॥

• तद् अपरे नाद्रियन्ते । यतो दीर्घसत्त्रेषु संवत्सरशब्दे दिवसेषु व्यवस्थापिते (च्ड़्। प्म्स् ६.७.३१–४०) विधेयान्तरविरोधाद् वाक्यभेदापत्तेः । एष हि तत्र ग्रन्थः- “पञ्चपञ्चाशतस् त्रिवृतः संवत्सराः” (त्ब् ३.१२.९.८) इत्यादि । तत्र त्रीण्य अहानि गवांअयनप्रकृतित्वात् प्राप्तानि । विशिष्टा तु संख्या¹³⁵ पञ्चपञ्चाशत इत्य् अप्राप्तत्वाद् विधेया¹³⁶ । यद्य् अपरा संवत्सरता प्रतीयेत वाक्यं भिद्येत । तत्रावश्यम् अन्यतरस्यानुवाद आश्रयितव्यः । संवत्सरशब्दः सौरसावनादिमान् अभेदेन षष्ट्यधिकशतत्रयात्मनो ऽहःसंघाताद् अन्यत्रापि दृष्टप्रयोग एवेति । तस्यैव लक्षणया दिवसेष्व् अनुवादो युक्त इति ।

• अन्ये तु मन्त्रार्थवादेषु “शतम् इन् नु शरदो ऽन्ति देवाः” (र्व् १.८९.९), “शतायुर् वै पुरुषः” (क्स् ३४.५) इति शतशब्दश् च बहुनामसु पठितः, बहुत्वं चानवस्थितम् । युगानुरूपेण दीर्घजीविनो ऽल्पायुषश् च भवन्ति । यथाश्रुतव्याख्याने तु कलौ सर्वे शतायुषश् च भवन्ति । अथ वा आयुःकामस्य यानि कर्माणि, न च तत्र प्रमाणं श्रुतम्, तत्रानुयुगं परिमाणं वेद्यम् ।

• आशिषः । अन्या अपि फलविषया वेदशासनाः । काम्यानां कर्मणाम् । आयुषः काम्यत्वे ऽपि प्राधान्यात् पृथगुपदेशः । तथा ह्य् आह- “आयुर् वै परमः कामः” । प्रभावः अलौकिकी शक्तिः, अणिमादिगुणयोगः, अभिशाप्ः, वरदानम् । अनुयुगं फलन्तीति सर्वत्र योज्यम् ॥ १.८४ ॥

उक्तस्य¹³⁷ कालभेदेन पदार्थस्वभावबेदस्योपसंहारः । धर्मशब्दो न यागादिवचन एव, किं तर्हि, पदार्थगुणमात्रे वर्तते । अन्ये पदार्थानां धर्माः प्रतियुगं भवन्ति, यथा प्राक् दर्शितम् । यथा वसन्ते ऽन्यः पदार्थानां स्वभावो ऽन्यो ग्रीष्मे ऽन्य एव वर्षासु, एवं युगेष्व् अपि । अन्यत्वं चात्र न कारणानां दृष्टकार्यत्यागेन कार्यान्तरजनकत्वम्, अप्य् त्व्¹³⁸ अपरिपूर्णस्य कार्यस्योत्पत्तेः शक्तेर् अपचयात् । तद् आह- युगह्रासानुरूपत इति । ह्रासो न्यूनता ॥ १.८५ ॥

अयम् अन्यो युगस्वभावभेदः कथ्यते । तपःप्रभृतीनां वेदे युगभेदेन विधानाभावात् सर्वदा सर्वाण्य् अनुष्ठेयानि । अयं त्व् अनुवादो यथा कथंचिद् व्याख्येयः¹³⁹ । इतिहासेषु ह्य् एवं वर्ण्यते । **तपः **प्रधानं तच् च महाफलम् । दीर्घायुषो रोगवर्जितास् तपसि समर्था भवन्ति । अनेनाभिप्रायेणोच्यते । ज्ञानम् अध्यात्मविषयम् । शरीरक्लेशाद् अन्तर्नियमो नातिदुष्करः । यागे तु न महाक्लेश इति द्वापरे यज्ञः प्रधानम् । दाने तु न शरीरक्लेशः, नान्तःसंयमः, न चातीव विद्वतोपयुज्यत इति सुसंपादता¹⁴⁰ ॥ १.८६ ॥

उक्तः कालविभागः । ब्राह्मणादीनां गुणा इदानीं कथ्यन्ते । तत्रायम् उपक्रमः । सर्वस्य सर्गस्य सर्वेषां लोकानां गुप्त्यर्थं रक्षार्थं महातेजाः प्रजापतिः मुखादिजातानां ब्राह्मणादीनां चतुर्णां वर्णानां दृष्टादृष्टार्थानि कर्माण्य् अकल्पयद् व्यवस्थापितवान् ॥ १.८७ ॥

तानीदानीं कर्माण्य् उच्यन्ते ॥ १.८८ ॥

प्रजानां रक्षणं दानम् इज्याध्ययनम् एव च ।

विषया अभिलाषजनका¹⁴² गीतशब्दादयो भावा उच्यन्ते । तत्राप्रसङ्गः पुनः पुनर् असेवनम् ॥ १.८९ ॥

वनिक्पथः वणिक्कर्मणा स्थलपथवारिपथादिना धनार्जनम् । उपयुज्यमानदेशान्तरीयद्रव्यसंनिधापनं यस्य राज्ञो विषये वसति । कुसीदं वृद्ध्या धनप्रयोगः ॥ १.९० ॥

प्रभुः प्रजापतिर् एकं कर्म शूद्रस्यादिष्टवान् । एतेषां ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यानां सुश्रूषा त्वया कर्तव्या । अनसूयया अनिन्दया । चित्तेनापि तद् उपरि विषादो न कर्तव्यः । शुश्रूषा परिचर्या तदुपयोगिकर्मकरणं शरीरसंवाहनादि तच्चित्तानुपालनम् । एतद् दृष्टार्थं शूद्रस्य । अविधायकत्वाच् च्ऐकमेव्एति न दानादयो निषिध्यन्ते । विधिर् एषां कर्मणाम् उत्तरत्र भविष्यति । अतः स्वरूपं विभागेन यागादीनां तत्रैव दर्शयिष्यामः ॥ १.९१ ॥

आ पादान्तान् मेध्यः पुरुषः । तस्य नाभेर् ऊर्ध्वम् अतिशयेन मेध्यम् । ततो ऽपि मुखम् । एतच् च स्वयम् एव जगत्कारणपुरुषेणोक्तम् ॥ १.९२ ॥

ततः किम् । अत आह ।

उत्तमाङ्गं मूर्धा । तत उद्भवः उत्पत्तिर् ब्राह्मणस्य । ज्येष्ठश् चासाव् अन्येभ्यो वर्णेभ्यः पूर्वं ब्रह्मणा सृष्टः । ब्रह्मणो वेदस्य धारणात् । तस्य हि सविशेषं तद् विहितम् । अतः सर्वस्य जगतो ऽस्माद् धेतुत्रयाद् ब्राह्मणः प्रभुः प्रभुर् इव । प्रभुर् विनयेनोपसर्पणीयः, तदाज्ञायां च धर्मे स्थातव्यम् । धर्मतः प्रभुः धर्मे प्रभुर् इत्य् अर्थः । आद्यादित्वात् तसिः ॥ १.९३ ॥

पूर्वस्यैव हेतुत्रयस्य विशेषार्थम् इदम् । अन्यस्यापि पुरुषस्योत्तमाङ्गं प्रधानम् । तं पुनर् ब्राह्मणं स्वयंभूः स्वाद् आस्यान् मुखाद् असृजत् । तपश् च कृत्वैषोत्तमाङ्गाद् उत्पत्तिः । ज्यैष्ठ्यम् आह- आदितः । यद् देवान् उद्दिश्य क्रियते तद् धव्यम्, पितॄन् उद्दिश्य तत् कव्यम् । तयोर् अभिवहनाय देवान् पितॄंश् च प्रति प्रापणाय । अभिवाह्यायेति भावे कृत्यः कथंचिद् द्रष्टव्यः, सकर्मत्वाद् वहतेः । तेन च कर्मणा सर्वस्य त्रैलोक्यस्य गुप्तिः परिपालनं भवति । इतःप्रदानं देवा उपजीवन्ति । ते च शीतोष्णवर्षैर् ओषधीः पचन्ति पाचयन्ति । अतः परस्परोपकाराद् गुप्तिः ॥ १.९४ ॥

हव्यादिवहनं पूर्वोक्तं दर्शयति । त्रिदिवम् ओको गृहं येषां त एवम् उच्यन्ते, स्वर्गवासिनो देवाः । ब्राह्मणेन भुक्तम् अन्नं देवा उपतिष्ठन्ति । श्राद्धे पित्र्यस्य कर्मणो ऽङ्गभूतं विश्वेदैवान् उद्दिश्य ब्राह्मणभोजनं विहितम् । तदपेक्ष्यैतद् उक्तम् । किं भूतम् अन्यद् अधिकं श्रेष्ठं ततस् तस्माद् इति स्वयं विस्मर्यते । देवाः पितरश् चोत्तमस्थाना मध्यमस्थानाश् चाप्रत्यक्षाः, न तेषां भोजनोपायो ऽन्यो ऽस्त्य् अन्यतो ब्राह्मणभोजनात् । अतो महान् ब्राह्मणः ॥ १.९५ ॥

पृथिव्यां ये भावाः स्थावरा वृक्षादयो जङ्गमाः कृमिकीटादयस् ते भूतशब्देनोच्यन्ते । तेषां ये प्राणिन आहारविहारादिचेष्टासमर्थास् ते श्रेष्ठाः¹⁴³ । ते हि पटुतरं सुखम् अनुभवन्ति । तेषां ये बुद्ध्या जीवन्ति हिताहिते विचिन्वन्ति श्वशृगालादयः, ते हि घर्मेणोपतप्ताः छायाम् उपसर्पन्ति, शीतेनार्दिता आतपम्¹⁴⁴, निराहारं स्थानं त्यजन्ति । तेषाम् अधिकतरा मनुष्याः, तेषां च ब्राह्मणाः । ते हि लोके पूज्यतमाः, न च सर्वेण परिभूयन्ते । जातिमात्राश्रयं हि तद्वधे महत् प्रायश्चित्तम् ॥ १.९६ ॥

विदुषां श्रैष्ठ्यं महाफलेषु यागादिष्व् अधिकारात् । तेषाम् अपि कृतबुद्धयः । परिनिष्ठितवेदतत्त्वार्था न बौद्धादिभिः कलुषीक्रियन्ते । तेषाम् अपि कर्तारः कर्मणाम् अनुष्ठातारः । ते हि विहितकरणात् प्रतिषिद्धासेवनाच् च नोपहन्यन्ते । तेषाम् अपि ब्रह्मवेदिनः,¹⁴⁵ ब्रह्मस्वरूपत्वात् । तत्र ह्य् अक्षय्यानन्दः ॥ १.९७ ॥

विद्वत्तादिगुणसंबन्धिनो ब्राह्मणस्य विशेषे दर्शिते, जातिमात्रं ब्राह्मणं कश्चिद् अवमन्येत । तन्निवृत्त्यर्थम् इदम् उच्यते ।[^१४६]

उत्पत्तिर् एव गुणान् अपहाय जन्मैव, ब्राह्मणस्य जातिर् एव, शाश्वती धर्मस्य मूर्तिः शरीरम् । धर्मार्थम् उत्पन्नो द्वितीयेन जन्मनोपनयनेन संस्कृतः । सा हि तस्य धर्मार्थोत्पत्तिर् ब्रह्मत्वाय कल्पते संपद्यते । धर्मशरीरम् उज्झित्वा परानन्दभाग् भवतीति स्तुतिः¹⁴⁶ ॥ १.९८ ॥

सर्वलोकस्योपरि भवति । श्रैष्ठ्यम् उपरिभावेनाह । ईश्वरः सर्वभूतानाम् इति प्रभुत्वम् । धर्माख्यस्य कोशस्य गुप्तये जायते । द्रव्यसंचयः कोशः । उपमानाद् धर्मसंचय उच्यते कोश इति ॥ १.९९ ॥

असंतुष्टस्य प्रतिग्रहादिषु पुनः प्रवृत्तौ दुष्कृतिताम् आशङ्क्य समाधत्ते । सर्वम् इदं त्रैलोक्यान्तर्वर्ति धनं ब्राह्मणस्य स्वं । नात्र प्रतिग्रहो विद्यते । प्रभुत्वेनासौ गृह्णाति, न प्रतिग्रहीतृतयेति । प्रशंसैषा, न विधिः । अत एव्आर्हतिशब्दः । अभिजनः अभिजातताविशिष्टत्वम् ॥ १.१०० ॥

यत् परगृह आतिथ्यादिरूपेण भुङ्क्ते तद् आत्मीयम् एव । नैवं मन्तव्यं परपाकेनेति । स्वं वस्ते । याचित्वायाचित्वा वा वस्त्रं लभते नासौ तस्य लाभाय, अपि तु स्वकस्याच्छादने¹⁴⁷ विनियोगः । तिष्ठतु तावद् आत्मोपयोगि यद्¹⁴⁸ गृह्णाति तत्र प्रभूतम्, यद् अन्येभ्यो ददाति परकीयम् तद् अपि तस्य नानुचितम् । आनृशंस्यं कारुण्यम् । तदीयया महासत्त्वतया पृथिव्यां राजानः स्वानि धनान्य् उपयुञ्जते । अन्यथा यद्य् असाव् इच्छेत् “अहम् एतद् आदाय स्वकार्ये विनियुञ्जीय” इति, तदा सर्वे निर्धनाः निरुपयोगाः स्युः ॥ १.१०१ ॥

सर्वस्याः ब्राह्मणस्तुतेः¹⁴⁹ फलप्रदर्शनार्थं श्लोको ऽयम् । एवंविधम् इदं महार्थं शास्त्रं यत् तस्य, स्वमहिम्नात्यन्तिकेन महत्तमस्य ब्राह्मणस्य, कर्मविवेकार्थं, इमानि कर्माणि कर्तव्यानि इमानि वर्ज्याणि, एष विवेकस् तदर्थम् । शेषाणां च क्षत्रियादीनाम् अनुपूर्वशः प्राधान्याद् ब्राह्मणस्यानुषङ्गात् क्षत्रियादीनाम् इदं शास्त्रम् अकल्पयत् कृतवान् ॥ १.१०२ ॥

अध्येतव्यं प्रवक्तव्यम् इत्य् अर्हे कृत्यो न विधौ । द्वितीयाद् अध्यायात् प्रभृति शास्त्रं प्रवर्तिष्यते । अयं ह्य् अध्यायो ऽर्थवाद एव । नात्र कश्चिद् द्विधिर् अस्ति । तेन यथा “राजभोजनाः शालयः” इति शलिस्तुतिर् न राज्ञो ऽन्यस्येति तद्भोजननिषेधः, एवम् अत्रापि नान्येन केनचिद् इति नायं निषेधः, केवलं शास्त्रस्तुतिः । सर्वस्मिञ् जगति श्रेष्ठो ब्राह्मणः, सर्वशास्त्राणां शास्त्रम् इदम् अतस् तादृशस्य विदुषो ब्राह्मणस्याध्ययनप्रवचनार्हं न सामान्येन शक्यते अध्येतुं प्रवक्तुं वा । अत एवाह प्रयत्नत इति । यावन् न महान् प्रयत्न आस्थितो, यावन् न शास्त्रान्तरैस् तर्कव्याकरणमीमांसादिभिः संस्कृत आत्मा, तावद् एतत् प्रवक्तुं न शक्यते । अत एवाध्ययनेन श्रवणं लक्ष्यते । तत्र हि विद्वत्तोपयोगिनी न संपाठे । विधौ ह्य् अध्ययने विद्वत्तादृष्टयैव स्यान् न च “विधौ श्रवणम् अध्ययनेन लक्ष्यते” इति युक्तं वक्तुम् । न विधेये लक्षणार्थता युक्ता । अर्थवादे तु प्रमाणान्तरानुसारेण गुणवादो न दोषाय । तस्मात् त्रैवर्णिकाधिकारं शास्त्रम् । एतच् च परस्ताद् विशेषतो वक्ष्यते ॥ १.१०३ ॥

एवं संबन्धिद्वारेण ब्राह्मणार्थतया शास्त्रं स्तुत्वाधुना साक्षात् स्तौति । इदं शास्त्रं जानानः शंसितव्रतो¹⁵⁰ भवतीति परिपूर्णयमनियमानुष्ठायी भवति । शास्त्राद् अननुष्ठाने प्रत्यवायं ज्ञात्वा तद्भयाद् अनुतिष्ठति सर्वान् यमनियमान् यथाशास्त्रं सर्वम् अनुतिष्ठति । अनुतिष्ठन् विहितातिक्रमप्रतिषिद्धकर्मजनितैर् दोषैर् न लिप्यते न संबध्यते ॥ १.१०४ ॥

पङ्क्तिपावनो भवति । विशिष्टानुपूर्वीकः संघातः पङ्क्तिर् उच्यते । तां पुनाति निर्मलीकरोति । सर्वे दुष्टास् तत्संनिधानाद् अदुष्टाः संपद्यन्ते । वंश्यान् स्वकुलसंभूतान् सप्त पराण् उपरितनान् पित्रादीन् आगामिनो ऽवराञ् जनिष्यमाणान् । समुद्रपर्यन्तां पृथिवीं प्रतिग्रहीतुम् अर्हन्ति । धर्मज्ञता हि प्रतिग्रहाधिकारे हेतुः । इतश् च सर्वे धर्मा ज्ञायन्ते ॥ १.१०५ ॥

स्वस्त्य्अभिप्रेतस्यार्थस्याविनाशः । अयनं प्रापणम् । स्वस्ति प्राप्यते येन तत् स्वस्त्ययनम् । श्रेष्ठम् अन्येभ्यो जपहोमादिभ्यः । न हि शास्त्रम् अन्तरेण तेषाम् अनुष्ठानं संभवति, अतस् तदनुष्ठानहेतुत्वाच् छ्रेष्टम् एतत् । अथ वा धर्मज्ञानार्थवाक्यान्य् एव श्रेयस्यान्य् अनुष्ट्ःआनं तु क्लेशकरम् अत उच्यते श्रेष्ठम् इति । इदं बुद्धिविवर्धनम् । शास्त्रे ह्य् आसेव्यमाने तदर्थस्य प्रकाशनाद् ग्रन्थिप्रमोक्षाद् बुद्धिविवृद्धिः प्रसिद्धैव । इदं यशस्यम्, धर्मज्ञः संशयानैः पृच्छ्यमानः ख्यातिं लभते । यशसो निमित्तं यशस्यं । विद्वत्तौदार्यादिगुणवत्तया प्रसिद्धिर् यशः । निःश्रेयसं दुःखाननुविद्धायाः प्रीतेः स्वर्गापवर्गलक्षणायास् तत्प्राप्तिहेतुकर्मज्ञानहेतुत्वान् निःश्रेयसं परं श्रेष्ठम् ॥ १.१०६ ॥

इदानीं स्वशास्त्रस्य स्वविषये साकल्येन वृत्तेर् अन्यनिरपेक्षताम् आह । कश्चिद् यो नाम धर्मः स सर्वः शास्त्रे ऽस्मिन् कार्त्स्न्येनाभिहितः । न तस्माद् धर्मज्ञानाय शास्त्रान्तरापेक्षा कर्तव्येत्य् अतिशयोक्तिः स्तुतिः । अस्मिञ् छस्त्रे धर्मः स्मार्तो ऽखिलेन निःशेषेणोक्तः¹⁵² । गुणदोषौ च कर्मणाम् । इष्टानिष्टे फले गुणदोषौ कर्मणां यागादिब्रह्महत्यादीनाम् । एवं हि साकल्यं भवति यत्¹⁵³ कर्मस्वरूपम् इतिकर्तव्यताफलविशेषः कर्तृविशेषसंबन्धो नित्यकाम्यताविवेकः । एतत् सर्वं गुणदोषपदेन¹⁵⁴ प्रतिज्ञातम् । धर्म इत्य् उक्ते कर्मग्रहणं वृत्तपूरणार्थम् । चतुर्णाम् अपि वर्णानाम् । एतद् अपि साकल्यार्थम् । यो नाम कश्चिद् धर्मे ऽधिकृतस् तस्य सर्वस्येतो धर्मलाभः । आचारश् चैव शाश्वतः । आचारप्रमाणको धर्म आचार इत्य् उक्तः । द्वितीये चैनं विवेक्ष्यामः । शाश्वतो वृद्धपरंपरया नेदानींतनैः प्रवर्तितः ॥ १.१०७ ॥

परमः प्रकृष्टो धर्म आचारस् तथा श्रुतौ वेदे य उक्तः । स्मार्तः स्मृतिषूक्तः । तस्माद् आचारधर्मे नित्यं युक्तः स्यान् नित्यम् अनुतिष्ठेद् आत्मवान् आत्मनो हितम् इच्छन् । सर्वस्यात्मास्त्य् अतो मतुपा तद्धितपरत्वम् उच्यते ॥ १.१०८ ॥

प्रकारान्तरेणेयम् आचारस्तुतिः । आचारात् प्रच्युत आचारहीनो न वेदफलं प्राप्नोति । वेदविहितकर्मानुष्ठानफलं वेदफलम् इत्य् उक्तम् । समग्रान्य् अविकलानि वैदिकानि कर्माण्य् अनुतिष्ठन् यद्य् आचारभ्रष्टो न ततः पुत्रकामादिफलम् अश्नुत इति निन्दा । एष एवार्थो विपर्ययेणोच्यते- आचारेण तु संयुक्तः सकलं फलं प्राप्नोति काम्यानाम्¹⁵⁵ । अत्र यद् वदन्ति, “संपूर्णवचनाद् आचारहीनस्याप्य् अस्ति काम्येभ्यः फलसंबन्धः, न कृत्स्नफललाभः” इति, तन् न किंचित्, अर्थवादत्वाद् अस्य ॥ १.१०९ ॥

यावत् किंचित् तपः प्राणायाममौनयमनियमकृच्छ्रचान्द्रायणानशनादि तस्य सर्वस्य फलप्रसवे मूलम् आचारः, अतस् तम् एव मुनयस् तपःफलार्थिनो मूलत्वेन कारणतया जगृहुः गृहीतवन्तः । आचाराद् दृष्ट्वा **धर्मस्य मुनयो गतिं **प्राप्तिम् । अतिक्लेशकरं तपस् तथाप्य्¹⁵⁶ आचारहीनस्य न फलतीति श्रुतिः ॥ १.११० ॥

उक्ता¹⁵⁷ धर्मा अत्र विशिष्यन्ते । श्रोतृप्रवृत्त्यर्थं चानन्तफलता धर्मस्योक्ता “एतदन्तास् तु” (म्ध् १.५०) इत्यादिना । तत्रातीन्द्रियो ऽयम् अनन्तो दुष्पार इति मन्वाना अवसीदेयुर् अत उत्साहजननार्थं शास्त्रार्थसंकलनात्मिकाम् अनुक्रमणीं पठति । एतावन्त्य् अत्र वस्तूनि, नातिबहूनि, शक्यन्ते श्रद्दधानैः पुरुषैर् ज्ञातुम् इति । संक्षेपोपदिष्टमार्ग आक्रम्यमाणो न दुःसहो भवतीति ।

• जगतश् च समुत्पत्तिम् इति कालपरिमाणं तत्त्वभावभेदो ब्राह्मणस्तुतिर् इत्यादि सर्वं जगदुत्पत्ताव् अन्तर्भूतम् । एतच् चार्थवादतयोक्तं न प्रमेयतया । संस्कारविधिं व्रतचर्योपचारं च । गर्भाधानादयः संस्काराः । तेषां विधिः कर्तव्यता । ब्रह्मचारिणो व्रतचर्याया उपचारो ऽनुष्ठानम् इतिकर्तव्यता वा । एतद् द्वितीयाध्यायप्रमेयार्थः । स्नानं गुरुकुलान् निवर्तमानस्य संस्कारविशेषः ॥ १.१११ ॥

दाराणाम् अधिगमनं भार्यासंग्रहः । विवाहानां ब्राह्मादीनां तत्प्राप्त्युपायानां च लक्षणं स्वरूपाधिगमने हेतुम् । महायज्ञाः पञ्च वैश्वदेवादयः । श्राद्धस्य पितृयज्ञस्य कल्पो विधिर् इतिकर्तव्यता । परग्रहणं शाशवतग्रहणं च वृत्तपूरणार्थम् । एष तृतीयाध्यायार्थः ॥ १.११२ ॥

वृत्तीनां जीवनोपायानां धर्नार्जनात्मकानां भृत्यादीनां लक्षणम् । स्नातकस्य समाप्तवेदाध्ययनस्य गुरुकुलान् निवृत्तस्य व्रतानि “नेक्षेतोद्यन्तम् आदित्यम्” (म्ध् ४.३७) इत्यादीनि । एष चतुथार्थः ।

• भक्ष्याभ्क्ष्यं “पञ्च पञ्चनखा भक्ष्याः” “अभक्ष्यं पलाण्ड्वादि” । शौचं कालकृतं जन्मादाव् उदकादिना च द्रव्यशुद्धिः । स्त्रीधर्मयोगः संबन्धो बालयुवेत्यादि । एतत् पाञ्चमिकम् ।

• तापसाय हितं तापस्यं । तपःप्रधानस् तापसो वानप्रस्थस् तस्य धर्मस् तापस्यम् । मोक्षः परिव्राजकधर्मः । संन्यासश् च तद्विशेष एव । स च तत्रैव दर्शयिष्यते । षष्ठाध्यायस् त्व् एतत् ।

• राज्ञः पृथिवीपालनाधिकृतस्य प्राप्तैश्वर्यस्य धर्मो ऽखिलो दृष्टार्थो ऽदृष्टार्थश् च । एष सप्तमाध्यायगोचरः ।

• कार्याणाम् ऋणादीनां विनिर्णयो विचार्य संशयच्छेदेनावधारणम् अनुष्ठेयनिश्चयः । साक्षिणां च प्रश्ने यो विधिः । प्राधान्यात् पृथङ्निर्देशः । आष्टमिको ऽयम् अर्थः ।

• धर्मः स्त्रीपुंसयोर् इत्य् एकदेशे स्थितयोः प्रवासवियुकयोश् च परस्परं वृत्तिः । रिक्थविभागधर्मः । द्यूतम् । तद्विषयो विधिः द्यूतशब्देनोक्तः । कण्टकादीनां चोराटविकादीनां शोधनं राष्ट्रान् निरसनोपायः । यद्य् अपि विभागादिर् अष्टादशपदान्तर्गतत्वात् कार्याणां चेत्य् अनेनैवोपादानाद् ऋणादानादिवन् न पृथङ् निर्देश्यः¹⁵⁸ । अध्यायभेदात् तु पृथङ् निर्देशः । वैश्यशूद्रयोर् उपचारः स्वधर्मानुष्ठानम् । एतन् नवमे ।

• संकीर्णानां क्षत्तृवैदेहकादीनां¹⁵⁹ संभवम् उत्पत्तिम् । आपद्धर्मं च स्ववृत्त्याजीवतां प्राणात्यये यो धर्मः । एतद् दशमे ।

• प्रायश्चित्तविधिर् एकादशे ॥ १.११३–६ ॥

संसारगमनं । धर्मेण धर्मी लक्ष्यते । संसारी पुरुष आत्मा, तस्य गमनं देहाद् देहान्तरप्राप्तिः । अथ वा संसारविषयाः पृथिव्यादयो लोका उच्यन्ते । तत्र गमनं पूर्ववत् । त्रिविधम् उत्तमाधममध्यमं कर्मसंभवं शुभाशुभकर्मनिमित्तम् । निःश्रेयसं न केवलं कर्मनिमित्ता गतय उक्ताः । यावद् यतः परम् अन्यच् छ्रेयो नास्ति तदुपायो ऽप्य् अध्यात्मज्ञानम् उक्तम् । कर्मणां च विहितप्रतिषिद्धानां गुणदोषप्रीक्षा ॥ १.११७ ॥

तद् एव साकल्याभिधानं द्रढयति । प्रतिनियते देशे ऽनुष्ठीयमाना न सर्वस्यां पृथिव्यां ते दशधर्माः । ब्राह्मणादिजात्याश्रया जातिधर्माः । कुलधर्माः प्रख्यातवंशप्रवर्तिता इति । पाषण्डं¹⁶⁰ प्रतिषिद्धव्रतचर्या बाह्यस्मृतिसमाश्रयास्¹⁶¹ तत्र ये धर्माः । “पाषण्डिनो¹⁶² विकर्मस्थान्” (म्ध् ४.३०) इति¹⁶³ । गणः संघातो वणिक्कारुकुशीलवादीनाम् । तान् सर्वधर्मान् भगवान् मनुर् अस्मिञ् छास्त्रे उक्तवान् ॥ १.११८ ॥

अवधानार्थः प्रतिबोधः ॥ १.११९ ॥

**इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां **

प्रथमो ऽध्यायः

**इति श्रीभट्टमेधातिथिविरचिते मनुभाष्ये **

प्रथमो ऽध्यायः