[[मनुस्मृतिः Source: EB]]
1935.
हरिदास संस्कृत ग्रन्थ माला समाख्य-
काशीसंस्कृतसीरिज़पुस्तकमालायाः—
११४
धर्मशास्त्रविभागे (३) तृतीयं पुष्पम् ।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-16965153050210.png"/>
॥ श्रीः ॥
मनुस्मृतिः ।
श्रीकुल्लूकभट्टप्रणीतया मन्वर्थमुक्तावल्या
क्षेपकपरिशिष्टश्लोकैरकारादिकोशेन च सहिता ।
काशिकराजकीय संस्कृतपाठशालायां व्याकरणधर्मशास्त्र-
वेदान्ताध्यापक - पं० श्री नेने गोपालशास्त्रिप्रद-
र्शितां रीतिमनुसृत्य तदीयान्तेवासिना बेहेरे
पं० चिन्तामणिशास्त्रिणा संशोधिता ।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1696698973321.png"/>
प्रकाशकः
जयकृष्णदास हरिदास गुप्तः—
चौखम्बा संस्कृत सीरिज़ आफिस,
बनारस सिटी।
१९९२
राजशासनानुरोधेन सर्वेऽधिकाराः प्रकाशकेन स्वायत्ताकृताः ।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-17016896011.png"/>
भूमिका।
ग्रन्थस्य “मनुनेकाग्रमासीनम्” (म०स्पृ० १-१) इति प्रघट्टकेन प्रारम्भात् “सूत उवाच” इत्यादिनिर्देशवत् मन्वतिरिक्तभृगुकर्तृकत्वलाभेऽपि
स्वायम्भुवो मनुर्धीमानिदं शास्त्रमकल्पयत्।
इति वचनेन एतच्छास्त्रप्रतिपाद्यस्य सकलस्याप्यर्थजातस्य मनुप्रोक्तत्वाऽभिधानेन मनुस्मृतिरिति नाम तादृशलोकप्रसिद्धिश्च न विरुद्धा। अतएव विज्ञानेश्ररोऽपि “यथा मनुनोक्तं भृगुः” इति वदन् अमुमेवार्थं ध्वनयति। एवमेव
द्वितीयमायुषो भागं कृतदारो गृहे वसेत्।( म०स्मृ० ४-१)।
इत्यादिना दारकरणरूपकामस्य, “कुर्वीत धनसञ्चयम" (म०स्मृ० ४-३) इत्यादिना धनार्जनरूपस्यार्थस्य,
सर्वमात्मनि सम्पश्येत्।सञ्चासच समाहितः। (म०स्मृ० १२-११८)
इत्यादिना आत्मज्ञानरूपस्य मोक्षस्याऽपि प्रतिपादनेन चतुर्विधपुरुषार्थबोधकत्वेऽपि “ऋतुकालाऽभिगामी स्यात्” (म०स्मृ० ३-४५) इत्यादिना कामरूपपुरुषार्थस्याऽपि नियमेन “ऋतामृताभ्यां जीवेत्तु” (म०स्मृ० ४-४) इत्यादिनार्थकर्मणोऽपि नियमेन नियमजन्यादृष्टरूप धर्मजनकत्वात्
सर्वं ह्यात्मनि सम्पश्यन् नाऽधर्मे कुरुते मनः। (म०स्मृ० १२-११८)।
इत्यनेन आत्मज्ञानस्याधर्मनिवृत्तिद्वारा धर्मजनकत्वस्यैवाऽभिधानाच कामार्थमोक्षाणां त्रयाणामन्येषां पुरुषाणां प्रतिपादनेऽपि धर्मजनकत्वेनात्र तेषामभिधानाद्धमशास्त्रापरपर्यायस्मृतिरित्यभिधानमविरुद्धम्। तदेवं मनुस्मृतिनामकं ग्रन्थरत्नं वर्णाश्रमधर्मप्रतिपादकतयाऽस्माकं भारतीयानां धर्मप्राणानां प्रामाण्ये सर्वोत्करण वर्तते, यतो हि मानवेऽस्मिन्धर्मशास्त्रे वर्णधर्मः, आश्रमधर्म, वर्णाश्रमधर्मः, गुणधर्मः, निमित्तधर्मः, सामान्यधर्मश्चेति सर्वंविधोऽपि धर्मो भगवता मनुना प्रतिपादितः। तदुक्तम—
अस्मिन् धर्मोऽखिलेनोक्तो गुणदोषौ च कर्मणाम्।
चतुर्णामपि वर्णानामाचरचैव शाश्वतः॥ (म०स्मृ० २-६) इति।
अस्य ग्रन्थरत्नस्यानेकाः संक्षिप्ता विस्तृता अतिविस्तृताश्च व्याख्याः सन्ति। तथाऽपि कुल्लूकभट्ट विरचिता मन्वर्थमुक्तावलीनाम्नीयं टीका स्मृतिगतपदपदार्थान् यथावदभिदधतीश्रुतिस्मृतिप्रदर्शनेन स्वोक्तार्थं स्वोत्प्रेक्षितत्वनिरसनद्वारा प्रमाणभूतं स्थापयन्ती, क्वचित् मेधातिथ्यादिव्याख्यातणा-
माशयं वर्णयन्ती विरुद्धमाशयञ्चपरिहरन्ती च नातिसंक्षिप्ता नातिविस्तृतेति पठनपाठनादिषु विद्वद्भिः सर्वत्र सर्वदा समादृता वर्तते इति सर्वप्रचारवती इयमेव व्याख्याऽस्माभिरपि अस्मिन् संस्करणे समुपनिबद्धा वर्तते । अस्यां व्याख्यायां यत्र यत्र श्रीमता कुल्लूकभट्टेन मेधातिथिमतमुपक्षिप्तं, तत्र तत्र साकल्येन तदवबोधायास्माभिस्तदधस्ताट्टिप्पण्यां मेधातिथेः व्याख्यानस्य तावान् सन्दर्भस्सादरमुट्टङ्कितः। तदिदं सटीकं ग्रन्थरत्नमादर्शपुस्तकत्रयमादाय संस्कर्तुमारब्धम्। तत्र च तत्र तत्रोपलब्धान् पाठभेदान् ‘क’ ‘ख’ इत्यादि सङ्केतैस्तत्तदादर्शपुस्तकनामानि विधाय दातुं समारब्धमात्रे ग्रन्थविस्तारकारणात्, मूल्याधिक्यभयेन, अहमहमिकया स्वस्वपुस्तकानि विक्रेतुमभिलषव आपणिकाःप्रत्यहं मूल्यन्यूनीकरणाय प्रवृत्ता वर्तन्ते इत्यापणव्यवहारमाकलय्य च प्रकाशकमहाशयेन प्रार्थिता वयं त्रयोदशपृष्ठत एव पाठभेदान् प्रदर्शयितुं नाऽपारयाम इति क्षन्तव्या क्षमावद्भिः विद्वद्भिस्तदावश्यकन्यूनतापरिपूर्त्यर्थमिति सादरं प्रार्थयामः ।
धर्मशास्त्रीयविषयगवेषणया निबन्धग्रन्थान् परिशीलयता उपलब्धानि मनुवचनानि मुद्रितमनुस्मृतिपुस्तकेऽनुपलभमानेन मया चिरात् सङ्गृहीतानि ग्रन्थान्ते परिशिष्टभागे प्रेक्षावतां झटित्युपलम्भायाकारादि वर्णानुक्रमेण तत्तद्ग्रन्थनामनिर्देशं निवेशितानि । एवं तत्र तत्र निबन्धेषूपलब्धानि वृद्धमनुवचनानि बृहन्मनुवचनानि च सादरमन्ते परिशिष्टस्य स्थापितानि ।
सर्वविधसंस्करणेषूपलभ्यमानमनुस्मृतिश्लोकाऽऽद्याक्षराकारानुक्रमण्यां ग्रन्थान्तरोद्धृतमनुस्मृतिश्लोकोत्तरार्ध-गवेषणदुःखमपरिहृतमाकलय्य सम्पूर्णां मनुस्मृतिमननुसन्दद्धतां साधारणजनानां तत्सौलभ्यायोत्तरा-र्द्धानामप्यकाराद्यनुक्रमेणाद्याक्षरानुक्रमणीं विधाय पूर्वार्धाद्याक्षरानुक्रमण्यां यथास्थानं सन्निवेश्य च मनुस्मृतिश्लोकानामुभयार्धाकारानुक्रमरणी सर्वान्ते सन्निवेशिता । मनुस्मृतिस्थविषयाणां झटिति सौलभ्याय सर्वादौ तद्विषयसूच्यध्यायानुक्रमेण सन्निवेशिता वर्तते। तदेवं महता प्रबन्धेन संस्कर्तुं प्रकृतग्रन्थरत्नं प्रवृत्तेपिमय्याध्यापननवीनग्रन्थनिर्माणादिसुकृतकर्मव्याप्ततया समयमलभमाने मदीयान्तेवासिना ‘बेहेरे’ इत्युपाह्वचिन्तामणिशास्त्रिया एतद्ग्रन्थसंशोधनकार महोत्साहेन सम्पादितमिति तमाशीर्भिरभिनन्दयामि । एवं महता परिश्रमेण शोधितेऽपि ग्रन्थेऽस्मिन् मानुषशेमुषीसुलभदोषारणां सम्भवेऽपि हंस
भूमिका ।
क्षीरन्यायेन गुणैकपक्षपातिनो विद्वांसः संगृह्येदं संस्करणं संशोधकमहाशयोत्साहं वर्धयिष्यन्ति। प्रकाशकाञ्च विद्याविलासयन्त्राधिपाः चौखम्भासंस्कृतसीरिज, बनारससंस्कृतसीरिज, काशीसंस्कृतसीरिज, हरीदाससंस्कृतसीरिज, इत्याद्यनेक्रग्रन्थमालाप्रकाशनैकचित्ताःसंस्कृतसाहित्योद्धारबद्धपरिकरा इति शतशो धन्यवादार्हाइति । शुभम् ।
शयनी एकादशी
वै० सं० १९९२
विदुषामनुचरः—
पं० गोपाल शास्त्री नेने
ग० सं० कालेज बनारस ।
❋श्री❋
मनुस्मृतिविषयानुक्रमणिका।
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1696832080,..PNG"/>
प्रथमोऽध्यायः।
| बिषयाः | श्लोकाङ्काः |
| [ मङ्गलम् ] | १ |
| महर्षयः मनुं धर्म पप्रच्छुः | १ |
| मनुस्तानुवाच | ४ |
| जगदुत्पत्तिवर्णनम् | ६ |
| तत्रादावबुत्पत्तिः | ८ |
| ब्रह्मण उत्पत्तिः | ९ |
| नारायणशब्दनिर्वचनम् | १० |
| [ नारायणादुत्पत्तिः ] | ४ |
| ब्रह्मणः स्वरूपम् | ११ |
| अण्डस्य द्विधाकरणम् | १२ |
| स्वर्गभूम्यादिनिर्माणम् | १३ |
| महदादीनामुत्पत्तिः | १४ |
| देवगणादिसृष्टिः | २२ |
| वेदत्रयसृष्टिः | २३ |
| कालादिसृष्टिः | २४ |
| कामक्रोधादिसृष्टिः | २५ |
| धर्माधर्मविवेकः | २६ |
| सूक्ष्मस्थूलाद्युत्पत्तिः | २७ |
| कर्मानुसारिणी सृष्टिः | २८ |
| ब्राह्मणादिवर्णसृष्टिः | ३१ |
| स्त्रीपुरुषसृष्टिः | ३२ |
| मनोरुत्पत्तिः | ३३ |
| मरीच्याद्युत्पत्तिः | ३४ |
| यक्षगन्धर्वाद्युत्पत्तिः | ३७ |
| मेघादिसृष्टिः | ३८ |
| पशुपक्ष्यादिसृष्टिः | ३९ |
| कृमिकोटाद्युत्पत्तिः | ४० |
| जरायुजानां गणना | ४३ |
| अण्डजानां गणना | ४४ |
| स्वेदजानां गणना | ४५ |
| उद्भिज्जानां गणना | ४६ |
| वनस्पतिवृक्षयोः स्वरूपम् | ४७ |
| गुच्छगुल्मादीनां स्वरूपम् | ४८ |
| ब्रह्मणोऽन्तर्धानम् | ५१ |
| महाप्रलयस्वरूपम् | ५४ |
| जीवस्योत्क्रमणम् | ५५ |
| जीवस्य देहान्तरग्रहणम् | ५६ |
| जाग्रत्स्वप्नाभ्यां जगतः सञ्जीवनं प्रमापणं च | ५७ |
| एतच्छास्त्रस्य प्रचारकथनम् | ५८ |
| इदं शास्त्रम् ऋषिभ्यः कथयामास | ५९ |
| मन्वन्तरवर्णनम् | ६१ |
| निमेषादिकालमानकथनम् | ६४ |
| पित्र्याहोरात्रकथनम् | ६६ |
| दैवाहोरात्रकथनम् | ६७ |
| चतुर्युगप्रमाणम् | ६९ |
| दैवयुगप्रमाणम् | ७१ |
| ब्राह्माहोरात्रप्रमाणम् | ७२ |
| ब्रह्मा सृष्ट्यर्थं मनो नियुङ्क्ते | ७४ |
| मनस आकाशप्रादुर्भावः | ७५ |
| आकाशाद्वायुप्रादुर्भावः | ७६ |
| वायोस्तेजःप्रादुर्भावः | ७७ |
| तेजसो जल जलात्पृथ्वी | ७८ |
| मन्वन्तरप्रमाणम् | ७९ |
| सत्ये चतुष्पाद्धर्मः | ८१ |
| युगान्तरे धर्मस्य पादपादहानिः | ८२ |
| प्रतियुगमायुःप्रमाणम् |
| प्रतियुगं धर्मवैलक्षण्यम् |
| [ युगानां ब्राह्मादिसंज्ञाः ] |
| ब्राह्मणस्य कर्माणि |
| क्षत्रियस्य कर्माणि |
| वैश्यस्य कर्माणि |
| शुद्रस्य कर्माणि |
| ब्राह्मणस्य श्रेष्ठत्वम् |
| ब्राह्मणेषु ब्रह्मवेदिनः श्रेष्ठाः |
| [ब्राह्मणानां परस्परपूजनम् ] |
| एतच्छास्त्रप्रवचने ब्राह्मणस्यैवाधिकारः |
| एतच्छास्त्राध्ययनफलम् |
| आचारस्य प्राधान्यम् |
| ग्रन्थार्थानुक्रमणिका |
| द्वितीयोऽध्यायः |
| धर्मसामान्यलक्षणम् |
| कामात्मतानिषेधः |
| व्रतादीनां संकल्पजत्वम् |
| क्रियायाः कामसापेक्ष्यत्वम् |
| [ असद्वृत्तस्य नरकप्राप्तिः ] |
| [ श्रुतिस्मृत्युदितं कर्म श्रेयसे भवति ] |
| धर्मप्रमाणानि |
| धर्मस्य वेदमूलत्वम् |
| श्रुतिस्मृत्युदितो धर्मोऽनुष्ठेयः |
| श्रुतिस्मृत्योः परिचयः |
| नास्तिकनिन्दा |
| चतुर्धाधर्मप्रमाणम् |
| श्रुतिस्मृत्योर्विरोधे श्रुतिर्वxxx |
| श्रुतिद्वैधे उभयं प्रमाणम् |
| श्रुतिद्वैधेदृष्टान्तमाह |
| [ भुवि मुनीनां प्रामाण्यम् ] |
| वैदिकसंस्कारैःसंस्कृतस्यैवात्राधिकारः |
| ब्रह्मावर्तदेशमाह |
| तत्रस्य आचारः सदाचारः |
| [ श्रुतिविरुद्धस्मृतेर्निन्दा ] |
| कुरुक्षेत्रादिब्रह्मर्षिदेशानाह |
| तद्देशीयब्राह्मणादाचारं शिक्षेत |
| मध्यदेशमाह |
| आर्यावर्त्तदेशमाह |
| यज्ञियदेशमाह |
| वर्णधर्मकथनम् |
| द्विजानां वैदिकमन्त्रैर्गर्भाधानादिकं कार्यम् |
| गर्भाधानादेः पापक्षयहेतुत्वमाह |
| स्वाध्यायादेर्मोक्षहेतुत्वम् |
| जातकर्म |
| नामकरणम् |
| स्त्रीणां नामकरणम् |
| निष्क्रमणान्नप्राशने |
| चूडाकरणम् |
| उपनयनम् |
| उपनयनस्यात्यन्तावधिः |
| व्रात्यलक्षणम् |
| व्रात्येन सहाव्यवहार्यत्वम् |
| ब्राह्मणादीनामजिनधारणम् |
| मौञ्जादिधारणम् |
| मौञ्ज्यलाभे कुशादिमेखला कार्या |
| वर्णानुक्रमेण उपवीतम् |
| वर्णानुक्रमेण दण्डाः |
| ब्राह्मणादीनां भिक्षाचरणम् |
| भैक्ष्यस्य गुरवे निवेदनम् |
| प्राङ्मुखादिकाम्यभोजनफलम् |
| [ नान्तरा भोजनं कुर्यात् ] |
| भोजनादावन्ते चाचमनस् |
| श्रद्ध्यान्नंभुञ्जीत |
| अश्रद्धया भोजनं निषिद्धम् |
| भोजने नियमाः |
| अतिभोजननिषेधः |
| ब्राह्मादितीर्थेनाचमनं, नपितृतीर्थेन |
| ब्राह्मादितीर्थानि |
| आचमनविधिः |
| सव्यापसव्यनिवीतयः |
| मेखलादौ विनष्टे ननूनाग्राह्याणि |
| केशान्तसंस्कारसमयः |
| स्त्रीणां संस्काराद्यमन्त्रकम् |
| स्त्रीणां वैवाहिकविधिर्वैदिकमन्त्रैरेव |
| [ अग्निहोत्रस्याचरणं वैदिकमेव ] |
| उपनीतस्य कर्म |
| वेदाध्ययनविधिः |
| गुरुवन्दनविधिः |
| गुरोराज्ञयाऽध्ययनविरामौ |
| अध्ययनादावन्ते चप्रणवोच्चारणम् |
| प्राणायामैः पूते प्रणवाध्ययनं |
| प्रणवोत्पत्तिः |
| सावित्र्युत्पत्तिः |
| सावित्रीजपफलम् |
| सावित्रीजपाकरणे प्रायश्चित्तम् |
| प्रणवव्याहृतिसावित्रीप्रशंसा |
| प्रणवप्रशंसा |
| मानसजपस्याधिक्यम् |
| अभिवादनफलम् |
| अभिवादनविधिः |
| प्रत्यभिवादनविधिः |
| विदुषा मूर्खो नाभिवाद्यः |
| कुशलप्रश्नादौ |
| दीक्षितस्य नामग्रहणनिषेधः |
| परस्त्र्योदर्नामग्रहणनिषेधः |
| कनिष्ठमातुलादिवन्दननिषेधः |
| मातृष्वस्रादयो गुरुपत्नीवत्पूज्याः |
| भ्रातृभार्याद्यभिवादनविधिः |
| ज्येष्ठभगिन्याद्यभिवादनविधिः |
| पौरसख्यादेर्नियमः |
| दशवर्षोऽपि ब्राह्मणः क्षत्रियादिभिः पितेव वन्द्यः |
| वित्तादीनि मान्यस्थानानि |
| रथारूढादेः पन्था देयः |
| स्नातकस्य पन्था राज्ञापि देयः |
| आचार्यलक्षणम् |
| उपाध्यायलक्षणम् |
| गुरुलक्षणम् |
| ऋत्विग्लक्षणम् |
| अध्यापकप्रशंसा |
| मात्रादीनामुत्कर्षः |
| आचार्यस्य श्रेष्ठत्वम् |
| बालोऽप्याचार्यः पितेव |
| अत्र दृष्टान्तमाह |
| वर्णक्रमेण ज्ञानादिना ज्यैष्ठत्वम् |
| मूर्खनिन्दा |
| शिष्याय मधुरा वाणी प्रयोक्तव्या |
| वाङ्मनःसंयमफलम् |
| परद्रोहादिनिषेधः |
| परेणावमाने कृतेऽपिक्षन्तव्यम् |
| अवमन्तुर्विनाशः |
| अनेन विधिना वेदोऽध्येतव्यः |
| वेदाभ्यासस्य श्रेष्ठत्वम् |
| वेदाभ्यासस्तुतिः |
| वेदमनधीत्य अन्यविद्याध्ययननिषेधः |
| द्विजत्वनिरूपणार्थमाह |
| अनुपनीतस्यानधिकारः |
| कृतोपनयनस्य वेदाध्ययनम् |
| गोदानादिव्रते नव्यादण्डादयः |
| गुरुसमीपे वसन्निन्द्रियसंयमंकुर्यात् |
| नित्यस्नानतर्पणहोमादिकर्म |
| ब्रह्मचारिणो नियमाः |
| कामाद्रेतःपातनिषेधः |
| स्वप्ने रेतःपाते प्रायश्चित्तं |
| आचार्यार्थं जलकुशाद्याहरणम् |
| वेदयज्ञोपेतगृहाद्भिक्षाग्राह्या |
| गुरुकुलादिभिक्षायाम् |
| अभिशस्तभिक्षानिषेधः |
| समिदाहरणं होमश्च |
| होमाद्यकरणे |
| एकगृहभिक्षानिषेधः |
| [ भैक्षप्रशंसा ] |
| निमन्त्रितस्यैकान्नभोजनम् |
| क्षत्रियवैश्ययोर्नैकान्नभोजनम् |
| विषयाः |
| अध्ययने गुरुहिते च यत्नं कुर्यात् |
| गुर्वाज्ञाकारित्वम् |
| गुरौ सुप्ते शयनादि |
| गुर्वाज्ञाकरणप्रकारः |
| गुरुसमीपे चाञ्चल्यनिषेधः |
| गुरोर्नामग्रहणादिकं न कार्यम् |
| गुरुनिन्दाश्रवणनिषेधः |
| गुरुपरिवादकरणफलम् |
| समीपं गत्वा गुरुं पूजयेत् |
| गुर्वादिपरोक्षे न किञ्चित्कथयेत् |
| यानादौगुरुणा सहोपवेशनेविधिः |
| परमगुरौ गुरुवद्वृत्तिः |
| विद्यागुरुविषये |
| गुरुपुत्रविषये |
| गुरुस्त्रीविषये |
| स्त्रीस्वभावकथनम् |
| मात्रादिभिरेकान्तवासनिषेधः |
| युवतीगुरुस्त्रीवन्दने |
| गुरुशुश्रूषाफलम् |
| ब्रह्मचारिणस्त्रैविध्यम् |
| सूर्योदयास्तकालस्वापे प्राय० |
| संध्योपासनमवश्यं कार्यम् |
| स्त्र्यादेः श्रेयःस्वीकारः |
| त्रिवर्गमाह |
| पित्राचार्यादयो नावमन्तव्याः |
| तेषां शुश्रूषाकरणादौ |
| तेषामनादरनिन्दा |
| मात्रादिशुश्रूषायाः प्राधान्यम् |
| नीचादेरपि विद्यादिग्रहणम् |
| आपदि क्षत्रियादेरप्यध्येतव्यं, तेषां पादप्रक्षालनादि न कार्यम् |
| क्षत्रियादिगुरावात्यन्तिकवासनिषेधः |
| यावज्जीवं गुरुशुश्रूषणम् |
| गुरुदक्षिणादिविचारः |
| आचार्ये मृते तत्पुत्रादिसेवनम् |
| यावज्जीवं गुरुकुलसेवाफलम् |
| तृतीयोऽध्यायः |
| ब्रह्मचर्यावधिः |
| गृहस्थाश्रमवासकालः |
| गृहीतवेदस्य पित्रादिभिः पूजनम् |
| कृतसमावर्तनो विवाहं कुर्यात् |
| असपिण्डाद्या विवाह्या |
| विवाहे निन्दितकुलानि |
| कन्यादोषाः |
| कन्यालक्षणम् |
| पुत्रिकाविवाहनिन्दा |
| सवर्णा स्त्री प्रशस्ता |
| चातुर्वण्यस्य भार्यापरिग्रह० |
| ब्राह्मणक्षत्रयोः शूद्रास्त्रीनिषेधः |
| हीनजातिविवाहनिषेधः |
| शूद्राविवाहविषये |
| अष्टौ विवाहप्रकाराः |
| वर्णानां धर्म्यविवाहाः |
| पैशाचासुरविवाहनिन्दा |
| ब्राह्मविवाहलक्षणम् |
| दैवविवाहलक्षणम् |
| आर्षविवाहलक्षणम् |
| प्राजापत्यविवाहलक्षणम् |
| आसुरविवाहलक्षणम् |
| गान्धर्वविवाहलक्षणम् |
| राक्षसविवाहलक्षणम् |
| पैशाचविवाहलक्षणम् |
| उदकदानाद् ब्राह्मणस्य विवाहः |
| ब्राह्मादिविवाहफलम् |
| ब्राह्मादिविवाहे सुप्रजोत्पत्तिः |
| निन्दितविवाहे निन्दितप्रजोत्पत्तिः |
| सवर्णाविवाहविधिः |
| असवर्णाविवाहविधिः |
| दारोपगमनकालः |
| ऋतुकालावधिः |
| दारोपगमे निन्दितकालाः |
| युग्मतिथौ पुत्रोत्पत्तिः |
| स्त्रीपुन्नपुंसकोत्पत्तौ हेतुमाह |
| वानप्रस्थस्यापि ऋतुगमनमाह |
| कन्याविक्रये दोषः |
| स्त्रीधनग्रहणे दोषः |
| वरादल्पमपि न ग्राह्यम् |
| कन्यायै धनदानं न शुल्कम् |
| वस्त्रालंकारादिना कन्या भूषयितव्या |
| कन्यादिपूजनापूजनफलम् |
| उत्सवेषु विशेषतः पूज्याः |
| दम्पत्योः संतोषफलम् |
| स्त्रियोऽलंकरणादिदानादाने |
| [ परस्परवशानुगयोः दम्पत्योः त्रिवर्गप्राप्तिः ] |
| कुलापकर्षकर्माणि |
| कुलोत्कर्षकर्माणि |
| पञ्चमहायज्ञानुष्ठानम् |
| पञ्चसूनाः |
| पञ्चयज्ञानुष्ठानं नित्यं कर्तव्यम् |
| पञ्चयज्ञाः |
| पञ्चयज्ञैः सूनादोषपरिहारः |
| पञ्चयज्ञानां नामान्तराणि |
| अशक्तौब्रह्मयज्ञहोमौ कर्तव्यौ |
| होमद्वृष्ट्याद्युत्पत्तिः |
| गृहस्थाश्रमप्रशंसा |
| ऋष्याद्यर्चनमवश्यं कर्तव्यम् |
| नित्यश्राद्धम् |
| पित्रर्थब्राह्मणभोजनम् |
| बलिविश्वेदेवकर्म |
| बलिविश्वेदेवफलम् |
| भिक्षादानम् |
| भिक्षादानफलम् |
| सत्कृत्य भिक्षादिदानम् |
| अपात्रदानमफलम् |
| सत्पात्रे दानफलम् |
| अतिथिसत्कारे |
| अतिथ्यनर्चननिन्दा |
| प्रियवचनजलासनदानादौ |
| अतिथिलक्षणमाह |
| परपाकरुचित्वनिषेधः |
| [ यस्यान्नंतस्यैव इष्टाद्याचरितं भवति ] |
| नातिथिःप्रत्याख्यातव्यः |
| अतिथिमभोजयित्वा स्वयं न भोक्तव्यम् |
| बहुष्वतिथिषु यथायोग्यं परिचर्या |
| अतिथ्यर्थं पुनः पाके न बलिकर्म |
| भोजनार्थं कुलगोत्रकथननिषेधः |
| ब्राह्मणस्य क्षत्रियादयो नातिथयः |
| पश्चात् क्षत्रियादीन् भोजयेत् |
| सख्यादीनपि सत्कृत्य भोजयेत् |
| प्रथमं गर्भिण्यादयो भोजनीयाः |
| गृहस्थस्य प्रथमं भोजननिषेधः |
| दम्पत्योः सर्वशेषेण भोजनम् |
| आत्मार्थपाकनिषेधः |
| [ भोजनदानप्रशंसा ] |
| गृहागतराजादिपूजा |
| राजस्नातकयोः पूजासंकोचः |
| स्त्रियाऽमन्त्रकं बलिहरणं कार्यम् |
| अमावास्यायां पार्वणम् |
| मांसेन श्राद्धं कर्तव्यम् |
| [ श्राद्धाकरणे दोषः ] |
| पार्वणादौ भोजनीयब्राह्मणसंख्या |
| ब्राह्मणविस्तारं न कुर्यात् |
| पार्वणस्यावश्यकर्तव्यता |
| देवपित्रन्नानि श्रोत्रियाय देयानि |
| श्रोत्रियप्रशंसा |
| अमन्त्रब्राह्मणनिषेधः |
| ज्ञाननिष्ठादिषु कव्यादिदानम् |
| श्रोत्रियस्य पुत्रस्य प्राशस्त्यम् |
| श्राद्धे मित्रादिभोजननिषेधः |
| अविदुषे श्राद्धदानफलम् |
| विदुषे दक्षिणादानं फलदम् |
| विद्वद्ब्राह्मणाभावे मित्रं भोजयेन्न शत्रुम् |
| वेदपारगादीन् यत्नेन भोजयेत् |
| मातामहादीनपि श्राद्धे भोजयेत् |
| ब्राह्मणपरीक्षणे |
| स्तेनपतितादयो निषिद्धाः |
| श्राद्धे निषिद्धब्राह्मणाः |
| अध्ययनशून्यब्राह्मणनिन्दा |
| अपाङ्क्तेयदाने निषिद्धफलं |
| परिवेत्रादिलक्षणम् |
| परिवेदनसम्बन्धिनां फलम् |
| दिधिषूपतिलक्षणम् |
| कुण्डगोलकौ |
| [ कुण्डाशीलक्षणम् ] |
| तयोर्दाननिषेधः |
| स्तेनादिर्यथा न पश्यति तथा ब्राह्मणभोजनं कार्यम् |
| अन्धाद्यसंनिहिते ब्राह्मणभोजनम् |
| शुद्रयाजकनिषेधः |
| शुदयाजकप्रतिग्रहनिषेधः |
| सोमविक्रयादिभोजनदानेऽनिष्ठफलम् |
| पङ्क्तिपावना ब्राह्मणाः |
| ब्राह्मणनिमन्त्रणम् |
| निमन्त्रितस्य नियमाः |
| निमन्त्रणं स्वीकृत्याभोजने दोषः |
| निमन्त्रितस्य स्त्रीगमने दोषः |
| क्रोधादिकं भोक्त्रा कर्त्राच न कार्यम् |
| पितृगणोत्पतिः |
| पितॄणां राजतं पात्रं प्रशस्तम् |
| देवकार्यात्पितृकार्यं विशिष्टम् |
| देवकार्यस्य पितृकार्याङ्गत्वम् |
| दैवाद्यन्तं पितृकार्यम् |
| श्राद्धदेशाः |
| निमन्त्रितानामासनादिदानम् |
| गन्धपुष्पादिना तेषामर्चनम् |
| तैरनुज्ञातो होमं कुर्यात् |
| अग्न्यभावे विप्रस्य पाणौ होमः |
| अपसव्येन अग्नौकरणादि |
| पिण्डदानादिविधिः |
| कुशमूले करावघर्षणम् |
| ऋतुनमस्कारादि |
| प्रत्यवतेजनादि |
| पित्रादिब्राह्मणान्भोजयेत् |
| जीवति पितरि पितामहादिपार्वणम् |
| मृते पितरि जीवति पितामहे पार्वणम् |
| पित्रादिब्राह्मगभोजनविधिः |
| परिवेषणविधिः |
| व्यञ्जनादिदाने |
| रोदनक्रोधादिकं न कार्यम् |
| विप्रेप्सितव्यञ्जनादिदानम् |
| वेदादीन्ब्राह्मणेभ्यः श्रावयेत् |
| ब्राह्मणान्परितोषयेत् |
| दौहित्रं श्राद्धे यत्नतो भोजयेत् |
| दौहित्रतिलकुतपादयः प्रशस्ताः |
| उष्णान्नभोजनं हविर्गुणाद्यकथनम् |
| भोजने उष्णीषादिनिषेधः |
| भोजनकाले ब्राह्मणान् चाण्डालादयो न पश्येयुः |
| दवदृष्ट्यादिनिषेधः |
| तद्देशात् खञ्जादयोऽपनेयाः |
| भिक्षुकादिभोजने |
| अग्निदग्धान्नदाने |
| उच्छेषणं भूमिगतं दासस्वांशः |
| सपिण्डनपर्यन्तं विश्वेदेवादिरहितं श्राद्धम् |
| सपिण्डीकरणादूर्ध्वं पार्वणविधिना श्राद्धम् |
| श्राद्धे उच्छिष्टं शूद्राय न देयम् |
| श्राद्धभोजिनः स्त्रीगमननिषेधः |
| कृतभोजनान् द्विजानावामयेत् |
| स्वाधास्त्विति ते ब्रूयुः |
| शेषान्नंतदनुज्ञातो विनियुञ्जीत |
| एकोद्दिष्टादिविधिः |
| अपराह्णादयः |
| श्राद्धविहितान्नादयः |
| ब्राह्मणान्विसृज्य वरप्रार्थनम् |
| पिण्डान् गवादिभ्यो दद्यात् |
| सुतार्थिन्या स्त्रिया पितामहपिण्डो भक्षणीयः |
| ततो ज्ञात्यादीन् भोजयेत् |
| अवशिष्टान्नेन ग्रहबलिः कार्यः |
| तिलादयः पितॄणां मासं तृप्तिदाः |
| मांसादिविशेषेण तृप्तिकालाः |
| [ वार्ध्रीणसलक्षणम् ] |
| मधुदाने मघादिश्राद्धे |
| गजच्छायादौ |
| श्रद्धया दानम् |
| पितृपक्षे प्रशस्तास्तिथयः |
| युग्मतिथिनक्षत्रादेः प्राशस्त्यम् |
| कृष्णपक्षापराह्णप्राशस्त्यं |
| अपसव्यकुशादयः |
| रात्रिश्राद्धनिषेधः |
| [ तिथिश्राद्धफलानि ] |
| प्रतिमासं श्राद्धकरणाशक्तौ |
| साग्नेरग्नौकरणे |
| तर्पणफलम् |
| पितॄणां प्रशंसा |
| विघसामृतभोजने |
| चतुर्थोऽध्यायः |
| ब्रह्मचर्यगार्हस्थ्यकालौ |
| शिलोञ्छादिना जीवेत् |
| उचितार्थसंग्रहं कुर्यात् |
| अनापदि जीवनकर्म |
| ऋताद्यर्थकथनम् |
| कियद्धनमर्जयेत्तत्राह |
| अश्वस्तनिकप्रशंसा |
| जीवनोपायाः |
| शिलोञ्छाभ्यां जीवने |
| असज्जीविकां न कुर्यात् |
| सन्तोषस्य प्रशंसा |
| स्नातकव्रतानि |
| वेदोदितं कर्म कर्तव्यम् |
| गीतादिना धनार्जननिषेधः |
| इन्द्रियार्थासक्तिनिषेधः |
| वेदार्थविरोधिकर्मत्यागः |
| वयःकुलानुरूपेणाचरेत् |
| नित्यं शास्त्राद्यवेक्षणम् |
| पञ्चयज्ञान् यथाशक्ति न त्यजेत् |
| केचिदिन्द्रियसंयमं कुर्वन्ति |
| केचिद्वाचा यजन्ति |
| केचित् ज्ञानेन यजन्ति |
| सध्याद्वयहोमदर्शपौर्णमासाः |
| सोमयागादयः |
| नवान्नश्राद्धाकरणे |
| शक्तितोऽतिथिंपूजयेत् |
| पाषण्ड्याद्यर्चननिषेधः |
| श्रोत्रियादीन्पूजयेत् |
| ब्रह्मचार्यादिभ्योऽन्नदानम् |
| क्षत्रियादेर्धनग्रहणे विचारः |
| सति विभवे क्षुधा न सीदेत् |
| शुचिः स्वाध्यायादियुक्तः स्यात् |
| दण्डकमण्डल्वादिधारणम् |
| सूर्यदर्शननिषेधः |
| वत्सरज्जुलङ्घने जले प्रतिबिम्वनिरीक्षणे दोषः |
| मार्गे गवादीन् दक्षिणतः कुर्यात् |
| रजस्वलागमनादिनिषेधः |
| भार्यया सह भोजनादिनिषेधः |
| कालविशेषे स्त्रीदर्शननिषेधः |
| नग्नस्नानादिनिषेधः |
| मार्गादौ विण्मूत्रादिनिषेधः |
| मूत्रादौ सूर्यादिदर्शननिषेधः |
| विण्मूत्रोत्सर्गविधिः |
| दिवादावुदङ्मुखादि |
| अन्धकारादौ स्वेच्छामुखः |
| मूत्रादौ अग्न्यादिसंमुखनिषेधः |
| अग्नौ पादप्रतापनादिनिषेधः |
| अग्नेर्लङ्घनादिनिषेधः |
| सन्ध्याभोजनभूमिलिखनादौ |
| जले मूत्रादिप्रक्षेपनिषेधः |
| शुन्यगृहस्वापसुप्तोत्थापनादौ |
| भोजनादौ दक्षिणहस्तः |
| जलार्थिनीं गां न वारयेत् |
| इन्द्रधनुर्न दर्शयेत् |
| अधार्मिकग्रामवास एकाकीगमने |
| शुद्रराज्यवासादिनिषेधः |
| तेषामन्नभोजने प्रायश्चित्तम् |
| शूद्रपक्वान्ननिषेधः |
| [ ग्रहणे भोजनविधिः ] |
| कदर्यश्रोत्रियवार्धुषिकान्ने |
| श्रद्धादत्तवदान्यवार्धुषिकान्ने |
| श्रद्धया यागादिकं कुर्यात् |
| श्रद्धादानफलम् |
| [ दानेऽपात्राणि ] |
| जलभूमिदानादिफलम् |
| वेददानप्रशंसा |
| काम्यदाने |
| विधिवद्दानग्रहणयोःप्रशंसा |
| द्विजनिन्दा दानकीर्तनादिनिषेधः |
| अनृतादिफलम् |
| शनैर्धर्ममनुतिष्ठेत् |
| धर्मप्रशंसा |
| उत्कृष्टैः संबन्धः कार्यो न हीनैः |
| फलमूलादिग्रहणे |
| दुष्कृतकर्मणोऽपि भिक्षाग्रहणम् |
| भिक्षाया अग्रहणे |
| अयाचितभिक्षा |
| कुटुम्बार्या भिक्षा |
| स्वार्थं साधुभिक्षा |
| भोज्यान्नशूद्राः |
| शुद्ररात्मनिवेदनं कार्यम् |
| असत्यकथने निन्दा |
| योग्यपुत्राय कुटुम्बभारदानम् |
| ब्रह्मचिन्ता |
| उक्तस्य फलकथनम् |
| मनुष्याणां कथं मृत्युः |
| मृत्युप्रापकानाह |
| लशुनाद्यभक्ष्याणि |
| वृथामांसादिनिषेधः |
| अभक्ष्यक्षीराणि |
| [ क्षीरविकृतिरप्यभक्ष्या ] |
| शुक्तेषु दध्यादयो भक्ष्याः |
| अथाभक्ष्यापक्षिणः |
| सौनशुष्कमांसादयः |
| प्राम्यसूकरमत्स्यादयः |
| मत्स्यभक्षणनिन्दा |
| मक्ष्यमत्स्याः |
| सर्पवानरादिनिषेधः |
| मक्ष्यपञ्चनखाः |
| लशुनादिभक्षणे प्रायश्चित्तम् |
| यागार्थपशुहिंसाविधिः |
| पर्युर्षितान्यपि भक्ष्याणि |
| मांसभक्षणे |
| प्रोक्षितमांसभक्षणनियमः |
| वृथामांसभक्षणनिषेधः |
| श्राद्धे मांसाभोजननिन्दा |
| अप्रोक्षितमांसं न भक्षयेत् |
| यज्ञार्थवधप्रशंसा |
| पशुहननकालनियमः |
| वेदाविहितहिंसानिषेधः |
| आत्मसुखेच्छया हनने |
| वधबन्धनं न कर्तव्यम् |
| मांसवर्जनम् |
| अथ घातकाः |
| मांसवर्जनफलम् |
| सपिण्डानां दशाहाद्याशौचम् |
| अथ सपिण्डता |
| [ तद्दशायां वर्ज्यम् ] |
| जनने मातरस्पृश्यत्वम् |
| शुक्रपते परपूर्वापत्यमरणे |
| शवस्पर्शे समानोदकमरणे |
| गुरोर्मरणाशौचम् |
| गर्भस्रावे रजस्वलाशुद्धौ |
| बालाद्यशौचम् |
| [ कन्यादिमरणाशौचम् ] |
| ऊनद्विवार्षिकस्य भूमिखननम् |
| नास्याग्निसंस्कारादि |
| बालस्योदकदाननिषेधः |
| सहाध्यायिमरणे |
| वाग्दत्तस्त्र्यशौचम् |
| [ मातामहाशौचम् ] |
| हविष्यभक्षणादि |
| विदेशस्याशौचम् |
| [ अतिक्रान्ताशौचम् ] |
| आचार्यतत्पुत्रादिमरणे |
| श्रोत्रियमातुलादिमरणे |
| राजाध्यापकादिमरणे |
| सम्पूर्णाशौचम् |
| [ क्षत्रादिदायाज्ञनामाशौचम् ] |
| अग्निहोत्रार्थं स्नानाच्छुद्धिः |
| स्पर्शनिमित्ताशौचम् |
| अशुचिदर्शने |
| मनुष्यास्थिस्पर्शे |
| ब्रह्मचार्याव्रतसमापनात्प्रेतोदकदानादि न कुर्यात् |
| पतितादीनामुदकदानादिनिषेधः |
| व्यभिचारिण्याददीनां नोदकदानम् |
| ब्रह्मचारिणः पित्रादिनिर्हरणे |
| शूद्रादीन्दक्षिणादितो निर्हरेत् |
| राजादीनामशौचाभावे |
| राज्ञः सद्यः शौचम् |
| वज्रादिहतानां सद्यः शौचम् |
| राज्ञोऽशौचाभावस्तुतिः |
| क्षात्रधर्महतस्य सद्यः शौचम् |
| आशौचान्तकृत्यम् |
| असपिण्डाशौचमाह |
| असपिण्डनिर्हरणे |
| अशोच्यन्नभक्षणे |
| निर्हारकानुगमने |
| ब्राह्मणं शुद्रैर्न निर्हारयेत् |
| ज्ञानादीनि शुद्धिसाधनानि |
| अर्थशौचप्रशंसा |
| क्षमादानजपतपांसि शोधकानि |
| समलनदीस्त्रीद्विजशुद्धिः |
| गात्रमनसात्मबुद्धिशुद्धिः |
| द्रव्यशुद्धिः |
| सुवर्णादिमणिशुद्धिः |
| घृतादिशय्यादिकाष्ठशुद्धिः |
| यज्ञपात्रशुद्धिः |
| धान्यवस्त्रशुद्धिः |
| चर्मवंशपात्रशाकफलमूलशुद्धिः |
| कम्बलपटवस्त्रादिशुद्धिः |
| तृणकाष्ठगृहमृद्भाण्डशुद्धिः |
| शोणिताद्युपहतमृद्भाण्डत्यागः |
| भूमिशुद्धिः |
| पक्षिजग्धगवाघ्रातादिशुद्धिः |
| गन्धलेपयुक्तद्रव्यशुद्धिः |
| पवित्राणि |
| जलशुद्धिः |
| नित्यशुद्धाःपदार्थाः |
| स्पर्शे नित्यशुद्धानि |
| मूत्राद्युत्सर्गशुद्धिः |
| द्वादश मलाः |
| मृद्वारिग्रहणे नियमः |
| ब्रह्मचार्यादीनां द्विगुणाद्याचमनानन्तरमिन्द्रियादिस्पर्शः |
| आचमनविधिः |
| शुद्राणां मासि वपनं द्विजोच्छिष्टभोजनम् |
| विप्रुट्श्मश्र्वादिकं नोच्छिष्टम् |
| [ गोब्राह्मणादीनां स्थानभेदान्मेध्यत्वम् ] |
| पादे गण्डूषजलबिन्दवः शुद्धाः |
| द्रव्यहस्तस्योच्छिष्टस्पर्शे |
| वमनविरेकमैथुनशुद्धौ |
| निद्राक्षुद्भोजनादिशुद्धौ |
| अथ स्त्रीधर्माः |
| स्त्रीस्वातन्त्र्यं नार्हति |
| कस्य वशे तिष्ठेदित्यत्राह |
| प्रसन्नागृहकर्म कुर्यात् |
| स्वामिशुश्रूषा |
| स्वाम्यहेतुमाह |
| स्वामिप्रशंसा |
| स्त्रीणांपृथग्यज्ञनिषेधः |
| स्वामिनोऽप्रियं नाचरेत् |
| मृतपतिकाधर्माः |
| परपुरुषगमननिन्दा |
| पातिव्रत्यफलम् |
| भार्यायां मृतायां श्रौताग्निना दाहः |
| पुनर्दारग्रहणे |
| गृहस्थस्य कालावधिः |
| षष्ठोऽध्यायः |
| वानप्रस्थाश्रममाह |
| सभार्याग्निहोत्रो वने वसेत् |
| फलमूलेन पञ्चयज्ञकरणम् |
| चर्मचीरजटादिधारणम् |
| अतिथिचर्या |
| वानप्रस्थनियमाः |
| मधुमांसादिवर्जनम् |
| आश्विने संचितनीवारादित्यागः |
| फालकृष्टाद्यन्ननिषेधः |
| अश्मकुट्टादयः |
| नीवारादिसंचयने |
| भोजनकालादयः |
| भूमिपरिवर्तनादि |
| ग्रीष्मादिऋतुकृत्यम् |
| स्वदेहं शोषयेत् |
| अग्निहोत्रसमापनादयः |
| वृक्षमूलभूशय्यादयः |
| भिक्षाचरणे |
| वेदादिपाठः |
| महाप्रस्थानम् |
| परिव्राजककालः |
| ब्रह्मचर्यादिक्रमेण परिव्रजेत् |
| ऋणमशोध्य न परिव्रजेत् |
| पुत्रमनुत्पाद्य न परिव्रजेत् |
| प्राजापत्येष्टिं कृत्वा परिव्रजेत् |
| अभयदानफलम् |
| निस्पृहः परिव्रजेत् |
| एकाकी मोक्षार्थं चरेत् |
| परिव्राजकनियमाः |
| मुक्तलक्षणम् |
| जीवनादिकामनाराहित्यम् |
| [वर्षास्वेकत्र तिष्ठेत् ] |
| परिव्राजकाचारः |
| भिक्षाग्रहणे |
| दण्डकमण्डल्वादयः |
| भिक्षापात्राणि |
| एककाले भिक्षाचरणम् |
| भिक्षाकालः |
| लाभालाभे हर्षविषादौनकार्यौ |
| पूजापूर्वकभिक्षानिषेधः |
| इन्द्रियनिग्रहः |
| संसारगतिकथनम् |
| सुखदुःखयोधर्माधर्मौ हेतु |
| न लिङ्गमात्रं धर्मकारणम् |
| भूमिं निरीक्ष्य पर्यटेत् |
| क्षुद्रजन्तुहिंसाप्रायश्चित्तम् |
| प्राणायामशंसा |
| ध्यानयोगेनात्मानं पश्येत् |
| ब्रह्मसाक्षात्कारे मुक्तिः |
| मोक्षसाधककर्माणि |
| देहस्वरूपमाह |
| देहत्यागे दृष्टान्तमाह |
| प्रियाप्रियेषु पुण्यपापत्यागः |
| विषयानभिलाषः |
| आत्मनो ध्यानम् |
| परिव्रज्याफलम् |
| वेदसन्यासिकानां कर्म |
| चत्वार आश्रमाः |
| सर्वाश्रमफलम् |
| गृहस्थ्यस्य श्रेष्ठत्वम् |
| दशविधो धर्मः सेवितव्यः |
| दशविधधर्मानाह |
| दशविधधर्माचरणफलम् |
| वेदमेवाभ्यसेत् |
| वेदसंन्यासफलम् |
| **सप्तमोऽध्यायः |
| राजधर्मानाह |
| कृतसंस्कारस्य प्रजारक्षणम् |
| रक्षार्थमिन्द्राद्यंशाद्राजोत्पत्तिः |
| राजप्रशंसा |
| राजद्वेषनिन्दा |
| राजस्थापितधर्मं न चालयेत् |
| दण्डोत्पत्तिः |
| दण्डप्रणयनम् |
| दण्डप्रशंसा |
| अयथादण्डनिषेधः |
| दण्ड्येषु दण्डाकरणे निन्दा |
| पुनर्दण्डप्रशंसा |
| दण्डप्रणेता कीदृश इत्यत्राह |
| अधर्मदण्डे राजादीनां दोषः |
| मूर्खादीनां न दण्डप्रणयनम् |
| सत्यसन्धादिना दण्डप्रणयनम् |
| शत्रुमित्रविप्रादिषु दण्डविधिः |
| न्यायवर्तिनो राज्ञः प्रशंसा |
| दुर्वृत्तराज्ञो निन्दा |
| राजकृत्ये वृद्धसेवा |
| विनयग्रहणम् |
| अविनयनिन्दा |
| अत्र दृष्टान्तमाह |
| विनयाद्राज्यादिप्राप्तिदृष्टान्तः |
| विद्याग्रहणम् |
| इन्द्रियजयः |
| कामक्रोधजव्यसनत्यागः |
| कामजदशव्यसनान्याह |
| क्रोधजाष्टव्यसनान्याह |
| सर्वमूललोभत्यागः |
| अतिदुःखदव्यसनानि |
| व्यसननिन्दा |
| अथ सचिवाः |
| संधिविप्रहादिचिन्ता |
| मन्त्रिभिर्विचार्य हितं कार्यम् |
| ब्राह्मणमन्त्रिणः |
| अन्यानप्यमात्यान्कुर्यात् |
| आकरान्तःपुराध्यक्षाः |
| दूतलक्षणम् |
| सेनापत्यादिकार्यम् |
| दूतप्रशंसा |
| प्रतिराजप्सितं दूतेन जानीयात् |
| जाङ्गलदेशाश्रयणे |
| अथ दुर्गप्रकाराः |
| अस्त्रान्नादिपूरितं दुर्गं कुर्यात् |
| सुन्दरीं भार्यामुद्वहेत् |
| पुरोहितादयः |
| यज्ञादिकरणम् |
| करग्रहणे |
| अथाध्यक्षाः |
| ब्राह्मणानांवृत्तिदानम् |
| ब्राह्मणानां वृत्तिदानप्रशंसा |
| पात्रदानफलमाह |
| संग्रामे आहूतो न निवर्तेत |
| संमुखमरणे स्वर्गः |
| कूटास्त्रादिनिषेधः |
| संग्रामेऽवध्यानाह |
| भीतादिहनने दोषः |
| संग्रामे पराङ्मुखहतस्यदोषः |
| येन यज्जितं तद्धनंतस्यैव |
| राज्ञः श्रेष्ठवस्तुदानम् |
| हस्त्यश्वादिवर्धनम् |
| अलब्धं लब्धुमिच्छेत् |
| नित्यमश्वपदात्यादिशिक्षा |
| नित्यमुद्यलदण्डः स्यात् |
| अमात्यादिषु मायान कार्या |
| प्रकृतिभेदादिगोपनीयम् |
| अर्थादिचिन्ता |
| विजयविरोधितो वशीकरणम् |
| सामदण्डप्रशंसा |
| राष्ट्ररक्षा |
| प्रजापीडने दोषः |
| प्रजारक्षणे सुखम् |
| ग्रामपत्याधिपत्यादयः |
| ग्रामदोषनिवेदनम् |
| ग्रामाधिकृतस्य वृत्तिमाह |
| ग्राम्यकार्याण्यन्येन कर्तव्यानि |
| अर्थचिन्तकः |
| तच्चरितं स्वयं जानीयात् |
| उत्कोचादिग्राहकशासनम् |
| प्रेष्यादिवृत्तिकल्पनम् |
| वणिक्करग्रहणे |
| अत्याल्पकरग्रहणे |
| धान्यादीनां करग्रहणे |
| श्रोत्रियोत्करं न गृह्णीयात् |
| श्रोत्रियवृत्तिकल्पने |
| शकादिव्यवहारिणःस्वल्पकरः |
| शिल्प्यादिकं कर्म कारयेत् |
| स्वल्पादिप्रचुरकरग्रहणनिषधः |
| तीक्ष्णमृदुताचरणम् |
| अमात्येन सह कार्यचिन्तनम् |
| दस्युनिग्रहणम् |
| प्रजापालनस्य श्रेष्टत्वम् |
| सभाकालः |
| एकान्ते गोप्यमन्त्रणम् |
| मन्त्रणकाले स्त्र्याद्यपसारणम् |
| धर्मकामादिचिन्तनम् |
| दुतसम्प्रेषणादयः |
| अथ प्रकृतिप्रकाराः |
| अरिप्रकृतयः |
| अथ षड्गुणः |
| सन्ध्यादिप्रकारः |
| सन्धिविग्रहादिकलाः |
| बलिनृपसंश्रयणे |
| आत्मानमधिकं कुर्यात् |
| आगामिगुणदोषचिन्ता |
| राजरक्षा |
| अरिराज्ययानविधिः |
| शत्रुपेविमित्रादौ सावधानम् |
| व्यूहकरणे |
| जलादौ युद्धप्रकारः |
| अप्रानीकयोग्यानाह |
| सैन्यपरीक्षणम् |
| परराष्ट्राडिने |
| परप्रकृतिभेदादि |
| उपायाभावे युध्येत् |
| जित्वा ब्राह्मणादिपूजनं प्रजानामभयदानं च |
| तद्वंश्याय तद्राज्यदाने |
| करग्रहणादि |
| मित्रप्रशंसा |
| शत्रुगुणाः |
| उदासीनगुणाः |
| आत्मार्थं भूम्यादित्यागः |
| आपदि उपायचिन्तनम् |
| अथ राज्ञो भोजने |
| अन्नादिपरीक्षा |
| विहारादौ |
| आयुधादिदर्शनम् |
| सन्ध्यामुपास्य प्रणिधिचेष्टितादि |
| ततो रात्रिभोजनादयः |
| अस्वस्थः श्रेष्ठामात्येषु निःश्निपेत |
| अष्टमोऽध्यायः |
| व्यवहारान् दिदृक्षुः सभाप्रविशेत् |
| कुलशास्त्रादिभिः कार्यं पश्येत् |
| अष्टादश विवादाः |
| धर्ममाश्रित्य निर्णयं कुर्यात् |
| स्वयमशक्तौ विद्वासं नियुञ्ज्यात् |
| स त्रिभिर्ब्राह्मणैः सह कार्यं पश्येत् |
| तत्सभाप्रशंसा |
| अधर्मे सभासदा दोषः |
| सदसि सत्यमेव वक्तव्यम् |
| अधर्मवादिशासनम् |
| धर्मातिक्रमणे दोषः |
| दुर्व्यवहारे राजादीनामधर्मः |
| अर्थिप्रत्यर्थिपापे |
| कार्यदर्शने शूद्रनिषेधः |
| राष्ट्रनास्तिकदुर्भिक्षादिनिषेधः |
| लोकपालान्प्रणम्य कार्यदर्शनम् |
| ब्राह्मणादिक्रमेण कार्यं पश्येत् |
| स्वरवर्णादिना अर्थ्यादि परीक्षेत् |
| बालधनं राज्ञा रक्षणीयम् |
| प्रोषितपतिरादिधनरक्षणम् |
| अपुत्राधनहारकशासनम् |
| अस्वामिकधनरक्षणे कालः |
| द्रव्यरुपसंख्यादिकथनम् |
| अकथने दण्डः |
| प्रणवृद्रव्यात् षड्भागग्रहणम् |
| चोरघातनम् |
| निध्यादौ षड्भागग्रहणम् |
| परनिधौ अनृतकथने |
| ब्रह्मणनिधिविषये |
| राज्ञा निधिं प्राप्यार्थं विप्राय देयम् |
| चौरहृतधनं राज्ञा दातव्यम् |
| जातिदेशधर्माविरोधेन करणीयम् |
| राज्ञा विवादोत्थापनादि न कार्यम् |
| अनुमानेन तत्वं निश्चिनुयात् |
| सत्यादिना व्यवहारं पश्येत् |
| सदाचार आचरणीयः |
| ऋणदाने |
| अथ हीनाः |
| अभियोक्तुर्दण्डादिः |
| धनपरिमाणमिथ्याकथने |
| साक्षिविभावनम् |
| अथ साक्षिणः |
| साक्ष्ये निषिद्धाः |
| स्त्र्यादीनां स्त्र्यादयः साक्षिण |
| नादिसाक्षिणः |
| बालादिसाक्ष्यादौ |
| साहसादौ न साक्षिपरीक्षा |
| साक्षिद्वैधे |
| साक्षिणःसत्यकथनम् |
| मिथ्यासाक्ष्ये दोषः |
| श्रुतसाक्षिणः |
| एकोऽपि धर्मवित्साक्षी |
| स्वभाववचनं साक्षिणो गृह्णीयुः |
| साक्षिप्रश्ने |
| साक्षिभिः सत्यं वक्तव्यम् |
| रहःकृतं कर्म आत्मादिर्जानाति |
| ब्राह्मणादिसाक्षिप्रश्ने |
| असत्यकथने दोषः |
| सत्यप्रशंसा |
| असत्यकथनफलम् |
| पुनः सत्यकथनप्रशंसा |
| विषयभेदेन सत्यफलम् |
| निन्दितब्राह्मणान् शुद्रवत्पृच्छेत् |
| निमित्तविशेषेणकृतसाक्ष्ये दोषाभावः |
| अनृतकथने प्रायश्वित्तम् |
| त्रिपक्षं साक्ष्याकथने पराजयः |
| साक्षिभङ्गे |
| असाक्षिविवादे शपथः |
| वृथाशपथे दोषः |
| वृथाशपथप्रतिप्रसवमाह |
| विप्रादेः सत्योच्चारादिशपथम् |
| शुद्रशपधे |
| शपथे शुचिमाह |
| अथ पुनर्वादः |
| लाभादिना साक्ष्ये दण्डविशेषः |
| दण्डस्य इस्तादिदशस्थानादि |
| अपराधमपेक्ष्य दण्डकरणम् |
| अधर्मदण्डनिन्दा |
| दण्ड्यारित्याग |
| वाग्दण्डधिग्दण्डादि |
| त्रस्ररेण्वादिपरिमाणान्याह |
| प्रथममध्यमोत्तमसाहसाः |
| ऋणादाने दण्डनियमः |
| अथ वृद्धिः |
| आधिस्थले |
| बलादाधिभोगनिषेधे |
| आधिनिक्षेपादौ |
| धेन्वादौ भोगेऽपि न स्वत्वहानिः |
| दशवर्षभोगे स्वत्वहानिः |
| आधिसीमादौ न भोगे स्वत्वहानिः |
| बलादाधिभोगेऽर्धवृद्धिः |
| [ त्रिपुरुषभुक्ताधिः ] |
| द्वैगुण्यादधिकवृद्धिर्न भवति |
| वृद्धिप्रकाराः |
| पुनर्लेख्यकरणे |
| देशकालवृद्धौ |
| दर्शनप्रतिभूस्थले |
| प्रातिभाव्यादिऋणं पुत्रैर्न देयम् |
| दानप्रतिभूस्थले |
| निरादिष्टधने प्रतिभुवि |
| कृतनिवृत्तौ |
| कुटुम्बार्थकृतर्णं देयम् |
| बलकृतं निवर्त्थम् |
| प्रातिभाव्यादिनिषेधः |
| अग्राह्यमर्थं न गृह्णीयात् |
| ग्राह्यत्यागे दोषः |
| अबलरक्षणादौ |
| अधर्मकार्यकरणे दोषः |
| धर्मेण कार्यकरणे फलम् |
| धनिकेन धनसाधने |
| धनाभावे कर्मणा ऋणशोधनम् |
| अथ निक्षेपे |
| साक्ष्यभावे निक्षेपनिर्णयः |
| निक्षेपदाने |
| स्वयं निक्षेपार्पणे |
| समुद्रनिक्षेपे |
| चौरादिहृते निक्षेपे |
| निक्षेपापहारे शपथम् |
| निक्षेपापहारादौ दण्डः |
| छलेन परधनहरणे |
| निक्षेपे मिथ्याकथने दण्डः |
| निक्षेपदानग्रहणयोः |
| अस्वाभिविक्रये |
| सागमभोगप्रमाणम् |
| प्रकाशमस्वामिनः क्रयेऽपिस्वामित्वम् |
| संसृष्टवस्तुविक्रये |
| अन्यां कन्यां दर्शयित्वाऽन्याविवाहे |
| तन्मतादिकन्याविवाहे |
| पुरोहितदक्षिणादाने |
| अध्वर्य्वादिदक्षिणा |
| संभूयसमुत्थाने |
| दत्तानपक्रिया |
| मृतिस्थले |
| संविद्व्यातक्रमे |
| क्रीतानुशयः |
| [दशाहादूर्ध्वं दण्डादि ] |
| अन ख्याय दोषवतीकन्यादाने |
| मिथ्याकन्यादूषणकथने |
| दूषितकन्यानन्दा |
| सप्तग्दे |
| स्वामिपालविवादः |
| क्षीरभृतिस्थल |
| पालदोषेण नष्टस्थलं |
| चौरहृतं |
| शृङ्गादिदर्शनम् |
| वृकादिहतस्थले |
| सत्यघातकदण्डे |
| सीमाविवादस्थले |
| सीमावृक्षादयः |
| उपच्छान्नानि सीमालिङ्गानि |
| भोगेन सीमां नयेत् |
| सीमासाक्षिणः |
| साक्ष्युक्तां सीमां वध्नीयात् |
| साक्ष्यदानविधिः |
| अन्यथा कथने दण्डः |
| साक्ष्यभावे ग्रामसामन्तादयः |
| सामन्तानां मूषाकथने दण्डः |
| गृहादिहरणे दण्डः |
| राजा स्वयं सीमानिर्णयं कुर्यात् |
| [ सीमाप्रकाराः ] |
| वाक्यारुष्यदण्डः |
| ब्राह्मणादाक्रोशे |
| समवर्णाक्रोशे |
| शूदस्य द्विजाक्रोशे |
| धर्मोपदेशकर्तुः शुद्रस्य दण्डः |
| श्रुतदेशजात्याक्षेपे |
| काणाद्याक्रोशे |
| मात्राद्याक्रोशे |
| परस्परपतनीयाक्रोशे |
| दण्डपारुष्यम् |
| शूद्रस्य ब्राह्मणादिताडने |
| पादादिप्रहारे |
| महता सहोपवेशने |
| निष्ठीनादौ |
| केशग्रहणादौ |
| त्वगस्थिभेदादौ |
| वनस्पतिच्छेदने |
| मनुष्याणां दुःखानुसारेण दण्डः |
| समुत्थानव्ययदाने |
| द्रव्यहिंसायाम् |
| चार्मिकभाण्डादौ |
| यानादेर्दशातिवर्तनानि |
| रथव्याम्यादिदण्डने |
| भार्यादिताडने |
| अन्यथा ताडने दण्डः |
| स्तेननिग्रहणे |
| चोरादितोऽभयदानफलम् |
| राजा धर्माधर्मषष्ठंशभागी |
| अरक्षया करग्रहणनिन्दा |
| पापनिग्रहसाधुसंग्रहणे |
| बालवद्धादिषु क्षमा |
| ब्रह्मणसुवर्णस्तेये |
| अशासने राज्ञो दोषः |
| परपापसंश्लेषणे |
| राजदण्डेन पापनाशे |
| कूर्पघटादिहरणप्रपाभेदने |
| धान्यादिहरणे |
| सुवर्णादिहरणे |
| स्त्रीपुरुषादिहरणे |
| महापश्वादिहरणादौ |
| सूत्रकार्पासादिहरणे |
| हरितधान्यादौ |
| निरन्वयसान्वयधान्यादौ |
| स्तेयसाहसलक्षणम् |
| त्रेताग्निस्तेये |
| चौरहस्तच्छेदादि |
| पित्रादिदण्डे |
| राज्ञो दण्डे |
| विट्शूद्रादेरष्टगुणादिदण्डः |
| अस्तेयानि |
| चौरयाजनादौ |
| पथि स्थितेक्षुद्वयग्रहणे |
| दासाश्वादिहरणादौ |
| साहसमाह |
| साहसक्षमानिन्दा |
| द्विजातेः शस्त्रग्रहणकालः |
| आततायिहनने |
| परदाराभिमर्शने दण्डः |
| परस्त्रिया रहःसंभाषणे |
| स्त्रीसंग्रहणे |
| भिक्षुकादीनां परस्त्रीसंभाषणे |
| परस्त्रिया निषिद्धसंभाषणे |
| नटादिस्त्रीषु संभाषणे न दोषः |
| कन्यादूषणे |
| अङ्गुलिप्रक्षेपादौ |
| व्यभिचारितस्त्रीजारयोर्दण्डे |
| संवत्सराभिशस्तादौ |
| शुद्रस्योत्कृष्टागमने |
| ब्राह्मणस्य गुप्ताविप्रागमने |
| ब्राह्मणस्य न वधदण्डः |
| गुप्तावैश्यक्षत्रिययोर्गमने |
| अगुप्ताक्षत्रियादिगमन |
| साहसिकादिशून्यराज्यप्रशंसा |
| कुलपुरोहितादित्यागे |
| मात्रोदित्यागे |
| विप्रयोर्वादे राज्ञो न धर्मकथनम् |
| प्रतिवेश्याद्यभोजने दण्ड |
| अथ अकराः |
| रजकस्य वस्त्रप्रक्षालने |
| तन्तुवायस्य सुत्रहरणे |
| पण्यमूल्य करणे |
| राज्ञा प्रतिषिद्धानां निर्हरणे |
| अकालविक्रयादौ |
| विदेशविक्रये |
| अर्धस्थापने |
| मूलादिपरीक्षा |
| तरिशुल्कम् |
| गर्भिण्यादानां न तरिशुल्कम् |
| नाविकदोषेण वस्तुनाशे |
| वैश्यादेर्वाणिज्याकरणे |
| क्षत्रियवैश्यो न दासकर्मार्हौ |
| शुद्रं दासकर्म कारयेत् |
| शूद्रो दास्यान्न मुच्यते |
| सप्तदशदासप्रकाराः |
| भार्यादासादयोऽधनाः |
| वैश्यशूदौ स्वकर्मकारयि तव्यौ |
| दिनेदिने आयव्ययनिरीक्षणम् |
| सम्यग्व्यवहारदर्शनफलम् |
| नवमोऽध्यायः |
| स्त्रीपुंधर्माः |
| स्त्रीरक्षा |
| जायाशब्दार्थकथनम् |
| स्त्रीरक्षणोपायाः |
| स्त्रीस्वभावः |
| स्त्रीणां मन्त्रैर्न क्रिया |
| व्यभिचारप्रायश्चितम् |
| स्त्री भर्तृगुणा भवति |
| स्त्रीप्रशंसा |
| अभ्यभिचारफलम् |
| व्यभिचारफलम् |
| वीजक्षेत्रयोर्बलाबले |
| परस्त्रीषु वीजवपननिषेधः |
| स्त्रीपुंसयोरेकत्वम् |
| सकृदंशभागादयः |
| क्षेत्रप्राधान्यम् |
| स्त्रीधर्मः |
| भ्रातुः स्त्रीगमने पातित्यम् |
| नियोगप्रकरणम् |
| न नियोगे द्वितीयपुत्रोत्पादनं |
| कामतो गमननिषेधः |
| नियोगनिन्दा |
| वर्णसङ्करकालः |
| वाग्दत्ताविषये |
| कन्यायाः पुनर्दाननिषेधः |
| सप्तपदीपूर्वं स्त्रीत्यागे |
| दोषवतीकन्यादाने |
| स्त्रीवृत्तिं प्रकल्प्य प्रवसेत् |
| प्रोषितभर्तृकानियमाः |
| संवत्सरं स्त्रियं प्रवीक्षेत |
| रोगार्तस्वाम्यतिक्रमे |
| क्लीवादेर्न स्त्रीत्यागः |
| आधवेदने |
| स्त्रिया मद्यपाने |
| सच्चास्यास्त्रिया धर्मकार्यं नान्यथा |
| गुणिने कन्यादानं न निर्गुपाय |
| [ अदानात्पापम् ] |
| स्वयंवरकालः |
| स्वयंवरे पितृदत्तालंकारत्यागः |
| ऋतुमतीविवाहे न शुल्क दानम् |
| कन्यावरयोर्वयोनियमः |
| विवाहस्यावश्यकत्वम् |
| दत्तशुल्काया वरमरणे |
| शुल्कग्रहणनिषेधः |
| वाचा कन्यां दत्वाऽन्यस्मै न दानम |
| स्त्रीपुंसयोरव्यभिचारः |
| दायभागः |
| विभागकालः |
| सहावस्थाने ज्येष्ठस्य प्राधान्यम् |
| ज्येष्ठप्रशंसा |
| अज्येष्ठतवृत्तै ज्येष्ठे |
| विभागे हेतुमाह |
| ज्येष्ठादेर्विशोद्धारे |
| एकमपि श्रेष्ठं ज्येष्ठस्य |
| समानां ज्येष्टस्य नोद्धारः |
| समभागविषमभागौ |
| स्वस्वाशेभ्यो भगिन्यै देयम् |
| विषममजातिकं ज्येष्ठस्यैव |
| क्षेत्रजेन विभागे |
| अनेकमातृकेषु ज्यैष्ठ्ये |
| जन्मतो ज्यैष्ठयम् |
| पुत्रिकाकरणे |
| पुत्रिकायां धनग्राहित्यम् |
| मातुः स्त्रीधनं दुहितुः |
| पुत्रिकापुत्रस्य धनग्राहित्वम् |
| पुत्रिकौरसयोर्विभागे |
| अपुत्रपुत्रिकाधने |
| पुत्रिकाया द्वैविध्यम् |
| पौत्रप्रपौत्रयोर्धनभागादि |
| पुत्रशब्दार्थः |
| पुत्रिकापुत्रकर्तृकश्राद्धे |
| दत्तकस्य धनग्राहकत्वे |
| कामजादेर्न धनग्राहकत्वम् |
| क्षेत्रजस्य धनग्राहकत्वे |
| अनेकमातृकविभागः |
| अनूढशूद्रापुत्रस्य भागनिषेधः |
| सजातीयानेकमातृकविभागे |
| शुद्रस्य सम एव भागः |
| दायादादायादबान्धवत्वम् |
| कुपुत्रनिन्दा |
| औरसक्षेत्रविभागे |
| क्षेत्रजानन्तरमौरसोत्पत्ती |
| दत्तकादयो गोत्ररिक्थभागिनः |
| औरसादिद्वादशपुत्रलक्षणं |
| दासीपुत्रस्य समभागित्वम् |
| क्षेत्रजादयः पुत्रप्रतिनिधयः |
| सत्यौरसे दत्तकादयो न कर्तव्याः |
| पुत्रित्वातिदेशः |
| द्वादशपुत्राणां पूर्वपूर्वः श्रेष्ठः |
| क्षेत्रजादयो रिक्थहराः |
| क्षेत्रजादीनां पितामहधने |
| सपिण्डादयो धनहराः |
| ब्राह्मणाधिकारः |
| राजाधिकारः |
| मृतपतिकानियुक्त पुत्राधिकारः |
| औरसपौनर्भवविभागे |
| मातृधनविभागे |
| स्त्रीधनान्याह |
| सप्रजस्त्रीधनाधिकारिणः |
| अप्रजस्त्रीधनाधिकारिणः |
| साधारणस्त्रीधनं न कुर्यात् |
| स्त्रीणामलंकरणमविभाज्यम् |
| अनंशाः |
| क्लीबादिक्षेत्रजा अंशभागिनः |
| अविभक्तार्जितधने |
| विद्यादिधने |
| शक्तस्यांशोपेक्षणे |
| अविभाज्यधने |
| नष्टोद्धारे |
| संसृष्टधनविभागे |
| विदेशादिगतस्य न भागलोपः |
| ज्येष्ठो गुणशून्यः समभाग |
| विकर्मस्था धनं नार्हन्ति |
| ज्येष्ठस्यासाधारणकरणे |
| जीवत्पितृकविभागे |
| विभागानन्तरोत्पन्नस्थले |
| अनपत्यधने मातुरधिकारः |
| ऋणधनयोः समं विभागः |
| अविभाज्यमाह |
| द्यूतसमाह्वयः |
| द्यूतसमाह्वयनिषेधः |
| द्यूतसमाह्वयार्थः |
| द्यूतादकारिण्णां दण्डः |
| पाषण्डादीन्देशान्निर्वासुयेत् |
| दण्डदानाशक्तौ |
| स्त्रीबालादिदण्डे |
| नियुक्तस्य कार्यहनने |
| कूटशासनबालवधादिकरणे |
| धर्मकृतं.व्यवहारं न निवर्तयेत् |
| द्विजस्य स्वशक्त्या वैरिजयः |
| अथर्वाङ्गिरसीभिः श्रुतिभिररीन्हन्यात् |
| क्षत्रियादेर्वाहुवीर्येणारिजयः |
| ब्राह्मणस्यानिष्टं न ब्रूयात् |
| अल्पविद्यास्त्र्यादेर्होतृत्वनिषेधः |
| अदवदक्षिणादाने |
| अल्पदक्षिणयज्ञनिन्दा |
| अग्निहोत्रिणस्तदकरण |
| शुद्रासप्तनेनाग्रहोत्रनिन्दा |
| विहिताकरणादौ प्रायश्चिती |
| कामाकामकृतपापे |
| प्रायश्चित्तिसंसर्गनिषेधः |
| [ प्रायश्चित्तशब्दव्याख्या ] |
| पूर्वपापेन कुष्ठ्यन्धादयः |
| प्रायश्चित्तमवश्यं कर्तव्यम् |
| पञ्चमहापातकानि |
| ब्रह्महत्यादिसमानि कर्माणि |
| उपपातकानि |
| जातिभ्रंशकराणि |
| संकरीकरणानि |
| अपात्रीकरणानि |
| मलिनोकरणानि |
| ब्रह्मवधप्रायश्चित्तम् |
| गर्भात्रेयोक्षत्रवैश्यवधे |
| [ अत्रेयोशब्दव्याख्या ] |
| स्त्रीसुहृद्वनिक्षेपहरणादो |
| सुरापानप्रायश्चित्तम् |
| सुराप्रकाराः |
| सुवर्णस्तेयप्रायश्चितम् |
| गुरुस्त्रीगमनप्रायश्चित्तम् |
| गोवधबुपातकप्रायश्चितम् |
| स्वकीर्तिप्रायश्चित्तम् |
| जातिवंशकरप्रायश्चित्तम् |
| सङ्करीकरणादिप्रायश्चित्तम् |
| क्षत्रियादिवधप्रायश्चित्तम् |
| मार्जारादिवधप्रायश्चित्तम् |
| हयादिवधप्रायश्चित्तम् |
| व्यभिचरितस्त्रीवधे |
| [ अमत्या स्त्रीवधे शुद्रहत्याव्रतम् ] |
| सर्पादिवधे दानाशक्तौ |
| क्षुद्रजन्तुसमुहवधादौ |
| वृक्षादिच्छेदनादौ |
| अन्नजादिसत्ववधे |
| वृथौषण्यादिच्छेदने |
| अमुख्यसुरापानप्रायश्चित्तम् |
| सुराभाण्डस्थजलपाने |
| शूद्रोच्छिज्जलपाने |
| सुरागन्धाघ्राणे |
| विण्मूत्रसुरासंसृष्टभोजने |
| पुनः संस्कारे दण्डादिनिवृत्तिः |
| अभोज्यान्नस्त्रीशूद्रोच्छिष्टा भक्ष्यमांसभक्षणे |
| शुक्तादिभक्षणे |
| सुकररादिविण्मूत्रभक्षणे |
| शुष्कसुनास्थाज्ञातमांसभक्षणे |
| कुक्कुटनरसुकरादिभक्षणे |
| मासिकान्नभक्षणप्रायश्चित्तम् |
| ब्रह्मचारिणो मधुमांसादिभक्षणे प्रायश्चित्तम् |
| विडालाद्युच्छिाष्टादिभक्षणे प्रायश्चित्तम |
| अभोज्यान्नमुत्तार्यम् |
| संजातीयधान्यादिस्तये |
| मनुष्यादिहरणप्रायश्चित्तम् |
| त्रपुसीसकादिहरणे |
| भक्ष्ययानशय्यादिहरणे |
| शुष्कान्नगुडादिहरणे |
| मणिमुक्तारजतादिहरणे |
| कार्पासांशुकादिहरणे |
| अगम्यागमनप्रायश्चित्तम् |
| वडवारजस्वलादिगमने |
| दिवामैथुनादौ |
| चाण्डाल्यादिगमने प्रा० |
| व्यभिचारे स्त्रीणां प्रायश्चित्तम् |
| [ शूद्रसङ्गतानां स्त्रीणां शुद्धिविचारः ] |
| चाण्डालीगमने |
| पतितसंसर्गप्रायश्चित्तम् |
| पतितस्य जीवत एव प्रेतकिया |
| पतितस्यांशादिनिवृत्तिः |
| कृतप्रायश्चित्तसंसर्गः |
| पतितस्त्रीणामन्नादिदेयम् |
| पतितसंसर्गनिषेधादि |
| बालघ्नादित्यागः |
| व्रात्यवेदत्यक्तप्रायश्चित्तम् |
| गर्हितार्जितधनत्यागः |
| असत्प्रतिप्रहप्रायश्चित्तम् |
| कृतप्रायश्चित्तं साम्यं पृच्छेत् |
| गोभ्यो घासदानं तस्य च संसर्गः |
| वात्ययाजनपतितक्रियाकृत्यादौ |
| शरणागतत्यागादौ |
| श्वादिदंशनप्रायश्चित्तम् |
| अपाङ्क्त्यप्रायश्चित्तम् |
| उष्ट्रादियानप्रायश्चित्तम् |
| जले जलं विना वा मूत्रादित्यागे |
| वेदोदितकर्मादित्यागे |
| ब्राह्मणस्य धिक्कारे |
| ब्राह्मणावगुरणे प्रा० |
| अनुक्तप्रायश्चित्तस्थले |
| प्राजापत्यादिव्रतनिर्णयः |
| [ तप्तकृच्छ्रे जलादीनां परिमाणम् ] |
| व्रताङ्गानि |
| पापं न गोपनीयम् |
| पापानुतापे |
| पापवृत्तिनिन्दा |
| मनस्तुष्टिपर्यन्तं तपः कुर्यात् |
| तपः प्रशंसा |
| [ तपोलक्षणम् ] |
| वेदाभ्यासप्रशंसा |
| रहस्य प्रायश्चित्तम् |
| द्वादशोऽध्यायः |
| शुभाशुभकर्मफलम् |
| तत्र मनसः प्रवर्त्तकत्वम् |
| त्रिविधमानसकर्माणि |
| चतुर्विधवाचिककर्माणि |
| त्रिविधशारीरकर्माणि |
| मनोवाक्कायकर्मभोगे |
| [ दशधर्मपथांस्त्यजेत् ] |
| [ शुभाचारादिफलम् ] |
| [ वागादिदण्डाः ] |
| त्रिदण्डिपरिचयः |
| क्षेत्रज्ञपरिचयः |
| जीवात्मपरिचयः |
| जीवानामानन्त्यम् |
| परलोके पाच्चभौतिकशरीरम् |
| भोगानन्तरमात्मनि लीयते |
| धर्माधर्मबाहुल्याद्भोगः |
| त्रिविधगुणकथनम् |
| अधिकगुणप्रधानो देहः |
| सत्यादिलक्षणम् |
| सात्विकगुणलक्षणम् |
| राजसगुणलक्षणम् |
| तामसगुणलक्षणम् |
| संक्षेपतस्तामसादिलक्षणम् |
| गुणत्रयात्रिविधा गतिः |
| त्रिविधगतिप्रकाराः |
| पापेन कुत्सिता मतिः |
| पापविशेषेण योनिविशेषोत्पतिः |
| पापप्रावीण्याचरकादि |
| मोक्षोपायभूतानि षट्कर्माणि |
| आत्मज्ञानस्य प्राधान्यम् |
| वेदोदितकर्मणः श्रेष्ठत्वम् |
| वैदिकं कर्मं द्विविधम् |
| [ प्रवृत्तनिवृत्तकर्मलक्षणम् ] |
| प्रवृत्तनिवृत्तकर्मफलम् |
| समदर्शनम् |
| वेदाभ्यासादौ |
| वेदबाह्यस्मृतिनिन्दा |
| वेदप्रशंसा |
| वेदज्ञस्य सेनापत्यादि |
| वेदज्ञप्रशंसा |
| [वेदबलमाश्रित्य पापकर्म न कुर्यात् ] |
| वेदव्यवसायिनः श्रेष्ठत्वम् |
| तपोविद्याभ्यां मोक्षः |
| प्रत्यक्षानुमानशब्दाः प्रमाणानि |
| धर्मज्ञलक्षणम् |
| अकथितधर्मस्थले |
| अथ शिष्टाः |
| अथ परिषत् |
| मूर्खाणां न परिषत्त्वम् |
| आत्मज्ञानं पृथक्कृत्याह |
| वाय्वाकाशादीनां लयः |
| आत्मस्वरूपम् |
| आत्मदर्शनमवश्यमनुष्ठेयम् |
| एतत्संहितापाठफलम् |
मनुस्मृतिविषयानुक्रमणिका समाप्ता ।
कुल्लूकभट्टकृतमन्वर्थमुक्तावलीसहिता
मनुस्मृतिः।
प्रथमोऽध्यायः ।
(१)1 इत्यनेन मनोः प्रवक्तृत्वस्य बोधनेन मनुस्मृतिरिति व्यवहारस्यापि नासङ्गतियथा शिष्यप्रणेताया अपि स्मृतेर्यांज्ञवल्क्यस्मृतिरिति सर्वप्रसिद्धो व्यवहारः ।") स्वयंभुवे नमस्कृत्य ब्रह्मणेऽमिततेजसे ।
मनुप्रणीतान्विविधान् धर्मान्वक्ष्यामि शाश्वतान् ॥१॥ )
मनुमेकाग्रमासीनमभिगम्य महर्षयः ।
प्रतिपूज्य यथान्यायमिदं वचनमब्रुवन् ॥१॥
श्रीगणेशाय नमः ।
ॐ वन्दे (२)2 परं ब्रह्म नमामि मूर्तीस्तस्यापरा ब्रह्महरित्रिनेत्रान् ।
श्रित्वा रजःसत्त्वतमांसि याभिर्विश्वोदयस्थानलयांस्तनोति ॥१॥
गौडे नन्दवासिनाम्निसुजनैर्वन्द्ये (३)3 वरेन्द्र्यांकुले
श्रीमद्भट्टदिवाकरस्य तनयः कुल्लूकभट्टोऽभवत् ।
काश्यामुत्तरवाहिजह्नतनयातीरे समं पण्डितै-
स्तेनेयं क्रियते हिताय विदुषां मन्वर्धमुक्तावली ॥२॥
सर्वज्ञस्य मनोरसर्वविदपि व्याख्यामि यद्वाङ्मयं
युक्त्याः(४)4 तद्बहुभिर्यतो मुनिवरैरेतद्बहुव्याहृतम् ।
तां व्याख्यामधुनातनैरपि कृतां न्याय्यां ब्रुवाणस्य मे
भक्त्यामानववाङ्मये भवभिदे भूयादशेषेश्वरः ॥३॥
(५)5 मीमांसे ! बहु (६)6 सेविताऽसि, सुहृदस्तर्काः ! (७)7 समस्ताः स्थ मे,
वेदान्ताः ! परमात्मबोधगुरवो यूयं मयोपासिताः ।
(८)8 जाता व्याकरणानि ! बालसखिता युष्माभिरभ्यर्थये
प्राप्तोऽयं समयो मनूक्तविवृतौ साहाय्यमालम्ब्यताम् ॥४
द्वषादिदोषरहितस्य सतां हिताय मन्वर्थतत्त्वकथनाय ममोद्यतस्य॥
दैवाद्यदि (१)9 क्वचिदिह स्खलनं तथापि निस्तारको भवतु मे जगदन्तरात्मा॥५॥
मानववृत्तावस्यां ज्ञेया व्याख्या नवा मयोद्भिन्ना।
प्राचीना अपि रुचिरा व्याख्यातॄणामशेषाणाम्॥६॥
अत्र महर्षीणां धर्मविषयप्रश्ने।मनोः श्रूयतामित्युत्तरदानपर्यन्तश्लोकचतुष्टयेनैतस शास्त्रस्य प्रेक्षावत्प्रवृ-त्त्युपयुक्तानि विषयसंवन्धप्रयोजनान्युक्तानि। तत्र धर्म एव विषयः तेन सह वचनसंदर्भरूपस्य मानवशास्त्रस्य प्रतिपाद्यप्रतिपादकलक्षणः संवन्धः, प्रमाणान्तर सन्निकृष्टस्य (२)10 स्वर्गापवर्गादिसाधनस्य धर्मस्य शास्त्रैकगम्यत्वात्। प्रयोजनं तु स्वर्गापरर्गादि, तस्य धर्माधीनत्वात्। यद्यपि पत्न्युपगमनादिरूपः कामोऽध्ययाभिहितस्तथापि —!
ऋतुकालाभिगामी स्यात्स्वदारनिरतः सदा। ( अ० ३ श्लो० ४५ )
इत्यूतुकालादिनियमेन सोऽपि धर्म एव। एवं चार्थार्जनमपि “ऋतामृताभ्यां जीवेत ( अ० ४ श्लो० ४ ) (३)11 इत्यादिनियमेन धर्म एवेत्यत्रगन्तव्यम्। मोक्षपायत्वेना (४)12 भिहितस्यात्मज्ञानस्यापि धर्मत्वाद्धर्मविषयत्वं मोक्षोपदेशकत्वं चास्यशास्त्रस्योपपन्नम्। पौरुषेयत्वेजी मनुवाक्यानामविगीतमहाजनपरिग्रहाच्छ्रत्युपग्रहाच्चवेदमूलकतया प्रामाण्यम्। तथा च छान्दोग्यब्राह्मणे श्रूयते – “मनुर्वे यत्किंचिदवदत्तद्वेषजं भेषजतायाः” इति। बृहस्पतिरप्याह-
“वेदार्थोपनिबद्धत्वात्प्राधान्यं हि मनोः स्मृतम्।
मन्वर्थविपरीता तु या स्मृतिः सा (५)13 न शस्यते॥
तावच्छात्राणि शोभन्ते तर्कव्याकरणानि च।
धर्मार्थमोक्षोपदेष्टा मनुर्यावन्न दृश्यते॥”
महाभारतेऽप्युक्तम्—
“पुराणं मानवो धर्मः साङ्गो वेदश्चिकित्सितम्।
आज्ञासिद्धानि चत्वारि न हन्तव्यानि हेतुभिः॥”
विरोधिबौद्धादितकें हन्तव्यानि।अनुकूलस्तु मीमांसादितर्कः प्रवर्तनीय एव। अत एव वक्ष्यति—
“आर्षं धर्मोपदेशं च वेदशास्त्राविरोधिना।
यस्तर्केणानुसंधत्ते स धर्मं वेद नेतरः॥” ( अ० १२ लो० १०६। इति।
सकलवेदार्थादिमननान्मनुं महर्षय इदं द्वितीयश्लोकवाक्यरूपमुच्यतेऽनेनेति वचनमब्रुवन्।श्लोकस्यादौ मनुनिर्देशो मङ्गलार्थः, परमात्मन एव संसारस्थितये सार्वज्ञैश्चर्यादिसंपन्नमनुरूपेण प्रादुर्भूतत्वात्तदभिधानस्य मङ्गलातिशयत्वात्। वक्ष्यति हि—
(६)14 “एनमेके वदन्त्यग्निं मनुमन्ये प्रजापतिम्”। ( अ० १२ श्लो० १२३ ) इति।
एकाग्रं विषयान्तराव्याक्षिप्तचित्तम्। आसीनं सुखोपविष्टम्, (७)15 ईदृदशस्यैव महर्षिप्रश्नो-रदानयोग्यत्वात्। अभिगम्य अभिमुखं गत्वा। महर्षयो महान्तश्च ते ऋषयश्चेति तथा !तिपूज्य प्रत्येकं पूजयित्वा। यद्वा, मनुना पूर्वं स्वागतासनदानादिना पूजितास्तस्य पूजांत्वेति प्रतिशब्दादुन्नीयते। यथान्यायं येन न्यायेन विधानेन प्रश्नः कर्तुं युज्यतेप्रणतिभक्ति-हातिशयादिना \। वक्ष्यति च–
नापृष्टः कस्यचिद् ब्रूयान्न चान्यायेन पृच्छतः। ( अ० २ को० ११० ) इति।
‘अभिगम्य’ ‘प्रतिपूज्य’ ‘अब्रुवन्’ इति क्रियात्रयेऽपि मनुमित्येव कर्म। अब्रुवन्नित्यत्राकथितकर्मता (१)16, (२)17ब्रुविधातोर्द्विकर्मकत्वात् (३)18॥१॥
किमब्रुवन्नित्यपेक्षायामाह—
भगवन्सर्ववर्णानां यथावदनुपूर्वशः।
अन्तरप्रभवाणां च धर्मान्नो वक्तुमर्हसि॥२॥
[ जरायुजाण्डजानां च तथा संस्वेदजोद्भिदाम्।
भूतग्रामस्य सर्वस्य प्रभवं प्रलयं तथा॥२॥
आचारांश्चैव सर्वेषां कार्याकार्यविनिर्णयम्।
यथाकामं यथायोगं वक्तुमर्हस्यशेषतः॥३॥ ]
ऐश्वर्यादीनां भगशब्दो वाचकः। तदुक्तं विष्णुपुराणे–
ऐश्वर्यस्य समग्रस्य वीर्यस्य यशसः श्रियः।
ज्ञानवैराग्ययोश्चैव षण्णां भग (४)19 इतीङ्गना॥
मतुबन्तेन संबोधनं भगवन्निति। वर्णा ब्राह्मणक्षन्नियवैश्यशूद्राः, सर्वे च ते वर्णाश्चेति सर्ववर्णाः तेषामन्तरप्रभवाणां च संकीर्णजातीनां चापि अनुलोमप्रतिलोमजातानां अम्बष्टक्षत्तृकर्णप्रभृतीनां तेषां विजातीयमैथुनसंभवत्वेन खर (५)20 तुरगीसंपर्काज्जाताश्चतरवज्जात्यन्तरत्वाद्वर्णशब्देनाग्रहणात्पृथक प्रश्नः। एतेनास्य शास्त्रस्य सर्वोपकारकत्वं दर्शितम्।यथावत् यो धर्मो यस्य (६)21 वर्णस्य येन प्रकारेणार्हतीति। अनेनाश्रमधर्मादीनामपि प्रश्नः। अनुपूर्वशः क्रमेण जातकर्म, तदनुनामवेयमित्यादिना। धर्मान्नोऽस्मभ्यं वक्तुमर्हसि सर्वधर्माभिधाने योग्यो भवसि तस्माद् ब्रूहीत्यध्येषणमध्याहार्यम्। यत्तु ब्रह्महत्यादिरूपाधर्मकीर्तनमप्यन्त्र तत्प्रायश्चित्तविधिरूपधर्मविषयत्वेन, न स्वतन्त्रतया॥२॥
सकलधर्माभिधानयोग्यत्वे हेतुमाह–
त्वमेको ह्यस्य सर्वस्य विधानस्य स्वयंभुवः।
अचिन्त्यस्याप्रमेयस्य कार्यतत्त्वार्थवित्प्रभो॥३॥
हिशब्दो तौ। यस्मात्त्वमेकोऽद्वितीयः अस्य सर्वस्य प्रत्यक्षश्रुतस्य स्मृत्याद्यनुमेयस्य च विधानस्य विधीयन्तेऽनेन कर्माण्यग्निहोत्रादीनीति विधानं वेदस्तस्य स्वयंभुवोऽपौरुषेयस्याचिन्त्यस्य बहुशाखाविभिन्नत्वादियत्तया परिच्छेत्तुमयोग्यस्य अप्रमेयस्य मीमांसादिन्यायनिरपेक्षतयाऽनवगम्यमानप्रमेयस्य।कार्यमनुष्ठेयमग्निष्टोमादि, तत्त्वं ब्रह्म “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म " ( तैत्ति. उ. २-१ -१ )इत्यादि वेदान्तवेद्यं, तदेवार्थः प्रतिपाद्यभागस्तं वेत्तीति कार्यतत्त्वार्थवित्। मेधातिथिस्तु कर्ममीमांसावासनया वेदस्य कार्यमेव तत्त्वरूपोऽर्थस्तं वेत्तीति कार्यतत्त्वार्थविदिति व्याचष्टे।तन्न, (७)22 वेदानां ब्रह्मण्यपि प्रामाण्याभ्युपगमान्न कार्यमेव तत्त्वरूपोऽर्थः। धर्माधर्मव्यवस्थापनसमर्थत्वात्प्रभो इति संबोधनम्॥३॥
स तैः पृष्टस्तथा सम्यगमितौजा महात्मभिः।
प्रत्युवाचार्च्य तान्सर्वान्महर्षीञ्छ्रुयतामिति॥४॥
स मनुस्तैर्महर्षिभिस्तथा तेन प्रकारेण पूर्वोक्तेन न्यायेन प्रणतिभक्तिश्रद्धातिशयादिना पृष्टस्तान्सम्यक् यथातत्त्वं प्रत्युवाच श्रूयतामित्युपक्रम्य।अमितमपरिच्छेद्यभोजः सामर्थ्यं
ज्ञानतत्त्वाभिधानादौ यस्य स तथा। अत एव (१)23 सर्वज्ञसर्वशक्तितया महर्षीणामपि प्रश्न विषयः। महात्मभिर्महानुभावैः आर्च्य पूजयित्वा। आङ्पूर्वस्यार्चतेर्ल्यबन्तस्य रूपमिदम्। धर्मस्याभिधानमपि पूजनपुरःसरमेव कर्तव्यमित्यनेन फलितम्। ननु मनुप्रणीतत्वेऽस्य शास्त्रस्य ’ स पृष्टः प्रत्युवाच ’ इति न युक्तम्, अहं पृष्टो ब्रवीमीति युज्यते। अन्यप्रणीतत्वे च कथं मानवीयसंहितेति ? उच्यते- प्रायेणाचार्याणामियं शैली यत्स्वाभिप्रायमपि परोपदेशमित्र वर्णयन्ति। अत एवं “कर्माण्यपि जैमिनिः फलार्थत्वात्” इति जैमिनेरेव सुत्रम्। अत एव “तदुपर्यपि बादरायणः संभवात्” ( व्या. स. १– ३ – २६ ) इति बादरायणस्यैव शारीरकसूत्रम्।अथवा मनूपदिष्टा धर्मास्तच्छिष्येण भृगुणातदाज्ञयोपनिबद्धाः। अत एव वक्ष्यति-
एतद्वोऽयं भृगुः शास्त्रं श्रावयिष्यत्यशेषतः। ( अ. १ श्लो. ५९ ) इति।
अतो युज्यत एव स पृष्टः प्रत्युवाचेति। मनूपदिष्टधर्मोपनिबद्धत्वाच्च। (२)24 मानवीयसंहितेति व्यपदेशः॥४॥
श्रूयतामित्युपक्षिप्तमर्थमाह—
आसीदिदं तमोभूतमप्रज्ञातमलक्षणम्।
अप्रतर्क्यमविज्ञेयः प्रसुप्तमिव सर्वतः॥५॥
ननु मुनीनां धर्मविषयप्रश्ने तत्रैवोत्तरं दातुमुचितं तत्कोऽयमप्रस्तुतः प्रलयदशायां कारणे लीनस्य जगतः सृष्टिप्रकरणावतारः ? अत्र मेधातिथिः समादधे—‘शास्त्रस्य महाप्रयोजनत्वमनेन सर्वेण प्रतिपाद्यते। ब्रह्माद्याः स्थावरपर्यन्ताः संसारगतयो धर्माधर्मनिमित्ता अत्रप्रतिपाद्यन्ते—
तमसा बहुरूपेण बेष्टिताः कर्महेतुना। ( अ. १ श्लो. ४९) इति।
वक्ष्यति च—
एता दृष्ट्वाऽस्य जीवस्य गतीः स्वेनैव चेतसा।
धर्मतोऽधर्मश्चैव धर्मे दध्यात्सदा मनः॥ ( अ० १२ श्लो० २३।) इति।
ततश्च निरतिशयैश्वर्यहेतुर्धर्मस्तद्विपरीतश्चाधर्मस्तद्रूपपरिज्ञानार्थमिदं शास्त्रं महाप्रयोजनमध्येतव्यमित्य (३)25 ध्यायतात्पर्यम्’ इत्यन्तेन। गोविन्दराजस्थापीदमेव समाधानम्। नैतन्मनाहरम्।धर्मस्वरूपप्रश्ने यद्धर्मस्य फलकीर्तनं तदप्यप्रस्तुतम्। धर्मोक्तिमात्राद्धि शास्त्रमर्थवत्। किञ्च—
कर्मणां फलनिर्वृत्तिं शंसेत्युक्तं महर्षिभिः।
द्वादशे वक्ष्यमाणा सा वक्तुमादौ न युज्यते॥
इदं तु वदामः। मुनीनां धर्मविषये प्रश्ने जगत्कारणतया ब्रह्मप्रातपादनं धमकथनमेवेति। नाप्रस्तुताभिधानम्, आत्मज्ञानस्यापि धर्मरूपत्वात्। मनुनव—
“धृतिः क्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः।
(४)26 धीर्विद्या सत्यमक्रोधो दशकं धर्मलक्षणम्॥ (अ. ६ श्लोक ९२ )
इति दशविधधर्माभिधाने विद्याशब्दवाच्यमात्मज्ञानं धर्मत्वेनोक्तम्। महाभारतेऽपि—
आत्मज्ञानं तितिक्षा च धर्मः साधारणो नृप।
इत्यात्मज्ञानं धर्मत्वेनोक्तम्। याज्ञवल्क्येन तु परमधर्मत्वेन। यदुक्तम्—
इज्याचारदमाहिंसा दानं स्वाध्यायकर्म च।
अयं तु परमो धर्मो यद्योगेनात्मदर्शनम्॥ ( अ. १ श्लो. ८ ) इति।
जगत्कारणत्वं च ब्रह्मलक्षणम्। अत एव ब्रह्ममीमांसायाम् – “अथातो ब्रह्मजिज्ञासा”
( व्या. सू. १-१-१ ) इति सूत्रानन्तरं ब्रह्मलक्षणकथनाय “जन्माद्यस्य यतः” ( व्या. सू. १-१-२ ) इति द्वितीयसूत्रं भगवान्बादरायणः प्रणिनाय। अस्य जगतो (१)27 यतो जन्मादि सृष्टिस्थितिप्रलयमिति सूत्रार्थः।तथा च श्रुतिः—“यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते। येन जातानि जीवन्ति। यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति। तद्विजिज्ञासस्व। तद्ब्रह्म” इति प्राधान्येन जगदुत्पत्तिस्थितिलयनिमित्तोपादानब्रह्मप्रतिपादनम्। आत्मज्ञानरूपपरमधर्मावगमाय प्रथमाध्यायं कृत्या संस्कारादिरूपं धर्मं तदङ्गतया द्वितीयाध्यायादिक्रमेण वक्ष्यतीति न कश्चिद्विरोधः। किञ्च प्रश्नोत्तरवाक्यानामेव स्वरसादयं मदुक्तोऽर्थो लभ्यते। तथा हि —
धर्मे पृष्टे मनुर्ब्रह्म जगतः कारणं ब्रुवन्।
आत्मज्ञानं परं धर्मं वित्तेति व्यक्तमुक्तवान्॥
प्राधान्यात्प्रथमाध्याये साधु तस्यैव कीर्तनम्।
धर्मोऽन्यस्तु तदङ्गत्वाद्युक्तोवक्तुमनन्तरम्॥
इदमित्यध्यक्षेण सर्वस्य प्रतिभासमानत्वाजगन्निर्दिश्यते। इदं जगत् तमोभूतं तमसि स्थितांलीनमासीत्। तमःशब्देन गुणवृत्त्या प्रकृतिर्निर्दिश्यते तम इव तमः। यथा तमसि लीनाः पदार्था अध्यक्षेण न प्रकाश्यन्त एवं प्रकृतिलीना अपि भावा नावगम्यन्त इति गुणयोगः।प्रलयकाले सूक्ष्मरूपतया प्रकृतौ लीनमासीदित्यर्थः। तथा च श्रुतिः- “तम आसीत्तमसागूल्हमग्रे” इति। प्रकृतिरपि ब्रह्मात्मनाऽव्याकृताऽऽसीत्। अत एव अप्रज्ञातमप्रत्यक्षं सकलप्रमाणश्रेष्ठतया प्रत्यक्षगोचरःप्रज्ञातइत्युच्यते तन्न भवतीत्यप्रज्ञातम्। अलक्षणमननुमेयं लक्ष्यतेऽनेनेति लक्षणं लिङ्गं तदस्य नास्तीति अलक्षणम्, अप्रतर्क्यंतर्कयितुमशक्यं तदानीं वाचकस्थूलशब्दाभावाच्छ(२)28 ब्दतोऽप्यविज्ञेयम्। एतदेव च प्रमाणत्रयं सतर्कं द्वादशाध्याये मनुनाऽभ्युपगतम्। अत एवाविज्ञेयमित्यर्थापत्त्याऽऽद्यगोचरमिति धरणीधरस्याप (३)29 व्याख्यानम्। न च नासीदेवेति वाच्यम्, तदानीं श्रुतिसिद्धत्वात्। तथा च श्रूयते– (४)30 “तद्धेदं तर्ह्यव्याकृतमासीत्” छान्दोग्योपनिषञ्च– “सदेव सोम्येदमग्र आसीत्” ( ६ /२/१ ) इदं जगत्सदेवासीत्। ब्रह्मात्मना आसीदित्यर्थः। सच्छन्दो ब्रह्मवाचकः। अत एव प्रसुप्तमिव सर्वतः। प्रथमार्थे तसिः। स्वकार्याक्षममित्यर्थः॥५॥
अथ किमभूदित्याह—
ततः स्वयंभूर्भगवानव्यक्तो व्यञ्जयन्निदम्।
महाभूतादि वृत्तौजाः प्रादुरासीत्तमोनुदः॥६॥
ततः प्रलयावसानानन्तरं स्वयंभूः परमात्मा स्वयं भवति स्वेच्छया शरीरपरिग्रंह करोति, न त्वितरजीववत्कर्मायत्तदेहः। तथा च श्रुतिः– “स एकधा भवति द्विधा भवति”। भगवान् ऐश्वर्यादि (५)31 संपन्नः। अव्यक्तो बाह्यकरणागोचरः।योगाभ्यासावसेय इति यावत्। इदं महाभूतादि आकाशादीनि महाभूतानि, आदिग्रहणान्महदादीनि च व्यञ्जयन्नव्यक्तावस्थं प्रथमं सूक्ष्मरूपेण ततः स्थूलरूपेण प्रकाशयन्। वृत्तौजाः वृत्तमप्रतिहतमुच्यते। अत एव"वृत्तिसर्गतायनेषु क्रमः” (पा. सू. १/३/३८) इत्यत्र वृत्तिरप्रति (६)32 घात इति व्याख्यातं जयादित्येन। वृत्तमप्रतिहतमोजः सृष्टिसामर्थ्यं यस्य स तथा। तमोनुदः प्रकृतिप्रेरकः। तदुक्तं भगवद्गीतायाम्—
मयाऽध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते। सचराचरम् ( अ. ९ श्लो. १० ) इति।
प्रादुरासीत्प्रकाशितो बभूव। तमोनुदः प्रलयावस्थाध्वंसक इति तु मेधातिथिगोविन्दराजौ॥६॥
योऽसावतीन्द्रियग्राह्यः सूक्ष्मोऽव्यक्तः सनातनः।
सर्वभूतमयोऽचिन्त्यः स एव स्वयमुद्वभौ॥७॥
योऽसाविति सवनामद्वयेनन सकललोकवेदपुराणेतिहासादिप्रसिद्धं परमात्मानं निर्दिशति। अतीन्द्रियग्राह्यः इन्द्रियमतीत्य वर्तत इत्यतीन्द्रियं मनस्तद्ग्राह्य इत्यर्थः। यदाह व्यासः—
नैवासौ चक्षुषा ग्राह्यो न च शिष्टरपीन्द्रियः।
मनसा तु (१)33 प्रयत्नेन गृह्यते सूक्ष्मदर्शिभिः॥
सूक्ष्मो बहिरिन्द्रियागोचरः। अव्यक्तो व्यक्तिरवयवस्तद्रहितः। सनातनो नित्यः। सर्वभूतमयः सर्वभूतात्मा। अत एवाचिन्त्यः इयत्तया परिच्छेतुमशक्यः। स एव स्वयम् उद्वभौ महदादिकार्यरूपतया प्रादुर्बभूव। उत्पूर्वोभातिः प्रादुर्भावेवर्तते, धातूनामनेकार्थत्वात्॥७॥
सोऽभिध्याय शरीरात्स्वात्सिसृक्षुर्विविधाः प्रजाः।
अप एव ससर्जादौ तासु बीजमवासृजत्॥८॥
स परमात्मा नानाविधाः प्रजाः सिसृक्षुरभिध्यायापो जायन्तामित्यभिध्यानमात्रेणाप एव ससर्ज।अभिध्यानपूर्विकां सृष्टिं वदतो मनोः प्रकृतिरेवाचेतनाऽस्वतन्त्रा परिणमत इत्यर्थ पक्षो न संमतः, किंतु ब्रह्मैवाव्याकृतशक्त्याऽऽत्मना जगत्कारणमिति (२)34 त्रिदण्डिवेदान्तसिद्धान्त एवाभिमतः प्रतिभाति। तथा च छान्दोग्योपनिषत्—“तदैक्षत बहु स्यां प्रजायेय” इति। अत एव शारीरकसूत्रकृता व्यासेन सिद्धान्तितम् “ईक्षतेर्नाशब्दम्” ( व्या. सू. १/९/५ ) इति। ईक्षतेरीक्षणक्षवणान्न प्रधानं जगत्कारणम्। अशब्दं न विद्यते शब्दः श्रुतिर्यस्य तदशब्दमिति सूत्रार्थः। स्वाच्छरीरादव्याकृतरूपादव्याकृतमेव भगवद्भास्करीयवेदान्तदर्शने प्रकृतिः, तदेव तस्य च शरीरम्। अव्याकृतशब्देन पञ्चभूतबुद्धीन्द्रियकर्मेन्द्रियप्राणमनःकर्माविद्यावासना एव सूक्ष्मरूपतया शक्त्याऽऽत्मना स्थिता अभिधीयन्ते। अव्याकृतस्य च ब्रह्मणा सह भेदाभेदस्वीकाराद् ब्रह्माद्वैतं, शक्त्याऽऽत्मनाच ब्रह्म जगद्रूपतया परिणमत इत्युभयमप्युपपद्यते। आदौ स्वकार्यभूमिब्रह्माण्डसृष्टेःप्राक्।अपां सृष्टिश्चेयंमहदहंकारतन्मात्रक्रमेण बोद्धव्या। महाभूतादि व्यञ्जयन्निति पूर्वाभिधानादनन्तरमपि महदादिसृष्टेर्वक्ष्यमाणत्वात्। तास्वप्सु बीजं शक्तिरूपम् आरोपितवान्॥८॥
तदण्डमभवद्धैमं सहस्रांशुसमप्रभम्।
तस्मिञ्जज्ञे स्वयं ब्रह्मा सर्वलोकपितामहः॥९॥
तद्राजं परमेश्वरेच्छया हैममण्डमभवत्। हैममिव हैमं शुद्धिगुणयोगान्न तु हैममेव, तदीयैकशकलेन भूमिनिर्माणस्य वक्ष्यमाणत्वात्। भूमेश्वाहैमत्वस्य प्रत्यक्षत्वादुपचाराश्रयणम्। सहस्रांशुरादित्यस्ततुल्यप्रभं तस्मिन्नण्डे हिरण्यगर्भो जातवान्।येन पुर्वजन्मनि हिरण्यगर्भोऽहमस्मीति भेदाभेदभावनया परमेश्वरोपासना कृता तदीयं लिङ्गशरीरावच्छिन्नजीवमनुप्रविश्य स्वयं परमात्मैव हिरण्यगर्भरूपतया प्रादुर्भूतः। सर्वलोकानां पितामहो जनकः, कपितामह इति वा तस्य नाम॥९॥
इदानीमागमप्रसिद्धनारायणशब्दार्थनिर्वचनेनोक्तमेवार्थं द्रढयति—
आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः।
ता यदस्यायनं पूर्वं तेन नारायणः स्मृतः॥१०॥
[ नारायणपरोव्यक्तादण्डमव्यक्तसंभवम्।
अण्डस्यान्तस्त्विमे लोकाः सप्तद्वीपात्र मेदिनी॥४॥ ]
आपो नाराशब्देनोच्यन्ते। अप्सु नाराशब्दस्याप्रसिद्धेस्तदर्थमाह —यतस्ता नराख्यस्य परमात्मनः सूनवोऽपत्यानि।” तस्येदम् ” ( पा. सू. ४/३/१२० ) इत्यण्प्रत्ययः। यद्यपि अणि कृते ङीप्प्रत्ययः प्राप्तस्तथापि छान्दसलक्षणैरपि (१)35 स्मृतिषु व्यवहारात् “सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते” इति पाक्षिको ङीप्प्रत्ययस्तस्याभावपक्षे सामान्यलक्षणप्रा(२)36प्ते टापि कृते नारा -इति रूप (३)37 सिद्धिः। आपोऽस्य परमात्मनो ब्रह्मरूपेणावस्थितस्य पूर्वमयनमाश्रय इत्यसौ नारायण इत्याग मेष्वाम्नातः। गोविन्दराजेन तु आपो नरा इति पठितं व्याख्यातं च—नरायण इति प्राप्ते “अन्येषामपि दृश्यते” (पा. सू. ६/३/१३७ ) इति दीर्घत्वेन नारायण इति रूपम्। अन्ये त्वापो नारा इति पठन्ति॥१०॥
यत्तत्कारणमव्यक्तं नित्यं सदसदात्मकम्।
तद्विसृष्टः स पुरुषो लोके ब्रह्मेति कीर्त्यते॥११॥
यत्तदितिसर्वनामभ्यां लोकवेदादिसर्वप्रसिद्धं परमात्मानं निर्दिशति। कारणं सर्वोत्पत्तिमताम्। अव्यक्तं बहिरिन्द्रियागोचरम्। नित्यं उत्पत्तिविनाशरहितम्। वेदान्तसिद्धत्वात्सत्स्वभावं प्रत्यक्षाद्यगोचरत्वादसत्स्वभावमिव।अथवा सद् भावजातम्, असद् अभावस्तयोरात्मभूतम्। तथा च श्रुतिः—“ऐतदात्म्यमिदं सर्वम्” इति। तद्विसृष्टस्तेनोत्पादितः स पुरुषः सर्वत्र ब्रह्मेति कीर्त्यते॥११॥
तस्मिन्नण्डे स भगवानुषित्वा परिवत्सरम्।
स्वयमेवात्मनो ध्यानात्तदण्डमकरोद् द्विधा॥१२॥
तस्मिन् पूर्वोक्तेऽण्डे स ब्रह्मा वक्ष्यमाणब्रह्ममानेन संवत्सरमुषित्वा स्थित्वा आत्मनैवाण्डं द्विधा भवत्वित्यात्मगतध्यानमात्रेण तदण्डं द्विखण्डं कृतवान्॥१२॥
ताभ्यां स शकलाभ्यां च दिवं भूमिं च निर्ममे।
मध्ये व्योम दिशश्चाष्टावपां स्थानं च शाश्वतम्॥१३॥
[ वैकारिकं तैजसं च तथा भूतादिमेव च।
एकमेव त्रिधाभूतं महानित्येव संस्थितम्॥५॥
इन्द्रियाणां समस्तानां प्रभवं प्रलयं तथा।]
शकलं खण्डं ताभ्यामण्डशकलाभ्याम्, उत्तरेण दिवं स्वर्लोकमधरेण भूलोकम् उभयोर्मध्ये आकाशं दिशश्चान्तरालदिग्भिः सहाष्टौ समुद्राख्यम् अपां स्थानं स्थिरं निर्मितवान्॥१३॥
इदानीं महदादिक्रमेणैव जगन्निर्माणमिति दर्शयितुं त(४)38त्सृष्टिमाह—
उद्बबर्हात्मनश्चैव मनः सदसदात्मकम्
मनसश्चाप्यहंकारमभिमन्तारमीश्वरम्॥१४॥
ब्रह्मा आत्मनः परमा(५)39त्मनः सकाशात्तेन रूपेण मन उद्धृतवान्, परमा(६)40त्मन एव ब्रह्म-स्वरूपेणोत्पन्नत्वात्। परमात्मन एव च मनःसृष्टिर्वेदान्तदर्शने, न प्रधानात्। तथा च श्रुतिः—
एतस्माज्जायते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च।
खं वायुर्ज्योतिरापश्च पृथ्वी विश्वस्य धारिणी॥
मनश्च श्रुतिसिद्धत्वायुगपज्ज्ञानानुत्पत्तिलिङ्गाञ्च सत् अप्रत्यक्षत्वादसदि(७)41व। मनसः पूर्वमहंकारतत्त्वम् अहमित्यभिमानाख्यकार्ययुक्तम् ईश्वरं स्वकार्यकरणक्षमम्॥१४॥
महान्तमेव चात्मानं सर्वाणि त्रिगुणानि च।
विषयाणां ग्रहीतॄणिशनैः पञ्चेन्द्रियाणि च॥१५॥
[अविशेषान् विशेषांश्च विषयांश्च पृथग्विधान्॥६॥ ]
महान्तमिति महदाख्यतत्त्वमहंकारात्पूर्वं परमात्मन एवाव्याकृतशक्तिरूपप्रकृतिसाहतादुद्धृवान्। आत्मन उत्पन्नत्वात् आत्मानमात्मोपकारकत्वाद्वा।यान्यभिहितानि अभिधास्यन्ते च तान्युत्पत्तिमन्ति सर्वाणि सत्त्वरजस्तमोगुणयुक्तानि विषयाणां शब्दस्पर्शरूपरसगन्धानां ग्राहकाणि शनैः क्रमेण वेदान्तसिद्धेन श्रोत्रादीनि द्वितीयाध्यायवक्तव्यानि पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि, चशब्दात्पञ्च पाय्वादीनि कर्मेन्द्रियाणि शब्दतन्मात्रादीनि च पञ्चोत्पादितवान्। नन्वभिध्यानपूर्वकसृष्ट्यभिधानाद्वेदान्तसिद्धान्त एवं मनोरभिमत इति प्रागुक्तं तन्न संगच्छते। इदानीं महदादिक्रमेण सृष्ट्यभिधानाद्वेदान्तदर्शनेन च (१)42 परमात्मन एवाकाशादिक्रमेण सृष्टिरुक्ता। तथा च तैत्तिरीयोपनिषत् – “तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः। आकाशाद्वायुः। वायोरग्निः। अग्नेरापः।अद्भयः पृथिवी”( २/१/११) इति ? उच्चते, प्रकृतितो महदादिक्रमेण सृष्टिरिति भगवद्भास्करीयदर्शनेऽप्युपपद्यत इति तद्विदो व्याचक्षते।अव्याकृतमेव प्रकृतिरिष्यते, तस्य च सृष्ट्युन्मुखत्वं सृष्ट्याद्यकालयो(२)43गरूपं तदेव मह- त्तत्त्वं, ततो बहु स्यामित्यभिमानात्मकेक्षणकालयोगित्वमव्याकृतस्याहंकारतत्त्वम्। तत आकाशादिपञ्चभूतसूक्ष्माणि क्रमेणोत्पन्नानि पञ्च तन्मात्राणि ततस्तेभ्य एव स्थूलान्युत्पन्नानि पञ्च महाभूतानि सूक्ष्मस्थूलक्रमेणव कार्योदयदर्शनादिति न विरोधः। अव्याकृतगुणत्वेऽपि सत्त्वरजस्तमसां सर्वाणि त्रिगुणानीत्युपपद्यते। भवतु वा सत्त्वरजस्तमःसमतारूपैव मूलप्रकृतिः, भवन्तु च तत्त्वान्तराण्येव महदहंकारतन्मात्राणि, तथापि प्रकृतिर्ब्रह्मणोऽनन्येति मनोः स्वरसः। यतो वक्ष्यति—
सर्वभूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि। ( अ० १२ श्लो० ९१ )।इति।
तथा—
एवं यः सर्वभूतेषु पश्यत्यात्मानमात्मना।
स सर्वसमतामेत्य ब्रह्माभ्येति परं पदम्॥ ( अ० १२ श्लो० १२५ इति)॥१५॥
तेषां त्ववयवान्सूक्ष्मान्षण्णामप्यमितौजसाम्।
सन्निवेश्यात्ममात्रासु सर्वभूतानि निर्ममे॥१६॥
तेषां षण्णां पूर्वोक्ताहंकारस्य तन्मात्राणां च ये सूक्ष्मा अवयवास्तान् आत्ममात्रासु षण्णां स्वविकारेषु योजयित्वा मनुष्यतिर्यक्स्थावरादीनि सर्वभूतानि परमात्मानिर्मितवान्। तत्र तन्मात्राणां विकारः पञ्चमहाभूतानि अहंकारस्येन्द्रियाणि पृथिव्यादि(३)44रूपतया परिणतेषु तन्मात्राहंकारयाजनां कृत्वा सकलस्य कार्योजातस्य निर्माणम्। अत एवामितौजसामनन्तकार्यनिर्माणेनातिवीर्यशालिनाम्॥१६॥
यन्नूर्त्यवयवाः सूक्ष्मास्तस्येमान्याश्रयन्ति षट्।
तस्माच्छरीरमित्याहुस्तस्य मूर्तिं मनीषिणः॥१७॥
यस्मान्मृर्तिः शरीरं तत्संपादका अवयवाः सूक्ष्मास्तन्मात्राहङ्काररूपाः षट् तस्य ब्रह्मणः मप्रकृतिकस्य इमानि वक्ष्यमाणानि भूतानीन्द्रियाणि च पूर्वोक्तानि कार्यत्वेनाश्रयन्ति॥ तन्मात्रेम्यो भूतोत्पत्तेः अहङ्काराच्च इन्द्रियोत्पत्तेः। तथा च पठन्ति—
“प्रकृतेर्महांस्ततोऽहंकारस्तस्माद्गणश्च षोडशकः।
तस्मादपि षोडशकात्पञ्चभ्यः पञ्च भूतानि॥" (सांख्यकारिका २२ )
तस्मात्तस्य ब्रह्मणो या मूर्तिः स्वभावस्तां तथा परिणतामिन्द्रियादिशालिनीं लोकाः शरीरमिति वदन्ति। षडाश्रयणाच्छरीरमिति शरीरनिर्वचनेनानेन पूर्वोक्तोत्पत्तिक्रम एव दृढीकृतः१७
तदाविशन्ति भूतानि महान्ति सह कर्मभिः ।
मनश्चावयवैः सूक्ष्मैः सर्वभूतकृदव्ययम् ॥१८॥
पूर्वश्लोके तस्येति प्रकृतं ब्रह्मात्र तदिति परामृश्यते । तद् ब्रह्म शब्दादिपञ्चतन्मात्रात्मनाऽवस्थितं महाभूतान्याकाशादीनि आविशन्ति तेभ्य उत्पद्यन्ते । सह कर्मभिः स्वकार्यैस्तत्राकाशस्यावकाशदानं कर्म, वायोर्व्यूहनं विन्यासरूपं, तेजसः पाकोऽपां संग्रहणं पिण्डीकरणरूपं, पृथिव्या धारणम् । अहङ्कारात्मनावस्थितं ब्रह्म मन आविशति । अहंकारादुत्पद्यत इत्यर्थः । अवयवैः स्वकार्यैः शुभाशुभसङ्कल्पसुखदुःखादिरूपैः सूक्ष्मैर्बहिरिन्द्रियगोचरैः सर्वभूतकृत्सर्वोत्पत्तिनिमित्तं मनोजन्यशुभाशुभकर्मप्रभवत्वाज्जगतः । अव्ययमविनाशि ॥१८॥
तेषामिदं तु सप्तानां पुरुषाणां महौजसाम् ।
सूक्ष्माभ्यो मूर्तिमात्राभ्यः संभवत्यव्ययाद् व्ययम् ॥१६॥
तेषां पूर्वप्रकृतीनां महदहंकारतन्मात्राणां सप्तसंख्यानां पुरुषादात्मन उत्पन्नत्वात्तद्वृत्ति ग्राह्यत्वाच्च पुरुषाणां महौजसां स्वकार्यसंपादनेन वीर्यवतां सूक्ष्मा या मूर्तिमात्राः शरीरसंपाद (१)45 कभागास्ताभ्य इदं जगन्नश्चरं संभवत्यनश्वराद्यत्कार्यं तद्विनाशि स्वकारणे लीयते । कारणं तु कार्यापेक्षया स्थिरम् । परमकारणं तु ब्रह्म नित्यमुपासनीयमित्येतदर्शयितुमयमनुवादः ॥१९॥
आद्याद्यस्य गुणं त्वेषामवाप्नोति परः परः ।
यो यो यावतिथश्चैषां स स तावद्गुणः स्मृतः ॥२०॥
एषामिति पूर्वतरश्लोके । “तदाविशन्ति भूतानि” । ( अ- १ श्लो. १८) इत्यत्र भूतानां परामर्शः । तेषां चाकाशादिक्रमेणोत्पत्तिक्रमः, शब्दादिगुणवत्ता च वक्ष्यते । तत्राद्याद्यस्याकाशादेर्गुणं शब्दादिकं वाय्वादि परः परः प्राप्नोति । एतदेव स्पष्टयति—यो य इति । एषां मध्ये यो यो यावतां पुरणो यावतिथः“वतोरिथुक्” ( पा. सू. ५ /२ / ५३ ) ।स स द्वितीयादिः द्वितीयो द्विगुणः तृतीयस्त्रिगुण इत्येवमादिर्मन्वादिभिः स्मृतः । एतेनैतदुक्तं भवति । आकाशस्य शब्दो गुणः, वायोः शब्दस्पर्शौ, तेजसः शब्दस्पर्शरूपाणि, अपां शब्दस्पर्शरूपरसाः,भूमेः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः । अत्र यद्यपि “नित्यवीप्सयोः” ( पा. सू. ८ /१ / ४ ) इति द्विवचनेनाद्यस्याद्यस्येति प्राप्तं तथापि स्मृतीनां छन्दःसमानविषयत्वात् “सुपां सुलुक” ( पा.सु. ७ /१ /३९ ) इति (२)46 सुब्लुक् ।तेनाद्याद्यस्येति रूपसिद्धिः ॥२०॥
सर्वेषां तु स नामानि कर्माणि च पृथक्पृथक् ।
वेदशब्देभ्य एवादौ पृथक्संस्थाश्च निर्ममे ॥२१॥
स परमात्मा हिरण्यगर्भरूपेणावस्थितः सर्वेषां नामानि गोजातेर्गैरिति, अश्वजातरश्च इति । कर्माणि ब्राह्मणस्याध्ययनादीनि, क्षत्रियस्य प्रजारक्षादीनि पृथक् पृथक् यस्य पूर्वकल्पे यान्यभुवन् । आदौ सृष्ट्यादौ वेदशब्देभ्यएवावगम्य निर्मितवान् । भगवता व्यासेनापि वेदमीमांसायां वेदपूर्विकय जगत्सृष्टिर्व्युत्पादिता । तथा च शारीरकसूत्रम्—“शब्द इति चेन्नातः प्रभवात्प्रत्यक्षानुमानाभ्याम्” ( व्या. सू. १ /३ /२८ ) अस्यार्थः —देवतानां विग्रहवत्त्वेवैदिके वस्वादिशब्दे देवतावाचिनि विरोधः स्याद्वेदस्यादिमत्त्वप्रसङ्गादिति चेत्?नास्ति विरोधः । कस्मात् ? अतः शब्दादेव जगतः प्रभवादुत्पत्तेः प्रलयकालेऽपि सूक्ष्मरूपेण परमात्मनि वेदराशिः स्थितः स इह कल्पादौ हिरण्यगर्भस्य परमात्मन एवं (३)47 प्रथमदेहिमू-
र्त्तर्मनस्यवस्थान्तरमनापन्नः सुप्तप्रबुद्धस्येव प्रादुर्भवति। तेन प्रदीपस्थानीयेन सुरनरतिर्यगादिप्रविभक्तं जगदभिधेयभूतं निर्मिमीते। कथमिदं गम्यते? प्रत्यक्षानुमानाभ्यां श्रुतिस्मृतिभ्यामित्यर्थः। प्रत्यक्षं श्रुतिरनपेक्षत्वात्। अनुमानं स्मृतिरनुमीयमानश्रुतिसापेक्षत्वात्। तथा च श्रुतिः —“एत (१)48 इति वै प्रजापतिर्देवानसृजतासृग्रमिति (२)49 मनुष्यानिन्दव इति पितॄस्तिरःपवित्रमिति ग्रहानाशव इति स्तोत्रं विश्वानीति शस्त्रमभिसौभगेत्यन्याः प्रजाः”। स्मृतिस्तु “सर्वेषां तु स नामानि” ( अ. १ श्लो. २१ ) इत्यादिका मन्वादिप्रणीतैव। पृथक्सस्थाश्चेति। लौकिकीश्च व्यवस्थाः कुलालस्य घटनिर्माणं, कुविन्दस्य पटनिर्माणमित्यादिकविभागेन निर्मितवान्॥२१॥
कर्मात्मनां च देवानां सोऽसृजत्प्राणिनां प्रभुः।
साध्यानां च गणं सूक्ष्मं यज्ञं चैव सनातनम्॥२२॥
स ब्रह्मा देवानां गणमसृजत्। प्राणिनामिन्द्रादीनां कर्माणि आत्मा स्वभावो येषां तेषामप्राणिनांच ग्रावादीनां (३)50 साध्यानां च देवविशेषाणां समूहं यज्ञं च ज्योतिष्टोमादिकं कल्पान्तरेऽप्यनुमीयमानत्वान्नित्यम्।साध्यानां च गणस्य पृथग्वचनं सूक्ष्मत्वात्॥२२॥
अग्निवायुरविभ्यस्तु त्रयं (४)51 ब्रह्मा सनातनम्।
दुदोह यज्ञ सिद्ध्यर्थमृग्यजुःसामलक्षणम्॥२३॥
ब्रह्मा ऋग्यजुःसामसंज्ञं वेदत्रयम् अग्निवायुरविभ्य आकृष्टवान्।सनातनं नित्यम्। वेदापौरुषेयत्वपक्ष एव मनोरभिमतः। पूर्वकल्पे ये वेदास्त एव परमात्ममूर्तेर्ब्रह्मणः सर्वज्ञस्य स्मृत्यारूढाः। तानेव कल्पादौ अग्निवायुरविभ्य आचकर्ष। श्रौतश्चायमर्थो न शङ्कनीयः। तथा च श्रुतिः- “अग्नेर्ऋग्वेदो वायोर्यजुर्वेद आदित्यात्सामवेदः” इति। आकर्षणार्थत्वाद्दुहिधातोर्नाग्निवायुरवीणामकथितकर्मता किंत्वपादानतैव। यज्ञसिद्ध्यर्थं त्रयीसंपाद्यत्वाद्यज्ञानामापीनस्थक्षीरवद्विद्यमानानामेव वेदानामभिव्यक्तिप्रदर्शनार्थमाकर्षणवाचको गौणो दुहिः प्रयुक्तः॥२३॥
कालं कालविभक्तीश्च नक्षत्राणि ग्रहांस्तथा।
सरितः सागराञ्छैलान्समानि विषमाणि च॥२४॥
अत्र ससर्जेत्युत्तरश्लोकवर्तिनी क्रिया सम्बध्यते। आदित्यादिक्रियाप्रचयरूपं कालं काल-विभक्तीर्मासर्त्वयनाद्याःनक्षत्राणि कृत्तिकादीनि ग्रहान्सूर्यादीन् सरितो नदीः सागरान्समुद्रान् शैलान्पर्वतान् समानि समस्थानानि विषमाणि उच्चनीचरूपाणि॥२४॥
तपो वाचं रतिं चैव कामं च क्रोधमेव च।
सृष्टिं ससर्ज चैवेमां स्रष्टुमिच्छन्निमाः प्रजाः॥२५॥
तपः प्राजापत्यादि वाचं वाणीं रतिं चेतःपरितोषं काममिच्छां क्रोधं चेतोविकारम् इमामेतच्छ्लोकोक्तां पूर्वश्लोकोक्ताञ्च सृष्टिं चकार। सृज्यत इति सृष्टिः। कर्मणि क्तिन्। इमाः प्रजा वक्ष्यमाणा देवादिकाः कर्तुमिच्छन्॥२५॥
कर्मणां च विवेकार्थं धर्माधर्मौव्यवेचयत्।
द्वन्द्वैरयोजयच्चेमाः सुखदुःखादिभिः प्रजाः॥२६॥
धर्मो यज्ञादिः स च कर्तव्यः, अधर्मो ब्रह्मवधादिः स न कर्तव्यः इति कर्मणां विभागाय धर्माधर्मौव्यवेचयत्पृथक्त्वेनाभ्यधात्। धर्मस्य फलं सुखम्, अधर्मस्य फलं दुःखम्। धर्माधर्मफलभूतर्द्वन्द्वःपरस्परविरुद्धः सुखदुःखादिभिरिमाः प्रजा योजितवान्। आदिग्रहणात्कामक्रो-घरामXXXXXXXXXXXXXदिभिः॥२६॥
_______________________________________________________________________
अणव्यो मात्रा विनाशिन्यो दशार्धानां तु याः स।
ताभिः सार्धमिदं सर्वं संभवत्यनुपूर्वशः॥२७॥
दशार्धानां पञ्चानां महाभूतानां याः सूक्ष्माः पञ्चतन्मात्ररूपा विनाशिन्यः पञ्चमहाभूतरूपतया विपरिणामिन्यः ताभिः सह उक्तं वक्ष्यमाणं चेदं सर्वमुत्पद्यते। अनुपूर्वशः क्रमेण सूक्ष्मात्स्थूलं (१)52 स्थूलात्स्थूलतरमिति। अनेन सर्वशक्तेर्ब्रह्मणो मानसी (२)53 इयमुक्ता वक्ष्यमाणा च सृष्टिः कदाचित्तत्त्वनिरपेक्षा स्यादितीमां शङ्कामपनिनीषंस्तद्द्वारेणैवेयं सृष्टिरिति मध्ये पुनः पूर्वोक्तं स्मारितवान्॥२७॥
यं तु कर्मणि यस्मिन्स न्ययुङ्क्त प्रथमं प्रभुः।
स तदेव स्वयं भेजे सृज्यमानः पुनः पुनः॥२८॥
स प्रजापतिर्यंजातिविशेषं व्याघ्रादिकं यस्यां क्रियायां हरणमारणादिकायां सृष्ट्यादौ नियुक्तवान् सजातिविशेषः पुनः पुनरपि सृज्यमानः स्वकर्मवशेन तदेवाचरितवान्। एतेन प्राणिकर्मसापेक्षं प्रजापतेरुत्तमाधमजातिनिर्माणं न रागद्वेषाधीनमिति दर्शितम्। (३)54 अतएव वक्ष्यति—
यथाकर्म तपोयोगात्सृष्टं स्थावरजङ्गमम्” ( अ० १ श्लो० ४१ ) इति॥२८॥
एतदेव प्रपञ्चयति—
हिंस्राहिंस्रेमृदुक्रूरे धर्माधर्मावृतानृते।
यद्यस्य सोऽदधात्सर्गे तत्तस्य स्वयमाविशत्॥२६॥
हिंस्रं कर्म सिंहादेः करिमारणादिकम्। अहिंस्रं हरिणादेः। मृदु दयाप्रधानं विप्रादेः। क्रूरं क्षत्रि(४)55यादेः। धर्मो यथा ब्रह्मचार्यादेः गुरुशुश्रूषादिः। अधर्मो यथा तस्यैव मांसमैथुनसेवनादिः। ऋतं सत्यं तच्च प्रायेण देवानाम्। अनृतमसत्यं तदपि प्रायेण मनुष्याणाम्। तथा च श्रुतिः – “सत्यवाचो देवा अनृतवाचो। मनुष्याः” इति। तेषां मध्ये यत्कर्म स(५)56प्रजापतिः सर्गादौ यस्याधारयत्सृष्ट्युत्तरकालमपि स तदेव कर्म प्राक्तनादृष्टवशात्स्वयमेव भेजे॥२९॥
अन्न दृष्टान्तमाह—
यथर्तुलिङ्गान्यृतवः स्वयमेवर्तुपर्यये।
स्वानि स्वान्यभिपद्यन्ते तथा कर्माणि देहिनः॥३०॥
यथा वसन्तादिऋतव ऋतुचिह्नानि चूतमञ्जर्यादीनि ऋतुपर्यये स्वकार्यावसरे स्वयमेवाप्नुवन्ति तथा देहिनोऽपि हिंस्रा(६)57दीनि कर्माणि॥३०॥
लोकानां तु विवृद्ध्यर्थं मुखबाहूरुपादतः।
ब्राह्मणं क्षत्रियं वैश्यं शूद्रं च निरवर्तयत्॥३१॥
भूरादीनां लोकानां बाहुल्यार्थेमुखबाहूरुपादेभ्यो ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशद्वान्यथाक्रमं निर्मितवान्। ब्राह्मणादिभिः सायंप्रातरग्नावाहुतिः प्रक्षिप्ता सूर्यमुपतिष्ठते सूर्यावृष्टिर्वृष्टेरन्नमन्नात्प्रजाबाहुल्यम्। वक्ष्यति च – “अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यगादित्यम्” ( अ. १ श्लो० ७६ ) इत्यादि। दैव्या च शक्त्या मुखादिभ्यो ब्राह्मणादि निर्माणं ब्रह्मणो न विशङ्खनीयं, श्रुतिसिद्धत्वात्। तथा च श्रुतिः “ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीत्” इत्यादि॥३१॥
द्विधा कृत्वाऽऽत्मनी देहमर्धेन पुरुषोऽभवत्।
अर्धेन नारी तस्यां स विराजमसृजत्प्रभुः॥३२॥
स ब्रह्मा निजदेहं द्विखण्डं कृत्वा अर्धेन पुरुषो जातः, अर्धेन स्त्री, तस्यां मथुनधमण विराट्संज्ञं पुरुषं निर्मितवान्। श्रुतिश्च – “ततो विराडजायत” इति॥३२॥
तपस्तप्त्वाऽसृजद्यंतु स स्वयं पुरुषो विराट्।
तं मां वित्तास्य सर्वस्य स्रष्टारं द्विजसत्तमाः॥३३॥
स विराट् तपो विधाय यं निर्मितवान् तं मां मनुं जानीत अस्य सर्वस्य जगतः स्रष्टारं भोद्विजसत्तमाः। एतेन स्वजन्मोत्कर्षसामर्थ्यातिशयावभिहितवान् लोकानां प्रत्ययितप्रत्ययार्थम्॥३३॥
अहं प्रजाः सिसृक्षुस्तु तपस्तप्त्वा सुदुश्चरम्।
पतीन्प्रजानामसृजं महर्षीनादितो दश॥३४॥
अहं प्रजाः स्रष्टुमिच्छन् सुदुश्चरं तपस्तप्त्वा दश प्रजापतीन्प्रथमं सृष्टवान्। तरपि प्रजानां सृज्यमानत्वात्॥३४॥
मरीचिमंत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यं पुलहं क्रतुम्।
प्रचेतसं वसिष्ठं च भृगुं नारदमेव च॥३५॥
त एते दश प्रजापतयो नामतो निर्दिष्टाः॥३५॥
पते मनूंस्तु सप्तान्यानसृजन्भूरितेजसः।
देवान्देवनिकायांश्च महर्षीयामितौजसः॥३६॥
एते मरीच्यादयो दश भूरितेजसो बहुतेजसोऽन्यान् सप्तापरिमिततेजस्कान् मनून्देवान् ब्रह्मणाऽसृष्टान् देवनिकायान देवनिवासस्थानानि स्वर्गादीन्महर्षीश्च सृष्टवन्तः। मनुशब्दोऽयमधिकारवाची। चतुर्दशसु मन्वन्तरेषु यस्य यत्र सर्गाद्यधिकारः सा तस्मिन्मन्वन्तरे स्वायं-’
भुवस्वारोचिषादिनामभिर्मनुरिति व्यपदिश्यते॥३६॥
यक्षरक्षःपिशाचांश्च गन्धर्वाप्सरसोऽसुरान्।
नागान्सर्पान्सुपर्णाश्च पितॄणां च पृथग्गणान्॥३७॥
एतेऽसृजन्निति पूर्वस्यवात्रानुषङ्गः उत्तरत्र (१)58 श्लोकत्रये च। (२)59 यक्षा वैश्रवणादयस्तदनुचराश्चरक्षांसि रावणादीनि। पिशाचास्तेभ्योऽपकृष्टा अशुचिमरुदेशनिवासिनः। गन्धर्वाश्चित्ररयादयः। अप्सरस उर्वश्याद्याः। असुरा विरोचनादयः। नागा वासुक्यादयः। सर्पास्ततोऽपकृष्टा अलगर्दादयः।सुपर्णा गरुडादयः। पितॄणामाज्यपादीनां गणः समूहः। एषां च भेद इति-हासादिप्रसिद्धो नाध्यक्षादिगोचरः॥३७॥
विद्युतोऽशनिमेधांश्च रोहितेन्द्रधनूंषि च।
उल्कानिर्घातकेतूंश्च ज्योतींष्युच्चावचानि च॥३८॥
मेघेषु दृश्यं दीर्घाकारं ज्योतिर्विद्युत्।मेघादेव यज्ज्योतिर्वृक्षादिविनाशकं तदशनिः। मेघाः प्रसिद्धाः। रोहितं दण्डाकारम्। नानावर्णं दिवि दृश्यते यज्ज्योतिस्तदेव वक्रमिन्द्रधनुः। उल्का रेखाकारमन्तरिक्षात्पतज्ज्योतिः। निर्घातो भुम्यन्तरिक्षगत उत्पातध्वनिः। केतवः शिखावन्ति ज्योतींषि उत्पातरूपाणि। अन्यानि ज्योतींषि ध्रुवागस्त्यादीनि नानाप्रकाराणि॥३८॥
______________________________________________________________________
किन्नराम्वानरान्मत्स्यान्विविधांश्च विहङ्गमान्।
पशून्मृगान्मनुष्यांश्चव्यालांश्चोभयतोदतः॥३४॥
किन्नरा अश्वमुखा देवयोनयो नरविग्रहाः। वानराः प्रसिद्धाः। मत्स्या रोहितादयः। विहङ्गमाः पक्षिणः। पशवो गवाद्याः। मृगा हरिणाद्याः। व्यालाः सिंहाद्याः। उभयतोदतः द्वे दन्तपङ्क्तीयेषामुत्तराधरे भवतः॥३९॥
कृमिकीटपतङ्गांश्च यूकामक्षिकमत्कुणम्।
सर्वं च दंशमशकं स्थावरं च पृथग्विधम्॥४०॥
[ यथाकर्म यथाकालं यथाप्रज्ञंयथाश्रुतम्।
यथायुगं यथादेशं यथावृत्ति यथाक्रमम्॥७॥ ]
कीटाःकृमिभ्यः किञ्चित्स्थूलाः। पतङ्गाः शलभाः।यूकादयः प्रसिद्धाः। “क्षुव्रजन्तवः” (पा. सू. २ / ४ /८) इत्यनेन एकवद्भावः। स्थावरं वृक्षलतादिभेदेन विविधप्रकारम्॥४०॥
एवमेतरिदं सर्वं मन्नियोगान्महात्मभिः।
यथाकर्म तपोयोगात्सृष्टं स्थावरजङ्गमम्॥४१॥
एवमित्युक्तप्रकारेण एतैर्मरीच्यादिभिरिदं सर्वं स्थावरजङ्गमं सुष्टुम्। यथाक्रमयस्य जन्तोर्यादृशं कर्म तदनुरूपं तस्य देवमनुष्यतियगादियोनिषूत्पादनं मन्नियोगान्मदाज्ञया। तपोयोगान्महत्तपः कृत्वा। सर्वमैश्वर्यं तपोधीनमिति दर्शितम्॥४१॥
येषां तु यादृशं कर्म भूतानामिह कीर्तितम्।
तत्तथा वोऽभिधास्यामि क्रमयोगं व जन्मनि॥४२॥
येषां पुनर्यादृशंकर्म इह संसारे पूर्वाचार्यैः कथितम्। यथा—
“ओषध्यःफलपाकान्ता बहुपुष्पफलोपगाः।” ( म. स्मृ. १- ४६ )
ब्राह्मणादीनां चाध्ययनादिकर्म, तत्तथव वो युष्माकं वक्ष्यामि जन्मादिकमयोगं च॥४२॥
पशवश्च मृगाश्चैव व्यालाश्चोभयतोदतः।
रक्षांसि च पिशाचाश्च मनुष्याश्च जरायुजाः॥४३॥
जरायुगर्भावरणचर्म तत्र मनुष्यादयः प्रादुर्भवन्ति, पश्चान्मुक्ता जायन्ते। एषामेव जन्मक्रमः प्रागुक्तो विवृतः। दन्तशब्दसमानार्थो दच्छब्दः प्रकृत्यन्तरमस्ति तस्येदं प्रथमाबहुवचने रूपमुभयतोदत इति॥४३॥
अण्डजाः पक्षिणः सर्पा नक्रामत्स्याश्च कच्छपाः।
यानि चैवंप्रकाराणि स्थलजान्यौदकानि च॥४४॥
अण्ड आदौ संभवन्ति ततो जायन्त इति एषां जन्मक्रमः।नक्राः कुम्भीराः। स्थलजानि कृकलासादीनि। औदकानि शादीनि॥४४॥
स्वेदजं दंशमशकं युकामक्षिकमत्कुणम्।
ऊष्मणब्धोपजायन्ते यच्चान्यत्किंचिदीदृशम्॥४५॥
स्वेदः पार्थिवद्रव्याणां तापेन क्लेदः ततो दंशमशकादि जायते। ऊष्मणश्च स्वेदहेतुणापादपि अन्यद्दंशादिसदृशंपुस्तिका - पिपीलिकादि जायते॥४५॥
उद्भिजाःस्थावराः सर्वे बीजकाण्डप्ररोहिणः।
ओषध्यः फलपाकान्ता बहुपुष्पफलोपगाः॥४६॥
उद्भेदनमुद्भित्। भावे क्विप्। ततो जायन्ते ऊर्ध्वं बीजं भूमिंच भित्त्वे त्युद्भिजावृक्षाः। ते
असौ ब्रह्मा इदं शास्त्रंकृत्वा सृष्ट्यादौ मामेव विधिवच्छास्त्रोक्ताङ्गजातानुष्ठानेन्नाध्यापितवान्। अहं तु मरीच्यादीनध्यापितवान्। ननु ब्रह्मकृतत्वेऽस्य शास्त्रस्य कथं मानवव्यपदेशः ?
अत्र मेधातिथिः —शास्त्रशब्देनशास्त्रार्थो विधिनिषेधसमूह उच्यते। तं ब्रह्मा मनुं ग्राहयामास। मनुस्तु तत्प्रतिपादकं ग्रन्थं कृतवानिति न विरोधः। अन्ये तु ब्रह्मकृतत्वेऽप्यस्य मनुना प्रथमं मरीच्यादिभ्यः स्वरूपताऽर्थतश्च प्रकाशितत्वान्मानवव्यपदेशः वेदापौरुषेयत्वेऽपि काठकादिव्यपदेशवत्। इदं सूच्यते, ब्रह्मणा शतसाहस्रमिदं धर्मशास्त्रंकृत्वा मनुरध्यापित आसीत्ततस्तेन च स्ववचनेन संक्षिप्य शिष्येभ्यः प्रतिपादितमित्यविरोधः। तथा च नारदः “शतसाहस्रोऽयं ग्रन्थः” इति स्मरति स्म॥५८॥
एतद्वोऽयं भृगुः शास्त्रं श्रावयिष्यत्यशेषतः।
एतद्धि मत्तोऽधिजगे सर्वमेषोऽखिलं मुनिः॥५९॥
एतच्छास्त्रमयं भृगुः युष्माकमखिलं कथयिष्यति। यस्मादेषोऽशेषमेतन्मत्तोऽधीतवान्॥५९॥
ततस्तथा स तेनोक्तो महर्षिर्मनुना भृगुः।
तानब्रवीद्रषीन्सर्वान्प्रीतात्मा श्रूयतामिति॥६०॥
स भृगुर्मनुना तथोक्तोऽयं श्रावयिष्यतीति यस्मादेषोऽधिजग इत्युक्तस्ततोऽनन्तरमनेकमुनिसन्निधौ गुरुसम्भावनया प्रीतमनास्तानृषीन् प्रत्युवाच श्रूयतामिति॥६०॥
स्वायंभुवस्यास्य मनोः षड्वंश्या मनवोऽपरे।
सृष्टवन्तः प्रजाः स्वाः स्वा महात्मानो महौजसः॥६१॥
ब्रह्मपुत्रस्यास्य मनोः षड्वंशप्रभवा अन्ये मनवः। एककार्यकारिणः स्वस्वकाले सृष्टिपालनादावधिकृताः स्वाः स्वाः प्रजा उत्पादितवन्तः॥६१॥
स्वारोचिषश्चोत्तमश्च तामसो रैवतस्तथा।
चाक्षुषश्चमहातेजा विवस्वत्सुतएव च॥६२॥
एते भेदेन मनवः षट् नामतो निर्दिष्टाः॥६२॥
स्वायंभुवाद्याः सप्तैते मनवो भूरितेजसः।
स्वे स्वेऽन्तरे सर्वमिदमुत्पाद्यापुश्चराचरम्॥६३॥
स्वायंभुवप्रमुखाः सप्तामी मनवः स्वीयस्वीयाधिकारकाले इदं स्थावरजङ्गममुत्पाद्य पालितवन्तः॥६३॥
इदानीमुक्तमन्वन्तरसृष्टिप्रलयादिकालपरिमाणपरिज्ञानायाह—
[ कालप्रमाणं वक्ष्यामि यथावत्तन्निबोधत। ]
निमेषा दश चाष्टौ च काष्ठा त्रिंशत्तु ताः कला।
त्रिंशत्कला मुहूर्तः स्यादहोरात्रं तु तावतः॥६४॥
अक्षिपक्ष्मणोः स्वाभाविकस्य कम्पस्य उन्मेषस्य सहकारी निमेषः। तेऽष्टादश काष्ठ नाम कालः।त्रिंशच्चकाष्ठाः कलासंज्ञकः कालः। त्रिंशत्कलाः मुहूर्ताख्यः कालः। ताव त्रिंशन्मुहुर्तान् अहोरात्रं कालं विद्यात्। तावत इति द्वितीया- निर्देशाद्विद्यादित्यध्याहारः॥६४॥
अहोरात्रे विभजते सूर्यो मानुषदैविके।
रात्रिः स्वप्नाय भूतानां चेष्टायै कर्मणामहः॥६५॥
मानुषदेवसम्बन्धिनौ दिनरात्रिकालावादित्यः पृथक्करोति। तयोर्मध्ये भूतानां स्वप्नारात्रिर्भवति, कर्म्मदुहार्थे च दिनम्॥६५॥
पित्र्ये राज्यहनी मासः प्रविभागस्तु पक्षयोः।
कर्मचेष्टास्वहः कृष्णः शुक्लः स्वप्नायशर्वरी॥६६॥
मानुषाणां मासः पितॄणामहोरात्रे भवतः। तत्र पक्षद्वयेन विभागः—कर्मानुष्ठानाय पूर्वपक्षोऽहः, स्वापार्थं शुक्लपक्षो रात्रिः॥६६॥
दैवे रात्र्यहनी वर्षं प्रविभागस्तयोः पुनः।
अहस्तत्रोदगयनं रात्रिः स्याद्दक्षिणायनम्॥६७॥
मानुषाणां वर्षं देवानां शत्रिदिने भवतः। तयोरप्ययं विभागः-नराणामुदगयनं देवानामहः, तत्र प्रायेण दैवकर्मणामनुष्ठानम्। दक्षिणायनं तु रात्रिः॥६७॥
ब्राह्मस्य तु क्षपाहस्य यत्प्रमाणं समासतः।
एकैकशो युगानां तु क्रमशस्वन्निबोधत॥६८॥
ब्रह्मणोऽहोरात्रस्य यत्परिमाणं प्रत्येकयुगानां च कृतादीनां तत्क्रमेण समासतः संक्षेपतः शृणुत।प्रकृतेऽपि कालविभागे यद्ब्रह्मणोऽहोरात्रस्य पृथक् प्रतिज्ञानं तत्तदीयज्ञानस्य पुण्यफलज्ञानार्थम्। वक्ष्यति च “ब्राह्मं पुण्यमहर्विदुः” ( म. स्मृ. १-७३ ) इति। तद्वेदनात्पुण्यं भवतीत्यर्थः॥६८॥
चत्वार्याहुः सहस्राणि वर्षाणां तत्कृतं युगम्।
तस्य तावच्छती संध्या संध्यांशश्च तथाविधः॥६९॥
चत्वारि वर्षसहस्राणि कृतयुगकालं मन्वादयो वदन्ति। तस्य तावद्वर्षशतानि संध्या संध्यांशश्च भवति। युगस्य पूर्वा संध्या उत्तरश्च संध्यांशः। तदुक्तं विष्णुपुराणे—
तत्प्रमाणैः शतैः संध्या पूर्वा तन्नाभिधीयते।
संध्यांशकश्च तत्तुल्यो युगस्यानन्तरो हि यः॥
संध्यासंध्यांशयोरन्तर्यः कालो मुनिसत्तम।
युगाख्यः स तु विज्ञेयः कृतत्रेतादिसंज्ञकः॥
वर्षसंख्या चेयं दिव्यमानेन तस्यैवानन्तरप्रकृतत्वात्।
दिव्यैर्वर्षसहस्रैस्तु कृतत्रेतादिसंज्ञितम्।
चतुर्युगं द्वादशभिस्तद्विभागं निबोध मे॥
इति विष्णुपुराणवचनाच॥६९॥
इतरेषु ससंध्येषु ससंध्यांशेषु च त्रिषु।
एकापायेन वर्तन्ते सहस्राणि शतानि च॥७०॥
अन्येषु त्रेताद्वापरकलियुगेषु संध्यासंध्यांशसहितेषु एकहान्या सहस्राणि शतानि च भवन्ति। तेनैवं सम्पद्यते– त्रीणि वर्षसहस्राणि त्रेतायुगम् तस्य त्रीणि वर्षशतानि सन्ध्या सन्ध्यांशश्च। एवं द्वेवर्षसहस्रेद्वापरः, तस्य द्वे वर्षशते सन्ध्या सन्ध्यांशश्च। एवं वर्षसहस्रं कलिः, तस्यैकवर्षशतं सन्ध्या सन्ध्यांशश्च॥७०॥
यदेतत्परिसंख्यातमादावेव चतुर्युगम्।
एतद् द्वादशसाहस्रं देवानां युगमुच्यते॥७१॥
एतस्य श्लोकस्यादौ यदेतन्मानुषं चतुर्युगं परिगणितं एतद्देवानामेकं युगमुच्यते। चतुर्युगशब्देन सन्ध्यासन्ध्यांशयो-रप्राप्तिशङ्कायामाह—एतद् द्वादशसाहस्रमिति।स्वार्थेऽण्। चतुयुगैरेव द्वादशसंख्यैर्दिव्यं युगमिति तु (१)60 मेधातिथेर्भ्रमो नादर्तव्यः मनुनाऽनन्तरं दिव्य-
युगसहस्रेण ब्रह्माहस्याप्यभिधानात्। विष्णुपुराणे च मानुषचतुर्युगसहस्रेण ब्रह्माहकीर्तनात्मानुपचतुर्युगेनैव दिव्ययुगावगमनात्।तथा च विष्णुपुराणम्—
कृतं त्रेता द्वापरं च कलिश्चेति चतुर्युगम् ।
प्रोच्यते तत्सहस्रं तु ब्रह्मणो दिवसो मुने॥७१॥
दविकानां युगानां तु सहस्रं परिसंख्यया ।
ब्राह्ममेकमहर्ज्ञेयं तावतींरात्रिमेव च॥७२॥
देवयुगानां सहस्रं ब्राह्मं दिनं ज्ञातव्यम्। सहस्रमेव रात्रिः। परिसंख्ययेति श्लोकपुरणार्थोऽनुवादः॥७२॥
तद्वै युगसहस्रान्तं ब्राह्मं पुण्यमहर्विदुः ।
रात्रिं च तावतीमेव तेऽहोरात्रविदो जनाः॥७३॥
युगसहस्रेणान्तः समाप्तिर्यस्य तद् ब्राह्ममहस्तत्परिमाणां च रात्रिं ये जानन्ति तेऽहोरात्रज्ञा इति स्तुतिरियम्। स्तुत्या च ब्राह्ममहोरात्रं ज्ञातव्यमिति विधिः परिकल्प्यते। अत एव पुण्यहेतुत्वापुण्यमिति विशेषणं कृतम्॥७३॥
तस्य सोऽहर्निशस्थान्ते प्रसुप्तः प्रतिबुध्यते ।
प्रतिबुद्धश्च सृजति मनः सदसदात्मकम्॥७४॥
स ब्रह्मा तस्य पूर्वोक्तस्य स्वीयाहोरात्रस्य समाप्तौ प्रतिबुद्धो भवति प्रतिबुद्धश्च स्वीयं मनः सृजति भूलोकादित्रयसृष्टये नियुङ्के नतु जनयति, तस्य महाप्रलयानन्तरं जातत्वादनष्टत्वाच्च। अवान्तरप्रलये भूलोकादिनत्रयमात्रनाशात् सृष्ट्यर्थं मनोनियुक्तिरेव मनःसृष्टिः। तथा च पुराणे श्रूयते—
“मनः सिसृक्षया युक्तं सर्गाय निदधे पुनः”।इति ।
अथवा मनःशब्दोऽयं महत्तत्त्वपर एव। यद्यपि सन्महाप्रलयानन्तरमुत्पन्नं, “महान्तमेव च” (म. स्मृ. १-१५) इत्यादिना सृष्टिरपि तस्योक्ता, तथाप्यनुक्तं भूतानामुत्पत्तिक्रमं तद्गुणांश्च कथयितुं महाप्रलयानन्तरितामेव महदादिसृष्टिं भूतसृष्टिं च हिरण्यगर्भस्यापि परमार्थत्वात्तत्कर्तृतामनुवदति। एतेनेदमुक्तं भवति। ब्रह्मा महाप्रलयानन्तरितसृष्ट्यादौ परमात्मरूपेण महदादितत्त्वानि जगत्सृष्ट्यर्थं सृजति। अत एव शेषे वक्ष्यति” “इत्येषा सृष्टिरादितः” (म. स्मृ. १-७८) इति।अवान्तरप्रलयानन्तरं तु मनःप्रभृतिसृष्टावभिधानक्रमेणैव प्राथम्यप्राप्तिरित्येषा सृष्टिरादित इति निष्प्रयोजनोऽनुवादः स्यात्॥७४॥
मनः सृष्टिं विकुरुते चोद्यमानं सिसृक्षया ।
आकाशं जायते तस्मात्तस्य शब्द गुणं विदुः॥७५॥
मनो महत् सृष्टिं करोति परमात्मनः स्रष्टुमिच्छया प्रेर्यमाणम् तस्मादाकाशमुत्पद्यते तश्चपूर्वोत्तानुसारादहङ्कारतन्मात्र-क्रमेण। आकाशस्य शब्दं गुणं विदुर्मन्वादयः॥७५॥
आकाशात्तु विकुर्वाणात्सर्वगन्धवहः शुचिः ।
बलवाञ्जायते वायुः स वै स्पर्शगुणो मतः॥७६॥
आकाशात्तु विकारजनकात्सुरभ्यसुरभिगन्धवहः पवित्रो बलवांश्च वायुरुत्पद्यते। स च स्वाक्यगुणवान्मन्वादीनां संमतः॥७६॥
वायोरपि विकुर्वाणाद्विरोचिष्णु तमोनुदम् ।
ज्योतिरुत्पद्यते भास्वत्तद्रूपगुणमुच्यते॥७७॥
वायोरपि तेज उत्पद्यते। विरोचिष्णु परप्रकाशकं, तमोनाशनं, भास्वत् प्रकाशकम्। तच्च रूपगुणमभिधीयते॥ ७७॥
ज्योतिषश्च विकुर्वाणादापो रसगुणाः स्मृताः।
अद्भ्यो गन्धगुणा भूमिरित्येषा सृष्टिरादितः॥७८॥
[परस्परानुप्रवेशाद्धारयन्ति परस्परम्।
गुणं पूर्वस्य पूर्वस्य धारयन्त्युत्तरोत्तरम्॥८॥ ]
तेजस आप उत्पद्यन्ते। ताश्च रसगुणयुक्ताः। अद्भ्यो गन्धगुणयुक्ता भूमिरित्येषा महाप्रलयानन्तरं सृष्ट्यादौ भूतसृष्टिः।तैरव भूतरवान्तरप्रलयानन्तरमपि भूरादिलोकत्रय निर्माणम्॥७८॥
यत्प्राग्द्वादशसाहस्रमुदितं दैविकं युगम्।
तदेकसप्ततिगुणं मन्वन्तरमिहोच्यते॥७९॥
यत्पूर्वं द्वादशवर्षसहस्त्रपरिमाणं सन्ध्यासन्ध्यांशसहितं मनुष्याणां चतुर्युगं देवानामेकं युगमुक्तं, तदेकसप्ततिगुणितं मन्वन्तराख्यः काल इह शास्त्रेऽभिधीयते। तत्रकस्य मनोः सर्गाद्यधिकारः॥७९॥
मन्वन्तराण्यसंख्यानि सर्गः संहार एव च।
क्रीडन्निवैतत्कुरुते परमेष्ठी पुनः पुनः॥८०॥
यद्यपि चतुर्दशमन्वन्तराणि पुराणेषु परिगण्यन्ते, तथापि सर्गप्रलयानामानन्त्यादसंख्यानि। आवृत्त्या सर्गः संहारश्वासंख्यः। एतत्सर्वं क्रीडन्निव प्रजापतिः पुनः पुनः कुरुते। सुखार्था हि प्रवृत्तिः क्रीडा। तस्य चाप्तकामत्वान्न सुखार्थितेति इवशब्दः प्रयुक्तः। परमे स्थानेऽनावृत्तिलक्षणे तिष्ठतीति परमेष्ठी। प्रयोजनं विना परमात्मनः सृष्ट्यादौ कथं प्रवृत्तिरिति चेल्लीलयैव एवं स्वभावत्वादित्यर्थः। व्याख्यातुरिव करताडनादौ। तथा च शारीरकसूत्रम् —“लोकवत्तुलीलाकैवल्यम्” ( २ / १ / ३३ )॥८०॥
चतुष्पात्सकलो धर्मः सत्यं चैव कृते युगे।
नाधर्मेणागमः कश्चिन्मनुष्यान्प्रति वर्तते॥८१॥
सत्ययुगे सकलो धर्मश्चतुष्पात्सर्वाङ्गसम्पूर्ण आसीत्। धर्मे मुख्यपादासम्भवात् “वृषो हि भगवान्धर्मः” इत्याद्यागमे वृषत्वेन कीर्तनात्तस्य पादचतुष्टयेन सम्पूर्णत्वात्सत्ययुगेऽपि धर्माणां सर्वैरङ्गः समग्रत्वात्सम्पूर्णत्वपरोऽयं चतुष्पाच्छब्दः। अथवा तपःपरमित्यत्रमनुनव तपोज्ञान-यज्ञदानानां चतुर्णो कीर्तनात्तस्य पादचतुष्टयेन सम्पूर्णत्वात्पादत्वेन निरूपिताः सत्ययुगे समग्रा इत्यर्थः। तथा सत्यं च कृतयुगमासीत्। सकलधर्मश्रेष्ठत्वात्सत्यस्य पृथग्ग्रहणम्। तथा न शास्त्रातिक्रमेण धनविद्यादेरागम उत्पत्तिर्मनुष्यान्प्रति सम्पद्यते॥८१॥
इतरेष्वागमाद्धर्मः पादशस्त्ववरोपितः।
चौरिकानृतमायाभिर्धर्मश्चापैति पादशः॥८२॥
सत्ययुगादन्येषु त्रेतादिषु आगमादधर्मेण धनविद्यादेरर्जनात्तस्यैव पूर्वश्लोके प्रकृतत्वात्। आगमाद्वेदादिति तु गोविन्दराजो मेधातिथिश्च। धर्मो यागादिः यथाक्रमं प्रतियुगं पादम्पादमवरोपितो हीनः कृतस्तथा धनविद्यार्जितोऽपि यो धर्मः प्रचरति सोऽपि चौर्यासत्यच्छद्मभिः प्रतियुगं पादशो ह्रासाद्व्यपगच्छति। त्रेतादियुगः सह चौरिकानृतच्छद्मनां न यथासंख्यम्, सर्वत्र सर्वेषां दर्शनात्॥८२॥
अरोगाः सर्वसिद्धार्थाश्चतुर्वर्षशतायुषः।
कृते त्रेतादिषु ह्येषरमायुर्ह्रसति पादशः॥८३॥
ब्राह्मणेषु तु मध्ये विद्वांसः, महाफलज्योतिष्टोमादिकर्माधिकारित्वात्। तेभ्योऽपि कृतबुद्धय अनागतेऽपि कृतं मयेति बुद्धियषाम्। शास्त्रोक्तानुष्ठानेषूत्पन्नकर्तव्यताबुद्ध्य इत्यर्थः। तेभ्योऽपि अनुष्ठातारः, हिताहितप्राप्तिपरिहारभागित्वात्। तेभ्योऽपि ब्रह्मविदः, मोक्षलाभात्॥१७॥
उत्पत्तिरेवविप्रस्य मूर्तिर्धर्मस्य शाश्वती।
स हि धर्मार्थमुत्पन्नोब्रह्मभूयाय कल्पते॥९८॥
ब्राह्मणदेहजन्ममात्रमेव धर्मस्य शरीरमविनाशि। यस्मादसौ धर्मार्थं जातः धर्मानुगृहीतात्मज्ञानेन मोक्षाय संपद्यते॥९८॥
ब्राह्मणो जायमानो हि पृथिव्यामधिजायते।
ईश्वरः सर्वभूतानां धर्मकोशस्य गुप्तये॥१८॥
यस्माद् ब्राह्मणो जायमानः पृथिव्यामधि उपरि भवति श्रेष्ठ इत्यर्थः। सर्वभूतानां धर्मसमूहरक्षायै प्रभुः, ब्राह्मणोपदिष्टत्वात्सर्वधर्माणाम्॥९९॥
सर्वं स्वं ब्राह्मणस्येदं यत्किंचिज्जगतीगतम्।
श्रैष्ठ्येनाभिजनेनेदं सर्वं वै ब्राह्मणोऽर्हति॥१००॥
यत्किंचिज्जगद्वर्ति धनं तद् ब्राह्मणस्य स्वमिति स्तुत्योच्यते। स्वमिव स्वं न तु स्वमेव, ब्राह्मणस्यापि मनुनाऽस्ते यस्य वक्ष्यमाणत्वात्। तस्माद् ब्रह्ममुखोद्भवत्वेनाभिजनेन श्रेष्ठतया सर्वं ब्राह्मणोऽर्हति सर्वग्रहणयोग्यो भवत्येव। वै अवधारणे॥१००॥
स्वमेव ब्राह्मणो भुङ्क्ते स्वं वस्ते स्वं ददाति च।
आनृशंस्याद् ब्राह्मणस्य भुञ्जते हीतरे जनाः॥१०१॥
यत्परस्याप्यन्नं ब्राह्मणो भुङ्क्ते, परस्य च वस्त्रं परिधत्ते, परस्य गृहीत्वाऽन्यस्मै ददाति, तदपि ब्राह्मणस्य स्वमिव। पूर्ववत्स्तुतिः। एवं सति ब्राह्मणस्यकारुण्यादन्ये भोजनादि कुर्वन्ति॥१०१॥
इदानीं प्रकृष्टब्राह्मणकर्माभिधायकतया शास्त्रप्रशंसां प्रक्रमते—
तस्य कर्मविवेकार्थं शेषाणामनुपूर्वशः।
स्वायंभुवो मनुर्धीमानिदं शास्त्रमकल्पयत्॥१०२॥
ब्राह्मणस्य कर्मज्ञानार्थं शेषाणां क्षत्रियादीनां च स्वायंभुवो ब्रह्मपौत्रो धीमान्सर्वविषयज्ञानवान्मनुरिदं शास्त्रं विरचितवान्॥१०२॥
विदुषा ब्राह्मणेनेदमध्येतव्यं प्रयत्नतः।
शिष्येभ्यश्च प्रवक्तव्यं सम्यङ् नान्येन केनचित्॥१०३॥
एतच्छास्त्राध्ययनफलज्ञेन ब्राह्मणेन एतस्य शास्त्रस्य व्याख्यानाध्यापनोचितं प्रयत्नतोऽध्ययनंकर्तव्यं, शिष्येभ्यश्चेदं व्याख्यातव्यं, नान्येन क्षत्रियादिना। अध्ययनमात्रं तु व्याख्यानाध्यापनरहितं क्षत्रियवैश्ययोरपि “निषेकादिश्मशानान्तैः” ( म. स्मृ. २-१६ ) इत्यादिना विधास्यते। अनुवादमात्रमेतदिति (१) मेधातिथिमतम्। तन्न मनोहरम्, द्विजैरध्ययनं, ब्राह्म-
______________________________________________________________________
(१) अध्येतव्यं प्रवक्तव्यमित्यर्हे कृत्यः न विधौ। द्वितीयादध्यायात्प्रभृति शास्त्रं प्रवर्तिष्यते। अयंअध्यायोऽसंवाद एवनात्र कश्चिद्विधिरस्ति। तेन यथा—‘राजभोजनाः शालयः’ इति शालिस्तुतिनं रायोऽन्यस्य तद्भोवननिषेधः। एवमत्रापि ‘नान्येन केनचित्’ इति नायं निषेधः, केवलं शास्त्रस्तुतिः।सर्वस्मज्जगति श्रेष्ठो ब्राह्मणः, सर्वशास्त्राणां शास्त्रञ्चेदम्, अतस्तादृशस्य विदुषो ब्राह्मणस्याऽध्ययन-
णेनैवाध्यापनव्याख्याने इत्यस्यालाभात्। यत्तु “अवीयीरंस्त्रयो वर्णाः” ( अ.१० श्लो. १ ) इत्यादि तद्वेदविषयमिति वक्ष्यति। विप्रेणैवाध्यापनमितिविधानेन संभवत्यप्यनुवादत्वमस्येति वृथा मेधातिथेग्रहः॥१०३॥
इदं शास्त्रमधीयानो ब्राह्मणः शंसितव्रतः।
मनोवाग्देहजैर्नित्यं कर्मदोषैर्न लिप्यते॥१०४॥
इदं शास्त्रं पठन्नेतदीयमर्थं ज्ञात्वा शंसितव्रतोऽनुष्ठितव्रतः मनोवाक्कायसंभवैः पापैर्न संबध्यते॥१०४॥
पुनाति पङ्क्तिं वंश्यांश्च सप्त सप्त परावरान्।
पृथिवीमपि चैवेमां कृत्स्नामेकाऽपि सोऽर्हति॥१०५॥
[ यथा त्रिवेदाध्ययनं धर्मशास्त्रमिदं तथा।
अध्येतव्यं ब्राह्मणेन नियतं स्वर्गमिच्छता॥११॥ ]
इदं शास्त्रमधीयान इत्यनुवर्तते। अपाङ्क्तेयोपहतां पङ्क्तिमानुपूर्व्या निविष्टजनसमूहं पवित्रीकरोति। वंशभवांश्च सप्त परान्पित्रादीन्, अवरांश्च पुत्रादीन्। पृथिवीमपि सर्वो सकलधर्मज्ञतया पात्रत्वेन ग्रहीतुं योग्यो भवति॥१०५॥
इदं स्वस्त्ययनं श्रेष्टमिदं बुद्धिविवर्धनम्।
इदं यशस्यमायुष्यमिदं निःश्रेयसं परम्॥१०६॥
अभिप्रेतार्थस्याविनाशः स्वस्ति तस्यायनं प्रापकम् एतच्छास्त्रस्याध्ययनं स्वस्त्ययनं,जपहोमादिबोधकत्वाच्च श्रेष्ठं स्वस्त्ययनान्तरात्प्रकृष्टं, बुद्धिविवर्धनम् एतच्छास्त्राभ्यासेनाशेषविधिनिषेधपरिज्ञानात्।यशसे हितं यशस्यं, विद्वत्तया ख्यातिलाभात्परं प्रकृष्टम्। निःश्रेयसं निःश्रेयसस्य मोक्षस्योपायोपदेशकत्वात्॥१०६॥
अस्मिन्धर्मोऽखिलेनोक्तो गुणदोषौ च कर्मणाम्।
चतुर्णामपि वर्णानामाचारश्चैव शाश्वतः॥१०७॥
अस्मिन्शास्त्रे कार्त्स्न्येन धर्मोऽभिहित इति शास्त्रप्रशंसा। कर्मणां च विहितनिषिद्धानामिष्टानिष्टफले।वर्णचतुष्टयस्यैव पुरुषधर्मरूप आचारः शाश्वतः पारम्पर्यागतः। धर्मत्वेऽप्याचारस्य प्राधान्यख्यापनाय पृथङ्निर्देशः॥१०७॥
प्राधान्यमेव स्पष्टयति—
आचारः परमो धर्मः श्रुत्युक्तः स्मार्त एव च।
तस्मादस्मिन्सदा युक्तो नित्यं स्यादात्मवान्द्विजः॥१०८॥
युक्तो यत्नवान् आत्महितेच्छुः। सर्वस्यात्मास्तीति आत्मशब्देन आत्महितेच्छा लक्ष्यते॥१०८॥
आचाराद्विच्युतो विप्रो न वेदफलमश्नुते।
आचारेण तु संयुक्तः संपूर्णफलभाग्भवेत्॥१०९॥
______________________________________________________________________
प्रवचनार्हं, न सामान्येन शक्यते अध्येतुं प्रवक्तुं वा। अत एवाह प्रयत्नत इति। यावन्न महान्प्रयत्ल आस्थितः यावन्न शास्त्रान्तरैस्तर्कव्याकरणमीमांसादिभिः संस्कृत आत्मा तावदेतत्प्रवक्तुं न शक्यत। अत एव अध्ययनेन श्रवणं लक्ष्यते। तत्र हि विद्वत्तोपयोगिनी न संपाठे। विधौ ह्यध्ययने विद्वत्ताऽदृष्टायैव स्यान्न च विधौ श्रवणमध्ययनेन लक्ष्यतइति युक्तं वक्तुं न विधेये लक्षणार्थता युक्ता। अर्थवादे तु प्रमाणान्तरानुसारेण गुणवादो न दोषाय। तस्मात्त्रवणिकाधिकारं शास्त्रम्।
आचाराद्विच्युतो विप्रोनवैदिकं फलं लभेत्। आचारयुक्तःपुनः समप्रफलभाग्भवति ॥१०९॥
एवमाचारतो दृष्ट्वा धर्मस्य मुनयो गतिम्।
सर्वस्य तपसो मूलमाचारं जगृहुः परम् ॥११०॥
उक्तप्रकारेणाचाराद्धर्मप्राप्तिमृषयो बुध्वा तपसश्चान्द्रायणादेः समग्रस्य कारणमाचारमनुष्ठेयतया गृहीतवन्तः। उत्तरत्र वक्ष्यमाणस्याचारस्येह स्तुतिः शास्त्रस्तुत्यर्था ॥११०॥
इदानीं शिष्यस्य सुखप्रतिपत्तये वक्ष्यमाणार्थानुक्रमणिकामाह—
जगतश्चसमुत्पत्तिं संस्कारविधिमेव च।
व्रतचर्योपचारं च स्नानस्य च परं विधिम् ॥१११॥
पाषण्ढगणधर्मोश्वेत्यन्तं जगदुत्पत्तिर्यथोक्ता। ब्राह्मणस्तुतिश्च सर्गरक्षार्थत्वेन। ब्राह्मणस्य शास्त्रस्तुत्यादिकं च सृष्टावेवान्तर्भवति। एतत्प्रथमाध्यायप्रमेयम्। संस्काराणां जात-कर्मादीनां विधिमनुष्ठानम् ब्रह्मचारिणो व्रताचरणमुपचारं च गुर्वादीनामभिवादनोपोसनादि। “सर्वोद्वन्द्वो विभाषयैकवद्भवति” इत्येकवद्भावः। एतद्द्वितीयाध्यायप्रमेयम्। स्नानं गुरुकुलान्निवर्तमानस्य संस्कारविशेषस्तस्य प्रकृष्टं विधानम् ॥१११॥
दाराधिगमनं चैव विवाहानां च लक्षणम्।
महायज्ञविधानं च श्राद्धकल्पं च शाश्वतम् ॥११२॥
दाराधिगमनं विवाहः तद्विशेषाणां ब्राह्मादीनां चालक्षणम्। महायज्ञाः पञ्च वैश्वदेवादयः। श्राद्धस्य विधिः शाश्वतः प्रतिसर्गमनादिप्रवाहप्रवृत्त्या नित्यः। एष तृतीयाध्यायार्थः ॥११२॥
वृत्तीनां लक्षणं चैव स्नातकस्य व्रतानि च।
भक्ष्याभक्ष्यंच शौचं च द्रव्याणां शुद्धिमेव च ॥११३॥
वृत्तीनां जीवनोपायानाम् ऋतादीनां लक्षणम्। स्नातकस्य गृहस्थस्य व्रतानि नियमाः। एतच्चतुर्थाध्यायप्रमेयम्। भक्ष्यं दध्यादि, अभक्ष्यं लशुनादि, शौचं मरणादौ ब्राह्मणादेर्दशाहादिना।द्रव्याणां शुद्धिमुकादिना ॥११३॥
स्त्रीधर्मयोगं तापस्यं मोक्षं संन्यासमेव च।
राज्ञश्च धर्ममखिलं कार्याणां च विनिर्णयम् ॥११४॥
स्त्रीणां धर्मयोगं धर्मोपायम् एतत्पाञ्चभिकम्। तापस्यं तपसे वानप्रस्थाय हितं तस्य धर्मम्। मोक्षहेतुत्वान्मोक्षं यति(२) धर्मम्। य(३) तिवर्मत्वेऽपि संन्यासस्य पृथगुपदेशः प्राधान्यज्ञापनार्थः। एष षष्ठाध्यायार्थः। राज्ञोऽभिषिक्तस्य सर्वो हटादृष्टार्थो धर्मः। एष सप्तमाध्यायार्थः। कार्याणाऋणादीनामर्थिप्रत्यर्थिसमर्पितानां विनिर्णयो विचार्यतत्त्वनिर्णयः ॥११४॥
साक्षिप्रश्नविधानं च धर्मं स्त्रीपुंसयोरपि
विभागधर्मं द्यूतं च कराटकानां च शोधनम् ॥११५॥
साक्षिणांच प्रश्ने यद्विधानं व्यवहाराङ्गत्वेऽपि साक्षिप्रश्नस्य विधाननिर्णयोपायत्वात्पृथग्निर्देशः। एतदाष्टमिकम्। स्त्रीपुंसयोर्भार्यापत्योः सन्निधावसन्निधौ च धर्मानुष्ठानम् ऋक्थविभागस्य चधर्मम्। यद्यपि ऋक्थविभागोऽपि कार्याणां चविनिणर्यमित्यनेनव प्राप्तस्तयाप्यध्यायभेदात्पृथक्निर्देशः। द्यूतविषयो विधिर्द्यूतशब्देनोच्यते। कण्टकानां चौरादीनां शोधनं निरसनम् ॥११५॥
वैश्योशूद्रोपचारं च संकीर्णानां च संभवम्।
आपद्धर्मं च वर्णानां प्रायश्चित्तविधिं तथा ॥११६॥
वैश्यशूद्रोपचारं स्वधर्मानुष्ठानम् । एतन्नवसे । एवं संकीर्णानामनुलोमप्रतिलोमजानामुत्पत्तिम्, आपदि च जीविकोपदेशम् आपद्धर्मम् । एतद्दशमे । प्रायश्चित्तविधिमेकादशे ॥११६॥
संसारगमनं चैव त्रिविधं कर्मसंभवम् ।
निःश्रेयसं कर्मणां च गुणदोषपरीक्षणम् ॥११७॥
संसारगमनं देहान्तरप्राप्तिरूपमुत्तममध्यमाधमभेदेन त्रिविधं शुभाशुभकर्महेतुकम् । निःश्रेयसमात्मज्ञानं सर्वोत्कृष्टमोक्षलक्षणस्य श्रेयोहेतुत्वात् । कर्मणां च विहितनिषिद्धानां गुणदोषपरीक्षणम् ॥११७॥
देशधर्माञ्जातिधर्मान्कुलधर्मांश्च शाश्वतान् ।
पाषण्डगणधर्मांश्च शास्त्रेऽस्मिन्नुक्तवान्मनुः ॥११८॥
प्रतिनियतदेशेऽनुष्ठीयमाना देशधर्माः, ब्राह्मणादिजातिनियता जातिधर्माः, कुलविशेषाश्रयाः कुलधर्माः, वेदबाह्यागमसमाश्रया प्रतिषिद्धव्रतचर्या पाषण्डं, तद्योगात्पुरुषोऽपि पाषण्डः तन्निमित्ता ये धर्माः “पाषण्डिनो विकर्मस्थान्” ( म० स्मृ० ४-३० ) इत्यादयः तेषां पृथग्धर्मानभिधानात् । गणः समूहो वणिगादीनाम् ।सप्तश्लोकेषूक्तवानिति क्रियापदम् ॥११८॥
यथेदमुक्तवाञ्छास्त्रं पुरा पृष्टो मनुर्मया ।
तथेदं यूयमप्यद्य मत्सकाशान्निबोधत ॥११६॥
इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां प्रथमोऽध्यायः ॥१॥
पूर्वं मया पृष्टो मनुर्यथेदं शास्त्रमभिहितवांस्तथवान्यूनानतिरिक्तंमत्सकाशाच्छृणुतेति ऋषीणां श्रद्धातिशयार्थं पुनरभिधानम् ॥११९॥क्षे० ॥११॥१३०॥
इति श्रीकुल्लूकभट्टकृतायांमन्वर्थमुक्तावल्यां मनुवृत्तौ प्रथमोऽध्यायः ॥१॥
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1696930859L.PNG”/>
द्वितीयोऽध्यायः ।
गौडे नन्दनवासिनाम्नि सुजनैर्वर्ण्ये वरेड्ये कुले
विप्रो भट्टदिवाकरस्य तनयः कुल्लूकभट्टोऽभवत् ॥
वृत्तिस्तेन मनुस्मृतौ शिवपुरेऽध्याये द्वितीयेऽधुना
रम्येयं क्रियते हिताय विदुषा मन्वर्थमुक्तावली ॥१॥
प्रथमाध्याये प्रकृष्टपरमात्मज्ञानरूपधर्मज्ञानाय जगत्कारणं ब्रह्म प्रतिपाद्याधुना ब्रह्मज्ञानाङ्गभूतं संस्कारादिरूपं धर्मं प्रतिपिपादयिपुर्धर्मसामान्यलक्षणं प्रथममाह—
विद्वद्भिः सेवितः सद्भिर्नित्यमद्वेषरागिभिः ।
हृदयेनाभ्यनुज्ञातो यो धर्मस्तं निबोधत ॥१॥
विद्वद्भिर्वेदविद्भिः सद्भिर्धार्मिकै रागद्वेषशून्यैरनुष्ठितो हृदयेनाभिमुख्येन ज्ञात इति, अनेन र्श्रेयःसाधनमभिहितम् । तत्र हि स्वरसान्मनोऽभिमुखीभवति । वेदविद्भिर्ज्ञात इति विशेषणोपादानसामर्थ्याज्ज्ञातस्य वेदस्यव श्रेयःसाधनज्ञाने कारणत्वं विवक्षितम् । खड्गधारिणा हत इत्युक्ते धृतखङ्गस्यैव हनने प्राधान्यम् । अतो वेदप्रमाणकः श्रेयःसाधनं धर्मं इत्युकम् । एवं विधोयो धर्मस्तं निबोधत । उक्तार्थसंग्रहश्लोकाः—
वेदविद्भिर्ज्ञात इति प्रयुञ्जानो विशेषणम् ।
वेदादेव परिज्ञातो धर्म इत्युक्तवान्मनुः ॥
हृदयेनाभिमुख्येन ज्ञात इत्यपि निर्दिशन् ।
श्रेयः साधनमित्याह तत्र ह्यभिमुखं मनः ॥
वेदप्रमाणकः श्रेयःसाधनं धर्म इत्यतः ।
मनूक्तमेव मुनयः प्रणिन्युर्धर्मलक्षणम् ॥
अत एव हारीतः—
“अथातो धर्मं व्याख्यास्यामः । श्रुतिप्रमाणको धर्मः । श्रुतिश्च द्विविधा वैदिकी तान्त्रिकी च” ।भविष्यपुराणे च—
धर्मः श्रेयः समुद्दिष्टं श्रेयोऽभ्युदयलक्षणम् ।
स तु पञ्चविधः प्रोक्तो वेदमूलः सनातनः ॥
अस्य सम्यगनुष्ठानात्स्वर्गो मोक्षश्च जायते ।
इह लोके सुखैश्चर्यमतुलं च खगाधिप ॥
श्रेयःसाधनमित्यर्थः । जैमिनिरपि इदमपि धर्मलक्षणमसूत्रयत्,– “चोदनालक्षणोऽर्थो धर्मः" इति । उभयं चोदनया लक्ष्यते, अर्थः श्रेयःसाधनं ज्योतिष्टोमादिः । अनर्थः प्रत्यवायसाधनं श्येनादिः । तत्र वेदप्रमाणकं श्रेयःसाधनं ज्योतिष्टोमादि धर्म इति सूत्रार्थः । स्मृत्यादयोऽपि वेदमूलकत्वेनैव धर्मे प्रमाणमिति दर्शयिष्यामः । गोविन्दराजस्तु हृदयेनाभ्यनुज्ञात इत्यन्तःकरणविचिकित्साशून्य इति व्याख्यातवान् । तन्मते वेदविद्भिरनुष्ठितः संशयरहितश्च धर्म इति धर्मलक्षणं स्यात् । एवं च दृष्टार्थग्रामगमनादिसाधारणं धर्मलक्षणं विचक्षणा न श्रद्धते । (१) मेधातिथिस्तु हृदयेनाभ्यनुज्ञात इति यत्र चित्तं प्रवर्तयतीति व्याख्याय, ‘अथवा हृदयं वेदः स ह्यधीतो भावनारूपेण हृदयस्थितो हृदयम्इत्युच्यते’ इत्युक्तवान् ॥॥
कामात्मता न प्रशस्ता न चैवेहास्त्यकामता ।
काम्यो हि वेदाधिगमः कर्मयोगश्च वैदिकः ॥२॥
फलाभिलाषशीलत्वं पुरुषस्य कामात्मता । सा न प्रशस्ता बन्धहेतुत्वात् । स्वर्गादिफलाभिलाषेण काम्यानि कर्माण्यनुष्ठीयमानानि पुनर्जन्मने कारणं भवन्ति । नित्यनैमित्तिकानि स्वात्मज्ञानसहकारितया मोक्षाय कल्पन्ते । न पुनरिच्छमात्रमनेन निषिध्यते । तदाह—“न चैवेहास्त्यकामता इति । यतो वेदस्वीकरणं वैदिकसकलधर्मसम्बन्धश्वेच्छाविषयावेव ॥२॥
अत्रोपपत्तिमाह—
संकल्पमूलः कामो वै यज्ञाः संकल्पसंभवाः ।
व्रतानि यमधर्माश्च सर्वे संकल्पजाः स्मृताः ॥३॥
अनेन कर्मणेदमिष्टं फलं साध्यत इत्येवंविषया बुद्धिः संकल्पः, तदनन्तरमिष्टसाधनतयावगते तस्मिन्निच्छा जायते, तदर्थं प्रयत्नं कुरुते चेत्येवं यज्ञाः संकल्पप्रभवाः, व्रतानि, यमरूपाश्च
_________________________________________________________________
(१) हृदयेन हृदयशब्देन चित्तमाचष्टे । अनुज्ञानं च हृदयस्य प्रसादः । एषा हि स्थितिः अन्तर्हृदयवतीनि बुद्ध्यादितत्त्वानि । यद्यपि बाह्यहिंसाभक्ष्यभक्षणादिषु मूढाः धर्मबुद्धया प्रवर्तन्ते तथापि हृदयाक्रोशनं तेषां भवति । वैदिके त्वनुष्ठाने परितुष्यति मनः । तदस्य सर्वस्यायमर्थः —न मया तादृशो धर्मतच्यते यत्रैते दोषाः सन्ति । किन्तु य एवंविधैर्महात्मभिरनुष्ठीयते स्वयं च यत्र चित्तं प्रवर्तयति वा ।अत आदरातिशय उच्यमानेषु धर्मेषु युक्तः । अथवा हृदयं वेदः, स ह्यधीतो भावनारूपेण हृदयस्थितो हृदयम् । ततश्च त्रितयमत्रोपात्तम्– यदि तावदविचार्यैव स्वाग्रहात्काचित्प्रवृत्तिः कस्यचित्तदन्यत्रैव युक्ता । एतद्धृदयेनाभ्यनुज्ञात इत्यनेनोच्यते । प्रथाप्ययं न्यायः ‘महाजनो येन गतः सपन्थाः’ इति तदप्यबैवास्ति । विद्वांसो सूत्र निष्कामाः प्रवृत्तिपूंर्वा अनिन्द्याश्च लोके। प्रथाप्रामाणिकी प्रवृत्तिः सापि वेदप्रामाण्या-त्सिदैवेति । सर्वप्रकारं प्रवृत्त्याभिमुख्यमनेन जन्यते ।
धर्माश्चतुर्थाध्याये वक्ष्यमाणाः । सर्व इत्यनेन पदेन अन्येऽपि शास्त्रार्थाः संकल्पादेव जायन्ते । इच्छामन्तरेण तान्यपि न संभवन्तीत्यर्थः । गोविन्दराजस्तु व्रतान्यनुष्ठेयरूपाणि, यमधर्माः प्रतिषेधार्थका इत्याह ॥३॥
अत्रैव लौकिकं नियमं दर्शयति—
अकामस्य क्रिया काचिद् दृश्यते नेह कर्हिचित् ।
यद्यद्धि कुरुते किंचित्तत्तत्कामस्य चेष्टितम् ॥४॥
लोके या काचिद्भोजनगमनादिक्रिया, साप्यनिच्छतो न कदाचिद् दृश्यते । ततश्च सर्वं कर्म लौकिकं वैदिकं च यद्यत्पुरुषः कुरुते तत्तदिच्छाकार्यम् ॥४॥
सम्प्रति पूर्वोक्तं फलाभिलाषनिषेधं नियमयति—
तेषु सम्यग्वर्तमानो गच्छत्यमरलोकताम् ।
यथा संकल्पितांश्चेह सर्वान्कामान्समश्नुते ॥५॥
[ असद्वृत्तस्तु कामेषु कामोपहतचेतनः ।
नरकं समवाप्नोति तत्फलं न समश्नुते ॥१॥
तस्माच्छ्रुतिस्मृतिप्रोक्तं यथाविध्युपपादितम् ।
काम्यं कर्मेह भवति श्रेयसे न विपर्ययः ॥२॥ ]
नात्रेच्छा निषिध्यते किन्तु शास्त्रोक्तकर्मसु सम्यग्वृत्तिर्विधीयते । बन्धहेतुफलाभिलाषं विना शास्त्रीयकर्मणामनुष्ठानं तेषु सम्यग्वृत्तिः सम्यग्वर्तमानोऽमरलोकताममरधर्मकं ब्रह्मभावं गच्छति । मोक्षं प्राप्नोतीत्यर्थः । तथाभूतश्च सर्वेश्वरत्वादिहापि लोके सर्वानभिलषितान्प्राप्नोति । तथा च छान्दोग्ये—“स यदि पितृलोककामो भवति संकल्पादेवास्य पितरः समुत्तिष्ठन्ति”( ८ / २ / १ ) इत्यादि ॥५॥
इदानीं धर्मप्रमाणान्याह—
वेदोऽखिलोधर्ममूलं स्मृतिशीले च तद्विदाम् ।
आचारश्चैव साधूनामात्मनस्तुष्टिरेव च ॥६॥
वेद ऋग्यजुःसामाथर्वलक्षणः, स सर्वो विध्यर्थवादमन्त्रात्मा धर्मे मूलं प्रमाणम् । अर्थवादानामपि विध्येकवाक्यतया स्तावकत्वेन धर्मे प्रामाण्यात् । यदाह जैमिनिः -“विधिनात्वेकवाक्यत्वात्स्तुत्यर्थेन विधीनां स्युः” । मन्त्रार्थवादानामपि विधिवाक्यैकवाक्यतयैव धर्मे प्रामाण्यं, प्रयोगकाले चानुष्टेयस्मार-कत्वं, वेदस्य च धर्मे प्रामाण्यं यथार्थानुभवकरणत्वरूपं न्यायसिद्धम् । स्मृत्यादीनामपि तन्मुलत्वेनैव प्रामाण्यप्रतिपादनार्थमनूद्यते । मन्वादीनां च वेदविदां स्मृति प्रमाणम् । वेदविदामिति विशेषणोपादाना-द्वेदमूलत्वेनैव स्मृत्यादीनां प्रामाण्यमभिमतम् । शीलं ब्रह्मण्यतादिरूपम् । तदाह हारीतः - “ब्रह्मण्यता देवपितृभक्तता सौम्यता अपरोपतापिता अनसूयता मृदुता अपारुष्यं मैत्रता प्रियवादित्वं कृतज्ञता शरण्यता कारुण्यं प्रशान्तिश्चेति त्रयोदशविधं शीलम्” ।गोविन्दराजस्तु शीलं रागद्वेषपरित्याग इत्याह । आचारः कम्बलवल्कलाद्याचरणरूपः, साधूनां धार्मिकाणाम् आत्मतुष्टिश्च वैकल्पिकपदार्थविषया धर्मे प्रमाणम् । तदाह गर्गः – “वैकल्पिके आत्मतुष्टिः प्रमाणम्” ॥६॥
वेदादन्येषां वेदमूलत्वेन प्रामाण्येऽभिहितेऽपि मनुस्मृतेः सर्वोत्कर्षज्ञापनाय विशेषेण वेदमूलतामाह—
यः कश्चित्कस्यचिद्धर्मो मनुना परिकीर्तितः ।
स सर्वोऽभिहितो वेदे सर्वज्ञानमयो हि सः ॥७॥
यः कश्चित्कस्यचिद् ब्राह्मणादेर्मनुना धर्म उक्तः स सर्वो वेदे प्रतिपादितः । यस्मात्सर्वज्ञोऽसौ मनुः सर्वज्ञतया चोत्सन्नविप्रकीर्णपठ्यमानवेदार्थं सम्यग्ज्ञात्वा लोकहितायोपनिबद्धवान् । गोविन्दराजस्तु सर्वज्ञानमय इत्यस्य सर्वज्ञानारब्ध इव वेद इति वेदविशेषणतामाह ॥७॥
सर्वं तु समवेक्ष्येदं निखिलं ज्ञानचक्षुषा ।
श्रुतिप्रामाण्यतो विद्वान्स्वधर्मे निविशेत वै ॥८॥
सर्वं शास्त्रजातं वेदार्थावगमोचितं ज्ञानं मीमांसाव्याकरणादिकज्ञानमेव चक्षुस्तेननिखिलं तद्विशेषेण पर्यालोच्य वेदप्रामाण्येनानुष्ठेयमवगम्य स्वधर्मेऽवतिष्ठेत ॥८॥
श्रुतिस्मृत्युदितं धर्ममनुतिष्ठन्हि मानवः ।
इह कीर्तिमवाप्नोति प्रेत्य चानुत्तमं सुखम् ॥९॥
श्रुतिस्मृत्युदितं धर्ममनुतिष्ठन्मानव इहलोके धार्मिकत्वेनानुषङ्गिकींकीर्तिं परलोके च धर्मफलमुत्कृष्टं स्वर्गापवर्गादिसुखरूपं प्राप्नोति । अनेन वास्तवगुणकथनेन श्रुतिस्मृत्युदितं धर्ममनुतिष्ठेदिति विधिः कल्प्यते ॥९॥
श्रुतिस्तु वेदो विज्ञेयो धर्मशास्त्रं तु वै स्मृतिः ।
ते सर्वार्थेष्वमीमांस्ये ताभ्यां धर्मो हि निर्बभौ ॥१०॥
लोकप्रसिद्धसंज्ञासंज्ञिसंबन्धानुवादोऽयं श्रुतिस्मृत्योः प्रतिकूलतकणामीमांस्यत्वविधानार्थं, स्मृतेः श्रुतितुल्यत्वबोधनेनाचारादिभ्यो बलवत्त्व प्रतिपादनार्थं च । तेन स्मृतिविरुद्वाचारो हेय इत्यस्य फलम् । श्रुतिर्वेदः, मन्वादिशास्त्रंस्मृतिः, ते उभे प्रतिकूलतर्कैर्न विचारयितव्ये । यतस्ताभ्यां निःशेषेण धर्मो बभौ प्रकाशतां गतः ॥१०॥
योऽवमन्येत ते मूले हेतुशास्त्राश्रयाद्द्विजः ।
स साधुभिर्बहिष्कार्यो नास्तिको वेदनिन्दकः ॥११॥
पुनस्ते द्वे श्रुतिस्मृती द्विजोऽवमन्येत स शिटैर्द्विजानुष्ठेयाध्ययनादिकर्मणो निःसार्थः। पूर्वश्लोके सामान्येनामीमांस्ये इति सामान्यतो मीमांसानिषेधादनुकूलमीमांसाऽपि न प्रवर्तनीयेति भ्रमो माभूदिति विशेषयति, हेतुशास्त्राश्रयात् वेदवाक्यमप्रमाणं वाक्यत्वात् विप्रलम्भकवाक्यवदित्यादिप्रतिकूलतर्का-वष्टम्भेन चार्वाकादिनास्तिक इव नास्तिकः, यतो वेदनिन्दकः ॥११॥
इदानीं शीलस्याचार एवान्तर्भावसम्भवाद्वेदमूलतैव तन्त्रं न स्मृतिशीलादिप्रकारनियम९ इति दर्शयितुं चतुर्धा धर्मप्रमाणमाह—
वेदः स्मृतिः सदाचारः स्वस्य च प्रियमात्मनः ।
एतच्चतुर्विधं प्राहुः साक्षाद्धर्मस्य लक्षणम् ॥१२॥
वेदो धर्मप्रमाणं स क्वचित्प्रत्यक्षः क्वचित्स्मृत्याद्यनुमित इत्येवं ।तात्पर्यं न तु । प्रमाणपरिगणने । अत एव “श्रुतिस्मृत्युदितं धर्मम्” ( म० स्मृ० २ / ९ ) इत्यत्राद्वयमेवाभिहितवान् । सदाचारः शिष्टाचारः स्वस्य चात्मनः प्रियमात्मतुष्टिः ॥१२॥
अर्थकामेष्वसक्तानां धर्मज्ञानं विधीयते ।
धर्मं जिज्ञासमानानां प्रमाणं परमं श्रुतिः ॥१३॥
अर्थकामेष्वसक्तानां अर्थकामलिप्साशून्यानां धर्मोपदेशोऽयम् । ये त्वर्थकामसमीहया अनेकप्रतिपत्त्यर्थं धर्ममनुतिष्ठन्ति न तेषां कर्मफलमित्यर्थः । धर्मं च ज्ञातुमिच्छतां प्रकृष्टं प्रमाणं क्षतिः ।प्रकर्षबोधनेन च श्रुतिस्मृतिविरोधे स्मृत्यर्थो नादरणीय इति भावः । अत एव
जाबालः—
“श्रुतिस्मृतिविरोधे तु श्रुतिरेव गरीयसी ।
अविरोधे सदा कार्यं स्मार्तं वैदिकवत् सता ॥”
भविष्यपुराणेऽप्युक्तम्—
श्रुत्या सह विरोधे तु बाध्यते विषयं विना ।
जैमिनिरप्याह—
“विरोधे त्वनपेक्षं स्यादसति ह्यनुमानकम्” ॥
श्रुतिविरोधे स्मृतिवाक्यमनपेक्ष्यमप्रमाणमनादरणीयम् । असति विरोधे मूलवेदानुमानमित्यर्थः ॥१३॥
श्रुतिद्वैधं तु यत्र स्यात्तत्र धर्मावुभौ स्मृतौ ।
उभावपि हि तौ धर्मौसम्यगुक्तौ मनीषिभिः ॥१४॥
यत्रपुनः श्रुत्योरेव द्वैधं परस्परविरुद्धार्थप्रतिपादनं तत्र द्वावपि धर्मो मनुना स्मृतौ । तुल्यबलतया विकल्पानुष्ठामविधानेन च विरोधाभावः । यस्मान्मन्वादिभ्यः पूर्वतरैरपि विद्वद्भिः सम्यक् समीचीनौ द्वावपि तौ धर्मापवूक्तौ। समानन्यायतया स्मृत्योरपि विरोधे विकल्प इति प्रकृतोपयोगस्तुल्य-बलत्वाविशेषात् । तदाह गौतमः—“तुल्यबलविरोधे विकल्पः”॥१४॥
अत्र दृष्टान्तमाह—
उदितेऽनुदिते चैव समयाध्युषिते तथा ।
सर्वथा वर्तते यज्ञ इतीयं वैदिकी श्रुतिः ॥१५॥
[ श्रुतिं पश्यन्ति मुनयः स्मरन्ति तु यथास्मृति ।
तस्मात्प्रमाणं मुनयः प्रमाणं प्रथितं भुवि ॥३॥
धर्मव्यतिक्रमो दृष्टः श्रेष्ठानां साहसं तथा ।
तदन्वीक्ष्य प्रयुञ्जानाः सीदन्त्यपरधर्मजाः ॥४॥ ]
सूर्यनक्षत्रवर्जितः कालः समयाध्युषितशब्देनोच्यते । उदयात्पूर्वमरुणकिरणवान्प्रविरलतारको-ऽनुदितकालः । परस्परविरुद्धकालश्रवणेऽपि सर्वथा विकल्पेनाग्निहोत्रहोमः प्रवर्तते । देवतोद्देशेनाद्रव्यत्यागगुणयोगाद्यज्ञशब्दोऽत्र होमे गौणः । “उदिते होतव्यम्” इत्यादिका वैदिकी श्रुतिः ॥१५॥
निषेकादिश्मशानान्तो मन्त्रैर्यस्योदितो विधिः ।
तस्य शास्त्रेऽधिकारोऽस्मिञ्ज्ञेयो नान्यस्य कस्यचित् ॥१६॥
गर्भाधाना दिरन्त्येष्टिपर्यन्तो यस्य वर्णस्य मन्त्रैरनुष्ठानकलाप उक्तो द्विजातेरित्यर्थः । तस्यास्मिन्मान-वधर्मशास्त्रेऽध्ययने श्रवणेऽधिकारः न त्वन्यस्य कस्यचिच्छूद्रादेः । एतच्छास्वानुष्ठानां च यथाधिकारं सर्वैरेव कर्तव्यं, प्रवचनं त्वख्याध्यापर्ने व्याख्यानरूपं ब्राह्मणकर्तृकमेवेति विदुषा ब्राह्मणेनेत्यत्र व्याख्यातम् ॥१६॥
धर्मस्य स्वरूपं प्रमाणं परिभाषां चोक्त्वा इदानीं धर्मानुष्ठानयोग्यदेशानाह—
सरस्वतीदृषद्वत्योर्देवनद्योर्यदन्तरम् ।
तं देवनिर्मितं देशं ब्रह्मावर्तं प्रचक्षते ॥१७॥
सरस्वतीदृषद्वत्योर्नद्योरुभयोर्मध्यं ब्रह्मावर्तंदेशमाहुः । देवनदीदेवनिर्मितशब्दौ नदीदेशशाशस्त्याथा ॥१७॥
तस्मिन्देशे य आचारः पारंपर्यक्रमागतः ।
वर्णानां सान्तरालानां स सदाचार उच्यते ॥१८॥
[ विरुद्धा च विगीता च दृष्टार्थादिष्टकारणे ।
स्मृतिर्न श्रुतिमूला स्याद्या चैषा संभवश्रुतिः ॥५॥ ]
तस्मिन्देशे प्रायेण शिष्टानां सम्भवात्तेषां ब्राह्मणादिवर्णानां संकीर्णजातिपर्यन्तानां आचारः पारंपर्यक्रमागतो न त्विदानींतनः, स सदाचारोऽभिधीयते ॥१८॥
कुरुक्षेत्रं च मत्स्याश्च पञ्चालाः शूरसेनकाः ।
एष ब्रह्मर्षिदेशो वै ब्रह्मावर्तादनन्तरः ॥१९॥
मत्स्यादिशब्दाः बहुवचनान्ता एव देशविशेषवाचकाः । पञ्चालाः कान्यकुब्जदेशाः । शूरसेनकामथुरादेशाः । एष ब्रह्मर्षिदेशो ब्रह्मावर्तात्किञ्चिदूनः ॥१९॥
एतद्देशप्रसूतस्य सकाशादग्रजन्मनः ।
स्वं स्वं चरित्रं शिक्षेरन्पृथिव्यां सर्वमानवाः ॥२०॥
कुरुक्षेत्रादिदेशजातस्य ब्राह्मणस्य सकाशात्सर्वमनुष्या आत्मीयमात्मीयमाचारं शिक्षेरन् ॥२०॥
हिभवद्विन्ध्ययोर्मध्यं यत्प्राग्विनशनादपि ।
प्रत्यगेव प्रयागाच्च मध्यदेशः प्रकीर्तितः ॥२१॥
उत्तरदक्षिणदिगवस्थितौ हिमवद्विन्ध्यौ पर्वतौ, तयोर्यन्मध्यं विनशनात्सरस्वत्यन्तर्धानदेशाद्यत्पूर्वं प्रयागाच्च यत्पश्चिमं स मध्यदेशनामा देशः कथितः ॥२१॥
आ समुद्रात्तु वै पूर्वादासमुद्रात्तु पश्चिमात् ।
तयोरेवान्तरं गिर्योरार्यावर्तं विदुर्बुधाः ॥२२॥
आ पूर्वसमुद्रात् आपश्चिमसमुद्राद्धिमवद्विन्ध्ययोश्च यन्मध्यं तमार्यावर्तदेशं पण्डिता जानन्ति । मर्यादायामयमाङ्, नाभिविधौ । तेन समुद्रमध्यद्वीपानां नार्यावर्तता । आर्या अत्रावर्तन्ते पुनःपुनरुद्भवन्तीत्यार्यावर्तः ॥२२॥
कृष्णसारस्तु चरति मृगो यत्र स्वभावतः ।
स ज्ञेयो यज्ञियो देशो म्लेच्छुदेशस्त्वतः परः ॥२३॥
कृष्णसारो मृगो यत्र स्वभावतो वसति न तु बलादानीतः, स यज्ञार्हो देशो ज्ञातव्यः । अन्यो म्लेच्छदेशो न यज्ञार्ह इत्यर्थः ॥२३॥
एतान्द्विजातयो देशान्संश्रयेरन्प्रयत्नतः ।
शुद्रस्तु यस्मिन्कस्मिन्वानिवसेद् वृत्तिकर्शितः ॥२४॥
अन्यदेशोद्भवा अपि द्विजातयो यज्ञार्यत्वाददृष्टार्थत्वाच्चैतान्देशान्प्रयत्नादाश्रयेरन् । शुद्रस्तु वृत्तिपीडितो वृत्त्यर्थमन्यदेशमप्याश्रयेत् ॥२४॥
एषा धर्मस्य वो योनिः समासेन प्रकीर्तिता ।
सम्भवश्चास्य सर्वस्य वर्णधर्मान्निबोधत ॥२५॥
एषा युष्माकं धर्मस्य योनिः संक्षेपेणोक्ता।योनिर्ज्ञप्तिकारणं “वेदोऽखिलो धर्ममूलम्” ( म० स्मृ० २-६ ) इत्यादिनोक्तमित्यर्थः । गोविन्दराजस्त्विह धर्मशब्दोऽपुर्वाख्यात्मकधर्मे वर्तत इति “विद्वद्भिः सेवितः” ( म० स्मृ० २ / १ ) इत्यत्र तत्कारणेऽष्टकादौ वाऽपूर्वाख्यस्य धर्मस्य योनिरिति व्याख्यातवान् । सम्भवश्चो-त्पत्तिर्जगत उक्ता । इदानीं वर्णधर्माञ्छृणुत । वर्णधर्मशब्दश्च वर्णधर्माश्रमधर्मवर्णाश्रमधर्मगुणधर्मनैमित्तिकधर्माणामुपलक्षकः । ते च भवि
भविष्यपुराणोक्ताः—
वर्णधर्मः स्मृतस्त्वेक आश्रमाणामतः परम् ।
वर्णाश्रमस्तृतीयस्तु गौणो नैमित्तिकस्तथा ।
वर्णत्वमेकमाश्रित्य यो धर्मः संप्रवर्तते ।
वर्णधर्मः स उक्तस्तु यथोपनयनं नृप ॥
यस्त्वाश्रमं समाश्रित्य अधिकारः प्रवर्त्तते ।
स खल्वाश्रमधर्मस्तु भिक्षादण्डादिको यथा ॥
वर्णत्वमाश्रमत्वं च योऽधिकृत्य प्रवर्तते ।
स वर्णाश्रमधर्मस्तु मौञ्जीया मेखला यथा ॥
यो गुणेन प्रवर्तेत गुणधर्मः स उच्यते ।
यथा मूर्धाभिषिक्तस्य प्रजानां परिपालनम् ॥
निमित्तमेकमाश्रित्य यो धर्मः संप्रवर्तते ।
नैमित्तिकः स विज्ञेयः प्रायश्चित्तविधिर्यथा ॥२५॥
वैदिकैः कर्मभिः पुण्यैर्निषेकादिर्द्विजन्मनाम् ।
कार्यः शरीरसंस्कारः पावनः प्रेत्य चेह च ॥२६॥
वेदमूलत्वाद्वैदिकैः पुण्यैः शुभैर्मन्त्रप्रयोगादिकर्मभिर्द्विजातीनां गर्भाधानादिशरीरसंस्कारः कर्तव्यः । पावनः पापक्षयहेतुः । प्रेत्य परलोके संस्कृतस्य यागादिफलसम्बन्धात्, इह लोके च वेदाध्ययनाद्यधिकारात् ॥२६॥
कुतः पापसम्भवो येनैषां पापक्षयहेतुत्वमत आह—
गार्भैर्होमैर्जातकर्मचौडमौञ्जीनिबन्धनैः ।
बैजिक गार्भिकं चैनो द्विजानामपमृज्यते ॥२७॥
ये गर्भशुद्धये क्रियन्ते ते गार्भाः । होमग्रहणमुपलक्षणम्, गर्भाधानादेरहोमरूपत्वात् । जातस्य यत्कर्म मन्त्रवत्सर्पिःप्राशनादिरूपं तज्जातकर्म । चौडंचूडाकरणकर्म । मौञ्जीनिबन्धनमुपनयनम् । एतैर्वैजिकं प्रतिषिद्धमैथुनसंकल्पादिना च पैतृकरेतोदोपायद्यत्पापं गार्भिकं चाशुचिमातृगर्भवासजं तद् द्विजातीनामपमृज्यते ॥२७॥
स्वाध्यायेन व्रतैर्होमैस्त्रैविद्येनेज्यया सुतैः ।
महायज्ञैश्च यज्ञैश्च ब्राह्मीयं क्रियते तनुः ॥२८॥
वेदाध्ययनेन । व्रतैर्मधुमांसवर्जनादिनियमैः । होमैः सावित्रचरुहोमादिभिः सायंप्रातर्होमैश्च । त्रैविद्याख्येन च । व्रतेष्वप्राधान्यादस्य पृथगुपन्यासः । इज्यया ब्रह्मचर्यावस्थायां देवर्षिपितृतर्पणरूपया ।गृहस्थावस्थायां पुत्रोत्पादनेन । महायज्ञैः पञ्चभिर्ब्रह्मयज्ञादिभिः । यज्ञैज्योतिष्टोमादिभिः । ब्राह्मी ब्रह्मप्राप्तियोग्येयं तनुः तन्ववच्छिन्न आत्मा क्रियते । कर्मसहकृतब्रह्मज्ञानेन मोक्षावाप्तेः ॥२८॥
प्राङ्नाभिवर्धनात्पुंसो जातकर्म विधीयते ।
मन्त्रवत्प्राशनं चास्य हिरण्यमधुसर्पिषाम् ॥२९॥
नाभिच्छेदनात्प्राक् पुरुषस्य जातकर्माख्यः संस्कारः क्रियते । तदा चास्य स्वगृह्योक्तमन्त्रैः स्वर्णमधुघृतानां प्राशनम् ॥२९॥
नामधेयं दशम्यां तु द्वादश्यां वाऽस्य कारयेत् ।
पुण्ये तिथौ मुहूर्ते वा नक्षत्रे वा गुणान्विते ॥३०॥
जातकमति पूर्वश्लोके जन्मनः प्रस्तुतत्वाज्जन्मापेक्षयैव दशमे द्वादशे वाऽहनि अस्य शिशोनांमधेयं स्वयमसम्भवे कारयेत् । अथवा—
आशौचे तु व्यतिक्रान्ते नामकर्म विधीयते ।
इति शङ्खवचनाद्दशमेऽहन्यतीते एकादशाह इति व्याख्येयम् । तत्राप्यकरणे प्रशस्ते तिथौ प्रशस्त एव मुहूर्ते नक्षत्रे च गुणवत्येव ज्योतिषावगते कर्तव्यम् । वाशब्दोऽवधारणे ॥३०॥
मङ्गल्यं ब्राह्मणस्य स्यात्क्षत्रियस्य बतान्वितम् ।
वैश्यस्य धनसंयुक्तं शूद्रस्य तु जुगुप्सितम् ॥३१॥
ब्राह्मणादीनां यथाक्रमं मङ्गलबलधननिन्दावाचकानि शुभबलवसुदीनादीनि नामानि कर्तव्यानि ॥३१॥
इदानीमुपपदनियमार्थमाह—’
शर्मवद्ब्राह्मणस्य स्याद्राज्ञो रक्षासमन्वितम् ।
वैश्यस्य पुष्टिसंयुक्तं शूद्रस्य प्रेष्यसंयुतम् ॥३२॥
एषां यथाक्रमं शर्मरक्षापुष्टिप्रैष्यवाचकानि कर्तव्यानि, शर्मवर्मभूतिदासादीनि \। उपपदानि कार्याणि । उदाहरणानि तु- शुभशर्मा, बलवर्मा, वसुभूतिः, दीनदास इति । तथा च यमः—
‘शर्म देवश्च विप्रस्य वर्म त्राता च भूभुजः ।
भूतिदत्तश्च वैश्यस्य दासः शूद्रस्य कारयेत्’ ॥
विष्णुपुराणेऽप्युक्तम्—
शर्मवद्ब्राह्मणस्योक्तं वर्मेति क्षत्रसंयुतम् ।
गुप्तदासात्मकं नाम प्रशस्तं वैश्यशूद्रयोः ॥३२॥
स्त्रीणां सुखोद्यमक्रूरं विस्पष्टार्थं मनोहरम् ।
मङ्गल्यं दीर्घवर्णान्तमाशीर्वादाभिधानवत् ॥३३॥
सुखोच्चार्यमक्रूरार्थवाचि व्यक्ताभिधेयं मनःप्रीतिजननं मङ्गलवाचि दीर्घस्वरान्तं आशीर्वाचक्रेनाभि-धानेन शब्देनोपेतं स्त्रीणां नाम कर्तव्यम् । यथा यशोदादेवीति ॥३३॥
चतुर्थे मासि कर्तव्यं शिशोर्निष्क्रमणं गृहात् ।
षष्ठेऽन्नप्राशनं मासि यद्वेष्टं मङ्गलं कुले ॥३४॥
चतुर्थे मासे बालस्य जन्मगृहान्निष्क्रमणमादित्यदर्शनार्थं कार्यम् । अन्नप्राशनं च षष्ठे मासे । अथवा कुलधर्मत्वेन यन्मङ्गलमिष्टं तत्कर्तव्यं तेनोक्तकालादन्यकालेऽपि निष्क्रमणम् । तया च यमः—
ततस्तृतीये कर्तव्यं मासि सूर्यस्य दर्शनम् ।
सकलसंस्कारशेषश्चायम् । तेन नाम्नां शर्मादिकमप्युपपदं कुलाचारेण कर्तव्यम् ॥३४॥
चूडाकर्म द्विजातीनां सर्वेषामेव धर्मतः ।
प्रथमेऽब्दे तृतीये वा कर्तव्यं श्रुतिचोदनात् ॥३५॥
चूडाकरण प्रथमे वर्षे तृतीये वा द्विजातीनां धमतो धर्मार्थं कार्यम्, श्रुतिचोदनात् । “यत्रबाणाः सम्पतन्ति कुमारा विशिखा इव" इति मन्त्रलिङ्गात्कुलधर्मानुसारेणायंव्यवस्थितविकल्पः । अत एवाश्वलायनगृह्यम्–“तृतीये वर्षे चौलं यथाकुलधर्मं वा” ( अ. १ खं. १७ ) ॥३५॥
गर्भाष्टमेऽब्दे कुर्वीत ब्राह्मणस्योपनायनम् ।
गर्भादेकादशे राज्ञोगर्भात्तु द्वादशे विशः ॥३६॥
गर्भवर्षादष्टमे वर्ष ब्राह्मणस्योपनायनं कर्तव्यम् । उपनयनमेवोपनायनम् । “अन्येषामपि दृश्यते ( पा० सू०.६ / ३ / १३७ ) इति दीर्घः । गभकादशे क्षत्रियस्थ गर्भद्वादशे वैश्यस्य ॥३६॥
ब्रह्मवर्चसकामस्य कार्यं विग्रस्य पञ्चमे ।
राज्ञो बलार्थिनः षष्ठे वैश्यस्येहार्थिनोऽष्टमे ॥३७॥
वेदाध्ययनतदर्थज्ञानादिप्रकर्षकृतं तेजो ब्रह्मवर्चसंतत्कामस्य ब्राह्मणस्य गर्भपञ्चमे वर्षे उपनयनं कार्यम् । क्षत्रियस्य हस्त्यश्वादिराज्यबलार्थिनो गर्भषष्ठे । वैश्यस्य बहुकृष्यादिचेष्टार्थिनो गर्भाष्टमे, गर्भवर्षाणामेव प्रकृतत्वात् । यद्यपि बालस्य कामना न सम्भवति तथापि तत्पितुरेव तद्गतफलकामना तस्मिन्नुपचर्यते ॥३७॥
आषोडशाद्ब्राह्मणस्य सावित्री नातिवर्तते ।
आद्वाविंशात्क्षत्रबन्धोराचतुर्विंशतेर्विशः ॥३८॥
अभिविधावाङ् । ब्राह्मणक्षत्रियविशामुक्ताष्टमैकादशद्वादशवर्षद्वैगुण्यस्य विवक्षितत्वात्षोडशवर्षपर्यन्तं, ब्राह्मणस्य सावित्र्यथ वचनमुपनयनं नातिक्रान्तकालं भवति । क्षत्रियस्य द्वाविंशतिवर्षपर्यन्तम् । वैश्यस्य चतुर्विंशतिवर्षपर्यन्तम् । अत्र मर्यादायामाङ् केचिद्व्याख्यापयन्ति, यमवचनदर्शनात् । तथा च यमः—
पतिता यस्य सावित्री दश वर्षाणि पञ्च च ।
ब्राह्मणस्य विशेषेण तथा राजन्यवैश्ययोः ॥
प्रायश्चित्तं भवेदेषां प्रोवाच वदतां वरः ।
विवस्वतः सुतः श्रीमान्यमो धर्मार्थतत्त्ववित् ॥
सशिखं वपनं कृत्वा व्रतं कुर्यात्समाहितः ।
हविष्यं भोजयेदन्नं ब्राह्मणान्सप्त पञ्च वा ॥३८॥
अत ऊर्ध्वं त्रयोऽप्येते यथाकालमसंस्कृताः ।
सावित्रीपतिता व्रात्या भवन्त्यार्यविगर्हिताः ॥३६॥
एते ब्राह्मणादयो यथाकालं यो यस्यानुकल्पिकोऽप्युपनयनकाल उक्तः षोडशवर्षादिपर्यन्तं तन्नासंस्कृतास्तदूर्ध्वे सावित्रीपतिता उपनयनहीनाः शिष्टगर्हिता व्रात्यसंज्ञाभवन्ति । संज्ञाप्रयोजनं च “व्रात्यानां याजनं कृत्वा " ( म० स्मृ० ११-१९७ )इत्यादिना व्यवहारासद्धिः ३
नैतैरपूतैर्विधिवदापद्यपि हि कर्हिचित् ।
ब्राह्मान्यौनांश्च सम्बन्धानाचरेद्ब्राह्मणः सह ॥४०॥
एतैरपूतैर्व्रात्यैर्यथाविधिप्रायश्चित्तमकृतवाद्भः सह आपत्कालेऽपि कदाचिदध्यापनकन्यादानादीन् सम्बन्धान्ब्राह्मणो नानुतिष्ठेत् ॥४०॥
कार्ष्णरौरवबास्तानि चर्माणि ब्रह्मचारिणः ।
वसीरन्नानुपूर्व्येण शाणक्षौमाविकानि च ॥४१॥
कार्ष्ण इति विशेषानभिधानेऽपि मृगविशेषरुरुसाहचर्यात् “हारिणसैणेयं वा कार्ष्णं वा ब्राह्मणस्य” इत्यापस्तम्बवचनाच्च कृष्णमृगो गृह्यते । कृष्णमृगरुरुच्छागचर्माणि ब्रह्मचारिण उत्तरीयाणि वसीरन् । “चर्माण्युत्तरीयाणि” इति वचनात् । तथा शणक्षुमामेषलोमभवान्यधोवसनानि ब्राह्मणादयः क्रमेण परिधीरन्॥४१॥
मौञ्जीत्रिवृत्समा श्लक्ष्णा कार्या विप्रस्य मेखला ।
क्षत्रियस्य तु मौर्वी ज्या वैश्यस्य शणतान्तवी ॥४२॥
मञ्जमयी त्रिगुणा समगुणत्रयनिर्मिता सुखस्पर्शाब्राह्मणस्यमेखला कर्तव्या । क्षात्रयस्य
इत्यनुवृत्तौ—
प्राणार्थं मां सदा ध्यायेत्स मां सम्पूजयेत्सदा ।
अनिन्दंश्चैतदद्यात्तु दृष्ट्वा हृष्येत्प्रसीदेच्च ॥ इति ।
हेत्वन्तरमपि खेदमन्नदर्शनेन त्यजेत् । प्रतिनन्देत् नित्यमस्माकमेतदस्त्वित्यभिधाय वन्दनं प्रतिनन्दनम् । तदुक्तमादित्यपुराणे—
अन्नं दृष्ट्वा प्रणम्यादौ प्राञ्जलिः कथयेत्ततः ।
अस्माकं नित्यमस्त्वेतदिति भक्त्या स्तुवन्नमेत् ॥
सशः सर्वर्वमन्नम् ॥१४॥
पूजितं ह्यशनं नित्यं बलमूर्जं च यच्छति ।
अपूजितं तु तद् भुक्तमुभयं नाशयेदिदम् ॥५५॥
यस्मात्पूजितमन्न सामर्थ्यंवीर्यं च ददाति । अपूजितं पुनरेतदुभयं नाशयति । तस्मात्सर्वदाऽन्नं पूजयेदिति पूर्वेणैकवाक्यतापन्नमिदं फलश्रवणम् ।स्तुत्यर्थसंध्यावन्दनादावुपात्तदुरितक्षयवन्नित्यं कामनाविषयत्वेनापि नित्यश्रुतिरविता । नित्यश्रुतिविरोधात् फलश्रवणं स्तुत्यर्थमिति तु मेधातिथि-गोविन्दराजौ ॥५५॥
नोच्छिष्टं कस्यचिद्दद्यान्नाद्याच्चैव तथान्तरा ।
न चैवात्यशनं कुर्यान्न चोच्छिष्टः क्वचिद्रव्रजेत् ॥५६॥
भुक्तावशेषं कस्यचिन्न दद्यात् । चतुर्थ्यां प्राप्तायां सम्बन्धमात्रविवक्षया षष्ठी । अनेनैव सामान्य-निषेधेन शूद्रस्याप्युच्छिष्टदाननिषेधे सिद्धे “नोच्छिष्टं न हविष्कृतम्” इति शूद्रगोचरनिषेधश्चातुर्थः स्नातकव्रतस्वार्थः । दिवासायंभोजनयोश्च मध्ये न भुञ्जीत वारद्वयेऽप्यतिभोजनं न कुर्यात् । नातिसौहित्यमाचरेदिति चातुर्थं स्नातकव्रतार्थम् । उच्छिष्टः सन् क्वचित्नगच्छेत् ॥५६॥
अतिभोजने दोषमाह—
अनारोग्यमनायुष्यमस्वर्ग्यंचातिभोजनम् ।
अपुण्यं लोकविद्विष्टं तस्मात्तत्परिवर्जयेत् ॥५७॥
अरोगो रोगाभावस्तस्मै हितमारोग्यम्, आयुषे हितमायुष्यम् । यस्मादतिभोजनमनारोग्यमनायुष्यं च भवति अजीर्णजनकत्वेन रोगमरणहेतुत्वात् । अस्वर्ग्यंच स्वर्गहेतुयागादिविरोधित्वात् । अपुण्यमितरपुण्यप्रतिपक्षत्वा । लोकविद्विष्टं बहुभोजितया लोकैर्निन्दनात् । तस्मात्तन्न कुर्यात् ॥१७॥
ब्राह्मेण विप्रस्तीर्थेन नित्यकालमुपस्पृशेत् ।
कायत्रैदशिकाभ्यां वा न पित्र्येण कदाचन ॥५८॥
ब्राह्मादिसंज्ञेयं शास्त्रे संव्यवहारार्था स्तुत्यर्था च । न तु मुख्यं ब्रह्मदेवताकत्वं संभवति, अयागरूप-त्वात् । तीर्थशब्दोऽपि पावनगुणयोगाद् । ब्राह्मेण तीर्थेन सर्वदा विप्रादिराचामेत् । कः प्रजापतिस्तदीयः, “तस्येदम्” ( पा० सू० ४ / ३ / १२०) इत्यण् इकारश्चान्तादेशः । त्रैदशिको देवस्ताभ्यां वा । पित्र्येण तु तीर्थेन न कदाचिदाचामेत्, अप्रसिद्धत्वात् ॥५८॥
ब्राह्मादितोर्थान्याह—
अङ्गष्ठमूलस्य तले ब्राह्मं तीर्थं प्रचक्षते ।
कायमङ्गलिमूलेऽग्रे दैवं पित्र्यं तयोरधः ॥५९॥
अङ्गुष्ठमूलस्याधोभागे ब्राह्मं, कनिष्ठाङ्गुलिमूलेकायंअङ्गुलीनामग्नेदैवं, अङ्गुष्ठप्रदेशिन्योमध्ये पित्र्यंतीर्थं मन्वादयं आहुः । यद्यपि—
कायमङ्गुलिमूलेऽग्रेदैवं पित्र्यं तयोरधः ।
इत्यत्र चाङ्गुलिमात्रं श्रुतं तथापि स्मृत्यन्तराद्विशेषपरिग्रहः । तथा च याज्ञवल्क्यः—
कनिष्ठादेशिन्यङ्गुष्ठमूलान्यग्रं करस्य च ।
प्रजापतिपितृब्रह्मदेवतीर्थान्यनुक्रमात् ॥ ( या० स्मृ० १ / १९ ) ॥५९॥
सामान्येनोपदिष्टस्याचमनस्यानुष्ठानक्रममाह—
त्रिराचामेदपः पूर्वं द्विःप्रमृज्यात्ततो मुखम् ।
खानि चैव स्पृशेदद्भिरात्मानं शिर एवच ॥६०॥
पूर्वं ब्राह्मादितीर्थेन जलगण्डूषत्रयं पिबेत् । अनन्तरं संवृत्यौष्ठाधरौवारद्वयमङ्गुष्टमूलेन संमृज्यात् ।
संवृत्याङ्गुष्ठमूलेन द्विः प्रमृज्यात्ततो मुखम् ।
इति दक्षेण विशेषाभिधानात् । खानि चेन्द्रियाणि जलेन स्पृशेत् । मुखस्य सन्निधानान्मुखखान्येव । गोतमोऽप्याह- “खानि चोपस्पृशेच्छीर्षण्यानि” ।“हृद्यन्तर्ज्योतिः पुरुषः” ( बृह० ४ / ३ / ७ ) इत्युपनिषत्सु हृदयदेशत्वेनात्मनः श्रवणादात्मानं हृदयं शिरश्चाद्भिरेव स्पृशेत् ॥६०॥
अनुष्णाभिरफेनाभिरद्भिस्तीर्थेन धर्मवित् ।
शौचेप्सुः सर्वदाचामेदेकान्ते प्रागुदङ्मुखः ॥६१॥
अनुष्णीकृताभिः फेनवर्जिताभिर्ब्राह्मादितीर्थेन शौचमिच्छन्नेकान्ते जनैरनाकीर्णे शुचिदेश इत्यर्थः । प्राङ्मुख उदङ्मुखो वा सर्वदाऽऽचामेत् । आपस्तम्वेन “तप्ताभिश्च कारणात्” इत्यभिधानाद्व्याध्या-दिकारणव्यतिरेकेण नाचामेत् । व्याध्यादौ तु उष्णकृताभिरण्याचमने दोषाभावः । तीर्थव्यतिरेकेणाचमने शौचाभाव इति दर्शयितुमुक्तस्यापि तीर्थस्य पुनर्वचनम् ॥६१॥
आचमनजलपरिमाणमाह—
हृद्गाभिः पूयते विप्रः, कण्ठगाभिस्तु भूमिपः ।
वैश्योऽद्भिः प्राशिताभिस्तु, शूद्रःस्पृष्टाभिरन्ततः ॥६२॥
ब्राह्मणो हृदयगामिनीभिः, क्षत्रियः कण्ठगामिनीभिः, वैश्योऽन्तरास्यप्रविष्टाभिः कण्ठमप्राप्ताभिरपि, शूद्रो जिद्दौष्ठान्सेनापि स्पृष्टाभिरद्भिः पूतो भवति । अन्तत इति तृतीयार्थे तसिः ॥६२॥
आचमनाङ्गतामुपवीतस्य दर्शयितुमुपवीतलक्षणं ततः प्रसङ्गेन प्राचीनादीतीत्यादिलक्षणमाह—
उद्धृते दक्षिणे पाणावुपवीत्युच्यते द्विजः ।
सव्ये प्राचीनआदीती, निवीती कण्ठसज्जने ॥६३॥
दक्षिणे पाणावुद्धते वामस्कन्धस्थिते दक्षिणस्कन्धावलम्बे यज्ञसूत्रे वस्त्रे वोपनीती द्विजः कथ्यते । वामपाणावुद्धते दक्षिणस्कन्धस्थिते ग्रामस्कन्धावलम्बे प्राचीनावीती भण्यते । सव्ये प्राचीनआवीतीति छन्दोनुरोधादुक्तम् । तथा च गोभिलः -“दक्षिणबाहुमृद्धृत्यशिरोऽवधाय सव्येंऽसे प्रतिष्ठापयति दक्षिणस्कन्धमवलम्बनं भवत्येवं यज्ञोपत्रीती भवति, सव्यं बाहुमुद्धृत्य शिरोऽवधाय दक्षिणेंऽसे प्रतिष्ठापयति सव्यं कक्षमवलम्बनं भवत्येवं प्राचीनावीती भवति” । निवीती कण्ठसज्जन इति शिरोवधाय दक्षिणपाण्यादावप्यनुद्धृते कण्ठादेव सज्जन ऋजुप्रालम्बे यज्ञसूत्रे वस्त्रे च निवीती भवति ॥६३॥
मेखलामजिनं दण्डमुपवीतं कमण्डलुम् ।
अप्सु प्रास्य विनष्टानि गृह्णीतान्यानि मन्त्रवत् ॥६४॥
मेखलादीनि विनष्टानि भिन्नानि छिन्नानि च जले प्रक्षिप्यान्यानि नवानि स्वस्वगृह्योक्तमन्त्रैर्गृह्णीयात् ॥६४॥
केशान्तः षोडशे वर्षे ब्राह्मणस्य विधीयते ।
राजन्यबन्धोर्द्वाविंशे वैश्यस्य द्व्यधिके ततः ॥६५॥
केशान्ताख्यो गृह्योक्तसंस्कारो “गर्भादिसंख्या वर्षाणाम्” इति बौधायनवचनाद्गर्भ षोडशे ब्राह्मणस्य, क्षत्रियस्य गर्भद्वाविंशे, वैश्यस्य ततो द्व्यधिके गर्भचतुर्विंशे कर्तव्यः ॥६५॥
अमन्त्रका तु कार्येयं स्त्रीणामावृदशेषतः ।
संस्कारार्थंशरीरस्य यथाकालं यथाक्रमम् ॥६६॥
इयमावृदयं जातकर्मादिक्रियाकलापः समग्र उक्तकालक्रमेण शरीरसंस्कारार्थं स्त्रीणाममन्त्रकः कार्यः ॥६६॥
अनेनोपनयनेऽपि प्राप्ते विशेषमाह—
वैवाहिको विधिः स्त्रीणां संस्कारो वैदिकः स्मृतः ।
पतिसेवा गुरौ वासो गृहार्थोऽग्निपरिक्रिया ॥६७॥
[ अग्निहोत्रस्य शुश्रूषा सायमुद्वासमेव च ।
कार्यं पत्न्या प्रतिदिनमिति कर्म च वैदिकम् ॥७॥ ]
विवाहविधिरेव स्त्रीणां वैदिकः संस्कार उपनयनाख्यो मन्वादिभिः स्मृतः । पतिसेवैव गुरुकुले वासो वेदाध्ययनरूपः ।गृहकृत्यमेव सायम्प्रातः समिद्धोमरूपोऽग्निपरिचर्या ।तस्माद्विवाहादेरुपनयनस्थाने विधानादुपनयनादेर्निवृत्तिरिति ॥६७॥
एष प्रोको द्विजातीनामौपनायनिको विधिः ।
उत्पत्तिव्यञ्जकः पुण्यः, कर्मयोगं निबोधत ॥६८॥
औपनायनिक इत्यनुशतिकादित्वादुभयपदवृद्धिः । अयं द्विजातीनामुपनयनसम्बन्धो कर्मकलाप उक्त उत्पतेर्द्वितीयजन्मनो व्यञ्जकः ॥६८॥
इदानीमुपनीतस्य येन कर्मणा योगस्तं शृणुतेत्याह—
उपनीय गुरुः शिष्यं शिक्षयेच्छौचमादितः ।
आचारमग्निकार्यं च संध्योपासनमेव च ॥६६॥
गुरुः शिष्यमुपनीय प्रथमम् “एका लिङ्गे गुदे तिस्रः” ( म० स्मृ० ५-१३६ ) इत्यादि वक्ष्यमाणं शौचं, स्नानाचमनाद्याचारम्, अग्नौ सायम्प्रातः समिद्धोमानुष्ठानं समन्त्रकसंध्योपासनविधिं च शिक्षयेत् ॥६९॥
अध्येष्यमाणस्त्वाचान्तो यथाशास्त्रमुदङ्मुखः ।
ब्रह्माञ्जलिकृतोऽध्याप्यो लघुवासा जितेन्द्रियः ॥७०॥
अध्ययनं करिष्यमाणः शिष्यो यथाशास्त्रं कृताचमन उत्तराभिमुखः कृताञ्जलिः पवित्रवस्त्रः कृतेन्द्रियसंयमो गुरुणा अध्याप्यः । “प्राङ्मुखो दक्षिणतः शिष्य उदङ्मुखो वा” इति गौतमवचनात्प्रा-ङ्मुखस्याप्यध्ययनम् । ब्रह्माञ्जलिंकृत इति “वाऽऽहिताग्न्यादिषु” ( पा० सु० २ / २ / ३७ )इत्यनेन कृतशब्दस्य परनिपातः ॥७०॥
ब्रह्मारम्भेऽवसाने च पादौ ग्राह्यौ गुरोः सदा ।
संहत्य हस्तावध्येयं स हि ब्रह्माञ्जलिः स्मृतः ॥७१॥
वेदाध्ययनस्यारम्भे कर्तव्ये समापने च कृते गुरोः पादोपसंग्रहणं कर्तव्यम् । हस्तौ च संहत्वसंश्लिष्टौकृत्वाऽध्येतत्र्यम् । स एव ब्रह्मांञ्जलिः स्मृत इति पूर्वश्लोकोक्तब्रह्माञ्जलिशब्दार्थ-व्याकारः ॥७१॥
व्यत्यस्तपाणिना कार्यमुपसंग्रहणं गुरोः ।
सव्येन सव्यः स्प्रष्टव्यो, दक्षिणेन च दक्षिणः ॥७२॥
पादोपसंग्रहणं कार्यमित्यनन्तरमुक्तं, तद् व्यत्यस्तपाणिना कार्यमिति विधीयते । कोदृशो व्यत्यासः कार्य इत्यत आह-सव्येन पाणिना सव्यः पादो, दक्षिणेन पाणिना दक्षिणः पादो गुरोः रूप्रष्टव्यः । उत्तानहस्ताभ्यां चेदं पादयोः स्पर्शनं कार्यम् । यदाह पैठीनसिः - “उत्तानाभ्यां हस्ताभ्यां दक्षिणेन दक्षिणं सव्यं सव्येन पादावभिवादयेत्” । दक्षिणोपरिभावेन व्यत्यासो वाऽयं, शिष्टसमाचारात् ॥७२॥
अध्येष्यमाणं तु गुरुर्नित्यकालमतन्द्रितः ।
अधीष्व भो इति ब्रूयाद्विरामोऽस्त्विति चारमेत् ॥७३॥
अध्ययनं करिष्यमाणं शिष्यं सर्वदा अनलसो गुरुरधीष्व भो इति प्रथमं वदेत् । शेषे विरामोऽ-स्त्वित्यभिधाय विरमेन्निवर्तेत ॥७३॥
ब्रह्मणः प्रणवं कुर्यादादावन्ते च सर्वदा ।
स्रवत्यनोङ्कृतं पूर्वं, पुरस्ताच्च विशीर्यति ॥७४॥
ब्रह्मणो वेदस्याध्ययनारम्भे अध्ययनसमाप्तौ च ॐकारं कुर्यात् । यस्मात्पूर्वं यस्योङ्कारो न कृतस्तत्स्र-वति शनैः शनैर्नश्यति । यस्य पुरस्तान्न कृतस्तद्विशीर्यति अवस्थितिमेव न लभते ॥७४॥
प्राक्कूलान्पर्युपासीनः पवित्रैश्चैव पावितः ।
प्राणायामैस्त्रिभिः पूतस्तत ओंकारमर्हति ॥७५॥
प्राक्कूलान्प्रागग्रान्दुर्भानध्यासीनः पवित्रैः कुशैः करद्वयस्थैःपवित्रीकृतः “प्राणायामास्त्रयः पञ्चदशमात्राः” इति गौतमस्मरणात्पञ्चदशमात्रैस्त्रिभिः प्राणायामैः प्रयतः । अकारादिलध्वक्षरकालश्च मात्रा । ततोऽध्ययनार्थमोंकारमर्हति ॥७५॥
अकारं चाप्युकारं च मकारं च प्रजापतिः ।
वेदत्रयान्निरदुहद् भूर्भुवःस्वरितीति च॥७६॥
“एतदक्षरमेतां च” ( म० स्मृ० २-७८ ) इति वक्ष्यति तस्यायं शेषः । अकारमुकारं मकारं च प्रणवावयवभूतं ब्रह्मा वेदनयादृग्यजुःसामलक्षणाद्भूर्भुवः स्वरिति व्याहृतित्रयं च क्रमेण निरदुहृदुद्धतवान् ॥७६॥
त्रिभ्य एव तु वेदेभ्यः पादं पादमदूदुहत् ।
तदित्यृचोऽस्याः सावित्र्याः परमेष्ठी प्रजापतिः ॥७७॥
तथा त्रिभ्य एववेदेभ्य ऋग्यजुःसामभ्यः तदित्यच इति प्रतीकेनानूदितायाः सावित्र्याः पादं पादमिति त्रीन्पादान्ब्रह्मा चकर्ष परमे स्थाने तिष्ठतीति परमेष्ठी ॥७७॥
एतदक्षरमेतां च जपन्व्याहृतिपूर्विकाम् ।
संध्ययोर्वेदविद्विप्रो वेदपुण्येन युज्यते ॥७८॥
एतदक्षरमोंकाररूपम्, एतां च त्रिपदां सावित्रीं व्याहृतित्रयपूर्विकां संध्याकाले जपन्वेदज्ञो विप्रादिवदत्रयाध्ययनपुण्येन युक्तो भवति । अतः संध्याकाले प्रणवव्याहृतित्रयोपेतां सावित्रीं जपेदिति विधिः कल्प्यते ॥७८॥
सहस्रकृत्वस्त्वभ्यस्य बहिश्तत्त्रिकं द्विजः ।
महतोऽप्येनसो मासात्त्वचेर्वाहिर्विमुच्यते ॥७९॥
संध्यायामन्यन्त्र काल एतत्प्रकृतं प्रणवव्याहृतित्रेयसावित्र्यात्मकं त्रिकं ग्रामाद्वहिर्न-
केशान्तः षोडशे वर्षे ब्राह्मणस्य विधीयते ।
राजन्यबन्धोर्द्वाविंशे वैश्यस्य द्व्यधिके ततः ॥६५॥
केशान्ताख्यो गृह्योकसंस्कारो “गर्भादिसंख्या वर्षाणाम्” इति बौधायनवचनाद्गर्भषोडशे वर्षं ब्राह्मण, क्षत्रियस्य गर्भद्वाविंशे, वैश्यस्य ततो द्व्यधिके गर्भचतुर्विंशे कर्तव्यः ॥६५॥
अमन्त्रिका तु कार्येयं स्त्रीणामावृदशेषतः ।
संस्कारार्थंशरीरस्य यथाकालं यथाक्रमम् ॥६६॥
इयमावृदयं जातकर्मादिक्रियाकलापः समग्र उक्तकालक्रमेण शरीरसंस्कारार्थं स्त्रीणाममन्त्रकः कार्यः ॥६६॥
अनेनोपनयनेऽपि प्राप्ते विशेषमाह—
वैवाहिको विधिः स्त्रीणां संस्कारो वैदिकः स्मृतः ।
पतिसेवा गुरौ वासो गृहार्थोऽग्निपरिक्रिया ॥६७॥
[ अग्निहोत्रस्य शुश्रूषा सायमुद्वासमेव च ।
कार्यं पत्न्या प्रतिदिनमिति कर्म च वैदिकम् ॥७॥ ]
विवाहविधिरेव स्त्रीणां वैदिकः संस्कार उपनयनाख्यो मन्वादिभिः स्मृतः । पतिसेवैव गुरुकुले वासो वेदाध्ययनरूपः ।गृहकृत्यमेव सायम्प्रातः समिद्धोमरूपोऽग्निपरिचर्या । तस्माद्विवाहादेरुपनयनस्थाने विधानादुपनयनादेर्निवृत्तिरिति ॥६७॥
एष प्रोक्तो द्विजातीनामौपनायनिको विधिः ।
उत्पत्तिव्यञ्जकः पुण्यः, कर्मयोगं निबोधत ॥६८॥
औपनायनिक इत्यनुशतिकादित्वादुभयपदवृद्धिः । अयं द्विजातीनामुपनयनसम्बन्धो कर्मकलाप उक्त उत्पत्तेर्द्वितीयजन्मनो व्यञ्जकः ॥६८॥
इदानीमुपनीतस्य येन कर्मणा योगस्तं शृणुतेत्याह—
उपनीय गुरुः शिष्यं शिक्षयेच्छौमादितः ।
आचारमग्निकार्यं च संध्योपासनमेव च ॥६९॥
गुरुः शिष्यमुपनीय प्रथमम् “एका लिङ्गे गुदे तिस्रः” ( म० स्मृ० १ - १३६ ) इत्यादि वक्ष्यमाणं शौचं, स्नानाचमनाद्याचारम्, अग्नौ सायम्प्रातः समिद्धोमानुष्ठानं समन्त्रकसंध्योपासनविधिं च शिक्षयेत् ॥६९॥
अध्येण्यमाणस्त्वाचान्तो यथाशास्त्रमुदङ्मुखः
ब्रह्माञ्जलिकृतोऽध्याप्यो लघुवासा जितेन्द्रियः ॥७०॥
अध्ययनं करिष्यमाणः शिष्यो यथाशास्त्रं कृताचमन उत्तराभिमुखः कृताञ्जलिः पवित्रवस्त्रः कृतेन्द्रिय-संयमो गुरुणा अध्यायः । “प्राङ्मुखो दक्षिणतः शिष्य उदङ्मुखो वा” इति गौतमवचनात्प्राङ्मुखस्याप्यध्ययनम् । ब्रह्माञ्जलिकृत इति “वाऽऽहिताग्न्यादिषु” ( पा० सू० २/ २ / ३७ ) इत्यनेन कृतशब्दस्य परनिपातः ॥७०॥
ब्रह्मारम्भेऽवसाने च पादौ ग्राह्यौ गुरोः सदा ।
संहत्य हस्तावध्येयं स हि ब्रह्माञ्जलिः स्मृतः ॥७१॥
वेदाध्ययनस्यारम्भे कर्तव्ये समापने च कृते गुरोः पादोपसंग्रहणं कर्तव्यम् । हस्तौ च संहत्वसंश्लिष्टौ कृत्वाऽध्येतव्यम् । स एव ब्रह्मार्ञ्जलिः स्मृत इति पूर्वश्लोकोक्तब्रह्माञ्जलिशब्दार्थव्याकारः ॥७१ ॥
दीतीरारण्यादौ सहस्रावृत्तिंजपित्वा महतोऽपि पापात्सर्प इव कञ्चुकान्मुच्यते । तस्मात्पापक्षयार्थमिदं जपनीयमित्यप्रकरणेऽपि लाघवार्थमुक्तम् । अन्यत्रैतत्त्रयोच्चारणमपि पुनः कर्तव्यं स्यात् ॥७९॥
एतयर्चा विसंयुक्तः काले च क्रियया स्वया ।
ब्रह्मक्षत्रियविट्योनिर्गर्हणां याति साधुषु ॥८०॥
संध्यायामन्यन्त्र च समय ऋचैतया सावित्र्या विसंयुक्तस्त्यक्तसावित्रीजपः स्वकीयया क्रियया सायम्प्रातर्होमादिरूपया स्वकाले त्यक्तो ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्योऽपि सज्जनेषु निन्दां गच्छति । तस्मात्स्वकाले सावित्रीजपं स्वक्रियां च न त्यजेत् ॥८०॥
ओंकारपूर्विकास्तिस्रो महाव्याहृतयोऽव्ययाः ।
त्रिपदा चैव सावित्री विज्ञेयं ब्रह्मणो मुखम् ॥८१॥
ओंकारपूर्विकास्तिस्रोव्याहृतयो भूर्भुवःस्वरित्येता अक्षरब्रह्मावासप्तिफलत्वेनाव्ययाः त्रिपदा च सावित्री ब्रह्मणो वेदस्य मुखमाद्यम्, तत्पूर्वकवेदाध्ययनारम्भात् । अथवा ब्रह्मणः परमात्मनः प्राप्तेर्द्वारमेतत्, अध्ययनजपादिना निष्पापस्य ब्रह्मज्ञानप्रकर्षेण मोक्षावाप्तेः ॥८१॥
अत एवाह—
योऽधीतेऽहन्यहन्येतांस्त्रीणि वर्षाण्यतन्द्रितः ।
स ब्रह्म परमभ्येति वायुभूतः खमूर्तिमान् ॥८२॥
यः प्रत्यहमनलसः सन्सावित्रीं प्रणवव्याहृतियुक्तां वर्षत्रयमधीते, स परं ब्रह्माभिमुखेन गच्छति । स वायुभूतो वायुरित्र कामचारी जायते । खं ब्रह्म तदेवास्य मूर्तिरिति खमूर्तिमान् भवति, शरीरस्यापि नाशाद् ब्रह्मैव सम्पद्यते ॥८२॥
एकाक्षरं परं ब्रह्म, प्राणायामाः परं तपः ।
सावित्र्यास्तु परं नास्ति मौनात्सत्यं विशिष्यते ॥८३॥
एकाक्षरमोंकारः परं ब्रह्म, परब्रह्मावाप्तिहेतुत्वात् । ओंकारस्य जपेन तदर्थस्य च परब्रह्मणो भावनया तदवाप्तेः । प्राणायामाः सप्रणवसव्याहृतिसशिरस्कगायत्रीभिस्त्रिरावृत्तिभिः कृताश्चान्द्रायणादिभ्योऽपि परं तपः । प्राणायामा इतिबहुवचननिदशात्रयोऽवश्यं कर्तव्या इत्युक्तम् ।सावित्र्याः प्रकृष्टमन्यन्मन्त्रजातं नास्ति । मौनादपि सत्यं वाग्विशिष्यते । एषां चतुर्णो स्तुत्या चत्वार्येतान्युपासनीयानीति विधिः कल्प्यते । धरणीधरेण तु—
एकाक्षरपरं ब्रह्म प्रणायामपरं तपः ।
इति पठितं, व्याख्यातं च एकाक्षरं परं यस्य तदेकाक्षरपरं एवं प्राणायामपरमिति ।
मेधातिथिप्रभृतिभिर्वृद्धैरलिखितं यतः ।
लिखनात्पाठान्तरं तत्र स्वतन्त्रो धरणीधरः ॥८३॥
क्षरन्ति सर्वा वैदिक्यो जुहोतियजतिक्रियाः ।
अक्षरं दुष्करं ज्ञेयं ब्रह्म चैव प्रजापतिः ॥८४॥
सर्वावेदविहिता होमयागादिरूपाः क्रियाः स्वरूपतः फलतश्च विनश्यन्ति । अक्षरं तु प्रणवरूपमक्षयं, ब्रह्मप्राप्तिहेतुत्वात् तत् फलद्वारेणाक्षरं, ब्रह्मीभावस्याविनाशात् । कथमस्य ब्रह्मप्राप्तिहेतुत्वमत आह—ब्रह्म चैवेति । चशब्दो हेतौ । यस्मात्प्रजानामधिपतिर्यद् ब्रह्म तदेवायमोंकारः।स्वरूपतो ब्रह्मप्रतिपादकत्वेन चास्य ब्रह्मत्वम् । उभयथाऽपि ब्रह्मत्वप्रतिपादकनवायमुपासतो जपकाले मोक्षहेतुरित्यनेन दर्शितम् ॥८४॥
विधियज्ञाज्जपयज्ञो विशिष्टो दशभिर्गुणैः ।
उपांशुः स्याच्छतगुणः साहस्रो मानसः स्मृतः ॥८५॥
विधिविषयो यज्ञो विधियज्ञो दर्शपौर्णमासादिस्तस्मात्प्रकृतानां प्रणवादीनां जपयज्ञो दशगुणाधिकः । सोऽप्युपांशुश्चेदनुष्ठितस्तदा शतगुणाधिकः । यत्समीपस्थोऽपि परो न शृणोति तदुपांशु ।मानसस्तु जपः सहस्रगुणाधिकः । यत्र जिह्वौष्टं मनागपि न चलति स मानसः ॥८५॥
ये पाकयज्ञाश्चत्वारो विधियज्ञसमन्विताः ।
सर्वे ते जपयज्ञस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥८६॥
ब्रह्मयज्ञादन्ये ये पञ्चमहायज्ञान्तर्गता वैश्वदेवहोमबलिकर्म नित्यश्राद्धातिथिभोजनात्मकाश्चत्वारः पाकयज्ञाः ।विधियज्ञा दर्शपौर्णमासादयस्तैः सहिता जपयज्ञस्य षोडशीमपि कलां न प्राप्नुवन्ति । जपयज्ञस्य षोडशांशेनापि न समा इत्यर्थः ॥८६॥
जप्येनैव तु संसिध्येद् ब्राह्मणो नात्र संशयः ।
कुर्यादन्यन्न वा कुर्यान्मैत्रो ब्राह्मण उच्यते ॥८७॥
ब्राह्मणो जप्येनैव निःसंदेहां सिद्धिं लभते मोक्षप्राप्तियोग्यो भवति । अन्यद्वैदिकं यागादिकं, करोतु न करोतु वा । यस्मान्मैत्रो ब्राह्मणो ब्रह्मणः सम्बन्धी ब्रह्मणि लीयत इत्यागमेषूच्यते । मित्रमेव मैत्रः, स्वार्थेऽण् । यागादिषु पशुबीजादिवधान्न सर्वप्राणिप्रियता सम्भवति । तस्माद्यागादिना विनाऽपि प्रणवादिजपनिष्ठो निस्तरतीति जपप्रशंसा, न तु यागादीनां निषेधस्तेषामपि शास्त्रीयत्वात् ॥८७॥
इदानीं सर्ववर्णानुष्ठेयं सकलपुरुषार्थोपयुक्तमिन्द्रियसंयममाह—
इन्द्रियाणां विचरतां विषयेष्वपहारिषु ।
संयमे यत्नमातिष्ठेद्विद्वान्यन्तेव वाजिनाम् ॥८८॥
इन्द्रियाणां विषयेष्वपहरणशीलेषु वर्तमानानां क्षयित्वादिविषयदोषाञ्जानन्संयमे यत्नं कुर्यात्सारथिरिव रथनियुक्तानामश्वानाम् ॥८८॥
एकादशेन्द्रियाण्याहुर्यानि पूर्वे मनीषिणः ।
तानि सम्यक्प्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः ॥८९॥
पूर्वपण्डिता यान्येकादशेन्द्रियाण्याहस्तान्यर्वाचां शिक्षार्थं सर्वाणि कर्मतो नामतश्च क्रमाद्वक्ष्यामि ॥८९॥
श्रोत्रं त्वक्चक्षुषी जिह्वा नासिका चैव पञ्चमी ।
पायूपस्थं हस्तपादं वाक्चैव दशमी स्मृता ॥९०॥
तेष्वेकादशसु श्रोत्रादीनि दशैतानि बहिरिन्द्रियाणि नामतो निर्दिष्टानि । पायूपस्थं हस्तपादमिति “द्वन्द्रश्च प्राणितूयसेनाङ्गानाम्” ( पा० सू० २-४-२ ) इति प्राण्यङ्गहन्दूत्वादेकवद्भावः ॥९०॥
बुद्धीन्द्रियाणि पञ्चैषां श्रोत्रादीन्यनुपूर्वशः ।
कर्मेन्द्रियाणि पञ्चैषां पाय्वादीनि प्रचक्षते ॥९१॥
एषां दशानां मध्ये श्रोत्रादीनि पञ्च क्रमोक्तानि बुद्धः करणत्वाद् बुद्धीन्द्रियाणि, पाय्वादीनि चोत्सर्गादिकर्मकरणत्वात्कर्मेन्द्रियाणि तद्विदोवदन्ति ॥९१॥
एकादशं मनो ज्ञेयं स्वगुणेनोभयात्मकम् ।
यस्मिञ्जिते जितावेतौ भवतः पञ्चकौ गणौ ॥९२॥
एकादशसंख्यापूरकं च मनोरूपमन्तरिन्द्रियै ज्ञातव्यम् । स्वगुणेन सँकल्परूपेणोभयरूपेन्द्रियगण-प्रवर्तकस्वरूपम् । अत एव यस्मिन्मनसिजिते उभावपि पञ्चकौ बुद्धीन्द्रियकमन्द्रियगणौ जितौ भवतः । पञ्चकाविति “तदस्य परिमाणम्” ( पा० सू० ५ /१ /५७ ) इत्यनुवृत्तौ
“संख्यायाः संज्ञासङ्घसूत्राध्ययनेषु” ( पा०सू०५ / १ / ५८ ) इति पञ्चसंख्यापरिमितसङ्घार्थे कः॥१२॥
मनोधर्मसंकल्पमुलत्वादिन्द्रियाणां प्रायेण प्रवृत्तेः किमर्थमिन्द्रियनिग्रहः कर्तव्यः ?
इत्यत आह—
इन्द्रियाणां प्रसङ्गेन दोषमृच्छत्यसंशयम् ।
संनियम्य तु तान्येव ततः सिद्धिं नियच्छति ॥९३॥
यस्मादिन्द्रियाणां विषयेषु प्रसक्त्या दृष्टादृष्टं च दोषं निःसंदेहं प्राप्नोति । तान्येव पुनरिन्द्रियाणि सम्यङ् नियम्य सिद्धिं मोक्षादिपुरुषार्थयोग्यतारूपां लभते । तस्मादिन्द्रियसंयमं कुर्यादिति शेषः ॥९३॥
किमिन्द्रियसंयमेन विषयोपभोगादेरलब्धकामो निवत्स्यतीत्याशङ्क्याह—
न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति ।
हविषा कृष्णवर्त्मेवभूय एवाभिवर्धते ॥९४॥
न कदाचित्कामोऽभिलाषः काम्यन्त इति कामा विषयास्तेषामुपभोगेन निवर्तते, किंतु घृतेनाग्निरिवाधिकाधिकतममेव वर्धते, प्राप्तभोगस्यापि प्रतिदिनं तदधिकभोगवाञ्छादर्शनात् । अत एव विष्णुपुराणे ययातिवाक्यम्—
यत्पृथिव्यां व्रीहियवं हिरण्यं पशवः स्त्रियः ।
एकस्यापि न पर्याप्तं तदित्यतितृषं त्यजेत् ॥
तथा—
पूर्णं वर्षसहस्रं मे विषयासक्तचेतसः ।
तथाप्यनुदिनं तृष्णा ममैतेष्वेव जायते ॥९४॥
यश्चैतान्प्राप्नुयात्सर्वान्यश्चैतान्केवलांस्त्यजेत् ।
प्रापणात्सर्वकामानां परित्यागो विशिष्यते ॥९५॥
य एतान्सर्वान्विषयान्प्राप्नुयाद्यश्चैतान्कामानुपेक्षते तयोर्विषयोपेक्षकः श्रेयान् । तस्मात्सर्वकामप्राप्तेस्तदुपेक्षा प्रशस्या ।तथा हि विषयलोलुपस्थ तत्साधनासुत्पादने कष्टसंभवो विपत्तौच कुशातिशयो, न तु विषयविरसस्य ॥९५॥
इदानीमिन्द्रियसंयमोपायमाह—
न तथैतानि शक्यन्ते संनियन्तुमसेवया ।
विषयेषु प्रजुष्टानि यथा ज्ञानेन नित्यशः ॥१६॥
एतानीन्द्रियाणि विषयेषु प्रसक्तानि तथा नासेवया विषयसन्निधिवर्जनरूपया नियन्तुं न शक्यन्ते, दुर्निवारत्वात् । यथा सर्वदा विषयाणां क्षयित्वादिदोषज्ञानेन शरीरस्य चास्थिस्थूलमित्यादिवक्ष्यमाणदोषचिन्तनेन । तस्माद्विषयदोषज्ञानादिना बहिरिन्द्रियाणि मनश्च नियच्छेत् ॥९६॥
यस्मादनियमितं मनो विकारस्य हेतुः स्यादत आह—
वेदास्त्यागश्च यज्ञाश्च नियमाश्च तपांसि च ।
न विप्रदुष्टभावस्य सिद्धिं गच्छन्ति कर्हिचित् ॥९७॥
वेदाध्ययनदानयज्ञनियमतपांसि, भोगादिविषयसेवासंकल्पशीलिनो न कदाचित्फलसिद्धये प्रभवन्ति ॥९७॥
जितेन्द्रियस्य स्वरूपमाह—
श्रुत्वा स्पृष्ट्वाच दृष्ट्वा च भुक्त्वा घ्रात्वा च या नरः ।
न हृष्यति ग्लायति वा, स विज्ञेयो जितेन्द्रियः ॥९८॥
स्तुतिवाक्यं निन्दावाक्यं च श्रुत्वा, सुखस्पर्शं दुकूलादि दुःखस्पर्श मेषकम्बलादि स्पृष्ट्वा, सुरूपं कुरूपं च दृष्ट्वा, स्वादु अस्वादु च भुक्त्वा, सुरभिमसुरभिं च घ्रात्वा यस्य न हर्षविषादौ, स जितेन्द्रियो ज्ञातव्यः ॥९८॥
एकेन्द्रियासंयमोऽपि निवार्यत इत्याह—
इन्द्रियाणां तु सर्वेषां यद्येकं क्षरतीन्द्रियम् ।
तेनास्य क्षरति प्रज्ञा दृतेः पादादिवोदकम् ॥९९॥
सर्वेषामिन्द्रियाणां मध्ये यद्येकमपीन्द्रियं विषयप्रवणंभवति, ततोऽस्य विषयपरस्य इन्द्रियान्तरैरपि तत्त्वज्ञानं क्षरति न व्यवतिष्ठते । चर्मनिर्मितोदकपात्रादिव केनापि च्छिद्रेण सर्वस्थानस्थमेवोदकं न व्यवतिष्ठते ॥९९॥
इन्द्रियसंयमस्य सर्वपुरुषार्थहेतुतां दर्शयति—
वशे कृत्वेन्द्रियग्रामं संयम्य च मनस्तथा ।
सर्वान्संसाधयेदर्थानक्षिण्वन्योगतस्तनुम् ॥१००॥
बहिरिन्द्रियगणमायत्तं कृत्वा मनश्च संयम्य सर्वान् पुरुषार्थान्सम्यक्साधयेत् ।योगत उपायेन स्वदेहमपीडयन् यः सहजसुखी संस्कृतान्नादिकं भुङ्क्तेस क्रमेण तं त्यजेत् ॥१००॥
पूर्वांसंध्यां जपंस्तिष्ठेत्सावित्रीमार्कदर्शनात् ।
पश्चिमां तु समासीनः सम्यगृक्षविभावनात् ॥१०१॥
पूर्वां संध्यां पश्चिमामिति च कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे ( पा० सू० २ / ३ / ५ ) इति द्वितीया । प्रथमसंध्यां सूर्यदर्शनपर्यन्तं सावित्रीं जपंस्तिष्ठेत् आसनादुत्थाय निवृत्तगतिरेकत्रदेशे कुर्यात् । पश्चिमां तु संध्यां सावित्रीं जपन्सम्यङ्नक्षत्रदर्शनपर्यन्तमुपविष्टः स्यात् । अत्र च फलवत्त्वाज्जपः प्रधानं स्थानासने त्वङ्गे । “फलवत्सन्निधावफलं तदङ्गम्” इति न्यायात् ।
संध्ययोर्वेदविद्विप्रो वेदपुण्येन युज्यते । ( म० स्मृ० २ / ७८ )
“सहस्त्रकृत्वस्त्वभ्यस्य” ( म० स्मृ० २ / ७९ ) इति च पूर्वं जपात्फलमुक्तम् । (१) मेधा-
______________________________________
(१) केयं परिनोदना ? श्रौतेन स्मार्तस्य बाधो युक्तः, एवं गृह्याग्निहोमेन विकल्पितम् ।नैव चात्र विरोधस्तिष्ठतापि शक्यं होतुमासीनेन च । ननु च न केवले स्थानासने सन्ध्ययोर्विहिते किन्तु त्रिकजपोऽपि । तथा च सावित्रीं जपन् कथं होममन्त्रमुच्चारयेत् । अस्तु जपस्य बाधः, प्रधाने तावत्स्थानासनेन विरुध्येते । गुणलोपे च मुख्यस्येत्यनेन न्यायेन जपस्याङ्गत्वाद् बाधो युक्तस्तयोश्च प्रधानत्वं साक्षाद्विधिसम्बन्धात्तिष्ठेदासीत वेति च । जपस्य तु गुणत्वं शत्रन्तत्वाजपतेर्लक्षणत्वावगमात् । अधिकारसम्बन्धश्च स्थानासनयोरव “न तिष्ठति तु यःपूर्वां” ( म०स्मृ० २ - १०३ ) तथा “तिष्ठन्नैशमेनो व्यपोहति” ( म० स्मृ० २-१०२ ) इति । यत्तु केनचिदुक्तं तिष्ठतिरत्र गुणः प्रधानं जपकर्म ततो हि फलमश्रौष्मेति ।अत्रोच्यते-नैवायं कामिनोऽधिकारः कुतः फलश्रवणम् । यत्तु प्रमाणवादवाक्ये वेदपुण्येन पुज्यत इति फलानुवादभ्रमः स तत्रैव निर्णीतस्तत्स्मात्स्थानासने प्रधाने । अथवाग्निहोत्रेणः सकृत्सावित्रीं जपिष्यन्ति त्रिरावर्तयिष्यन्ति वा । न तावताग्निहोत्रस्य कालातिपत्तिः प्रश्नन् सायं विनिर्मुक्त इति न तावता विनिहन्यते । अश्नशब्दः चिरकालवचनः तावता च कृतः सन्ध्यार्थोभवति । अर्कदर्शनपर्यन्तता ह्यङ्गमेवोदितहोमिनां कृतसन्ध्यानामेवाग्निहोत्रहोमः ।गौतमेन तु सयोतिषा ज्योतिषो दर्शनादिति सूत्रस्यार्थः एतावान्कालः सन्ध्योच्यते न वाप्यङ्गम् । तत्रैतावति काले नास्त्यापत्तिः - यथा पौर्णमास्यां यजेतेति न कालानुरोधेन कर्मण आवृत्तिः तथा—“पूर्वांसन्ध्यां सनक्षत्रां पश्चिमां तदिवाकराम्” इति । तदपि काललक्षणं एतावान्वजलइह सन्ध्याशब्देनोच्यते । तत्र सान्ध्यो विधिरनुष्ठियस्तत्रेयति सन्ध्याशब्दवाच्ये काले च ।मुहूर्त्त रात्रे यदि त्रिचतुरासु कालकलासु स्थानासनजपान् कुर्यात् सम्पन्न एव विध्यर्थः, न ह्यत्र कृत्स्नकालव्याप्तिः श्रुता । मनोरिव सर्वथाग्नि-
तिथिस्तु स्थानासनयोरेव प्राधान्यमाह ।संध्याकालश्च मुहूर्तमात्रम् ।तदाह योगियाज्ञवल्क्यः—
हासवृद्धी तु सततं दिवसानां यथाक्रमम् ।
संध्या मुहूर्तमात्रं तु ह्रासे वृद्धौ च सा स्मृता ॥१०१॥
पूर्वां संध्यां जपंस्तिष्ठन्नैशमेनोव्यपोहति ।
पश्चिमां तु समासीनो मलं हन्ति दिवाकृतम् ॥१०२॥
पूर्वसंध्यायां तिष्ठन् जपं कुर्वाणो निशासंचितं पापं नाशयति । पश्चिमसंध्यायां तूपविष्टो जपं कुर्वन्दिवार्जितं पापं निहन्ति । तत्रापि जपात्फलमुक्तम् । एतच्चाज्ञानादिकृतपापविषयम् । अत एव याज्ञवल्क्यः—
“दिवा वा यदि वा रात्रौ यदज्ञानकृतं भवेत् ।
त्रिकालसंध्याकरणात्तत्सर्वं विप्रणश्यति ॥१०२॥
न तिष्ठति तु यः पूर्वांनोपास्ते यश्च पश्चिमाम् ।
स शूद्रवद्वहिष्कार्यः सर्वस्माद् द्विजकर्मणः ॥१०३॥
यः पुनः पूर्वसंध्यां नानुतिष्ठति, पश्चिमां च नोपास्ते, तत्तत्कालविहितं जपादि न करोतीत्यर्थः स शूद्र इव सर्वस्माद् द्विजातिकर्मणोऽतिथिसत्कारादेरपि बाह्यः कार्यः । अनेनैव प्रत्यवायेन संध्योपासनस्य नित्यतोक्ता।नित्यत्वेऽपि सर्वदाऽपेक्षितपापक्षयस्य फलत्वमविरुद्धम् ॥१०३॥
अपां समीपे नियतो नैत्यकं विधिमास्थितः ।
सावित्रीमप्यधीयीत गत्वाऽरण्यं समाहितः ॥१०४॥
ब्रह्मयज्ञरूपमिदम् । बहुवेदाध्ययनाशक्तौ सावित्रीमात्राध्ययनमपि विधीयते । अरण्यादिनिर्जनदेशं गत्वा नद्यारिजलसमीपे नियतेन्द्रियः समाहितोऽनन्यमना नैत्यकं विधि ब्रह्मयज्ञरुपमास्थितोऽनुतिष्ठासुः सावित्रीमपि प्रणवव्याहृतित्रययुतां यथोक्तामधीयीत ॥१०४॥
वेदोपकरणे चैव स्वाध्याये चैव नैत्यके ।
नानुरोधोऽस्त्यनध्याये होममन्त्रेषु चैव हि ॥१०५॥
वेदोपकरणे वेदाङ्गे शिक्षादौ नैत्यके नित्यानुष्ठेये च स्वाध्याये ब्रह्मयज्ञरूपे होममन्त्रेषु चानध्यायादरो नास्ति ॥१०५॥
नैत्यके नास्त्यनध्यायो, ब्रह्मसत्रं हि तत्स्मृतम् ।
ब्रह्माहुतिहुतं पुण्यमनध्यायवषट्कृतम् ॥१०६॥
पूर्वोक्तनैत्यकस्वाध्यायस्यायमनुवादः । नैत्यके जपयज्ञेऽनध्यायो नास्ति, यतः सततभवत्वात् । ब्रह्मसत्रं तन्मन्वादिभिः स्मृतम् । ब्रह्मैवाहुतिर्ब्रह्माहुतिर्हविस्तस्यां द्रुतमनध्यायाध्ययनमध्ययनरूपमनध्या-यवषट्कृतमपि पुण्यमेव भवति ॥१०६॥
यः स्वाध्यायमधीतेऽब्दं विधिना नियतः शुचिः ।
तस्य नित्यं क्षरत्येष पयो दधि घृतं मधु ॥१०७॥
अब्दमित्यन्तसंयोगे द्वितीया ।यो वर्षमप्येक स्वाध्यायसहरहविहिताङ्गयुक्तं नियत-
_________________________________________________________________
क्षेत्रसन्ध्याविधी समानकालावपि शक्यावनुष्ठातुम् । सदाशब्दो नित्यतामाह । उभयसन्ध्याशेषः आसीत् भासनमनूर्ध्वतावस्थानमुपविष्टो भवेत्, ऋक्षं नक्षत्रम्’ आतद्विभावनात् आर्कदर्शनादिति य आकारः स शानुषक्तव्यः । सम्यक्शब्दो दर्शनविभावनयो विशेषणं सम्यग्यदा परिपूर्णमण्डल आदित्यो भवति नक्षत्राणि च भास्वन्ति स्वभासा युक्तानि नादित्यतजीभिभूतानि इति ॥
न्द्रियः प्रयतो जपति, तस्यैव स्वाध्यायो जपयज्ञः क्षीरादीनि क्षरति क्षीरादिभिर्देवान्पितॄन्श्च प्रीणाति । ते च प्रीताः सर्वकामजपयज्ञकारिणस्तर्पयन्तीत्यथः । अत एव याज्ञवल्क्यः—
मधुना पयसा चव स देवांस्तर्पयेद् द्विजः ।
पितॄन्मधुघृताभ्यां च ऋचोऽधीते हि योऽन्वहम् ॥ ( या० स्मृ० १-४१ )
इत्युपक्रम्य चतुर्णामेव वेदानां पुराणानां जपस्य च देवपितृतृप्तिफलमुक्त्वा शेषे
ते तृप्तास्तर्पयन्त्येनं सर्वकामफलैः शुभैः । ( या० स्मृ० १-४७ )
इत्युक्तवान् ॥१०७॥
अग्नीन्धनं भैक्षचर्यामधःशय्यां गुरोर्हितम् ।
आसमावर्तनात्कुर्यात्कृतोपनयनो द्विजः ॥१०८॥
सायंप्रातः समिद्धोमं भिक्षासमुहाहरणमखट्वाशयनरूपामधःशय्यां न तु स्थाण्डिलशायित्वमेव ।गुरोरुदककुम्भाद्याहरणरूपं हितं कृतोपनयनो ब्रह्मचारी समावर्तनपर्यन्तं कुर्यात् ॥१०८॥
कीदृशः शिष्योऽध्याप्य इत्याह—
आचार्यपुत्रः शुश्रूषुर्ज्ञानदो धार्मिकः शुचिः ।
आप्तः शक्तोऽर्थदः साधुः स्वोऽध्याप्या दश धर्मतः ॥१०९॥
आचार्यपुत्रः, परिचारकः, ज्ञानान्तरदाता, धर्मवित्, मृद्वार्यादिषुशुविः, बान्धवः, ग्रहणधारणसमर्थः, धनदाता, हितेच्छुः, ज्ञातिः, दशैते धमणाध्यायाः ॥१०९॥
नापृष्टः कस्यचिद् ब्रूयान्न चान्यायेन पृच्छतः ।
जानन्नपि हि मेधावी जडवल्लोक आचरेत् ॥११०॥
यदन्येनाल्पाक्षरं विस्वरं चाधीतं तस्य तत्त्वं न वदेत् ।शिष्यस्य त्वपृच्छतोऽपि वक्तव्यम् । भक्तिश्रद्धादिप्रश्नधर्मोल्लङ्घनमन्यायस्तेन पृच्छतो न ब्रूयात् ।जानन्नपि हि प्राज्ञो लोके मूक इव व्यवहरेत् ॥११०॥
उक्तप्रतिषेधद्वयातिक्रमे दोषमाह—
अधर्मेण च यः प्राह यश्चाधर्मेण पृच्छति ।
तयोरन्यतरः प्रैति विद्वेषं वाऽधिगच्छति ॥१११॥
अधर्मेण पृष्टोऽपि यो यस्य वदति यश्चान्यायेन यं पृच्छति तयोरन्यतरो व्यतिक्रमकारी म्रियते, विद्वेषं वा तेन सह गच्छति ॥१११॥
धर्मार्थौयत्र न स्यातां शुश्रूषा वाऽपि तद्विधा ।
तत्र विद्या न वक्तव्या शुभं बीजमिवोषरे ॥११२॥
यस्मिन् शिष्येऽध्यापिते धर्मार्थौन भवतः परिचर्या वाऽध्ययनानुरूपा तित्र विद्या नापणीया । सुष्ठु ब्रीह्यादिबीजमिवोषरे । यन्त्र बीजमुप्तं न प्ररोहति स ऊषरः । न चार्थग्रहणे, भृतकाध्यापकत्वमाशङ्कनीयम्, यद्येतावन्मह्यं दीयते तदैतावदध्यापयामीति नियमाभावात् ॥११२॥
विद्ययेव समं कामं मर्तव्यं ब्रह्मवादिना ।
आपद्यपि हि घोरायां न त्वेनाभिरिणे वपेत् ॥११३॥
विद्ययैव सह वेदाध्यापकेन वरं मर्तव्यं न तु सवथाऽध्यापनयोग्यशिष्याभावे चापात्रायैव तां प्रतिपादयेत् । तथा छान्दोग्यब्राह्मणम्-“विद्यया सार्धं म्रियेत न विद्यामूषरे वपेत्” ॥११३॥
अस्यानुवादमाह—
विद्या ब्राह्मणमत्याह शेवधिस्तेऽस्मि रक्ष माम् ।
असूयकाय मां मादास्तथा स्या वीर्यवत्तमा ॥११४॥
विद्याधिष्ठात्री देवता कञ्चिदध्यापकं ब्राह्मणमागत्यैवमवदत् — तवाहं निधिरस्मि । मां रक्ष ।असूयक्रादिदोषवते न मां वदेः । तथा सत्यतिशयेन वीर्यवती भूयासम् । तथा च च्छान्दोग्यब्राह्मणम् - “विद्या ह वै ब्राह्मणमाजगाम, तवाहमस्मि, त्वं मां पालयानर्हते मानिने चैव मादा, गोपाय मां, श्रेयसी तथाहमस्मि” इति ॥११४॥
यमेव तु शुचिं विद्यान्नियतब्रह्मचारिणम् ।
तस्मै मां ब्रूहि विप्राय निधिपायाप्रमादिने ॥११५॥
यमेव पुनः शिष्यं शुचिं नियतेन्द्रियं ब्रह्मचारिणं जानासि तस्मै विद्यारूपनिधिरक्षकाय प्रमादरहिताय मां वद ॥११५॥
ब्रह्म यस्त्वननुज्ञातमधीयानावाप्नुयात् ।
स ब्रह्मस्तेयसंयुक्तो नरकं प्रतिपद्यते ॥११६॥
यः पुनरभ्यासार्थमधीयानादन्यं वा कञ्चिदध्यापयतस्तदनुमतिरहितं वेदं गृह्णाति स वेदस्तेययुक्तो नरकं गच्छति । तस्मादेतन्न कर्तव्यम् ॥११६॥
लौकिकं वैदिकं वाऽपि तथाऽध्यात्मिकमेव च ।
आददीत यतो ज्ञानं तं पूर्वमभिवादयेत् ॥११७॥
[जन्मप्रभृति यत्किंचिच्चेतसा धर्ममाचरेत् \।
तत्सर्वं विफलं ज्ञेयमेकहस्ताभिवादनात् ॥८॥ ]
लौकिकमर्थशास्त्रादिज्ञानं, वैदिकं वेदार्थज्ञानम्, आध्यात्मिकं ब्रह्मज्ञानं, यस्मात्तु गृह्णाति तं बहुमान्यमध्ये स्थितं प्रथममभिवादयेत् । लौकिकादिज्ञानदातॄणामेव त्रयाणां समवाये यथोत्तरं मान्यत्वम् ॥ ॥११७॥
सावित्रीमात्रसारोऽपि वरं विप्रः सुयन्त्रितः ।
नायन्त्रितस्त्रिवेदोऽपि सर्वाशी सर्वविक्रयी ॥११८॥
सावित्रीमात्रवेत्ताऽपि वरं सुयन्त्रितः शास्त्रनियमितो विप्रादिर्मान्यः । नायन्त्रितो वेदत्रयवेत्ताऽपि निषिद्धभोजनादिशीलः प्रतिषिद्धविक्रेता च । एतच्च प्रदर्शनमात्रम्, सुयन्त्रितशब्देन विधिनिषेधनिष्ठत्वस्य विवक्षितत्वात् ॥११८॥
शय्यासनेऽध्याचरिते श्रेयसा न समाविशेत् ।
शय्यासनस्थश्चैवैनं प्रत्युत्थायाभिवादयेत् ॥११९॥
शय्या चासनं च शय्यासनं, “जातिरप्राणिनाम्” ( पा. सू. २ / ४ / ६ ) इति द्वन्द्वैकवद्भावः । तस्मिञ्छ्रेयसा विद्याद्यधिकेन गुरुणा चाध्याचरिते साधारण्येन स्वीकृते च तत्कालमपि नासीत स्वयं च शय्यासनस्थो गुरावागते उत्थायाभिवादनं कुर्यात् ॥११९॥
अस्यार्थवादमाह—
ऊर्ध्वं प्राणा ह्युत्क्रामन्ति यूनः स्थविर आयति ।
प्रत्युत्थानाभिवादाभ्यां पुनस्तान्प्रतिपद्यते ॥१२०॥
यस्माद्युनोऽल्पवयसो वयोविद्यादिना स्थविरे आयति आगच्छति सति प्राणा ऊर्ध्वमुत्क्रामन्ति देहाद्वहिर्निर्गन्तुमिच्छन्ति तान्वृद्धस्य प्रत्युत्थानाभिवादाभ्यां पुनः सुस्थान् करोति । तस्माद् वृद्धस्य प्रत्युत्थानाभिवादनं कुर्यात् ॥१२०॥
अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविनः ।
चत्वारि तस्य वर्धन्ते आयुर्विद्या यशो बलम् ॥१२१॥
उत्थाय सर्वदा वृद्धाभिवादनशीलस्य बृद्धसेविनश्च आयुःप्रज्ञायशोबलानि चत्वारि सम्यक् प्रकर्षण वर्धन्ते ॥१२१॥
संप्रत्यभिवादनविधिमाह—
अभिवादात्परं विप्रो ज्यायांसमभिवादयन् ।
असौ नामाहमस्मीति स्वं नाम परिकीर्तयेत् ॥१२२॥
वृद्धमभिवादयन् विप्रादिरभिवादात्परम् ‘अभिवादये’ इति शब्दोच्चारणानन्तरममुकनामाहमस्मीति स्वं नाम परिकीर्तयेत् । अतो नामशब्दस्य विशेषपरत्वात्स्वनामविशेषोच्चारणानन्तरमभिवादनवाक्ये नामशब्दोऽपि प्रयोज्य इति (१) मेधातिथिगोविन्दराजयोरभिधानमप्रमाणम् । अत एव गौतमः -“स्वनाम प्रोच्याहमभिवादय इत्यभिवदेत्” । साङ्ख्यायनोऽपि - " असावहं भो इत्यात्मनो नामादिशेत्” इत्युक्तवान् ।यदि च नामशब्दश्रवणात्तस्य प्रयोगस्तदा “अकारश्वास्य नाम्नोऽन्ते” ( म० स्मृ० २ / १२५) इत्यभिधानात्प्रत्यभिवादनवाक्ये नामशब्दोच्चारणं स्यान्न च तत्कस्यचित्संमतम् ॥१२२॥
नामधेयस्य ये केचिदभिवादं न जानते ।
तान्प्राज्ञोऽहमिति ब्रूयात्स्त्रियः सर्वास्तथैव च ॥१२३॥
नामधेयस्य उच्चारितस्य सतो ये केचिदभिवाद्याः संस्कृतानभिज्ञतयाऽभिवादमभिवादार्थं न जानन्ति तान्प्रत्यभिवादनेऽप्यसमर्थत्वात्प्राज्ञ इत्यभिवाद्यशक्तिविज्ञोऽभिवादयिताभिवादये-ऽहमित्येवं ब्रूयात् । स्त्रियः सर्वास्तथैव ब्रूयात् ॥१२३॥
भोःशब्द कीर्तयेदन्ते स्वस्य नाम्नोऽभिवादने ।
नाम्नां स्वरूपभावो हि भोभाव ऋषिभिः स्मृतः ॥१२४॥
अभिवादने यन्नाम प्रयुक्तं तस्यान्ते भोः शब्द कीर्तयेदभिवाद्यसम्बोधनार्थम् । अत एवा ह —नाम्नामिति । भो इत्यस्य यो भावः सत्ता लोऽभिवाद्यनाम्नां स्वरूपभाव ऋषिभिः स्मृतः । तस्मादेवमभिवादनवाक्यम् – “अभिवादये शुभशुर्माहमस्मिभोः” ॥१२४॥
आयुष्मान्भव सौम्येति वाच्यो विप्रोऽभिवादने ।
अकारश्चास्य नाम्नाऽन्ते वाच्यः पूर्वाक्षरः प्लुतः ॥१२५॥
अभिवादने कृते प्रत्यभिवादयित्रा अभिवादको विप्रादिः"आयुष्मान्भव सौम्य” इति वाच्यः । अस्य चाभिवादकस्य यन्नाम तस्यान्ते योऽकारादिः स्वरो नाम्नासकारान्तत्वनियमाभावात्, स प्लुतः कार्यः । स्वरापक्षं चेदकारान्त्वं व्यञ्जनान्तेऽपि नाम्नि सम्भवति । पूर्वं नामगतमक्षरं संलिष्टं यस्य स पूर्वाक्षरस्तेन नागन्तुरपकृष्य चाकारादिः स्वरः प्लुतः कार्यः । एतच्च “वाक्यस्य टेःप्लुत उदात्तः” ( पा. सू. ८ / २ / ८२ ) इत्यस्यानुवृत्तौ “प्रत्यभिवादेऽशुद्धे”
____________________________________
( १ ) असौ नामाहमस्मीति - असाविति सर्वनाम ।सर्वविशेषप्रतिपादकमभिमुखोकरणार्थोऽयमीदृशः
शब्दप्रयोगः- मया त्वमभिवाद्यसे आशीर्वादार्थमभिमुखीक्रियसे । ततोऽध्येषणामवगम्य प्रत्यभिवादमाशीर्दानादि कर्तुमारभते । न च सामान्य वाचिना सर्वनाम्ना प्रयोज्यमानेनैतदुक्तं भवतीदं नामधेयेन मयाभिवाद्यसे इत्यतोऽध्येषणामनवबुध्य कस्याशिषं प्रयुङ्काम् ।अपि च स्वनाम परिकीर्तयेदितिश्रुतम् । तत्रासौ देवदत्तनाप्राहमित्युक्तेनाभिवादनं प्रतिपद्येत । असावित्येतस्य पदस्यानर्थक्यादर्थानवसायः । स्मृत्यन्तरतन्त्रेणापि व्यवहरन्ति च सूत्रकाराः । यथा पाणिनिः कर्मणि द्वितीयादिशब्दैः इहाप्यसाविति स्वं नामातिदिशतेति यज्ञसूत्रेऽपि परिभाषितम् । यद्येवं स्वनामेत्यनेनैव सिद्धे असौ नामेत्यनर्थकम् । नामशब्दप्रयोगार्थं कथं स्वनाम कीर्तयॆदिदं नामाइमिति । अनेन स्वरूपेणाहनस्मीति समानार्थत्वाद्विकल्पं मन्यन्ते । अत्र श्लोके एतावदभिवादनवाक्यस्वरूपं सिद्धम् - “अभिवादय देवदत्तनामाहं भो; ’ ॥
( पा. सू. ८ / २ / ८३ ) इति प्लुतं स्मरन्याणिनिः स्फुटमुक्तवान् ।व्याख्यातं च वृत्तिकृता वामनेन – “टेरिति किम्, व्यञ्जनान्तस्यैव टेःप्लुतो यथा स्यात्” इति । तस्मादीदृशं प्रत्यभिवादनवाक्यं “आयुष्मान्भव सौम्य शुभशर्मन्” । एवं क्षत्रियस्य बलवर्मन्, एवं वश्यस्य वसु भृते । “प्लुतो राजन्यविशां वा” इति कात्यायनवचनात्क्षत्रियवैश्ययोः पक्षे प्लुतो न भवति शूद्रस्य प्लतो न कार्यः, “अशूद्रे” इति पाणिनित्रचनात् । " स्त्रियामपि निषेधः” इति कात्यायनवचनात्त्रियामपि प्रत्यभिवादनवाक्येन प्लुतः ।गोविन्दराजस्तु ब्राह्मणस्य नाम्नि शर्मोपपदं नित्यं प्रागभिधाय प्रत्यभिवादनवाक्ये “आयुष्मान् भव सौम्यभद्र” इति निरुपपदोदाहरणसोपपदोदाहरणानभिज्ञत्वमेव निजंज्ञापयति । धरणीधरोऽपि ‘आयुष्मान् भव सौम्य’ इति सम्बुद्धिविभक्तयन्तं मनुवचनं पश्यन्नप्यसम्बुद्धिप्रथमैकवचनान्तममुकशर्मेत्युदाहरन्वि चक्षणैरप्युपेक्षणीय एव ॥१२५॥
यो न वेत्यभिवादस्य विप्रः प्रत्यभिवादनम् ।
नाभिवाद्यः स विदुषा यथा शूद्रस्तथवसः ॥१२६॥
यो विप्रोऽभिवादनस्यानुरूपं प्रत्यभिवादनं न जानात्यसावभिवादनविदुषाऽपि स्वनामोच्चारणायुक्त विधिना शूद्र इव नाभिवाद्यः ।अभिवादयेऽहमिति शब्दोच्चारणमात्रं तु चरणग्रहणादिशून्यमनिषिद्धम्, प्रागुक्तत्वात् ॥१२६॥
ब्राह्मणं कुशलं पृच्छेत्क्षत्रबन्धुमनामयम् ।
वैश्यं क्षेमं समागम्य शूद्रमारोग्यमेव च ॥१२७॥
समागम्य समागमे कृते अभिवादक्रमवरवयस्कं समानवयस्कमनभिवादकमपि ब्राह्मणं कुशलं, क्षत्रियमनामयं, वैश्यं क्षेमं शूद्रमारोग्यं पृच्छेत् । अत एवापस्तम्बः—“कुशलमवरवयसं समानवसयंवा विप्रं पृच्छेत्, अनामयं क्षत्रियं, क्षेमं वैश्यम्, आरोग्यं शूद्रम्”अवरदक्षयसमभिवादकं वयस्यमनभिवादकमपीति मन्वर्थमेवापस्तम्बः स्फुटयतिस्म । गोविन्दराजस्तु प्रकर-णात्प्रत्यभिवादकस्यैव कुशलादिप्रश्नमाह - तन्न, अभिवादकेन सह समागमस्यानुप्राप्तत्वात् । समागम्येति निष्प्रयोजनानुवादप्रसङ्गात् । अतः कुशलक्षेमशब्दयोरनामयारोग्यपदयोश्च समानार्थत्वाच्छन्दविशेषोच्चारणमेव विवक्षितम् ॥१२७॥
अवाच्यो दीक्षितो नाम्ना यवीयानपि यो भवेत् ।
भोभवत्पूर्वकं त्वेनमभिभाषेत धर्मवित् ॥१२८॥
प्रत्यभिवादनकाले अन्यदा च दीक्षणीयातःप्रभृत्यावभृथस्त्रानात्कनिष्टोऽपि दीक्षितो नाम्ना न वाच्यः, किंतु भोभवच्छब्दपूर्वकं दीक्षितादिशब्दैरुत्कर्षाभिधायिभिरेव धार्मिकोऽभिभाषेत । भो दीक्षित, इदं कुरु, भवता यजमानेन इदं क्रियतामिति ॥१२८॥
परपत्नी तु या स्त्री स्यादसम्बन्धा च योनितः ।
तां ब्रूयाद्भवतीत्येवं सुभगे भगिनीति च ॥१२९॥
या स्त्री परपत्नी भवति, असम्बन्धा च योनित इति स्वस्त्रादिर्न भवति तामनुपयुक्तसंभाषणकाले भवति, सुभगे, भगिनीति वा वदेत् । परपत्नीग्रहणात्कन्यायां नैष विधिः। स्वसुः कन्यादेस्त्वायुष्मतीत्यादिपदैरभिभाषणम् ॥१२९॥
मातुलांश्चपितृव्यांश्च श्वशुरानृत्विजो गुरुन् ।
असावहमिति ब्रूयात्प्रत्युत्थाय यवीयसः ॥१३०॥
मातुलादीनागतान्कनिष्ठानासनादुत्थाय नसावहमिति वदेत् नाभिवादयेत् । असाविति स्वनामनिर्देशः । “भूयिष्ठाः खलु गुरवःइत्युपक्रम्य ज्ञानवृद्धतपोवृद्धयोरपि हारीतेन गुरुत्वकीर्तनाक्तयोश्च कनिष्ठयोरपि सम्भवार्त्तद्विषयोऽयं गुरुशब्दः ॥१३०॥
मातृष्वसा मातुलानी श्वश्रूरथ पितृष्वसा ।
संपूज्या गुरुपत्नीवत्समास्ता गुरुभार्यया ॥१३१॥
मातृष्वस्त्रादयो गुरुपत्नीवत्प्रत्युत्थानाभिवादनासनदानादिभिः संपूज्याः ।अभिवादन-प्रकरणादभिवादनमेव संपूजनं विज्ञायत इति समास्ता इत्यवोचत् । गुरुभार्यासमानत्वात्प्रत्युत्थानादिकमपि कार्यमित्यर्थः ॥१३१॥
भ्रातुर्भार्योपसंग्राह्या सवर्णाहन्यहन्यपि ।
विप्रोष्य तूपसंग्राह्या ज्ञातिसम्बन्धियोषितः ॥१३२॥
भ्रातुः सजातीया \। भार्या ज्येष्ठा पूजाप्रकरणादुपसंग्राह्या पादयोरभिवाद्याअहन्यहनि प्रत्यहमेव ।अपिरेवार्थं । ज्ञातयः पितृपक्षाः पितृव्यादयः, सम्बन्धिनो मातृपक्षाः श्वशुरादयश्च तेषां पत्न्यः पुनर्विप्रोष्य प्रवासात्प्रत्यागतेनैवाभिवाद्याः, न तु प्रत्यहं नियमः ॥१३२॥
पितुर्भगिन्यां मातुश्च ज्यायस्यां च स्वसर्यपि ।
मातृवद् वृत्तिमातिष्ठेन्माता ताभ्यो गरीयसी ॥१३३॥
पितुर्मातुश्च भगिन्यां ज्येष्ठायां चात्मनो भगिन्यां मातृवद् वृत्तिमाविष्ठेत् । माता पुनस्ताभ्यो गुरुतमा ।
ननु मातृष्वसा मातुलानीत्यनेनैव गुरुपत्नीवत्पूज्यत्वमुक्कं किमधिकमनेन बोध्यते ? उच्यते, इदमेव — माता ताभ्यो गरीयसीति । तेन पितृष्वस्त्राऽनुज्ञायां दत्तायां मात्रा च विरोधे मातुराज्ञा अनुष्ठेयेति । अथवा पूर्वं पितृष्वस्त्रादेर्मातृवत्पूज्यत्वमुक्तम् । अनेन तु स्नेहादिवृत्तिरप्यतिदिश्यत इत्यपुनरुक्तिः ॥१३३॥
दशाब्दख्यं पौरसख्यं पञ्चाब्दाख्यं कलाभृताम् ।
त्र्यब्दपूर्वं श्रोत्रियाणां स्वल्पेनापि स्वयोनिषु ॥१३४॥
दश अब्दा आख्या यस्य तद्दशाब्दाख्यं पौरसख्यम् । अयमर्थः —एकपुरवासिनां वक्ष्य-माणविद्यादिगुणरहितानामेकस्य दशभिरब्दैज्येष्ठत्वे सत्यपि सख्यमाख्यायते । पुरग्रहणं प्रदर्शनार्थं, तेनैकग्रामादिनिवासिनामपि स्यात् । गीतादिकलाभिज्ञानां पञ्चवर्षपर्यन्तं सख्यं, श्रोत्रियाणां त्रब्दपर्यन्तं, सपिण्डेष्वत्यन्ताल्पेनैव कालेन सह सख्यम् । अपिरेवार्थे । सर्वत्रोक्तकालादूर्ध्वं ज्येष्ठव्यवहारः ॥१३४॥
ब्राह्मणं दशवर्षंतु शतवर्षंतु भूमिपम् ।
पितापुत्रौ विजानीयाद् ब्राह्मणस्तु तयोः पिता ॥१३५॥
दशवर्षं ब्राह्मणं शतवर्षं पुनः क्षत्रियं पितापुत्रौ जानीयात् । तयोर्मध्ये दशवर्षोऽपि ब्राह्मण एव क्षत्रियस्य शतवर्षस्यापि पिता ।तस्मात्पितृवदसौ तस्य मान्यः ॥१३५॥
वित्तं बन्धुर्वयः कर्म विद्या भवति पञ्चमी ।
एतानि मान्यस्थानानि गरीयो यद्यदुत्तरम् ॥१३६॥
वित्तं न्यायाजित धनं, बन्धुः पितृव्यादिः, वयोऽधिकवयस्कता, कर्मे श्रौतं स्मार्तं च, वेद्या वेदार्थतत्त्वज्ञानम्, एतानि पञ्च मान्यत्वकारणानि । एषां मध्ये यद्यदुत्तरं तत्तत्पूर्वस्माच्छ्रेष्ठमिति बहुमान्यमेलके बलाबलमुक्तम् ॥१३६॥
पञ्चानां त्रिषु वर्णेषु भूयांसि गुणवन्ति च ।
यत्र स्युः सोऽत्र मानार्हःशूद्रोऽपि दशमीं गतः ॥१३७॥
त्रिषु वर्णषु ब्राह्मणादिषु पञ्चानां वित्तादीनां मध्ये यत्र पुरुषे पूर्वमप्यनेकं भवति स एवोत्तरस्मादपि मान्यः । तेन वित्तबन्धुयुक्तो वयोधिकान्मान्यः । एवं वित्तादित्रययुक्तः कर्मवतो
मान्यः । वित्तादिचतुष्टययुक्तो विदुषो मान्यः । गुणवन्ति चेति प्रकर्षवन्ति । तेन द्वयोरेव विद्यादिसत्त्वे प्रकर्षो मानहेतुः । शूद्रोऽपि दशमीमवस्थां नवत्यधिकां गतो द्विजन्मनामपि मानार्हः । शतवर्षाणां दशधा विभागे दशम्यवस्था नवत्यधिका भवति ॥१३७॥
अयमपि पूजाप्रकारः प्रसङ्गादुच्यते—
चक्रिणो दशमीस्थस्य रोगिणो भारिणः स्त्रियाः ।
स्नातकस्य च राज्ञश्च पन्था देयो वरस्य च ॥१३८॥
चक्रयुक्तरथादियानारूढस्य, नवत्यधिकवयसः, रोगार्तस्य, भारपीडितस्य, स्त्रियाः, अचिर-निवृत्तसमावर्तनस्य, देशाधिपस्य, विवाहाय प्रस्थितस्य पन्थास्त्यक्तव्यः । त्यागार्थत्वाञ्च ददातेनं चतुर्थी ॥१३८॥
तेषां त समवेतानां मान्यौ स्नातकपार्थिवौ ।
राजस्नातकयोश्चैव स्नातको नृपमानभाक्॥१३६॥
तेषामेकत्रमिलितानां देशाधिपस्नातकौ मान्यौ । राजस्नातकयोरपि स्नातक एव राजापेक्षया मान्यः । अतो राजशब्दोऽत्र पूर्वश्लोके न केवलजातिवचनः, किन्त्वभिषिकक्षत्रियजातिवचनः, क्षत्रियजात्यपेक्षया “ब्राह्मणं दशवर्षं तु” (अ० २ श्लो०१३५) इत्यनेन ब्राह्मणमात्रस्य मान्यत्वाभिधानात्स्नातक ग्रहणवैयर्थ्यात् ॥१३९॥
आचार्यादिशब्दार्थमाह तैः शब्दैरिह शास्त्रे प्रायो व्यवहारात् ।
उपनीय तु यः शिष्यं वेदमध्यापयेद् द्विजः ।
सकल्पं सरहस्यं च तमाचार्यं प्रचक्षते ॥१४०॥
यो ब्राह्मणः शिष्यमुपनीय कल्परहस्यसहितां वेदशाखां सर्वामध्यापयति तमाचार्यं पूर्वं मुनयो वदन्ति । कल्पो यज्ञविद्या, रहस्यमुपनिषत् । वेदत्वेऽप्युपनिषदां प्राधान्यविव क्षया पृथङ् निर्देशः ॥१४०॥
एकदेशं तु वेदस्य वेदाङ्गान्यपि वा पुनः ।
योऽध्यापयति वृत्त्यर्थमुपाध्यायः स उच्यते ॥१४१॥
वेदस्यैकदेशं मन्त्रं ब्राह्मणं च वेदरहितानि व्याकरणादीन्यङ्गानि यो वृत्यर्थमंध्यापयति स उपाध्याय उच्यते ॥१४१॥
निषेकादीनि कर्माणि यः करोति यथाविधि ।
सम्भावयति चान्नेन स विप्रो गुरुरुच्यते ॥१४२॥
निषेको गर्भाधानं तेन पितुरयं गुरुत्वोपदेशः । गर्भाधानादीनि संस्कारकर्माणि पितुरुपदिष्टानि यथाशास्त्रंयः करोति, अन्नेन च संवर्धयति स विप्रो गुरुरुच्यते ॥१४२॥
अग्न्याधेयं पाकयज्ञानग्निष्टोमादिकान्मखान् ।
यः करोति वृतो यस्य स तस्यर्त्विगिहोच्यते ॥१४३॥
आहवनीयाद्यन्युत्पादकं कर्माग्न्याथेयं, अष्टकादीन्पाकयज्ञान्, अग्निष्टोमादीन्यज्ञान्कृतवरणो यस्य करोति स तस्यत्विगिह शास्त्रेऽभिधीयते । ब्रह्मचारिधर्मेष्वनुपयुक्तमप्यृत्वि ग्लक्षणमाचार्याविहत्विजोऽपि मान्यत्वं दर्शयितुं प्रसङ्गादुक्तम् ॥१४३॥
य आवृणोत्यवितथं ब्रह्मणा श्रवणावुभौ ।
स माता स पिता ज्ञेयस्तं न द्रुह्येत्कदाचन ॥ १४४ ॥
य उभौ कर्णौअवितथमिति वर्णस्वरबैगुण्यरहितेन सत्यरूपेण वेदेनापूरयति स माता पिता च ज्ञेयः ।महोपकारकत्वगुणयोगादयमध्यापको माताप्रितृशब्दवाच्यस्तं नापकुर्यात् । कदाचनेति गृहीते वेदे ॥१४४॥
उपाध्यायान्दशाचार्य आचार्याणां शतं पिता ।
सहस्रं तु पितृृन्माता गौरवेणातिरिच्यते ॥१४५॥
दशोपाध्यायानपेक्ष्य आचार्यः, आचार्यशतमपेक्ष्य पिता, सहस्रं पितृृनपेक्ष्य माता गौरबेणातिरिक्ता भवति । अत्रोपनयनपूर्वकसावित्रीमात्राध्यापयिता आचार्योऽभिप्रेतस्तमपेक्ष्य पेतुरुत्कर्षः । “उत्पादकब्रह्मदात्रोः” ( अ० २ श्लो० १४६ ) इत्यनेन मुख्याचार्यस्य पितरमक्ष्योत्कर्षं वक्ष्यतीत्यविरोधः ॥१४५॥
उत्पादकब्रह्मदात्रोर्गरीयान्ब्रह्मदः पिता ।
ब्रह्मजन्म हि विप्रस्य प्रेत्य चेह च शाश्वतम् ॥१४६॥
जनकाचार्यौद्वावपि पितरौ, जन्मदातृत्वात् । तयोराचार्यः पिता गुरुतरः । यस्माद्विप्रस्य ब्रह्मग्रहणार्थं जन्मोपनयनजन्मसंस्काररूपं परलोके इहलोके च शाश्वतं नित्य-इ, ब्रह्मप्राप्तिफलकत्वात् ॥१४६॥
कामान्माता पिता चैनं यदुत्पादयतो मिथः ।
संभूतिं तस्य तां विद्याद्यद्योनावभिजायते ॥१४७॥
मातापितरौ यद् एनं बालकं कामवशेनान्योन्यमुत्पादयतः संभवमात्रंतत्तस्य पश्चादिसावारणम् । यद्योनौ मातृकुक्षावभिजायतेऽङ्गप्रत्यङ्गानि लभते ॥१४७॥
आचार्यस्त्वस्य यां जातिं विधिवद्वेदपारगः ।
उत्पादयति सावित्र्या सा सत्या साऽजरामरा ॥१४८॥
आचार्यःपुनर्वेदज्ञोऽस्य माणवकस्य यां जाति यज्जन्म विधिवत्सावित्र्येति साङ्गोपनयनपूर्व कसावित्र्यनुवचनेनोत्पादयति, सा जातिःसत्या अजराऽमरा च, ब्रह्मप्राप्तिफलत्वात् । उपनयनपूर्वकस्य वेदाध्ययनतदर्थज्ञानानुष्ठानैनिष्कामस्य मोक्षलाभात् ॥१४८॥
अल्पं वा बहु वा यस्य श्रुतस्योपकरोति यः ।
तमपीह गुरुं विद्याच्छुतोपक्रियया तया ॥१४९॥
श्रुतस्य श्रुतेनेत्यर्थः । उपाध्यायो यस्य शिष्यस्याल्पं वा बहु वा कृत्वा श्रुतेनोपकरोते तमपीह शास्त्रे तस्य गुरुं जानीयात् । श्रुतमेवोपक्रिया तया श्रुतोपक्रियया ॥१४९॥
ब्राह्मस्य जन्मनः कर्ता स्वधर्मस्य च शासिता ।
बालोऽपि विप्रो वृद्धस्य पिता भवति धर्मतः ॥१५०॥
ब्रह्मश्रवणार्थं जन्म ब्राह्ममुपनयनं तस्य कर्ता, स्वधर्मस्य शासिता वेदार्थव्याख्याता, तादृशोऽपि बालो वृद्धस्य ज्येष्ठस्य पिता भवति । धर्मत इति पितृधर्मास्तस्मिन्ननुष्ठातव्याः ॥१५०॥
प्रकृतानुरूपार्थवादमाह—
अध्यापयामास पितृञ्शिशुराङ्गिरसः कविः ।
पुत्रका इतिहोवाच ज्ञानेन परिगृह्य तान् ॥१५१ ॥
अङ्गिरसः पुत्रो बालःकविर्विद्वान् पितृृन्गौणान पितृव्यतत्पुत्रादीनधिकवयसोऽध्यापितवान् । ताञ्ज्ञानेन परिगृह्य शिष्यान्कृत्वा पुत्रका इति आजुहाव । ‘इति ह’ इत्यव्ययं दुरावृत्तसूचनार्थम् ॥१५१॥
ते तमर्थमपृच्छन्त देवानागतमन्यवः ।
देवाश्चैतान्समेत्योचुर्न्याय्य वः शिशुरुक्तवान् ॥१५२॥
ते पितृतुल्याः पुत्र का इत्युक्ता अनेन जातक्रोधाः पुत्रकशब्दार्थं देवान्पृष्टवन्तः । देवाश्च पृष्टा मिलित्वा एतानवोचन्—युष्मान्यच्छिशुः पुत्रशब्देनोक्तवांस्तद्युक्तम् ॥१५२॥
अज्ञो भवति वै बालः पिता भवति मन्त्रदः ।
अज्ञं हि बालमित्याहुः पितेत्येव तु मन्त्रदम् ॥१५३॥
वैशब्दोऽवधारणे । अज्ञ एव बालो भवति, न त्वल्पवयाः । मन्त्रदः पिताभवति । मन्त्रग्रहणं वेदोपलक्षणार्थम् - यो वेदमध्यापयति । व्याचष्टे स पिता । अत्रैव हेतुमाह -यस्मात्पूर्वेऽपि मुनयोऽज्ञं बालमित्यूचुः मन्दं च पितेत्येवाब्रुवन्नित्याह ॥१५३॥
न हायनैर्नपलितैर्न वित्तेन नाबन्धुभिः ।
ऋृषयश्चक्रिरे धर्मं योऽनूचानः स नो महान् ॥१५४॥
न बहुभिर्वर्यैः न केशलोमभिः शुक्लैःन बहुना धनेन, न पितृव्यत्वादिभिर्बन्धुभावैः । समुदितैरप्येतैर्न महत्त्वं भवति, किंतु ऋषय इमं धर्मं कृतवन्तः – यः साङ्गवेदाध्येता सोऽस्माकंमहान् संमतः ॥१५४॥
विप्राणां ज्ञानतो ज्यैष्ठ्यं क्षत्रियाणां तु वीर्यतः ।
वैश्यानां धान्यधनतः शूद्राणामेव जन्मतः ॥१५५॥
ब्राह्मणानां विद्यया, क्षत्रियाणां पुनर्वीर्येण, वैश्यानां धान्यवस्त्रादिधनेन, शूद्राणामेव पुनर्जन्मना श्रेष्ठत्वम् । सर्वत्र तृतीयार्थे तसिः ॥१५५॥
न तेन वृद्धो भवति येनास्य पलितं शिरः ।
यो वै युवाऽप्यधीयानस्तं देवाः स्थविरं विदुः ॥१५६॥
न तेन वृद्धो भवति येनास्य शुक्नुकेशं शिरः, किंतु युवाऽपि सन्विद्वांस्त देवाः स्थविरं जानन्ति ॥१५६॥
यथा काष्ठमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः ।
यश्च विप्रोऽनधीयानस्त्रयस्ते नाम बिभ्रति ॥१५७॥
यथा काष्टघटितो हस्ती, यथा चर्मनिर्मितो मृगः, यश्च विप्रो नाधीते, त्रय एते नाममात्रं दधति न तु हस्त्यादिकार्यं शत्रुवधादिकं कर्तुं क्षमन्ते ॥१५७॥
यथा षण्ढोऽफलः स्त्रीषु यथा गौर्गवि चाफला ।
यथा चाज्ञेऽफलं दानं तथा विप्रोऽनृचोऽफलः ॥१५८॥
यथा नपुंसकः स्त्रीषु निष्फलः, यथा च स्त्रीगवी गव्यामेव निष्फला, यथा चाज्ञे दानमफलं, तथा ब्राह्मणोऽप्यनधीयानो निष्फलः श्रौतस्मार्तकर्मानर्हतया तत्फलरहितः ॥१५८॥
अहिंसयैव भूतानां कार्यं श्रेयोऽनुशासनम् ।
वाक्चैव मधुरा श्लक्ष्णा प्रयोज्या धर्ममिच्छता ॥१५९॥
भूतानां शिष्याणां प्रकरणाच्छ्रेयोऽर्थमनुशासनमन तिहिंसया कर्तव्यम्, “रज्ज्वा बेणुदलेन वा ( अ० ८. श्लो० ९९ ) इत्यल्पहिंसाया अभ्यनुज्ञानात् । वाणी मधुरा प्रीतिजननीणा या नोच्चैरुच्यते सा शिष्यशिक्षायै धर्मबुद्धिमिच्छता प्रयोक्तव्या ॥१५९॥
इदानीं पुरुषमात्रस्य फलं धर्म वाङ्मनः संयममाह नाध्यापयितुरेव—
यस्य वाङ्मनसी शुद्धे सम्यग्गुप्ते च सर्वदा ।
स वै सर्वमवाप्नोति वेदान्तोपगतं फलम् ॥१६०॥
बस्य वाङ्मनोमय शुद्धं भवति । वामभृतादिभिरदुष्टा, मनश्च रागद्वेषादिभिरदूषित भवति । एते वाह मक्सी निषिद्धविषयप्रकरण सर्वदा यस्य पुंसः सुरक्षिते भवतः स नेतरन्तेऽवगतं सर्वं फलं सर्वज्ञत्वंसर्वेशानादिरूपं मोक्षलाभादवाप्नोति ॥१६०॥
नारुतुदः स्यादार्तोऽपि न परद्रोहकर्मधीः ।
ययास्योद्विजते वाचा नालोक्यां तामुदीरयेत् ॥१६१॥
अयमपि पुरुषमात्रस्यैव धर्मो नाध्यापकस्य ।आर्तः पीडिताऽपि नारुंतुदः स्यान्न मर्मपीडाकरं तत्त्वदूषणमुदाहरेत् । तथा परस्य द्रोहोऽपकारस्तदर्थं कम बुद्धिश्च न कर्तव्या । तथा यया वाचाऽस्य परो व्यथते तां मर्मस्पृशमथालोक्यां स्वर्गादिप्राप्तिविरोधिनीं न वदेत् ॥१६१॥
संम्मानाद् ब्राह्मणो नित्यमुद्विजेत विषादिव ।
अमृतस्येव चाकाङ्क्षेदवमानस्य सर्वदा ॥१६२॥
ब्राह्मणःसंमानाद्विषादिव सर्वदोद्विजेत संमाने प्रीति न कुर्यात् । अमृतस्येव सर्वस्मा-ल्लोकादवमानमाकाङ्क्षेत् । अवमाने परेण कृतेऽपि क्षमावांस्तत्र खेदं न कुर्यात् । मानावमान द्वन्द्वसहिष्णुत्वमनेन विधीयते ॥१६२॥
अवमानसहिष्णुत्वे हेतुमाह—
सुखं ह्यवमतः शेते सुखं च प्रतिबुध्यते ।
सुखं चरति लोकेऽस्मिन्नवमन्ता विनश्यति ॥१६३॥
यस्मादवमाने परेण कृते तत्र खेदमकुर्वाणः सुखं निद्राति । अन्यथाऽवमानदुःखेन दह्यमानः कथं निद्रां लभते । कथं च सुखं प्रतिबुध्यते । प्रतिबुद्धश्च कथं सुखं कार्येषु चरति । अवमानकर्ता तेन पापेन विनश्यति ॥१६३॥
अनेन क्रमयोगेन संस्कृतात्मा द्विजः शनैः ।
गुरौ वसन्सञ्चिनुयाद् ब्रह्माधिगमिकं तपः ॥१६४॥
अनेन क्रमकथितोपायेन जातकर्मादिनोपनयनपर्यन्तेन संस्कृतो द्विजो गुरुकुले वसन् शनैरत्वरया वेदग्रहणार्थं तपोऽभिहिताभिधास्यमाननियमकलापरूपमनुतिष्ठेत् । सिद्ध्यन्तरसिद्ध-स्याप्ययमर्थवादोऽध्ययनाङ्गत्वबोधनाय ॥१६४॥
अध्ययनाङ्गत्वमेव स्पष्टयति-
तपोविशेषैर्विविधैर्व्रतैश्च विधिचोदितैः ।
वेदः कृत्स्नोऽधिगन्तव्यः सरहस्यो द्विजन्मना ॥१६५॥
तपोविशेषैनियमकलापैर्विविधै बहुप्रकारैश्च “अध्येष्यमाणस्त्वाचान्तः” (अ० २ श्लो० ७०) इत्यादिनोः, “सेवेतेमांस्तु नियमानु” ( अ० २ ० १७५ ) इत्यादिभिर्वक्ष्यमागैरपि, व्रतैश्योपनिषन्महानाम्निकादिभिर्विधिदेशितैः स्वगृह्यविहितैः समग्रवेदो मन्त्रबाह्मणात्मकः सोपनिषत्कोऽप्यध्येतव्यः । रहस्यमुपनिषदः । प्राधान्यख्यापनाय पृथङ् निर्देशः॥१६५॥
वेदमेव सदाभ्यस्येत्तपस्तप्स्यन्द्विजोत्तमः ।
वेदाभ्यासो हि विप्रस्य तपः परमिहोच्यते ॥१६६॥
यत्र नियमानामङ्गत्वमुक्तं तत्कृत्स्नस्वाध्यायाध्ययनमने न विधत्ते । तपस्तप्स्यं वरिष्यन्द्रिजो वेदमेव ग्रहणार्थमावर्तयेत् । तस्माद्वेदाभ्यास एव विप्रादेरिह लोके प्रष्ट तपो मुनिभिरभिधीयते ॥ १६६ ॥
आ हैव स नखाग्रेभ्यः परमं तप्यते तपः ।
यः स्त्रग्व्यपि द्विजोऽधीते स्वाध्यायः शक्तितोऽन्वहम् ॥१६७॥
स्वाध्यायाध्ययनस्तुतिरियम् । हशब्दः परमशब्दविहितस्यापि प्रकर्षस्य सूचकः । स द्विज आ नखाग्रेभ्य एव चरणनखपयन्तं सर्वदेहव्यापकमेव प्रकृष्टतमं तपस्तप्यते । यः स्रग्व्यिपि
कुसुममालाधार्यपि प्रत्यहं यथाशक्ति स्वाध्यायमधीते । स्रग्व्यपीत्यनेन वेदाध्ययनाय ब्रह्म-चारिनियमत्यागमपि स्तुत्यर्थं दर्शयति । तप्यत इति । “तपस्तपः कर्मकस्यैव” ( पा० सु० ३ / १ / ८८ ) इति यगात्मनेपदे भवतः ॥१६७॥
योऽनधीत्य द्विजो वेदमन्यत्र कुरुते श्रमम् ।
स जीवन्नेव शूद्रत्वमाशु गच्छति सान्वयः ॥१६८॥
यो द्विजो वेदमनधीत्यान्यनाथशास्त्रादौ श्रमं यत्नातिशय करोति स जीवन्नेव पुत्रपौत्रादिसहितः शीघ्रं शुद्धत्वं गच्छति । वेदमनधीत्यापि स्मृतिवेदाङ्गाध्ययने विरोधाभावः । अत एव शङ्गलिखितौ - “न वेदमनधीत्यान्यां विद्यामधीयीतान्यत्र वेदाङ्गस्मृतिभ्यः” ॥१६८॥
द्विजानां तत्र तत्राधिकारजित्वनिरूपणार्थमाह—
मातुरग्रेऽधिजननं द्वितीयं मौञ्जिबन्धने ।
तृतीयं यज्ञदीक्षायां द्विजस्य श्रुतिचोदनात् ॥१६६॥
मातुः सकाशादादौ पुरुषस्य जन्म । द्वितीयं मौञ्जिबन्धने उपनयने । “ड्यापोः संज्ञाछन्दसोर्बहुलम्” ( पा० सू० ६ / ३ / ६३ ) इति स्वः । तृतीयं ज्योतिष्टोमादियज्ञदीक्षायां वेदश्रवणात् । तथा च श्रुतिः - “पुनर्वा यहत्विजो यज्ञियं कुर्वन्ति यहीक्षयन्ति” इति । प्रथमद्वितीयतृतीय जन्मकथनं चेदं द्वितीयजन्मस्तुत्यर्थं, द्विजस्यैव यज्ञदीक्षायामप्यधिकारात् ॥१६९॥
तत्र यद् ब्रह्मजन्मास्य मौञ्जीबन्धनचिह्नितम् ।
तत्रास्य माता सावित्री पिता त्वाचार्य उच्यते ॥१७०॥
तेषु त्रिषु जन्मसु मध्ये यदेतद् ब्रह्म ग्रहणार्थं जन्मोपनयन संस्काररूपं मेखलाबन्धनोपलक्षितं, तत्रास्य माणवकस्य सावित्री माता, आचार्यश्च पिता, मातृपितृसंपाद्यत्वाजन्मनः ॥१७०॥
वेदप्रदानादाचार्यं पितरं परिचक्षते ।
न ह्यस्मिन्युज्यते कर्म किञ्चिदामौञ्जिबन्धनात् ॥ १७१ ॥
वेदाध्यापनादाचार्यं पितरं मन्वादयो वदन्ति पितृवन्महोपकारफलाहौणं पितृत्वम् । महोपकारमेव दर्शयति–ह्यस्मिन्निति । यस्मादस्मिन्माणवके प्रागुपनयनात्किचित्कर्म श्रौतं स्मार्तं च न सम्बध्यते, न तत्राधिक्रियत इत्यर्थः ॥१७१॥
नाभिव्याहारयेद् ब्रह्म स्वधानिनयनादृते ।
शूद्रेण हि समस्तावद्यावद्वेदे न जायते ॥१७२॥
आमौजिबन्धनादित्यनुवर्तते प्रागुपनयनाद्वेदं नोच्चारयेत् । स्वधाशब्देन श्राद्धमुच्यते, निनीयते निष्पाद्यते येन मन्त्रजातेन तद्वर्जयित्वा मृतपितृको नवश्राद्धादौ मन्त्रं नोच्चारयेत तद्व्यतिरिकं वेदं नोदाहरेत् । यस्माद्यावद्वेदे न जायते तावदसौ शूद्वेण तुल्यः ॥१७२॥
कृतोपनयनस्यास्य व्रतादेशनमिष्यते ।
ब्रह्मणोग्रहणं चैव क्रमेण विधिपूर्वकम् ॥१७३॥
यस्मादस्य माणवकस्य “समिधमाधेहि " ( गृ० सु० १ / २२ / ६ ) “दिवा मा स्वाप्सीः” ( गृ० सू० १ / २२ / २ ) इत्यादिव्रतादेशनं वेदस्याध्ययनं मन्त्रब्राह्मणक्रमेण “अध्येष्यमाणस्त्वाचान्तः” (अ० २ श्लो० ७०) इत्यादिविधिपूर्वकमुपनीतस्योपदिश्यते, तस्मादुपनयनास्पूर्वं न वेदमुदाहरेत् ॥१७३॥
यद्यस्य विहितं चर्म यत्सूत्रं या च मेखला ।
यो दण्डोयत्र बसनं तत्तदस्य व्रतेष्वपि ॥१७४॥
यस्य ब्रह्मचारिणो यानि चर्मसूत्रमेखलादण्डवस्त्राण्युपनयनकाले गृहयेण विहितानि, गोदानादिव्रतेष्वपि तान्येव नवानि कर्तव्यानि ॥१७४॥
सेवेतेमांस्तु नियमान्ब्रह्मचारी गुरौवसन् ।
सन्नियम्येन्द्रियग्रामं तपोवृद्धयर्थमात्मनः ॥१७५॥
ब्रह्मचारी गुरुसमीपे वसन्निन्द्रियसंयमं कृत्वाऽनुगतादृष्टवृद्ध्यर्थमिमान्नियमाननुविष्ठेत ॥१७६॥
नित्यं स्नात्वा शुचिः कुर्याद्देवर्षिपितृतर्पणम् ।
देवताऽभ्यर्चनं चैव समिदाधानमेव च ॥१७६॥
प्रत्यहं स्नात्वा देवर्षिपितृभ्य उदकदानं, प्रतिमादिषु हरिहरादिदेवपूजनं, सायं प्रातश्च समिद्धोमं कुर्यात् । यस्तु गौतमीये स्नाननिषेधो ब्रह्मचारिणः स सुखस्नान विषयः । अत एव बौधायनः —“नाप्सु लाघमानः स्नायात्” ।विष्णुनाऽत्र “कालद्वयमभिषेकाग्निकार्यकरणमप्सु ।दण्डवन्मज्जनम्” इति ब्रुवाणेन वारद्वयं स्नानमुपदिष्टम् ॥१७६॥
वर्जयेन्मधु मांसं च गन्धं माल्यं रसान्स्त्रियः ।
शुक्तानि यानि सर्वाणि प्राणिनां चैव हिंसनम् ॥१७७॥
क्षौद्रं मांस च न खादेत् । गन्धं च कर्पूरचन्दनकस्तूरिकादि वर्जयेत् । एषां च गन्धानां यथासम्भवं भक्षणमनुलेपनं च निषिद्धम् । माल्यं च न धारयेत् \। उद्विक्तरसांश्च गुडादीन्न खादेत् । स्त्रियश्च नोपेयात् । यानि स्वभावतो मधुरादिरसानि कालवशेनोदकवासादिना चाम्लयन्ति तानि शुक्तानि न खादेत् । प्राणिनां हिंसां न कुर्यात् ॥१७७॥
अभ्यङ्गमञ्जनं चाक्ष्णोरुपानच्छत्रधारणम् ।
कामं क्रोधं च लोभं च नर्तनं गीतवादनम् ॥१७८॥
तैलादिना शिरःसहितदेहमर्दनलक्षणं, कज्जलादिभिश्च चक्षुषोरञ्जनं, पादुकायाश्छन्नस्य च धारणं, कामं मैथुनातिरिक्तविषयाभिलाषातिशयम्, मथुनस्य स्त्रिय इत्यनेनैव निषिद्धत्वात् । क्रोधलोभनृत्यगीतवीणापणवादि वर्जयेत् ॥१७८॥
द्यूतं च जनवादं च परिवादं तथानृतम् ।
स्त्रीणां च प्रेक्षणालम्भमुपघातं परस्य च ॥१७९॥
अक्षक्रीडां, जनैः सह निरर्थकवाक्कलहं, परस्य दोषवादं, मृषाऽभिधानं, स्त्रोणां च मैथुनेच्छया सानुरागेण प्रेक्षणालिङ्गनं, परस्य चापकारं वर्जयेत् ॥१७९॥
एकः शयीत सर्वत्र न रेतः स्कन्दयेत्क्वचित् ।
कामाद्धि स्कन्दयन्रेतो हिनस्ति व्रतमात्मनः ॥१८०॥
सर्वत्र नीचशय्यादावेकाकी शयनं कुर्यात् । इच्छया न स्वशुक्रं पातयेत् । यस्मादिच्छया स्वमेहनच्छुकं पातयन्स्वकीयव्रतं नाशयति । व्रतलोपे चावकीर्णिप्रायश्चित्तं कुर्यात् ॥१८०॥
स्वप्ने सिक्त्वा ब्रह्मचारी द्विजः शुक्रमकामतः ।
स्नात्वाऽर्कमर्चयित्वा त्रिः पुनर्मामित्यूचं जपेत् ॥१८१॥
ब्रह्मचारी स्वप्नादावनिच्छया रेतः सिक्त्वा कृतस्नानश्चन्दनाद्यनुलेपनपुष्पधूपादिभिः सूर्यमभ्यर्च्य “पुनर्मामैत्विन्द्रियम्” इत्येतामृचं वारत्रयं पठेत् । इदमन्त्र प्रायश्चित्तम् ॥१८१॥
उदकुम्भं सुमनसो गोशकृन्मृत्तिकाकुशान् ।
आहरेद्यावदर्थानि भैक्षं चोहरहश्चरेत् ॥१८२॥
गलकलशपुष्पगोमयमृत्तिकाकुशान्यावदर्थानि यावद्भिः प्रयोजनानि आचार्यलय ताव-
न्त्याचार्यार्थमाहरेत् । अत एवोदकुम्भमित्यत्रैकत्वमप्यविवक्षितम् । प्रदर्शनं चैतत् । अन्य-दप्याचर्योपयुक्तमुपाहरेद् भैक्षं.च प्रत्यहमर्जयेत् ॥१८२॥
वेदयज्ञैरहीनानां प्रशस्तानां स्वकर्मसु ।
ब्रह्मचार्याहरेन्द्रैक्षं गृहेभ्यः प्रयतोऽन्वहम् ॥१८३॥
वदयज्ञैश्चात्यक्तानां स्वकर्मसु दक्षाणां गृहेभ्यः प्रत्यहं ब्रह्मचारी सिद्धान्नभिक्षासमूहमाहरेत् ॥१८३॥
गुरोः कुले न भिक्षेत न ज्ञातिकुलबन्धुषु ।
अलाभे त्वन्यगेहानां पूर्वं पूर्वं विवर्जयेत् ॥१८४॥
आचार्यस्य सपिण्डेषु, बन्धुषु, मातुलादिषु च न भिक्षेत । तद्गृहव्यतिरिक्तभिक्षायोग्यगृहाभावे चोकेभ्यः पूर्वं पूर्वं वर्जयेत् । ततश्च प्रथमं बन्धून्मिक्षेत । तत्रालाभे ज्ञातीन् । तत्रालाभे गुरोरपि ज्ञातीत्मिक्षेत ॥१८४॥
सर्वं वाऽपि चरेद्ग्रामं पूर्वोक्तानामसम्भवे ।
नियम्य प्रयतो वाचमभिशस्तांस्तु वर्जयेत् ॥१८५॥
पूर्वं “वेदयज्ञैरहीनानाम्” ( अ० २ श्लो० १८३ ) इत्यनेनोक्का नाम संभवे सर्वं वा ग्राममुक्त-गुणरहितमपि शुचिर्मौनी भिक्षेत। महापातकाद्यभिशस्तांस्त्यजेत् ॥१८५॥
दूरादाहृत्य समिधः सन्निदध्याद्विहायसि ।
सायम्प्रातश्च जुहुयात्ताभिरग्निमतन्द्रितः ॥१८६॥
दूरादिग्भ्यः परिगृहीतवृक्षेभ्यः समिध आनीय आकाशे धारणाशक्तः पटलादौ स्थापयेत् । ताभिश्च समिद्भिः सायंप्रातरनले होमं कुर्यात् ॥१८६॥
अकृत्वा भैक्षचरणमसमिध्य च पावकम् ।
अनातुरः सप्तरात्रमवकीर्णिव्रतं चरेत् ॥१८७॥
भिक्षाहारं, सायंप्रातः समिद्धोमम् अरोगो नैरन्तयण सप्तरात्रमकृत्वा लुप्तवतो भवति ।ततश्वावकीर्णिप्रायश्चित्तं कुर्यात् ॥१८७॥
भैक्षेण वर्तयेन्नित्यं नैकान्नादी भवेद् व्रती ।
भैक्षेण व्रतिनो वृत्तिरुपवाससमा स्मृता ॥१८८॥
[ न भैक्ष्यं परपाकः स्यान्न च भैक्ष्यंप्रतिग्रहः ।
सोमपानसमं भैक्ष्यं तस्माद् भैक्षेण वर्तयेत् ॥९॥
भैक्षस्यागमशुद्धस्य प्रोक्षितस्य हुतस्यच ।
यांस्तस्य ग्रसते ग्रासान्स्ते तस्य क्रतुभिः समाः ॥१०॥ ]
ब्रह्मचारी न एकान्नमद्यात्किंतु बहुगृहाहृतभिक्षासमूहेन प्रत्यहंजीवेत् । यस्माद्भिक्षास मूहेन ब्रह्मचारिणो वृत्तिरूपवासतुल्या मुनिभिः स्मृता ॥१८८॥
व्रतवद्देवदैवत्ये पित्र्ये कर्मण्यथर्षिवत् ।
काममभ्यर्थितोऽश्नीयाद् व्रतमस्य न लुप्यते ॥१८९॥
पूर्वनिषिद्धस्यैकान्नभोजनस्यायं प्रतिप्रसवः । देवदैवत्येकर्मणि देवतोद्देशेनाभ्यर्थितो ब्रह्मचारीव्रतवदिति व्रतविरुद्धमधुमांसादिवर्जितमेकस्याप्यन्नं यथेप्सितं भुञ्जीत । अथ पित्रुद्द त्रेनाम्बधितो भवति तदा ऋषिर्यतिः सम्यग्दर्शनसंपन्नत्वात्स इव मधुमांसवर्जितमेकस्याप्यन्ने एतेप्सितं इतिस एवार्थो वैदग्ध्येनोक्तः, तथापि भैक्षवृत्तिनियमरूपं व्रतमस्य लुप्तं च
भवति ।याज्ञवल्क्योऽपिश्राद्धेऽभ्यर्थितस्यैकान्नभोजनमाह—
ब्रह्मचर्ये स्थितो नैकमन्नमद्यादनापदि ।
ब्राह्मणः काममश्नीयाछ्राद्धेव्रतमपीडयन् ॥ ( या० स्मृ० १-३२ ) इति ।
विश्वरूपेण तु “व्रतमस्य न लुप्यते” इति पश्यता ब्रह्मचारिणो मांसभक्षणमनेन मनुवचनेन विधीयत इति व्याख्यातम् ॥१८९॥
ब्राह्मणस्यैव कर्मैतदुपदिष्टं मनीषिभिः ।
राजन्यवैश्ययोस्त्वेवं नैतत्कर्म विधीयते ॥१६०॥
ब्राह्मणक्षत्रियविशां त्रयाणामेव ब्रह्मचारिणां भैक्षाचरणविधानात् “व्रतवत्” ( म० स्मृ० २-१८९) इत्यनेन तदपवादरूप मेकान्नभोजनमुपदिष्ट क्षत्रियवैश्ययोरपि पुनरुकेन पर्युदस्यते । एतदैकान्नभोजनरूपं कर्म तद् ब्राह्मणस्यैव वेदार्थविद्भिर्विदितं, क्षत्रियवैश्ययोः पुनर्न चैतत्कर्मेति ब्रूते ॥१९०॥
चोदितो गुरुणा नित्यमप्रचोदित एव वा ।
कुर्यादध्ययनोयत्नमाचार्यस्य हितेषु च ॥१९१॥
आचार्येण प्रेरितो न प्रेरितो वा स्वयमेव प्रत्यहमध्ययने गुरुहितेषु चोद्योगं कुर्यात् ॥१९१॥
शरीरं चैव वाचं च बुद्धीन्द्रियमनांसि च ।
नियम्य प्राञ्जलिास्तष्ठेद्वीक्षमाणो गुरोर्मुखम् ॥१९२॥
देहवाग्बुद्धीन्द्रियमनांसि नियम्य कृताञ्जलिर्गुरुमुखं पश्यंस्तिष्ठेन्नोपविशेत् ॥१९२॥
नित्यमुद्धृतपाणिः स्यात्साध्वाचारः सुसंयतः ।
आस्यतामिति चोक्तः सन्नासीताभिमुखं गुरोः ॥१९३॥
सततमुत्तरीयाद्वहिष्कृतदक्षिणबाहुः, शोभनाचारः वस्त्रावृतदेहः आस्यतामिति गुरुणोक्तः सन् गुरोरभिमुखं यथा भवति तथा आसीत ॥१९३॥
हीनान्नवस्त्रवेषः स्यात्सर्वदा गुरुसन्निधौ ।
उत्तिष्ठेत्प्रथमं चास्य चरमं चैव संविशेत् ॥१९४॥
सर्वदा गुरुसमीपे गुर्वपेक्षया त्वपकृष्टान्नवस्त्रप्रसाधनो भवेत् । गुरोश्च प्रथमं रात्रिशेषे शयनादुत्तिष्टेत, प्रदोषे च गुरौ सुप्ते पश्चाच्छयीत ॥१९४॥
प्रतिश्रवणसम्भाषे शयानो न समाचरेत् ।
नासीनो न च भुञ्जानो न तिष्ठन्न पराङ्मुखः ॥१९५॥
प्रतिश्रवणमाज्ञाङ्गीकरण, संभाषणं च गुरोः शय्यायां सुप्तः, आसनोपविष्टो, भुञ्जानः, तिष्ठन्, विमुखश्च न कुर्यात् ॥१९५॥
कथं तर्हि कुर्यात् ? तदाह
आसीनस्य स्थितः कुर्यादभिगछंस्तु तिष्ठतः ।
प्रत्युद्गम्य त्वाव्रजतः पश्चाद्धावंस्तु धावतः ॥१९६॥
आसनोपविष्टस्य गुरोराज्ञां ददतः स्वयमासनादुत्थितः तिष्ठतो गुरोरादिशसस्तदभिमुखं कतिचित्पदानि गत्वा यथा गुरुरागच्छति तथाप्यभिमुखं गत्वा, यदा तु गुरुर्धवन्नादिशति तदा तस्य पश्चाद्धावन्प्रतिश्श्रवणसंभाषे कुर्यात् ॥१९६॥
पराङ्मुखस्याभिमुखो दूरस्थस्यैत्य चान्तिकम् ।
प्रणम्य तु शयानस्य निदेशे चैव तिष्ठतः ॥१६७॥
पराङ्मुखस्य वादिशतः संमखस्थो, दूरस्थस्यगुरोः समीपमागत्य, शयानस्यगुरोः प्रणम्य
ग्रहो भूत्वा, निदेशे निकटेऽवतिष्ठतो गुरोरा दिशतः प्रह्वीभूयैव प्रतिश्रवणसंभाषे कुर्यात् ॥१९७॥
नीचं शय्यासनं चास्य सर्वदा गुरुसन्निधौ ।
गुरोस्तु चक्षुर्विषये न यथेष्टासनो भवेत् ॥१९८॥
गुरुसमीपे चास्य गुरुशय्यासनापेक्षया नीचे एव शय्यासने नित्यं स्याताम् । यत्र च देशे समासीनं गुरुः पश्यति न तत्र यथेष्टचेष्टां चरणप्रसारादिकां कुर्यात् ॥१९८॥
नोदाहरेदस्य नाम परोक्षमपि केवलम् ।
न चैवास्यानुकुर्वीत गतिभाषितचेष्टितम् ॥१९९॥
[ परोक्षं सत्कृपापूर्वं प्रत्यक्षं न कथंचन ।
दुष्टानुचारी च गुरोरिह वाऽमुत्र चेत्यधः ॥११॥ ]
अस्य गुरोः परोक्षमपि उपाध्यायाचार्यादिपूजावचनोपपदशून्यं नाम नोच्चारयेत् । न तु गुरोर्गमनभाषितचेष्टितान्यनुकुर्वीत, गुरुगमनादिसदृशान्यात्मनो गमनादीन्युपहासबुध्या न कुर्वीत ॥१९९॥
गुरोर्यत्र परीवादो निन्दा वाऽपि प्रवर्तते ।
कर्णौ तत्र पिधातव्यौगन्तव्यं वा ततोऽन्यतः ॥२००॥
विद्यमानदोषस्याभिधानं परीवादः, अविद्यमानदोषाभिधानं निन्दा ।यत्र देशे गुरोः परीवादो निन्दा च वर्तते तत्र स्थितेन शिष्येण कर्णौहस्तादिना तिरोधातव्यौ । तस्माद्वा देशाद्देशान्तरं गन्तव्यम् ॥२००॥
इदानीं शिष्यकर्तृ कपरीवादकृतफलमाह—
परीवादात्खरो भवति श्वा वै भवति निन्दकः ।
परिभोक्ता कृमिर्भवति कीटो भवति मत्सरी ॥२०१॥
गुरोः परीवादाच्छिष्यो मृतः खरो भवति । गुरोर्निन्दकः कुक्कुरो भवति । परिभोक्ता अनुचितेन गुरुधनेनोपजीवकः कृमिर्भवति । मत्सरी गुरोरुत्कर्षासहनः कीटो भवति । कीटः कृमिभ्यः किंचित्स्यूलो भवति ॥२०१॥
दूरस्थो नार्चयेदेनं न क्रुद्धो नान्तिके स्त्रियाः ।
यानासनस्थश्चैवैनमवरुह्याभिवादयेत् ॥२०२॥
दूरस्थः शिष्योऽन्यं नियुज्य माल्यवस्त्रादिना गुरुं नार्चयेत् । स्वयं गमनाशक्तौ त्वदोषः । क्रुद्धः कामिनीसमीपे च स्थितं स्वयमपि नार्चयेत् । यानासनस्थश्च शिष्यो यानासनादवतीर्य गुरुममिवादयेत् । यानासनस्थश्चैवैनं प्रत्युत्थायेत्यनेन यानासनादुत्थानं विहितमनेन तु यानासनत्याग इत्यपुनरुक्तिः ॥२०२॥
प्रतिवातेऽनुवाते च नासीत गुरुणा सह ।
असंश्रवे चैव गुरोर्न किंचिदपि कीर्तयेत् ॥२०३॥
प्रतिगतोऽभिमुखीभुतः शिष्यस्तदा गुरुदेशाच्छिष्यदेशमागच्छति स प्रतिवातः, यः शि-ष्यदेशाद्गुरुदेशमागच्छति सोऽनुवातः, तन्त्र गुणा समं नासीत । तथाऽविद्यमानः संश्रवो यत्र तस्मिन्नसंश्रवे, गुरुर्यत्र न शृणोतीत्यर्थः । तत्र गुरुगतमन्यगतं वा न किंचित्कथयेत् ॥२०३॥
गोऽश्वोष्ट्रयानप्रासादस्रस्तरेषु कटेषु च ।
आसीत गुरुणा सार्धं शिलाफलकनौषु च ॥२०४॥
प्रत्येकमभिसम्बन्। बलीवर्ददाने, घोटकयुक्त याने, उट्युतयाने, रथका-
ष्ठादौ, प्रासादोपरि, स्रस्तरे, कटे च तृणादिकृते वीरणादिनिर्मिते, शिलायां, फलके च दारु-घटितदीर्धासने, नौकायां च गुरुणा सह आसीत ॥२०४॥
गुरोर्गुरौ सन्निहिते गुरुवद्वृत्तिमाचरेत् ।
न चानिसृष्टो गुरुणा स्वान्गुरूनभिवादयेत् ॥२०५॥
आचार्यस्याचार्ये सन्निहिते आचार्य इव तस्मिन्नप्यभिवादनादिकां वृत्तिमनुतिष्ठेत् । तथा गुरुगृहे वसन् शिष्य आचार्येणानियुक्तो न स्वान्गुरून्मातृपितृ यादीनभिवादयेत् ॥२०५॥
विद्यागुरुष्वेतदेव नित्या वृत्तिः स्वयोनिषु ।
प्रतिषेधत्सु चाधर्मान्हितं चोपदिशत्स्वपि ॥२०६॥
आचार्यव्यतिरिक्ता उपाध्यायादयो विद्यागुरवः तेष्वेतदेवेति सामान्योपक्रमः । किं तत् ? आचार्य इव नित्या सार्वकालिकी वृत्तिर्विधेया। तथा स्वयोनिष्वपि पितृव्यादिषु तद्वृत्तिः तथा अधर्मान्निषेधत्सु धर्मतत्त्वं चोपदिशत्सु गुरुवद्वतितव्यम् ॥२०६॥
श्रेयःसु गुरुवद्वृत्तिं नित्यमेव समाचरेत् ।
गुरुपुत्रेषु चार्येषु गुरोश्चैव स्वबन्धुषु ॥२०७॥
श्रेयःसु विद्यातपःसमृद्धेषु, आर्येष्विति गुरुपुत्रविशेषणम्। समानजातिगुरुपुत्रेषु गुरोध ज्ञातिष्वपि पितृव्यादिषु सर्वदा गुरुवद् वृत्तिमनुतिष्ठेत् । गुरुपुत्रश्चान्त्र शिष्याधिकवयाश्च बोद्धव्यः । शिष्यबालसमा नवयसामनन्तरं शिष्यस्य वक्ष्यमाणत्वात् ॥२०७॥
बालः समानजन्मा वा शिष्यो वा यज्ञकर्मणि ।
अध्यापयन्गुरुसुतो गुरुवन्मानमर्हति ॥२०८॥
कनिष्ठः सवया वा ज्येष्ठोऽपि वा शिष्योऽध्यापयन्नध्यापनसमर्थः गृहीतवेद इत्यर्थः । स यज्ञकर्मणि ऋत्विगनृत्विग्वा यज्ञदर्शनार्थमागतो गुरुवपूजामर्हति ॥२०८॥
आचार्यवदित्यविशेषेण पूजायां प्राप्तायां विशेषमाह—
उत्सादनं च गात्राणां स्नापनोच्छिष्टभोजने ।
न कुर्याद् गुरुपुत्रस्य पादयोश्चावनेजनम् ॥२०६॥
गात्राणामुत्सादनमुद्वर्तनं, उच्छिष्टस्य भक्षणं, पादयोश्च प्रक्षालनं गुरुपुत्रस्य न कुर्यात २०९
गुरुवत्प्रतिपूज्याः स्युः सवर्णा गुरुयोषितः ।
असवर्णास्तु संपूज्याः प्रत्युत्थानाभिवादनैः ॥२१०॥
सवर्णा गुरुपत्न्यः गुरुवदाज्ञाकरणादिना पूज्या भवेयुः । असवर्णाः पुनः केवलप्रत्युत्था.नाभिवादनैः ॥२१०॥
अभ्यञ्जनं स्नापनं च गात्रोत्सादनमेव च ।
गुरुपत्न्या न कार्याणि केशानां च प्रसाधनम् ॥२११॥
तैलादिना देहाभ्यङ्गः, स्नापनं, गात्राणां चोद्वर्तनं, केशानां च मालादिना प्रसाधनमेतानि गुरुपत्न्या न कर्तव्यानि ।केशानामिति प्रदर्शनमात्रार्थं देहस्यापि चन्दनादिना प्रसाधनं न कुर्यात् ॥२११॥
गुरुपत्नी तु युवतिर्नाभिवाद्येह पादयोः ।
पूर्णविंशतिवर्षेण गुणदोषौ विजानता ॥२१२॥
युवतिर्गुरुपत्नी पादयोरुपसंगृह्य अभिवादनदोषगुणज्ञेन यूंना नाभिवाद्या पूर्णविंशतिवर्षत्वं यौवनप्रदशनार्थम् । बालस्य पादयोरभिवादनमनिषिद्धम् । यूनस्तु भूमावभिवादनं वक्ष्यति ॥२१२॥
स्वभाव एष नारीणां नराणामिह दूषणम् ।
अतोऽर्थान्न प्रमाद्यन्ति प्रमदासु विपश्चितः ॥२१३॥
स्त्रीणामयं स्वभावः यदिह शृङ्गारचेष्टया व्यामोह्य पुरुषाणां दूषणम्। अतोऽर्थादस्माद्धेतोः पण्डिताः स्त्रीषु न प्रमत्ता भवन्ति ॥२१३॥
अविद्वांसमलं लोके विद्वांसमपि वा पुनः ।
प्रमदा ह्युत्पथं नेतुं कामक्रोधवशानुगम् ॥२१४॥
विद्वानहं जितेन्द्रिय इति बुद्ध्या न स्त्रीसन्निधिविधेयः । यस्मादविद्वांस ।विद्वांसमपि वा पुनः पुरुषं देहधर्मोत्कामक्रोधवशानुयायिनं स्त्रिय उत्पथं नेतुं समर्थाः ॥२१४॥
अत आह—
मात्रा स्वस्रादुहित्रा वा न विविक्तासनो भवेत् ।
बलवानिन्द्रियग्रामो विद्वांसमपि कर्षति ॥२१५॥
मात्रा, भगिन्या, दुहित्रा, निर्जनगृहादौ नासीत । यतोऽतिबल इन्द्रियगणःशास्त्रनिय मितात्मानमपि पुरुषं परवशं करोति ॥२१५॥
कामं तु गुरुपत्नीनां युवतीनां युवा भुवि ।
विधिवद्वन्दनं कुर्यादसावहमिति ब्रुवन् ॥२१६॥
कामं तु गुरुपत्नीनां युवतीनां स्वयमपि युवा यथोक्तविधिना"अभिवादयेऽमुकशर्माहंभोः” इति ब्रुवन्पादग्रहणं विना यथेष्टमभिवादनं कुर्यात् ॥२१६॥
विप्रोष्य पादग्रहणमन्वहं चाभिवादनम् ।
गुरुदारेषु कुर्वीत सतां धर्ममनुस्मरत् ॥२१७॥
प्रवासादागत्य सव्येन सत्र्यं दक्षिणेन चदक्षिणमित्युकविविना पादग्रहगं, प्रत्यहं भूमावभिवादनं च गुरुपत्नीषु युवा कुर्यात् । शिष्टानामयमाचार इति जानन्तु ॥२१७॥
उक्तस्य शुश्रूषाविधेः फलमाह—
यथा खनन्खनित्रेण नरो वार्यधिगच्छति ।
तथा गुरुगतां विद्यां शुश्रूषुरधिगच्छति ॥२१८॥
यथा कश्चिन्मनुष्यः खनित्रेण भूमिं खनन् जलं प्राप्नोति, एवं मुरौ स्थितां विद्यां गुरुसेवापरः शिष्यः प्राप्नोति ॥२१८॥
ब्रह्मचारिणः प्रकारत्रयमाह—
मुण्डो वा जटिलो वा स्यादथवा स्याच्छुिखाजटः ।
नैनं ग्रामेऽभिनिम्लोचेत्सूर्यो नाभ्युदयात्क्वचित् ॥२१९॥
मुण्डितमस्तकः, शिरःकेशो जटावान्था, शिखैव वा जटा जाता यस्य, एनं ब्रह्मचारिणं क्वचिद्र ग्रामे निद्राणं, उत्तरत्र शयानमिति दर्शनात्सूर्यो नाभिनिम्लोचेन्नास्तमियात् ॥२१९॥
अत्र प्रायश्चित्तमाह—
तं चेदभ्युदयात्सूर्यः शयानं कामचारतः ।
निम्लोचेद्वाऽप्यविज्ञानाज्जपन्नुपवसेद्दिनम् ॥२२०॥
तं चेत्कामतो निद्राणां निद्रोपवशत्वेन सूर्योऽभ्युदियादस्तमियात्तदा सावित्रीं जपन्नुभय त्रापि दिनमुपवसन् रात्रौ भुञ्जीत । अभिनिम्लुक्तस्योत्तरेऽहनि उपवासजपौ । “अभिरभागे” (का.सू. १ / ४ / ९१ ) इति कर्मप्रवचनीयसंज्ञा, ततः कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया । सावित्रीजपं
गोतमवचनात् । तदाह गोतमः—“सूर्या न्युदितो ब्रह्मचारी तिष्ठेदहरभुञ्जानोऽभ्यस्तमितञ्च रात्रि जपन्सावित्रीम्” । ननु गोतमवचनात्सूर्याभ्युदितस्यैव दिनाभोजनजावुक्तौ, अभ्यस्तमितस्य तु रात्र्यभोजनजपौ, नैतत्, अपेक्षायां व्याख्यासन्देहे वा मुन्यन्तरविवृतमर्थमन्वयं वाऽऽश्रयामहे, न तु स्फुटं मन्वर्थं स्मृत्यन्तरदर्शनादन्यथा कुर्मः । अत एव जपापेक्षायां गोतमवचनात्सावित्रीजपोऽभ्युपेय एव, न तु भयन्त्र स्फुटं मनूक्तंदिनोपवासजपावपाकुर्मः । तस्मादभ्यस्तमितस्य मानवगोतमीयप्रायश्चित्तविकल्पः ॥२२०॥
अस्य तु प्रायश्चित्तविधेरर्थवादमाह—
सूर्येण ह्यभिनिर्मुक्तः शयानोऽभ्युदितश्च यः ।
प्रायश्चित्तमकुर्वाणो युक्तः स्यान्महतैनसा ॥२२१॥
यस्मात्सूर्येणाभिनिर्मुक्तोऽभ्युदितश्च निद्राणः प्रायश्चित्तमकुर्वन्महता पापेन युक्तो नरकं गच्छति । तस्माद्यथोक्तप्रायश्चित्तं कुर्यात् ॥२२१॥
यस्मादुक्तप्रकारेण संध्याऽतिक्रमे महत्पापमतः—
आचम्य प्रयतो नित्यमुभे संध्ये समाहितः ।
शुचौ देशे जपञ्जप्यमुपासीत यथाविधि ॥२२२॥
आचम्य पावत्रो नित्यमनन्यमनाः शुचिदेशे सावित्रीं जपन्नुभे संध्ये विधिवदुपासीत ॥२२२॥
यदि स्त्री यद्यवरजः श्रेयः किंचित्समाचरेत् ।
तत्सर्वमाचरेद्युक्तो यत्र वाऽस्य रमेन्मनः ॥२२३॥
यदि स्त्री शुद्रो वा किञ्चिच्छ्रेयोऽनुतिष्ठति तत्सर्वं युक्तोऽनुतिष्ठेत् । यत्र च शास्त्रानिषिद्धे मनोऽस्य तुष्यति तदपि कुर्यात् ॥२२३॥
श्रेय एव हि धर्मार्थौ, तदर्शयति—
धर्मार्थावुच्यते श्रेयः कामार्थौधर्म एव च ।
अर्थ एवेह वा श्रेयस्त्रिवर्ग इति तु स्थितिः ॥२२४॥
धर्मार्थौश्रेयोऽभिधीयते कामहेतुत्वादिति केचिदाचार्या मन्यन्ते । अन्ये त्वर्थकामौ सुखहेतुत्वाच्छ्रेयोऽभिधीयते । धर्म एवेत्यपरे, अर्थकामयोरप्युपायत्वात् । अर्थ एवेह लोके श्रेय इत्यन्ये, धर्मकामयारपि साधनत्वात् । सम्प्रति स्वमतमाह - धर्मार्थकामात्मकः पररूपराविरुद्धस्त्रिवर्ग एव पुरुषार्थतया श्रेय इति विनिश्चयः । एवं च बुभुक्षून्प्रत्युपदेशो न मुसुक्षून् । मुमुक्षूणां तु मोक्ष एव श्रेय इति षष्ठे वक्ष्यते ॥२२४॥
आचार्यश्च पिता चैव माता भ्राता च पूर्वजः ।
नार्तेनाप्यवमन्तव्या ब्राह्मणेन विशेषतः ॥२२५॥
आचार्यो, जनको, जननी च, भ्राता च सगर्भो ज्येष्ठः पीडितेनाप्यमी नावमाननीयाः । विशेषतो ब्राह्मणेन ॥२२५॥
यस्मात्—
आचार्योब्रह्मणो मूर्तिः, पिता मूर्तिः प्रजापतेः ।
माता पृथिव्या मूर्तिस्तु, भ्राता स्वो मूर्तिरात्मनः ॥२२६॥
आचार्यो वेदान्तोदितस्य ब्रह्मणः परमात्मनो मूर्तिः शरीरं, पिता हिरण्यगर्भस्य, माता च धारणात्पृथिवीमूर्तिः, भ्राता च स्वः सगर्भः क्षेत्रज्ञ (ज) स्य ।तस्माद्देवतारूपा एतां नावमन्तव्याः ॥२२६॥
यं मातापितरौ क्लेशं सहेते सम्भवे नृणाम् ।
न तस्य निष्कृतिः शक्या कर्तुं वर्षशतैरपि ॥२२७॥
नृणामपत्यानां सम्भवे गर्भाधाने सति अनन्तरं यं क्लेशं मातापितरौ सहेते तस्य वर्षशतै.’ रप्यनेकैरपि जन्मभिरामृण्यं कर्तुमशक्यम् । मातुस्तावत्कुक्षौ धारणदुःखं, प्रसववेदनाऽतिशयो, जातस्य रक्षणवर्धनकष्टं च पितुरधिकान्येव । रक्षा संवर्धन-दुःखम्, उपनयनात्प्रभृति वेदतदसाध्यापनादिक्लेशातिशय इति सर्वसिद्धम् ॥२२७॥
तस्मात—
तयोर्नित्यं प्रियं कुर्यादाचार्यस्य च सर्वदा ।
तेष्वेव त्रिषु तुष्टेषु तपः सर्वं समाप्यते ॥२२८॥
तयोर्मातापित्रोः प्रत्यहमाचार्यस्य च सर्वदा प्रीतिमुत्पादयेत् । यस्मात्तेष्वेव त्रिषु प्रीतेषु सर्वं तपश्चान्द्रायणादिकं फलद्वारेण सम्यक्प्राप्यते मात्रादित्रयतुष्ट्यैव सर्वस्य तपसः फलं प्राप्यत इत्यादि ॥२२८॥
तेषां त्रयाणां शुश्रूषा परमं तप उच्यते ।
न तैरभ्यननुज्ञातो धर्ममन्यं समाचरेत् ॥२२९॥
तेषां मातापित्राचार्याणां परिचर्या सर्वं तपोमयं श्रेष्ठमित एव सर्वतपः फलप्राप्तेः । यद्यन्यमपि धर्मं कथञ्चित्करोति तदप्येतत्त्रयानुमतिव्यतिरेकेण न कुर्यात् ॥२२९॥
त एव हि त्रयो लोकास्त एव त्रय आश्रमाः ।
त एव हि त्रयो वेदास्त एवोक्तास्त्रयोऽग्नयः ॥२३०॥
यस्मात्त एवं मातापित्राचार्यास्त्रयो लोकाः, लोकत्रयप्राप्तिहेतुत्वात् । कारणे कार्योपचारः । त एव ब्रह्मचर्यादिभावत्रयरूपा आश्रमाः, गार्हस्थ्याद्याश्रमत्रयप्रदायकत्वात् । त एव त्रयो वेदाः, वेदत्रयजपफलोपायत्वात् । त एव हि त्रयोऽग्नयोऽभिहितास्रेतासम्पाद्ययज्ञादि फलदातृत्वात् ॥२३०॥
पिता वै गार्हपत्योऽग्निर्माताऽग्निर्दक्षिणः स्मृतः ।
गुरुराहवनीयस्तु साऽग्नित्रेता गरीयसी ॥२३१॥
वैशब्दोऽवधारणे ।पितैव गार्हपत्योऽग्निः, माता दक्षिणाग्निः, आचार्य आहवनीयः । सेयमग्निनेता श्रेष्ठतरा ।स्तुत्यर्थत्वाच्चास्य न वस्तु विरोधोऽत्र भावनीयः ॥२३१॥
त्रिष्वप्रमाद्यन्नेतेषु त्रींल्लोकान्विजयेद् गृही ।
दीप्यमानः स्ववपुषा देववद्दिवि मोदते ॥२३२॥
एतेषु त्रिषु प्रमादमकुर्वन्ब्रह्मचारी तावज्जयत्येव गृहस्थोऽपि त्रील्लोकान्विजयते । संज्ञापूर्वकस्यात्मनेपदविधेरनित्यत्वान्न “विपराभ्यां जेः” (पा. सू. १ / ३ /१९ ) इत्यात्मनेपदम् । त्रीलोकान्विजयेदिति त्रिष्वाधिपत्यं प्राप्नोति । तथा स्ववपुषा प्रकाशमानः सूर्यादिदेववद्दिविहृष्टो मवात ॥२३२॥
इमं लोकं मातृभक्त्या पितृभक्त्या तु मध्यमम् ।
गुरुशुश्रूषया त्वेवं ब्रह्मलोकं समश्नुते ॥२३३॥
इमं भूर्लोक मातृभक्त्या, पितृभक्त्या मध्यममन्तरिक्षम्, आचायभक्त्या तु हिरण्यगर्भ-लोकमेवप्राप्योति ॥२३३॥
सर्वे तस्यादृता धर्मा यस्यैते त्रय आदृताः ।
अनादृतास्तु यस्यैते सर्वास्तस्याफलाः क्रियाः ॥२३४॥
यस्यैते त्रयो मातृपित्राचार्या आदृताः सत्कृतस्तस्य सर्व धर्माः फलदाभवन्ति । यस्तैते त्रयोऽनादृतास्तस्य सर्वाणि श्रौतस्मार्तकर्माणि निष्फलानि भवन्ति ॥२३४॥
यावत्त्रयस्ते जीवेयुस्तावन्नान्यं समाचरेत् ।
तेष्वेव नित्यं शुश्रूषां कुर्यात्प्रियहिते रतः ॥२३५॥
ते त्रयो यावज्जीवन्ति तावदन्यं धर्म स्वातन्त्र्येण नानुतिष्ठेत् । तद्नुज्ञया तु धर्मानुष्ठानं प्राग्विहितमेव । किंतु तेष्वेव प्रत्यहं प्रियहितपरः शुश्रूषां कुर्यात् तदथ प्रीतिसाधनं प्रियम् ।भेषजपानादिवदापत्त्यामिष्टसाधनं हितम् ॥२३५॥
तेषामनुपरोधेन पारत्र्यं यद्यदाचरेत् ।
तत्तन्निवेदयेत्तेभ्यो मनोवचनकर्मभिः ॥२३६॥
तेषां शुश्रूषाया अविरोधेन तद्नुज्ञातो यद्यन्मनोवचनकर्मभिःपरलोककलं कर्मानुष्ठितं तन्मयैतदनुष्ठितमिति पश्चात्तेभ्यो निवेदयेत् ॥२३६॥
त्रिष्वेतेष्वितिकृत्यं हि पुरुषस्य समाप्यते ।
एष धर्मः परः साक्षादुपधर्मोऽन्य उच्यते ॥२३७॥
इतिशब्दः कात्स्न्ये। हिशब्दो हेतौ । यस्मादेतेषु त्रिषु शुश्रूपिनेषु पुस्य सर्वं श्रोतं स्मार्तं कर्तव्यं सम्पूर्णमनुष्ठितं भवति, तत्फलावाप्तेः । तस्मादेष श्रेष्ठो धर्मः साक्षात्सर्वपुरुषार्थसाधनः । अन्यस्त्वग्निहोत्रादिप्रतिनियतस्वर्गादिहेतुरूपवर्मा जवन्यधर्म इति शुश्रूषास्तुतिः ॥२३७॥
श्रद्दधानः शुभां विद्यामाददीतावरादपि ।
अन्त्यादपि परं धर्मं स्त्रीरत्नं दुष्कुलादपि ॥२३८॥
श्रद्धायुक्तः शुभां दृष्टशक्तिं गारुडादिविद्यामवराच्छ्रद्रादपि गृह्णीयात् । अन्त्यश्चाण्डाल-स्तस्मादपि जातिस्मरादेर्विहितयोगप्रकर्षात् दुष्कृतशेषोपभोगार्थमवाप्तचाण्डालजन्मनः परं धर्मं मोक्षोपायमात्मज्ञानमाददीत ।तथा अज्ञानमेवोपक्रम्य मोक्षधर्मं “प्राप्य ज्ञानं ब्राह्मणात्क्षत्रियाद्वैश्याच्छूद्रादपि नीचादभीक्ष्णं श्रद्धातव्यं श्रद्दधानेन नित्यम् “न श्रद्धिमं प्रति जन्ममृत्युविशेषता । (१)61 मेधातिथिस्तु “श्रुतिस्मृत्यपेक्षया परो धर्मो लौकिकः । धर्मशब्दो व्यवस्थायामपि युज्यते । यदि चाण्डालोऽपि ‘अन्न प्रदेशे मा विरं स्थाः, मा चास्मिन्नम्भसि स्नासीः’ इति वदति तमपि धर्मेमनुतिष्ठेत् ।”
प्रागल्भ्याल्लौकिकं वस्तु परं धर्म मिति ब्रुवन् ।
चित्रं, तथापि सर्वत्र श्लाघ्यो मेधातिथिः सताम् ॥
स्त्रीरत्नम् आत्मापेक्षया निकृष्टकुलादपि परिणेतुं स्वीकुर्यात् ॥२३८॥
विषादप्यमृतं ग्राह्यं बालादपि सुभाषितम् ।
अमित्रादपि सद्वृत्तममेध्यादपि काञ्चनम् ॥२३९॥
विषं यद्यमृतसंयुक्तं भवति तदा विषमपसार्य तस्मादमृतं ग्राह्यम् । बालादपि हित-
वचनं ग्राह्यं, शत्रुतोऽपि सज्जनवृत्तं, अमेध्यादपि सुवर्णादिकं ग्रहीतव्यम् ॥२३९॥
स्त्रियो रत्नान्यथो विद्या धर्मः शौचं सुभाषितम् ।
विविधानि च शिल्पानि समादेयानि सर्वतः ॥२४०॥
अत्र स्त्र्यादीनामुक्तानामपि दृष्टान्तत्वेनोपादानम् ।यथा स्त्रयादयो निकृष्टकुलादिभ्यो गृह्यन्ते तथा अन्यान्यपि हितानि चित्रलिखनादीनि सर्वतः प्रतिग्रहीतव्यानि ॥२४०॥
अब्राह्मणादध्ययनमापत्काले विधीयते ।
अनुव्रज्या च शुश्रूषा यावदध्ययनं गुरोः ॥२४१॥
ब्राह्मणादन्यो यो द्विजः क्षत्रियस्तदभावे वैश्यो वा, तस्मादध्ययनमापत्काले ब्राह्मणाध्यापकासम्भवे ब्रह्मचारिणो विधीयते । अनुव्रज्यादिरूपा गुरोः शुश्रूषा यावदध्ययनं तावत्कार्या ।गुरुपादप्रक्षालनोच्छिष्टप्राशनादिरूपा शुश्रूषाऽप्रशस्ता सा न कार्या । तदर्थमनुव्रज्या चेति विशेषितम् । गुरुत्वमपि यावदध्ययनमेव क्षत्रियस्याह व्यासः—
“मन्त्रदः क्षत्रियो विप्रैः शूश्रूषानुगमादिना ।
प्राप्तविद्यो ब्राह्मणस्तु पुनस्तस्य गुरुः स्मृतः” ॥२४१॥
ब्रह्मचारित्वे नैष्ठिकस्याप्यब्राह्मणादध्ययनं प्रसक्तं प्रतिषेधयति—
नाब्राह्मणे गुरौ शिष्यो वासमात्यन्तिकं वसेत् ।
ब्राह्मणे चाननूचाने काङ्क्षन्गतिमनुत्तमाम् ॥२४२॥
आत्यन्तिकं वासं यावज्जीविकं ब्रह्मचर्यं क्षत्रियादिके गुरौ ब्राह्मणे साङ्गवेदानध्येतरि अनुत्त मां गतिं मोक्षलक्षणामिच्छन् शिष्यो नावतिष्ठेत ॥२४२॥
अस्य फलमाह—
यदि त्वात्यन्तिकं वासं रोचयेत गुरोः कुले ।
युक्तः परिचरदेनमाशरीरविमोक्षणात् ॥२४३॥
यदि तु गुरोः कुले नैष्ठिकब्रह्मचर्यात्मकमात्यन्तिकं वासमिच्छेत्तदा यावजीवनमुद्युक्तो गुरुं शुश्रूषयेत् ॥२४३॥
आ समाप्तेः शरीरस्य यस्तु शुश्रूषते गुरुम् ।
स गच्छत्यञ्जसा विप्रो ब्रह्मणः सद्म शाश्वतम् ॥२४४॥
समाप्तिः शरीरस्य जीवनत्यागस्तत्पर्यन्तं यो गुरुं परिचरति स तत्त्वत्तो ब्रह्मणः सद्मरूपमविनाशि पदं प्राप्नोति । ब्रह्मणि लीयत इत्यर्थः ॥२४४॥
न पूर्वं गुरवे किञ्चिदुपकुर्वीत धर्मवित् ।
स्नास्यंस्तु गुरुणाऽऽज्ञप्तः शक्त्या गुर्वर्थमाहरेत् ॥२४५॥
उपकुर्वाणस्यायं विधिः, नैष्ठिकस्य स्नानासम्भवात् । गुरुदक्षिणादानं धर्मज्ञो, ब्रह्मचारी स्नानात्पूर्वं किचिद्रोवस्त्रादि धनं गुरवे नावश्यं दद्यात् । यदि तु यदृच्छातो लभते तदा गुरवे दुद्यादेव । अत एव स्नानात्पूर्व गुखे दानमाह आपस्तम्बः— “यदन्यानि द्रव्याणि यथालाभमुपहरति दक्षिणा एव ताः स एव ब्रह्मचारिणो यज्ञो नित्यव्रतम्” इति । स्त्रास्यन्पुनर्गुरुणा दत्ताज्ञो यथाशक्ति धनिनं याचित्वाऽपि प्रतिग्रहादिनापि गुरखेऽर्थमा हत्यावश्यं दद्यात् ॥२४६॥
किं तदाह—
क्षेत्रं हिरण्यं गामश्वं छत्रोपानहमासनम् ।
धान्यं शाकं च वासांसि गुरवे प्रीतिमावहेत् ॥२४६॥
शक्त्यागुर्वर्थमाहरेत्” (अ. २श्लो. २४५ ) इत्युक्त्तत्वात्क्षेत्रहिरण्यादिकं यथासा -
मर्थ्यं विकल्पितं समुदित वा गुरवे दत्त्वा तत्प्रीतिमर्जयेत् । विकल्पपक्षे चान्ततोऽन्यासम्भवे छत्रोपानहमपि दद्यात् । द्वन्द्वनिर्देशात् समुदितदानम् । प्रदर्शनार्थं चैतत्। सम्भवेऽन्यदपि दद्यात् । अत एव लघुहारीतः—
एकमप्यक्षरं यस्तु गुरुः शिष्ये निवेदयेत् ।
पृथिव्यां नास्ति तद् द्रव्यं, यद् दत्त्वा चानृणी भवेत् ॥
असम्भवे शाकमपि दद्यात् ॥२४६॥
आचार्ये तु खलु प्रेते गुरुपुत्रे गुणान्विते ।
गुरुदारे सपिण्डे वा गुरुवद् वृत्तिमाचरेत् ॥२४७॥
नैष्ठिकल्यायमुपदेशः । आचार्य मृते तत्सूते विद्यादिगुणयुक्त, तद्भावे गुरुपत्न्यां तदभावे गुरोः सपिण्डे पितृव्यादौ गुरुवच्छुश्रूषामनुतिष्ठेत् ॥२४७॥
एतेष्वविद्यमानेषु स्नानासनविहारवान् ।
प्रयुञ्जानोऽग्निशुश्रूषां साधयेद्देहमात्मनः ॥२४८॥
एतेषु त्रिष्वविद्यमानेषु सततमाचार्यस्येवाप्नेः समीपे स्नानासनविहारैः सायम्प्रातरादौ समिद्धोमादिना चाग्नेःशुश्रूषां कुर्वन्नात्मनो देहमात्मदेहावच्छिन्नं जीवं ब्रह्मप्राप्तियोग्यं साधयेत् ॥२४८॥
एवं चरति यो विप्रो ब्रह्मचर्यमविप्लुतः \।
स गच्छत्युत्तमस्थानं न चेहाजायते पुनः ॥२४१॥
** इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां द्वितीयोऽध्यायः ॥२॥**
“आ समाप्तेः शरीरस्य” ( अ. २ श्लो. २२४ ) इत्यनेन यावज्जीवमाचार्यशुश्रूषाया मोक्षलक्षणं फलम् । इदानीमाचार्ये मृतेऽपि एवमित्यनेनानन्तरोक्तविधिना आचार्यपुत्रादीनामप्यग्निपर्यन्तानां शुश्रूषको यो नैष्ठिकब्रह्मचर्यमखण्डितव्रतोऽनुतिष्ठति स उत्तमं स्थानं ब्रह्मण्यात्यन्तिकलक्षणं प्राप्नोति । न चेह संसारे कर्मवशादुत्पत्तिं लभते ॥२४९॥ क्षे० ॥११॥
इति श्रीकुल्लूकभट्टकृतायां मन्वर्थमुक्तावल्यां मनुवृत्तौ द्वितीयोऽध्यायः ॥२॥
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1696867238203.png”/>
अथ तृतीयोऽध्यायः ।
गौडे नन्दनवासिनाम्नि सुजनैर्वन्द्ये बरेड्यां कुले
विप्रो भट्टदिवाकरस्य तनयः कुल्लूकभट्टोऽभवत् ॥
वृत्तिस्तेन मनुस्मृतौ शिवपुरेऽध्याये तृतीयेऽधुना
रम्येयं क्रियते हिताय विदुषां मन्वर्थमुक्तावली ॥१॥
पूर्वत्र द्विजस्य “आ समाप्तेः शरीरस्य” ( अ. २१श्लो. २४४) इत्यनेन नैष्ठिकब्रह्मचर्यमुक्तं न तंत्रावध्यपेक्षा ।आ समावर्तनादित्यनेन चोपकुर्वाणस्य सावधिब्रह्मचर्यमुक्तम् । अतस्तस्यैव गार्हस्थ्याधिकारः ।तत्रकियदवधिविधौ ब्रह्मचर्ये तस्य गार्हस्थ्यमित्यपेक्षायामाह—
षट्त्रिंशदाब्दिकं चर्यं गुरौ त्रैवेदिकं व्रतम् ।
तदर्धिकं पादिकं वा ग्रहणान्तिकमेव वा ॥१॥
त्रयो वेदा ऋग्यजुःसामाख्यास्तेषां समाहारस्त्रिवेदी तद्विषयं व्रतं स्वगृह्मोक्तनियमसमूहरूपं षट्त्रिंशद्वर्षं यावद् गुरुकुले चरितव्यम् । षट्त्रिंशदाब्दिकमिति षट्त्रिंशदब्दशब्दात् “कालाट्टञ् (पा. सू. ४ / ३ / ११) । अस्मिंश्च पक्षे “समं स्यादश्रुतत्वात्” इति न्यायेन प्रतिवेदशाखं
द्वादशवर्षाणि व्रताचरणम्। तदर्धिकमष्टादश वर्षाणि। तत्र प्रतिवेदशाखंषट्। पादिकं नववर्षाणि। तत्र प्रतिवेदशावं त्रीणि। यावता कालेनोक्तावरूधर्ध्वमधो वा वेदान्गृह्णाति तावत्कालं वा व्रताचरणम्।विषमशिष्टत्वेऽपि पक्षाणामेका देया तिस्रो देयाः षड् देया इतिवन्नियमफले न्यूनापेक्षो विकल्पः । तथा च श्रुतिः– “नियमेनाधीतं वीर्यवत्तरं भवति” इति । ग्रहणान्तिकमेवेति पक्षसन्दर्शनात्पूर्वोक्तपक्षत्रये ग्रहणादूर्ध्वमपि व्रतानुष्ठानमवगम्यते । अथर्ववेदस्यग्व दांशत्वेऽपि “ऋग्वेदं यजुर्वेदं सामवेदमथर्वाणं चतुर्थम्” इति छान्दोग्योपनिषदि चतुर्थवेदत्वेन कीर्तनात् “अङ्करानि वेदाश्चत्वारः” इति विष्णुपुराणादिवाक्येषु च पृथद्ध निर्देशाच्चतुर्थवेदत्वेऽपि प्रायेणाभिचाराद्यर्थत्वाद्यज्ञविद्यायामनुपयोगाच्चानिर्देशः। तथा हि — “ऋग्वेदेनैव हौत्रं कुर्व-न्यजुवदेनाध्वर्यवं सामवेदेनौद्गत्रंयदेव नय्यै विद्यायै सूक्तं तेन ब्रह्मत्वम्” इति श्रुतेस्त्रीसम्पाद्यत्वं यज्ञानां ज्ञायते। अयं च मानवस्त्रैवेदिकव्रत चर्याविधिर्नाथर्ववेदवतचर्या निषेधति। तत्परत्वे वाक्यभेदप्रसङ्गाच्छुत्यन्तरे वेदमात्रे व्रतश्रवणाच्च। यदाह योगियाज्ञवक्ल्यः—
प्रतिवेदं ब्रह्मचर्यं द्वादशाब्दानि पञ्च वा ( या. स्मृ. १ ३६ ) ॥१॥
वेदानधीत्य वेदौ वा वेदं वाऽपि यथाक्रमम्।
अविप्लुतब्रह्मचर्यो गृहस्थाश्रममावसेत्॥२॥
वेदशब्दोऽयं भिन्नवेदशाखापरः। स्वशाखाध्ययनपूर्वकवेदशाखात्रयं द्वयमेकां वा शाखां मन्त्राह्मणक्रमेणाधीत्य गृहस्थाश्रमं गृहस्थविहितकर्मकलापरूपमनुतिष्ठेत्। कृतदारपरिग्रहो गृहस्थः, गृहशब्दस्य दारवचनत्वात्। अविप्लुतब्रह्मचर्य इति पूर्वविहितस्त्रीसंयोगमधुमांसभ क्षणावर्जनरूप ब्रह्मचर्यानुवादोऽयं प्रकृष्टाध्ययनाङ्गत्वख्यापनार्थः। पुरुषशक्त्यपेक्षश्चायमेकद्वित्रिशाखाध्ययनविकल्पः। यद्यपि व्रतानि वेदाध्ययनं च नित्यवदुपदिशता मनुनोभयस्नातक एव श्रेष्ठत्वादमिहितस्तथापि स्मृत्यन्तरादन्यतरः स्नातकोऽपि बोद्धव्यः। तदाह हारीतः - “त्रयः स्नातका भवन्ति विद्यास्नातको व्रतस्नातको विद्याव्रतस्नातकश्च” इति । यः समाप्य वेदमसमाप्य व्रतानि समावर्तते स विद्यास्नातकः । यः समाप्य व्रतान्यसमाप्य वेदं समावर्तते स व्रतस्नातकः। उभयं समाप्य समावर्तते यः स विद्याव्रतस्नातकः। याज्ञवल्क्योऽप्याह—
“वेदं प्रतानि वा पारं नीत्वा ह्युभयमेव वा” (या. स्मृ. १ / ५१ ) इति ॥२॥
तं प्रतीतं स्वधर्मेण ब्रह्मदायहरं पितुः।
स्रग्विणं तल्प आसीनमर्हयेत्प्रथमं गवा॥३॥
तं ब्रह्मचारिधर्मानुष्ठानेन ख्यातं, दीयत इति दायः ब्रह्मैव दायो ब्रह्मदायः तं हरतीति ब्रह्मदायहरं पितुः पितृतो गृहीतवेदमित्यर्थः। पितृतोऽध्ययनं मुख्यमुक्तं, पितुरभावे आचार्यादेरप्यधीतवेदं मालयालंकृतं उत्कृष्टशयनोपविष्ट गोसाधनमधुपर्केण पिता आचार्यो वा विवाहात्प्रथमं पूजयेत्॥३॥
गुरुणाऽनुमतः स्नात्वा समावृत्तो यथाविधि।
उद्वहेत द्विजो भार्यां सवर्णांलक्षणान्विताम्॥४॥
गुरुणां दत्तानुज्ञः स्वगृह्योक्तविधिना कृतस्नानसमावर्तनः समानवर्णी शुभलक्षणां कन्यां विवद्वेत् ॥४॥
असपिण्डा च या मातुरसगोत्रा च या पितुः।
सा प्रशस्ता द्विजातीनां दारकर्मणि मैथुने॥५॥
मातुर्या सपिण्डा न भवति । सप्तमपुरुषपर्यन्तं सपिण्डतां वक्ष्यति
“सपिण्डतातु पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते” ( म. स्मृ. ४ / ६० ) इति ।
तेन मातामहादिवंशजा जाया न भवतीत्यर्थः। चशब्दान्मातृसगोत्रापि मातृवंशपरम्परा -
जन्मनान्नोः प्रत्यभिज्ञाने सति न विवाह्या । तदितरा तु मातृसगोत्रा विवाह्येति संगृहीतम् । तथा च व्यासः—
सगोत्रां मातुरप्येके नेच्छन्त्युद्वाहकर्मणि।
जन्मनाम्नोरविज्ञान उद्वहेदविशङ्कितः॥
यत्तु मेधातिथिना वसिष्ठनाम्ना मातृसगोत्रानिषेधवचनं लिखितम्—
“परिणीय सगोत्रां तु समानप्रवरां तथा।
तस्यां कृत्वा समुत्सर्गं द्विजश्चान्द्रायणं चरेत्।
मातुलस्य सुतां चैव मातृगोत्रां तथैव च ॥इति॥
तदपि मातृवंशजन्मनामपरिज्ञानविषयमेव । असगोत्रा च या पितुरिति । पितुर्या सगोत्रा न भवति । चकारात्पितृसपिण्डाऽपि, पितृष्वस्त्रादिसन्ततिभवा या न भवतीत्यर्थः । सा द्विजातीनां दारकर्मणि दारत्वसम्पादके विवाहे प्रशस्ता मैथुनसाध्ये अग्न्याधानकर्मपुत्रोत्पादनादौ चेति ॥५॥
महान्त्यपि समृद्धानि गोजाविधनधान्यतः।
स्त्रीसम्बन्धे दशैतानि कुलानि परिवर्जयेत्॥६॥
उत्कृष्टान्यपि गवादिभिः समुद्धान्यपि इमानि दश कुलानि विवाहे त्यजेत् ॥६॥
तानि कानीत्याह—
हीनक्रियं निष्पुरुषं निश्छन्दो रोमशार्शसम्।
क्षय्यामयाव्यपस्मारिश्वित्रिकुष्ठिकुलानि च ॥७॥
जातकर्मादिक्रियारहितं, स्त्रीजनकं, वेदाध्यापनशुन्यंबहुदीर्घरोमान्वितं अर्शोनामव्याधियुक्तः, क्षयो राजयक्ष्मा, मन्दानलापस्मारश्चित्रकुष्ठयुक्तानां च कुलानि वर्जयेदिति पूर्वक्रियासंबन्धः। दृष्टमूलता चास्य प्रतिषेधस्य मातुलवदुत्पन्ना अनुवहन्ते । तेन हीनक्रियादिकुलात्परिणीतायां सन्ततिरपि तादृशी स्यात् । “व्याध्यः सञ्चारिणः” इति वैद्यकाः पठन्ति—
सर्वे संक्रामिणो रोगा वर्जयित्वा प्रवाहिकाम् । इति ।
अवेदमूला कथमियं प्रमाणमिति चेत् ? न, दृष्टार्थतयैव प्रामाण्यसंभवात् । तदुक्तं भविष्यपुराणे—
सर्वा एता वेदमूला दृष्टार्थाःपरिहृत्य तु।
मीमांसाभाष्यकारेणापि स्मृत्यधिकरणेऽभिहितम् “ये दृष्टार्थास्ते तत्प्रमाणं, ये त्वदृष्टार्थास्तेषु वैदिकशब्दानुमानम्” इति ॥७॥
कुलाश्रयं प्रतिषेधमभिधाय कन्यास्वरूपाश्रयप्रतिषेधमाह—
नोद्वेहेत्कपिलां कन्यां नाधिकाङ्गीं न रोगिणीम् ।
नालोमिकां नातिलोमां न वाचाटां न पिङ्गलाम्॥८॥
कपिलकेशां षडङ्गुल्यादिकां नित्यव्याधितामविद्यमानलोमां प्रचुरलोमां बहुपरुषभाषिणीं पिङ्गलाक्षीं कन्यां नोपयच्छेत् ॥८॥
नर्क्षवृक्षनदीनाम्नीं नान्त्यपर्वतनामिकाम्।
न पक्ष्यहिप्रेष्यनाम्नीं न च भीषणनामिकाम्॥६॥
[ नातिस्थूलां नातिकृशां न दीर्घांनातिवामनाम्।
वयोऽधिकां नाङ्गहीनां न सेवेत्कलहप्रियाम्॥१॥ ]
ऋक्षं नक्षत्रं तन्नामिकाम् आर्द्रारेवतीत्यादिकाम् । एवं तरुनदीम्लेच्छपर्वतपक्षिसर्पदासभ-यानकनामिकां कन्यां नोहेत् ॥९॥
अव्यङ्गाङ्गीं सौम्यनाम्नी हंसवारणगामिनीम्।
तनुलोमकेशदशनां मृद्वङ्गीमुद्वहेत्स्त्रियम्॥१०॥
अविकलाङ्गी मधुरसुखोद्यनाम्नी हंसगजरुचिरगमनां अनतिस्थूललोमकेशदशनां कोमलाङ्गीं कन्यामुद्द्हेत् ॥१०॥
अत्र विधिनिषेधयोरभिधानमनिषिद्धविंहितकन्यापरिणयनमभ्युदयार्थमिति दर्शयितुमाह
यस्यास्तु न भवेद् भ्राता न विज्ञायेत वा पिता ।
नोपयच्छेत तां प्राज्ञः पुत्रिकाधर्मशङ्कया॥११॥
यस्याः पुनर्भ्राता नास्ति तां पत्रिकाशङ्कया नोद्वहेत् ।
यदपत्यं भवेदस्यां तन्मम स्यात्स्वधाकरम् ॥ ( म० ९ स्मृ० १२/ ७ )
इत्यभिसन्धानमात्रादपि पुत्रिका भवति, “अभिसन्धिमात्रात्पुत्रिकेत्येके” इति गोतमस्मरणात् । यस्यावा विशेषेण पिता न ज्ञायतेऽनेनेयमुत्पन्नति, तामपि नोहेत् । अत्र च पुत्रिकाधर्मशङ्कयेति न योजनीयमिति केचित् । गोविन्दराजस्त्वाह - “भिन्नपितृकयोरप्येकमातृकयोर्भ्रातृकत्वासः सभ्रातृकत्वेऽपि यस्या विशेषेण पिता न ज्ञायते तामपि पुत्रिका शङ्क्यैव -इति । (१)62 मेधातिथिस्त्वेकमेवेमं पक्षमाह ।यस्यास्तु भ्राता नास्ति तां पुत्रिकाशङ्कयानोपयच्छेत्, पिता चेन्न ज्ञायते प्रोषितो मृतो वा । वाशब्दश्चेदर्थे।पितरितु विद्यमाने सदीयवाक्यादेव पुत्रिकात्वाभावमवगम्याभ्रातृकापि वोढव्येति । अस्माकं तु वाशब्दविकस्यस्वरसादिदं प्रतिभाति यस्या विशेषेण पिता न ज्ञायते तामपि जारजत्वेनाधर्मशङ्कया नोद्वहेत् । अन्न च पक्षे पुत्रिकाधर्मशङ्कयेति पुत्रिका चाधर्मश्च तयोः शङ्का पुत्रिकाऽधमशङ्का तयेति यथासंख्यं योजनीयम् । अत्र च प्रकरणे सगोत्रापरिणयने “सगोत्रां चेदमत्योपयच्छेन्मातृवदेनां बिभयात्” इति परित्यागश्रवणात् “परिणीय सगोत्रां च " इति प्रायश्चित्तश्रवणाञ्च तत्र, तत्समभिव्याहृते च मातृसपिण्डापरिणयनादौ भार्यात्वमेव न भवति, भा
र्याशब्दस्याहवनीयादिवत्संस्कारवचनत्वात् । येषां पुनरदृष्टगुणदोषमूलके विधिनिषेधाभिधाने, यथा हीनक्रियमिति, न तदतिक्रमे भार्यात्वाभावः । अत एव मनुना “महान्त्यपि समृद्धानि”( म० स्मृ० ३ / ६ ) इत्यादि पृथक्करणं कृतम् । एतन्मध्यपतितश्च “नर्क्षवृक्षनदीनाम्नीम्” ( म० स्मृ० २ / ९ ) इत्यादिप्रतिषेधोऽपि न भार्यात्वाभावफलकः, किंत्वत्र शास्त्रातिक्रमात्प्रायश्चित्तमात्रम् ॥११॥
सवर्णाग्रे द्विजातीनां प्रशस्ता दारकर्मणि।
कामतस्तु प्रवृत्तानामिमाः स्युः क्रमशो वराः॥१२॥
ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यानां प्रथमे विवाहे कर्तव्ये सवर्णा श्रेष्ठा भवति । कामतः पुनर्विवाहे प्रवृत्तानामेता वक्ष्यमाणा आनुलोम्येन श्रेष्ठा भवेयुः ॥१२॥
शूद्रैव भार्या शूद्रस्य सा च स्वा च विशः स्मृते।
ते च स्वा चैव राज्ञश्च ताश्च स्वा चाग्रजन्मनः ॥१३॥
शूद्रस्य शूद्रैव भार्या भवति न तूत्कृष्टा वैश्यादयस्तिस्रः।वैश्यस्य च शूद्रा वैश्या व भार्या मन्वादिभिः स्मृता । क्षत्रियस्य वैश्याशूद्वे क्षत्रिया च । ब्राह्मणस्य क्षत्रिया वैश्या शूद्रा ब्राह्मणी च । वसिष्ठोऽपि “शूद्रामप्येके मन्त्रवर्जम्” इति द्विजातीनां मन्त्रवर्जितं शूद्राविवाहमाह ॥१३॥
न ब्राह्मणक्षत्रिययोरापद्यपि हि तिष्ठतोः।
कस्मिंश्चिदपि वृत्तान्ते शूद्रा भार्योपदिश्यते॥१४॥
ब्राह्मणक्षत्रिययोर्गार्हस्थ्यमिच्छतोः सर्वथा सवर्णालाभे कस्मिंश्चिदपि वृत्तान्ते इतिहासाख्यानेऽपि शूद्रा भार्या नाभिधीयते । पूर्वसवर्णानुक्रमेणानुलोम्येन विवाहाद्यनुज्ञानादयं निषेधः प्रातिलोम्येन विवाहविषयो बोद्धव्यः । ब्राह्मणक्षत्रियग्रहणं चेदं दोषभूयस्त्वार्थम् अनन्तरं ‘द्विजातय’ इति बहुवचनात् वैश्यगोचरनिषेधस्यापि वक्ष्यमाणत्वात् ॥१४॥
हीनजातिस्त्रियं मोहादुद्वहन्तो द्विजातयः।
कुलान्येव नयन्त्याशु ससन्तानानि शुद्रताम्॥१५॥
सवर्णामपि परिणीय हीनजाति शूद्रां शास्त्रार्थाविवेकात्परिणयन्तो ब्रह्मक्षत्रियवैश्यास्त-त्रोत्पन्नपुत्रपौत्रादिक्रमेण कुलान्येव ससन्ततिकानि शुद्धतां गमयन्ति । अत्र ‘द्विजातय’ इति बहुवचननिर्देशान्निन्दया वैश्यस्यापि निषेधः कल्प्यते । ब्राह्मणक्षत्रिययोस्तु पूर्वत्रैव निषेधकल्पनात्तन्निन्दामात्रार्थतैव ॥१५॥
शूद्रावेदी पतत्यत्रेरुतथ्यतनयस्य च।
शौनकस्य सुतोत्पत्त्या तदपत्यतया भूगोः ॥१६॥
शूद्रां विन्दति परिणयतीति शूद्रावेदो स पतति पतित इव भवति । इदमत्रेर्मतमुतथ्यसन्यस्य गौतमस्य च । अत्र्यादिग्रहणमादरार्थम् । एतद् ब्राह्मणविषयम् ।“शूद्रायां सुतोत्पत्या पतति” इति शौनकस्य मतमेतत्क्षत्रियविषयम् । “शूद्रासुतोत्पत्त्या पतति” इति भृगोमैतम् एतद्वैश्यविषयम् । एतस्य महर्षिमतन्त्रयस्य व्यवस्थासंभवे विसदृशफतनविकल्पायोगात् । (१)63मेधातिथिगोविन्दराजयोस्तु मतं शूद्रावेदी पततीति पूर्वोत्तशुद्वाविवाह निषेधविशेषः सुतोत्पत्त्या पततीति दैवाजातशूद्राविवाहे ऋतौ नोपेयादिति विधानार्थम् । ऋतुकालगमने सुतोत्पत्तेः । तदपत्यतयेति तु तान्येव शूद्रोत्पन्नान्यपत्यानि यस्य स तद्पत्यस्तस्य भावस्तदपत्यता तया पतति । एतेनेदमुक्तं भवति ऋतावुपयन्त्रितरासु जातापत्य उपेयात् ॥१६॥
शूद्रां शयनमारोप्य ब्राह्मणो यात्यधोगतिम् ।
जनयित्वा सुतं तस्यां ब्राह्मण्यादेव हीयते ॥१७॥
सवर्णामपरिणीय दैवात्स्नेहाद्वा शूद्रापरिणेतुर्ब्राह्मणस्य गमननिषेधोऽयं निन्दया निषेधस्मृत्यनुमानात् शूद्रां गत्वा ब्राह्मणो नरकं गच्छति । जनयित्वा सुतं तस्यामिति ऋतुकालगमननिषेधपरम् । ब्राह्मण्यादेव हीयत इति दोषभूयस्त्वार्थम् ॥१७॥
दैवपित्र्यातिथेयानि तत्प्रधानानि यस्य तु ।
नाश्नन्ति पितृदेवास्तन्न च स्वर्गं स गच्छति ॥१८॥
यदि कथंचित्सवर्णानुक्रमेणाक्रमेण वा शूद्राऽपि परिणीयते तदा भार्यात्वेन प्रसतानि त त्कर्तृकानि दैवेत्यनेन निषिध्यन्ते । दैवं होमादि, पित्र्यं श्रद्धादि, आतिथेयमतिथिभोजनादि, एतानि यस्य शूद्रासंपाद्यानि तद्धव्यं कव्यं पितृदेवा नाश्नन्ति । न च तेनातिथ्येन स गृही स्वर्गं याति ।
यस्तु तत्कारयेन्मोहात्सजात्या स्थितयान्यया ॥ ( म. स्मृ. ९ / ८७ )
इति सवर्णायां सन्निहितायां निषेधं वक्ष्यति । अयं त्वसन्निहितायामपीत्यपुनरुक्तिः ॥१८॥
वृषलीफेनपीतस्य निःश्वासोपहतस्य च ।
तस्यां चैव प्रसूतस्य निष्कृतिर्न विधीयते ॥१६॥
वृषलीफेनोऽधररसः स पीतो येन स वृषलीफेनपीतः । “वाहिताग्न्यादिषु” ( पा० सू० २ / २ / ३७ ) इत्यनेन परनिपातः । अनेन शूद्राया अधररसपानं निषिध्यते । निःश्वासोपहतस्य चति तया सदैकशय्यादौ शयननिषेधः । तस्यां जातापत्यस्य शुद्धिर्नोपदिश्यत इत्युतुकालगमननिषेधानुवादः ॥१९॥
चतुर्णामपि वर्णानां प्रेत्य चेह हिताहितान् ।
अष्टाविमान्समासेन स्त्रीविवाहान्निबोधत ॥२०॥
चतुर्णामपि वर्णानां ब्राह्मणादीनां परलोके इहलोके च कांश्चिद्धिता कांश्चिदहितानिमानभिधास्यमानानष्टौसंक्षेपेण भार्याप्राप्तिहेतून्विवाहानू शृणुत ॥२०॥
ब्राह्मो दैवस्तथैवार्षः प्राजापत्यस्तथाऽऽसुरः ।
गान्धर्वो राक्षसश्चैव पैशाचश्चाष्टमोऽधमः ॥२१॥
ते एते नामतो निर्दिश्यन्ते । ब्राह्मराक्षसादिसंज्ञा चेयं शास्त्रसंव्यवहारार्था स्तुतिनिन्दाप्रदर्शनार्था च । ब्रह्मण इवायं ब्राह्मः । रक्षस इवायं राक्षसः । न तु ब्रह्मादिदेवतात्वं विवाहानां सम्भवति । पैशाचस्याधमत्वाभिधानं निन्दाऽतिशयार्यम् ॥२१॥
यो यस्य धर्म्यो वर्णस्य गुणदोषौ च यस्य यौ ।
तद्वः सर्वंप्रवक्ष्यामि प्रसवे च गुणागुणान् ॥२२॥
धर्मादनपेतो धर्म्यः, यो विवाहो धर्म्यो, यस्य विवाहस्य यौ गुणदोषौ इष्टानिष्टफले तत्त-द्विवाहोत्पन्नापत्येषु ये गुणागुणास्तत्सर्वं युष्माकं प्रकर्षणाभिधास्यामि । वक्ष्यमाणानुकीर्तनमिदं शिष्याणां सुखग्रहणार्थम् ॥२२॥
षडानुपूर्व्या विप्रस्य क्षत्रस्य चतुरोऽवरान् ।
विट्शूद्रयोस्तु तानेव विद्याद्धर्म्यानराक्षसान् ॥२३॥
ब्राह्मणस्य ब्राह्मादिक्रमेण षट् । क्षत्रियस्यावरानुपरितनानासुरादींश्चतुरः ।विट्शूद्रयोस्तु तानेव राक्षसवर्जितानासुरगान्धर्वपैशाचान्धर्म्यान्धर्मादनपेताञ्जनीयात् ॥२३॥
चतुरो ब्राह्मणस्याद्यान्प्रशस्तान्कवयो विदुः।
राक्षसं क्षत्रियस्यैकमासुरं वैश्यशूद्रयोः॥२४॥
ब्राह्मणस्य प्रथमं पठितान्ब्राह्मादीश्चतुरः । क्षत्रियस्य राक्षसमेकमेव ।वैश्यशूद्रयोरासुरम् । एताच्छ्रेष्टान् ज्ञातारौ जानन्ति । अत एव ब्राह्मणादिष्वासुरादीनां पूर्वविहितानामप्यत्रानुपादानं जघन्यत्वज्ञापनार्थम् ।तेन प्रशस्तविवाहासम्भवे जवन्यस्यापि परिग्रह इति दर्शितम् । एवमुतन्त्रापि विगर्हितपरित्यागो बोद्धव्यः ॥२४॥
पञ्चानांतु त्रयो धर्म्या द्वावधर्म्यौस्मृताविह।
पैशाचश्चासुरश्चैव न कर्तव्यौ कदाचन ॥२५॥
इह पैशाचप्रतिषेधादुपरितनानां पञ्चानां प्राजापत्यादीनां ग्रहणं, तेषु मध्ये प्राजापत्यगा-न्धर्वराक्षसास्त्रयो धर्मादनपेतास्तत्र प्राजापत्यः क्षत्रियादीनामप्राप्तो विधीयते । ब्राह्मणस्य विहितत्वादनुद्यते । गान्धर्वस्य च चतुर्णामेव प्राप्तत्वादनुवादः । राक्षसोऽपि वैश्यशूद्रोयोर्विधीयते । ब्राह्मणस्य क्षत्रियवृत्त्यवस्थितस्याप्यासुरपैशाचौ न कर्तव्यौ । कदाचनेत्यविशेषा च्चतुर्णामेव निषिध्यते । अत्र यं वर्णं प्रति यस्य विवाहस्य विधिनिषेधौ तस्य तं प्रति विकल्पः स च विहितासम्भवे बोद्धव्यः ॥२५॥
पृथक्पृथग्वा मिश्रौ वा विवाहौपूर्वचोदितौ ।
गान्धर्वो राक्षसश्चैव धर्म्यौ क्षत्रस्य तौस्मृतौ ॥२६॥
पृथक्पृथगिति प्राप्तत्वादनूद्यते ।मिश्राविति विधीयते । पृथक्पृथग्विमिश्रौ वा पूर्वविहितौ गान्धर्वराक्षसौ क्षत्रस्य धर्म्यौमन्वादिभिः स्मृतौ । यदा स्त्रीपुंसयोरन्योन्यानुरागपूर्वकसंवादेन परिणेता युद्धादिना विजित्य तामुद्वहेत्तदा गान्धर्वराक्षसौ मिश्रौ भवतः ॥२६॥
आच्छाद्य चार्चयित्वा च श्रुतिशीलवते स्वयम् ।
आहूय दानं कन्याया ब्राह्मो धर्मः प्रकीर्तितः ॥२७॥
आच्छादनमात्रस्यैवौचित्यप्राप्तत्वात्सविशेषवाससा कन्यावरावाच्छाद्य अलङ्कारादिना च पूजयित्वा विद्याचारवन्तमप्रार्थकवरमानीय तस्मै कन्यादानं ब्राह्मो विवाहो मन्त्रादिभिरुक्तः ॥२७॥
यज्ञे तु वितते सम्यगृत्विजे कर्म कुर्वते ।
अलंकृत्य सुतादानं दैवं धर्म प्रचक्षते ॥२८॥
ज्योतिष्टोमादियज्ञे प्रारब्धे यथाविधि ऋत्विजे कर्मकत्रे अलंकृत्य कन्यादानं दैव विवाह मुनयो ब्रुवते ॥२८॥
एकं गोमिथुनं द्वे वा वरादादाय धर्मतः ।
कन्याप्रदानं विधिवदार्षो धर्मः स उच्यते ॥२९॥
स्त्रीगवी पुङ्गौश्चगोमिथुनं । तदेकं द्वे वा वराद्धर्मतो धर्मार्थ यागादिसिद्धये कन्यायै वा दातुं न तु शुल्कबुद्ध्यागृहीत्वा यद्यथाशास्त्रंकन्यादानं स आर्षो विवाहो विधीयते ॥२९॥
सहोभौ चरतां धर्ममिति वाचाऽनुभाष्य च ।
कन्याप्रदानमभ्यर्च्य प्राजापत्यो विधिः स्मृतः ॥३०॥
सह युवां धर्मं कुरुतमिति सुताप्रदानकाले वचसा पूर्वं नियस्यार्चयित्वा यत्कन्यादान स प्राजापत्यो विवाहः स्मृतः ॥३०॥
ज्ञातिभ्यो द्रविणं दत्त्वा कन्यायै चैव शक्तितः ।
कन्याप्रदानं स्वाच्छन्द्यादासुरो धर्म उच्यते ॥३१॥
कन्याया ज्ञातिभ्यः पित्रादिभ्यः कन्यायै यद्यथाशक्ति धनं दत्त्वा कन्याया आप्रदानमादानं स्वीकारः स्वाच्छन्द्यात्स्वेच्छया न त्वार्ष इव शास्त्रीयधनजातिपरिमाणनियमेन, स आसुरो विवाह उच्यते ॥३१॥
इच्छयाऽन्योन्यसंयोगः कन्यायाश्च वरस्य च ।
गान्धर्वः स तु विज्ञेयो मैथुन्यः कामसम्भवः ॥३२॥
कन्याया वरस्य चान्योन्यानुरागेण यः परस्परसंयोग आलिङ्गनादिरूपः स गान्धर्वो ज्ञातव्यः । संभवत्यस्मादिति संभवः, यस्मात्कन्यावरयोरभिलाषादसौ संभवति । अत एव
मैथुन्यो मैथुनायहितः । सर्वविवाहानामेव मैथुन्यत्वेन यदस्य मैथुन्यत्वाभिधानं तत्सत्मैथुने न विरोध इति प्रदर्शनार्थम् ॥३२॥
हत्वा छित्त्वा च भित्त्वा च क्रोशन्तीं रुदतीं गृहात् ।
प्रसह्य कन्याहरणं राक्षसो विधिरुच्यते ॥३३॥
प्रसह्य बलात्कारेण कन्याया हरणं राक्षसो विवाह इत्येव लक्षणम् । यदा तु हर्तुः शक्त्यतिशयं ज्ञात्वा पित्रादिभिरुपेक्ष्यते तदा नावश्यकं हननादि । यदि कन्यापक्षः प्रतिपक्षतां या ति वदा हननादिकमपि कर्तव्यमित्यर्थप्राप्तमनूद्यते । कन्यापक्षान्विनाश्य तेषामङ्गच्छेदं कृत्वा प्राकारादीन्भित्वा " हा पितर्भ्रातरनाथाहं ह्रिये” इति वदन्तीमश्रूणि मुञ्चन्तीं यः कन्या गृहादुपहरति । अनेन कन्यायामनिच्छोक्ता गान्धर्वाद्विवेकार्थम् ॥३३॥
सुप्तां मत्तां प्रमत्तां वा रहो यत्रोपगच्छति ।
स पापिष्ठो विवाहानां पैशाचश्चाष्टमोऽधमः ॥३४॥
निद्राऽभिभूतां मद्यमदविह्वलां शीलसंरक्षणेन रहितां विजनदेशे यत्र विवाहो मैथुनधर्मेण प्रवर्तते स पापहेतुर्विवाहानां मध्येऽधमः पैशाचः ख्यातः ॥३४॥
अद्भिरेव द्विजाग्याणां कन्यादानं विशिष्यते ।
इतरेषां तु वर्णानामितरेतरकाम्यया ॥३५॥
उदकदानपूर्वकमेव ब्राह्मणानां कन्यादानं प्रशस्तम् । क्षत्रियादीनां पुनर्विनाऽप्युदकं परस्परेच्छया वाङ्मात्रेणापि कन्यादानं भवति । उदकपूर्वकमपीत्यनियमः ॥३५॥
यो यस्यैषां विवाहानां मनुना कीर्तितो गुणः ।
सर्वं शृणुत तं विप्राः सर्वं कीर्तयतो मम ॥३६॥
यद्यपि ‘गुणदोषौ च यस्य यौ” ( म. स्मृ. ३ /२२ ) इति गुणाभिधानमपि प्रतिज्ञातमेव तथापि बहूनामर्थानां तत्र वक्तव्यतया प्रतिज्ञातत्वाद्विशेषज्ञापनार्थः पुनरुपन्यासः । एषां विचाहानामिति निर्धारणे षष्ठी । एषां मध्ये यस्य विवाहस्य यो गुणो मनुना कथितस्तत्सर्वं हे विप्राः ! मम कथयतः शृणुत ॥३६॥
दश पूर्वान्परान्वंश्यानात्मानं चैकविंशकम् ।
ब्राह्मीपुत्रः सुकृतकृन्मोचयेदेनसः पितॄन् ॥३७॥
दश पूर्वान्पित्रादीन्वंश्यान्, परान्पुत्रादीन्दश, आत्मानं चैकविंशकं ब्राह्मविवाहोढापुत्रो यदि सुकृतद्भवति तदा पापान्मोचयति पित्रादीन्नरकादुद्धरति । पुत्रादयश्च तस्य कुले निष्पापा जायन्त इति विमोचनार्थः, तेषामनुत्पत्तेः पापप्रध्वंसस्याशक्यत्वात् ॥३७॥
दैवोढाजः सुतश्चैव सप्त सप्त परावरान् ।
आर्षोढाजः सुतस्त्रींस्त्रींन्षट् षट् कायोढजः सुतः ॥३८॥
दैवविवाहोढायाः पुत्रः सप्त परान्पित्रादीन्सप्तावरान्पुत्रादींश्च, आर्षविवाहोढायाः पुत्रस्त्री-न्पित्रादीस्त्रीश्च पुत्रादीन्, प्राजापत्यविवाहोढायाः पुत्रः षट् पित्रादीन्षट् पुत्रादीन आत्मानं चैनसो मोचयतीति पूर्वस्यैव सर्वत्रानुषङ्गः ।कायोढज इति “ङ्यापोः संज्ञाछन्दसोर्बहुलम्” ( पा. सू. ६ / ३ / ६३ ) इति ह्रस्वत्वम् । ब्राह्माद्यष्टविवाहोद्देशक्रमानुसारेण मन्दफलस्यार्षस्येह बहुफलप्राजापत्यात्पूर्वाभिधानम् । ब्राह्मादिविवाहोद्देशश्लोक एव कथमयं क्रम इति चेत् ? “पञ्चानां तु त्रयो धर्म्याः” ( म. स्मृ. ३ / २५ ) इत्यत्र प्राजापत्यग्रहणार्थम् । अन्यथा त्वार्षस्वच ग्रहणं स्यात् ॥३८॥
“प्रसवे च गुणागुणान्” ( म. स्मृ. ३ / २२ ) इति यदुक्तं तदुच्यते—
ब्राह्मादिषु विवाहेषु चतुष्वेवानुपूर्वशः ।
ब्रह्मवर्चस्विनः पुत्रा जायन्ते शिष्टसंमताः ॥३८॥
ब्राह्मादिषु चतुर्षु विवाहेषु क्रमावस्थतेषु श्रुताध्ययनसंच त्तिक तेजोयुक्ताः पुत्राः शिष्टप्रिया जायन्ते । प्रियार्थत्वाच्च संमतशब्दस्य “क्तेन च पूजायाम्” (पा. सु. २ / २२ / १२ ) इति न षष्ठीसमासप्रतिषेधः । सम्बन्धसामान्यविषया षष्टीयं समस्यते ॥३९॥
रूपसत्त्वगुणोपेता धनवन्तो यशस्विनः ।
पर्याप्तभोगा धर्मिष्ठा जीवन्ति च शतं समाः ॥४०॥
रूपं मनोहराऽऽकृतिः, सत्त्वं द्वादशाध्याये वक्ष्यमाणं, गुणा दयादयः, तैर्युक्ता धनितः ख्यातिमन्तो यथेप्सितवस्त्रस्त्रग्गन्धलेपनादिभोगशालिनो धार्मिकाश्च पुत्रा जायन्त इति पूर्वमनुवर्तते । शतं च वर्षाणि जीवन्ति ॥४०॥
इतरेषु तु शिष्टेषु नृशंसानृतवादिनः ।
जायन्ते दुर्विवाहेषु ब्रह्मधर्मद्विषः सुताः ॥४१॥
ब्राह्मादिभ्यश्चतुभ्योऽज्येष्वासुरादिषु चतुर्षुविवाहेषु क्रूरकर्माणोमृषावादिनो वेदद्वेषिणो यागादिधर्मद्वेषिणः पुत्रा जायन्ते ॥४१॥
अनिन्दितैः स्त्रीविवाहैरनिन्द्या भवति प्रजा ।
निन्दितैर्निन्दिता नृणां तस्मान्निन्द्यान्विवर्जयेत् ॥४२॥
सङ्क्षेपेण विवाहानां फलकथनमिदम् \। अगर्हितैर्भार्याप्राप्तिहेतुभिर्विवाहैरगर्हिता मनुष्याणां सन्ततिर्भवति, गर्हितैस्तु गर्हिता । तस्माद् गर्हितविवाहान्न कुर्यात् ॥४२॥
पाणिग्रहणसंस्कारः सवर्णासूपदिश्यते ।
असवर्णास्वयं ज्ञेयो विधिरुद्वाहकर्मणि ॥४३॥
समानजातीयासु गृह्यमाणासु हस्तग्रहणलक्षणः संस्कारो गृह्यादिशास्त्रेण विधीयते । विजातीयासु पुनरुह्यमानासु विवाहकर्माण पाणिग्रहणस्थानेऽयमनरलके वक्ष्यमाणो विधिज्ञेयः ॥४३॥
शरः क्षत्रियया ग्राह्यः प्रतोदो वैश्यकन्यया ।
वसनस्य दशा ग्राह्या शूद्रयोत्कृष्टवेदने ॥४४॥
क्षत्रियया पाणिग्रहणस्थाने ब्राह्मणविवाहे ब्राह्मणहस्तपरिगृहीतकाण्डैकदेशो ग्राह्यः । वैश्यया ब्राह्मणक्षत्रियविवाहे ब्राह्मणक्षत्रियावतधृतप्रतोदेकदेशो ग्राह्यः । शूद्रया पुनर्द्विजातित्रयविवाहे प्रावृतवसनदशा ग्राह्या ॥४४॥
ऋतुकालाभिगामी स्यात्स्वदारनिरतः सदा ।
पर्ववर्जं व्रजेच्चैनां तद्वतो रतिकाम्यया ॥४५॥
ऋतुर्नाम शोणितदर्शनोपलक्षितो गर्भधारणयोग्यः स्त्रीणामवस्थाविशेषः । तत्कालाभिगामी स्यादित्ययं नियम विधिः न तु परिसंख्या, स्त्रार्थहानिपरार्थकल्पनाप्राप्तबाधात्मकदोषत्रयदुष्टत्वात् । ऋतुकालेऽपि रागतः पक्षे गमनप्राप्तौ यस्मिन्पक्षेऽप्राप्तिस्तत्र विधिः “समेयजेत” इतिवत् । अत एव ऋतावगमने दोषमाह पराशरः—
ऋतुस्नातां तु यो भार्यां सन्निधौ नोपगच्छति ।
घोरायां भ्रूणहत्यायां पच्यते नात्र संशयः ॥
अनुत्पन्नपुत्रस्य चायं नियमः, “ब्राह्मणो ह वै जायमानस्त्रिभिर्ऋणैर्ऋणवान् जायते यज्ञेन
देवेभ्यः प्रजया पितृभ्यः स्वाध्यायेनर्षिभ्यः” इत्येतत्प्रत्यक्षश्रुतिमूलत्वेऽस्य सम्भवति मूलान्तरकल्पनस्यायुक्तत्वात् ।
तस्माद्युग्मासु पुत्रार्थी संविशेदार्तवे स्त्रियम् । ( म. स्मृ. ३ /४८ )
इति च वक्ष्यति । ततोऽप्येतच्छ्रुतिमूलत्वमवगम्यते । पुत्रोत्पादनशास्त्रस्य चैकपुत्रोत्पादनेनैव चरितार्थत्वात् “कामजानितरान्विदुः”(म.स्मृ.९ /१०७) इति दर्शनादजातपुत्रस्यैव नियमः। “दशास्यां पुत्रानाधेहि” इति मन्त्रस्तु बहुपुत्रप्रशंसापरः। जातपुत्रस्याप्यतुकालगमननियमो न दशस्वेवावतिष्ठते । स्वदारनिरतः सदेति नित्यं स्वदारसंतुष्टः स्यान्नान्यभार्यामुपगच्छेदिति विधानात्परिसंख्यैव, वाक्यानर्थक्यात्स्वदारगमनस्य प्रशस्तत्वात् । ऋतावगमने दोषाश्रवणाच्च न नियमविधिः । पर्ववर्जं व्रजेच्चैनामिति । पर्वाण्यमावास्यादीनि वक्ष्यन्ते,तानि वर्जयित्वा भार्याप्रीतिव्रतं यस्य स तद्व्रतोऽनृतावप्युपेयात् । अत एव रतिकाम्यया न तु पुत्रोत्पादनशास्त्रबुद्धया ।तस्माद्विधिनयमिदमृतावुपेयादेव, अन्यभार्या नोपगच्छेत, अमृतावपि भार्याप्रीतये गच्छेदिति । अत्र च गोतमः “ऋतावुपेयादनृतौ च पर्ववर्जम्” । याज्ञवल्क्योऽप्याह—
यथाकामी भवेद्वाऽपि स्त्रीणां वरमनुस्मरन् । ( या. स्मृ. १ /८१ )
पर्ववर्जमिति ऋतावनृतौचोभयत्र सम्बध्यते ॥४५॥
ऋतुः स्वाभाविकः स्त्रीणां रात्रयः षोडश स्मृताः ।
चतुर्भिरितरैः सार्धमहोभिः सद्विगर्हितैः ॥४६॥
अत्र रात्र्यहःशब्दावहोरात्रपरौ । शोणितदर्शनात्प्रभृति स्त्रीसंपर्कगमनादौ शिष्टनिन्दितै-श्चतुभिरन्यैरहोरान्नैः सह षोडशाहोरात्राणि मासि मासि स्त्रीणामृतुः स्वभावे भवः स्वाभाविकः । व्याध्यादिना तु न्यूनाधिक कालोऽपि भवति ॥४६॥
तासामाद्याश्चतस्रस्तु निन्दितैकादशी च या ।
त्रयोदशी च शेषास्तु प्रशस्ता दश रात्रयः ॥४७॥
तासां पुनः षोडशानां रात्रीणां शोणितदर्शनात्प्रभृति आद्याश्चतस्रो रात्रय एकादशी त्रयोदशी च रात्रिर्गमने निन्दिता । अवशिष्टा दश रात्रयः प्रशस्ता भवेयुः ॥४७॥
युग्मासु पुत्रा जायन्ते स्त्रियोऽयुग्मासु रात्रिषु ।
तस्माद्युग्मासु पुत्रार्थी संविशेदार्तवे स्त्रियम् ॥४८॥
पूर्वोक्तास्वपि दशसु मध्ये षष्ठ्यष्टम्याद्यासु रात्रिषु गमने पुत्रा उत्पद्यन्ते । अयुग्मासु पञ्च-मोससम्यादिषु दुहितरः । अतः पुत्रार्थी युग्मासु ऋतुकाले भार्योगच्छेत् ॥४८॥
पुमान्पंसोऽधिके शुक्रे स्त्री भवत्यधिके स्त्रियाः ।
समेऽपुमान्पुंस्त्रियौ वा क्षीणेऽल्पे च विपर्ययः ॥४९॥
पुंसो बीजेऽधिकेऽयुग्मास्वपि पुत्रो जायते । स्त्रीबीजेऽधिके युग्मास्वपि दुहितैव । अतो वृष्याहारादिना निजबीजाधिक्य भार्यायाश्चाहारलाघवादिना बीजाल्पत्वमवगम्य युग्मास्वपि पुत्रार्थिना गन्तव्यमिति दर्शितम् । स्त्रोपुंसयोस्तु बीजसाम्येऽपुमान्नपुंसक जायते । पुंस्त्रियाविति यमौ च । निःसारेऽल्पे चोभयोरेव बीजे गर्भस्यासम्भवः ॥४९॥
निन्द्यास्वष्टासु चान्यासु स्त्रियो रात्रिषु वर्जयन् ।
ब्रह्मचार्येव भवति यत्रतत्राश्रमे वसन् ॥५०॥
निन्द्यासु पूर्वोक्तासु षट्सु रात्रिषु अन्यासु च विन्द्यास्वपि यासु कासुचिदष्टासु स्त्रियो वर्जयन्द्वे रात्री अवशिष्टे पर्ववजिते ब्रजन्नखण्डितब्रह्मचार्येव भवति । यत्र तत्राश्रमे वसन्निति वानप्रस्थापेक्षया ।तस्य हि भार्यया सह गमनपक्षे ऋतुगमनं प्रसक्तम् । न च वनस्थमाश्रमाऋतुर्नभवतीति वाच्यम्, “वनं पञ्चाशतो व्रजेत्” इति,
वर्षैरेकगुणां भार्यामुद्वहेद्द्विगुणः पुमान् ।
इत्यादिशास्त्रपर्यालोचनया तत्सम्भवात् ।(१)64 मेधातिथिस्तु “यत्रतत्रामे वसत्रिय- वादमात्रम्, गृह ज्थेतराश्रमत्र वे जितेन्द्रियत्नविधानादात्रियाभ्यनुज्ञानासम्भवात्” इत्याह । गोविन्दराजस्तु “उत्पन्नत्रिपुत्रव्यमान्तरस्यापच्छया पुत्रार्थ रात्रियगमने दोपाभावप्रतिपादनार्थमेतत्, यत्रतत्राश्रमे वसन्निति ववनात्पुत्रार्थी संविशेदिति च प्रस्तुतत्वात्पुत्रस्य च महोपकारकत्वात्” इत्याह ।
हन्त गोविन्दराजेन विशेषमविवृण्वता ।
व्यक्तमङ्गीकृतमृतौ स्वदारसुरतं यतेः ॥४०॥
न कन्यायाः पिता विद्वान्गृह्णीयाच्छुल्कमरावपि ।
गृह्णंश्छुल्कं हि लोभेनस्यान्नरोऽपत्यविक्रयी ॥५१॥
कन्यायाः पिता धनग्रहणशेषज्ञोपमपि धनं कन्यादाननिमित्तकं न गृह्णीयात् । यस्माल्लोभेन तद् गृह्णन्नपत्यविक्रयी भवति ॥११॥
स्त्रीधनानि तु ये मोहादुपजीवन्ति वान्धवाः ।
नारी यानानि वस्त्रं वा ते पापा यान्त्यधोगतिम् ॥५२॥
कन्यादाननिमित्तकशुल्कग्रहणनिषेधप्रसङ्गान्नवमाध्यायाभित्रेयस्त्रीधनग्रहणनिषेधोऽयम् । ये बान्धवाः पतिपित्रादयः कलत्रदुहिनादिधनानि गृहन्ति । नारी स्त्रो, यानान्यवाहीनि, वस्त्रं चेति प्रदर्शनार्थम् । सर्वमेव धनं ग्राह्यम् । ते गृह्णानाः पापकारिणो नरकं गच्छन्ति ॥२२॥
आर्षे गोमिथुनं शुल्कं केचिदाहुर्मृषैव तत् ।
अल्पोऽप्येवं महान्वाऽपि विक्रयस्तावदेव सः ॥५३॥
आर्षेविवाहे गोमिथुनं शुल्कं वराद्ग्राह्यमिति के चिहाचार्या वदन्ति तत्पुनरसत्यम् । यस्मादल्पमुल्यसाध्यत्वादल्पो वा भवतु, बहु मूल्यसाध्यत्वान्महान्वा भवतु, सतावविक्रयो भवत्येव । यत्पुनः “एकं गोमिथुनम्” (म. स्मृ. ३ / २९) इति पूर्वमुक्तं तत्परमतमिति गोविन्दुराजः, तद्युक्तम् । मनुमते लक्षगमार्षस्य न स्यादेव, वरागोमिथुनग्रहणपूर्व ककन्यादानस्यैवार्षविवाहलक्षणत्वात् । मन्वभिमतमन्यदेवार्षलक्षणम्, एकं गोमिथुनमिति परमत मिति चेत् ?
एकं गोमिथुनं द्वे चेत्येतत्परमतं यदि ।
तदा मनुमतेनार्षलक्षणं किं तदुच्यताम् ॥
अष्टौ विवाहान्कथयन्नार्षोढासन्ततेर्गुणान् ।
मनुः किं स्वमतेनार्षलक्षणं वक्तुमक्षमः ॥
(२)65 मेधातिथिस्तु पूर्वापरविरोधोपन्यासनिरासमेव न कृतवान् \। तस्मादस्माभिरित्थं व्याख्यायते - आर्षे विवाहे गोमिथुनं शुल्कमुत्कोवरूपमिति केचिदाचार्या वइन्ति \। मनोस्तु मतं नेदम्, शास्त्रनियमितजातिसंख्याकं ग्रहणं न शुल्करूपम् । शुल्कत्वे मुल्याल्पत्वमहत्त्वे अनुपयोगिनी, विक्रय एव तदा स्यात् । किन्त्वार्षविवाहसम्पत्त्यै अवश्यकर्तव्ययागादिसिद्वये कन्यायै वा दातुं शास्त्रीयं धर्मार्थमेव गृह्यते । अत एवार्षलक्षणश्लोके “वरादादाय धर्मतः” (म. स्मृ. ३ / २९) इति । धर्मतो धर्मार्थमिति तस्यार्थः । भोगलोभेन तु धनग्रहणं शुल्करूपमशास्त्रीयम् । अत एव “गृह्णन् शुल्कं हि लोभेन” (म.स्मृ. ३ / ५१) इति निन्दामुक्तवान् । तस्मात्पौर्वा-
पर्यपर्यालोचनादाप धर्मार्थं गोमिथुनं ग्राह्यं न तु भोगार्थमिति मनुना स्वमतमनुवर्णितम् ॥५३॥
आर्षे गोमिथुनं शुल्कमित्युक्तं, इदानीं कन्यार्थमपि धनस्य दानं न शुल्कमित्याह—
यासां नाददते शुल्कं ज्ञातयो न स विक्रयः।
अर्हणं तत्कुमारीणामानृशंस्यं च केवलम् ॥५४॥
यासां कन्यानां प्रीत्या वरेण दीयमानं धनं पित्रादयो न गृह्णन्ति किन्तु कन्यायै समपर्थन्ति, सोऽपि न विक्रयः यस्मात्कुमारीणां पूजनं तदानृशंस्यमहिंसकत्वं केवलं तदनुकम्पारूपम् ॥४४॥
पितृभिर्भ्रातृभिश्चैताः पतिभिर्देवरैस्तथा।
पूज्या भूषयितव्याश्च बहुकल्याणमीप्सुभिः॥५५॥
न केवलं विवाहकाले वरेण दत्तं धनं समर्पणीयं, किन्तु तदुत्तरकालमपि पित्रादिभिरध्येत भोजनादिना पूजयितव्या वस्त्रालङ्कारादिना भूषयितव्याश्च बहुधनादिसम्पदंप्राप्तका भैः॥५५॥
यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः।
यत्रैतास्तु न पूज्यन्ते सर्वास्तत्राफलाः क्रियाः॥५६॥
यत्र कुले पित्रादिभिः स्त्रियः पूज्यन्ते तत्र देवताः प्रसीदन्ति । यत्र पुनरेता न पूज्यन्ते तत्र देवताप्रसादाभावाद्यागादिक्रियाः सर्वा निष्फला भवन्तीति निन्दार्थवादः ॥४६॥
शोचन्ति जामयो यत्र विनश्यत्याशु तत्कुलम्।
न शोचन्ति तु यत्रैता वर्धते तद्धि सर्वदा॥५७॥
“जामिः स्वस्कुलस्त्रियोः” इत्याभिधानिकाः (अमरकोशे नानार्थः, श्लो. १४२) । यस्मिन्कुले भगिनीगृहपतिसंवर्धनीय सन्निहितसपिण्डस्त्रियश्च पत्नीदुहितृस्नुषाद्याः परितापादिना दुःखिन्यो भवन्ति तत्कुलं शीघ्रं निर्धनीभवति दैवराजादिना च पीड्यते । यत्रैता न शोचन्ति सद्धनादिना नित्यं वृद्धिमेति । मेधातिथिगोविन्दराजौ तु “नवोढादुहितृस्नुषाद्या जामयः" इत्याहतुः ॥५७॥
जामयो यानि गेहानि शपन्त्यप्रतिपूजिताः।
तानि कृत्याहतानीव विनश्यन्ति समन्ततः॥५८॥
यानि गेहानि भगिनीपत्नीहितृस्नुषाद्या अपूजिताः सत्योऽभिशपन्ति “इदमनिष्टमेषामस्तु” इति, तान्यभिचारहतानि धनपश्वादिसहितानि नश्यन्ति ॥५८॥
तस्मादेताः सदा पूज्या भूषणाच्छादनाशनैः।
भूतिकामैर्नरैर्नित्यं सत्कारेषूत्सवेषु च॥५९॥
यस्मादेवं तस्मात्कारणादेता भूषणाच्छादनाशनैर्नित्यं सत्कारेषु कौमुद्यादिषु, उत्सत्रेषुपनयनादिषु आभ्युदयिकेषु समृद्धिका मैर्नृभिः सदा पूजनीयाः ॥५९॥
सन्तुष्टो भार्यया भर्ता भर्त्रा भार्या तथैव च।
यस्मिन्नेव कुले नित्यं कल्याणं तत्र वैध्रुवम्॥६०॥
भार्यया भर्त्रा इति हेतौ तृतीया । यत्र कुले भार्यया भर्ता प्रीतो भवति स्त्र्यन्तराभिलामादिकं न करोति, भार्या च स्वामिना प्रीता भवति, तस्मिन्कुले चिरं श्रेयो भवति । कुलग्रहणान्न केवलं भार्वापती एव पुत्रपौत्रादिसन्ततिरपि श्रेयोभागिनी भवति ॥६०॥
यदि हि स्त्रीन रोचेत पुमांसं न प्रमोदयेत्।
अप्रमोदात्पुनः पुंसः प्रजनं न प्रवर्तते॥६१॥
[यदा भर्ता च भार्या च परस्परवशानुगौ।
तदा धर्मार्थकामानां त्रयाणामपि सङ्गतम्॥२॥ ]
दीप्त्यर्थोऽत्र रुचिः। यदि स्त्री वस्त्राभरणादिना शोभाजनकेन दीप्तिमती न स्यात्तदा स्वामिनं पुनर्न हर्षयेदेव ।हिशब्दोऽवधारणे ।अप्रहर्षात्पुनः स्वामिनः प्रजनं गर्भधारणेन सम्पद्यते ॥६१॥
स्त्रियां तु रोचमानायां सर्वं तद्रोचते कुलम्।
तस्यां त्वरोचमानायां सर्वमेव न रोचते॥६२॥
स्त्रियां मण्डनादिना कान्तिमत्यां भर्तृस्नेहविषयतया परपुरुषसंपर्कविरहात्तत्कुलं दीप्तं भवति । तस्यां पुनररोचमानायां भर्तृविद्विष्टतया जरान्तरसंपर्कात्सकलमेव कुलं सलिन भवति ॥६२॥
कुविवाहैः क्रियालोपैर्वेदानध्ययनेन च।
कुलान्यकुलतां यान्ति ब्राह्मणातिक्रमेण च॥६३॥
आसुरादिविवाहैर्यथावर्णनिषिद्धैर्जातकर्मादिक्रियालोपैवंदापाठेन ब्राह्मणापूजनेन प्रख्यात कुलान्यपकर्षं गच्छन्ति ॥६३॥
शिल्पेन व्यवहारेण शूद्रापत्यैश्च केवलैः।
गोभिरश्वैश्च यानैश्च कृष्या राजोपसेवया॥६४॥
चित्रकर्मादिशिल्पेन कलया धनप्रयोगात्मकव्यवहारेण केवलशूद्वापत्येन गवाश्वरथक्रयविक्रयादिना कृषिराजसेवाभ्यां कुलानि विनश्यन्तीत्युत्तरेण सम्बन्धः ॥६४॥
अयाज्ययाजनैश्चैव नास्तिक्येन च कर्मणाम्।
कुलान्याशु विनश्यन्ति यानि हीनानि मन्त्रतः॥६५॥
अयाज्यव्रात्यादियाजनैः कर्मणां श्रौतस्मार्तादीनां नास्तिक्येन “शास्त्रीयफलवत्कर्मसु फलाभावबुद्धिर्नास्तिक्यम्” ।वेदाध्ययनशून्यानि कुलानि क्षिप्रमपकर्षं गच्छन्ति । अत्र च विवाहप्रकरणे विवाहनिन्दाप्रसङ्गेन क्रियालोपादयो निन्दिताः । निन्दया चैतन्न कर्तव्यमिति सर्वत्र निषेधः कल्प्यते ॥६५॥
इदानीं क्रियालोपादिगतप्रासङ्किककुलनिन्दानुप्रसक्त्या कुलोत्कर्षमाह—
मन्त्रतस्तु समृद्धानि कुलान्यल्पधनान्यपि।
कुलसंख्यां च गच्छन्ति कर्षन्ति च महद्यशः॥६६॥
यद्यपि “धनेन कुलम्” इति लोके प्रसिद्धं तथाप्यल्पधनान्यपि कुलानि वेदाध्ययनतदर्थज्ञा-नानुष्ठानप्रसक्तान्युत्कृष्टकुलगणनायां गण्यन्ते महतीं च ख्यातिमर्जयन्ति ॥६६॥
विवाहप्रकरणमतिक्रान्तम् । इदानीं वैवाहिकानौ सम्पाद्यं महायज्ञविधानं चेति वक्तव्यतया प्रतिज्ञातं महायज्ञानुष्ठानमाह—
वैवाहिकेऽग्नौ कुर्वीत गृह्यं कर्म यथाविधि।
पञ्चयज्ञविधानं च पक्तिं चान्वाहिक गृही॥६७॥
विवाहे भवो वैवाहिकः, अध्यात्मादित्वाट्ठञ् । तस्मिन्नग्नौगृह्योक्तं कर्म सायंप्रातर्होमाष्टकादि यथाशास्त्रमग्निसम्पाद्यं च पञ्चमहायज्ञान्तर्गतवैश्वदेवाद्यनुष्ठानं प्रतिदिनसम्पाद्यं च पाकंगृहस्थः कुर्यात् ॥६७॥
पञ्च सूना गृहस्थस्य चुल्ली पेषण्युपस्करः।
कण्डनी चोदकुम्भश्च वध्यते यास्तु वाहयन्॥६८॥
पशुवधस्थानं सूना। सूना इव सूना हिंसास्थानगुणयोगाच्चुल्ल्यादयः पञ्च गृहस्थस्य हिंसाबीजानि हिंसास्थानानि । चुल्ली उद्वाहनी, पेषणी दृषदुपलात्मिका, उपस्करो गृहोपकरणकुण्डसंमार्जन्यादिः, कण्डनी उलूखलमुसले, उदकुम्भो जलाधारकलशः । याः स्वकार्ये योज- यन्यापेन सम्बध्यते ॥६८॥
तासां क्रमेण सर्वासां निष्कृत्यर्थं महर्षिभिः।
पञ्च क्लृप्ता महायज्ञाः प्रत्यहं गृहमेधिनाम्॥६९॥
तासां चुल्लयादिस्थानानां यथाक्रमं निष्कृत्यर्थमुत्पन्नपापनाशार्थं गृहस्थानां पञ्चमहायज्ञाः प्रतिदिनं मन्वादिभिरनुष्ठेयतया स्मृताः । एवं च निष्कृत्यर्थमित्यभिधानाद्धिसास्थानत्वेन च कीर्तनात् “सूनादोषैर्न लिप्यते” ( म. स्मृ. ३ /७१ ) इति वक्ष्यमाणत्वात्पञ्चसूनानां पापहेतुकत्वं, पञ्चयज्ञानां च तत्पापनाशकत्वमवगम्यते । प्रत्यहमित्यभिधानात्प्रतिदिनं तत्पापक्षयस्यापेक्षितत्वात्संध्यावन्दना दिवन्नित्यत्वमपि न विरुष्यते ॥६९॥
अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस्तु तर्पणम्।
होमो दैवो बलिर्भौतो नृयज्ञोऽतिथिपूजनम्॥७०॥
अध्यापनशब्देनाध्ययनमपि गृह्यते “जपोऽहुतः” (म. स्मृ. ३ / ७४) इति वक्ष्यमाणत्वात् । अ- तोऽध्यापनमध्ययनं च ब्रह्मयज्ञः । “अन्नाद्येनोदकेन वा " ( म.स्मृ. ३ / ८२) इति तर्पणं वक्ष्यति, स पितृयज्ञः । अग्नौ होमो वक्ष्यमाणो देवयज्ञः। भूतबलिर्भूतयज्ञः। अतिथिपूजनं मनुष्ययज्ञः ।अध्यापनादिषु यज्ञशब्दो महच्छब्दश्च स्तुत्यर्थं गौणः ॥७०॥
पञ्चैतान्यो महायज्ञान्नहापयति शक्तितः।
स गृहेऽपि वसन्नित्यं सूनादोषैर्न लिप्यते॥७१॥
शक्तित इत्येतद्विधानार्थोऽयमनुवादः । अनुकल्पेनापि यथासम्भवमेते कर्तव्याः ।हापयतीति प्रकृत्यर्थ एव छान्दसत्वाणिणच् । जहातीत्यर्थः ॥७१॥
देवताऽतिथिभृत्यानां पितॄणामात्मनश्च यः।
न निर्वपति पञ्चानामुच्छ्वसन्न स जीवति॥७२॥
देवताशब्देन भूतानामपि ग्रहणम्, तेषामपि बलिहरणे देवतारूपत्वात् । भृत्या वृद्धमा- तापित्रादयोऽवश्यं संवर्धनीयाः । “सर्वत एवात्मानं गोपायेत्” इति श्रुत्या आत्मपोषणमण्य- वश्यं कर्तव्यम् \। देवताऽऽदीनां पञ्चानां योऽन्नं न ददाति स उच्छवसन्नपि जीवितकार्याकर- णान्न जोवतीति निन्दयाऽवश्यकर्तव्यता बोच्यते ॥७२॥
अहुतं च हुतं चैव तथा प्रहुतमेव च।
ब्राहम्यं हुतं प्राशितं च पञ्चयज्ञान्प्रचक्षते ॥७३॥
नामभेदेऽपि वाक्यभेद इति दर्शयितुं पञ्चमहायज्ञानां मुन्यन्तरकृतान्यहुतादीनि संज्ञान्त- राज्यभिधेयानि ॥७३॥
तानि स्वयं व्याचष्टे—
जपोऽहुतो हुतो होमः प्रहुतो भौतिको बलिः।
ब्राह्म्यंहुतं द्विजाग्र्यार्चा प्राशितं पितृतर्पणम्॥७४॥
अहुतशब्देन ब्रह्मयज्ञाख्यो जप उच्यते । हुतशब्देन देवयज्ञाख्यो होमः । प्रहुतशब्देन भूतयज्ञाख्यो भूतबलिः । ब्राह्मयहुतशब्देन मनुष्ययज्ञाख्या ब्राह्मण श्रेष्टस्यार्चा \। प्राशितश- ब्देन पितृयज्ञाख्यं नित्यश्राद्धम् ॥७४॥
स्वाध्याये नित्ययुक्तः स्याद्दैवे चैवेह कर्मणि।
दैवकर्मणि युक्तो हि बिभर्तीदं चराचरम्॥७५॥
यदि दारिद्र्यादिदोषेणातिथिभोजनादिकं कर्तुं न क्षमते तदा ब्रह्मयज्ञे नित्ययुक्तो भवेत्। दैवे कर्मण्यग्नौ होमे च। होमस्य स्तुतिमाह-यतो दैवकर्मपर इदं स्थावरजङ्गसं धारयति॥७५॥
कुत एतदित्याह—
अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते।
आदित्याज्जायते वृष्टिर्वृष्टेरन्नं ततः प्रजाः॥७६॥
यजमानेनाग्नावाहुतिः सम्यक क्षिप्ता रसाहरणकारित्वादादित्यस्य आदित्यं प्राप्नोति। स चाहुतिरस आदित्याद् वृष्टिरूपेण जायते। ततोऽन्नम्। तदुपभोगेन जायन्ते प्रजाः॥७६॥
यथा वायुं समाश्रित्य वर्तन्ते सर्वजन्तवः।
तथा गृहस्थमाश्रित्य वर्तन्ते सर्व आश्रमाः॥७७॥
यथा प्राणाख्यवाय्वाश्रयेग सर्वप्राणितो जीवन्ति तथा गृहस्थाश्रमेण सर्वाश्रमिणो निर्वहन्ति॥७७॥
गृहस्थः प्राणतुल्यः सर्वाश्रमिणामित्युक्तं तदेवोपपादयति—
यस्मात्त्रयोऽप्याश्रमिणो ज्ञानेनान्नेन चान्वहम्।
गृहस्थेनैव धार्यन्ते तस्माज्ज्येष्ठाश्रमो गृही॥७८॥
यस्माद् गृहस्थव्यतिरिक्तास्त्रयोऽप्याश्रमिणो वेदार्थव्याख्यानान्नदानाभ्यां नित्यं गृहस्थैरेवोपक्रियन्ते तस्मात् ज्येष्ठाश्रमो गृहस्थः। ज्येष्ठ आश्रमो यस्य स तथेति बहुव्रीहिः॥७९॥
स सन्धार्यः प्रयत्नेन स्वर्गमक्षयमिच्छता।
सुखं चेहेच्छता नित्यं योऽधार्यो दुर्बलेन्द्रियैः॥७९॥
यत एवमतः स गृहस्थाश्रमः स्वर्गसुखमिच्छता अनन्तमिव चिरस्थायित्वात्, इह लोके च स्त्रीसम्भोगस्वाद्वन्नादिभोजनसुखंसन्ततमिच्छता प्रयत्नेनानुष्ठेयः। योऽसंयतेन्द्रियैर्धारयितुं न शक्यते॥७९॥
ऋषयः पितरो देवा भूतान्यतिथयस्तथा।
आशासते कुटुम्बिभ्यस्तेभ्यः कार्यं विजानता॥२०॥
एते गृहस्थेभ्यः सकाशात्प्रार्थयन्ते। अतः शास्त्रज्ञेन तेभ्यः कर्तव्यम्॥८०॥
कि तत्तदाह—
स्वाध्यायेनार्चयेतर्षीन्होमैर्देवान्यथाविधि।
पितृृन्श्राद्धैश्च नृनन्नैर्भूतानि बलिकर्मणा॥८१॥
नानाप्रकारत्वादर्चनस्य स्वाध्यायादेरर्चनार्थत्वमुचितम्। महायज्ञान्तर्गतैः स्वाध्यायादिभिः ऋषिदेवपित्रतिथिभूतानि यथाशास्त्रं पूजयेत्॥८१॥
तत्र पितृयज्ञं तावदाह—
कुर्यादहरहः श्राद्धमन्नाद्येनोदकेन वा।
पयोमूलफलैर्वाऽपि पितृभ्यः प्रीतिमावहन्॥८२॥
प्रत्यहं यथासम्भवं श्राद्धं कुर्यात्। श्राद्धशब्दोऽयं कर्मविधिवाक्यवर्ती कौण्डपापिनामयनीयाग्निहोत्रशब्दवद्वक्ष्यमाणपार्वणश्राद्धधर्मातिदेशार्थः। अन्नाद्येनेति तिलैत्रीर्व्रीहिभिर्यवैरित्यादेरुपादानम्। पयः क्षीरम्॥८२॥
एकमप्याशयेद्विप्रं पित्रर्थे पाञ्चयज्ञिके।
न चैवात्राशयेत्कञ्चिद्वैश्वदेवं प्रति द्विजम्॥८३॥
पितृप्रयोजने पञ्चयज्ञान्तर्गते एकमपि ब्राह्मण भोजयेत् । अपिशब्दात्सम्भवे बहूनपि । पार्वणधर्मग्रहणाच्च वैश्वदेवब्राह्मणभोजनप्राप्तावाह-न कञ्चिद्वैश्वदेवार्थं ब्राह्मणमत्र भोजयेत् ॥८३॥
वैश्वदेवस्य सिद्धस्य गृह्येऽग्नौ विधिपूर्वकम् ।
आभ्यः कुर्याद्देवताभ्यो ब्राह्मणो होममन्वहम् ॥८४॥
विश्वदेवार्थः सर्वदेवार्थो वैश्वदेवस्तस्य पक्वस्यान्नस्यावसथ्याग्नौ स्वगृह्यविहितपर्युक्षणा-दीतिकर्तव्यतापूर्वकमाभ्यो वक्ष्यमाणदेवताभ्यो ब्राह्मणः प्रत्यहं होमंकुर्यात् । ब्राह्मणग्रहणं द्विजातिप्रदर्शनार्थम्, त्रयाणां प्रकृतत्वात ॥८४॥
अग्नेः सोमस्य चैवादौ तयोश्चैव समस्तयोः ।
विश्वेभ्यश्चैव देवेभ्यो धन्वन्तरय एव च ॥८५॥
वचनद्वयम् “स्वाहाकारप्रदानहोमः” इति कात्यायनस्मरणादादावग्नये स्वाहा सोमाय स्वाहेति निरपेक्षदेवताकं होमद्वयं कृत्वा अग्नीषोमाभ्यां स्वाहेति समस्तदेवताकंहोमं कुर्यात् । ततो विश्वेभ्यो देवेभ्यो, धन्वन्तरये ॥८५॥
कुह्वै चैवानुमत्यै च प्रजापतय एव च ।
सहद्यावापृथिव्योश्च तथा स्विष्टकृतेऽन्ततः ॥८६॥
कुह्वाअनुमत्यै प्रजापतये द्यावापृथिवीभ्यामग्नये स्विष्टकृत इत्येवं स्वाहाकारान्तान्होमान्कुर्यात् । श्रुत्यन्तरेष्वग्निविशेषणत्वेन स्विष्टकृतो विधानात्केवलं स्विष्टकृन्निदंशेऽप्यग्निविशेषणत्वेनैव प्रयोगः ।पाठादेवान्तत्वे सिद्धे स्विष्टकृतेऽन्तत इत्यभिधानं स्मृत्यन्तरीयहोमसमुच्चयेऽप्यन्तत्वज्ञापनार्थम् ॥८६॥
एवं सम्यग्घविर्हुत्वा सर्वदिक्षु प्रदक्षिणम् ।
इन्द्रान्तकाप्पतीन्दुभ्यः सानुगेभ्यो बलिं हरेत् ॥८७॥
एवमुक्तप्रकारेण सम्यगनन्यचित्तो देवताभ्यांनपर एव होमान्कृत्वा सर्वासु प्राच्यादिषु दिक्षु प्रदक्षिणमिन्द्रादिभ्यः सपुरुषेभ्यो बलिं हरेत् । यथा - प्राच्यामिन्द्राय नमः, इन्द्रपुरुषेभ्यो नमः ।दक्षिणस्यां यमाय नमः, यमपुरुषेभ्यो नमः । पश्चिमायां वरुणाय नमः, वरणपुरुषेभ्यो नमः । उत्तरस्यां सोमाय नमः, सोमपुरुषेभ्यो नमः यद्यपि शब्दावगम्यत्वादेवतात्वस्यान्तकाप्पतीन्दुशब्दैरैवोद्देशो युक्तस्तथापि बहुवृचानुष्ठानसंवादाद्वह्वृचगृह्ये च " यमाय यमपुरुषेभ्यो वरुणाय वरुणपुरुषेभ्यः सोमाय सोमपुरुषेभ्यः इति प्रतिदिशम्” ( अ. १ खं. २ ) इति पाठाद्यथोक्त एव प्रयोगः ॥८७॥
मरुद्भ्य इति तु द्वारि क्षिपेदप्स्वद्भ्य इत्यपि ।
वनस्पतिभ्य इत्येवं मुसलोलूखले हरेत् ॥८८॥
इतिशब्दः स्वरूपविवक्षार्थः । मरुद्भ्यो नमः इति द्वारे बलिं दद्यात्, जलेऽद्भ्य इति । मुसलोलूखल इति द्वन्द्वनिर्देशात्सहयुक्तयोरन्यतरत्र वनस्पतिभ्य इति बलिं दद्यात् । गुणानुरोधेन प्रधानबलिकर्मावृत्तेरन्याय्यत्वात् ॥८८॥
उच्छीर्षके श्रियै कुर्याद् भद्रकाल्यै च पादतः ।
ब्रह्मवास्तोष्पतिभ्यां तु वास्तुमध्ये बलिं हरेत् ॥८९॥
वास्तुपुरुषस्य शिरःप्रदेश उत्तरपूर्वस्यां दिशि श्रियै बलिं दद्यात् । तस्यैव पाददेशे दक्षिणपश्चिमायां दिशि भद्रकाल्यै । अन्ये तु उच्छीर्षकं गृहस्थशयनस्य शिरःस्थानभूभागं, पादत इति तस्यैवचरणभूप्रदेशमाहुः । ब्रह्मणे वास्तोष्पतय इति गृहमध्ये ।द्वन्द्वनिर्देशेऽपि ब्रह्मवा स्तोष्पत्योः पृथगेव देवतात्वम् । यत्र द्वन्द्वे मिलितस्य देवतात्वमपेक्षितं तत्र सहादिशब्दं करोति । यथा सहद्यावापृथिव्योश्चेति ॥८९॥
विश्वेभ्यश्चैव देवेभ्यो बलिमाकाश उत्क्षिपेत् ।
दिवाचरेभ्यो भूतेभ्यो नक्तञ्चारिभ्य एव च ॥९०॥
विश्वेभ्यश्चैव देवेभ्य इति शब्दादेकेयमाहुतिः \। विश्वेभ्यो देवेभ्यो नम इति गृहाकाशे बलिं दद्यात्। दिवाचरेभ्यो भूतेभ्य इति दिवा, नक्तञ्चारिभ्य इति नक्तम् । “दिवाचारिभ्यो दिवा" (अ. १ खं. २ ) इत्यादिबह्वृचगृह्यदर्शनादियं व्यवस्था ॥९०॥
पृष्ठवास्तुनि कुर्वीत बलिं सर्वात्मभूतये ।
पितृभ्यो बलिशेषं तु सर्वं दक्षिणतो हरेत् ॥९१॥
गृहस्योपरि यद् गृहं तत्पृष्ठवास्तु बलिदातुः पृष्ठदेशे भूभागे वा तत्र सर्वात्मभूतये नम इत्येव बलिं दद्यात् । उक्तबलिदानावशिष्टं सर्वमन्नं दक्षिणस्यां दिशि दक्षिणामुखः स्वधा पितृभ्य इति बलिं हरेत् । प्राचीनावीतिना चार्य बलिदैयः ।“स्वधा पितृभ्य इति प्राचीनावीतीशेष दक्षिणा निनयेत्” ( अ. १ खं. २ ) इति बहुवृचगृह्यवचनात् ॥९१॥
शुनां च पतितानां च श्वपचां पापरोगिणाम् ।
वायसानां कृमीणां च शनकैर्निर्वपेद् भुवि ॥९२॥
अन्यदन्नं पात्रे समुद्धृत्य स्वपतितादिभ्यः शनकैर्यथा रजसा न संगृह्यते तथा भुवि दद्यात् । पापरोगी कुष्ठी क्षयरोगी वा ॥९२॥
एवं यः सर्वभूतानि ब्राह्मणो नित्यमर्चति ।
स गच्छति परं स्थानं तेजोमूर्ति पथर्जुना ॥९३॥
एवमुक्तप्रकारेण यः सर्वभूतान्यन्नदानादिना नित्यं पूजयति, स परं स्थानं ब्रह्मात्मकं तेजोमूर्ति प्रकाशम् अवक्रेणवर्त्मनाऽचिरादिमार्गेण प्राप्नोति । ब्रह्मणि लीयत इत्यर्थः । ज्ञानकर्मभ्यां मोक्षप्राप्तेः । तेजोमूर्तिरिति सविसर्गपाठे प्रकृष्टब्रह्मबोधस्वभावो भूत्वेति व्याख्या ॥९३॥
कृत्वैतद् बलिकर्मैवमतिथिं पूर्वमाशयेत् ।
भिक्षां च भिक्षवे दद्याद्विधिवद् ब्रह्मचारिणे ॥९४॥
एवमुक्तप्रकारेणैतद्वलिकर्म कृत्वा गृहभोक्तृभ्यः पूर्वमतिथिं भोजयेत् । भिक्षवे परिव्राजे ब्रह्मचारिणे प्रथमाश्रमिणे च विधिवत्स्वस्तिवाच्य भिक्षादानमपूर्वमिति गौतमाद्युक्तविधिना भिक्षां दद्याव। ग्रासप्रमाणा च भिक्षा भवति । “ग्रासमात्रा भवैद्भिशा” इति शातातपवचनात् । सम्भवे त्वधिकमपि देयम् ॥९४॥
यत्पुण्यफलमाप्नोति गां दत्त्वा विधिवद् गुरोः ।
तत्पुण्यफलमाप्नोति भिक्षां दत्त्वा द्विजो गृही ॥९५॥
गुरवे गां दत्त्वा विधिवत्स्वर्णवङ्गिकादिविधानेन यत्फलं प्राप्नोति तद् गृहस्थो विधिना मिक्षादानात्प्राप्नोति ॥९५॥
भिक्षामप्युपात्रं वा सत्कृत्य विधिपूर्वकम् ।
वेदतत्त्वार्थविदुषे ब्राह्मणायोपपादयेत् ॥९६॥
प्रचुरान्नाभावेग्रासप्रमाणां भिक्षामपि व्यञ्जनादिना सत्कृत्य तदभावे जलपूर्णपात्रमपि फलपुष्पादिना सत्कृत्य तत्त्वतो वेदतदर्थज्ञानवते ब्राह्मणाय स्वस्तिवाच्येत्यादि विधिपूर्वकं दद्यात् ॥९६॥
नश्यन्ति हव्यकव्यानि नराणामविजानताम् ।
भस्मीभूतेषु विप्रेषु मोहाद्दत्तानि दातृभिः ॥९७॥
मोहाद्यत्पात्रानभिज्ञतया देवपित्रुद्दशेनान्नानि वेदाध्ययनतदर्थज्ञानानुष्ठानतेजःशून्यतया भस्मरूपेषु पात्रेषु दत्तानि दातृभिनिष्फलानि भवन्ति ॥९७॥
विद्यातपःसमृद्धेषु हुतं विप्रमुखाग्निषु ।
निस्तारयति दुर्गाच्च महतश्चैव किल्बिषात् ॥९८॥
[ अनर्हते यद्ददाति न ददाति यदर्हते ।
अर्हानर्हापरिज्ञानाद्धनी धर्मान्न हीयते ॥३॥
काले न्यायागतं पात्रे विधिवत्प्रतिपादितम् ।
ददाति परमं सौख्यमिह लोके परत्र च ॥४॥
प्रतिग्रहेण शुद्धेन शस्त्रेण क्रयविक्रयात् ।
यथाक्रमं द्विजातीनां धनं न्यायादुपागतम् ॥५॥ ]
विद्यातपस्तेजःसम्पन्नविप्राणां मुखानि होमाधिकरणत्वेनाग्नितया निरूपितानि । तेषु हव्यकन्यादि प्रक्षिप्तमिह लोके दुस्तराद्व्याधिशत्रुराजपीडादिभयान्महतश्च पापादमुत्र नरकात्त्रायते ॥९८॥
संप्राप्ताय त्वतिथये प्रदद्यादासनोदके।
अन्नं चैव यथाशक्ति सत्कृत्य विधिपूर्वकम् ॥९९॥
स्वयमागताय त्वतिथये आसनं पादप्रक्षालनादुकं यथासम्भवं व्यञ्जनादिभिः सत्कृतं वान्नम् “आसनावसथौ” ( म. स्मृ. ३ /१०७ ) इत्यादिवक्ष्यमाणविधिपूर्वकं दद्यात् ॥९९॥
शिलानप्युञ्छतो नित्यं पञ्चाग्नीनपि जुह्वतः ।
सर्वं सुकृतमादत्ते ब्राह्मणोऽनर्चितो वसन् ॥१००॥
लूनकेदारशेषधान्यानि शिलास्तानप्युच्चिन्वतो वृत्तिसंयमान्वितस्य, त्रेता, आवसथ्यः, सभ्यश्चेति पञ्चाग्नयः । सभ्यो नामाग्निः शीतापनोदाद्यर्थं यस्तत्र प्रगीयते । पञ्चस्त्रनिषु होमं कुर्वाणस्यापि सर्ववृत्तिसङ्कोचेन पञ्चाग्निहोमार्जितपुण्यमनर्चितोऽतिथिर्वसन्गृह्णाति । अनया च निन्दयाऽतिथ्यर्चनस्य नित्यताऽवगम्यते ॥१००॥
तृणानि भूमिरुदकं वाक्चतुर्थी च सूनृता ।
एतान्यपि सतां गेहे नोच्छिद्यन्ते कदाचन ॥१०१॥
अन्नासंभवे पुनस्तृणविश्रामभूमिपादप्रक्षालनाद्यर्थजलप्रियवचनान्यपि धार्मिकगृहेष्वतिव्यर्थ न कदाचिदुच्छिद्यन्ते अवश्यदेयानीति विधीयते । तृणग्रहणं शयनीयोपलक्ष गार्थम् ॥१०१॥
अप्रसिद्धत्वादतिथिलक्षणमाह—
एकरात्रं तु निवसन्नतिथिर्ब्राह्मणः स्मृतः ।
अनित्यं हि स्थितो यस्मात्तस्मादतिथिरुच्यते ॥१०२॥
एकरात्रमेव परगृहे निवसन्ब्राह्मणोऽतिथिर्भवति । अनित्यावस्थानान्न विद्यते द्वितीया ति थिरस्येत्यतिथिरुच्यते ॥१०२॥
नैकग्रामीणमतिथिं विप्रं साङ्गतिकं तथा ।
उपस्थितं गृहे विद्याद् भार्या यत्राग्नयोऽपि वा ॥१०३॥
एकग्रामनिवासिनं लोकेषु विचित्रपरिहासकथादिभिः संगत्या वृत्त्यर्थिनं भार्याग्नियुक्तो गृहे देशकालोपस्थितमपि नातिथिं विद्यात् । एतेन भार्याग्निरहितस्य प्रवासिनो नातिथिरिति बोधितम् ॥१०३॥
उपासते ये गृहस्थाः परपाकमबुद्धयः ।
तेन ते प्रेत्य पशुतां व्रजन्त्यन्नादिदायिनाम् ॥१०४॥
[ परपाकान्नपुष्टस्य सततं गृहमेधिनः ।
दत्तमिष्टं तपोऽधीतं यस्यान्नं तस्य तद्भवेत् ॥६॥ ]
अतिथिप्रकरणादातिथ्यलोभेन ये गृहस्थाः ग्रामान्तराणि गत्वा परान्नं सेवन्ते ते निषिद्ध-परान्नदोषानभिज्ञाः तेन परान्नभोजनेन जन्मान्तरे अन्नादिदायिनां पशुतां व्रजन्ति । तस्मादिदं न कुर्यादिति निषेधः कल्प्यते ॥१०४॥
अप्रणोद्योऽतिथिः सायं सूर्योढो गृहमेधिना ।
काले प्राप्तस्त्वकाले वा नास्यानश्नन्गृहे वसेत् ॥१०५॥
सूर्येऽस्तमिते गृहस्थेनातिथिनं प्रत्याख्येयः, सूर्येणोढः प्रापितो रात्रौ स्वगृहगमनाशक्तेः ।द्वितीयवैश्वदेवकाले प्राप्तः । अकाले वा सायंभोजने निवृत्तेऽपि । नास्य गृहेऽतिथिरनश्नन्वसेदवश्यमस्मै भोजनं देयम् । प्रत्याख्याने प्रायश्चित्तगौरवार्थोऽयमारम्भः । अत एव विष्णुपुराणे-
दिवाऽतिथौ तु विमुखे गते यत्पातकं नृप ।
तदेवाष्टगुणं प्रोक्तंसूर्योढे विमुखे गते ॥
गोविन्दराजस्तु प्रतिषिद्धातिथिप्रतिप्रसवार्थत्वमस्याह ॥१०५॥
न वै स्वयं तदश्नीयादतिथि यन्न भोजयेत् ।
धन्यं यशस्यमायुष्यं स्वर्ग्यं वाऽतिथिपूजनम् ॥१०६॥
यद् घृतदध्याद्युत्कृष्टमतिथिर्न प्रत्याचष्टे तत्तस्मै अदत्त्वा न स्वयं भोक्तव्यम् ।धनाय हितं धनस्य निमित्तं वा धन्यम् । एवं यशस्यादयोऽपि शब्दाः । अतिथिभोजनफलकथनमिदम् । न चानावश्यकतापत्तिः, “सर्वं सुकृतमादत्ते” ( म. स्मृ. ३ / १०० ) इत्यादिदोषश्रवणात् ॥१०६॥
आसनावसथौ शय्यामनुव्रज्यामुपासनाम् ।
उत्तमेषूत्तमं कुर्याद्धीने हीनं समे समम् ॥१०७॥
आसन पीठं चर्म वा, आवसथो विश्रामस्थानम्, शय्या खट्वादि, अनुव्रज्या गच्छतोऽनुगमनम्, उपासना परिचर्या । एतत्सर्वं बहुष्वतिथिषु युगपदुपस्थितेष्वितरेतरापेक्षयोत्कृष्टशप-कृष्टमध्यभं कुर्यान पुनः सर्वेषां समम् ॥१०७॥
वैश्वदेवे तु निर्वृत्तेयद्यन्योऽतिथिराव्रजेत् ।
तस्याप्यन्नं यथाशक्ति प्रदद्यान्न बलिं हरेत् ॥१०८॥
अन्यशब्दनिर्देशादतिथिभोजनपर्यन्तं वैश्वदेवे कृते यद्यपरोऽतिथिरागच्छेत्तदा तदर्थं पुनः पार्कं कृत्वा तस्यान्नं दद्यात् । बलिहरणं ततो नात्रकुर्यात् । बलिनिषेधादन्नसंस्काराभावो वैश्वदेवस्यावगम्यते । अन्नसंस्कारपक्षे कथमसंस्कृतान्न भोजनमानुजानीयात् ॥१०८॥
न भोजनार्थं स्वे विप्रः कुलगोत्रे निवेदयेत् ।
भोजनार्थं हि ते शंसन्वान्ताशीत्युच्यते बुधैः ॥१०९॥
भोजनलाभार्थे ब्राह्मणः स्वकुलगोत्रे न निवेदयेत् । यस्माद्भोजनार्थं ते कथयन्नुकीर्णाशी ति पण्डितैः कथ्यते ॥१०९॥
न ब्राह्मणस्य त्वतिथिर्गृहे राजन्य उच्यते ।
वैश्यशूद्रौ सखा चैव ज्ञातयो गुरुरेव च ॥११०॥
ब्राह्मणस्य क्षत्रियादयोऽतिथयो न भवन्ति, क्षत्रियादीनां ब्राह्मणस्योत्कृष्टजातित्वात् ।मित्रज्ञातीनामात्मसम्बन्धाद् गुरोः प्रभुत्वात् । अनेनैव न्यायेन क्षत्रियस्य उत्कृष्टो ब्राह्मणः
सजातीयश्च क्षत्रियोऽतिथिःस्यान्नापकृष्टौ वैश्यशूद्र । एवं वैश्यस्यापि द्विजातयोऽतिथयो नशुद्धः ॥११०॥
यदि त्वतिथिधर्मेण क्षत्रियो गृहमाव्रजेत् ।
भुक्तवत्सु च विप्रेषु कामं तमपि भोजयेत् ॥१११॥
यदि ग्रामान्तरागतत्वादतिथिकालोपस्थितत्वादतिथिधर्मेण क्षत्रियो विप्रगृहमागच्छत्तदा विप्रगृहोपस्थितविप्रेषु कृतभोजनेषु स्थितेष्विच्छातस्तमपि भोजयेत् ॥१११॥
वैश्यशूद्रावपि प्राप्तौ कुटुम्बेऽतिथिधर्मिणौ ।
भोजयेत्सह भृत्यैस्तावानृशंस्यं प्रयोजयन् ॥११२॥
यदि वैश्यशूद्रावपि ब्राह्मणस्य कुटुम्बे गृहे प्राप्तौ ग्रामान्तरादागतत्वादतिथिधर्मशालिनौ तदा तावपि क्षत्रियभोजनकालात्परतो दम्पतोभोजनात्पूर्वं दासभोजनकाले अनुकम्पामाश्रयन्भोजयेत् ॥११२॥
इतरानपि सख्यादीन्सम्प्रीत्या गृहमागतान् ।
प्रकृत्यान्नं यथाशक्ति भोजयेत्सह भार्यया ॥११३॥
उक्तभोजनकाले क्षत्रियादिव्यतिरिक्तान्सखिसहाध्यायिप्रभृतोन्सम्प्रोत्या गृहमागतान् न त्वतिथिभावेन, तस्य प्रतिषेधात् । यथाशक्ति प्रकृष्टमन्नं कृत्वा भार्याया भोजनकाले भोजयेत् । गृहस्थस्यापि स एव भोजनकालः, “अवशिष्टं तु दम्पती" ( म. स्मृ. ३ / ११६ ) इति चक्ष्यमाणत्वात् । आत्मना सहेति वक्तव्ये वचनत्रैवित्रीयमाचार्यस्य ।गुरोस्तु भोजनकालानभिधानं प्रभुत्वेन स्वाधीनकालत्वात् ॥११३॥
सुवासिनीः कुमारीश्च रोगिणो गर्भिणीः स्त्रियः ।
अतिथिभ्योऽग्र एवैतान्भोजयेदविचारयन् ॥११४॥
सुवासिन्यो नवोढाः स्त्रियः स्नुषा दुहितरश्च ताः, कुमारी रोगिणो गर्भिणीश्चातिथिभ्योऽग्रे पूर्वमेवातिथिभ्यो भोजयेत् । कथमतिथिष्वभोजितेषु भोजनमेषामिति विचारमकुर्वन् । (१) मेधातिथिस्त्वन्वगेवेति पठित्वाऽनुगतानेवैतान्भोजयेदतिथिसमकालमिति व्याख्याय अन्ये तु अग्र इति पठन्तीत्युक्तवान् ॥११४॥
अदत्त्वा तु य एतेभ्यः पूर्वं भुङ्क्ते विचक्षणः।
स भुञ्जानो न जानाति श्वगृध्रैर्जग्धिमात्मनः॥११५॥
एतेभ्योऽतिथ्यादिभृत्यपर्यन्तेभ्योऽन्नमदत्त्वा व्यतिक्रमभोजनदोषमजानन् यः पूर्वं भुङ्क्ते स मरणानन्तरं वगृतध्रैरात्मनो भक्षणं न जानाति । व्यतिक्रमस्येदं फलमिति वचनवै-
दध्येनोक्तम् ॥११५॥
भुक्तवत्स्वथ विप्रेषु स्वेषु भृत्येषु चैव हि ।
भुञ्जीयातां ततः पश्चादवशिष्टं तु दम्पती ॥११६॥
विप्रेष्वतिथिषु, स्त्रेषु ज्ञातिषु, भृत्येषु दासादिषु कृतभोजनेषु ततोऽन्नादवशिष्टं भार्यापती पश्चादश्नीयाताम् ॥११६॥
देवानृषीन्मनुष्यांश्च पितॄन्गृह्याश्च देवताः ।
पूजयित्वा ततः पश्चाद् गृहस्थः शेषभुग्भवेत् ॥११७॥
गृह्याश्च देवता इत्यनेन भूतयज्ञ उक्तः, पञ्चयज्ञानुष्ठानस्य “अवशिष्टं तु दम्पती” ( म. स्मृ. ३ / ११६ ) इत्यनेन शेषमोजनस्य च विहितत्वात् । वक्ष्यमाणदोषकथनार्थोऽयमनुवादः ।
_________________
( १ ) अतिथिभ्योऽन्वगेवैताननुगतानेव भोजयेत् प्रारब्धभोजनेष्वेवातिथिषु तत्समकालं भोजयेत्
रवि इति पठन्ति।
अथवा देवानित्यनेनैव भूतयज्ञस्यापि संग्रहः ।गृहे भवा गृह्या देवताः पूजयित्वेति वासुदेवादिप्रतिकृतिपूजाविधानार्थत्वमस्य ॥११७॥
अघं स केवलं भुङ्क्ते यः पचत्यात्मकारणात् ।
यज्ञशिष्टाशनं ह्येतत्सतामन्नं विधीयते ॥११८॥
[ यद्यदिष्टतमं लोके यच्चास्य दयितं गृहे ।
तत्तद् गुणवते देयं तदेवाक्षयमिच्छता ॥७॥ ]
यस्त्वात्मार्थमेवान्नं पक्त्वा भुङ्क्ते देवादिभ्यो न ददाति स पापहेतुत्वात्पापमेव केवलं भुङ्क्ते नान्नम् । तथा च श्रुतिः —“केवलाघोभवति केवलादी” ।यस्माद्यदेव पाकयज्ञावशिष्टमशनमन्नमन्यत् एतदेव साधूनामन्नमुपदिश्यते इति ॥११८॥
अतिथिपूजाप्रसङ्गेन राजादीनामपि गृहागतानां पूजाविशेषमाह—
राजर्त्विक्स्नातकगुरून्प्रियश्वशुरमातुलान् ।
अर्हयेन्मधुपर्केण परिसंवत्सरात्पुनः ॥११६॥
राज्याभिषिक्तः क्षत्रियो राजा, ऋत्विक् यज्ञे येन यस्यार्त्विज्यं कृतम्, स्वातको विद्याव्रताभ्याम्, प्रियो जामाता ।राजादीनेतान्गृहागतान्सप्त गृह्योक्तेन मधुपर्काख्येन कर्मणा पूजयेत् । परिसंवत्सरादिति संवत्सरं वर्जयित्वा तदूर्ध्वं गृहागतानेतान्पुनर्मधुपकंण पुजयेत् । “पञ्चम्यपाङ्परिभिः” (पा. सू. २ / ३ / १० ) इति सूत्रेण वर्जनार्थपरियोगेनेयं पञ्चमी । अत एवैतत्सुत्रव्याख्याने जयादित्येनोक्तं “अपेन साहचर्यात्परेर्वर्जनार्थस्य ग्रहणम्” इति । (१)66 मेधातिथिस्तु परिसंवत्सरानिति पठित्वा परिगतो निष्क्रान्तः संवत्सरो येषां तान्पुजयेदिति व्याख्यातवान् । उभयत्रापि पाठे संवत्सरमध्यागमने न मधुपर्कार्हता ॥११९॥
राजस्नातकयोः पूजासङ्कोचार्थमाह—
राजा च श्रोत्रियश्चैव यज्ञकर्मण्युपस्थितौ ।
मधुपर्केण सम्पूज्यौ न त्वयज्ञ इति स्थितिः ॥१२०॥
राजस्नातकौ संवत्सरादूर्द्धमपि यज्ञकर्मण्येव प्राप्तौ मधुपर्केण पुजनीयौ न तु यज्ञव्यतिरेकेण । जामात्रादयस्तु संवत्सरादूर्ध्वं यज्ञं विनाऽपि मधुपर्कार्हाः । संवत्सरमध्येतु सर्वेषां यज्ञविवाहयोरेव मधुपर्कः। तदाह गौतमः —“ऋत्विागाचार्यश्वशुरपितृव्यमातुलादीनामुपस्थाने मधुपर्कः । संवत्सरे पुनर्यज्ञविवाहयोरवक् राज्ञः श्रोत्रियस्य च ॥१२०॥
सायं त्वन्नस्य सिद्धस्य पत्न्यमन्त्रं बलिं हरेत् ।
वैश्वदेवं हि नामैतत्सायं प्रातर्विधीयते ॥१२१॥
दिनान्ते सिद्धस्यान्नस्य पत्नी अमन्त्रं बलिहरणं कुर्यात्, इन्द्राय नम इति मन्त्रपाठवर्जम् । मानसस्तु देवतोद्देशो न निषिध्यते । यत एतद्वैश्वदेवं नामान्नसाध्यं होमबलिदानातिथिभोजनात्मकं तत्साम्प्रातर्गृहस्थस्योपदिश्यते ॥१२१॥
“श्राद्धकल्पं च शाश्वतम्” ( म. स्मृ. १ /११२) इत्यनुक्रमणिकायां प्रतिज्ञातं श्राद्धक-
ल्पमुपक्रमते—
पितृयज्ञं तु निर्वर्त्य विप्रश्चेन्दुक्षयेऽग्निमान् ।
पिण्डान्वाहार्यकं श्राद्धं कुर्यान्मासानुमासिकम् ॥१२२॥
साग्निरमावास्यायां पिण्डपितृयज्ञाख्यं कर्म कृत्वा श्राद्धं कुर्यात् । पितृयज्ञ पिण्डानामनु पश्चादाह्रियत इति पिण्डान्वार्यकं श्राद्धम् । मासानुमासिकं मासश्चानुमासश्च तयोर्भवम् । प्रतिमासं कर्तव्यमित्यर्थः । अनेनास्य नित्यत्वमुक्तम् । विप्रग्रहणं द्विजातिपरम्, त्रयाणांप्रकृतत्वात् ॥१२२॥
इदानीं नामनिर्वचनेनोक्तमेव पितृयज्ञानन्तर्यं द्रढयति—
पितॄणां मासिकं श्राद्धमन्वाहार्यं विदुर्बुधाः ।
तच्चामिषेण कर्तव्यं प्रशस्तेन प्रयत्नतः ॥१२३॥
[ ननिर्वपति यः श्राद्धं प्रमीतपितृको द्विजः ।
इन्दुक्षये मासि मासि प्रायश्चित्ती भवेतु सः ॥८॥ ]
इदं मासिकं प्रतिमासभवं श्राद्धं यस्मात्पितृयज्ञपिण्डानामनु पश्चादाह्रियते तेन पिण्डान्वाहार्यकमिदं पण्डिता जानन्ति । ततो युक्तं पितृयज्ञानन्तर्यमस्य ।तच्चामिषेण वक्ष्यमाणमांसेन प्रशस्तेन मनोहरेण पूतिगन्धादिरहितेन प्रयत्नतः कर्तव्यम् । “पिण्डानां मासिक श्राद्धम्” इति वा पाठः । पिण्डानां पितृयज्ञपिण्डानाम् । शेषं तुल्यम् ॥१२३॥
तत्र ये भोजनीयाः स्युर्येच वर्ज्या द्विजोत्तमाः ।
यावन्तश्चैव यैश्चान्नैस्तान्प्रवक्ष्याम्यशेषतः ॥२२४॥
तस्मिन् श्राद्धे ये भोजनीया ये चत्याज्या यत्संख्याका यैश्चान्नैस्तत्सर्वं प्रवक्ष्यामि ॥१२४॥
अत्र यद्यप्युद्देशक्रमेण ये भोजनीया इति वक्तुमुचितं तथाप्यल्पवक्तव्यत्वाद् ब्राह्मणसंख्यामाह—
द्वौ दैवे पितृकार्ये त्रीनेकैकमुभयत्र वा ।
भोजयेत्सुसमृद्धोऽपि न प्रसज्जेत विस्तरे ॥१२५॥
देवश्राद्धे द्वौ ब्राह्मणौ, पितृपितामहप्रपितामहानां त्रीन्ब्राह्मणान्, अथवा दैवे एकं पित्रादिन्निके चैकं ब्राह्मणं भोजयेत् । उक्तातिरिक्तभोजनसमर्थोऽपि नाधिकभोजनेषु प्रवर्तेत । (१)67 मेधातिथिस्त्वाह—पितृकृत्ये त्रीनिति पितुस्त्रीन्ब्राह्मणान्, पितामहस्य त्रोन्ब्राह्मणान्, प्रपिता-
महंस्य त्रीन्ब्राह्मणान्भोजयेत् “एकैकनुभयत्र वा” इति दैव एकं पत्रादित्रयस्य चैकैकं न त्वेकं पित्रादित्रयस्य, “न त्वेवैकं सवषां काममनाद्ये पिण्डर्व्याख्यातम्” ( अ. १६ खं. ७ ) इत्यालायनगृह्यविरोधात् । यथैकपिण्डः पित्रादित्रयस्य न निरूप्यते तथैको ब्राह्मणो न भोजयितव्य इत्यर्थः ।तस्मान्न पित्रादित्रयस्यैकत्राह्मणभोजनम् । तदसत्, गृह्यकारेणैव “न त्येवैकं सर्वेषां पिण्डैर्व्याख्यातम्” ( अ. १६ खं. ७ ) इति पठित्वा “काममनाद्ये” ( खं ७ ) इत्यभिहितम् । अस्यार्थः —बहुपित्रादिदेवताकश्राद्धानामाद्यं सपिण्डीकरणमभिमतं तद्व्यतिरिक्तश्राद्धे काममेकः पित्रादीनां ब्राह्मण इत्यर्थः । अथवा अनाद्ये अदनीयव्याभावे एकोऽपि भोजयितन्यः । उभयत्रापि व्याख्याने पार्वणादौ पित्रादित्रयस्यैकबाह्मणभोजनं गृह्यतैवोकन् । वसिष्ठोऽपि—
यद्येकं भोजयेच्छ्राद्धे दैवतन्त्रं कथं भवेत् ।
अन्नं पात्रेसमुद्धृत्य सर्वस्य प्रकृतस्य च ॥
देवतायतने कृत्वा यथाविधि प्रवर्तयेत् ।
प्रास्येदन्नं तदग्नौ वा दद्याद्वा ब्रह्मचारिणे ॥
इति सर्वेभ्य एकब्राह्मणभोजनमाह ।तस्माद्ययोच्चैव व्याख्या।“प्रथने वावशब्दे” ( पा. सू. ३ / ३ / ३३ ) इत्यनेन विस्तार इति प्राप्ते छन्दःसमानत्वात्स्मृतीनां “सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्पते” इति विस्तर इति रूपम् ॥१२५॥
सत्क्रियां देशकालौ च शौचं ब्राह्मणसम्पदः ।
पञ्चैतान्विस्तरो हन्ति तस्मान्नेहेतविस्तरम् ॥१२६॥
सक्रियां ब्राह्मणस्य पूजां, देशं दक्षिणप्रवणत्वादिवक्ष्यमाणं, कालमपराह्णं, शौचं श्राद्धकर्तृ-भोक्तृब्राह्मणप्रैष्यगतं, गुणवद्वाह्मणलाभं च ब्राह्मण विस्तारो नाशयति । तस्माद् ब्राह्मगविस्तरं न कुर्यादिति सत्क्रियादिविरोधतो ब्राह्मणविस्तर निषेधात्सत्क्रियादिसम्भवे पित्रादेरेकैकस्थापि ब्राह्मणत्रयाभ्यनुज्ञानम् । अत एव गौतमः–“न चावरान्भोजयेदयुजो वा यथोत्साहम्” । बहुवृचगृह्यकारोऽपि— “अथातः पार्वणे श्राद्धे काम्य आभ्युदयिक एकोद्दिष्टे वा ब्राह्मणान्” ( अ. १६ खं. ७ ) इत्युपक्रम्य “एकैकमेकैकय द्वौ द्वौ त्रींस्त्रीन्वावृद्धौ फलभूयस्त्वम् इत्याह । द्वौद्वावित्याभ्युदयिक-श्राद्धविषयं, स्मृत्यन्तरेषु तथा विधानात्, अत्राप्याभ्युदयिक इत्युपकमाच्च॥१२६॥
प्रथिता प्रेतकृत्यैषा पित्र्यं नाम विधुक्षये ।
तस्मिन्युक्तस्यैति नित्यं प्रेतकृत्यैव लौकिकीः ॥१२७॥
यदेतत्पित्र्यं कम श्राद्धरूपं प्रथममियं प्रख्याता प्रेतकृत्या पित्रुपकारार्थाक्रिया ।प्रकर्षेण इतः प्रेतः पितृलोकस्थ एवोच्यते । विधुयेऽमावास्यायां तस्मिन्पित्र्ये कर्मणि युक्तस्यैतत्परस्य लौकिकी स्मार्तिकी प्रेतकृत्या पित्रुपकारार्या क्रिया गुणवत्पुत्रपौत्रधनादिफलप्रबन्धरूपेण कर्तारमुपतिष्ठते, तस्मादिदं कर्तव्यम् । गोविन्दराजेनतु विधिः क्षय इतिपठितं, व्याख्यातं च योऽयं नाम विधिः पित्र्यं कर्मेति क्षये चन्द्रक्षये गृहे (?) वा, तदसांप्रदायिकम्, मेधातिथिप्रभृतिभिर्गोविन्दराजादपि वृद्धतरैरनभ्युपेतत्वात्क्षय इति सम्बन्धक्लेशाच्च ॥१२७॥
श्रोत्रियायैव देयानि हव्यकव्यानि दातृभिः ।
अर्हत्तमाय विप्राय तस्मै दत्तं महाफलम् ॥१२८॥
छन्दोमात्राध्यायी श्रोत्रियस्तस्मै दैवपित्र्यान्नानि यत्नतो देयानि ।अर्हत्तमाया श्रुताचाराभिजनादिभिः पूज्यतमाय तस्मदत्तं महाफलं भवति ॥१२८॥
एकैकमपि विद्वांसं दैवे पित्र्ये च भोजयेत् ।
पुष्कलं फलमाप्नोति नामन्त्रज्ञान् बहूनपि ॥१२९॥
दैवपित्र्ययोरेकैकमपि वेदतत्त्वविदं ब्राह्मणं भोजयेत् । तदाऽपि विशिष्टं श्राद्धफलं प्राप्नोति न त्वविदुषो बहूनपि । एवं च “फलश्रवणाद् ब्राह्मणभोजनमेव प्रधानं पिण्डदानादिकं त्वङ्गम्” इति गोविन्दराजेः । वयं तु पित्रुद्देशेन द्रव्यत्यागं ब्राह्मणस्वीकारपर्यन्तं श्राद्धशदवाच्यं प्रधानं ब्रूमः । तदेव मनुना “पिण्डान्वाहार्यकं श्राद्धं कुर्यात्” ( म. स्मृ. ३ /१२२ ) इति विहितम्, आपस्तम्बेन तु मन्वर्थस्यैव व्याख्यातत्वात् । तदाहापस्तम्बः – “तथैतन्मनुः श्राद्धशब्दं कर्म प्रोवाच प्रजानिःश्रेयसार्थं तत्र पितरो देवता ब्राह्मगस्त्वाहवनीयार्थे मासि मास्यपरपक्षस्यापराह्णःश्रेयान्” इति । श्राद्धशब्दं श्राद्धमिति शब्दो वाचको यस्य तत्तथा । ब्राह्मणस्त्वाहवनीयार्थे, आहवनीयवत्त्यक्तद्र्व्यप्रतिपत्तिस्थानत्वात् । पितरो देवतेति नियतपितृदेवताकत्वाच्च श्राद्धस्य ।देवताश्राद्धादौ श्राद्धशब्दस्तु तद्धर्मप्राप्त्यर्थो गौणः । कौण्डपायिनासयन इवाग्निहोत्रशब्दः । पुष्कलं फलं प्राप्नोतीति तु पुष्टतरफलार्थिनो गुणफलविधिः । स भोजनस्याङ्गत्वेऽपि तदाश्रयो न विरुद्धः \।
आपस्तम्बोऽभ्यधाच्छ्राद्धं कर्मैतत्पितृदैवतम् ।
मन्वर्थं कथयंस्तस्मान्नेदं ब्राह्मणभोजनम् ॥१२९॥
दूरादेव परीक्षेत ब्राह्मणं वेदपारगम् ।
तीर्थं तद्धव्यकव्यानां प्रदाने सोऽतिथिः स्मृतः ॥१३०॥
दूरादेव पितृपितामहाद्यभिजनशुद्धिनिरूपणेन कृत्स्नशास्त्राध्यायिनं ब्राह्मणं परीक्षेत । यस्मात्तथाविधो ब्राह्मणो हव्यादीनां तीर्थं पात्रम्, प्रदाने सोऽतिथिरेव महाफलप्राप्तेहंतुत्वात् ॥१३०॥
सहस्रं हि सहस्राणामनृचां यत्र भुञ्जते ।
एकस्तान्मन्त्रवित्प्रीतः सर्वानर्हति धर्मतः ॥१३१॥
यत्र श्राद्धे ब्राह्मणानामवेदविदां दशलक्षाणि भुञ्जते तत्रैको वेदवियोजनेन परितुष्टो धर्मतो धर्मोत्पादनेन तान् सर्वानर्हति स्वीकर्तुं योग्यो भवति । तद्भोजनजन्यं फलं जनयतीत्यर्थः । छान्दसत्वादे-कवचनम् । अथवा बहुवचनानां स्थाने सहस्रमिति मनोरभिमतम् । गोविन्दराजस्त्वाह–“सहस्रं गच्छन्तु भूतानि” इति वेदे ॥१३१॥
ज्ञानोत्कृष्टाय देयानि कव्यानि च हवींषि च ।
न हि हस्तावसृग्दिग्धौ रुधिरेणैव शुद्ध्यतः ॥१३२॥
विद्यया उत्कृष्टेभ्यो हव्यानि कव्यानि च देयानि, न मुर्खेभ्यः । अर्थान्तरन्यासो नामालंकारः । न हि रक्तातौ हस्तौ रक्तेनैव विशुद्धौ भवतः किंतु विमलजलेन, एवं मूर्खभोजनेन जनितं दोषं न मूर्ख एव भोजितोऽपहन्ति किंतु विद्वान् ॥१३२॥
अविद्वन्निन्दया विद्वद्दानमेवोक्तं वक्रोक्त्या स्तौति—
यावतो ग्रसते ग्रासान्हव्यकव्येष्वमन्त्रवित् ।
तावतो ग्रसते प्रेत्य दीप्तशूलर्ष्ट्ययोगुडान् ॥१३३॥
यत्संख्याकान्ग्रासान्हव्यकव्येष्ववेदविद् भुङ्गं तत्संख्याकानेव प्रकृतश्राद्धकर्ता ज्वलितशूलर्ष्ट्या- ख्यायुधलोहपिण्डान्मसते, श्राद्धकर्तुरेवेदमविद्वद्दानफलकथनम् । तथा च व्यासः—
ग्रसते यावतः पिन्डान्यस्य वै हविषोऽनृचः ।
ग्रसते तावतः शूलान्गत्वा वैवस्वतक्षयम् ॥१३३॥
ज्ञाननिष्ठा द्विजाः केचित्तपोनिष्ठास्तथाऽपरे ।
तपःस्वाध्यायनिष्ठाश्च कर्मनिष्ठास्तथाऽपरे ॥१३४॥
केचिदात्मज्ञानपरा ब्राह्मणा भवन्ति, अन्ये प्राजापत्यादितपःप्रधानाः, अपरे तपोऽध्ययननिरताः, इतरे यागादिपराः ॥१३४॥
ततः किमत आह—
ज्ञाननिष्ठेषु कव्यानि प्रतिष्ठाप्यानि यत्नतः ।
हव्यानि तु यथान्यायं सर्वेष्वेव चतुर्ष्वपि ॥१३५॥
ज्ञानप्रधानेभ्यः पित्रर्थान्नानि यत्नादातव्यानि, देवान्नानि पुनर्व्यायावधृतार्थशास्त्रानुसारेण चतुर्भ्योऽपि ॥१३५॥
अश्रोत्रियो पिता यस्य पुत्रः स्याद्वेदपारगः ।
अश्रोत्रिया वा पुत्रः स्यात्पिता स्याद्वेदपारगः ॥१३६॥
योऽश्रोत्रियपितृकः स्वयं च श्रोत्रियः, यः श्रोत्रियपितृकः स्वयं वा अश्रोत्रियः ॥१३६॥ तयोः कः श्रेष्ट इत्युपन्यस्य विशेषमाह—
ज्यायांसमनयोर्विद्याद्यस्य स्याच्छ्रोत्रियः पिता ।
मन्त्रसम्पूजनार्थं तु सत्कारमितरोऽर्हति ॥१३७॥
अनयोः पूर्वश्लोकनिर्दिष्टयोर्मध्ये श्रोत्रियपुत्रं स्वयमश्रोत्रियमपि ज्येष्टं जानीयात् । पितृविद्या-दरपरमिदम् ।यः पुनरश्रोत्रियस्य पुत्रः स्वयं च श्रोत्रियः स तदधीतवेदपूजनार्थं पूजामर्हति । वेद एव तद्द्वारेण पूज्यत इति पुत्रविद्यादरपरमिदम् ।तस्माद्वचनभङ्ग्या श्रोत्रियपुत्रः स्वयं च श्रोत्रियः श्राद्धे भोजयितव्य इत्युक्तम् । न तु श्रोत्रियपुत्रस्य स्वयमश्रोत्रियस्यैवाभ्यनुज्ञानं, श्रोत्रियायैव देयानीति विरोधात्, एवं च “दूरादेव परीक्षेत” ( म. स्मृ. ३ / १३० ) इति विद्याव्यतिरिक्ताचारादिपरीक्षार्थ-त्वेनावतिष्ठते ॥१३७॥
न श्राद्धेभोजयेन्मित्रं धनैः कार्योऽस्य संग्रहः ।
नारिं न मित्रं यं विद्यात्तं श्राद्धे भोजयेद् द्विजम् ॥१३८॥
श्राद्धे न मित्रं भोजयेत् । धनान्तरेरस्य मैत्री सम्पादनीया ।न शत्रु न च मित्रं यं जानीयात्तं ब्राह्मणं श्राद्धे भोजयेत् ॥१३८॥
यस्य मित्रप्रधानानि श्राद्धानि च हवींषि च ।
तस्य प्रेत्य फलं नास्ति श्राद्धेषु च हविःषु च ॥१३९॥
मित्रशब्दोऽयं भावप्रधानः ।यस्य मैत्रीप्रधानानि हव्यकव्यानि तस्य पारलौकिकं फलं न भवतीति फलाभावकथनपरमिदम् ।प्रेत्येति परलोक इत्यर्थे शब्दान्तरमव्ययमिङ्गं न तु क्त्वान्तम् ।तेनासमानकर्तृकत्वे कथं क्त्वेति नाशङ्नीयम् ॥१३९॥
स्वर्गफलं श्राद्धस्य दर्शयितुं पूर्वोक्तफलाभावमेव विशेषेण कथयति-—
यः सङ्गतानि कुरुते मोहाच्छ्राद्धेन मानवः ।
स स्वर्गाच्च्यवते लोकाच्छ्राद्धमित्रो द्विजाधमः ॥१४०॥
यो मनुष्यः सङ्गतानि मित्रभावं शास्त्रानभिज्ञतया श्राद्धेन कुरुते श्राद्धमेव मित्रलाभहेतुत्वान्मित्रं यस्य स श्राद्धमित्रो द्विजापसदः स स्वर्गलोकाच्च्यवते, तं न प्राप्नोतीत्यर्थः । श्राद्धस्यापि स्वर्गफलत्वमाह याज्ञवल्क्यः—
आयुः प्रजां धनं विद्यां स्वर्गं मोक्षं सुखानि च ।
प्रयच्छन्ति तथा राज्यं प्रीता नृृणां पितामहाः” ( या. रूट. १ /२७७ )॥१४०॥
सम्भोजनी साऽभिहिता पैशाची दक्षिणा द्विजैः ।
इहैवास्ते तु सा लोके गौरन्धेवैकवेश्मनि ॥१४१॥
सा दक्षिणा दानक्रिया सम्भोजनी सह भुज्यते यया सा सम्भोजनी गोष्ठी बहुपुरुषभोजनात्मिका पिशाचधर्मत्वात्पैशाची मन्वादिभिरुक्ता । सा च मैत्रीप्रयोजनकत्वान्न परलोकफला इह लोक एवास्ते ।यथान्धा गौरेकस्मिन्नेव गृहे तिष्ठति न गृहान्तरगमनक्षमा ॥१४१॥
यथेरिणे बीजमुप्त्वा न वप्ता लभते फलम् ।
तथाऽनृचे हविर्दत्त्वा न दाता लभते फलम् ॥१४२॥
ईरिणमूषरदेशो यत्र बीजमुप्तंन प्ररोहति तत्र यथा बीजमुप्त्वा कर्षको न फलं प्राप्नोत्येवमविदुषे श्राद्धदानफलं दाता न प्राप्नोतीति ॥१४२॥
दातृृन्प्रतिग्रहीतृृंश्चकुरुते फलभागिनः ।
विदुषे दक्षिणां दत्त्वा विधिवत्प्रेत्य चेह च ॥१४३॥
वेदतत्त्वविदे यथाशास्त्रं दत्तमैहिकामुष्मिकफलभागिनो दातृृन्करोति । ऐहिकं फलं यथाशास्त्रानु-ष्टानेन लोके ख्यातिरूपमानुषङ्गिकमिति (१)68 मेधातिथिगोविन्दराजौ । वयं त्वायुरादिकमेवैहिकफलं ब्रूमः, “आयुः प्रजां धनं विद्याम्” ( या. स्मृ. १ /२७० ) इत्याद्यैहिकामुष्मिकादिफलत्वेनापि श्राद्धस्य याज्ञवल्क्यादिभिरुक्तत्वात् । प्रतिग्रहीतॄंश्च श्राद्धलब्धधनानुष्ठितयागादिफलेन परलोके सफलान् कुरुते, अन्यायार्जितधनानुष्ठितयागादेरफलप्रदत्वात्; इह लोके न्यायार्जितधनारब्धकृष्यादिफलांतिशयला-भात्सफलान् कुरुते ॥१४३॥
कामं श्राद्धेऽर्चयेन्मित्रं नाभिरूपमपि त्वरिम् ।
द्विषता हि हविर्भुक्तं भवति प्रेत्य निष्फलम् ॥१४४॥
वरं विद्वद्ब्राह्मणाभावे गुणवन्मिन्नं भोजयेन्न तु विद्वांसमपि शत्रुम् । यतः शत्रुणा श्राद्धं भुक्तं परलोके निष्फलं भवति । यथोक्तपात्रासम्भवे मित्रप्रतिप्रसवार्थमिदम् ॥१४४॥
“श्रोत्रियायैव देयानि” ( म. स्मृ. ३ /१२८ ) इत्यनेन छन्दोमात्राध्यायिनि श्रोत्रियशब्दप्रयोगासदाश्रयण-मावश्यकसुद्धम् इदानीं त्वधिकफलार्थं मन्त्रब्राह्मणात्मककृत्स्नशाखाध्यायिनि श्रोत्रिये दानमाह—
यत्नेन भोजयेच्छ्राद्धेबह्वृचं वेदपारगम् ।
शाखान्तगमथाध्वर्युं छन्दोगं तु समाप्तिकम् ॥१४५॥
ऋग्वेदिनं मन्त्रबाह्मणात्मकशाखाध्यायिनं यत्नतो भोजयेत् । तथाविधमेव यजुर्वेदिनम् । वेदस्य पारं गच्छतीति वेदपारगः । शाखाया अन्तं गच्छतीति शाखान्तगः ।समाप्तिरस्यास्तीति समाप्तिकः । सर्वैरेव शब्दैर्मन्न्रब्राह्मणात्मककृत्सनशाखाऽध्येताऽभिहितः ॥१४५॥
तद्भोजनेऽधिकं फलमाह—
एषामन्यतमो यस्य भुञ्जीत श्राद्धमर्चितः ।
पितॄणां तस्य तृप्तिः स्याच्छाश्वती साप्तपौरुषी ॥१४६॥
एषां सम्पूर्णशाखाध्यायिनां बह्वृचादीनां मध्यादन्यतमो यस्य सम्यक् पूजितः सन् श्राद्धे
भुङ्क्तेतस्य (१)69 पुत्रादिसप्तपुरुषाणां शाश्वती अविच्छिन्ना पितॄणां तृप्तिः स्यात्। ‘साप्तपौरुषी’ इत्यनुशतिकादित्वादुभयपदवृद्धिः तस्य चाकृतिगणत्वात् ॥१४६॥
एष वै प्रथमः कल्पः प्रदाने हव्यकव्ययोः ।
अनुकल्पस्त्वयं ज्ञेयः सदा सद्भिरनुष्ठितः ॥१४७॥
हव्यकव्ययोरुभयोरेव प्रदाने यदसम्बन्धिश्रोत्रियादिभ्यो दीयत इत्ययं मुख्यः कल्प उक्तः । अयं तु मुख्याभावे वक्ष्यमाणोऽनुकल्पो ज्ञातव्यः सर्वदा साधुभिरनुष्ठितः ॥१४७॥
मातामहंमातुलं च स्वस्त्रीयं श्वशुरं गुरुम् ।
दौहित्रं विट्पतिंं बन्धुमृत्विग्याज्यौ च भोजयेत् ॥२४८॥
स्वस्त्रीयो भागिनेयः, गुरुर्विद्यागुरुराचार्यादिः, विद दुहिता तस्याः पतिर्विपतिर्जामाता, बन्धुर्मातृष्वसृपितृष्वसुपुत्रादिः, एतान्मातामहादीन्दश मुख्यश्रोत्रियाद्यसम्भवे भोजयेत् ॥१४८॥
न ब्राह्मणं परीक्षेत दैवे कर्मणि धर्मवित् ।
पित्र्ये कर्मणि तु प्राप्ते परीक्षेत प्रयत्नतः ॥१४९॥
[ तेषामन्ये पङ्क्तिदूष्यास्तथाऽन्ये पङ्क्तिपावनाः ।
अपाङ्क्तेयान्प्रवक्ष्यामि कव्यानर्हान्द्विजाधमान् ॥९॥ ]
धर्मज्ञो दैवश्राद्धे भोजनार्थं न ब्राह्मणं यत्नतः परीक्षेत ।लोकप्रसिद्धिमात्रेणासौ साधुतय भोजयितव्यः ।पित्र्ये पुनः कर्मण्युपस्थिते पितृपितामहाद्यभिजन परीक्षा कर्तव्येति प्रयत्नतः शब्दरूयार्थः ॥१४९॥
ये स्तेनपतितक्लीबा ये च नास्तिकवृत्तयः ।
तान्हव्यकव्ययोर्विप्राननर्हान्मनुरब्रवीत् ॥१५०॥
स्तेनश्चौरः स च सुवर्णचोरादन्यः, तस्य पतितशब्देनैव ग्रहणात् । पतितो महापातकी,क्लीबो नपुंसकः, नास्तिकवृत्तिर्नास्ति परलोक इत्येवं वृत्तिः प्रवर्तनं यस्य एतान्दैवपितृकृत्ययोरुभयोरेवायोग्यान्मनुरब्रवीदिति । मनुग्रहणं निषेधादरार्थम्, सर्वधर्माणामेव मनुनोक्तत्वात् ॥१५०॥
जटिलं चानधीयानं दुर्बलं कितवं तथा ।
याजयन्ति च ये पूगांस्तांश्च श्राद्धे न भोजयेत् ॥१५१॥
जटिलो ब्रह्मचारी \। “सुण्डो वा जटिलो वा स्यात्” ( म. स्मृ. २ /२१९ ) इत्युक्तब्रह्मचार्युपलक्षणत्वा-ज्जटिलत्वस्य सुण्डोऽपि निषिध्यते । अनधीयानं वेदाध्ययनरहितं यस्योपनयनमात्रं कृतं न वेदादेशः तेनास्वीकृतवेदस्यापि ब्रह्मचारिणो वेदाध्ययनकर्तुरभ्यनुज्ञानार्थोऽयं निषेधः । अतः “श्रोत्रियायैव देयानि ” ( म. स्मृ. ३ /१२८ ) इति ब्रह्मचारीतरविषयम् ।दुर्बलो दुश्चर्मा । मेधातिथिस्तु दुर्बालमिति पठित्वा खलतिर्लोहितकेशो वा दुश्चर्मा वेत्यर्थत्रयमुक्तवान् । कितवो द्यूतकृत् । पूगयाजका बहुयाजकाः । “पूगः क्रमुकवृन्दयोः” ( अमरकोषेनानार्थं श्रो. २० ) इत्याभिधानिकाः । अत एव वसिष्ठः—
यश्चापि बहुयाज्यःस्याद्यश्चोपनयते बहून् ।
इति । तान्श्राद्धे न भोजयेदिति न दैत्रे निषेधः । यत्रोभयत्र निषेधो मनोरभिततस्तत्र हव्यकव्यग्रहणमुभयत्रेति वा करोति ॥१५१॥
चिकित्सकान्देवलकान्मांसविक्रयिणस्तथा ।
विपणेन च जीवन्तो वर्ज्याः स्युर्हव्यकव्ययोः ॥१५२॥
चिकित्सको भिषक्, देवलः प्रतिमापरिचारका, वर्तनार्थत्वेनैतत्कर्म कुर्वतोऽयं निषेधो न तु धर्मार्थम्,
देवकोशोपभोजी च नाम्ना देवलको भवेत् ।
इति देवलवचनात् । मांसविक्रयिणः सकृदपि, “सद्यः पतति मांसेन” ( म. स्मृ. १०/९२ ) इति लिङ्गात् । विपणेनेति । दिपणो वणिज्या तया जीवन्तः ।हव्यकव्ययोरियभिधानाद्दैवेपित्र्ये चैते त्याज्याः ॥१५२॥
प्रेष्यो ग्रामस्य राज्ञश्च कुनखी श्यावदन्तकः ।
प्रतिरोद्धा गुरोश्चैव त्यक्ताग्निर्वार्धुषिस्तथा ॥१५३॥
भूतिग्रहणपूर्वकं ग्रामाणां राज्ञवाज्ञाकारि । कुत्सितनखकृष्णदन्तः । गुरुप्रतिकूलाचरणशीलत्यक्तश्रौतस्मार्ताग्निकलोपजीविनश्च हव्यकव्ययोर्वर्ज्या इति पूर्वस्यैवात्रानुषङ्ग उत्तरत्र एव च॥१५३॥
यक्ष्मी च पशुपालश्च परिवेत्ता निराकृतिः ।
ब्रह्मद्विट्परिवित्तिश्च गणाभ्यन्तर एव च ॥१५४॥
यक्ष्मी क्षयरोगी, पशुपालो वृत्त्यर्थतया छागमेषादिपोषकः, परिवेत्तपरिवित्ती वक्ष्यमाणलक्षणौ, निराकृतिः पञ्चमहायज्ञानुष्ठानरहितः । तथा च छन्दोगपरिशिष्टम्—
निराकर्ताऽमरादीनां स विज्ञेयो निराकृतिः ।
ब्रह्मद्विद्ब्राह्मणादीनां द्वेष्टा, गणाभ्यन्तरी गणार्थोपसृष्टसम्बन्धिधनाद्युपजीवी ॥१५४॥
कुशीलवोऽवकीर्णी च वृषलीपतिरेव च ।
पौनर्भवश्चकाणश्च यस्य चोपपतिर्गृहे ॥१५५॥
कुशीलवो नर्तनवृत्तिः, अवकीर्णी स्त्रीसम्पर्काद्विलुप्तब्रह्मचर्यःप्रथमाश्रमी यतिश्च, वृषलीपतिः सवर्णामपरिणीय कृतशूद्राविवाहः, पौनर्भवः पुनर्भूपुत्रो वक्ष्यमाणः, उपपतिर्यस्य जायाजारो गृहेऽस्ति ॥१५५॥
भृतकाध्यापको यश्च भृतकाध्यापितस्तथा ।
शूद्रशिष्यो गुरुश्चैव वाग्दुष्टः कुण्डगोलकौ ॥१५६॥
भृतिर्वेतनं तद्ग्राही भुतकः सन् योऽध्यापकः सतथा । एवं भृतकाध्यापितः । शूद्रशिष्यो व्याकरणादौ । गुरुञ्च तस्यैव । वाग्दुष्टः परुषभाषी, अभिशस्त इत्यन्ये । कुण्डगोलको वक्ष्यमाणौ ॥१५६॥
अकारणपरित्यक्ता मातापित्रोर्गुरोस्तथा ।
ब्राह्मैर्यौनैश्च सम्बन्धैः संयोगं पतितैर्गतः ॥१५७॥
मातुः पितुर्गुरूणां च परित्यागकारणं विना त्यक्ता शुश्रूषारकर्ता, पतितैश्वाध्ययनकन्या दामादिमिः सम्बन्धैः सम्पर्कं गतः । पतितत्वादेवास्य निषेध इति चेत् ? न, संवत्सरात्प्रागिदं भविष्यति, संवत्सरेण पततीति वक्ष्यमाणत्वात् ॥१५७॥
अगारदाही गरदः कुण्डाशी सोमविक्रयी ।
समुद्रयायी बन्दी च तैलिकः कूटकारकः ॥१५८॥
गृहदाहकः, मरणहेतुत्रव्यस्य दाता, कुण्डस्य वक्ष्यमाणस्य योऽनमश्नाति । प्रदर्शनार्थत्वात्कुण्डस्ये गोलकस्यापि ग्रहणम् । अत एव देवलः—
अमृते जारजः कुण्डो मृते भर्तरि गोलकः ।
यस्तयोरन्नमश्नाति स कुण्डाशीति कथ्यते ॥
सोमलताविक्रेता, समुद्रे यो वहिनादिना द्वीपान्तरं गच्छति, बन्दी स्तुतिपाठकः, तैलार्थं तिलादिबीजानां पेष्टा, साक्षिवादे कूटस्य मृषावादस्य कर्ता ॥१५८॥
पित्रा विवदमानश्च कितवो मद्यपस्तथा ।
पापरोग्यभिशस्तश्च दाम्भिको रसविक्रयी ॥१५९॥
पित्रा सह शास्त्रार्थं लौकिके वा वस्तुनि निरथं यो विवदते, कितवो यः स्वयं देवितुमनभिज्ञः स्वार्थं परान्देवयति, न स्वयं देविता, तत्योक्तत्वात् । न च सभिकः, तस्य द्यूतवृत्तिपदेनाभिधास्यमानत्वात् । “केकरः” इति पाठे तिर्यग्दृष्टिः, सुराव्यतिरिक्तमद्यपाता, कुष्टी, अनिर्णोतेऽपि तस्मिन्महापातकादौ जाताभिशापः, छद्मता धर्मकारी, इक्षुरसादिविक्रेता ॥१५९॥
धनुःशराणां कर्ता च यश्चाग्रेदिधिषूपतिः ।
मित्रध्रुग्द्यूतवृत्तिश्च पुत्राचार्यस्तथव च ॥१६०॥
धनूंषि शरांश्च यः करोति, ज्येष्ठायां सोदरभगिन्याननूढायां या कनिष्ठा विवाहे दीयते साऽग्रेदिधिषूस्तस्याः पतिः । तथा च लौगाक्षिः—
ज्येष्टायां यद्यनूढायां कन्यायामुह्यतेऽनुजा ।
सा चाग्रेदिधिषूर्ज्ञेया पूर्वा तु दिधिषूःस्मृता ॥
गोविन्दराजस्तु “भ्रातुर्मृतस्यभार्यायाम्” ( म. स्मृ. ३ /१७३ ) इत्यनेनाग्रेदिधिषूपतिरेव वृत्तिवशादग्रेपदलोपेन दिधिषूपतिरिति मनुना वक्ष्यते स इह गृह्यत इत्याह । मित्रध्रुक्यो मित्रस्यापकारे वर्तते द्यूतवृत्तिः सभिकः, पुत्रेणाध्यापितः पिता, मुख्येन पुत्राचार्यत्वासम्भवात् ॥१६०॥
भ्रामरी गण्डमाली च श्वित्र्यथो पिशुनस्तथा ।
उन्मत्तोऽन्धश्च वर्ज्याः स्युर्वेदनिन्दक एव च ॥१६१॥
अपस्मारी, गण्डमालाख्यव्याध्युपेतः, श्वेतकुष्टयुक्तः, दुर्जनः, उन्माइवान्, अचक्षुः, वेदनिन्दाकरः ॥१६१॥
हस्तिगोऽश्वोष्ट्रदमको नक्षत्रैर्यश्च जीवति ।
पक्षिणां पोषको यश्च युद्धाचार्यस्तथेव च ॥१६२॥
हस्तिगवाश्वोष्ट्राणां विनेता, नक्षत्रशब्देन ज्योतिःशास्त्रमुपलक्ष्यते तेन यो वर्तते, पक्षिणां पञ्जरस्थानां क्रोडाद्यर्थं विक्रयार्थं वा पोषकः, युद्धार्थमायुधविद्योपदेशकः ॥१६२॥
स्रोतसां भेदको यश्च तेषां चावरणे रतः ।
गृहसंवेशको दूतो वृक्षारोपक एव च ॥१६३॥
प्रवहजलानां सेतुभेदादिना देशान्तरनेता, तेषामेवावरणकर्तानिजगतिप्रतिबन्धकः, गृहसन्निवेशोपदेशको वास्तुविद्योपजीवी, दूतो राजग्रामप्रेष्यव्यतिरिक्तोऽपि, वृक्षरोपयिता वेतनग्रहणेन, न तु धर्मार्थी, “पञ्चाम्ररोपी नरकं न याति” इति विधानात ॥१६३॥
श्वक्रीडी श्येनजीवी च कन्यादूषक एव च ।
हिंस्रो वृषलवृत्तिश्च गणानां चैव याजकः ॥१६४॥
क्रीडार्थं शुनः पोषयति, श्येनैर्जीवति क्रयविक्रयादिना, कन्याभिगन्ता, हिंसारतः, शुद्रोयक्लृप्तवृत्तिः । “वृषलपुत्रश्च” इति पाठान्तरम् ।वृषला एव केवलाः पुत्रा यस्येत्यर्थः । विनायकादिगणयागकृत् ॥१६४॥
आचारहीनः क्लीबश्च नित्यं याचनकस्तथा ।
कृषिजीवी श्लीपदी च सद्भिर्निन्दित एव च ॥१६५॥
गुर्वतिथिप्रत्युत्थानाद्याचारवर्जितः, क्लीबो धर्मकृत्यादौ निरुत्साह, नपुंसकस्योकत्वात् । नित्यं याचनेन परोद्वेजकः, स्वयंकृतया कृष्या यो जीवति, वृत्त्यन्तरेऽपि वा सम्भवत्यस्वयंकृतयाऽपि, श्लोपदी व्याधिना स्थूलचरणः, केनापि निमित्तेन साधूनां निन्दाविषयः ॥१६५॥
औरभ्रिको माहिषिकः परपूर्वापतिस्तथा ।
प्रेतनिर्यातकश्चैव वर्जनीयाः प्रयत्नतः ॥१६६॥
मेषमहिषजीवनः, परपूर्वा पुनर्भूस्तस्याः पतिः, प्रेतनिरको धनग्रहणेन, न तु धर्मार्थम्, “एतद्वै परसं तपो यत्प्रेतमरण्यं हरन्ति” इत्यवश्यश्रुत्या विहितत्वात् ॥१६६॥
एतान्विगर्हिताचारानपाङ्क्तेयान्द्विजाधमान् ।
द्विजातिप्रवरो विद्वानुभयत्र विवर्जयेत् ॥१६७॥
एतास्तेनादीन्निन्दिताचाराकाणादींश्चपूर्वजन्मार्जितनिन्दितकर्मशेषलब्धाणादिभावान्साधुभिः सहैकत्र भोजनाद्यनर्हान्ब्राह्मणावसदान् ब्राह्मणश्रेष्ठः शास्त्रज्ञो दैवे पित्र्येच त्यजेत् ॥१६७॥
ब्राह्मणस्त्वनधीयानस्तृणाग्निरिव शाम्यति ।
तस्मै हव्यं न दातव्यं नहि भस्मनि हूयते ॥१६८॥
तृणाग्निर्यथा न हविर्दहनसमर्थोहविषि प्रक्षिप्ते शाम्यति निष्फलस्तत्र होमः, एवं वेदाध्ययनशून्यो ब्राह्मणस्तृणाग्निसमस्तस्मै देवोद्देशेन त्यक्तं हविर्न दातव्यं, यतो भस्मनि न हूयते । श्रोत्रियायैव देयानीत्यनेनैवानधीयानस्यापि प्रतिषेधसिद्धौ स्तेनादिवत्पङ्किदूषकत्वज्ञापनार्थं पुनर्वचनम् ।
अन्ये तु दैवेऽनधीयान एव वर्जनीयः, अधीयानस्तु काणादिरपि शारीरदोषयुक्तो ग्राह्य इत्येतदर्थं पुनर्वचनम् । अत एव वसिष्ठः—
अथ चेन्मन्त्रविद्युक्तः शारीरैः पङ्क्तिदूषणैः ।
अदूष्यं तं यमः प्राह पङ्क्तिपावन एव सः ॥
शारीरैः काणत्वादिभिर्नन्तु स्वयमुत्पाद्यैः स्तेनत्वादिभिः ॥१३८॥
अपाङ्क्तदाने यो दातुर्भवत्यूर्ध्वंफलोदयः ।
दैवे हविषि पित्र्ये वा तत्प्रवक्ष्याम्यशेषतः ॥१६९॥
पङ्क्तिभोजनानहब्राह्मणाय दैवे हविषि पित्र्ये वा दत्तेदातुर्यो दानादूर्ध्वं फलोदयस्तमशेष-मभिधास्यामि ॥१६९॥
अव्रतैर्यद् द्विजैर्भुक्तं परिवेत्त्रादिभिस्तथा ।
अपाङ्क्तेयैर्यदन्यैश्च तद्वै रक्षांसि भुञ्जते ॥१७०॥
वेदग्रहणार्थं व्रतरहितैस्तथा परिवेत्रादिभिरन्यैश्चापाङ्क्तेयैः स्तेनादिभिर्यद्धव्यं कव्यं भुक्तं रुद्रक्षांसि भुञ्जते । निष्फलं तच्छ्राद्धं भवतीत्यर्थः ॥१७०॥
अप्रसिद्धत्वात्परिवेत्रादिलक्षणमाह—
दाराग्निहोत्रसंयोगं कुरुते योऽग्रजे स्थिते ।
परिवेत्ता स विज्ञेयः परिवित्तिस्तु पूर्वजः ॥१७१॥
अग्निहोत्रशब्दोऽयमग्निहोत्राद्याधानपरः । यः सहोदरे ज्येष्ठे भ्रातर्यनूढेऽनग्निके च दारपरिग्रहंश्रौतस्मार्ताग्निहरणं च कुरुते स परिवेत्ताज्येष्ठश्च परिवत्तिर्भवति ॥१७१॥
प्रसङ्गात्परिवेदनसम्बन्धिर्ना पञ्चानामप्यनिष्टं फलमाह—
परिवित्तिः परिवेत्ता यया च परिविद्यते ।
सर्वे ते नरकं यान्ति दातृयाजकपञ्चमाः ॥१७२॥
परिवित्तिः, परिवेत्ता च, यया च कन्यया परिवेदनं क्रियते, कन्याप्रदाता, याजकश्च तद्विवाहहोमकर्ता स पञ्चमो येषां ते सर्वे नरकं व्रजन्ति ॥१७२॥
भ्रातुर्मृतस्य भार्यायां योऽनुरज्येत कामतः ।
धर्मेणापि नियुक्तायां स ज्ञेयो दिधिषूपतिः ॥१७३॥
मृतस्य भ्रातुर्वक्ष्यमाणनियोगधर्मेणापि नियुक्तायां भार्यायां सकृत्सकृदृतावृतावीत्यादिविधिं हित्वा कामेनानुरागं भाववेदाश्लेषचुम्बनादि कुर्यादसद्धाप्रवर्तेत स विधिपतिर्ज्ञातव्यः। अतः श्राद्धनिषिद्धपात्रमध्यपाठादस्यापि हव्यकव्यपात्रयोर्निषेधः कल्पनीयः ॥१७३॥
परदारेषु जायेते द्वौ सुतौ कुण्डगोलकौ।
पत्यौ जीवति कुण्डः स्यान्मृते भर्तरि गोलकः ॥१७४॥
[ उत्पन्नयोरधर्मेण हव्यकव्ये च नैत्यके ।
यस्तयोरन्नमश्नाति स कुण्डाशी द्विजः स्मृतः ॥१०॥ ]
परदारेषु कुण्डगोलकाख्यौ द्वौ सुतावत्पद्येते ।तत्र जीवत्पतिकायामुत्पन्नः कुण्डो, मृतपतिकायां च गोलकः ॥१७४॥
तौ तु जातौ परक्षेत्रे प्राणिनौ प्रेत्य चेह च ।
दत्तानि हव्यकव्यानि नाशयेते प्रदायिनाम् ॥१७५॥
ते परभार्यायां जाताः कुण्डाद्या दृष्टानुपयोगात्प्राणिन इति व्यपदिष्टाः ।प्राणिनौ ब्राह्मणत्वेऽपि तत्कार्याभावात्प्रेत्य फलाभावात्परलोके चानुषङ्गिककीर्त्यादिफलाभावाद्दत्तानि हव्यकव्यानि प्रेत्य फलाभावा दिह कीर्तेरभावान्नाशयेते नाशपतः, प्रदायिभित्तानि हव्यकव्यानि निष्फलानि कुर्वन्ति ॥१७५॥
अपाङ्क्त्योयावतः पाङ्क्त्यान्भुञ्जानाननुपश्यति ।
तावतां न फलं तत्र दाता प्राप्नोति बालिशः ॥१७६॥
सद्भिः सबैकपङ्क्त्यांभोजनानर्हः स्तेनादिर्यत्संख्यान्भोजनार्हान्पश्यति तावत्संख्यानां भोजनस्य फलं तत्र श्राद्धे दाता न प्राप्नोति, बालिशोऽज्ञः । अतः स्तेनाहियथा न पश्यति तथा कर्तव्यम् ॥१७६॥
वीक्ष्यान्धो नवतेः काणः षष्टेः श्वित्री शतस्य तु ।
पापरोगी सहस्रस्य दातुर्नाशयते फलम् ॥१७७॥
अन्धस्य वीक्षणासम्भवाद्वीक्षणयोग्यदेशसंनिहितोऽसौ पाङ्क्त्यानां नवतेर्भोजनफलं नाशयति, एवं काणः षष्टेः, श्वेतकुष्ठी शतस्य, पापरोगी रोगराजोपहतः सहस्रस्येत्यन्धादिसन्निधिनिरासार्थं वचनम् । गुरुलघुसंख्याऽभिधानं चेह संख्योपचये दोषगौरवं तत्र च प्रायश्चित्तगौरवमिति दर्शयितुम् ॥१७७॥
यावतः संस्पृशेदङ्गैर्ब्राह्मणाञ्छूद्रयाजकः।
तावतां न भवेद्दातुः फलं दानस्य पौर्तिकम्॥१७८॥
शूद्रस्य यज्ञादावृत्विग्यावत्संख्यान् ब्राह्मणान्स्पृशति “आसनेषूपक्लृप्तेषु” ( म. स्मृ. ३/ २०८ ) इत्यासनभेदस्य वृक्ष्यमाणत्वान्मुख्यस्पर्शासम्भवे यावतां श्राद्धभोजिनां पङ्क्तावुपविशति तावतां सम्बन्धि पौर्तिकं फलं श्राद्धीयं दातुर्न भवति । तावतां पौर्तिकं फलं बहिर्वेदि-
.
दानाच्चयत्फलं तन्न भवति इति (१)70 मेधातिथिगोविन्दराजौ । अतस्तथैव निन्दया निषिद्धगणापठितस्यापि शूद्रयाजकस्य भोजननिषेधः कल्प्यते ॥१७८॥
प्रसङ्ग च्च शुद्रयाजकप्रतिग्रहं निषेधयति लाघवार्थम्, अन्यत्र निषेधकरणे शूद्रयाजकशब्दोच्चारणं कर्तव्यं स्यात् ।
वेदविच्चापि विप्रोऽस्य लोभात्कृत्वा प्रतिग्रहम् ।
विनाशं व्रजति क्षिप्रमामपात्रमिवाम्भसि ॥१७९॥
वेदज्ञोऽपि ब्राह्मणः शूद्रयाजकस्य लोभात्प्रतिग्रहं कृत्वा शीघ्रंशरीरादिना विनाशं गच्छति, सुतरामवेदवित् ।अपक्वमृन्मयशरावादिकमिवोदके ॥१७९॥
सोमविक्रयिणे विष्ठा भिषजे पूयशोणितम् ।
नष्टं देवलके दत्तमप्रतिष्ठं तु वार्धुषौ ॥१८०॥
सोमविक्रयिणे यद्दत्तं तद् दातुर्भोजनार्थं विष्ठा सम्पद्यते । जन्मान्तरे विष्ठाभोजिनां जातौ जायत इत्यर्थः । एवं पूयशोणितेऽपि व्याख्येयम् । नष्टं नाशभागितया निष्फलं विवक्षितम् । अप्रतिष्ठमनाश्रयतया निष्फलमेव ॥१८०॥
यत्तु वाणिजके दत्तंनेह नामुत्र तद्भवेत् ।
भस्मनीव हुतं हव्यं तथा पौनर्भवे द्विजे ॥१८१॥
वाणिजकाय यहत्तं श्राद्धे तन्नेहानुषङ्गिककीर्त्यादिफलाय, नापि पारलौकिकफलाय भवति ।पुनर्भुपुत्राय यद्दत्तं तद्भस्महुतहविःसमम्, निष्फलमित्यर्थः ॥१८१॥
इतरेषु त्वपाङ्क्त्येषु यथोद्दिष्टेष्वसाधुषु ।
मेदोसृङ्मांसमज्जास्थि वदन्त्यन्नं मनीषिणः ॥१८२॥
इतोभ्यो विशेषेणानुक्तफलेभ्यः पङ्क्तिभोजनानर्हेभ्यः स्तेनादिभ्यो यथाकीर्तितेभ्यो यद्दत्तमन्नं तद्दातुर्भोजनार्थं मेदोरुधिरमांसमज्जास्थि भवतीति पण्डिता वदन्ति । अत्रापि जन्मान्तरे भेदःशोणितादिभुजां जातिषु जायन्त इत्यर्थः ॥१८२॥
अपाङ्क्त्योपहता पङ्क्तिःपाव्यते यैर्द्विजोत्तमैः ।
तान्निबोधत कार्त्स्न्येन द्विजाग्न्यान्पङ्क्तिपावनान् ॥१८३॥
एकपङ्क्त्युपविष्टस्तेनादिदूषिता पङ्क्तियैर्ब्राह्मणैः पवित्रीक्रियते तान्पवित्रीकारकान्ब्राह्मणानशेषेण शृणुत ।निषेधादेकर्षाङ्क्तिभोजनासम्भवेऽपि स्तेनादीनां रहस्यकृताज्ञातदोषविषयत्वेन साधकताऽस्य वचनस्य ॥१८३॥
अग्न्याः सर्वेषु वेदेषु सर्वप्रवचनेषु च ।
श्रोत्रियान्वयजाश्चैव विज्ञेयाः पङ्क्तिपावनाः ॥१८४॥
सर्वेषु वेदेषु चतुर्ष्वप्यग्र्याः श्रेष्ठाः सम्यग्गृहीतवेदा ब्राह्मणा पङ्क्तिपावनाः । अत एव यमः पङ्क्तिपावनगणनायां “चतुवदविदे चैव” इति पठितवान् । तथा प्रकर्षेणैवोच्यते वेदार्थ एभिरिति प्रवचनान्यङ्कानि तेष्वप्यग्र्याः षडङ्गविदस्ते च चतुर्वेदिनोऽपि पङ्गिपावनाः, “न्यायविच्च षडङ्गवित्” इति पङ्क्तिपावनमध्ये यमेन पृथक्पठितत्वात् । तथा “छन्दसां शुद्धदशपुरुष” इत्युशनोवचनाद्दशपुरुषपर्यन्तमविच्छिन्नवेदसम्प्रदायवंशजाः पङ्क्तिपावनाः ॥१८४॥
त्रिणाचिकेतः पञ्चाग्निस्त्रिसुपर्णः षडङ्गवित् ।
ब्रह्मदेयात्मसन्तानो ज्येष्ठसामग एव च ॥१८५॥
त्रिणाचिकेतोऽध्वर्युवेदभागस्तद्व्रतं च तद्योगात्सुरुषोऽपि त्रिणाचिकेतः । पञ्चाग्निरग्निहोत्री । तथा च हारीतः—
पवनः पावनस्त्रेता यस्य पञ्चाग्नयो गृहे ।
सायम्प्रातः प्रदीप्यन्ते स विप्रः पङ्क्तिपावनः ॥
पवन आवसथ्याग्निः, पावनः सभ्योऽग्निः शीतापनोदाद्यर्थं बहुषु देशेष्वपि विधीयते । त्रिसुपर्णो बह्वृचां वेदभागस्तद्व्रतंच तद्योगात्पुरुषोऽपि त्रिसुपर्णः। षडङ्गानि शिक्षादीनि योव्याचष्टे स षडङ्गवित् सर्वप्रवचनेन षडङ्गाध्येतोक्तः । ब्रह्मदेया ब्राह्मविवाहोढातस्या आत्मसन्तानः पुत्रः। ज्येष्ठसामान्यारण्यके गोयन्ते तेषां गाता ।एते षट्, ‘विज्ञेयाः पङ्क्तिपावनाः इत्युत्तरश्लोकेन सम्बन्धः ॥१८५॥
वेदार्थवित्प्रवक्ता च ब्रह्मचारी सहस्रदः ।
शतायुश्चैव विज्ञेया ब्राह्मणाः पङ्क्तिपावनाः ॥१८६॥
अनधीत्यापि वेदाङ्गानि गुरूपदेशाधिगतवेदार्थः, प्रवक्ता वेदार्थस्यैव, ब्रह्मचारी प्रथमाश्रमी, सहस्रद इति देयविशेषानुपादानेऽपि “गावो वै यज्ञस्य मातरः” इत्यादिविशेषप्रवृत्तश्रुतिदर्शनाद्गोसहस्रदाता बहुप्रदो वा । शतायुः शतवर्षवयाः । “श्रोत्रियायैव देयाति” इति नियमात्सति श्रोत्रियत्वे उक्तगुणयोगात्पङ्क्तिपावनत्वम् ॥१८६॥
पूर्वेद्युरपरेद्युर्वा श्राद्धकर्मण्युपस्थिते ।
निमन्त्रयेत त्र्यवरान्सम्यग्विप्रान्यथोदितान् ॥१८७॥
श्राद्धकर्मणि प्राप्ते श्राद्धाहापूर्वदिने तहसम्भवे श्राद्धदिन एवोक्तलक्षणान्ब्राह्मणान्सम्यगतिसत्कृत्य निमन्त्रयेत् ।त्रयोऽवरा न्यूना येषां ते त्र्यवराः, न तु तावत एव. एकैकमपीत्युक्तेः ॥१८७॥
निमन्त्रितो द्विजः पित्र्ये नियतात्मा भवेत्सदा ।
न च छन्दांस्यधीयीत यस्य श्राद्धं च तद्भवेत् ॥१८८॥
श्राद्धे निमन्त्रितो ब्राह्मणो निमन्त्रणादारभ्य श्राद्धाहोरात्रंयावन्मैथुननिवृत्तिसंयमनियमवान्स्यात् । अवश्यकर्तव्यजपादिवर्जं वेदाध्ययनं च न कुर्यात् । श्राद्धकर्ताऽपि तथैव स्यात् ॥१८८॥
निमन्त्रितान् हि पितर उपतिष्ठन्ति तान्द्विजान् ।
वायुवच्चानुगच्छन्ति तथासीनानुपासते ॥१८९॥
पूर्वनियमविधेरयमनुवादः ।यस्मात्तान्ब्राह्मणान्निमन्त्रितानदृश्यरूपेण पितरोऽधितिष्ठन्ति, प्राणवायुवद् गच्छतोऽनुगच्छन्ति, तथोपविष्टेषु तेषु समीप उपविशन्ति, तस्मान्नियता भवेयुः ॥१८९॥
केतितस्तु यथान्यायं हव्यकव्ये द्विजोत्तमः ।
कथञ्चिदप्यतिक्रामन्पापः सूकरतां व्रजेत् ॥१६०॥
हव्यकव्ये यथाशास्त्रं निमन्त्रितो ब्राह्मणः स्वीकृत्य केनापि प्रकारेण भोजनमकुर्वाणस्तेन पापेन जन्मान्तरे सूकरो भवति ॥१९०॥
“नियतात्मा भवेत्सदा” ( म. स्मृ. ३ / १८८ ) इत्यनेन मैथुननिषेधे कृतेऽपि वृषलीगमनस्या-धिकदोषज्ञापनायाह—
आमन्त्रितस्तु यः श्राद्धे वृषल्या सह मोदते ।
दातुर्यद् दुष्कृतं किञ्चित्तत्सर्वं प्रतिपद्यते ॥१९१॥
वृषली शूद्रा तत्र मूढत्वाच्छ्राद्धे निमन्त्रितः सन् यो वृषल्या सार्धं स्त्रीपुंसधण सुरतादिना रमते स दातुर्यत्पापं तत्प्राप्नोति । पापोत्पत्तिमात्रं विवक्षितम् । अन्यथा दातर्यपापे पापं न जायते । न चेदं दातुः प्रायश्चित्ततया विहितं येनासौ पापान्मुच्यते । (१)71 मेधातिथिगोविन्दराजौ तु सामान्येन ब्रह्मचर्यस्य विधानाद् वृषस्यन्ती चपलयति भर्तारमिति योगाश्रयणेन श्राद्धमोक्तुरूढा ब्राह्मण्यपि वृषल्यभिमतात्रेऽत्याहतुः ॥१९१॥
अक्रोधनाः शौचपराः सततं ब्रह्मचारिणः ।
न्यस्तशस्त्रा महाभागाः पितरः पूर्वदेवताः ॥१९२॥
क्रोधरहिताः, बहिः शौचं मृद्वारिभ्यामन्तःशौचं रागद्वेषादित्यागस्तद्युक्ताः, सर्वदा स्त्रीसंयोगादिशून्याः, त्यक्तयुद्धाः, दयाद्यष्टगुणयोगो महाभागता तद्वन्तः, अनादिदेवतारूपाः पितरस्तस्मात्क्रोधादिरहितेन भोक्त्रा कर्त्रा च भवितव्यम् ॥१९२॥
यस्मादुत्पत्तिरेतेषां सर्वेषामप्यशेषतः ।
ये च यैरुपचर्याः स्युर्नियमैस्तान्निबोधत ॥१६३॥
एषां सर्वेषां पितॄणां यस्मादुत्पत्तियं च पितरो यैर्ब्राह्मणादिभिर्यैनियमैः शास्त्रोक्तकर्मभिरुपचरणीया भवेयुस्तान्साकल्येन शृणुत ॥१९३॥
मनोर्हैरण्यगर्भस्य ये मरीच्यादयः सुताः ।
तेषामृषीणां सर्वेषां पुत्राः पितृगणाः स्मृताः ॥१९४॥
हिरण्यगर्भापत्यस्य मनोर्ये मरीच्यादयः पुत्राः पूर्वमुक्ताः“मरीचिरत्र्यङ्गिरसौ” ( म.स्मृ. १ / ३५) इत्यादिना तेषामृषीणां सर्वेषां सोमपाऽऽदयः पितृगणाः पुत्रा मन्वादिभिः स्मृताः ॥१९४॥
विराट्सुताः सोमसदःसाध्यानां पितरः स्मृताः ।
अग्निष्वात्ताश्च देवानां मारीचा लोकविश्रुताः ॥१९५॥
विराट्सुताः सोमसदो नाम साध्यानां पितरः ।अनिष्वात्ता मरीचेः पुत्रा लोकविख्याता देवानां पितरः ॥१९५॥
दैत्यदानवयक्षाणां गन्धर्वोरगरक्षसाम् ।
सुपर्णकिन्नराणां च स्मृता बर्हिषदोऽत्रिजाः ॥१९६॥
दैत्यादीनां प्रथमाध्यायोदितभेदानामत्रिपुत्रा बर्हिषदो नाम पितरः स्मृताः ॥१९६॥
सोमपा नाम विप्राणां क्षत्रियाणां हविर्भुजः ।
वैश्यानामाज्यपा नाम शूद्राणां तु सुकालिनः ॥१९७॥
ब्राह्मणप्रभृतीनां चतुर्णां वर्णानां सोमपाप्रभृतयश्चत्वारः पितरः स्मृताः ॥१९७॥
सोमपास्तु कवेः पुत्रा हविष्मन्तोऽङ्गिरःसुताः ।
पुलस्त्यस्याज्यपाः पुत्रा वसिष्ठस्य सुकालिनः ॥१९८॥
कवेर्भगोः सोमपाः पुत्राः । हविर्भुज एव हविष्मन्तोऽङ्गिरसः पुत्राः । आज्यपाः पुलस्त्यसुताः । सुकालिनो वसिष्टसुताः ॥१९८॥
अग्निदग्धानग्निदग्धान्काव्यान्वर्हिषदस्तथा ।
अग्निष्वात्तांश्च सौम्यांश्च विप्राणामेव निर्दिशेत् ॥१९९॥
अग्निष्वात्ता हुतैस्तृप्ताः सोमपाः स्तुतिभिस्तथा ।
पिण्डैर्बर्हिषदः प्रीताः प्रेतास्तु द्विजभोजने ॥११॥
अग्निदग्धानभिदग्धकाव्यवर्हिषग्निष्वात्तसौम्याख्यान्परापितृन्विप्राणामेवजानीयात् ॥१९९॥
य एते तु गणा मुख्याः पितॄणां परिकीर्तिताः ।
तेषामपीह विज्ञेयं पुत्रपौत्रमनन्तकम् ॥२००॥
य एते प्रधानभूताः पितृगणा उक्तास्तेषामपीह जगति पितर एव पुत्रपौत्र अनन्ता विज्ञेयाः । पुत्रपौत्रमिति “गवाश्वप्रभृतीनि च” ( पा. सू. २ / ४ / ११ ) इत्येकवद्भावः । एतच्छलोकसूचिता एव “वरो वरेण्यः” इत्यादयोऽन्येऽपि पितृगणा मार्कण्डेयादिपुराणादिषु श्रूयन्ते ॥२००॥
ऋषिभ्यः पितरो जाताः पितृभ्यो देवमानवाः ।
देवेभ्यस्तु जगत्सर्वं चरं स्थाण्वनुपूर्वशः ॥२०१॥
ऋषिभ्यो मरीच्यादिभ्य उक्तक्रमेग पितरो जाताः, पितृभ्यो देवमानवा जाताः । देवेभ्यश्च जङ्गमस्थावरं जगत्क्रमेण जातम् । तस्मात्सोमपादिप्रभवत्वात्स्वपितृपितामहप्रपितामहानामेषां श्राद्धे पूजनीयाः । सोमपाऽऽदयोऽपि पूजिताः सन्तः श्राद्धफलदानाय कल्पन्त इति । प्रकृतश्च पित्रादिश्राद्धस्तुत्यर्थोऽयं सोमपाऽऽद्विपितृगणोपन्यासः । अथवा आवाहनकाले निजपित्रादयो ब्राह्मणादिभिः सोमपाऽऽदिरूपेण ध्येयाः । एवं व्यवस्थाज्ञानमनुष्ठानपरता च स्यात् ॥२०१॥
राजतैर्भाजनैरेषामथो वा राजतान्वितैः ।
वार्यपि श्रद्धया दत्तमक्षयायोपकल्पते ॥२०२॥
एषां पितॄणां रूप्यमयपात्रैःरूप्ययुक्तैर्वा ताम्रादिपात्रैर्जलमपि श्रद्धया दत्तमक्षयसुखहेतुः सम्पद्यते किं पुनः प्रशस्तपायसादीति ॥२०२॥
देवकार्याद् द्विजातीनां पितृकार्यं विशिष्यते ।
दवं हि पितृकार्यस्य पूर्वमाप्यायनं श्रुतम् ॥२०३॥
देवानुद्दिश्य यत्क्रियते तद्देवकार्यम् । ततः पितृकार्यंद्विजातीनां विशेषेण कर्तव्यमुपदिश्यतो अनेन पितृश्राद्धस्य प्राधान्यं, दैवं तत्राङ्गमित्याह । एतदेव स्पष्टयति— यतो दैवं कर्म पितृकृत्यस्य पूर्वं सदाप्यायनं परिपूरकं स्मृतम् ॥२०३॥
तेषामारक्षभूतं तु पूर्वं दैवं नियोजयेत् ।
रक्षांसि हि विलुम्पन्ति श्राद्धमारक्षवर्जितम् ॥२०४॥
आरक्षो रक्षा तेषां पितॄणां रक्षाभूतं दैवं विश्वेदेवब्राह्मणं पूर्वं निमन्त्रयेत् ।यस्माद्रक्षावर्जितं श्राद्धं राक्षसा आच्छिन्दन्ति ॥२०४॥
दैवाद्यन्तं तदीहेत पित्राद्यन्तं न तद्भवेत् ।
पित्राद्यन्तं त्वीहमानः क्षिप्रं नश्यति सान्वयः ॥२०५॥
यत एवमतः तच्छ्राद्धं दैवाद्यन्तं दैवे कर्मणि आद्यन्तावारम्भावसाने यस्य तत्तथा । एतेनेदमुक्तं निमन्त्रणादि सर्वं दैवपूर्वं, विसर्जनं तु देवानां शेषे । अत एव देवलः—
यत्तत्र क्रियते कर्म पैतृके ब्राह्मगान्प्रति ।
तत्सर्वं तत्र कर्तव्यं वैश्वदेविकपूर्वकम् ॥
न तु तच्छ्राद्धं पित्रुपक्रमावसानं, पित्राद्यन्तं तदनुतिष्ठन्ससन्तानः शीघ्रं विनश्यति ॥२०५॥
शुचिं देशं विविक्तं च गोमयेनोपलेपयेत् ।
दक्षिणाप्रवणं चैव प्रयत्नेनोपपादयेत् ॥२०६॥
अस्थ्यङ्काराद्यनुपहत्तं देशं निर्जनं च गोमयेनोपलेपयेत् । दक्षिणादिगवनतं च प्रयत्नतः सम्पादयेत् ॥२०६॥
अवकाशेषु चोक्षेषु नदीतीरेषु चैव हि ।
विविक्तेषु च तुष्यन्ति दत्तेन पितरः सदा ॥२०७॥
चोक्षाः स्वभावशुचयोऽरण्यादिप्रदेशास्तेषु नद्यादितीरेषु तथा निर्जनप्रदेशेषु दत्तेन श्राद्धादिना सर्वदा पितरस्तुष्यन्ति ॥२०७॥
आसनेषूपक्लृप्तेषु बर्हिष्मत्सु पृथक्पृथक् ।
उपस्पृष्टोदकान्सम्यग्विप्रांस्तानुपवेशयेत् ॥२०८॥
तत्र च देशे आसनेषु पृथक्पृथग्विन्यस्तेषु सकुशेषु प्रागामन्त्रितब्राह्मणान्सम्यक्कृतस्नानाचमना-नुपवेशयेत् । अत्र देवब्राह्मणासने कुशद्वयम्, पित्रासनेषु च प्रत्येकं दक्षिणाग्रएकः कुशदेयः । तदाह देवलः—
“येचात्र विश्वेदेवानां विप्राः पूर्वनिमन्त्रिताः ।
प्राङ्मुखान्यासनान्येषां द्विदर्भोपहितानि च ॥
दक्षिणामुखयुक्तानि पितॄणामासनानि च ।
दक्षिणाग्रैकदर्भाणि प्रोक्षितानि तिलोदकैः ॥”
दक्षिणामुखयुक्तानि दक्षिणाग्राणि । अग्रं काण्डमूलापेक्षया ॥२०८॥
उपवेश्य तु तान्विप्रानासनेष्वजुगुप्सितान् ।
गन्धमाल्यैः सुरभिभिरर्चयेद् देवपूर्वकम् ॥२०९॥
तान्विप्रानामन्त्रितानासनेषूपवेश्य कुङ्कुमादिगन्धमाल्यधूपादिभिः स्पृहणीयगन्धैदवपूर्वकमर्चयेत् ॥२०९॥
तेषामुदकमानीय सपवित्रांस्तिलानपि ।
अग्नौ कुर्यादनुज्ञातो ब्राह्मणो ब्राह्मणैः सह ॥२१०॥
तेषां ब्राह्मणानामर्घोदकपवित्रतिलान्संमिश्रान्कृत्वा तैर्ब्राह्मणैः सहानुज्ञातोऽग्नौ वक्ष्यमाणं होमं कुर्यात् । अनुज्ञासामर्थ्याच्च प्रार्थनाऽपि पूर्वं कर्तव्या । सा च स्वगृह्यानुसारेण करवाणि करिष्य इत्यादिका ।अनुज्ञाऽपि ओमित्येवंरूपा कुरुष्वेति वा ॥२१०॥
अग्नेः सोमयमाभ्यां च कृत्वाप्यायनमादितः ।
हविर्दानेन विधिवत्पश्चात्सन्तर्पयेत्पितॄन् ॥२११॥
अग्नेः सोमयमयोश्च विधिवत्पर्युक्षणादिपूर्वं हविर्दानेन प्रीणनमादौ कृत्वा पश्चादन्नादिना पितृृं स्तर्पयेत् । सोमयमयोर्द्वन्द्वनिर्देशेऽपि पृथगेव देवतात्वम्, सहादिशब्दप्रयोगाभावात् । यत्र साहित्यं विवक्षितं तत्र सहादिशब्दं करोतीत्युक्तं प्राक् ॥२११॥
अग्न्यभावे तु विप्रस्य पाणावेवोपपादयेत् ।
यो ह्यग्निः स द्विजो विप्रैर्मन्त्रदर्शिभिरुच्यते ॥२१२॥
अग्न्यभावे पुनर्ब्राह्मणहस्त एवोक्ताहुतित्रयं दद्यात् । यस्माद्य एवाग्निः स एव ब्राह्मण इति वेदविद्भिर्ब्राह्मणैरुचः । अग्न्यभावश्चानुपनीतस्य सम्भवति । उपनीतस्य समावृत्तस्य च पाणिग्रहणात्पूर्वं, मृतभार्यस्य वा ॥२१२॥
अक्रोधनान्सुप्रसादान्वदन्त्येतान्पुरातनान् ।
लोकस्याप्यायने युक्ताञ्छ्राद्धदेवान्द्विजोत्तमान् ॥२१३॥
क्रोधशून्यान्सुप्रसादान्प्रसन्नमुखान्प्रवाहानादितया पुरातनान् “अग्नौप्रास्ताहुतिः” ( म. स्मृ. ३ / ७६ ) इति न्यायेन लोकवृद्धय उद्युक्तान्श्राद्धपात्रभुतान्मन्वादयो वदन्ति । तस्माद्देवतुल्यत्वाच्छ्राद्धं ब्राह्मणस्य हस्ते दातव्यमिति पूर्वविध्यनुवादः ॥२१३॥
अपसव्यमग्नौ कृत्वा सर्वमावृत्य विक्रमम् ।
अपसव्येन हस्तेन निर्वपेदुदकं भुवि ॥२१४॥
अग्नौ पर्युक्षणाद्यङ्गमुक्तंअग्नौकरणहोमानुष्ठानक्रममपसव्यं दक्षिणसंस्थंकृत्वा ततोऽपसव्येन दक्षिणहस्तेन पिण्डाधारभूतायां भुव्युदकं क्षिपेत् ॥२१४॥
त्रींस्तु तस्माद्धविःशेषात्पिण्डान्कृत्वा समाहितः ।
औदकेनैव विधिना निर्वपेद्दक्षिणामुखः ॥२१५॥
तस्मादग्न्यादिहोमादुद्धृतादन्नादुद्धृतावशिष्टांस्त्रीन्पिण्डाकृत्वा औदकेनैव विधिना दक्षिणहस्तेन समाहितोऽनन्यमना दक्षिणामुखस्तेषु दर्भेष्विति वक्ष्यमाणत्वाद्दर्भेषु दद्यात् ॥२१५॥
न्युप्य पिण्डांस्ततस्तांस्तु प्रयतो विधिपूर्वकम् ।
तेषु दर्भेषु तं हस्तं निमृज्याल्लेपभागिनाम् ॥२१६॥
विधिपूर्वकं स्वगृह्योक्तविधिना दर्भेषु तान्पिन्डान्दत्त्वा “दुर्भमूलेषु करावघर्षणम्” इति विष्णुवचनाच्च तेषु दर्भेषु मूलदेगे हस्तं निर्लेपं कुर्यात्प्रपितामहपित्रादीनां त्रयाणां लेपभुजां तृप्तये ॥२१६॥
आचम्योदक्परावृत्य त्रिरायम्य शनैरसून् ।
षड्ऋतूंश्च नमस्कुर्यात्पितृृनेव च मन्त्रवत् ॥२१७॥
अनन्तरमुपस्पृश्योदङ्मुखो भूत्वा यथाशक्ति प्राणायामत्रयं कृत्वा “वसन्ताय नमस्तुभ्यम्” इत्यादिना षड्ऋतून्नमस्कुर्यात् । पितृश्च “नमो वः पितर” इत्यादिमन्त्रयुक्तम् “अभिपर्यावृत्त्य” (अ. ४ खं ८ ) इति गृह्यदर्शनाद्दक्षिणामुखो नमस्कुर्यात् ॥२१७॥
उदकं निनयेच्छेषं शनैः पिण्डान्तिके पुनः ।
अवजिघ्रेच्च तान्पिण्डान्यथान्युप्तान्समाहितः ॥२१८॥
पिण्डदानात्पूर्वं पिण्डाधारदेशदत्तोदकशेषमुदकपात्रस्थं प्रतिपिण्डसमीपदेशे क्रमेण पुनरुत्सृजेत् । तांश्च पिण्डान्यथान्युप्तान्येनैव क्रमेण दत्तांस्तेनैवक्रमेणावजिघ्रेत् । समाहितोऽनन्यमनाः ॥२१८॥
पिण्डेभ्यस्त्वल्पिकां मात्रां समादायानुपूर्वशः ।
तेनैव विप्रानासीनान्विधिवत्पूर्वमाशयेत् ॥२१२॥
अल्पिकेत्यल्पान्नमात्रा अवयवभागाः पिण्डेषूल्पन्नानलपभागान्पिण्डक्रमेणैव गृहीत्वा तेनैव पित्रादि-ब्राह्मणान्भोजनकाले भोजनात्पूर्वं भोजयेत् । विधिवत्पिण्डानुष्ठानवत्पितरमुद्दिश्य यः पिण्डो दत्तस्तदवयवं पितृब्राह्मणं भोजयेत् । एवं पितामहप्रपितामहपिण्डयोरपि॥२१९॥
ध्रियमाणे तु पितरि पूर्वेषामेव निर्वपेत् ।
विप्रवद्वाऽपि तं श्राद्धे स्वकं पितरमाशयेत् ॥२२०॥
ध्रियमाणे जीवति पितरि मृतानां पितामहादित्रयाणां श्राद्धं कर्तव्यम् । अथवा पितृविप्रस्थाने तमेव स्वपितरं भोजयेत् ।पितामहप्रपितामहयोश्च ब्राह्मणौ भोजयेत्पिण्डद्वयं चदद्यात् ॥२२०॥
पिता यस्य निवृत्तः स्याज्जीवेच्चापि पितामहः ।
पितुः स नाम सङ्कीर्त्यकीर्तयेत्प्रपितामहम् ॥२२१॥
नामकीर्तनमत्र श्राद्धोपलक्षणार्थम् ।पितृजीवनापेक्षोऽयं वाशब्दः । यस्य पुनः पिता मृतः स्यात्पितामहे जीवति स पितृप्रपितामहयोः श्राद्धं कुर्यात् । गोविन्दराजस्तु “यस्य पितृप्रपितामहौ प्रेतौ स्यातां स पित्रे पिण्डं निधाय पितामहात्परं द्वाभ्यां दद्यादिति विष्णुवचनात्प्रपितामहतत्पितृभ्यां दद्यात्” इति व्याख्यातवान् ॥२२१॥
पितामहो वा तच्छ्राद्धं भुञ्जीतेत्यब्रवीन्मनुः ।
कामं वा समनुज्ञातः स्वयमेव समाचरेत् ॥२२२॥
यथा जीवत्पिता भोज्यस्तथा पितामहोऽपि पितामहब्राह्मणस्थाने भोज्यः । पितृप्रपितासहयोश्च ब्राह्मणभोजनं पिण्डदानं च कुर्यात् । यथा वा जीवता पितामहेन त्वमेव यथारुचि कुर्विति दत्तानुज्ञः स्वरुच्या पितामहं वा भोजयेत् । पितृप्रपितामहयोर्वा श्राद्धद्वयं कुर्यादिति विष्णुवचनात्पितृप्रपितामहवृद्धप्रपितामहानां श्राद्धत्रयं कुर्यात् ॥२२२॥
तेषां दत्त्वा तु हस्तेषु सपवित्रं तिलोदकम् ।
तत्पिण्डाग्रंप्रयच्छेत स्वधैषांभस्त्विति ब्रुवन् ॥२२३॥
“पिण्डेभ्यस्त्वल्पिक मात्राम्” ( म. म. ३ / २१९ ) इति यदुक्तं तस्यायं कालविधिः प्रदेयविधिश्च तेषां ब्राह्मणानां हस्तेषु सदर्भतिलोदकं दत्त्वा तदिति पूर्वनिर्दिष्टं पिण्डाग्रं पित्रे स्वधाऽस्त्वित्येवमादि ब्रुवन्पित्रादिब्राह्मणेभ्यस्त्रिभ्यः क्रमेण दद्यात् ॥२२३॥
पाणिभ्यां तूपसङ्गृह्य स्वयमन्नस्य वर्धितम् ।
विप्रान्तिके पितृृन्ध्यायञ्शनकैरुपनिक्षिपेत् ॥२२४॥
अन्नस्येति तृतीयार्थे षष्ठी । वर्धितं पूर्णं पिठरादिपात्रं स्वयं पाणिभ्यां गृहीत्वा पितृृश्च चिन्तयत्र-सवन्त्यगारादानीय ब्राह्मणानां समीपे परिवेषणार्थमत्वरया स्थापयेत् ॥२२४॥
उभयोर्हस्तयोर्मुक्तं यदन्नमुपनीयते ।
तद्विप्रलुम्पन्त्यसुराः सहसा दुष्टचेतसः ॥२२५॥
उभयोरिति अधिकरणसप्तमीयम् । उभयोः करयोर्मुक्तमस्थितं यदन्नं ब्राह्मणान्तिकमानीयते तदसुरा दुष्टबुद्धय आच्छिन्दन्ति तस्मान्नैकहस्तेनानीय परिवेष्टव्यम् ॥२२५॥
गुणांश्च सूपशाकाद्यान्पयो दधि घृतं मधु ।
विन्यसेत्प्रयतः पूर्वं भूमावेव समाहितः ॥२२६॥
गुणान्व्यञ्जनानि, अन्नापेक्षयाऽप्राधान्याद् गुणयुक्तान्वा सुपशाकाद्यान्प्रयतः शुचिः समाहितः अनन्यमनाः सम्यक् यथा न विशीयन्ति तथा भूमावेव स्वपात्रस्थाने स्थापयेन्न दारूफलकादौ ॥२२६॥
भक्ष्यंभोज्यं च विविधं मूलानि च फलानि च ।
हृद्यानि चैव मांसानि पानानि सुरभीणि च ॥२२७॥
भक्ष्यं खरविशदमभ्यवहरणीयं मोदकादि, भोज्यं पायसादि, नानाप्रकारफलमूलानि, हृदयस्य प्रियाणि मांसानि, पानानि सुगन्धीनि भूमावेव विन्यसेदिति पूर्वेण सम्बन्धः ॥२२७॥
उपनीय तु तत्सर्वं शनकैः सुसमाहितः ।
परिवेषयेत प्रयतो गुणान्सर्वान्प्रचोदयन् ॥२२८॥
एतत्सर्वमन्नादिकं ब्राह्मणसमीपमानीय प्रयतः शुचिरनन्यमनाः क्रमेण परिवेषयेत् । इदं मधुरमिक माधुर्यादिगुणान्कथयन् ॥२२८॥
नास्रमापातयेज्जातु न कुप्येन्नानृतं वदेत् ।
न पादेन स्पृशेदन्नं न चैतदवधूनयेत् ॥२२६॥
रोदनक्रोधमृषाभाषणाति न कुर्यात् । पादेन चान्नं न स्पृशेत् । न चोत्क्षिप्योत्क्षिप्यान्नं पात्रे क्षिपेत् । पुरुषार्थतया प्रतिषिद्धयोरपिक्रोधानृतयोः श्राद्धाङ्गत्वज्ञापनार्थोऽयं निषेधः॥२२९॥
अस्रंगमयति प्रेतान्कोपोऽरीननृतं शुनः ।
पादस्पर्शस्तु रक्षांति दुष्कृतीनवधूननम् ॥२३०॥
अश्रु क्रियमाणं प्रेतान्भूतवेषान्श्राद्धान्नानि प्रापयति, न पितृृणामुपकारकं भवति । क्रोधः शत्रून्, मृषावादः कुक्कुरान्, पादस्पर्शोऽन्नस्यराक्षतान्, अवधूननं पापकारिणः । तस्मान्न रोदनादि कुर्यात् ॥२३०॥
यद्यद्रोचेत विप्रेभ्यस्तत्तद्दद्यादमत्सरः।
ब्रह्मोद्याश्च कथाः कुर्यात्पितृृणामेतदीप्सितम्॥२३१॥
यद्यद्विप्राणामीप्सितमन्नव्यञ्जनादि तत्तदुमत्सरो दद्यात् । परमात्मनिरूपणपराः कथाश्च कुर्यात् । यतः पितॄणामेतदपेक्षितम् ॥२३१॥
स्वाध्यायं श्रावयेत्पित्र्ये धर्मशास्त्राणि चैव हि ।
आख्यानानीतिहासांश्च पुराणानि खिलानि च ॥२३२॥
स्वाध्यायं वेदं, मानवादीनि धर्मशास्त्राणि, आख्यानानि सौपर्णमैत्रावरुणादीनि, इतिहासान्महाभारतादीन्, पुराणानि ब्रह्मपुराणादीनि, खिलानि श्रीसूक्तशिवसङ्कल्पादीनि श्राद्धे ब्राह्मणान्श्रावयेत् ॥२३२॥
हर्षयेद् ब्राह्मणांस्तुष्टो भोजयेच्च शनैः शनैः ।
अन्नाद्येनासकृच्चैतान्गुणैश्च परिचोदयेत् ॥२३३॥
स्वयं हृष्टो भूत्वा प्रियवचनादिभिर्ब्राह्मणान्परितोषयेत् ।अन्नं चात्वरया भोजयेत् । मिष्टान्नैः पायसादिभिः “पायसमिदं स्वादु, मोदकोऽयं हृद्यो गृह्यताम्” इत्यादिगुणाभिधानैः पुनर्ब्राह्मणान्प्रेरयेत् ॥२३३॥
व्रतस्थमपि दौहित्रं श्राद्धे यत्नेन भोजयेत् ।
कुतपं चासने दद्यात्तिलैश्चविकिरेन्महीम् ॥२३४॥
ब्रह्मचारिणमपि दौहित्रं श्राद्धे प्रयत्नतो भोजयेत् ।अपिशब्दादब्रह्मचारिणमपि । आनुकल्पिकमध्य-पठितस्यापि ब्रह्मचारिणो यत्नवचनाच्छ्रेष्ठत्वं कथयति । नेपालकम्बलं चासने दद्यात् दौहित्रमन्तरेणापि ।तिलांश्च श्राद्धभूमौ विकिरेत् ॥२३४॥
त्रिणि श्राद्धे पवित्राणि दौहित्रः कुतपस्तिलाः ।
त्रीणि चात्र प्रशंसन्ति शौचमक्रोधमत्वराम् ॥२३५॥
पूर्वोक्तान्येव त्रीणि दौहित्रादीनि श्राद्धे पवित्राणीति ज्ञाप्यन्ते । त्रीणि च शौचादीनि प्रशंसन्ति ॥२३५॥
अत्युष्णं सर्वमन्नं स्याद् भुञ्जीरंस्ते च वाग्यताः ।
न च द्विजातयो ब्रूयुर्दात्रापृष्टा हविर्गुणान् ॥२३६॥
उष्णमेवात्युष्णं यस्योष्णस्यान्नादेर्भोजनमुचितं तदुष्णं दद्यान्न तु फलाद्यपि । अत एवशङ्कः—
“उष्णमन्नं द्विजातिभ्यः श्रद्धया विनिवेदयेत् ।
अन्यत्र फलमूलेभ्यः पानकेभ्यश्च पण्डितः” ॥
संयतवाचश्च ब्राह्मणा अश्नीयुः । किमिदं स्वाद्वस्वादु वेति दात्राऽन्नादिगुणान् पृष्टावक्राद्यभिनयेनापि न ब्रूयुः, वाग्यतस्यात्रैव विधानात् ॥२३६॥
यावदुष्णं भवत्यन्नं यावदश्नन्ति वाग्यताः ।
पितरस्तावदश्नन्ति यावन्नोक्ता हविर्गुणाः ॥२३७॥
यावदन्ने उष्णता भवति, यावच्च मौनिनो भुञ्जते, यावच हविर्गुणा नोच्यन्ते तावत्पितरोऽश्नन्तीति पूर्वोक्तस्यैवार्थस्य प्रशंसा ॥२३७॥
यद्वेष्टितशिरा भुङ्क्ते यद् भुङ्क्ते दक्षिणामुखः ।
सोपानत्कश्च यद् भुङ्क्ते तद्वै रक्षांसि भुञ्जते ॥२३८॥
वस्त्रादिवेष्टितशिरा यदन्नं भुते, तथा दक्षिणामुखः, सपादुकश्च, तद्राक्षसा भुञ्जते न पितरः ।तस्मादेवंरूपं न कर्तव्यम् ॥२३८॥
चाण्डालश्च वराहश्च कुक्कुटः श्वा तथैव च ।
रजस्वला च षण्ढश्च नेक्षेरन्नश्नतो द्विजान् ॥२३६॥
चाण्डालग्राम्यसूकरकुक्कुटकुक्कुरोदक्यानपुंसको यथा ब्राह्मणान्भोजनकाले न पश्येयुस्तथा कार्यम् ॥२३९॥
होमे प्रदाने भोज्ये च यदेभिरभिवीक्ष्यते ।
दैवे कर्मणि पित्र्ये वा तद्गच्छत्ययथातथम् ॥२४०॥
यस्माद्धोमेऽग्निहोत्रादौ प्रदाने गोहिरण्यादौ, भोज्ये स्वाभ्युदयार्थं ब्राह्मणभोजने, दैवे हविषि दर्शपौर्णमासादौ, पित्र्ये श्राद्धादौ, यदेभिर्वीक्ष्यते क्रियमाणं कर्म तद्यदर्थं क्रियते तन्न साधयति ॥२४०॥
घ्राणेन सूकरो हन्ति पक्षवातेन कुक्कुटः ।
श्वा तु दृष्टिनिपातेन स्पर्शेनावरवर्णजः ॥२४१॥
सुकरस्तदन्नादेर्गन्धं घ्रात्वा कर्म निष्फलं करोति तस्मादन्नघ्राणयोग्यदेशान्निरसनीयः । कुक्कुटः पक्षवातेन सोऽपि पक्षपवनयोग्यदेशादपगमनीयः । श्राद्धदर्शनेन शुनोऽन्नादिदर्शनं निषिद्धमपि दोषभृयस्त्वज्ञापनार्थं पुनरभिहितम् । अथवा दृष्टिनिपातेनेति श्राद्धकर्तृभोक्तृृणां दृष्टिनिपातविषयत्वेन । अवरवर्णः शूद्रस्तस्माज्जातोऽवरवर्णजः शूद्र एव । असावन्नादिस्पर्शेन द्विजातिश्राद्धं निष्फलयति ॥२४१॥
खञ्जो वा यदि वा काणो दातुः प्रेष्योऽपि वा भवेत् ।
हीनातिरिक्तगात्रो वा तमप्यपनयेत्पुनः ॥२४२॥
यदि गतिविकलः काणो वा दातुर्दासः शूद्रस्तस्यैव प्रेष्यत्वविधानात् । अपिशब्दादन्योऽपि शूद्रो न्यूनाधिकाङ्गुल्यादिर्वा स्यात्तदा तमपि ततः श्राद्धदेशादपसारयेत् ॥२४२॥
ब्राह्मणं भिक्षुकं वाऽपि भोजनार्थमुपस्थितम् ।
ब्राह्मणैरभ्यनुज्ञातः शक्तितः प्रतिपूजयेत् ॥२४३॥
ब्राह्मणमतिथिरूपम् अन्यं वा भक्षणशीलं भोजनार्थं तत्कालोपस्थितं श्राद्धपात्रब्राह्मणैरनुज्ञातो यथाशक्त्यन्नभोजनेन भिक्षादानेन चार्हयेत् ॥२४३॥
सार्ववर्णिकमन्नाद्यं सन्नीयाप्लाव्य वारिणा ।
समुत्सृजेद् भुक्तवतामग्रतो विकिरन्भुवि ॥२४४॥
वर्णशब्दः प्रकारवाची । सर्वप्रकारकमन्नादिकं व्यञ्जनादिभिरेकीकृत्योदकेनाप्लावयित्वा
कृतभोजनानां ब्राह्मणानां पुरतो भूमौ “दर्भेषु विकिरश्च यः” ( म. स्मृ. ३ / २४५ ) इति वक्ष्यभाणत्वा-द्दर्शोपरि निक्षिपेत्त्यजेत् ॥२४४॥
असंस्कृतप्रमीतानां त्यागिनां कुलयोषिताम् ।
उच्छिष्टं भागधेयं स्याद्दर्भेषु विकिरश्च यः ॥२४५॥
“नास्य कार्योऽग्निसंस्कार” ( म.स्मृ. ५ / ६९ ) इति निषेधात्संस्कारानर्हबालानां तथा कुलस्त्रीणामदृष्टदोषाणां ये त्यक्तारस्तेषां पात्रस्थमुच्छिष्टं दर्भेषु च यो विकिरः स भागः स्यात् । अन्ये तु त्यागिनामिति गुर्वादित्यागिनां, कुलयोषितामिति स्वातन्त्रेणकुलयोषितामनूढकन्यानामिति व्याचक्षते । गोविन्दराजस्तु त्यागिनां कुल्योषितामिति सामान्योपक्रमादिदं विशेषाभिधानं “संस्कृतंभक्षाः” ( पा० सू० ४ / २ / १६ ) इतिवत् । ततः स्वकलं त्यक्त्वा गतानां कुलस्त्रीणामित्याह ॥२४५॥
उच्छेषणं भूमिगतमजिह्मस्याशठस्य च ।
दासवर्गस्य तत्पित्र्ये भागधेयं प्रचक्षते ॥२४६॥
उच्छिष्टं यद् भूमिगतं, तद्दाससमूहस्यावक्रस्यानलसस्याक्कुटिलस्य च पित्र्ये श्राद्धकर्मणि भागधेयं सन्वादयो वदन्ति ॥२४६॥
आसपिण्डक्रियाकर्म द्विजातेः संस्थितस्य तु ।
अदैवं भोजयेच्छ्राद्धं पिण्डमेकं तु निर्वपेत् ॥२४७॥
मर्यादायामाङ् नाभिविधौ । सपिण्डीकरणश्राद्धपर्यन्तमचिरमृतस्य द्विजातेश्च वैश्वदेवब्राह्मण-भोजनरहितं श्राद्धार्थमन्नं ब्राह्मणं भोजयेत् एकं च पिण्डं दद्यात् । अस्य च श्राद्धानुष्ठानम्—
“एकोद्दिष्टंदैवहीनमेकार्धैकपवित्रकम् ।
आवाहनाग्नौकरणरहितं ह्यपसव्यवत्” ॥ ( या. स्मृ. १ २५१ )
इति याज्ञवल्क्यादिस्मृतिष्ववगन्तव्यम् ॥२४७॥
सहपिण्डक्रियायां तु कृतायामस्य धर्मतः ।
अनयैवावृता कार्यं पिण्डनिर्वपणं सुतैः ॥२४८॥
अस्येति यस्येदमेकोद्दिष्टं विहितं तस्य धर्मतः स्वगृह्यादिविधिना सपिण्डीकरणश्राद्धे कृते अनयैवावृता उक्ता मावास्याश्राद्धेतिकर्तव्यतया पिण्डनिर्वपणं पार्वणविधिना श्रद्धं पुत्रैः सर्वत्र मृताहादौ कर्तव्यम् ।
नन्वनयैवावृतेत्यनेन प्रकृतमेकोद्दिष्टमेव हि किमिति न परामृश्यते । उच्यते—
तर्हि सपिण्डीकरणात्पूर्वमेकोद्दिष्टं सपिण्डीकरणे कृते पुनरनयैवावृतेति भेदनिर्देशो स्यात् । ततोऽमावास्येतिकर्तव्यतैव प्रतीयते ॥२४८॥
श्राद्धं भुक्त्वा य उच्छिष्टं वृषलाय प्रयच्छति ।
स मूढो नरकं याति कालसूत्रमवाक्शिराः ॥२४९॥
आश्रितशुद्रायोच्छिष्टदानप्रसक्तावयं निषेधः । श्राद्धभोजनोच्छिष्टं यः शुद्राय ददाति स मूर्खः कालसूत्रं नाम नरकमधोमुखं गच्छति ॥२४९॥
श्राद्धभुग्वृषलीतल्पं तदर्थोऽधिगच्छति ।
तस्याः पुरीषे तन्मासं पितरस्तस्य शेरते ॥२५०॥
वृषलीशब्दोऽत्रस्त्रीपर इत्याहुः । निरुक्तं च “कुर्वन्ति वृषस्यन्ती चपलयति भर्तारमिति वृषली ब्राह्मणस्य परिणीता ब्राह्मण्यपि वृषली” इति । श्राद्धं भुक्त्वा तदहोरात्रे यः स्त्रीसम्प्रयोगं
करोति तस्य पितरस्तस्याः पुरीषे मासं शेरत इति निवृत्त्यर्था निन्दा ॥२५०॥
पृष्ट्वास्वदितमित्येवं तृप्तानाचामयेत्ततः ।
आचान्तांश्चानुजानीयादभि भो रम्यतामिति ॥२५१॥
तृप्तान्ब्राह्मणान्बुध्वा स्वदितमिति पृष्ट्वा तेषामाचमनं कारयेत् । कृताचमनांश्च भो इति सम्बोध्याभिरम्यतामिति ब्रूयात् । अभित इति पाठे अभित उभयत इह वा स्वगृहे वास्यतामित्यर्थः ॥२५१॥
स्वधाऽस्त्वित्येव तं ब्रूयुर्ब्राह्मणास्तदनन्तरम् ।
स्वधाकारः परा ह्याशीः सर्वेषु पितृकर्मसु ॥२५२॥
अनुज्ञानानन्तरं ब्राह्मणाः श्राद्धकर्तारं स्वधाऽस्तु इति ब्रूयुः । यस्मात्सर्वेषु श्राद्धतर्पणादिपितृकर्मसु स्वधाशब्दोच्चारणं प्रकृष्टा आशीः ॥२५२॥
ततोभुक्तवतां तेषामन्नशेषं निवेदयेत् ।
यथा ब्रूयुस्तथा कुर्यादनुज्ञातस्ततो द्विजैः ॥२५३॥
** ** स्वधाशब्दोच्चारणानन्तरं कृतभोजनानां ब्राह्मणानां शेषमन्नमप्यस्तीत्यवशिष्टमन्नं निवेदयेत् । तैर्ब्राह्मणैरिदमनेनान्नेन क्रियतामित्यनुज्ञातो यथा ते ब्रूयुस्तथाऽन्नशेषविनियोगं कुर्यात् ॥२३॥
इदानीं प्रसङ्गाच्छ्राद्धान्तरेषु विशेषविधिमाह—
पित्र्ये स्वदितमित्येव वाच्यं गोष्ठे तु सुश्रुतम् ।
सम्पन्नमित्यभ्युदये दैवे रुचितमित्यपि ॥२५४॥
पित्र्ये निरपेक्षपितृमातृदेवताक एकोद्दिष्टश्राद्धे तृप्तिप्रश्नार्थं स्वदितमिति वाच्यम् । तथा च गोभिलसाङ्ख्यायनौ– “स्वदितमिति तृप्तिप्रश्नः” । (१)72 मेधातिथिगोविन्दराजौ तु श्राद्धकालागतेनान्येनापि स्वदितमित्येव कर्तव्यमिति व्याचक्षतुः ।
श्राद्धे स्वदितमित्येतद्वाच्यमन्येन केनचित् ।
नानुरुद्धमिदं विद्वद्वृद्धैर्न श्रद्दधीमहि ॥
गोष्ठे गोष्ठीश्राद्धे सुश्रुतमिति वाच्यम् । **“गोष्ठ्यां शुद्धयर्थमष्टमम्”**इति द्वादशविधश्राद्धगणनायां गोष्ठीश्राद्धमपि विश्वामित्रेण पठितम् ।अभ्युदये वृद्धिश्राद्धे सम्पन्नमिति वाच्यम् ।देवे देवतोद्देशेन श्राद्धे रुचितमिति वचनीयम् । दैवश्राद्धं तु भविष्यपुराणोक्तम्—
देवानुद्दिश्य यच्छ्राद्धं तत्तु दैविकमुच्यते ।
हविष्येण विशिष्टेन सप्तम्यादिषु यत्नतः ॥२५४॥
अपराह्णस्तथा दर्भा वास्तुसम्पादनं तिलाः ।
सृष्टिर्मृष्टिर्द्विजाश्चाग्र्याः श्राद्धकर्मसु सम्पदः ॥२५५॥
अमावस्याश्राद्धस्य प्रकृतत्वात्तद्विषयोऽयमपराह्णकालः, **“प्रातर्वृद्धिनिमित्तकम्”**इत्यादिना वृद्धिश्राद्धादौ स्मृत्यन्तरे प्रातःकालादिविधानात् । विष्टराद्यर्था दर्भाः, गोमयादिना श्राद्धदेशसंशोधनं, तिलाश्च विकिरणाद्यर्थाः, सृष्टिरकार्पण्येनान्नादिविसर्गः, सृष्टिरन्नादेश्व संस्कारविशेषः, पङ्क्तिपावनादयश्च ब्राह्मणाः, एताः श्राद्धे सम्पत्तय इत्यभिधानादङ्गान्तरापेक्षं प्रकृष्टत्वमेषां बोधितम् ॥२५५॥
दर्भाः पवित्रं पूर्वाह्णोहविष्याणि च सर्वशः ।
पवित्रं यच्च पूर्वोक्तं विज्ञेयाहव्यसम्पदः ॥२५६॥
पवित्रं मन्त्राः, पूर्वाह्णःकालः, हविष्याणि मुन्यन्नादीनि सर्वाणि च, यच्च पवित्रं पावनं वास्तुसम्पादनादि पूर्वमुक्तम्, एताश्च देवार्थस्य कर्मणः समृद्धयः ।हव्यशब्दो दैवकर्मोपलक्षणार्थः॥२५६॥
मुन्यन्नानि पयः सोमो मांसं यच्चानुपस्कृतम् ।
अक्षारलवणं चैव प्रकृत्या हविरुच्यते ॥२५७॥
मुनेर्वानप्रस्थस्यान्नानि नीवारादीनि, पयः क्षीरं, सोमलतारसः, अनुपस्कृतमविकृतंप्रतिगन्धादिरहितंमांसम्, अक्षारलवणमकृत्रिमलवणं सैन्धवादि, एतत्स्वभावतो हविर्मन्वादिभिरभिधीयते ॥२५७॥
विसृज्य ब्राह्मणांस्तांस्तु नियतो वाग्यतः शुचिः ।
दक्षिणां दिशमाकाङ्क्षन्याचेतेमान्वरान्पितॄन् ॥२५८॥
तान्ब्राह्मणान्विसृज्यानन्यमनाः मौनी पवित्रो दक्षिणां दिशं वीक्षमाण एतान्वक्ष्यमाणानभिलषितानर्थान्पितॄन्प्रार्थयेत् ॥२५८॥
दातारो नोऽभिवर्धन्तां वेदाः सन्ततिरेव च ।
श्रद्धा च नो मा व्यगमद्वहु देयं च नोऽस्त्विति ॥२५६॥
[अन्नं च नो बहुभवेदतिथींश्च लभेमहि ।
याचितारश्च नः सन्तु मा च याचिष्म कञ्चन ॥१२॥
श्राद्धभुक् पुनरश्नाति तदहर्योद्विजाधमः ।
प्रयाति शूकरीं योनिं कृमिर्वा नात्र संशयः ॥१३॥ ]
अस्मत्कुले दातारः पुरुषा वर्धन्ताम् । वेदाश्चाध्ययनाध्यापनतदर्थबोधतदर्थयागाद्यनुष्ठानैवृद्धिमाप्नुवन्तु ।पुत्रपौत्रादिकं च वर्धताम् । वेदार्थश्रद्धा चास्मत्कुले न व्यपैतु । दातव्यं च धनादिकं बहु भवतु ॥२५९॥
एवं निर्वपणं कृत्वा पिण्डांस्तांस्तदनन्तरम् ।
गां विप्रमजमग्निं वा प्राशयेदप्सु वा क्षिपेत् ॥२६०॥
एवमुक्तप्रकारेण पिण्डानां प्रदानं कृत्वा प्रकृतवरयाचनानन्तरं तान्पिण्डान्गां ब्राह्मणं छागं वा भोजयेत्, अग्नौ जले वा क्षिपेत् ॥२६०॥
पिण्डनिर्वपणं केचित्परस्तादेव कुर्वते ।
वयोभिः खादयन्त्यन्ये प्रक्षिपन्त्यनलेऽप्सु वा ॥२६१॥
पिण्डप्रदानं केचिदाचार्या ब्राह्मणभोजनानन्तरं कुर्वते, अन्ये पक्षिभिः पिण्डान्खादयन्ति । इयं पक्षिभोजनरूपा प्रतिपत्तिरग्न्युदकप्रक्षेपयोर्वैकल्पिकीति दर्शयितुमुक्तयोरप्यभिधानम् ॥२६१॥
पतिव्रता धर्मपत्नी पितृपूजनतत्परा ।
मध्यमं तु ततः पिण्डमद्यात्सम्यक्सुतार्थिनी ॥२६२॥
धर्मार्थकामेषु मनोवाक्कायकर्मभिः पतिरेव मया परिचरणीय इति व्रतं यस्याः सा पतिव्रता, धर्मपत्नी सवर्णा प्रथमोढा श्राद्धक्रियाणां श्रद्धाशालिनी पुत्रार्थिनी तेषां पिण्डानां मध्यमंपितामहपिण्डं भक्षयेत्सम्यक् “आधत्त पितरो गर्भम्” इत्यादिगृह्योक्तमन्त्रेण ॥२६२॥
यद्यद्ददाति विधिवत्सम्यक् श्रद्धासमन्वितः ।
तत्तत्पितॄणां भवति परत्रानन्तमक्षयम् ॥२७५॥
यद्यदिति वीप्सायाम्। सर्वमन्नमप्रतिषिद्धं यथाशास्त्रं सम्यग्रूपं श्रद्धायुक्तः पितृभ्यो ददाति
सदनन्तकं सर्वकालमक्षयमनपचितं परलोके पितृतृप्तये भवति । अतस्तत्फलार्थिना श्रद्धया देयमिति विधीयते ॥२७५॥
कृष्णपक्षे दशम्यादौ वर्जयित्वा चतुर्दशीम् ।
श्राद्धे प्रशस्तास्तिथयो यथैता न तथेतराः ॥२७६॥
कृष्णपक्षे दशमीमारभ्य चतुर्दशीं त्यक्त्वा श्राद्धे यथा तिथयः श्रेष्ठा महाफला न तथैतदन्याः प्रतिपदादयः ॥२७६॥
युक्षु कुर्वन्दिनर्क्षेषु सर्वान्कामान्समश्नुते ।
अयुक्षु तु पितृन्सर्वान्प्रजां प्राप्नोति पुष्कलाम् ॥२७७॥
दिनशब्दोऽत्र तिथिपरः ।युक्षु युग्मासु तिथिषु द्वितीयाचतुर्थ्यादिषु युग्मनक्षत्रेषु भरणीरोहिण्यादिषु श्राद्धं कुर्वन्सवांभिलषितान्प्राप्नोति । अयुग्मासु तिथिषु प्रतिपत्तृतीयाप्रभृतिषु,अयुग्मेषु च नक्षत्रेष्वश्विनीकृत्तिकादिषु श्राद्धेन पितॄन्पूजयन्पुत्रादिसन्ततिं लभते । पुष्कलां धनविद्यापरिपुष्टाम् ॥२७७॥
यथा चैवापरः पक्षः पूर्वपक्षाद्विशिष्यते ।
तथा श्राद्धस्य पूर्वाह्णादपराह्णोविशिष्यते ॥२७८॥
चैत्रसिताद्या मासा इति ज्योतिःशास्त्रविधानाच्छुक्लपक्षोपक्रमत्वान्मासानां अपरः पक्षः कृष्णपक्षः स यथा शुक्लपक्षात् श्राद्धस्यसम्बन्धी विशिष्टफलदो भवति, एवं पूर्वार्धदिवसादुत्तरार्धदिवसः प्रकृष्टफलः । ‘विशिष्ये’त इति वचनात्पुर्वाह्णेऽपिश्राद्धकर्तव्यतां बोधयति ।
ननु शुक्लपक्षादनुक्तोत्कर्षस्यापरपक्षस्य कथं दृष्टान्तता, प्रसिद्धो हि दृष्टान्तो भवति ?उच्यते—
** “कृष्णपक्षे दशम्यादौ”** (म.स्मृ. ३ - २७६) इत्यत्रैव विशिष्टविधावुत्कर्षाभिधानात् ॥२७८॥
प्राचीनावीतिना सम्यगपसव्यमतन्द्रिणा ।
पित्र्यमानिधनात्कार्यं विधिवद्दर्भपाणिना ॥२७८॥
दक्षिणांसस्थितयज्ञोपवीतेनानलसेन दर्भहस्तेन अपसव्यं पितृतीर्थेन यथाशास्त्रं सर्वं पितृसम्बन्धि कर्म आनिधनादासमाप्तेः कर्तव्यम् । आनिधनाद्यावज्जीवमिति (१)73 मेधातिथिगोविन्दराजौ ॥२७९॥
रात्रौ श्राद्धं न कुर्वीत राक्षसी कीर्तिता हि सा ।
सन्ध्ययोरुभयोश्चैव सूर्यं चैवाचिरोदिते ॥२८०॥
\कुर्वन्प्रतिपदि श्राद्धं स्वरूपां लभते प्रजाम् ।
कन्यकाश्चद्वितीयायां, तृतीयायां तु वाजिनः ॥१६॥
पशून् क्षुद्रांश्चतुर्थ्यांतु, पञ्चम्यां शोभनान्सुतान् ।
षष्ठ्यां दूतमवाप्नोति, सप्तम्यां लभते कृषिम् ॥१७॥
अष्टम्यामपि वाणिज्यं लभते श्राद्धदो नरः ।
नवम्यां वै चकशफान्, दशम्यां द्विखुरान्बहून् ॥१८॥
एकादश्यां तथा रौप्यं ब्रह्मवर्चस्विनः सुतान् ।
द्वादश्यां जातरूपं च रजतं कुप्यमेव च ॥१९॥
ज्ञातिश्रैष्ठ्यं त्रयोदश्यां, चतुर्दश्यां तु कुप्रजाः ।
प्रीयन्ते पितरऽश्वास्य ये च शस्त्रहता रणे ॥२०॥
पक्षाद्यादिषु निर्दिष्टान् विपुलान् मनसः प्रियान् ।
श्राद्धदः पञ्चदश्यां च सर्वान्कामान्समश्नुते ॥२१॥
रात्रौ श्राद्धं न कर्तव्यम् । यस्माच्छ्राद्धविनाशगुणयोगाद्राक्षसी मन्वादिभिरसौ कथिता ।सन्ध्ययोश्च न कुर्यात् । आदित्ये चाचिरोदिते अचिरोदितादित्यकालश्चापेक्षायां त्रिमुहूर्तः प्रातःकालो ग्राह्यः । यथोक्तं विष्णुपुराणे—
रेखाप्रभृत्यथादित्ये त्रिमुहूर्तं गते रवौ।
प्रातस्ततः स्मृतः कालो भागः सोऽह्नस्तु पञ्चमः ॥
अपराह्णस्य श्राद्धाङ्गतया विधानात्कथमयमप्रसक्तप्रतिषेध इति चेत् ? नायं प्रतिषेधः,स हि रागप्राप्तस्य वा स्याद्विधिप्राप्तस्य वा ? नाद्यः, नात्र रागतो नित्यस्य दर्शश्राद्धस्य प्राप्तत्वाद्विधिप्राप्तस्य निषेधे षोडशिग्रहणाग्रहणवद्विकल्पःस्यात् । तस्मात्पर्युदासोऽयम् ।रात्र्यादिपर्युदस्तेतरकाले श्राद्धं कुर्यात् ,अनुयाजेतरयजतिषु **“ये यजामहे”**इति मन्त्रवत् ।अपराह्णविधिश्च प्राशस्त्यार्थः । अत एवोक्तम्—
यथा श्राद्धस्य पूर्वाह्णादपराह्णोविशिष्यते ( म. स्मृ. ३-२७८ ) इति ॥२८०॥
अनेन विधिना श्राद्धं त्रिरब्दस्येह निर्वपेत् ।
हेमन्तग्रीष्मवर्षासु पाञ्चयज्ञिकमन्वहम् ॥२८१॥
“कुर्यान्मासानुमासिकम्” ( म. स्मृ. ३-१२२ ) इति प्रतिमासं श्राद्धं विहितं, तदसम्भवे विधिरयं चतुर्भिर्मासैर्ऋतुरेकः एकस्तु ऋतुः संवत्सर इतीमं पक्षमाश्रित्योच्यते । अनेनोक्तविधानेन सम्वत्सरमध्ये त्रीन्वारान्हेमन्तग्रीष्मवर्षासु श्राद्धं कर्तव्यम् । तच्च समयाचारात्कुम्भवृषकन्यास्थेर्के। पञ्चमहायज्ञान्तर्गतं च “एकमप्याशयेद्विप्रम्” (म. स्मृ. ३-८३ ) इत्यनेन विहितं प्रत्यहं तु कुर्यादिति पूर्वोक्तदार्ढ्यार्थम् ॥२८१॥
न पैतृयज्ञियो होमो लौकिकेऽग्नौ विधीयते ।
न दर्शेन विना श्राद्धमाहिताग्नेर्द्विजन्मनः ॥२८२॥
“अग्नेः सोमयमाभ्यां च” ( म. स्मृ. ३-२११ ) इत्यनेन विहितपितृयज्ञाङ्गभूतो होमो न लौकिके श्रौतस्मार्तव्यतिरिक्ताग्नौ शास्त्रेण विधीयते । तस्मान्न लौकिकाग्नावग्नौकरणहोमः कर्तव्यः । निरग्निना तु “अग्न्यभावे तु विप्रस्य पाणौ” ( म. स्मृ. ३ - २१२ ) इत्यभिधानाद्विप्रपाण्यादौ करणीयः। आहिताग्नेर्द्विजस्य नामावास्याव्यतिरेकेण कृष्णपक्षे दशम्यादौ श्राद्धं विधीयते । मृताहश्राद्धं तु नियतत्वात्कृष्णपक्षेऽपि तिथ्यन्तरे न निषिध्यते ॥ २८२॥
यदेव तर्पयत्यद्भिः पितृन्स्नात्वा द्विजोत्तमः ।
तेनैव कृत्स्नमाप्नोति पितृयज्ञक्रियाफलम् ॥२८३॥
पाञ्चयज्ञिकश्राद्धासम्भवे विधिरयम् । यत्र स्नानानन्तरमुदकतर्पणं द्विजः करोति तेनैव सर्वं नित्यश्राद्धफलं प्राप्नोति । द्विजोत्तमपदं द्विजपरम् ॥२८३॥
वसून्वदन्ति तु पितृनुद्रांश्चैव पितामहान् ।
प्रपितामहांस्तथादित्याञ्छ्रुतिरेषा सनातनी ॥२८४॥
यस्मात्पित्रादयो वस्वादय इत्येषामनादिभूता श्रुतिरस्ति । अतः पितृन्वस्वाख्यदेवान्पि-
तामहान् रुवान्प्रपितामहानादित्यान्मन्वादयो वदन्ति । ततश्च सिद्धबोधनवैयर्थ्याच्छ्राद्धेपित्रादयो वस्वादिरूपेण ध्येया इति विधिः कल्प्यते । अत एव पैठीनसिः —“य एवं विद्वान्पितृन्यजते वसवो रुद्रा आदित्याश्चास्य प्रीता भवन्ति”। [(१)74 मेधातिथिगोविन्दराजौ तु “पितृद्वेषान्नास्तिक्याद्वा यः पितृकर्मणि न प्रवर्तते तं प्रत्येतत्प्रवर्तनार्थं देवतात्वाध्यारोपेण पितॄणां स्तुतिवचनम् ॥२८४॥
विघसाशी भवेन्नित्यं नित्यं वाऽमृतभोजनः ।
विघसो भुक्तशेषं तु यज्ञशेषं तथाऽमृतम् ॥२८५॥
सर्वदा विघसभोजनः स्यात्सर्वदा चामृतभोजनो भवेत् । विघसामृतपदयोरप्रसिद्धत्वादर्थं व्याकुरुते विप्रादिभुक्तशेषं विघस उच्यते, दर्शपौर्णमासादियज्ञशिष्टं पुरोडाशाद्यमृतम् । सामान्याभिधानेऽपि प्रकृतत्वाच्छ्राद्धे विप्रभुक्तशेषभोजनार्थोऽयं विधिः । अत एव—
भुञ्जीतातिथिसंयुक्तः सर्वं पितृनिषेवितम् ।
इति स्मृत्यन्तरम् \। अतिथ्यादिविशेषभोजनं तु “अवशिष्टं तु दम्पती” (म. स्मृ. ३ - ११६) इत्यनेनैव विहितम् । तस्यैव यज्ञशेषतुल्यत्वापादनेन स्तुत्यर्थं पुनर्वचनमिति तु गोविन्दराजव्याख्यानमनुष्ठानविशेषानर्हमप्राकरणिकं च ॥२८५॥
एतद्वोऽभिहितं सर्वं विधानं पाञ्चयज्ञिकम् ।
द्विजातिमुख्यवृत्तीनां विधानं श्रूयतामिति ॥२८६॥
इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां तृतीयोऽध्यायः ॥३॥
इदं पञ्चयज्ञभवमनुष्ठानं सर्वं युष्माकमुक्तम् । पार्वणश्राद्धव्यवहितैरपि पञ्चयज्ञैरुपसंहारस्तेषामभ्यर्हितत्वज्ञापनार्थः। मङ्गलार्थ इति तु (२)75 मेधातिथिगोविन्दराजौ । इदानीं द्विजानां मुख्यो ब्राह्मणस्तस्य वृत्तानामृतादीनामनुष्ठानं श्रूयतामिति वक्ष्यमाणाध्यायैकदेशोपन्यासः ॥२८६॥ क्षे. २१॥
**
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1696397460Capture….PNG”/>**
** अथ चतुर्थोऽध्यायः ।**
श्राद्धकल्पानन्तरं “वृत्तीनां लक्षणं चैव”( म. स्मृ. १-११३ ) इति वृत्तिषु व्यक्ततया प्रतिज्ञातासु वृत्त्यधीनत्वाद्गार्हस्थ्यस्यानन्तरं वक्तव्यासु ब्रह्मचर्यपूर्वकमेव गार्हस्थ्यं तत्रैव वक्ष्यमाणा वृत्तय इति दर्शयितुं गार्हस्थ्यकालं चात्र वदति—
चतुर्थमायुषो भागमुषित्वाऽऽद्यं गुरौ द्विजः ।
द्वितीयमायुषो भागं कृतदारो गृहे वसेत् ॥१॥
चतुर्थमायुषो भागमाद्यमित्युक्तं ब्रह्मचर्यकालोपलक्षणार्थम्, अनियतपरिमाणत्वादायुषश्चतुर्थभागस्य दुर्ज्ञानत्वात् । न च **“शतायुर्वैपुरुषः”**इति श्रुतेः पञ्चविंशतिवर्षपरत्वम्, षट्त्रिंशदाब्दिकं ब्रह्मचर्यमित्यादिविरोधात् तस्मात् आश्रमसमुच्चयपक्षमाश्रितो ब्राह्मण उक्तब्रह्मचर्यकालं जन्मापेक्षाद्यं यथाशक्ति गुरुकुले स्थित्वा द्वितीयमायुषश्चतुर्थभागं गृहस्थाश्रममनुतिष्ठेत् । “गृहस्थस्तु यदा पश्येत्” (म. स्मृ. ६-२) इत्यनियतत्वाद् द्वितीयमायुषो भागमित्यपि गार्हस्थ्यकालपरमेव ॥१॥
अद्रोहेणैव भूतानामल्पद्रोहेण वा पुनः ।
या वृत्तिस्तां समास्थाय विप्रो जीवेदनापदि ॥२॥
परस्यापीडा शिलोञ्छायाचितादिरद्रोहः, ईषत्पीडा याचितादिरल्पद्रोहः, न तु हिंसैव द्रोहः, तस्या निषिद्धत्वात् । अद्रोहेण तदसम्भवेऽल्पद्रोहेण या वृत्तिर्जीवनोपायः तदाश्रयणेन भार्यादिभृत्यपञ्चयज्ञानुष्ठानयुक्तो ब्राह्मणो, न तु क्षत्रियादिरनापदि जीवेत् ।आपदि दशमे विधिर्भविष्यति । अयं च सामान्योपदेशो याजनाध्यापनविशुद्धप्रतिग्रहादिसङ्ग्रहार्थः । वक्ष्यमाणर्तादिविशेषमात्रनिष्ठत्वे सङ्कुचितस्वरसत्वहानिरनधिकारार्थत्वं याजनादेर्वृत्तिप्रकरणानिवेशश्च स्यात्तयाऽपि जीवेत् ॥२॥
यात्रामात्रप्रसिद्ध्यर्थं स्वैः कर्मभिरगर्हितैः ।
अक्लेशेन शरीरस्य कुर्वीत धनसंचयम् ॥३॥
यात्रा प्राणस्थितिः शास्त्रीयकुटुम्बसंवर्धननित्यकर्मानुष्ठानपूर्वकप्राणस्थितिमात्रार्थं, न तु भोगार्थं स्वसंबन्धितया शास्त्रविहितार्जनरूपैः कर्मभिर्ऋतादिवक्ष्यमाणैः कायक्लेशं विनाऽर्थसङ्ग्रहं कुर्यात् ॥३॥
कैः कर्मभिरित्यत्राह—
ऋृतामृताभ्यां जीवेत्तु मृतेन प्रमृतेन वा ।
सत्यानृताभ्यामपि वा न श्ववृत्त्या कदाचन ॥४॥
अनापदीत्यनुवर्तते । ऋतादिभिरनापदि जीवेत् । सेवया त्वनापदि कदाऽपि न वर्तेत ॥४॥
अप्रसिद्धत्वादृतादीनि व्याचष्टे—
ऋृतमुञ्छशिलं ज्ञेयममृतं स्यादयाचितम् ।
मृतं तु याचितं भैक्षं प्रमृतं कर्षणं स्मृतम् ॥५॥
अबाधितस्थानेषु पथि वा क्षेत्रेषु वाप्रतिहृतावकाशेषु “यत्र यत्रौषधयो विद्यन्ते तत्र तत्राङ्गुलिभ्यामेकैकं कणं समुच्चयित्वा” इति बौधायनदर्शनात् एकैकधान्यादिगुडकोच्चयनमुञ्छः। मञ्जर्यात्मकानेकधान्योच्चयनं शिलः, उञ्छश्च शिलश्चेत्येकवद्भावः । तत्सत्यसमानफलत्वादृतमित्युच्यते । अयाचितोपस्थितममृतमिव सुखहेतुत्वादमृतम् । प्रार्थिते पुनर्भैक्षं भिक्षासमूहरूपं मरणसमपीडाजननान्मृतम् । एतच्च साग्नेर्गृहस्थस्यभैक्षमपक्वतण्डुलादिरूपं न तु सिद्धान्नं, पराग्निपक्वेन स्वाग्नौ होमाभावात् । कर्षणं च भूमिगतप्रचुरप्राणिमरणनिमित्तत्वाद्बहुदुःखफलकं प्रकर्षेण मृतमिव प्रमृतम् ॥५॥
सत्यानृतं तु वाणिज्यं तेन चैवापि जीव्यते ।
सेवा श्ववृत्तिराख्याता तस्मात्तां परिवर्जयेत् ॥६॥
प्रायेण सत्यानृतव्यवहारसाध्यत्वात्सत्यानृतं वाणिज्यम्, न तु वाणिज्ये शास्त्रेण सत्यानृताभ्यनुज्ञानम् \। तेन चैवापि जीव्यत इति चशब्देन वाणिज्यसमशिष्टत्वात्कुसीदमपि गृह्यते । पूर्वश्लोकोक्ता कृषिरेतच्छ्लोकेच वाणिज्यकुसीदे । अनापदीत्यनुवृत्तेरस्वयंकृतान्येतानि बोद्धव्यानि । यथाऽऽह गौतमः—“कृषिवाणिज्ये स्वयं चाकृते कुसीदं च “ ।सेवा तु दीनदृष्टिसंदर्शनस्वामितर्जननीचक्रियादिधर्मयोगाच्छुनइव वृत्तिरतः श्ववृत्तिरुक्ता। तस्मात्तां प्रकृतो ब्राह्मणस्त्यजेत् ॥६॥
कुसूलधान्यको वा स्यात्कुम्भीधान्यक एव वा ।
त्र्यहैहिको वाऽपि भवेदश्वस्तनिक एव वा ॥७॥
[ सद्यः प्रक्षालिको वा स्यान्माससंचायिकोऽपि वा ।
षण्मासनिचयो वाऽपि समानिचय एव वा ॥१॥ ]
“कुसूलो व्रीह्यगारं स्यात्” इत्याभिधानिकाः । इष्टकादिनिर्मितागारधान्यसञ्चयो भवेत् । अत्र कालविशेषापेक्षायाम्—
यस्य त्रैवार्षिकं भक्तं पर्याप्तं भृत्यवृत्तये ।
अधिकं वापि विद्येत स सोमं पातुमर्हति ॥
इति मनूक्त एव कालो ग्राह्यः । तेन नित्यनैमित्तिकधर्मकृत्यपोष्यवर्गसहितस्य गृहिणो यावता धान्यादिधनेन वर्षत्रयं समधिकं वा निर्वाहो भवति तावद्धनः कसूलधान्यक उच्यते । वर्षनिर्वाहोचितधान्यादिधनः कुम्भीधान्यः,
प्राक् सौमिकीः क्रियाः कुर्याद्यस्यान्नं वार्षिकं भवेत् । (या. स्मृ. १-१२४ )
इति याज्ञवल्क्येन गृहस्थस्य वार्षिकसञ्चयाभ्यनुज्ञानात् । मनुरपि यदा वानप्रस्थस्यैव **“समानिचय एव वा”**इत्यनेन समानिचयं वक्ष्यति तदपेक्षया बहुपोष्यवर्गस्य गृहिणः समुचितः संवत्सरं सञ्चयः । (१)76 मेधातिथिस्तु यावता धान्यादिधनेन बहुभृत्यदारादिमतस्त्रिसंवत्सरस्थितिर्भवति तावत्सुवर्णादिधनवानपि कुसूलधान्य इत्यभिधाय कुम्भी उष्ट्रिका षाण्मासिकधान्यादिनिचयः कुम्भीधान्यक इति व्याख्यातवान् । गोविन्दराजस्तु कुसूलधान्यक इत्येतद्व्याचक्ष्य कोष्ठप्रमाणधान्यसञ्चयो वा स्यात् द्वादशाहमात्रपर्याप्तधनः कुम्भीधान्यक इत्येतद्व्याचष्टे । उष्ट्रिकाप्रमाणधान्यादिसञ्चयो वा षडहमात्रपर्याप्तधनः ।
द्वादशाहं कुसूलेन वृत्तिः कुम्भ्या दिनानि षट् ।
इमाममूलां गोविन्दराजोक्तिं नानुरुन्ध्महे॥
ईहा चेष्टा तस्यां भवं ऐहिकं त्र्यहपर्याप्तमैहिकं धनं यस्य स त्र्यहैहिकस्तथा वा स्यात् । दिनत्रयनिर्वाहोचितधनमित्यर्थः । श्वोभवं श्वस्तनं भक्तं तदस्यास्तीति मत्वर्थीयमिकं कृत्वा नञ्समासः । तथा वा भवेत् ॥७॥
चतुर्णामपि चैतेषां द्विजानां गृहमेधिनाम् ।
ज्यायान्परः परो ज्ञेयो धर्मतो लोकजित्तमः ॥८॥
एषां चतुर्णामपि कुसूलधान्यकादीनां ब्राह्मणानां गृहस्थानां मध्ये यो यः शेषे पठितः स श्रेष्ठो ज्ञातव्यः । यतोऽसौ वृत्तिसङ्कोचधर्मेण स्वर्गादिलोकजित्तमो भवति ॥८॥
षट्कर्मैकोभवत्येषां त्रिभिरन्यः प्रवर्तते ।
द्वाभ्यामेकश्चतुर्थस्तु ब्रह्मसत्रेण जीवति ॥९॥
एषां गृहस्थानां मध्ये कश्चिद् गृहस्थो यो बहुपोष्यवर्गः स प्रकृतैर्ऋतायाचितभैक्षकृषिवाणिज्यैः पञ्चभिस्तेन चैवेत्यनेनैव चशब्दसमुच्चितेन कुसीदेनेत्येवं षड्भिः कर्मभिः षट्कर्मा भवति षड्भिरेतैर्जीवति । कृषिवाणिज्यकुसीदान्येतान्यस्वयंकृतानि गौतमोक्तानीत्युक्तम् । अन्यः पुनस्ततोऽल्पपरिकरः त्रिभिर्याजनाध्यापनप्रतिग्रहैरद्रोहेणेत्येतच्छ्लोकसंगृहीतैःप्रवर्तते । प्रश-
ब्दोऽनथको वर्तत इत्यर्थः । अपरः पुनः प्रतिग्रहः प्रत्यवर इति वक्षमाणत्वात्तत्पारत्यागेन द्वाभ्यां याजनाध्यापनाभ्यां प्रवर्तते । उक्तत्रयापेक्षया चतुर्थः पुनर्ब्रह्मसत्रेणाध्यापनेन जीवति । (१)77 मेधातिथिस्तु एषां कुसूलधान्यकादीनां मध्यादेकः कुसूलधान्यकः प्रकृतैरुञ्छशिलायाचितकृषिवाणिज्यैः षट्कर्मा भवति षड्भिर्जीवति। अन्यो द्वितीयः कुम्भीवान्यकः कृषिवाणिज्ययोर्निन्दितत्वात्तत्त्याग उञ्छशिलयाचितायाचितानां मध्यादिच्छातस्त्रिभिवर्तत ।एकस्त्र्यहैहिको याचितलाभं विहायोञ्छशिलायाचितानां मध्यादिच्छया द्वाभ्यां वर्तेत । चतुर्थः पुनरश्वस्तनिको ब्रह्मसत्रेण जीवति । ब्रह्मसत्रं शिलोञ्छयोरन्यतरा वृत्तिः । ब्रह्मणो ब्राह्मणस्य सततभवत्वात्सत्रमित्याह ॥९॥
वर्तयंश्च शिलोञ्छाभ्यामग्निहोत्रपरायणः ।
इष्टीःपार्वायनान्तीयाः केवला निर्वपेत्सदा ॥१०॥
शिलोञ्छाभ्यां जीवन्धनसाध्यकर्मान्तरानुष्ठानासामर्थ्यादग्निहोत्रनिष्ठएवस्यात् । पार्वायनान्तीयाश्च इष्टीः केवला अनुतिष्ठेत् । पर्व च अयनं च पर्वायने तयोरन्तस्तत्र भवा दर्शपौर्णमासाग्रयणात्मिकाः ॥१०॥
न लोकवृत्तं वर्तेत वृत्तिहेतोः कथञ्चन ।
अजिह्मामशठां शुद्धां जीवेद् ब्राह्मणजीविकाम् ॥११॥
लोकवृत्तमसत्प्रियाख्यानं विचित्रपरिहासकथादिकं जीविकार्थं न कुर्यात् । अजिह्यांउषात्मगुणार्थाभिधानादिपापरहिताम् । अशठां दम्भादिव्याजशून्याम् । शुद्धां वैश्यादिवृत्तेरसङ्कीर्णांब्राह्मणजीविकामनुतिष्ठेत् । अनेकार्थत्वाद्धातूनामनुष्टानार्थोऽयं जीवतिरिति सकर्मकता ॥११॥
सन्तोषं परमास्थाय सुखार्थी संयतो भवेत् ।
सन्तोषमूलं हि सुखं दुःखमूलं विपर्ययः ॥१२॥
यथासम्भवभृत्यात्मप्राणधारणावश्यकपञ्चयज्ञाद्यनुष्ठानमात्रोचितधनानधिका स्पृहा सन्तोषः तमतिशयितमालम्ब्य प्रचुरधनार्जने संयमं कुर्यात् । यतः सन्तोषहेतुकमिति सुखं, परत्र चाव्यग्रस्य विहितानुष्ठानात्स्वर्गादिसुखं, विपर्ययस्त्वसन्तोषो दुःखमूलं बहुधनार्जनप्रयासेन प्रचुरदुःखादसम्पत्तौ विपत्तौ च क्लेशात् ॥१२॥
अतोऽन्यतमया वृत्त्या जीवंस्तु स्नातको द्विजः ।
स्वर्गायुष्ययशस्यानि व्रतानीमानि धारयेत् ॥१३॥
अबहुभृत्यस्यैकवृत्त्यानिर्वाहसम्भवे सत्यन्यतमयेति विधीयते, बहुभृत्यस्यान्नसम्भवे “षट्कमैको भवत्येषाम्” (म. स्मृ. ४-९) इति विहितत्वात् । अथवैकवाक्यतावगमाद् व्रतविधायकत्वाच्चान्यतमया वृत्त्येत्यनुवादकत्वादेकत्वमविवक्षितम् । उक्तवृत्तीनामन्यतमया वृत्त्याजीवन्स्नातको ब्राह्मण इमानि वक्ष्यमाणानि यथासम्भवं स्वर्गायुर्यशसां हितानि व्रतानि कुर्यात् । इदं मया कर्तव्यमिदं न कर्तव्यमित्येवं विधिसङ्कल्पविशेषाद् व्रतम् ॥१३॥
वेदोदितं स्वकं कर्म नित्यं कुर्यादतन्द्रितः ।
तद्धि कुर्वन्यथाशक्ति प्राप्नोति परमां गतिम् ॥१४॥
वेदोक्तंस्मार्तमपि वेदमूलत्वाद्वेदोक्तमेव । स्वकं स्वाश्रमोक्तंयावज्जीवमतन्द्रितोऽनलसः कुर्यात् ।हि हेतौ । यस्मात्तत्कुर्वन्यथासामर्थ्यं परमां गतिं मोक्षलक्षणां प्राप्नोति । नित्यकर्मानुष्ठानात्पापक्षये सति निष्पापान्तःकरणेन ब्रह्मसाक्षात्कारान्मोक्षावाप्तेः । तदुक्तं मोक्षधर्मे—
ज्ञानमुत्पद्यते पुंसां क्षयात्पापस्य कर्मणः ।
तत्रादर्शतलप्रख्ये पश्यत्यात्मानमात्मनि ॥
आत्मन्यन्तःकरणे ॥१४॥
नेहेतार्थान्प्रसङ्गेन न विरुद्धेन कर्मणा ।
न विद्यमानेष्वर्थेषु नार्त्यामपि यतस्ततः ॥१५॥
प्रसज्यते यत्र पुरुषः स प्रसङ्गो गीतवादित्रादिस्तेनार्थान्नार्जयेत् । नापि शास्त्रनिषिद्धेन कर्मणाऽयाज्ययाजनादिना च । न च विद्यमानेषु धनेषु । न चाप्यविद्यमानेष्वपि प्रकारान्तरसम्भवे यतस्ततःपतितादिभ्योऽपि ॥१५॥
इन्द्रियार्थेषु सर्वेषु न प्रसज्येत कामतः ।
अतिप्रसक्तिंचैतेषां मनसा संनिवर्तयेत् ॥१६॥
इन्द्रियाणामर्था रूपरसगन्धस्पर्शादयस्तेषु निषिद्वेष्वपि स्वदारसुतादिषु न प्रसज्येत नातिप्रसक्तिमत्यन्तसेवनात्मिकां कुर्यात् । कामत उपभोगार्थम् । अतिप्रसक्तिनिवृत्त्युपायमाह– अतिप्रसक्तिमिति ।विषयाणामस्थिरत्वस्वर्गापवर्गात्मकश्रेयोविरोधित्वादिभावनया मनसा सम्यक्निवर्तयेत् ॥१६॥
सर्वान्परित्यजेदर्थान्स्वाध्यायस्य विरोधिनः ।
यथातथाऽध्यापयंस्तु सा ह्यस्य कृतकृत्यतो ॥१७॥
वेदार्थविरोधिनोऽर्थानत्यन्तेश्वरगृहोपसर्पणकृषिलोकयात्रादयस्तान्सर्वान्परित्यजेत्। कथं तर्हिभृत्यात्मपोषणमित्याशङ्क्याह—यथातथा केनाप्युपायेन स्वाध्यायाविरोधिना भृत्या[त्मानौ जीवयन्। यस्मात्सास्य स्नातकस्य कृतकृत्यता कृतार्थता यन्नित्यं स्वाव्यायपरता ॥१७॥
वयसः कर्मणोऽर्थस्य श्रुतस्याभिजनस्य च ।
वेषवाग्वुद्धिसारूप्यमाचरन्विचरेदिह ॥१८॥
वयसः, क्रियायाः, धनस्य, श्रुतस्य, कुलस्यानुरूपेण वैषवाग्वुद्धीराचरल्ँलोकं प्रवर्तेत “यथा यौवने स्रग्गन्धलेपनादिधारणं वार्धकेऽपवर्गानुसारिणी वाग्बुद्धिश्च।एवं कर्मादिष्वप्युन्नेयम् ॥ १८ ॥
**बुद्धिवृद्धिकराण्याशु धन्यानि च हितानि च । **
नित्यं शास्त्राण्यवेक्षेत निगमांश्चैव वैदिकान् ॥१६॥
वेदाविरुद्धानि शीघ्रं बुद्धिवृद्धिजनकानि व्याकरणमीमांसास्मृतिपुराणन्यायादीनि शास्त्राणि, तथा धन्यानि धनाय हितान्यर्थशास्त्राणि बार्हस्पत्योशनसादीनि, तथा हितानि दृष्टापकारकाणि वैद्यकज्योतिषादीनि, तथा पर्यायकथनेन वेदार्थावबोधकान्निगमाख्यांच ग्रन्थान्नित्यं पर्यालोचयेत् ॥१९॥
यथा यथा हि पुरुषः शास्त्रं समधिगच्छति ।
तथा तथा विजानाति विज्ञानं चास्य रोचते ॥२०॥
[ शास्त्रस्य पारं गत्वा तु भूयो भूयस्तदभ्यसेत् ।
तच्छास्त्रं शबलं कुर्यान्न चाधीत्य त्यजेत्पुनः ॥२॥ ]
यस्माद्यथा यथा पुरुषः शास्त्रं सम्यगभ्यस्यति तथा तथा विशेषेण जानाति । शास्त्रान्तरविषयमपि चास्य विज्ञानं रोचत उज्ज्वलं भवति । दीप्त्यर्थत्वाद्रुचेरभिलाषार्थत्वाभावात् “रुच्यर्थानां प्रीयमाणः” (पा. सू. १ ।४ ।३३) इति न सम्प्रदानसंज्ञा ॥२०॥
ऋषियज्ञं देवयज्ञं भूतयज्ञं च सर्वदा ।
नृयज्ञं पितृयज्ञं च यथाशक्ति न हापयेत् ॥२१॥
स्वाध्यायादीन्पञ्चयज्ञान्यथाशक्ति न त्यजेत् । तृतीयाध्यायविहितानामपि पचयज्ञानामिह निर्देश उत्तरत्र विशेषविधानार्थः स्नातकव्रतत्वबोधनार्थश्च ॥२१॥
एतानेके महायज्ञान्यज्ञशास्त्रविदो जनाः ।
अनीहमानाः सततमिन्द्रियेष्वेव जुह्वति ॥२२॥
एके गृहस्था बाह्यान्तरयज्ञानुष्ठानशास्त्रज्ञाएतान्पञ्चमहायज्ञान् ब्रह्मज्ञानप्रकर्षाद्वहिरचेष्टमानाः पञ्चसु बुद्धीन्द्रियेष्वेव पञ्चरूपज्ञानादिसंयमं कुर्वन्तः सम्पादयन्ति । यज्ञानां होमत्वानुपपत्तेः सम्पादनार्थो जुहोतिः ॥२२॥
वाच्येके जुह्वतिप्राणं प्राणे वाचं च सर्वदा ।
वाचि प्राणे च पश्यन्तो यज्ञनिर्वृत्तिमक्षयाम् ॥२३॥
एके गृहस्था ब्रह्मविदो वाचि प्राणवायौ च यज्ञनिर्वृत्तिमक्षयफलां जानन्तः सततं वाचि प्राणं च जुह्वति, वाचं च प्राणे ।भाषमाणेन च वाचि प्राणं जुहोतीति, अभाषमाणेनोच्छ्वसता प्राणे वाचं जुहोतीति व्याख्यातव्यमित्यनेन विधीयते । यथा कौषीतकिरहस्यब्राह्मणम्– “यावद्वै पुरुषो भाषते न तावत्प्राणितुं शक्नोति प्राणं तदा वाचि जुहोति यावद्धि पुरुषः प्रा-
णिति न तावद्भाषितुं शक्नोति वाचं तदा प्राणे जुहोति एतेऽनन्ते अमृते आहुती जाग्रत्स्वपंश्च सततंजुहोति । अथवा अन्या आहुतयोऽनन्तरन्यस्ताः कर्ममय्योहि भवन्त्येवं हि तस्यैतत्पूर्वे।विद्वांसोऽग्निहोत्रं जुहवांचक्रुः”इति ॥२३॥
ज्ञानेनैवापरे विप्रा यजन्त्येतर्मखैः सदा ।
ज्ञानमूलां क्रियामेषां पश्यन्तो ज्ञानचक्षुषा ॥२४॥
अपरे विप्रा ब्रह्मनिष्ठाः सर्वथा ब्रह्मज्ञानेनैवैतर्मखैर्यजन्ति एतांश्च यज्ञाननुतिष्ठन्ति । कथमेतदित्याह —ज्ञानं ब्रह्म “सत्यं ज्ञानमनन्तम्”( तैत्ति० उ० २।१।१ ) इत्यादिश्रुतिषु प्रसिद्धम् ।ज्ञानमूलामेषां यज्ञानां क्रियामुत्पत्तिं जानन्तः ज्ञायतेऽनेनेति ज्ञानं चक्षुरिव चक्षुः ज्ञानचक्षुषोपनिषदा **“सर्वं खल्विदं ब्रह्म तज्जलान्”**इत्यादिकया पञ्चयज्ञानपि ब्रह्मोत्पत्तिकाले ब्रह्मात्मकान्ध्यायन्तः सम्पादयन्ति । पञ्चयज्ञफलमश्नुवत इत्यर्थः । लोकत्रयेण ब्रह्मनिष्ठानां वेदसंन्यासिनां गृहस्थानाममी विधयः ॥२४॥
अग्निहात्रं च जुहुयादाद्यन्ते द्युनिशोः सदा ।
दर्शेन चार्धमासान्ते पौर्णमासेन चैव हि ॥२५॥
उदितहोमपक्षे दिनस्यादौ निशायाश्चादौ । अनुदितहोमपक्षे दिनस्यान्ते निशायाश्चान्ते । यद्वा उदितहोमपक्षे दिनस्यादौ दिनान्ते च । अनुदितहोपक्षे निशादौ निशान्ते च अग्निहोत्रं कुर्यात् । कृष्णपक्षार्धमासान्ते दर्शाख्येन कर्मणा शुक्लपक्षार्धेच पोर्णमासाख्येन यजेत् ॥२५॥
सस्यान्ते नवसस्येष्ट्यातथर्त्वन्ते द्विजोऽध्वरैः ।
पशुना त्वयनस्यादौ समान्ते सौमिकैर्मखैः ॥२६॥
पूर्वार्जितधान्यादिसस्ये समाप्ते “शरदि नवानाम्”इति सूत्रकारवचनादसमाप्तेऽपि पूर्वसस्ये नवसस्योत्पत्तावाग्रयणेन यजेत, सत्यक्षयस्यानियतत्वात् धनिनां बहुहायनजीवनोचितधान्यसम्भवाच्च । सस्यान्तग्रहणाच्च नवसस्योत्पत्तिरेवाभिप्रेता, नियतत्वात्तस्याः प्रत्यब्दं निमित्तत्वोत्पत्तेः। ऋतुसम्वत्सर इत्येतन्मताश्रयणेन चत्वारश्चत्वारो मासा ऋतवस्तदन्तेऽध्वरैश्चातुर्मासाख्यैर्यागैर्यजेत। अयनयोरुत्तरदक्षिणयोरादौ पशुना यजेत पशुबन्धाख्यं यागमनुतिष्ठेत् । ज्योतिःशास्त्रे चैत्रशुक्ल प्रतिपदादिवर्षगणनाच्छिशिरेण समाप्ते वर्षे वसन्ते सोमरससाध्यैरग्निष्टोमादियागैर्यजेत ॥२६॥
नानिष्ट्वानवसस्येष्ट्या पशुना चाग्निमान्द्विजः ।
नवान्नमद्यान्मांसं वा दीर्घमायुर्जिजीविषुः ॥२७॥
आहिताग्निर्द्विजो दीर्घमायुर्जीवितुमिच्छन्नाग्रयणमकृत्वा नवान्नं न भक्षयेत् । न च पशुयागमकृत्वा मांसमश्नीयात् ॥२७॥
दोषं कथयन्ननित्यतामनयोराह—
नवेनानर्चिता ह्यस्य पशुहव्येन चाग्नयः ।
प्राणानेवात्तुमिच्छन्ति नवान्नामिषगर्धिनः ॥२८॥
यस्मान्नवेन हव्येन पशुवदामेनानर्चिता अकृतयागा अग्नयो नवान्नमांसाभिलाषिणोऽस्याहिताग्नेः
प्राणानेवाग्निहोत्रिणः खादितुमिच्छन्ति । गर्भोऽभिलाषातिशयः, गृधेर्घञन्तस्य रूपं, सोऽस्यास्तीति गर्धी, मत्वर्थीय इनिः ॥२८॥
आसनाशनशय्याभिरद्भिर्मूलफलेन वा ।
नास्य कश्चिद्वसेद् गेहे शक्तितोऽनर्चितोऽतिथिः ॥२६॥
यथाशक्त्यासनभोजनादिभिरनर्चितोऽतिथिरस्य गृहस्थस्य गृहे न वसेत् । अनेन शक्तितोऽतिथिंपूजयेदित्युक्तमप्युत्तरार्धमनूद्यते ॥२९॥
पाषण्डिनो विकर्मस्थान्बैडालव्रतिकाञ्छठान् ।
हैतुकान्बकवृत्तींश्च वाङ्मात्रेणापि नार्चयेत् ॥३०॥
पाषण्डिनो वेदबाह्यव्रतलिङ्गधारिणः शाक्यभिक्षुकक्षपणकादयः, विकर्मस्थाः प्रतिषिदवृत्तिजीविनः, बैडालव्रतिकबकवृत्ती वक्ष्यमाणलक्षणौ, शठा वेदेष्वश्रद्दधानाः, हैतुका वेदविरोधितर्कव्यवहारिणः, एतानतिथिकालोपस्थितान्वाङ्मात्रेणापि न पूजयेत् । पुजारहितेऽन्नदानमात्रं तु “शक्तितोऽपचमानेभ्यः” ( म. स्मृ. ४-३२ ) इत्यनुज्ञातमेव ॥३०॥
वेदविद्याव्रतस्नाताञ्श्रोत्रियान्गृहमेधिनः ।
पूजयेद्धव्यकव्येन विपरीतांश्च वर्जयेत् ॥३१॥
वेदविद्याव्रतस्नातानिति विद्यास्नातकव्रतस्नातकोभयस्नातकास्त्रयोऽपि गृह्यन्ते । यथाऽऽह
हारीतः —“यः समाप्य वेदानसमाप्य व्रतानि समावर्तते स विद्यास्नातकः । यः समाप्य व्रतान्यसमाप्य वेदान्समावर्तते स व्रतस्नातकः ।उभयं समाप्य यः समावर्तते स विद्यावतस्नातकः ।” यद्यपि स्नातकधर्मत्वेनैव स्नातकमात्रप्राप्तिस्तथापि श्रोत्रियत्वं विवक्षितन् ।तान्स्नातकाञ्श्रोत्रियान्हव्यकव्येन पूजयेत्, विपरीतान्पुनर्वर्जयेत् ॥३१॥
शक्तितोऽपचमानेभ्यो दातव्यं गृहमेधिना ।
संविभागश्च भूतेभ्यः कर्तव्योऽनुपरोधतः ॥३२॥
अपचमाना ब्रह्मचारिपरिव्राजकाः पाषण्डादयः । ब्रह्मचारिपरिव्राजकानामुक्तमप्यन्नदा
पचमानापेक्षयाऽतिशयार्थं स्नातकव्रतत्वार्थं च पुनरुच्यते । (१)78 मेधातिथिगोविन्दराजौ तु
भिक्षां च भिक्षवे दद्याद्विविधिवद् ब्रह्मचारिणः ।
इति ब्रह्मचारिपरिव्राजकयोरुक्तत्वात्पाषण्ड्यादिविषयत्वमेवास्यवचनस्येत्यूचतुः। स्वकुटुम्बानुरोधेन वृक्षादिपर्यन्तप्राणिभ्योऽपि जलादिनाऽपि विभागः कर्तव्यः ॥३२॥
राजतो धनमन्विच्छेत्संसीदन्स्नातकः क्षुधा।
याज्यान्तेवासिनोर्वाऽपि न त्वन्यत इति स्थितिः ॥३३॥
न राज्ञः प्रतिगृह्णीयादराजन्यप्रसूतितः (म. स्मृ. ४-८४)
इति निषेधाद्राजशब्दोऽत्र क्षत्रियनृपतिपरः, स्नातकः क्षुधावसीदन्द्विजातिप्रतिग्रहस्य सम्भवेऽपि यथाशास्त्रवर्तिनः क्षत्रियाद्राज्ञो याज्यशिष्याभ्यां वा प्रथमं धनमभिलषेत्, राज्ञो महाधनत्वेन पीडाविरहात्, याज्यशिष्ययोश्च कृतोपकारतया प्रत्युपकारप्रवणत्वात् । तदसम्भवे त्वन्यस्मादपि द्विजाद्धनमाददीत ।तदभावे तु “सर्वतः प्रतिगृह्णीयात्” (म.स्मृ.१०-१०२) इत्यापद्धर्मंवक्ष्यति । एवं चानापदि प्रथमं क्षत्रियनृपयाज्यशिष्येभ्यः प्रतिग्रहानेयमार्थं वचनम् । अत एवाह न त्वन्यत इति। स्थितिः शास्त्रमर्यादा ।न च संसीदन्नित्यभिधानादापद्धर्मविषयत्वमस्य वाच्यम्, अव्यभिचारादनापत्प्रकरणात् संसीदन्नित्यस्य चोपात्तधनाभावपरत्वात् । न च धनाभावमात्रमापत्, किन्तु तस्मिन्सति विहितोपायासम्भवात् । अन्यथा सद्यः प्रक्षालकोऽप्यापद्द्वत्तिः स्यात् । यदि चापद्विषयत्वमस्य भवेत्तदा, नत्वन्यत इत्यनेन **“सर्वतः प्रतिगृह्णीयात्”**इति विरुध्येत । यच्चापत्प्रकरणे—
सीदद्भिः कुप्यमिच्छद्भिर्धनं वा पृथिवीपतिः ।
याच्यःस्यात् (म. स्मृ. १०-११३ ) इत्युक्तं, तच्छूद्रनृपविषयमेव राजादिप्रतिग्रहासम्भवे ॥ ३३॥
न सीदेत्स्नातको विप्रः क्षुधा शक्तः कथञ्चन ।
न जीर्णमलवद्वासा भवेच्च विभवे सति ॥३४॥
विद्यादियोगात्प्रतिग्रहशक्तोऽपि स्नातको ब्राह्मण उक्तराजप्रतिग्रहादिलाभे सति न क्षुधावसन्नोभवेत् । न च धने सम्भवति जीर्णे मलिने च वाससी बिभृयात् ॥३४॥
क्लृप्तकेशनखश्मश्रुर्दान्तःशुक्लाम्बरः शुचिः ।
स्वाध्याये चैव युक्तः स्यान्नित्यमात्महितेषु च ॥३५॥
कल्पनं छेदनं लूनकेशनखश्मश्रुः तपःक्लेशसहो दान्तः शुक्लवासा बाह्याभ्यन्तरशौचसम्पन्नो वेदाभ्यासयुक्त औषधोपयोगादिना चात्महितपरः स्यात् ॥३५॥
वैणवीं धारयेद्यष्टिं सोदकं च कमण्डलुम् ।
यज्ञोपवीतं वेदं च शुभे रौक्मे च कुण्डले ॥३६॥
वेणुदण्डमुदकसहितं च कमण्डलुं यज्ञोपवीतं कुशमुष्टिं शोभने च सौवर्णकुण्डले धारयेत् ॥३६॥
नेक्षेतोद्यन्तमादित्यं नास्तं यन्तं कदाचन ।
नोपसृष्टं न वारिस्थं न मध्यं नभसो गतम् ॥३७॥
उद्यन्तमस्तं यन्तं सूर्यबिम्बं सम्पूर्णं नेक्षेत् । उपसृष्टं ग्रहोपरकंवक्राद्युपसर्गयुक्तं च, वारिस्थं जलप्रतिबिम्बितं, नभोमध्यगतं मध्यन्दिनसमये ॥३७॥
न लङ्घयेद्वत्सतन्त्रीं न प्रधावेच्च वर्षति ।
न चोदके निरीक्षेत स्वं रूपमिति धारणा ॥३८॥
वत्सबन्धनरज्जुं न लङ्घयेत् । वर्षति मेघे न धावेत् । न च स्वदेहप्रतिबिम्बं जले निरीक्षेतेति शास्त्रे निश्चयः ॥३८॥
मृदं गां दैवतं विप्रंघृतं मधु चतुष्पथम् ।
प्रदक्षिणानि कुर्वीत प्रज्ञातांश्च वनस्पतीन् ॥३२॥
प्रस्थितः सन् सम्मुखावस्थितानुद्धृतमृत्तिकागोपाषाणादिदेवताब्राह्मणघृतक्षौद्रचतुष्पथ- महाप्रमाणज्ञातवृक्षान्दक्षिणहस्तमार्गेण कुर्यात् ।
प्रदक्षिणानीति “नपुंसकमनपुंसकेनैकचच्चास्यान्यतरस्याम्” (पा. सू. १।२।६९ ) इति नपुंसकत्वम् ॥३९॥
नोपगच्छेत्प्रमत्तोऽपि स्त्रियमार्तवदर्शने ।
समानशयने चैव न शयीत तया सह ॥४०॥
प्रमत्तः कामार्तोऽपि रजोदशने निषिद्धस्पर्शदिनत्रये स्त्रियं नोपगच्छेत् । स्पर्श निषेधेनैव **“तासामाद्याश्चतस्रः”**इति निषेधसिद्धौ प्रायश्चित्तगौरवार्थं स्नातकव्रतत्वार्थं च पुनरारम्भः । न चागच्छन्नपि तया सहैकशय्यायां सुप्यात ॥४०॥
रजसाभिप्लुतां नारीं नरस्य ह्युपगच्छतः ।
प्रज्ञा तेजो बलं चक्षुरायुश्चैव प्रहीयते ॥४१॥
यस्माद्रजस्वलां स्त्रियं पुरुषस्योपगच्छतः प्रज्ञावीर्यबलचक्षुरायूंषि नश्यन्ति तस्मात्तां नोएगच्छेत् ॥४१॥
तांविवर्जयतस्तस्य रजसा समभिप्लुताम् ।
प्रज्ञा तेजोबलं चक्षुरायुश्चैव प्रवर्धते ॥४२॥
तां तु रजस्वलामगच्छतस्तस्य प्रज्ञादयो वर्धन्ते । तस्मात्तां नोपेयात् ॥४२॥
नाश्नीयाद्भार्यया सार्धं नैनामीक्षेत चाश्नतीम् ।
क्षुवतीं जृम्भमाणां वा न चासीनां यथासुखम् ॥४३॥
भार्यया सहकपात्रे नाश्नीयात् । एनां च भुञ्जानां क्षतं जृम्भां व कुर्वतींयथासुखं निर्यन्त्रणप्रदेशावस्थितां च नेक्षेत ॥४३॥
नाञ्जयन्तीं स्वके नेत्रे न चाभ्यक्तामनावृताम् ।
न पश्येत्प्रसवन्तीं च तेजस्कामो द्विजोत्तमः ॥४४॥
[ उपेत्य स्नातको विद्वान्नेक्षेन्नग्नांपरस्त्रियम् ।
सरहस्यं च संवादं परस्त्रीषु विवर्जयेत् ॥३॥
तथा स्वनेत्रयोरञ्जनं कुर्वतीं तैलाद्यभ्यक्ताम्, अनावृतां स्तनावरणरहितां, न तु नग्नाम्, “नग्नांनेक्षेत च स्त्रियम्” ( म. स्मृ. ४ - १३ ) इति वक्ष्यमाणत्वात् । अपत्यं च प्रसवन्तीं ब्राह्मणो न निरीक्षेत् ॥४४॥
नान्नमद्यादेकवासा न नग्नः स्नानमाचरेत् ।
न मूत्रं पथि कुर्वीत न भस्मनि न गोव्रजे ॥४५॥
एकवस्त्रो नान्नं भुञ्जीत । उपस्थाच्छादनवासोरहितो न स्नायात ।मूत्रग्रहणमधःकायमलविसर्गोपलक्षणार्थम् । तेन मूत्रपुरीषे वर्त्मनि, भस्मनि, गोष्ठे च न कुर्यात् ॥४५॥
न फालकृष्टे न जले न चित्यां न च पर्वते ।
न जीर्णदेवायतने न वल्मीके कदाचन ॥४६॥
तथा फालकृष्टे क्षेत्रादावुदके, अग्न्यर्थकृतेष्टकाचये, पर्वते, चिरन्तनदेवतागारे, कृमिकृतमृत्तिकाचये च विण्मूत्रोत्सर्गं न कदाचन कुर्यात् ॥४६॥
न ससत्त्वेषु गर्तेषु न गच्छन्नापि च स्थितः ।
न नदीतीरमासाद्य न च पर्वतमस्तके ॥४७॥
तथा सप्राणिषु बिलेषु न व्रजन्न चोत्थितो न नदीतटमाश्रित्य नापि पर्वतशृङ्गे मूत्रपुरीषे कुर्यात् । पर्वतनिषेधादेव तच्छृङ्गनिषेधे सिद्धे पुनः पर्वतशृङ्गनिषेधस्तदितरपर्वतेविकल्पार्थः । तत्रेच्छाविकल्पस्यान्यथाऽपि प्राप्तौ सामान्यनिषेध वैयर्थ्याद्व्यवस्थितोऽत्र विकल्पः— अत्यन्तार्तस्य पर्वते न दोषः ॥४७॥
वाय्वग्निविप्रमादित्यमपः पश्यंस्तथैव गाः ।
न कदाचन कुर्वीत विण्मूत्रस्य विसर्जनम् ॥४८॥
वायुमग्निॆ, ब्राह्मणं, सूर्यं, जलं, गां च पश्यन्न कदाऽपि मूत्रपुरीषोत्सर्गं कुर्यात् । वायोररूपत्वेन दर्शनासम्भवे वात्याप्रेरिततृणकाष्ठादिनिषेधोऽयम् ॥४८॥
तिरस्कृत्योच्चरेत्काष्ठलोष्ठपत्रतृणादिना ।
नियम्य प्रयतो वाचं संवीताङ्गोऽवगुण्ठितः ॥४६॥
अन्तर्धाय काष्ठादिना भूमिमवागनुच्छिष्टः प्रच्छादिताङ्गोऽवगुण्ठितशिरा मूत्रपुरीषोत्सर्गंकुर्यात् ।
शुष्कैस्तृणैर्वा काष्ठर्वापर्णैर्वणुदलेनवा ।
मृन्मयर्भाजनैर्वाऽपि अन्तर्धाय वसुन्धराम् ॥
इति वायुपुराणवचनात् शुष्कानि काष्ठपत्रतृणानि ज्ञेयानि ॥४९॥
मूत्रोच्चारसमुत्सर्गं दिवा कुर्यादुदङ्मुखः ।
दक्षिणाभिमुखो रात्रौ संध्ययोश्चतथा दिवा ॥५०॥
इति पैठीनसिवचनादेतद्व्यतिरिक्तभिन्नभाण्डे न भोजनं कुर्यात् । यत्र मनो विचिकित्सति तद्भवदुष्टं, तत्र न भुञ्जीत ॥६५॥
उपानहौ च वासश्च धृतमन्यैर्न धारयेत् ।
उपवीतमलङ्कारं स्रजं करकमेव च ॥६६॥
उपानद्वस्त्रयज्ञोपवीतालङ्कारपुष्पमालाकमण्डलून्परोपभुक्तान्नरोपभुक्तान्न धारयेत् ॥६६॥
नाविनीतैर्भजेद्धुयैर्न च क्षुद्व्याधिपीडितैः ।
न भिन्नशृङ्गाक्षिखुरैर्न वालधिविरूपितैः ॥६७॥
अश्वगजादिभिर्वाहनैरदमितैः क्षुधा व्याधिना च पीडितैर्भिन्नशृङ्गाक्षिखुरैश्छिन्नवालधिभिश्चन यायात् ॥६७॥
विनीतैस्तु व्रजेन्नित्यमाशुगैर्लक्षणान्वितैः ।
वर्णरूपोपसंपन्नैःप्रतोदेनातुदन्भृशम् ॥६८॥
दमितैः शीघ्रगामिभिःशुभसूचकलक्षणोपेतैः शोभावर्णैर्मनोज्ञाकृतिभिः प्रतोदेनात्यर्थमपीडयन्गच्छेत् ॥६८॥
वालातपः प्रेतधूमो वर्ज्यंभिन्नं तथाऽऽसनम् ।
[ श्रीकामो वर्जयेन्नित्यं मृन्मये चैव भोजनम् । ]
न छिन्द्यान्नखलोमानि दन्तैर्नोत्पाटयेन्नखान् ॥६८॥
प्रथमोदितादित्यतापो बालातपः स च मुहूर्तत्रयं यावदिति (१)79मेधातिथिः। कन्यार्कातप इत्यन्ये ।प्रेतधूमो दह्यमानशवधूमः । भग्नासनं च एतानि वर्जनीयानि ।नखानि च रोमाणि च प्रवृद्धानि न छिन्द्यात् । दन्तैश्च नखान्नोत्पाटयेत् ॥६९॥
न मृल्लोष्ठं च मृद्नीयान्न च्छिन्द्यात्करजैस्तृणम् ।
न कर्म निष्फलं कुर्यान्नायत्यामसुखोदयम् ॥७०॥
“नाकारणं मृल्लोष्टं मृदूनीयात् तृणानि च न छिन्द्यात्”—इत्यापस्तम्बवचनान्निष्प्रयोजनं मृल्लोष्ठमर्दनं नखैश्च तृणच्छेदनं न कुर्यात् ।
ननु “न कुर्वीत वृथाचेष्टाम्” (म. स्मृ. ४-३३) इत्यनेनैवास्यापि प्रतिषेधसिद्धौ दोषभूयस्त्वं प्रायश्चित्तगौरवं च दर्शयितुं विशेषेण निषेधः । अत एवात्रानन्तरं लोष्टमर्दीति निन्दिष्यति । दृष्टादृष्टफलशून्यं च कर्म न कुर्यात् ।
ननु “न कुर्वीत वृथाचेष्टाम्” (म. स्मृ. ४-६३) इत्यनेन पुनरुक्तिः, उच्यते—
देहव्यापारश्चेष्टा, स वृथाचेष्टाशब्देन निषिद्धः, अनेन तु निष्फलं मनोग्राह्यादिसंकल्पात्मकं कर्ममानसं निषिध्यते । यच्च आयत्यामागामिकाले कर्मासुखावहं यथाऽजीर्ण भोजनादि,
तदपि न कुर्यात् ॥७०॥
लोष्ठमर्दी तृणच्छेदी नखखादी च यो नरः ।
स विनाशं व्रजत्याशु सूचकाऽशुचिरेव च ॥७१॥
लोष्ठमर्दयिता, तृणच्छेत्ता, नखखादिता च यो मनुष्यस्तथा सूचकः खलोयः परस्यदोषानसतः सतो वा ख्यापयति, बाह्याभ्यन्तरशौचरहितः शीघ्रमेते देहधनादिना विनश्यन्ति ॥७१॥
न विगर्ह्य कथां कुर्याद्वहिर्माल्यं न धारयेत् ।
गवां च यानं पृष्ठेन सर्वथैव विगर्हितम् ॥७२॥
न चाभिनिवेशेन कथां शास्त्रीयेष्वर्थषु लौकिकेषु वा कुर्यात्, केशकलापाद्वहिर्माल्यं न धारयेत् । गवां च पृष्ठेन यानांसर्वथेति प्रवेण्यादिव्यवधानेनाप्यधर्मावहम् ।पृष्ठेनेत्यभिधा नादाकृष्टशकटादिना न दोषः ॥७२॥
अद्वारेण च नातीयाद् ग्रामं वा वेश्म वावृतम् ।
रात्रौ च वृक्षमूलानि दूरतः परिवर्जयेत् ॥७३॥
प्राकाराद्यावृतं गृहं च द्वारव्यतिरिक्तप्रदेशेन प्राकारादिलङ्घनंकृत्वा न विशेत् । रात्रौ च वृक्षमूलावस्थानं दूरतस्त्यजेत् ॥७३॥
नाक्षैःव्रीडेत्कदाचित्तु स्वयं नोपानहौहरेत् ।
शयनस्थो न भुञ्जीत न पाणिस्थं न चासने ॥७४॥
ग्लहं विना कदाचिदपि परिहासेनापि नाक्षादिभिः क्रीडेत् । स्वयमित्यभिधानादात्मोपानहौपादव्यतिरिक्तेन हस्तादिना देशान्तरं न नयेत् । शय्याद्यवस्थितश्च न भुञ्जीत । हस्ते च प्रभूतमन्नं कृत्वा क्रमेण न खादेत् । आसने भोजनपात्रं निधाय न भुञ्जीत ॥७४॥
सर्वंच तिलसम्बद्धं नाद्यादस्तमिते रवौ ।
न च नग्नः शयीतेह न चोच्छिष्टः क्वचिद् व्रजेत् ॥७५॥
यत्किञ्चित्तिलसंमिश्रं कृसरमोदकादि तस्तमितेऽर्के नाद्यात् । उपस्थाच्छादनवासोरहितो
नेह लोके सुप्यात् । उच्छिष्टस्तु नान्यतो गच्छेत् ॥७५॥
आर्द्रपादस्तु भुञ्जीतनार्द्रपादस्तु संविशेत् ।
आर्द्रपादस्तु भुञ्जानो दीर्घमायुरवाप्नुयात् ॥७६॥
जलार्द्रपादो भोजनमाचरेत् । नार्द्रपादः सुप्यात् । यस्मादार्द्रपादो भुञ्जानः शतायुर्भवति ॥ ७६॥
अचक्षुर्विषयं दुर्गं न प्रपद्येत कर्हिचित् ।
न विण्मूत्रमुदीक्षेत न बाहुभ्यां नदीं तरेत् ॥७७॥
तरुगुल्मलतागहनत्वेनाचक्षुर्गोचरमरण्यादिदेशं दुर्ग नाक्रामेत्, सर्पचौरादेरन्तर्हितस्य सम्भवात् । पुरीषं मूत्रं च न निरीक्षेत ।बाहुभ्यां च नदींन तरेत् ॥७७॥
अधितिष्ठेन्न केशांस्तु न भस्मास्थिकपालिकाः ।
न कार्पासास्थि न तुषान्दीर्घमायुर्जिजीविषुः ॥७८॥
दीर्घमायुर्जीवितुमिच्छुःकेशादीन्नाधिरोहत् । भग्नमृन्मयभाजनशकलानि कपालिकाः॥७८॥
न संवसेच्च पतितैर्न चाण्डालैर्न पुल्कसैः ।
न मूर्खैर्नावलिप्तैश्च नान्त्यैर्नान्त्यवसायिभिः ॥७९॥
[ न कृतघ्नैरनुद्युक्तैर्न महापातकान्वितैः ।
न दस्युभिर्नाशुचिभिर्नामित्रैश्च कदाचन ॥५॥ ]
पतितादिभिर्ग्रामान्तरवासिभिरपि सह न संवसेत् । एकतरुच्छायादौ न समीपे वसेत् । अतो “नाधार्मिके वसेद् ग्रामे” (म. स्मृ. ४-६७) इत्यतो भेदः ।निषादाच्छूद्रायां जातः पुल्कसः । वक्ष्यति च—
जातो निषादाच्छूद्रायां जात्या भवति पुलकसः । (म. स्मृ. १०-१८) इति ।
अवलिप्ता धनादिमदगर्विताः । अन्त्या अन्त्यजा रजकादयः । अन्त्यावसायिनो निषादस्त्रियां चाण्डालाजाताः । वक्ष्यति च—
निषादस्त्री तु चण्डालात्पुत्रमन्त्यावसायिनम् । (म. स्मृ. १०-३९) ॥७९॥
न शूद्राय मतिं दद्यान्नोच्छिष्टं न हविष्कृतम् ।
न चास्योपदिशेद्धर्मं न चास्य व्रतमादिशेत् ॥८०॥
[ अन्तरा ब्राह्मणं कृत्वा प्रायश्चित्तं समादिशेत् ॥६॥
शूद्राय मतिं दृष्टार्थोपदेशं न दद्यात्, धर्मोपदेशस्य पृथङ्निर्देशात् ।अदासशूद्रायोच्छिष्टं न दद्यात् । दासगोचरतया “उच्छिष्टमन्नं दातव्यम्” (म. स्मृ. १०-१२५) इति वक्ष्यमाणत्वाददोषः। “द्विजोच्छिष्टं च भोजनम्” —इति भोक्तुर्विधिर्दातुरुच्छिष्टदाननिषेधेऽपि यथासम्भवलब्धविषयः । हविष्कृतमिति ।यस्यैकदेशो हुतः स हविःशेषो न दातव्यः । धर्मोपदेशो न शूद्रस्य कर्तव्यः । व्रतं चास्य प्रायश्चित्तरूपं साक्षान्नोपदिशेत्, किंतु ब्राह्मणं मध्ये कृत्वा तदुपदेशस्य विधानात् । यथाऽऽहाङ्गिराः—
तथा शुद्रं समासाद्य सदा धर्मपुरःसरम् ।
अन्तरा ब्राह्मणं कृत्वा प्रायश्चित्तं समादिशेत् ॥
प्रायश्चित्तमिति सकलधर्मोपदेशस्योपलक्षणार्थम् ॥८०॥
यो ह्यस्य धर्ममाचष्टे यश्चैवादिशति व्रतम् ।
साऽसंवृतं नाम तमः सह तेनैव मज्जति ॥८१॥
यस्माद्योऽस्य शूद्रस्य धर्मं ब्रूते यश्च प्रायश्चित्तमुपदिशति स तेन शूद्रेणैव सहासंवृताख्यं तमो गहनं नरकं प्रविशति । पञ्चसु पूर्वोक्तेषु द्वयोर्दोषकथनं प्रायश्चित्तगौरवाथम् ॥८१॥
न संहताभ्यां पाणिभ्यां कण्डूयेदात्मनः शिरः ।
न स्पृशेच्चैतदुच्छिष्टो न च स्नायाद्विना ततः ॥८२॥
संश्लिष्टाभ्यां पाणिभ्यां न कण्डूयेदात्मनः शिरः । उच्छिष्टः स्वशिरो न स्पृशेत् । शिरसा विनोन्मज्जनव्यतिरेकेण नित्यनैमित्तिकस्नाने न कुर्यात् । दृष्टार्थे शिरोव्यतिरिक्तगात्रप्रक्षालने न दोषः । स्नानशक्तस्य चायं निषेधः । अशक्तस्य तु—
अशिरस्कं भवेत्स्नानं स्नानाशक्तौ तु कर्मिणाम् ॥
इति जाबालिना विहितमेव ॥८२॥
केशग्रहान्प्रहारांश्च शिरस्येतान्विवर्जयेत् ।
शिरःस्नातश्च तैलेन नाङ्गं किञ्चिदपि स्पृशेत् ॥८३॥
कोपेन केशग्रहप्रहारौ शिरसि वर्जयेत् । कोपनिमित्तत्वाच्चात्मनः परस्य च प्रतिषेधः । अत एव सुरतसमये कामिनीकेशग्रहस्यानिषेधः । सशिरस्कस्नातस्य तैलेन न किंचिदप्यङ्ग स्पृशेत् । अथवा तैलेनेति काकाक्षिवदुभयत्रसम्बध्यते । तैलेन शिरःस्नातः तैलेन पुनः किञ्चिदण्यङ्गं न स्पृशेत् । अतो रात्रौ शिष्टानामतैलशिरःस्नातानां तैलेन पादाभ्यङ्गसमाचरणमविरुद्धम् ॥८३॥
न राज्ञः प्रतिगृह्णीयादराजन्यप्रसूतितः ।
सूनाचक्रध्वजवतां वेशेनैव च जीवताम् ॥८४॥
राजन्यशब्दः क्षत्रियवचनः ।अक्षत्रियप्रसूतस्य राज्ञो धनं न प्रतिगृह्णीयात् । “राजतो धनमन्विच्छेत्”–इत्युक्तं तस्यायं विशेष उक्तः ।सूनाचक्रध्वजवतामिति । सूनावतां चक्रवतां ध्वजवतां च । सूना प्राणिवधस्थानं तद्यस्यास्तीति स सूनावान्पशुमारणपूर्वकमांसविक्रयजीवी ।चक्रवान्बीजवधविक्रयजीवी तैलिकः । ध्वजवान्मद्यविक्रयजीवी शौण्डिकः । वेशः पण्यस्त्रिया भृतिः तया यो जीवति स्त्री पुमान्वा स वेशवान् । एतेषां च न प्रतिगृह्णीयात् ॥८४॥
दशसूनासमं चक्रं दशचक्रसमो ध्वजः ।
दशध्वजसमो वेशो दशवेशसमो नृपः ॥८५॥
गोविन्दराजस्तु **“दश वेश्यासमो नृपः”**इति पठति । मेधातिथिप्रभृतयः प्राञ्चो **“दशवशसमो नृपः”**इति पठन्ति । सूनादिशब्दैस्तद्वानुपलक्ष्यते । दशसूनावत्सु यावान्दोषस्तावानेकस्मिन् चक्रवति तैलिके, यावान्दशसु तैलिकेषु दोषस्तावानेकध्वजवति शौण्डिके, यावान्दशसु ध्वजवत्सु दोषस्तावानेकत्र वेशवति, यावान्दशसु वेशवत्सु दोषस्तावानेकत्र राजनि। उत्तरोत्तरनिन्दा चेयं पूर्वदातृसम्भवे सत्युत्तरवर्जनार्थमपेक्षया योज्यते ॥८५॥
दश सूनासहस्राणि यो वाहयति सौनिकः ।
तेन तुल्यः स्मृतो राजा घोरस्तस्य प्रतिग्रहः ॥८६॥
सूनया चरतीति सौनिकः । एवं संकलनया यत्सौनिको दशसहस्राणि स्वार्थे व्यापादयति तेन तुल्यो राजा मन्वादिभिः स्मृतः । तस्मात्तस्य प्रतिग्रहो नरकहेतुत्वाद्भयानकः क्षत्रियस्यापि च ॥८६॥
यो राज्ञः प्रतिगृह्णाति लुब्धस्योच्छास्त्रवर्तिनः ।
स पर्यायेण यातीमान्नरकानेकविंशतिम् ॥८७॥
यो राज्ञः कृपणस्य शास्त्रोल्लङ्घनेन प्रवर्तमानस्य प्रतिग्रहं करोति स क्रमेणैतान्वक्ष्यमाणैकविंशतिनरकान्गच्छति ॥८७॥
पूर्वश्लोके सामान्यतो नरकानिमानेकविंशतिमित्युक्तमिदानींतानेव नामतो निर्देिशिति–
तामिस्रमिति त्रिभिः ।
तामिस्रमन्धतामिस्रंमहारौरवरौरवौ ।
नरकं कालसूत्रं च महानरकमेव च ॥८८॥
संजीवनं महावीचिं तपनं सम्प्रतापनम् ।
संहातं च सकाकोलं कुड्मलं प्रतिमूर्तिकम् ॥८९॥
लोहशङ्कुमृजीषं च पन्थानं शाल्मलीं नदीम् ।
असिपत्रवनं चैव लोहदारकमेव च ॥९०॥
एतेषां नरकाणां स्वरूपं मार्कण्डेयपुराणादिषु विस्तरेणोक्तं तत्रैवावगन्तव्यम् ॥८८। ८९।९०
एतद्विदन्तो विद्वांसो ब्राह्मणा ब्रह्मवादिनः ।
न राज्ञः प्रतिगृह्णन्ति प्रेत्य श्रेयोऽभिकाङ्क्षिणः ॥९१॥
प्रतिग्रहो विविधनरकहेतुरिति जानन्तो ब्राह्मणा धर्मशास्त्रपुराणादिविदो वेदाध्यायिनो जन्मान्तरे श्रेयःकामवन्तो न राज्ञः प्रतिगृह्णीयुः ।विदुषो हि प्रतिग्रहे नातीव दोषः । यतो वक्ष्यति “तस्मादविद्वान्बिभीयात्”(म. स्मृ. ४-१९१) इति । तेषामपि निषिद्धो राजप्रतिग्रहः प्रचुरप्रत्यवायफलक इति दर्शयितुं विद्वद्ग्रहणं ब्रह्मवादिग्रहणं च ॥९१॥
ब्राह्मे मुहूर्ते बुध्येत धर्मार्थौचानुचिन्तयेत् ।
कायक्लेशांश्च तन्मूलान्वेदतत्त्वार्थमेव च ॥९२॥
ब्राह्म मुहूर्तो रात्रेः पश्चिमो यामः, ब्राह्मी भारती तत्प्रबोधहेतुत्वात् । मुहूर्तशब्दोऽत्र कालमात्रवचनः, तत्र बुध्येत । दक्षेणापि—
प्रदोषपश्चिमौ यामौ वेदाभ्यासेन तौ नयेत् ।
प्रहरद्वयं शयानो हि ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥
इति ब्रुवता तत्र प्रबोधोऽभ्यनुज्ञातः । गोविन्दराजस्तु “रात्रेः पश्चिमे मुहूर्ते बुध्येत” इत्याह । धर्मार्थौच परस्पराविरोधेनानुष्ठानार्थमवधारयेत् । तथा धर्मार्थार्जनहेतून्कायक्लेशान्निरूपयेत् । यदि महान्कायक्लेशोऽल्पौ च धर्मार्थौवा तदा तं परिहरेत् । वेदस्य तत्त्वार्थं ब्रह्मकर्मात्मकं निश्चिनुयात् ,तस्मिन्समये बुद्धिप्रकाशात् ॥९२॥
उत्थायावश्यकं कृत्वा कृतशौचः समाहितः ।
पूर्वांसंध्यां जपंस्तिष्ठेत्स्वकाले चापरां चिरम् ॥९३॥
तत उषःकाले शय्याया उत्थाय सति वेगे मूत्रपुरीषोत्सर्गंकृत्वाऽत्र कृतवक्ष्यमाणशौचोऽनन्यमनाः पूर्वांसंध्यांचिरं गायत्रीजपं कुर्वन्वर्तेतार्कदर्शनात् । अयं विधिः प्रातःसंध्यायांमुक्तः । उदयादूर्ध्वमपि जपेदायुरादिकाम इति विधानार्थोऽयमारम्भः ।अपरामपि संध्यां स्वकाले प्रारभ्य तारकोदयादूर्ध्वमपि जपन्नासीत ॥९३॥
आयुरादिकामाधिकारोऽयमिति दर्शयन्नाह—
ऋृषयो दीर्घसन्ध्यत्वाद्दीर्घमायुरवाप्नुयुः ।
प्रज्ञां यशश्च कीर्तिं च ब्रह्मवर्चसमेव च ॥९४॥
संध्याशब्दोऽत्र संध्यानुष्ठेयजपादिपरः । यस्मादृषयो दीर्घसंध्यानुष्ठानाद्दीर्घमायुः जीवन्तप्रज्ञां यशोऽमृतां च कीर्तिमध्ययनादिसम्पन्नं यशश्च प्राप्नुयुः । तस्मादायुरादिकामश्चिरं संध्यामुपासीत ॥९४॥
श्रावण्यां प्रौष्ठपद्यां वाऽप्युपाकृत्य यथाविधि ।
युक्तश्छन्दांस्यधीयीत मासान्विप्रोऽर्धपञ्चमान् ॥९५॥
श्रावणस्य पौर्णमास्यां भाद्रपदस्य वा स्वगृह्यानुसारेणोपाकर्माख्यं कर्म कृत्वा सार्धाश्चतुरो मासान्ब्राह्मण उद्युक्तो वेदानधीयीत ॥९५॥
पुष्ये तु छन्दसां कुर्याद्वहिरुत्सर्जनं द्विजः ।
माघशुक्लस्य वा प्राप्ते पूर्वाह्णेप्रथमेऽहनि ॥९६॥
ततः पक्षाधिकेषु चतुर्षु मासेषु यः पुष्यस्तत्र ग्रामाद्वहिर्गत्वा स्वगृह्यानुसारेणोत्सर्गाख्यं कर्म कुर्यात् । अथवा माघशुक्लस्य प्रथमेऽहनि पूर्वाह्णे कुर्यात् । माघशुक्ल च विधिः प्रौष्ठपद्यां येनोपाकर्म न कृतं तद्विषयः ॥९६॥
यथाशास्त्रं तु कृत्वैवमुत्सर्गं छन्दसां बहिः ।
विरमेत्पक्षिणीं रात्रिं तदेवैकमहर्निशम् ॥९७॥
एवमुक्तशास्त्रानुसारेण ग्रामाद्वहिश्छन्दसामुत्सर्गाख्यं कर्म कृत्वा पक्षिणींरात्रिं विरमेन्नाधीयीत । द्वे दिने पूर्वापरे पक्षाविव यस्या मध्यवर्तिन्या रात्रेः सा पक्षिणी रात्रिः । अस्मिन्पक्षे तूत्सर्गाहोरात्रे द्वितीयदिने चाह्नि नाध्येतव्यं द्वितीयरात्रौ त्वध्येतव्यम् । अथवा तमेवकमुत्सर्गाहोरात्रमनध्यायं कुर्यात् । विद्यानैपुण्यकामं प्रत्ययमहोरात्रानध्यायविधिः ॥९७ ॥
अत ऊर्ध्वं तु छन्दांसि शुक्लेषु नियतः पठेत् ।
वेदाङ्गानि च सर्वाणि कृष्णपक्षेषु सम्पठेत् ॥९८॥
उत्सर्गानध्ययनादूर्ध्वं मन्त्रब्राह्मणात्मकं वेदं शुक्लपक्षेषु संयतः पठेत् । सर्वाणि तु वेदाङ्गानि शिक्षाव्याकरणादीनि कृष्णपक्षेषु पठेत् ॥९८॥
नाविस्पष्टमधीयीत न शूद्रजनसन्निधौ ।
न निशान्ते परिश्रान्तो ब्रह्माधीत्य पुनः स्वपेत् ॥९९॥
स्वरवर्णाद्यभिव्यक्तिशून्यं शूद्रसन्निधौ च नाधीयीत । तथा रात्रेः पश्चिमे यामे सुप्तोत्थितो वेदमधीत्य श्रान्तो न पुनः सुप्यात् ॥९९॥
यथोदितेन विधिना नित्यं छन्दस्कृतं पठेत् ।
ब्रह्म छन्दस्कृतं चैव द्विजो युक्तो ह्यनापदि ॥१००॥
यथोक्तविधिना नित्यं छन्दस्कृतं गायत्र्यादिछन्दोयुकं मन्त्रमानं पठेत्, मन्त्राणामेव
कर्मान्तरङ्गत्वात् । अनापदि सम्यक्करणादौ सति ब्रह्म ब्राह्मणं मन्त्रजातं च यथोक्तविधिना
युक्तः सन्द्विजः पठेत् ॥१००॥
इमान्नित्यमनध्यायानधीयानो विवर्जयेत् ।
अध्यापनं च कुर्वाणः शिष्याणां विधिपूर्वकम् ॥१०१॥
इमान्वक्ष्यमाणाननध्यायान्सर्वथा यथोक्तविधिनाऽधीयानः शिष्याध्यापनं च कुर्वाणो गुरुर्वर्जयेत् ॥१०१ ॥
कर्णश्रवेऽनिले रात्रौ दिवा पांसुसमूहने ।
एतौ वर्षास्वनध्यायावध्यायज्ञाः प्रचक्षते ॥१०२॥
रात्रौ कर्णश्रवणयोग्यशब्दजनके वायौ वाति । गोविन्दराजस्तु“कर्णा भ्यामेव श्रवणोपपत्तेरतिशयविवक्षया कर्णश्रव इत्युक्तं, तेनातिशब्दवति वायौ वाति”इत्यभिहितवान् ।दिवा च धूलिपटलोत्सारणसमर्थे वायौ वहति एतौ वर्षाकालेऽनध्यायौ तात्कालिकावध्यापनविधिज्ञा मुनयः कथयन्ति ॥१०२॥
विद्युत्स्तनितवर्षेषु महोल्कानां च सम्प्लवे ।
आकालिकमनध्यायमेतेषु मनुरब्रवीत् ॥१०३॥
विद्युद्गर्जितवर्षेषु द्वन्द्व निर्देशाद्युगपदुपस्थितेषु महतीनां चोल्कानां संप्लव इतस्ततः पाते सति आकालिकमिति तु निमित्तकालादारभ्यापरेद्युर्यावत्स एव कालस्तावत्पर्यन्तमनध्यायमेतेषु मनुरवोचत् ॥१०३॥
एतांस्त्वभ्युदितान्विद्याद्यदा प्रादुष्कृताग्निषु ।
तदा विद्यादनध्यायमनृतौचाभ्रदर्शने ॥१०४॥
एतान्विद्युदादीन्यदा होमार्थं प्रकटीकृताग्निकालेषु संध्याक्षणेषु युगपदुत्पन्नाञ्जानीयात्तदाऽनध्यायं वर्षासु कुर्यान्न सर्वदा । तथाऽनृतौ प्रादुष्कृताग्निकालेषु मेघदर्शनमात्रे सत्यनध्यायो न वर्षासु ॥१०४॥
निर्घाते भूमिचलने ज्योतिषां चोपसर्जने ।
एतानाकालिकान्विद्यादनध्यायानृतावपि ॥१०५॥
अन्तरिक्षभवोत्पातध्वनौ भूकम्पे सूर्यचन्द्रतारागणानां चोपसर्गे सत्यनध्यायानिमानाकालिकाञ्जानीयात् । आकालिकशब्दार्थो व्याकृत एव । ऋतावपि वर्षासु किल भूकम्पादयो न दोषावहा इत्यभिप्रायेणर्तावपीत्युक्तं, अपिशब्दादन्यत्रापि ॥१०५ ॥
प्रादुष्कृतेष्वग्निषु तु विद्युत्स्तनितनिःस्वने ।
सज्योतिः स्यादनध्यायः शेषे रात्रौ यथा दिवा ॥१०६॥
होमार्थं प्रकाशितेष्वग्निषु संध्यायां यदा विद्युद्गर्जितशब्दावेव भवतो न तु वर्षं तदा सज्योतिरनध्यायः स्यात् नाकालिकः । तत्र यदि प्रातःसंध्यायां विद्युद्गर्जितशब्दौ तदा यावत्सूर्यज्योतिस्तावदनध्यायो दिनमात्रमेव । यदि सायंसंध्यायां तौ स्यातां तदा यावन्नक्षत्रज्योतिस्तावदनध्यायो रात्रिमात्रमिति रात्रौ स्तनितविद्युत्वर्षेष्विति त्रयाणां पूर्वोक्तानां शेषे वर्षाख्ये त्रितये जाते यथा दिवाऽनध्यायस्तथा रात्रावपि, अहोरात्र एवेत्यर्थः ॥ १०६॥
नित्यानध्याय एवस्याद् ग्रामेषु नगरेषु च ।
धर्मनैपुण्यकामानां पूतिगन्धे च सर्वदा ॥१०७॥
नैपुण्यविषयो धर्मातिशयार्थिनो ग्रामनगरयोः सर्वदाऽनध्यायः स्यात् । कुत्सितगन्धे च सर्वस्मिन्नपि गम्यमाने धर्मनैपुण्यकामं प्रत्ययं विद्याऽनध्यायोपदेशो विद्यानैपुण्यकामस्यकदा-
चिद्ध्ययनमनुजानाति । ये शिष्याः केचिद्गृहीतवेदाध्ययनजन्यादृष्टेच्छवस्ते धर्मनैपुण्यकामाः । केचित्प्रथमाध्येतारो विद्याऽतिशयमात्रार्थिनस्ते विद्यानैपुण्यकामाः ॥१०७॥
अन्तर्गतशवे ग्रामे वृषलस्य च सन्निधौ ।
अनध्यायो रुद्यमाने समवाये जनस्य च ॥१०८॥
अन्तर्गतः शवो यस्मिन्ग्रामे ज्ञायते तत्र ।वृषलोऽधार्मिकस्तस्य संनिधौ न तु शूद्र तस्य “न शूद्रजनसंनिधौ” इति निषेधात् । रुद्यमाने रोदनध्वनौ । भावे लकारः । कार्यान्तरार्थ बहुजनमेलके सत्यनध्यायः ॥१०८॥
उदके मध्यरात्रे च विण्मूत्रस्य विसर्जने ।
उच्छिष्टः श्राद्धभुक्चैव मनसाऽपि न चिन्तयेत् ॥१०॥
उदकमध्ये मध्यरात्रे च मुहूर्तचतुष्टये च “निशायां च चतुर्मुहूर्तम्” इति गौतमस्मरणात् । गोविन्दराजस्तु रात्रिमध्यप्रहरद्वय इत्युक्तवान् । तथा मूत्रपुरीषोत्सर्गकालेऽन्नभोजनादिना चोच्छष्टो निमन्त्रणसमयादारभ्य श्राद्धभोजनाहोरात्रंयावन्मनसाऽपि वेदंन चिन्तयेत् ॥१०९
प्रतिगृह्य द्विजो विद्वानेकोद्दिष्टस्य केतनम् ।
त्र्यहं न कीर्तयेद् ब्रह्म राज्ञो राहोश्च सूतके ॥११०॥
एक एवोद्दिश्यते यत्र श्राद्धे तदेकोद्दिष्टं नवश्राद्धं तत्केतनं निमन्त्रणं गृहीत्वा निमन्त्रणादारभ्य क्षत्रियस्य जनपदेश्वरस्य पुत्रजन्मादिसूतके राहोश्च सूतकं चन्द्रसूर्योपरागः तत्र त्रिरात्रं वेदं नाधीयीत ॥११०॥
यावदेकानुदिष्टस्य गन्धो लेपश्च तिष्ठति ।
विप्रस्य विदुषो देहे तावद् ब्रह्म न कीर्तयेत् ॥१११॥
यावदेकस्यानुद्दिष्टस्योच्छिष्टस्य सकुङ्कुमादेर्गन्धो लेपश्च ब्राह्मणस्य शास्त्रविदो देहे तिष्ठति तावन्त्यहोरात्राण्यूर्ध्वमपि वेदं नाधीयीत ॥१११॥
शयानः प्रौढपादश्च कृत्वा चैवावसक्थिकाम् ।
नाधीयीतामिषं जग्ध्वा सूतकान्नाद्यमेव च ॥११२॥
शय्यायां पतिताङ्ग आसनारूढपादः कृतावसक्थिको वा मांसं भुक्त्वा जननमरणाशौचिनां चान्नंभुक्त्वा नाधीयीत ॥११२॥
नीहारे वाणशब्दे च संध्ययोरेव चोभयोः ।
अमावास्याचतुर्दश्योः पौर्णमास्यष्टकासु च ॥११३॥
नीहारे धूलिकायां बाणशब्दे शरध्वनौ। “बाणो वीणाविशेषः” इत्यन्ये । प्रातः सायंसंध्ययोरमावास्या-चतुर्दशीपौर्णमास्यष्टमीषु नाधीयीत । अष्टकासूत्तरत्र निषेधात्पौर्णमास्यादिसाहचर्यादष्टकाशब्दोऽष्टमी-तिथिपरः ॥११३॥
विशेषदोषमाह—
अमावास्या गुरुं हन्ति शिष्यं हन्ति चतुर्दशी ।
ब्रह्माष्टकापौर्णमास्यौ तस्मात्ताः परिवर्जयेत् ॥११४॥
यस्मादमावास्या गुरुं हन्ति, शिष्यं हन्ति चतुर्दशी, वेदं चाष्टमीपौर्णमास्यौ विस्मारयतस्तस्मात्ता अध्ययनाध्यापनयोः परित्यजेत् ॥११४॥
पांसुवर्षे दिशां दाहे गोमायुविरुते तथा ।
श्वखरोष्ट्रे च रुवति पङ्क्तौच न पठेद् द्विजः ॥११५॥
धूलीवर्षे दिशां दाहे शृगालकुक्कुरगर्दभोष्ट्रेषु च रुत्सु पङ्क्तौचोपविश्य प्रकृतत्वात्सृगाल-श्वखरादीनामेव ब्राह्मणो न पठेत् ॥११५॥
नाधीयीत श्मशानान्ते ग्रामान्ते गोव्रजेऽपि वा ।
वसित्वा मैथुनं वासः श्राद्धिकं प्रतिगृह्य च ॥११६॥
श्मशानसमीपे, ग्रामसमापे, गोष्ठे च, मैथुनसमयधृतवासः परिधाय, श्राद्धीयं च सिद्धान्नादि प्रतिगृह्य नाधीयीत ॥११६॥
प्राणि वा यदि वाऽप्राणि यत्किञ्चिच्छ्राद्धिकं भवेत् ।
तदालभ्याप्यनध्यायः पाण्यास्यो हि द्विजः स्मृतः ॥११७॥
श्राद्धिकमन्नादि भुक्त्वा तावदनभ्यायो भवतीत्युक्तम् । प्राणि वा गवाश्वादि, अप्राणि वा वस्त्रमाल्यादि, प्रतिग्रहकाले हस्तेन गृहीत्वाऽनभ्यायो भवति । यस्मात्याणिरेवास्यमस्येति पाण्यास्यो हि ब्राह्मणः स्मृतः ॥११७॥
चोरैरुपद्रुते ग्रामे सम्भ्रमे चाग्निकारिते ।
आकालिकमनध्यायं विद्यात्सर्वाद्भुतेषु च ॥११८॥
चौरैरुपद्रुते ग्रामे गृहाविदाहादिकृते भये दिव्यान्तरिक्षभौमेषु चाढूभूत्वाकालिकमनध्यायं जानीयात् ॥११८॥
उपाकर्मणि चोत्सर्गे त्रिरात्रं क्षपणं स्मृतम् ।
अष्टकासु त्वहोरात्रमृत्वन्तासु च रात्रिषु ॥११६॥
उपाकर्मणि चोत्सर्गे त्रिरात्रमध्ययनक्षेपणम् ।उत्सर्गे पक्षिण्यहोरात्रावनध्यायावुक्तौ तत्रायं धर्मनैपुण्यकामं प्रति त्रिरात्रोपदेशः । तथाऽऽग्रहायण्या ऊर्ध्वं कृष्णपक्षाष्टमोषुतिसृषुचतसृषु चाहोरात्रमनध्यायः ।दिवाकालमात्रसद्भावेऽपि पौर्णमास्यष्टकासु चेत्यनेन यावदष्टम्येवानध्याय इतराष्टमीषूक्त इत्यपुनरुक्तिः ।ऋत्वन्ताहोरात्रेषु चानध्यायः ॥११९॥
नाधीयीताश्वमारूढो न वृक्षं न च हस्तिनम् ।
न नावं न खरं नोष्ट्रं नेरिणस्थो न यानगः ॥१२०॥
तुरगतरुकरिनौकाखरोष्ट्रारूढः तथोषरदेशस्थः शकटादियानेन गच्छन्नाधीयीत ॥१२०॥
न विवादे न कलहे न सेनायां न सङ्गरे ।
न भुक्तमात्रे नाजीर्णे न वमित्वा न शुक्तके ॥१२१॥
विवादे वाक्कलहे, कलहे दण्डादण्ड्यादौ, सेनायामप्रवृत्तयुद्धायां, संगरे युद्धे, भुक्तमात्रे भोजनान-न्तरं च यावदार्द्रहस्तः, “यावदार्द्रपाणिः”–इति वसिष्ठस्मरणात् । तथाऽजीणोऽन्ते वमनं च कृत्वाऽम्लोद्गारे च न पठेत् ॥१२१॥
अतिथिं चाननुज्ञाप्य मारुते वाति वा भृशम् ।
रुधिरे च स्रुते गात्राच्छस्त्रेण च परिक्षते ॥१२२॥
अध्ययनं करोमीति यावदतिथिरनुज्ञापितो न भवति, मारुते चात्यर्थंवाति, रुधिरे च गात्रात्स्रुते, रुधिरस्रावं विनाऽपि शस्त्रेण क्षतमात्रेऽपि नाधीयोत ॥१२२॥
सामध्वनावृग्यजुषी नाधीयीत कदाचन ।
वेदस्याधीत्य वाप्यन्तमारण्यकमधीत्य च ॥१२३॥
सामध्वनौ च श्रूयमाणे ऋग्यजुषोः कदाचिदध्ययनं न कुर्यात् । वेदं च समाप्य आरण्यकाख्यं च वेदैकदेशमधीत्य तदहोरात्रे वेदान्तरं नाधीयीत ॥१२३॥
ऋग्वेदो देवदैवत्यो यजुर्वेदस्तु मानुषः ।
सामवेदः स्मृतः पित्र्यस्तस्मात्तस्याशुचिर्ध्वनिः ॥१२४॥
सामगानश्रुतौ ऋग्यजुषोरनध्याय उक्तस्तस्यायमनुवादः । ऋग्वेदो देव एव देवतास्येति देवदैवत्यः । यजुर्वेदो मानुषो, मानुषदेवताकत्वात् । प्रायेण मानुषकर्मोपदेशाद्वा मानुषः। सामवेदः पितृदेवताकत्वात् पित्र्यः । पितृकर्म कृत्वा जलोपस्पर्शनं स्मरन्ति तस्मात्तस्याशुचिरिव ध्वनिः न त्वशुचिरेव । अतस्तस्मिन्छ्रयमाणे ऋग्यजुषी नाधीयीत ॥१२४॥
एतद्विदन्तो विद्वांसस्त्रयीनिष्कर्षमन्वहम् ।
क्रमतः पूर्वमभ्यस्य पश्चाद्वेदमधीयते ॥१२५॥
एतद्वेदत्रयस्य देवमनुष्यपितृदेवताकत्वं जानन्तः शास्त्रज्ञास्त्रयीनिष्कर्षं सारोद्धृतं प्रणवव्याहृति-सावित्र्यात्मकं प्रणवण्याहृतिसावित्रीः क्रमेण पूर्वमधीत्य पश्चाद्वेदाध्ययनं कुर्युः । द्वितीयाध्यायोक्तो-ऽप्ययमर्थः पुनरनध्यायप्रकरणेऽभिहितः । यथैते यथोक्तानव्याया एवं प्रणवव्याहृतिष्वपठितास्वनध्याय इति दर्शयितुं शिष्यस्याध्यापनमेवं कर्तव्यमिति स्नातकव्रतत्त्वावगमार्थं च ॥१२५॥
पशुमण्डूकमार्जारश्वसर्पनकुलाखुभिः ।
अन्तरागमने विद्यादनध्यायमहर्निशम् ॥१२६॥
पशुर्गवादिः, मण्डूकबिडालकुक्कुरसर्पनकुलमूषकैः शिष्योपाध्याययोर्मध्यामाऽऽगमनेऽनध्या यमहोरात्रं जानीयात् ॥१२६॥
संप्रतिविद्यानैपुण्यकामं प्रति पूर्वोत्तानध्यायविकल्पार्थमाह—
द्वावेव वर्जयेन्नित्यमनध्यायौ प्रयत्नतः ।
स्वाध्यायभूमिं चाशुद्धामात्मानं चाशुचिं द्विजः ॥१२७॥
स्वाध्यायभूमिं चोच्छिष्टाद्यमव्योपहताम् आत्मानं च यथोक्तशौचरहितमिति द्वावेवानध्यायौ नित्यं प्रयत्नतो वर्जयेन्न तु पूर्वोक्तान् । तेषामपि यत्र नित्यग्रहणमनुवादो वा नित्यत्वख्यापको वाऽस्ति तानपि नित्यं वर्जयेत् । अन्यत्र विकल्पः ॥१२७॥
अमावास्यामष्टमीं च पौर्णमासींचतुर्दशीम् ।
ब्रह्मचारी भवेन्नित्यमप्यृतौ स्नातको द्विजः ॥१२८॥
[ षष्ठ्यष्टम्यौ त्बमावास्यामुभयत्र चतुर्दशीम् ।
वर्जयेत्पौर्णमासीं च तैले मांसे भगे क्षुरे ॥७॥ ]
अमावास्यादिष्वृतावपि स्नातको द्विजो न स्त्रियमुपगच्छेत् । “पर्ववर्जं व्रजेच्चैनाम्’ ( म. स्मृ. ३-४५ ) इत्यनेनैव निषेधसिद्धौ स्नातकव्रतलोपप्रायश्चित्तार्थमिह पुनर्वर्जनम् । १२८
न स्नानमाचरेद् भुक्त्वा नातुरो न महानिशि ।
न वासोभिः सहाजस्रं नाविज्ञाते जलाशये ॥१२६॥
नित्यस्नानस्य भोजनानन्तरमप्रसक्तेश्चाण्डालादिस्पर्शनिमित्तकस्य “मुहूर्तमपि शक्ति विषये नाप्रयतः स्यात्”–इत्यापस्तम्बस्मरणान्निषेद्धुमयोग्यत्वाद्यदृच्छास्नानमिदं भोजनानन्तरं निषिध्यते । तथा रोगी नैमित्तिकमपि स्नानं न कुर्यात् किन्तु यथासामर्थ्यम् ।
“अशिरस्कं भवेत्स्नानं स्नानाशक्तौतु कर्मिणाम् ।
आर्द्रेण वाससा वा स्यान्मार्जनं दैहिकं विदुः ॥
इत्यादिजाबालाद्युक्तमनुसंधेयम् । तथा—
महानिशाऽत्र विज्ञेया मध्यस्थं प्रहरद्वयम् ।
तस्मिन्स्नानं न कुवींत काम्यनैमित्तिकादृते ॥
विवचनात्तत्र न सजायात् । बहुवासाश्च नित्यं न स्नायात् । नैमित्तिकचाण्डालादिस्पर्शे सति तु स्नानं बहुवाससोऽप्यनिषिद्धम् । ग्राहाद्याक्रान्तागाधरूपतया च विशेषेणाज्ञाते जलाशये च ॥१२९॥
देवतानां गुरो राज्ञः स्नातकाचार्ययोस्तथा ।
नाक्रामेत्कामतश्छायां बभ्रुणो दीक्षितस्य च ॥१३०॥
देवतानां पाषाणादिमयीनां गुरोः पित्रादेः, नृपतेः, स्नातकस्याचार्यस्य च ।गुरुत्वेऽप्याचार्यस्य प्राधान्यविवक्षया पृथङ्निर्देशः । बभ्रुणः कपिलस्य, यज्ञे दीक्षितस्यावभृथस्नानात्पूर्वमिच्छया छायां नाक्रामेत् । चशब्दाचाण्डालादीनामपि ।कामत इत्यभिधानादबुद्धिपूर्वके न दोषः ॥१३०॥
मध्यन्दिनेऽर्धरात्रे च श्राद्धं भुक्त्वा च सामिषम् ।
सन्ध्ययोरुभयोश्चैव न सेवेत चतुष्पथम् ॥१३१॥
दिवाराने च सम्पूर्णे प्रहरद्वये समांसं च श्राद्धं भुक्त्वा प्रातःसायंसन्ध्ययोश्च चिरं चतुष्पथं नाधितिष्ठेत् ॥१३१॥
उद्वर्तनमपस्नानं विण्मूत्रे रक्तमेव च ।
श्लेष्मनिष्ठ्यूतवान्तानि नाधितिष्ठेत्तु कामतः ॥१३२॥
उद्वर्तनमभ्यङ्गमलापकर्षणपिष्टकादि, अपस्नानं स्नानोदकं, मूत्रपुरीषे, रुधिरं च श्लेष्माणं, निष्ठ्यूतमश्लेष्मरूपमपि चर्वितपरित्यक्तरूपताम्बूलादि, वान्तं भुक्त्वोद्वार्णभक्तादि एतानि कामतो नाधितिष्ठेत् । अधिष्ठानं तदुपर्यवस्थानम् ॥१३२॥
वैरिणं नोपसेवेत सहायं चैव वैरिणः ।
अधार्मिकं तस्करं च परस्यैव च योषितम् ॥१३३॥
शत्रुं तन्मन्त्रिणमधर्मशीलं चौरं परदारांश्च न सेवेत ।चौरस्याधार्मिकत्वेऽप्यत्यन्तगर्हितत्वात्पृथनिदेशः ॥१३३॥
न हीदृशमनायुष्यं लाके किञ्चन विद्यते ।
यादृशं पुरुषस्येह परदारोपसेवनम् ॥१३४॥
यस्मादीदृशमनायुष्यमिह लोके पुरुषस्य न किञ्चिदस्ति, यादृशं परदारगमनम् । तस्मादेतन्न कर्तव्यम् ॥१३४॥
क्षत्रियं चैव सर्पं च ब्राह्मणं च बहुश्रुतम् ।
नावमन्येत वै भूष्णुः कृशातपि कदाचन ॥१३५॥
वृद्ध्यथेभूधातुः । भूष्णुर्वर्धिष्णुः धनगवादिना वर्धनशीलः क्षत्रियं सर्पं बहुश्रुतं च ब्राह्मणं नावजानीयात् । कृशानपि तत्काले प्रतीकाराक्षमान् ॥१३५॥
एतत्त्रयं हि पुरुषं निर्दहेदवमानितम् ।
तस्मादेतत्त्रयं नित्यं नावमन्येत बुद्धिमान् ॥१३६॥
एतत्रयमवमानितं सदवमन्तारं विनाशयति । क्षत्रियसर्पौ दृष्टशक्त्या ब्राह्मणश्चाभिचारादिनाऽदृष्टेन ।तस्मात्कल्याणबुद्धिरेतन्यं सर्वदा नावजानीयात् ॥१३६॥
नात्मानमवमन्येत पूर्वाभिरसमृद्धिभिः ।
आमृत्योः श्रियमन्विच्छेन्नैनां मन्येत दुर्लभाम् ॥१३७॥
प्रथमं धनार्थमुद्यमे कृते तत्र धनानामसम्पत्तिभिर्मन्दभाग्योऽहमिति नात्मानमवजानी-
यात् । किन्तु मरणपर्यन्तं श्रीसिद्ध्यर्थमुद्यमं कुर्यात् । न त्विमां दुर्लभां बुध्येत् ॥१३७॥
सत्यं ब्रूयात्प्रियं ब्रूयान्न ब्रूयात्सत्यमप्रियम् ।
प्रियं च नानृतं ब्रूयादेष धर्मः सनातनः ॥१३८॥
यथादृष्टश्रुतं तत्त्वं ब्रूयात् । तथा प्रीतिसाधनं ब्रूयात्पुत्रस्ते जात इति । यथा दृष्टश्रुतमप्यप्रियं पुत्रस्ते मृत इत्यादि न वदेत् । प्रियमपि मिथ्या न वदेत् । एष वेदमूलतया नित्यो धर्मः ॥१३८॥
भद्रं भद्रमिति ब्रूयाद्भद्रमित्येव वा वदेत् ।
शुष्कवैरं विवादं च न कुर्यात्केनचित्सह ॥१३९॥
प्रथमं भद्रपदमभद्रपदपरं, द्वितीयं भद्रशब्दपर्यायपरम् ।अभद्रं यत्तद्भवशब्दपर्यायपरप्रशस्तादि-शब्देन प्रब्रुयात् । तथा चापस्तम्बः – “नाभद्रमभङ्गं ब्रूयात्पुण्यं प्रशस्तमिति ब्रूयाद्भद्रमित्येव” इति । भद्रपदमेव वा तत्र योज्यम् । शुष्कं निष्प्रयोजनं वैरं विवाद न किनचित्सह कुर्यात् ॥१३९॥
नातिकल्यं नातिसायं नातिमध्यन्दिने स्थिते ।
नाज्ञातेन समं गच्छेन्नैको न वृषलैः सह ॥१४०॥
उषःसमये प्रदोषे च दिवा सम्पूर्णप्रहरद्वये च अज्ञातकुलशीलेन पुरुषेण शूद्रैश्च सह न गच्छेत् । “नैकः प्रपद्येताध्वानम्” ( म. समृ. ४-६० ) इत्युके प्रतिषेवेऽपि पुननेक ।इति प्रतिषेधः स्नातकव्रतलोपप्रायश्चित्तगौरवार्थः ॥१४०॥
हीनाङ्गानतिरिक्ताङ्गान्विद्याहीनान्वयोऽधिकान् ।
रूपद्रव्यविहीनांश्च जातिहीनांश्च नाक्षिपेत् ॥१४१॥
हीनाङ्गाधिकाङ्गमूर्खवृद्धकुरूपार्थहीनहीनजातीन्काणशब्दाह्वानादिना न निन्देत्॥१४१॥
न स्पृशेत्पाणिनोच्छिष्टो विप्रो गोब्राह्मणानलान् ।
न चापि पश्येदशुचिः सुस्थो ज्योतिर्गणान्दिवि॥१४२॥
कृतभोजनः कृतमूत्रपुरीषादिश्चाकृतशौचाचमनो ब्राह्मणो हस्तादिना गोब्राह्मणाग्नीन्न स्पृशेत् । न चाशुचिः सन्ननातुरो दिविस्थान्सूर्यचन्द्रग्रहादिज्योतिर्गणान् पश्येत् ॥१४२॥
स्पृष्ट्वैतानशुचिर्नित्यमद्भिः प्राणानुपस्पृशेत् ।
गात्राणि चैव सर्वाणि नाभिं पाणितलेन तु ॥१४३॥
एतान्गवादीनशुचिः सन्स्पृष्ट्वा कृताचमनः पाणिना गृहीताभिरद्भिः प्राणांश्चक्षुरादीनीन्द्रियाणि शिरः स्कन्धजानुपादान्नाभिं च स्पृशेत् । अप्रकरणे चेदं प्रायश्चित्ताभिधानं लाघवार्थं तत्र प्रकरणे गवादिग्रहणमपि कर्तव्यं स्यात् ॥१४३॥
अनातुरःस्वानि खानि न स्पृशेदनिमित्ततः ।
रोमाणि च रहस्यानि सर्वाण्येव विवर्जयेत् ॥१४४॥
अनातुरः सन् स्वानि खानीन्द्रियच्छिद्राणि रोप्राणि च गोप्यान्युपस्थकक्षादिगतानि निर्निमित्तं न स्पृशेत् ॥१४४॥
मङ्गलाचारयुक्तः स्यात्प्रयतात्मा जितेन्द्रियः ।
जपेच्च जुहुयाच्चैव नित्यमग्निमतन्द्रितः ॥१४५॥
अभिप्रेतार्थसिद्धिर्मङ्गलं तद्धेतुत्वेन गोरोचनादिधारणमपि मङ्गलम् ।गुरुसेवादिक्रमाचारस्तत्रोद्युक्तः स्यात् । बाह्याभ्यन्तरशौचोपेतो जितेन्द्रियश्च भवेत् । गायत्र्यादिजपं विहितहोमं च नित्यं कुर्यात् । अत्तन्द्रितोऽनलसः ।अन्नाचारादीनामुक्तानामपि विनिपातनिवृत्यर्थत्वात्पुभिधानम् ॥१४५॥
अतआह—
मङ्गलाचारयुक्तानां नित्यं च प्रयतात्मनाम् ।
जपतां जुह्वतां चैव विनिपातो न विद्यते ॥१४६॥
मङ्गलाचाराभ्यां युक्तानां नित्यं शुचीनां जपहोमरतानां दैवमानुषोपद्रवो न जायते॥१४६॥
वेदमेवाभ्यसेन्नित्यं यथाकालमतन्द्रितः ।
तं ह्यस्याहुः परं धर्ममुपधर्मोऽन्य उच्यते ॥१४७॥
नित्यकृत्यावसरे श्रेयोहेतुतया प्रणवगायत्र्यादिकं वेदमेवानलसो जपेत् । यस्मात्तं ब्राह्मणस्य श्रेष्ठं धर्मं मन्वादयो वदन्ति । अन्यः पुनस्ततोऽपकृष्टोधर्मो मुनिभिरुच्यते । उक्तस्यैव वेदाभ्यासादेः पूर्वजाविस्मरणद्वारेण मोक्षहेतुत्वं वदितुं पुनरभिधानम् ॥१४७॥
वेदाभ्यासेन सततं शौचेन तपसैव च ।
अद्रोहेण च भूतानां जातिं स्मरति पौर्विकीम् ॥१४८॥
सततवेदाभ्यासशौचतपोऽहिंसाभिः पूर्वभवस्य जातिं स्मरति ॥१४८॥
ततः किमत आह—
पौर्विकीं संस्मरञ्जातिं ब्रह्मैवाभ्यसते पुनः ।
ब्रह्माभ्यासेन चाजस्रमनन्तं सुखमश्नुते ॥१४९॥
पूर्वजातिं स्मरन् । जातिमित्येकत्वमनाकाङ्क्षितत्वादविवक्षितम् । बहूनि जन्मानि स्मरंस्तेषु च गर्भजन्मजरामरणदुःखान्यपि स्मरन्संसारे विरज्यन्ब्रह्मैवाजस्त्रमभ्यस्यति श्रवणमननध्यानैः साक्षात्क-रोति, तेन चानन्तमविनाशि परमानन्दाविर्भावलक्षणं मोक्षसुखं प्राप्नोति ॥१४९॥
सावित्राञ्छान्तिहोमांश्च कुर्यात्पर्वसु नित्यशः ।
पितॄंश्चैवाष्टकास्वर्चेन्नित्यमन्वष्टकासु च ॥१५०॥
सावित्रीदेवताकान्होमाननिष्टनिवृत्यर्थं च शान्ति होमान्पौर्णमास्यमावास्ययोः सर्वदा कुर्यात् । तथा आग्रहायण्या ऊर्ध्वं कृष्णाष्टमीषु तिसृषु चाष्टकाख्येन कर्मणा श्रद्धेन च तदन्तरितकृष्णनवमीषु चान्वष्टकाख्येन परलोकगतान् पितॄन्यजेत् ॥१५०॥
दूरादावसथान्मूत्रं दूरात्पादावसेचनम् ।
उच्छिष्टान्ननिषेकञ्च दूरादेव समाचरेत् ॥१५१॥
नैर्ऋत्यामिषुविक्षेपमतीत्याभ्यधिकं भुवः ।
इति विष्णुपुराणवचनादेवंविधादग्निगृहस्य दूरान्मूत्रपुरीषपादप्रक्षालनसकलोच्छिष्टान्नानि निषिच्यत इति निषेकं रेतश्चोत्सृजेत् ॥१११॥
मैत्रं प्रसाधनं स्नानं दन्तधावनमञ्जनम् ।
पूर्वाह्णएव कुर्वीत देवतानां च पूजनम् ॥१५२॥
मित्रदेवताकत्वान्मैत्रः पायुस्तद्भवत्वान्मैत्रं पुरीषोत्सर्गम् । तथा देहप्रसाधनं प्रातःस्नानदन्तधावनाञ्जन-देवार्चनादि पूर्वाह्णएव कुर्यात् । पूर्वाह्णशब्देन रात्रिशेषदिनपूर्वभागाविह विवक्षितौ । पदार्थमात्रविधिपर-त्वाच्चास्य पाठक्रमोऽपि नादरणीयः । नहि स्नानानन्तरं दन्तधावनम् ॥१५२॥
दैवतान्यभिगच्छेत्तु धार्मिकांश्च द्विजोत्तमान् ।
ईश्वरं चैव रक्षार्थं गुरूनेव च पर्वसु ॥१५३॥
पाषाणादिमयानि धर्मप्रधानांश्च ब्राह्मणान्रक्षार्थं राजादिकं गुरूंश्च पित्रादीनमावास्यादिपर्वसु द्रष्टुर्माभिमुखो गच्छेत् ॥१५३॥
अभिवादयेद् वृद्धांश्च दद्याच्चैवासनं स्वकम् ।
कृताञ्जलिरुपासीत गच्छतः पृष्ठतोऽन्वियात् ॥१५४॥
गृहागतान्गुरूनभिवादयेत्तेषां च स्वीयमासनमुपवेष्टुं च दद्यात् । बद्धाञ्जलिश्च गुरुसमीपे आसीत् ।गच्छतश्च पृष्ठदेशेऽनुगच्छेत् । उक्तोऽव्ययमभिवादनाद्याचारः फलाभिधानाय पुनरुच्यते ॥१५४॥
श्रुतिस्मृत्युदितं सम्यङ् निबद्धं स्वेषु कर्मसु ।
धर्ममूलं निषेवेत सदाचारमतन्द्रितः ॥१५५॥
वेदस्मृतिभ्यां सम्यगुक्तंस्वेषु कर्मस्वध्ययनादिष्वङ्गत्वेन सम्बद्धं धर्मस्य हेतुं साधूनामाचारमनलसः सन्नितान्तं सेवेतेति सामान्येनाचारानुष्ठानोपदेशः फलकथनाय ॥१५५॥
आचाराल्लभते ह्यायुराचारादीप्सिताः प्रजाः ।
आचाराद्धनमक्षय्यमाचारो हन्त्यलक्षणम् ॥१५६॥
आचाराद्वेदोक्तमायुर्लभते, अभिमताश्च प्रजाः पुत्रपौत्रदुहित्रात्मिकाः प्रभुतं च धनं, अशुभफलसूचकं च देहस्थमलक्षणमाचारो निष्फलयति, आचाराख्यधमणालक्षणसूचितारिष्टनाशात् ॥१५६॥
दुराचारो हि पुरुषो लोके भवति निन्दितः ।
दुःखभागी च सततं व्याधितोऽल्पायुरेव च ॥१५७॥
यस्माद् दुराचारः पुरुषो लोके गर्हितः स्यात्सर्वदा दुःखान्वितो रोगवानल्पायुश्च भवति तस्मात्सदा-चारयुक्तः स्यात् ॥१५७॥
सर्वलक्षणहीनोऽपि यः सदाचारवान्नरः ।
श्रद्दधानोऽनसूयश्च शतं वर्षाणि जीवति ॥१५८॥
यः सदाचारवाञ्श्रद्धान्वितः परदोषानभिधाता स शुभसूचकलक्षणशून्योऽपि शतायुर्भवति ॥१५८॥
यद्यत्परवशं कर्म तत्तद्यत्नेन वर्जयेत् ।
यद्यदात्मवशं तु स्यात्तत्तत्सेवेत यत्नतः ॥१५९॥
यद्यत्कर्म पराधीनं परप्रार्थनाऽऽदिसाध्यं तत्तद्यत्नतो वर्जयेत् । यद्यत्स्वाधीनदेहव्यापारसाध्यं परमात्मग्रहादि तत्तद्यत्नतोऽनुतिष्ठेत् ॥१५९॥
अत्र हेतुमाह—
सर्व परवशं दुःखं सर्वमात्मवशं सुखम् ।
एतद्विद्यात्समासेन लक्षणं सुखदुःखयोः ॥१६०॥
सर्वं पर प्रार्थनाऽऽदिसाध्यं दुःखहेतुः । सर्वमात्माधीनं सुखहेतुः । एतत्सुखदुःखयोः कारण जानीयात् ॥१६०॥
यत्कर्म कुर्वतोऽस्य स्यात्परितोषोऽन्तरात्मनः ।
तत्प्रयत्नेन कुर्वीत विपरीतं तु वर्जयेत् ॥१६१॥
यत्कर्म कुर्वतोऽस्यानुष्ठांतुः पुरुषस्यान्तरात्मनस्तुष्टिः स्यात्तत्प्रयत्नतोऽनुष्ठेयम् । अतुष्टिकरं वर्जयेत् । एतच्चाविहितानिषिद्धगोचरं वैकल्पिकविषयं च ॥१६१॥
आचार्यं च प्रवक्तारं पितरं मातरं गुरुम् ।
न हिंस्याद् ब्राह्मणान्गाश्च सर्वांश्चैव तपस्विनः ॥१६२॥
आचार्यमुपनयनपूर्वकवेदाध्यापकं, प्रवक्तारं वेदार्थव्याख्यातारं, गुरुम् “अल्पं वा बहु वा यस्य” ( म. स्मृ**.**२-१४९ ) इत्युक्तम् ।आचार्यादींस्तु न हिंस्यात् । प्रतिकूलाचरणेऽत्र हिंसाशब्दः । गोविन्दराजस्तु सामान्येन हिंसानिषेधादाततायिनोऽप्येतान्न हिंस्यादिति व्याज्यातवांस्तदयुक्तम्, “गुरुं वा बालवृद्धौ वा” ( म. स्मृ. ८-३५० ) इत्यनेन विरोधात् ॥१६२॥
नास्तिक्यं वेदनिन्दां च देवतानां च कुत्सनम् ।
द्वेषं दम्भं च मानं च क्रोधं तैक्ष्ण्यंच वर्जयेत् ॥१६३॥
नास्ति परलोक इति बुद्धिं, वेदस्य देवतानां च निन्दां, मात्सर्यं, धर्मानुत्साहाभिमानकोपक्रौर्याणि त्यजेत् ॥१६३॥
परस्य दण्डं नोद्यच्छेत्क्रुद्धो नैव निपातयेत् ।
अन्यत्र पुत्राच्छिष्याद्वा शिष्ट्यर्थं ताडयेत्तु तौ ॥१६४॥
परस्य हननार्थं क्रुद्धः सन्दण्डादि नोत्क्षिपेत् । न च परमात्रे निपातयेत्पुत्रशिष्यभार्यादासादेरन्यत्र । कृतापराधानेताननुशासनार्थं"रज्ज्वा वेणुदुलेन वा” ( म. स्मृ. ८-२९९ ) इत्यादिवक्ष्यमाणप्रकारेण ताडयेत् ॥१६४॥
ब्राह्मणायावगुर्यैव द्विजातिर्वधकाम्यया ।
शतं वर्षाणि तामिस्रे नरके परिवर्तते ॥१६५॥
द्विजातिरपि ब्राह्मणस्य हननार्थं दण्डादिकमुद्यम्यव न तु निपात्य वर्षशतं तामिस्रादिनरके परिश्रमति ॥१६५॥
ताडयित्वा तृणेनापि संरम्भान्मतिपूर्वकम् ।
एकविंशतिमाजातीः पापयोनिषु जायते ॥१६६॥
तृणेनापि क्रोधाद् बुद्धिपूर्वकं ब्राह्मणं ताडयित्वा एकविंशतिजन्मानि पापयोनिषु कुक्कुरादियोनिषु जायते ॥१६६॥
अयुध्यमानस्योत्पाद्य ब्राह्मणस्यासृगङ्गतः ।
दुःखं सुमहदाप्नोति प्रेत्याप्राज्ञतया नरः ॥१६७॥
अयुध्यमानस्य ब्राह्मणस्याङ्गे शास्त्रानभिज्ञतया शोणितमुत्पाद्य परलोके महद् दुःखमाप्नोति ॥१६७॥
शोणितं यावतः पांसून्संगृह्णाति महीतलात् ।
तावतोऽब्दानमुत्रान्यैः शोणितोत्पादकोऽद्यते ॥१६८॥
खङ्गादिहतब्राह्मणाङ्गनिर्गतं रुधिरं भूमिपतितं यावतो धूलिद्व्यणुकान्पिण्डीकरोति तावत्संख्यानि वर्षाणि परलोके शोणितोत्पादकः प्रहर्ता अन्यैः श्वसृगालादिमिर्भक्ष्यते ॥१६८॥
न कदाचिद् द्विजे तस्माद्विद्वानवगुरेदपि ।
न ताडयेत्तृणेनापि न गात्रात्स्रावयेदसृक्॥१६९॥
तस्मादवगोरणादिदोषाभिज्ञो ब्राह्मणे दण्डाद्युद्यमननिपातरुधिरस्त्रवणानि नापद्यपि कुर्यादिति पूर्वोक्कक्रियात्रयस्योपसंहारः ॥१६९॥
अधार्मिको नरो यो हि यस्य चाप्यनृतं धनम् ।
हिंसारतश्च यो नित्यं नेहासौ सुखमेधते ॥१७०॥
अधर्मेण व्यवहरतीत्यधार्मिकः शास्त्रप्रतिषिद्धागम्यागमनाद्यनुष्ठाता यो मानुषो, यस्य च साक्ष्ये व्यवहारनिर्णयादौ च मिथ्याऽभिधानसेव धनोपायोऽसत्यमभिधायोत्कोचधनं गृह्णाति,
यश्च परहिंसाऽभिरतः, नासाविह लोके सुखयुक्तो वर्तते । तस्मादेतन कर्तव्यमिति निन्दया निषेधः कल्प्यते ॥१७०॥
न सीदन्नपि धर्मेण मनोऽधर्मे निवेशयेत् ।
अधार्मिकाणां पापानामाशु पश्यन्विपर्ययम् ॥१७१॥
शास्त्रविहितधर्ममनुतिष्ठन्धनाद्यभावेनावसीदन्नपि कदाचिन्नाधर्मं बुद्धिं कुर्यात् । यस्मादधर्मव्यवहा-रिणो यद्यप्यापाततो धनादिसम्पद्भागिनोऽपि दृश्यन्ते तथापि तेषामधार्मिकाणामधर्मचौरादिव्यवहारियां पापिनां तज्जनितदुरितशालिनां शीघ्रं धनादिविपर्ययोऽपि दृश्यते । तं पश्यन्नाधर्मे धियं दद्यादिति शिष्यहिताय दृष्टमर्थं दर्शितवान् ॥१७१॥
नाधर्मश्चरितो लोके सद्यः फलति गौरिव ।
शनैरावर्तमानस्तु कर्तुर्मूलानि कृन्तति ॥१७२॥
शास्त्रेणानियमितकालपरिपाकत्वाच्छुभाशुभकर्मणां नाधर्मोऽनुतिष्ठतः तत्काल एवं फलति । गौरिवेह भूमिपक्षे साधर्म्यदृष्टान्तः । यथा भूमिरुप्तबीजमात्रा तदैव प्रचुरपचेलिमफलव्रीहिस्तबकसंव-लिता न भवति किंतु नियमफलपाकसमयमासाद्य ।पशुपक्षे वैधर्म्यदृष्टान्तः । यथा गौः पशुर्वाहदोह्नाभ्यां सद्यः फलति नैवमधर्मः, किंतु क्रमेणावर्तमानः फलोन्मुखीभवन्नधर्मकर्तुर्मूलानि छिनत्ति ।मूलच्छेदेन सर्वनाशो लक्ष्यते । देहधनाद्यन्वितो नश्यति ॥१७२॥
यदि नात्मनि पुत्रेषु न चेत्पुत्रेषु नप्तृषु ।
न त्वेव तु कृतोऽधर्मः कर्तुर्भवति निष्फलः ॥१७३॥
यदि स्वयं कर्तृर्देहधनादिनाशं फलं न जनयति, तदा तत्पुत्रेषु, नोचेत्पौत्रेषु जनयति, न तु निष्फल एव भवति ।
ननु अन्यकृतस्य कर्मणः कथमन्यत्र फलजनकत्वम् ? उच्यते, पुत्रादिनाशस्य पितुः क्लेशहेतुत्वा-च्छास्त्रीयत्वाच्चास्यार्थस्य नाविश्वासः ॥१७३॥
अधर्मेणैधते तावत्ततो भद्राणि पश्यति ।
ततः सपत्नाञ्जयति समूलस्तु विनश्यति ॥१७४॥
अधर्मेण परद्रोहादिना तावदापाततो ग्रामधनादिना वर्धते । ततो भद्राणि बहुभृत्यगवाश्वादीनि लभते । ततः शत्रून्स्वस्मादपकृष्टाञ्जयति । पश्चात्कियता कालेनाधर्मपरिपाकवशाद्देहधनतनयादिसहितो विनश्यति ॥१७४॥
सत्यधर्मार्यवृत्तेषु शौचे चैवारमेत्सदा ।
शिष्यांश्च शिष्याद्धर्मेण वाग्बाहूदरसंयतः ॥१७५॥
सत्यधर्मसदाचारशौचेषु सर्वदा रतिं कुर्यात् । शिष्यांश्चानुशासनीयान्भार्यापुत्रदासच्छात्रान् “रज्ज्वा वेणुदलेन वा” ( म. स्मू. ८-२९९ ) इति प्रकारेण शासयेत् । उक्तानामष्यभिधानादादरार्थं वाग्बाहूदरसंयतश्च स्यात् । वाक्संयमः सत्यभाषिता । बाहुसंयमो बाहुबलेन कस्याप्यपीडनम् ।उदरसंयमो यथालब्धाल्पभोजनम् ॥१७५॥
परित्यजेदर्थकामौ यौ स्यातां धर्मवर्जितौ ।
धर्मं चाप्यसुखोदर्कं लोकविक्रुष्टमेव च ॥१७६॥
यावयकामौ धर्मविरोधिनौ भवेतां तौ परिहरेत् । यथा चौर्यादिनाऽर्थोपपादनं, दीक्षादिने यजमानस्य पत्न्युपगमः । उदर्क उत्तरकालस्तत्रासुखं यत्र धर्मे तं धर्ममपि परित्यजेत् । यथा पुत्रादिवर्गपोष्ययुक्तस्य सर्वस्वदानम् ।लोकविक्रुष्टं यत्र लोकानां विक्रोशः, यथा कलौ मध्यमाष्टकादिषु गोवधादिः ॥१७६॥
न पाणिपादचपलो न नेत्रचपलोऽनृजुः ।
न स्याद्वाक्चपलश्चैव न परद्रोहकर्मधीः ॥१७७॥
पाण्यादिचापलं त्यजेत् । अनुपयुक्तवस्तूपादानादि पाणिचापलम् ।निष्प्रयोजनं भ्रमणादि पादचापलम् ।परस्त्री प्रेक्षणादि नेत्रचापलम्। बहुगाह्यँवादिता वाक्चापलम् ।अनृजुः कुटिलो न स्यात् । परद्रोहो हिंसा तदर्थं चेष्टां धियं च न कुर्यात् ॥१७७॥
येनास्य पितरो याता येन याताः पितामहाः ।
तेन यायात्सतां मार्गं तेन गच्छन्न रिष्यते ॥१७८॥
बहुविधशास्त्रार्थसम्भवे पितृपितामहाधनुष्ठित एव शास्त्रार्थोऽनुरातव्यः । तेन गच्छन् न रिष्यते नाधर्मेण हिंस्यते ॥१७८॥
ऋत्विक्पुरोहिताचार्यैर्मातुलातिथिसंश्रितैः ।
बालवृद्धातुरैर्वैद्यैर्ज्ञातिसम्बन्धिवान्धवैः ॥१७९॥
मातापितृभ्यां जामीमिर्भ्रात्रा पुत्रेण भार्यया ।
दुहित्रा दासवर्गेण विवादं न समाचरेत् ॥१८०॥
ऋत्विगादिभिर्वाक्कलहं न कुर्यात् । शान्त्यादिकर्ता पुरोहितः । संश्रिता अनुजीविनः । ज्ञातयः पितृपक्षाः । सम्बन्धिनो जामातृश्यालकादयः । बान्धवा मातृपक्षाः ।जामयो भगिनीस्नुषाद्या॥१७९॥१८०॥
एतैर्विवादान्संत्यज्य सर्वपापैः प्रमुच्यते ।
एभिर्जितैश्च जयति सर्वाल्लाकानिमान्गृही ॥१८१॥
एतैर्ऋत्विादिभिः सह विवादान्परित्यज्याज्ञातपापैः प्रमुच्यते । तथैतैर्विवादस्पेक्षितेरिमान्वक्ष्यमाणा-न्सर्वलोकान्गृहस्थो जयति ॥१८१॥
आचार्यो ब्रह्मलोकेशः प्राजापत्ये पिता प्रभुः ।
अतिथिस्त्विन्द्रलोकेशो देवलोकस्य चर्त्विजः ॥१८२॥
आचार्यो ब्रह्मलोकस्य प्रभुः तेन सह विवादपरित्यागेन तत्संतुष्टया तु ब्रह्मलोकप्राप्तेर्गौणं ब्रह्मलोकेशत्वम् । एवं प्राजापत्यलोकेशः प्राजापत्ये पिता चप्रभुः । अतिथिरिन्द्रलोकेशः देवलोकस्य च ऋत्विजः । एवमुत्तस्त्रापि तत्तल्लोकेशत्वं बोद्धव्यम् ॥१८२॥
जामयोऽप्सरसां लोके वैश्वदेवस्य बान्धवाः ।
सम्बन्धिनो ह्यपां लोके पृथिव्यां मातृमातुलौ ॥१८३॥
अप्सरसां लोके जामयः प्रभवन्ति, वैश्वदेवलोके बान्धवाः, वरुणलोके सम्बन्धिनः, भूर्लोके मातृमातुलौ ॥१८३॥
आकाशेशास्तु विज्ञेया बालवृद्धकृशातुराः ।
भ्राता ज्येष्ठः समः पित्रा भार्या पुत्रः स्वका तनुः ॥१८४॥
कृशः कृशधनः । संश्रितो विवक्षितः । बालवृद्धसंश्रितातुरा अन्तरिक्षे प्रभवन्ति । भ्राता चज्येष्टः पितृतुल्यः तस्मात्सोऽपि प्रजापतिलोकप्रभुः, भार्यापुत्रौ च स्वशरीरमेव, अतः कथमात्मन्वै सह विवादः सम्भवति ॥१८४॥
छाया स्वो दासवर्गश्च दुहिता कृपणं परम् ।
तस्मादेतैरधिक्षिप्तः सहेतासंज्वरः सदा ॥१८५॥
स्वदासवर्गश्च नित्यानुगतत्वादात्मच्छायेव न विवादार्हः। दुाहता च परं कृपापात्रं तस्मादेतैरधिक्षिप्तः सन् असन्तापः सहेत, न तु विवदेत् ॥१८५॥
प्रतिग्रहसमर्थोऽपि प्रसङ्गं तत्र वर्जयेत् ।
प्रतिग्रहेण ह्यस्थाशु ब्राह्मं तेजः प्रशाम्यति ॥१८६॥
विद्यातपोवृत्तसंपन्नतया प्रतिग्रहेऽधिकार्यपि तत्र पुनः पुनः प्रवृत्तिं त्यजेत् । यस्मात्प्रतिग्रहणास्य वेदाध्ययनादिनिमित्तप्रभावः शीघ्रमेव विनश्यति । यात्रामात्रप्रसिद्ध्यर्थमित्युक्तेऽपि सामान्येनार्जनसङ्कोचे विशेषेण प्रतिग्रहस्य ब्राह्मप्रभावप्रशमनफलत्वकथनार्थं वचनम् ॥१८६॥
न द्रव्याणामविज्ञाय विधिंधर्म्यं प्रतिग्रहे ।
प्राज्ञः प्रतिग्रहं कुर्यादवसीदन्नपि क्षुधा ॥१८७॥
द्रव्याणां प्रतिग्रहं धर्माय हितं विधानं ग्राह्यदेवताप्रतिग्रहमन्त्रादिकमज्ञात्वा क्षुधावसादं गच्छन्नपि प्राज्ञो न प्रतिगृह्णीयात्कि पुनरनापदि ॥१८७॥
हिरण्यं भूमिमश्वं गामन्नंवासस्तिलान्घृतम् ।
प्रतिगृह्णन्नविद्वांस्तु भस्मीभवति दारुवत् ॥१८८॥
स्वर्णादीञ्श्रुतस्वाध्यायहीनः प्रतिगृह्णन्न ग्निसंयोगेन दारुवद्भस्मीभूतो भवति पुनरुत्पत्तिं न लभते ॥१८८॥
हिरण्यमायुरन्नं च भूर्गौश्चाप्योषतस्तनुम् ।
अश्वश्चक्षुस्त्वचं वासो घृतं तेजस्तिलाः प्रजाः ॥१८९॥
अविदुषः प्रतिग्रहीतुर्भूर्गौश्च शरीरम् ओषतो दहतः । उष दाहे भौवादिकः, तस्येदं रूपम् । भूगवोद्वि-त्वविवक्षायां द्विवचनम् । एवं हिरण्यमन्नं चायुरोषतः । अश्वश्चक्षुरित्यादिषु विभक्तिविपरिणामादोषतीत्ये-कवचनान्तस्यानुषङ्गः ॥१८९॥
अतपास्त्वनधीयानः प्रतिग्रहरुचिर्द्विजः ।
अम्भस्यश्मप्लवेनेव सह तेनैव मज्जति ॥१६०॥
यस्तपोविद्याशून्यः प्रतिग्रहेच्छुः ब्राह्मणो भवति स प्रतिग्रहाविनाभावाद् बुद्धिस्थेन तेन इति परामृष्टेनैव दात्रैवानर्हप्रतिग्रहादानपापयुक्तेन सह नरके मज्जति । यथा पाषाणमयेनोडुपेनाम्भस्तरस्तेनैव सहाम्भसिमनो भवति ॥१९०॥
तस्मादविद्वान्बिभियाद्यस्मात्तस्मात्प्रतिग्रहात् ।
स्वल्पकेनाप्यविद्वान्हि पङ्क्तेगौरिव सीदति ॥१९१॥
यस्मादसावल्पद्रव्यप्रतिग्रहेणापि मुर्खः पङ्के गौरिव नरके समर्थो भवति । तस्माद्यतः कुतश्चित्सुवर्णा-दिव्यतिरिक्तसीसकाद्यसारप्रतिग्रहादपि त्रस्येत् ॥१९१॥
प्रतिग्रहीतुर्धर्ममभिधायाधुना दातुराह—
न वार्यपि प्रयच्छेत्तुबैडालव्रतिके द्विजे ।
न वकव्रतिके विप्रे नावेदविदि धर्मवित् ॥१९२॥
वायसादिभ्यो यहीयते तदपि बैडालवतिकेभ्यो धर्मज्ञो न दयादित्यतिशयोक्त्या द्रव्यान्तरदानं निषिध्यते न तु वारिदानमेव ।“पाषण्डिनो विकर्मस्थानू” ( म. स्मृ. ४-३० ) इत्यनेन बैडालव्रतिकायातिथित्वेन सत्कृतार्थदानादि निषिद्धमिह तु धनदानं निषिध्यते । अत एव “विधिनाप्यजितं धनम्”( म. स्मृ. ४ - १९३ ) इति वक्ष्यति । नावेदविदीति वेदार्थानभिज्ञे । एतच्च विद्वत्सम्भवे नावेदविदीति निषिध्यते ॥१९२॥
त्रिष्वप्येतेषु दत्तं हि विधिनाऽप्यर्जितं धनम् ।
दातुर्भवत्यनर्थाय परत्रादातुरेव च ॥१९३॥
एतषु त्रिष्वपि बैडालव्रतिकादिषु न्यायार्जितमपि धनं दत्तं दातुः प्रतिग्रहीतुश्च परलोके नरकहेतुत्वादनर्थाय भवति ॥१९३॥
यथा प्लवेनौपलेन निमज्जत्युदके तरन् ।
तथा निमज्जतोऽधस्तादज्ञौदातृप्रतीच्छकौ ॥१६४॥
यथा पाषाणमयेनोडुपादिना जले तरंस्तेनैव सहाधो गच्छति । एवं दानप्रतिग्रहशास्त्रानभिज्ञौ दातृग्राहको नरकं गच्छतः । “अतपास्त्वनधीयानः” ( म.स्मृ. ४-१९० ) इति प्रतिग्रहीतृप्राधान्येन निन्दोक्ता। इह तु दातृप्राधान्येनेत्यपुनरुक्तिः॥१९४॥
धर्मध्वजी सदा लुब्धश्छाद्मिको लोकदम्भकः \।
बैडालव्रतिको ज्ञेयो हिंस्रः सर्वाभिसन्धकः ॥१९५॥
[ यस्य धर्मध्वजो नित्यं सुरध्वज इवोछ्रितः ।
प्रच्छन्नानि च पापानि बैडालं नाम तद्व्रतम् ॥८॥ ]
यो बहुजनसमक्षं धर्ममाचरति स्वतः परतश्च लोके ख्यापयति तस्य धर्मो ध्वजं चिह्नमिवेति धर्मध्वजी ।लुब्धः परधनाभिलाषुकः । छद्मना व्याजेन चरतीति छाद्मिकः । लोकदम्भको निक्षेपापहारादिना जनवञ्चकः । हिंस्रः परहिंसाशीलः । सर्वाभिसन्धकः परगुणासहनतया सर्वाक्षेपकः । बिडालव्रतेन चरतीति बैडालव्रतिकः । बिडालो हि प्रायेण मुषिकादिहिंसारुचितया ध्याननिष्ठ इव विनीतः सन्नवतिष्ठत इत्युपचाराद्विडालव्रतशब्दः ॥१९५॥
अधोदृष्टिर्नैष्कृतिकः स्वार्थसाधनतत्परः ।
शठो मिथ्याविनीतश्च बकव्रतचरो द्विजः ॥१९६॥
अधोदृष्टिर्निजविनयख्यापनाय सतततमध एव निरीक्षते । निष्कृतिष्ठुिरता तया चरतीति नैष्कृतिकः ।स्वार्थसाधनतत्परः परार्थखण्डनेन । शठो वक्रः ।मिथ्याविनीतः कपटविनयवान् ।बकव्रतं चरतीति बकव्रतचरः ।बको हि प्रायेण मीनहननरुचितया मिथ्याविनीतः सन्नवंशीलो भवतीति गौणो बकव्रतशब्दः ॥१९६॥
ये बकव्रतिनो विप्रा ये च मार्जारलिङ्गिनः ।
ते पतन्त्यन्धतामिस्रेतेन पापेन कर्मणा ॥१९७॥
ये बकव्रतं बिडालव्रतं चरन्ति ते ब्राह्मणास्तेन पापहेतुना कर्मणान्धतामिलनान्नि नरके पतन्ति ॥१९७॥
न धर्मस्यापदेशेन पापं कृत्वा व्रतं चरेत् ।
व्रतेन पापं प्रच्छाद्य कुर्वन्स्त्रीशूद्रदम्भनम् ॥१९८॥
पापं कृत्वा प्रायश्चित्तरूपं प्राजापत्यादिव्रतं पापमपनयति तन्नेदं प्रायश्चित्तं किंतु धर्मार्थमहमनुतिष्ठामीति स्त्रीशूद्रमूर्खादिजनमोहनं कुर्वन्नानुतिष्ठेत् ॥१९८॥
प्रेत्येह चेदृशा विप्रा गर्ह्यन्ते ब्रह्मवादिभिः ।
छुद्मनाऽऽचरितं यच्च व्रतं रक्षांसि गच्छति ॥१६६॥
अलिङ्गी लिङ्गिवेषेण यो वृत्तिमुपजीवति ।
स लिङ्गिनां हरत्येनस्तिर्यग्योनौ च जायते ॥२००॥
प्रेत्येहेति श्लोकद्वयम् । प्रथमं सुबोधम् ।अब्रह्मचारी यो ब्राह्मणो ब्रह्मचार्यादिलिङ्ग मेखलाजिनदण्डादिवेषोपलक्षितस्तद्वृत्त्या भिक्षाभ्रमणादिना जीवति स ब्रह्मचार्यादीनां यत्पापं तदात्मन्याहरति । कुक्कुरादितिर्यग्योनौ चोत्पद्यते । तस्मादेतन्न कर्तव्यमिति निषेधः कल्प्यते ॥१९९॥२००॥
परकीयनिपानेषु न स्नायाच्च कदाचन ।
निपानकर्तुः स्नात्वा तु दुष्कृतांशेन लिप्यते ॥२०१॥
[ सप्तोद्धृत्य ततः पिण्डान्कामं स्नायाच्च पञ्चधा ।
उदपानात्स्वयं ग्राहाद्वहिः स्नात्वा न दुष्यति ॥६॥ ]
निपानं जलाधारः ।परकृतपुष्करिण्यादिषु न कदाचित्स्नायात् । तत्र स्नात्वा पुष्करिप्यादिकर्तुर्यत्पापं तस्यांशेन वक्ष्यमाणचतुर्थ भागरूपेण सम्बध्यते । अकृन्निमनद्याद्यसम्भवे परकृतेऽपि पुष्करिण्यादौ प्राकप्रदानात्पञ्च पिण्डानुदूद्धृत्य स्नातव्यम् । तदाह याज्ञवल्क्यः—
पञ्च पिण्डाननुद्धृत्य न स्नायात्परवारिषु ।
उद्धृत्य चतुरः पिण्डान्पारक्ये स्नानमाचरेत् ।
स्नात्वा च तर्पयेद्देवान्पितॄंश्चैव विशेषतः ॥
( या. स्मृ. १-१५९ ) ॥२०१॥
यानशय्यासनान्यस्य कूपोद्यानगृहाणि च ।
अदत्तान्युपभुञ्जान एनसः स्यात्तुरीयभाक्॥२०२॥
अस्येति प्रकृतः पुनः परामृश्यते । परस्य यानादीन्यदत्तान्युपयुञ्जानस्तदीयपापचतुर्थभागभागो भवति । अदत्तानीति परस्यानुमत्यभावश्च विवक्षितः । तेन सर्वार्थोत्सृष्टमठकूपादा बुपयोगार्थात्मस्नानादौ न विरोधः ॥२०२॥
नदीषु देवखातेषु तडागेषु सरःसु च ।
स्नानं समाचरेन्नित्यं गर्तप्रस्रवणेषु च ॥२०३॥
नद्यादिषु सर्वदा स्नानमाचरेत् । देवखातेष्विति तडागविशेषणम् ।देवसम्बन्धित्वेन प्रसिद्धेषु सरःसु गर्तेष्वष्टधनुःसहस्त्रेभ्यो न्यूनगतिषु । तदुकं छन्दोगपरिशिष्टे—
धनुःसहस्राण्यष्टौ च गतिर्यासांन विद्यते ।
न ता नदीशब्दवहा गर्तास्ताः परिकीर्तिताः ॥
चतुर्हस्तप्रमाणं धनुः । प्रस्रवणेषु निर्झरेषु च । अनेनैव परकीयनिपा नव्यावृत्तिसिद्धौ यत्पृथग्वचनं तदात्मीयोत्सृष्टतडागादिषु स्नानाद्यनुज्ञानार्थम् । तदपि नद्याद्यसम्भषे द्रष्टव्यम् ॥२०३॥
यमान्सेवेत सततं न नित्यं नियमान्बुधः ।
यमान्पतत्यकुर्वाणो नियमान्केवलान्भजन ॥२०४॥
[ आनृशंस्यं क्षमा सत्यमहिंसा दममस्पृहा ।
ध्यानं प्रसादो माधुर्यमार्जवं च यमा दश ॥१०॥
अहिंसा सत्यवचनं ब्रह्मचर्यमकल्कता ।
अस्तेयमिति पञ्चैते यमाश्चोपव्रतानि च ॥११॥
शौचमिज्या तपो दानं स्वाध्यायोपस्थनिग्रहौ।
व्रतोपवासौ मौनं च स्नानं च नियमा दश ॥१२॥
अक्रोधो गुरुशुश्रूषा शौचमाहारलाघवम् ।
अप्रमादश्च नियमाः पञ्चैवोपव्रतानि च ॥१३॥ ]
नियमापेक्षया यमानुष्ठानगौरवज्ञापनार्थमिदं न तु नियमनिषेधार्थम्, द्वयोरेव शास्त्रार्थत्वात् । यमनियमविवेकश्चमुनिभिरेवं कृतः । तदाह याज्ञवल्क्यः—
ब्रह्मचर्यं दया क्षान्तिर्ध्यानं सत्यमकल्कता ।
अहिंसाऽस्तेयमाधुर्ये दमश्चेति यमाः स्मृताः ॥
स्नानं मौनोपवासेज्यास्वाध्यायोपस्थनिग्रहाः ।
नियमो गुरुशुश्रूषा शौचाक्रोधाप्रमादता ॥( या. स्मृ. ३-३१२ / ३१३ )
यमनियमस्वरूपज्ञः समस्तस्नानादिनियमत्यागेनाप्यहिंसादिरूपं यममनुतिष्ठेत् । नियमाननुतिष्ठन्नपि यमानुष्ठानरहितः पततीत्ययं यमस्तुत्यर्थआरम्भ इति । (१)80 मेधातिथिगोविन्दराजौ हिंसादिप्रतिषेधार्थका यमाः, “वेदमेवाभ्यसेन्नित्यं” ( म. स्मृ. ४-१४७ ) इत्यादयोऽनुष्ठेयरूपा नियमा इति व्याचक्षते ।
अहिंसा सत्यवचनं ब्रह्मचर्यमकल्कता ।
अस्तेयमिति पञ्चैते यमा वै परिकीर्तिताः ॥
अक्रोधोगुरुशुश्रूषा शौचमाहारलाघवम् ।
अप्रसादश्च सततं पञ्चैते नियमाः स्मृताः ॥२०४॥
लाश्रोनियतते यज्ञे ग्रामयाजिकृते तथा ।
स्त्रिया क्लीबेन च हुते भुञ्जीत ब्राह्मणः क्वचित् ॥२०५॥
अनधीतवेदेनोपक्रान्ते यज्ञेऽग्नीषोमीयादूर्ध्वमपि भोजनयोग्यसमये ब्राह्मणो न भुञ्जीत । तथा बहूनां याजकेन ऋत्विजा स्त्रिया नपुंसकेन च यत्र यज्ञे हूयते तत्र कदाचिन्न भुञ्जीत ॥२०५॥
अश्लीकमेतत्साधूनां यत्र जुह्वत्यमी हविः ।
प्रतीपमेतद्देवानां तस्मात्तत्परिवर्जयेत् ॥२०६॥
पूर्वोक्ता बहुयाजकादयो यत्र हामं कुर्वन्ति तत्कर्म शिष्टानामलीकमश्रीकं श्रीब्नम् । रेफख्य स्थाने लकारः । देवानां प्रतिकूलम् । तस्मादेतद्धोमं न कारयेत् ॥२०६॥
मत्तक्रुद्धातुराणां च न भुञ्जीत कदाचन ।
केशकीटावपन्नं च पदा स्पृष्टं च कामतः ॥२०७॥
क्षीबक्रुद्धव्याधितानामन्नं तथा केशकीटसंसर्गंदुष्टं पादेन चेच्छातः संस्पृष्टमन्नं न भुञ्जीत ॥२०७॥
भ्रूणघ्नावेक्षितं चैव संस्पृष्टं चाप्युदक्यया ।
पतत्रिणावलीढं च शुना संस्पृष्टमेव च ॥२०८॥
भ्रूणघ्नेत्युपलक्षणाद् गोघ्नेत्यादिपतिताबेक्षितं, रजस्वलया च स्पृष्टं, पक्षिणा च काकादिना स्वादितं, कुक्कुरेण च स्पृष्टमन्नं न भुञ्जीत ॥२०८॥
गवा चान्नमुपाघ्रातं घुष्टान्नं च विशेषतः ।
गणान्नं गणिकाऽन्नं च विदुषा च जुगुप्सितम् ॥२०९॥
यदन्नं गवाघ्रातं, घुष्टान्नं को भोक्तेत्युपोष्टान्नं सत्रादौ यद्दीयते, विशेषत इति भूरिदोषतया प्रायश्चित्तगौरवार्थम् । गणान्नं शठब्राह्मणसङ्घान्नम्, गणिका वेश्या तस्या अन्नम्, शास्त्रविदा च यद् दुष्टमिति निन्दितं, तच्च न भुञ्जीत ॥२०९॥
स्तेनगायनयोश्चान्नं तक्ष्णोवार्धुषिकस्य च ।
क्षितस्य कदयस्य बद्धस्य निगडस्य च ॥२१०॥
चौरगायनजीविनोस्तथा तक्षवृत्तिजीवनस्य वृद्ध्युपजीविनश्चान्नं न भुञ्जीत । तथायज्ञे दीक्षितस्य प्रागग्नीषोमीयात् । कदर्यस्य कृपणस्य ।निगडस्येति तृतीयायें षष्टी । निगद्वेन बद्धस्य ।गोविन्दराजस्तु बद्धशब्दस्य बन्धनैर्विनाऽध्ययोनिगडैर्निगडितस्य दत्तायोनिगडस्येति व्याख्यातवान् ॥२१०॥
अभिशस्तस्य षण्ढस्य पुंश्चल्या दाम्भिकस्य च ।
शुक्तं पर्युषितं चैव शूद्रस्योच्छिष्टमेव च ॥२११॥
महापातकित्वेन सञ्जातलोकविक्रोशस्य, नपुंसकस्य, पुंश्चल्या व्यभिचारिण्या अगणिकाया अपि, दाम्भिकस्य छद्मना धर्मचारिणो बैडालव्रतिकादेरन्नं न भुञ्जीत । शुक्तं यत्स्वभावतो मधुरं दध्यादिसम्पर्कवशेनोदकादिना चाम्लादिभावं गतम्, पर्युषितं रात्र्यन्तरितम्, शुद्रस्यान्नं न भुञ्जीतेति सम्बन्धः । उच्छिष्टं च भुक्तावशिष्टान्नमविशेषात्कस्यापि न भुञ्जीत ।गुरुच्छिष्टं च विहितत्वायोज्यम् । गोविन्दराजस्तुशुद्रस्योच्छिष्टं तद्भुक्तावशिष्टं च स्थालीस्थमपि न भुञ्जीतेत्याह ॥२११॥
चिकित्सकस्य मृगयोः क्रूरस्योच्छिष्टभोजिनः ।
उग्रान्नं सूतिकान्नं च पर्याचान्तमनिदशम् ॥२१२॥
चिकित्साजीविनः, मृगयोर्मांसविक्रयार्थं मृगादिपशुहन्तुः क्रूरस्यानृजप्रकृतेः निषिद्धोच्छिष्टभोक्तुरन्नं न भुञ्जीत । उग्रो दारुणकर्मा तस्यान्नम् ।
गोविन्दराजो मञ्जर्यामुग्रं राजानमुक्तवान् ।
मनुवृत्तौ च शूद्रायां क्षत्रियोत्पन्नमभ्यधात् ॥
भेदाक्तेर्याज्ञवल्कीयेनाग्रोराजेति वावदत् ।
आश्चर्यमिदमेतस्य स्वकीयहृदि भूषणम् ॥
सूतिकान्नं सूतिकामुद्दिश्य यत्क्रियते तदन्नं तत्कुलजैरपि न भोक्तव्यम् । एकपङ्क्तिस्थानन्यानवमन्य यत्रान्ने भुज्यमाने केनचदाचमनं क्रियते तत्पर्याचान्तम् ।अनिर्देशं सूतकान्नं वक्ष्यमाणत्वान्न भुञ्जीत ॥२१२॥
अनर्चितं वृथामांसमवीरायाश्च योषितः ।
द्विषदन्नं नगर्यन्नं पतितान्नमवक्षुतम् ॥२१३॥
अर्चार्हस्य यदवज्ञया दीयते, वृथामांसं देवतादिमुद्दिश्य यन्न कृतं, अवीरायाः पतिपुत्ररहितायाः, शत्रुनगरपतितानां च, उपरि कृतक्षुतं चान्नं न भुञ्जीत ॥२१३॥
पिशुनानृतिनोश्चान्तं क्रतुविक्रयिणस्तथा ।
शैलूषतुन्नवायान्नं कृतघ्नस्यान्नमेव च ॥२१४॥
पिशुनः परोक्षे परापवादभाषणपरः, अनृतीत्यतिशयेनानृतवादी कूटसाक्ष्यादिः, क्रतुविक्रयिकः मदीययागस्य फलं तव भवत्वित्यभिधाय यो धनं गृह्णाति, शैलूषो नटः, तुन्नवायः सौचिकः, कृतघ्नो यः कृतोपकारस्यापकारे प्रवर्तते तस्यान भुञ्जीत ॥२१४॥
कर्मारस्य निषादस्य रङ्गावतारकस्य च ।
सुवर्णकर्तुर्वेणस्य शस्त्रविक्रयिणस्तथा ॥२१५॥
कर्मारस्य लोहकारस्य, निषादस्य दशमाध्यायोक्तस्य नटगायनव्यतिरिकस्य, रङ्गावतरणजीविनः, सुवर्णकारस्य, वेणोर्भेदनेन यो जीवति, बुरुड इति विश्वरूपः । शस्त्र लोहः तद्विक्रयश्चान्नं न भुञ्जीत ॥२१५॥
श्ववतां शौण्डिकानां च चैलनिर्णेजकस्य च ।
रञ्जकस्य नृशंसस्य यस्य चोपपतिर्गृहे ॥२१६॥
आखेटकाद्यर्थं शुनः पोषकाणां, मद्यविक्रयिणां, वस्त्रधावकस्य, कुसुम्भादिना वस्त्ररागकृतः, निर्देयस्य, यस्य चोपपतिर्गृहे जारश्च यस्याज्ञानतो गृहे स्थितस्तस्य गेहे नाद्यात् ॥२१६॥
मृष्यन्ति ये चोपपतिं स्त्रीजितानां च सर्वशः ।
अनिर्दशं च प्रेतान्नमतुष्टिकरमेव च ॥२१७॥
गृह इत्यनुषज्यते । गेहे ज्ञातं भार्याजारं ये सहन्ते तेषामन्नं न भुञ्जीत ।तेन गृहान्निः - सारिताया जारसहने नैष दोषः । तथा सर्वकर्मसु स्त्रीपरतन्त्राणाम्, अनिर्गताशौचं च सूतकान्नम् अतुष्टिकरमेव च न भुञ्जीत ॥२१७॥
राजान्नं तेज आदत्ते शूद्रान्नं ब्रह्मवर्चसम् ।
आयुः सुवर्णकारान्नं यशश्चर्माविकर्तिनः ॥२१८॥
राजान्नं तेजो नाशयति । इत एव दोषदर्शनात्तन्नभक्षणनिषेधः कल्प्यते । एवमुत्तरत्रापि पूर्वमनिषिद्धस्य दोषदर्शनादेव निषेधकल्पम् ।“नाद्याच्छूद्रस्य पक्वान्नम” ( म. स्तृ. ४–२२३ ) इति निषेधिष्यति तदतिक्रमणफलकथनमिदम्— शुद्रस्य पक्वान्नमध्ययनादिनिमित्तं तेजो नाशयति । सुवर्णकारस्यान्नमायुः, चर्मकारान्नं ख्याति नाशयति ॥२१८॥
कारुकान्नं प्रजां हन्ति वलं निर्णेजकस्य च ।
गणान्नं गणिकान्नंच लोकेभ्यःपरिकृन्तति ॥२१९॥
कारुकस्य सूपकारादेरत्नं प्रजासपत्यं निहन्ति । चर्मकारादेः कारुकत्वेऽपि गोबलीवर्दन्यायेन पृथङ् निर्देशः । निर्णोजकस्यान्नं बलं हन्ति । गणगणिकयोरत्नंच कर्मान्तराजितेभ्यः स्वर्गादिलोकेभ्य आच्छिनत्ति ॥२१९॥
पूयं चिकित्सकस्यान्नं पुंश्चल्यास्त्वन्नमिन्द्रियम् ।
विष्ठावार्धुषिकस्यान्नंशस्त्रविक्रयिणो मलम् ॥२२०॥
चिकित्सकस्यान्नं पूयंपूयभक्षणसमदोषम् । एवं पुंश्चल्या अन्नमिन्द्रियं शुक्रम् । वार्धुषिकस्यान्नं पुरीषम् ।लोहविक्रयिणोऽन्नंविष्टाव्यतिरिक्तश्लेष्मादि । गोविन्दराजस्तु चिकित्स कान्नभक्षणेन तथाविधायां जातौ जायते, यत्र पूयभुग्भवतीत्याह ॥२२०॥
य एतेऽन्ये त्वभोज्यान्नाः क्रमशः परिकीर्तिताः ।
तेषां त्वगस्थिरोमाणि वदन्त्यन्नं मनीषिणः ॥२२१॥
[ अमृतं ब्राह्मणस्यान्नं क्षत्रियान्नं पयः स्मृतम् ।
वैश्यान्नमन्नमित्याहुः शूद्रस्य रुधिरं स्मृतम् ॥१४॥ ]
प्रतिपदनिर्दिष्टेभ्यो येऽन्ये क्रमेणाभोज्यान्ना अस्मिन्प्रकरणे पठितास्तेषां यदन्नं तत् त्वगस्थिरोमाणि, यास्तदीयास्त्वचः तासां कीकसस्य रोम्णां च भुक्तानां यो दोषः स एव तदन्नस्यापि भुक्तस्य बोद्धव्यः ॥२२१॥
भुक्त्वाऽतोऽन्यतमस्यान्नममत्या क्षपणं त्र्यहम् ।
मत्या भुक्त्वाऽऽचरेत्कृच्छ्रं रेतोविण्मूत्रमेव च ॥२२२॥
एषां मध्येऽन्यतमसम्बधान्नमज्ञानतो भुक्त्वा त्र्यहमुपवासः, ज्ञानतस्तु कृच्छ्रम् । एवं रेतोविण्मूत्रभोजनेऽपि । एतच्चान्यतमस्येति षष्ठीनिर्देशान्मत्तादिसम्बन्धिनः परिग्रहदुष्टान्नस्यैव प्रायश्चित्तं न संसर्गदुष्टस्य केशकीटावपन्नादेः । नापि कालदुष्टस्य पर्युषितान्नादेः । नापि निमित्तदुष्टस्य घुष्टादेः ।एकप्रकरणोपदेशश्चैषां स्नातकत्वज्ञापनार्थम् । प्रायश्चित्तं चैतेष्वेकादशे वक्ष्यति । यदि तु सर्वेष्वेवं प्रायश्चित्तं स्यात्तदा भुक्त्वाऽतोऽन्यतमस्यान्नं दुष्टम् इत्यभ्यधास्यत्, न त्वन्यतमस्य तु भुक्त्वेति ।
तस्मादेकप्रकरणाद्यन्मे (१)81 धातिथिरभ्यधात् ।
प्रायश्चित्तमिदं युक्तं शुक्तादौ तदसुन्दरम् ॥
अप्रकरणे च प्रायश्चित्तस्याभिधानं लाववार्थम् । तत्र क्रियमाणे मत्तादिग्रहणमाप कतव्यं स्यात् ॥२२२॥
नाद्याच्छूद्रस्य पक्वान्नं विद्वानश्राद्धिनो द्विजः ।
आददीताममेवास्मादवृत्तावेकरात्रिकम् ॥२२३॥
[ चन्द्रसूर्यग्रहे नाद्यादद्यात्स्नात्वा तु मुक्तयोः ।
अमुक्तयोरगतयोरद्याञ्चैव परेऽहनि ॥१५॥ ]
अविशेषेण शूद्रान्नं प्रतिषिद्धं तस्येदानीं विशिष्टविषयतोच्यते । अश्रादिनः श्राद्धादिपञ्चयज्ञशून्यस्य शूद्रस्य शास्त्रविद् द्विजः पक्वान्नं न भुञ्जीत, किन्त्वन्नान्तराभावे सत्येकरात्रनिर्वाहोचितमाममेवान्नमस्माद् गृह्णीयान्न तु पक्कान्नम् ॥२२३॥
श्रोत्रियस्य कदर्यस्य वदान्यस्य च वार्धुषेः ।
मीमांसित्वोभयं देवाः सममन्नमकल्पयन् ॥२२४॥
एकोऽधीतवेदः कृपणश्च, परो दाता वृद्धिजीवी च तयोरुभयोरपि गुणदोषवत्त्वं विचाय देवास्तुल्यमन्नमनयोरिति निरूपितवन्तः, उभयोरपि गुणदोषसाम्यात् ॥२२४॥
तान्प्रजापतिराहैत्य मा कृध्वं विषमं समम् ।
श्राद्धपूतं वदान्यस्य हतमश्रद्धयेतरत् ॥२२५॥
तान्देवानागत्य ब्रह्मा प्रोवा व, विषममन्नं मा समं कुरुत ।विषमसमीकरणमनुचितम् । कः पुनरनयोर्विशेष इत्यपेक्षायां स एवावोचत्—दानशीलवाधुषिकस्यापि । श्रद्धयाऽन्नं पवित्रं भवति । कृपणान्तं पुनरश्रद्धया हतं दूषितमवसम् । प्रागुभयप्रतिषेधेऽपि श्रद्धादत्तविद्वद्वार्धुषिकान्नविशुद्धिबोधनपरमिदम् ॥२२४॥
श्रद्धयेष्टं च पूर्तंच नित्यं कुर्यादतन्द्रितः ।
श्रद्धाकृते ह्यक्षये ते भवतः स्वागतैर्धनैः ॥२२६॥
इष्टमन्तर्वेदि यज्ञादिकर्म, पूर्वं ततोऽन्यत्पुष्करिणीकूपप्रपारामादि, तदेवमनलसःसन्नित्यं काम्यस्वर्गादिफलाहितं श्रद्धयाकुर्यात् । यस्मात्ते इष्टापूर्ते न्यायार्जितवतेन श्रद्धया कृतेऽक्षये मोक्षफले भवतः ॥२२६॥
दानधर्मं निषेवेयतत्न मिष्टिकपौर्तिकम् ।
परितुष्टेन भावेन पात्रमासाद्य शक्तितः ॥२२७॥
[ पात्रभूतो हि यो विप्रः प्रतिगृह्य प्रतिग्रहम् ।
असत्सु विनियुञ्जीत तस्मै देयं न किञ्चन ॥१६॥
संचयं कुरुते यस्तु प्रतिगृह्य समन्ततः ।
धर्मार्थं नोपयुङ्क्तेच न तं तस्करमर्चयेत् ॥१७॥ ]
दानाख्यं धर्ममैष्टिकं पौर्तिकमन्तर्वेदिकं बहिवदिकं च सर्वदा विद्यातपोयुक्तं ब्राह्मणनासाद्य परितुष्टान्तःकरणयुक्तः यथाशक्ति कुर्यात् ॥२२७॥
यत्किंचिदपि दातव्यं याचितेनानसूयया ।
उत्पत्स्यते हि तत्पात्रं यत्तारयति सर्वतः ॥२२८॥
प्रार्थितेन परगुणामत्सरेणान्नमपि यथाशक्ति दातव्यम् ।यस्मात्सर्वदा दानशीलस्य कदाचित्तादृशं पात्रमागमिष्यति तत्सर्वस्मान्नरकहेतोर्माचयिष्यति ॥२२८॥
वारिदस्तृप्तिमाप्नोति सुखमक्षय्यमन्नदः ।
तिलप्रदः प्रजामिष्टां दीपदश्चक्षुरुत्तमम् ॥२२९॥
जलदः क्षुत्पिपासाविगमात्तृप्तिम्, अन्नदोऽत्यन्तसुखं, तिलव्रदं ईप्सितान्यवत्यादीनि दोपदो विप्रवेश्मादौ निर्दोषं चक्षुः प्राप्नोति ॥२२९॥
भूमिदो भूमिमाप्नोति दीर्घमायुर्हिरण्यदः ।
गृहदोऽग्य्राणि वेश्मानि रूप्यदो रूपमुत्तमम् ॥२३०॥
भूमिदो भूमेराधिपत्यं, सुवर्णदश्विरजीवित्वं, गृहदः श्रेष्ठानि वेश्मानि, रूप्यदः सकलजननयनमनोहरं रूपं लभते ॥२३०॥
वासोदश्चन्द्रसालोक्यमाश्विसालोक्यमश्वदः ।
अनडुहः श्रियं पुष्टां गोदो ब्रध्नस्य विष्टपम् ॥२३१॥
वस्त्रदश्चन्द्रसमानलोकान्प्राप्नोति चन्द्रलोके चन्द्रसमविभूतिर्वसति,एवमेवाश्विलोक घोटकदः, बलीवर्दस्य दाता प्रचुरां श्रियं, स्त्रीगवीप्रदः सूर्यलोकं प्राप्नोति ॥२३१॥
यानशय्याप्रदो भार्यामैश्वर्यमभयप्रदः ।
धान्यदः शाश्वतं सौख्यं ब्रह्मदो ब्रह्मसार्ष्टिताम् ॥२३२॥
रथादियानस्य शय्यायाश्च दाता भार्याम्, अभयप्रदः प्राणिनामहिंसकः प्रभुत्वं, धान्यदो व्रीहियवमाषमुद्गादिसस्यानां दाता चिरस्थायि सुखित्वं ब्रह्म वेदस्तादो वेदाध्यापको व्याख्याता च ब्रह्मणः सार्ष्टितां समानगतितांतत्तुल्यतां प्राप्नोति ॥२३२॥
सर्वेषामेव दानानां ब्रह्मदानं विशिष्यते ।
वार्यन्नगोमहीवासस्तिलकाञ्चनसर्पिषाम् ॥२३३॥
उदकान्नधेनुभूमिवस्त्रतिलसुवर्णघृतादीनां सर्वेषामेव यानि दानानि तेषां मध्यात् वेददान विशिष्यते प्रकृष्टफलदं भवति ॥२३३॥
येन येन तु भावेन यद्यद्दानं प्रयच्छति ।
तत्तत्तेनैव भावेन प्राप्नोति प्रतिपूजितः ॥२३४॥
अवधारणे तु शब्दः । येन येनैव भावेनाभिप्रायेण फलाभिसन्धिकः स्वर्गो मे स्यादिति, मुमुक्षु-र्मोक्षाभिप्रायेण निष्कामो यद्यद्दानं ददाति, तेनैव भावेनोपलक्षितस्तत् तद्वानफलद्वारेण जन्मान्तरे पूजितः सन्प्राप्नोति ॥२३४॥
योऽचितं प्रतिगृह्णाति ददात्यर्चितमेव च ।
तावुभौ गच्छतः स्वर्गं नरकं तु विपर्यये ॥२३५॥
योऽर्चापूर्वकमेव दाता ददाति, यत्र प्रतिप्रहीताऽर्वापूर्वकमेव दत्तंप्रतिगृह्णाति, तावुभौ स्वर्गं गच्छतोऽनर्चितदानप्रतिग्रहणे नरकम् । पुरुषार्थे तु प्रतिग्रहेऽनर्चितमेव मया ग्रहीतव्यं मान्यथेति नियमात्फललाभो न विरुद्धः ॥२३५॥
न विस्मयेत तपसा वदेदिष्ट्वाच नानृतम् ।
नार्तोऽप्यपवदेद्विप्रान्न दत्त्वा परिकीर्तयेत् ॥२३६॥
चान्द्रायणादितपसा कृतेन कथं ममेदं दुष्करमनुष्ठितमिति विस्मयं न कुर्यात् । यागं व कृत्वा नासत्यं वदेत् । कृतेऽपि पुरुषार्थतयाऽनृतवदननिषेधे क्रत्वर्थोऽयं पुनर्निषेधः । ब्राह्मणैः पीडितोऽपि न तान्निन्दयेत् । गवादिकं च दत्त्वा मयेदं दत्तमिति परस्य न कथयेत् ॥२३६॥
यज्ञोऽनृतेन क्षरति तपः क्षरति विस्मयात् ।
आयुर्विप्रापवादेन दानं च परिकीर्तनात् ॥२३७॥
अनृतेन हेतुना यज्ञः क्षरति । सत्येनैव स फलं साधयति । एवं तपसि दाने च योज्यम् । विप्रनिन्दया चायुः क्षीयते ॥२३७॥
धर्मं शनैः संचिनुयाद्वाल्मीकमिव पुत्तिकाः ।
परलोकसहायार्थं सर्वभूतान्यपीडयन् ॥२३८॥
सर्वप्राणिनां पीडां परिहरन्परलोकसहायार्थं यथाशक्ति शनैः शनैधैर्ममनुतिष्ठेत् । यथा पुत्तिकाः पिपीलिकाप्रभेदाः शनैः शनैर्महान्तं मृत्तिकाकूटं सञ्चिन्वन्ति ॥२३८॥
नामुत्र हि सहायार्थं पिता माता च तिष्ठतः ।
न पुत्रदारा न ज्ञातिर्धर्मस्तिष्ठति केवलः ॥२३६॥
यस्मात्परलोके सहायकार्यसिध्यर्थं न पितृमातृपुत्रपत्नीज्ञातयस्तिष्ठन्ति किन्तु, धर्मं एत्रैकोऽद्वितीयभावेनोपकारार्थमवतिष्ठते । तस्मात्पुवादिभ्योऽपि महोपकारकं धर्मं मनुतिष्ठेत् ॥२३९॥
एकः प्रजायते जन्तुरेक एव प्रलीयते ।
एकोऽनुभुङ्क्ते सुकृतमेक एव च दुष्कृतम् ॥२४०॥
एक एव प्राण्युत्पद्यते न बान्धवैः सहितः । एक एव च म्रियते । फलमपि स्वर्गादिकं, दुरितकलं च नरकादिकमेक एव भुङ्क्तेन मात्रादिभिः सह । तस्मान्मात्राद्यपेक्षयाऽपि धर्मं न त्यजेत् ॥२४०॥
मृतं शरीरमुत्सृज्य काष्ठलोष्ठसमं क्षितौ ।
विमुखा बान्धवा यान्ति धर्मस्तमनुगच्छति ॥२४१॥
मृतं शरीरं मनःप्राणादित्यक्तं लोष्टवदचेतनं भूमो त्यक्त्वा पराङ्मुखा बान्धवा यान्ति न मृतं जीवमनुयान्ति, धर्मस्तु तमनुगच्छति ॥२४१॥
तस्माद्धर्मंसहायार्थं नित्यं संचिनुयाच्छनैः।
धर्मेण हि सहायेन तमस्तरति दुस्तरम् ॥२४२॥
यस्माद्धर्मेण सहायेन दुस्तरं तमो नरकादिदुःखं तरति, तस्माद्धर्मं सहायभावेन सततं शनैरनुतिष्ठेत् ॥२४२॥
धर्मप्रधानं पुरुषं तपसा हतकिल्बिषम् ।
परलोकं नयत्याशु भास्वन्तं खशरीरिणम् ॥२४३॥
धर्मपरं पुरुषं दैवादुपजाते पापे प्राजापत्यादितपोरूपप्रायश्चित्तेन हतपापं दीप्तिमन्तं प्रकृतो धर्म एव शीघ्रं ब्रह्मस्वर्गादिरूपं परलोकं नयति । खंब्रह्मेत्याद्युपनिषत्सु, खशब्दस्य ब्रह्मणि प्रयोगः । खशरीरिणं ब्रह्मस्वरूपमित्यर्थः । यद्यपि लिङ्गशरीरावच्छिन्नो जीव एव गच्छति तथापि ब्रह्मांशत्वाद् ब्रह्मस्वरूपमुपपन्नम् । धर्म एव चेत्परं लोकं नयति, ततो धर्ममनुतिष्ठेत् ।
न हि वेदाः स्वधीतास्तु शास्त्राणि विविधानि च ।
तत्र गच्छन्ति यत्रास्यधर्म एकोऽनुगच्छति ॥२४३॥
उत्तमैरुत्तमैनित्यं संवन्धानाचरेत्सह ।
निनीषुःकुलमुत्कर्षमधमानमांस्त्यजेत् ॥२४४॥
कुलमुत्कर्षं नेतुमिच्छन्विद्याचारजन्मादिभिरुत्कृष्टैःसह सर्वदा कन्यादानादिसम्बन्धानाचरेत् ।अपकृष्टांस्तु सम्बन्धांसत्यजेत् ।उत्तमविधानादेवाधनपरित्यागे सिद्धे यत्पुनरधमांस्त्यजेदित्यभिधानांतदुत्तमासम्भवे स्वतुल्याद्यनुज्ञानार्थम् ॥२४४॥
उत्तमानुत्तमान्गच्छन्हीनान्हीनांश्च वर्जयन् ।
ब्राह्मणः श्रेष्ठतामेति प्रत्यवायेन शूद्रताम् ॥२४५॥
उत्तमान्गच्छंस्तैः सह सम्बन्धं कुर्वन्ब्राह्मणः श्रेष्ठ गच्छति । प्रत्यवायेन विपरीताचारेण हीनैः सह सम्बन्धे जातेरपकर्षतया शूनतुल्यतामेति ॥२४२॥
दृढकारी मृदुर्दान्तः क्रूराचारैरसंवसन् ।
अहिस्रोदमदानाभ्यां जयेत्स्वर्गं तथाव्रतः ॥२४६॥
प्रारब्धसम्पादयितादृढकारी मृदुरनिष्ठरः, दमस्य पृथगुपादानाद्इति शीतातपादिद्वन्द्वसहिष्णुग्रहीतव्यः । क्रूराचारैः पुरुषैः संसर्गंपरिहरन् परहिंसानिवृत्तः, तथाव्रत एव नियमदमेन्द्रियसंयमाख्येन च दानेन स्वर्गं प्राप्नोति ॥२४३॥
एधोदकं मूलफलमन्नमभ्युद्यतं च यत् ।
सर्वतः प्रतिगृह्णीयान्मध्वथामयदक्षिणाम् ॥२४७॥
काष्ठजलफलमूलमधूनि अन्नं चाभ्युद्यतमयाचितोपनीतम् ।
अन्यत्र कुलटाषण्ढपतितेभ्यस्तथा द्विषः । ( या. स्मृ. १-२१५ ) ॥
इति याज्ञवल्क्यवचनात्कुलटाऽऽदिवर्जंसर्वतः शूद्रादिभ्योऽपि प्रतिगृह्णीयात् । “आममेवाददीतास्मात्” इत्युक्तत्वादामान्नमेव शूद्वात्प्रतिग्राह्यम् ।अभयं चात्मत्राणात्मकं प्रीतिहेतुत्वाद्दक्षिणातुल्यं चण्डालादिभ्योऽपि स्वीकुर्यात् ॥२४७॥
आहृताभ्युद्यतां भिक्षां पुरस्तादप्रचोदिताम् ।
मेने प्रजापतिर्ग्राह्यामपि दुष्कृतकर्मणः ॥२४८॥
आहृतां संप्रदानदेशमानीताम् । अभ्युद्यतामाभिमुख्येन स्थापिताम् ।अप्रचोदितां प्रतिग्रहीत्रास्वयमन्यमुखेन वा पूर्वमयाचितां दात्रा च तुभ्यसिदं ददानीति पूर्वमकथितां हिरण्यादिभिक्षां न तु सिद्धान्नरूपाम् “अन्नमभ्युद्यतं च” इत्युक्तत्वात्पापकारिणोऽपि पतितादिवर्जं ग्राह्या इति विरिञ्चिरमन्यत ॥२४८॥
नाश्नन्ति पितरस्तस्य दश वर्षाणि पञ्च च ।
न च हव्यं वहत्यग्निर्यस्तामभ्यवमन्यते ॥२४६॥
[ चिकित्सककृतघ्नानां शिल्पकर्तुश्च वार्धुषेः ।
षण्ढस्य कुलटायाश्च उद्यतामपि वर्जयेत् ॥१८॥
न विद्यमानमेवं वै प्रतिग्राह्यं विजानता ।
विकल्प्याविद्यमाने तु धर्महीनः प्रकीर्तितः ॥१९॥ ]
तनापकल्पितं श्राद्धेषु कव्यं पञ्चदश वर्षाणि पितरो न भुञ्जते । न च यज्ञेषु तेन दत्तं पुरोडाशादि हव्यमग्निर्वहति देवान्प्रापयति, यस्तां भिक्षां न स्वीकरोति ॥२४९॥
शय्यां गृहान्कुशान्गन्धानपः पुष्पं मणीन्दधि ।
धाना मत्स्यान्पयो मांसं शाकं चैव न निर्नुदेत् ॥२५०॥
गन्धोन्गन्धवन्ति कर्पूरादीदि, धानाः भृष्टयवतण्डुलान्, पयः क्षीरं, पूर्वमाहरणोपाय-
निबन्वेन गवादीनामप्रत्याख्यानमुकं, शय्यादीनि त्वयाचिताहृतान्यपि दात्रा स्वगृहास्य तान्ययाचितोपकल्पितानि न प्रत्याचक्षीत ॥२५०॥
गुरुन्भृत्यांश्चोज्जिहीर्षन्नर्चिष्यन्देवतातिथीन् ।
सर्वतः प्रतिगृह्णीयान्न तु तृप्येत्स्वयं ततः ॥२५१॥
मातापित्रादीन्गुरूभृत्यांश्च भार्यादीन् क्षुवावसन्नानुद्धर्तुमिच्छत्पतितादिवर्जं सर्वतः शुद्रादेरसाधुभ्यश्च प्रतिगृह्णीयात्, न तु तेन धनेन स्वयं वर्तेत ॥२५१॥
गुरुषु त्वभ्यतीतेषु विना वा तैर्गृहे वसन् ।
आत्मनो वृत्तिमन्विच्छन्गृह्णीयात्साधुतः सदा ॥२५२॥
मातापित्रादिषु मृतेषु तैर्वा जीवद्भिरपि स्वयोगावस्थितैर्विता गृहान्तरे ।वसन्नात्मनो वृत्तिमन्विच्छन्सर्वदा साधुभ्यो गृह्णीयादेव ॥२५२॥
आर्धिकः कुलमित्रं च गोपाला दासनापितौ ।
एते शूद्रेषु भोज्यान्ना यश्चात्मानं निवेदयेत् ॥२५३॥
आर्धिकःकार्षिकः।संबन्धिशब्दाश्चैते ।यस्य कृषिं करोति स तस्य भोज्यान्नः ॥ एवं स्वकुलस्य मित्रं, यो यस्य गोपालो, यो यस्य दासः, यो यस्य नापितः कर्म करोति, यो यस्मिन्नात्मानं निषेदयति दुर्गतिरहं त्वदीयसेवां कुर्वन्निति च त्वत्समीपे वसामीति यः शूद्रस्तस्य भोज्यान्नः ॥२५३॥
यथाऽऽत्मनिवेदनं शुद्रेण कर्तव्यं तदाह—
यादृशोऽस्य भवेदात्मा यादृशं च चिकीर्षितम् ।
यथा चोपचरेदेनं तथात्मानं निवेदयेत् ॥२५४॥
अस्य शूद्रस्य कुलशीलादिभिर्यादृश आत्मा स्वरूपं, यच्चास्य कर्म कतुरीप्सितं यथा चानेन सेवा कर्तव्या तेन प्रकारेणात्मानं कथयेत् ॥२५४॥
योऽन्यथा सन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते ।
स पापकृत्तमो लोके स्तेन आत्मापहारकः ॥२५५॥
य इति सामान्यनिर्देशात्प्रकृतशूद्वादन्योऽपि यः कश्चित्कुलादिभिरन्यथाभूतमात्मानमन्यथा साधुषु कथयति स लोकेऽतिशयेन पापकारी चौरः यस्मादात्मापहारकः । अन्यः स्तेनो द्रव्यान्तरमपहरति अयं तु सर्वप्रधानमात्मानमेवापहरेत् ॥२५५॥
वाच्यर्था नियताः सर्वे वाङ्मूला वाग्विनिःसृताः ।
तांस्तु यः स्तेनयेद्वाचं स सर्वस्तेयकृन्नरः ॥२५६॥
सर्वेऽर्थाः शब्देषु नियता वाच्यत्वेन नियताः वाङ्मूलाश्च शब्दास्तेषां प्रतिपत्तौ शब्देभ्य एव प्रतायन्ते प्रतीतिद्वारेण शब्दमुलत्वं शब्देभ्य एवावगम्य चानुष्ठीयन्त इति वाग्विनिर्गता इत्युच्यन्ते । अत एव “वेदशब्देभ्य एवादौ " ( म. स्मृ. १-२१ ) इति ब्रह्मणोऽपि सृष्टिर्वेदशब्दमूलवोक्ता। अतो यस्तां वाचं स्तेनयेत्स्वाथव्यभिचारिणीं वाचयति स नरः सर्वार्थस्तेयकृद्भवति ॥२५६॥
महर्षिपितृदेवानां गत्वाऽऽनृण्यं यथाविधि ।
पुत्रे सर्वं समासज्य वसेन्माध्यस्थमाश्रितः ॥२५७॥
गृहस्थस्यैव संन्यासप्रकारोऽयमुच्यते । महर्षीणां स्वाध्यायेन, पितॄणां पुत्रोत्पादनेन, देवतानां यज्ञैर्यथाशास्त्रमानृण्यं गत्वा योग्यपुत्रे सर्वं कुटुम्बचिन्ताभारमारोप्य माध्यस्थमाश्रितः पुत्रदारधनादौ त्यक्तममत्वो ब्रह्मबुद्ध्या सर्वत्र समदर्शनो गृहे एव वसेत् ॥२५७॥
एकाकीचिन्तयेन्नित्यं विविक्ते हितमात्मनः ।
एकाकी चिन्तयानो हि परं श्रेयोऽधिगच्छति ॥२५८॥
काम्यकर्मणां धनार्जनस्य च कृतसंन्यासः षष्ठाभ्यायेक्ष्यमा पुत्रोपकल्पितवृत्तिरेकाकी निजनदेशे आत्महितं जीवस्य ब्रह्मभावं वेदान्तोक्तंसर्वदा ध्यायेत् ।यस्मात्तद्ध्यायन्ब्रह्मसाक्षात्कारेण परं श्रेयो मोक्षलक्षणं प्राप्नोति ॥२५८॥
एषोदिता गृहस्थस्य वृत्तिर्विप्रस्य शाश्वती ।
स्नातकव्रतकल्पश्च सत्त्ववृद्धिकरः शुभः ॥२५९॥
अयमध्मायार्थोपसंहारः । एषा ऋतादिवृत्तिर्गृहस्थस्य ब्राह्मगस्योक्ताशञ्चितानित्या। आपदि त्वनित्या वक्ष्यते । स्नातकव्रतविधिश्व सत्त्वगुगस्य वृद्धिकरणे प्रशस्त उक्तः॥२५९॥
अनेन विप्रो वृत्तेन वर्तयन्वेदशास्त्रवित् ।
व्यपेतकल्मषो नित्यं ब्रह्मलोके महीयते ॥२६०॥
इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां चतुर्थोऽध्यायः ॥४॥
सर्वस्योकस्य फलकथनमिदम् । अनेन शोस्त्रोक्ताचारेण वेदविद् ब्राह्मणो वर्तमानो नित्यकर्मानुष्ठानात्क्षीणपापः सन्ब्रह्मज्ञानप्रकर्षेण ब्रह्मैव लोकस्तस्मिन्लीनोमहिमानं सर्वोत्कर्षं प्राप्नोति ॥२६०॥ क्षे. श्लो. १९॥
इति श्रीकुल्लूकभट्टकृतायां मन्वर्थमुक्तावल्यां मनुवृत्तोचतुर्थोऽध्यायः ॥४॥
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1696482908K.PNG”/>
अथ पञ्चमोऽध्यायः ।
श्रुत्वैतानृषयो धर्मान्स्नातकस्य यथोदितान् ।
इदमूचुर्महात्मानमनलप्रभवं भृगुम् ॥१॥
ऋषयःस्नातकस्यैतान्यथोदितधर्मान्छ्रुत्वा महात्मानं परमार्थपरं भृगुमिदं वचनब्रुवन् । यद्यपि प्रथमाध्याये दशप्रजापतिमध्ये “भृगं नारदमेव च” ( म. स्मृ. १-३५ ) इति भृगुसरष्टरपि मनुत एवोक्ता, तथापि कल्पभेदेनाग्निप्रभवत्वमुच्यते । तथा च श्रुतिः —“तस्य यद्धेतसःप्रथमं देदीप्यते तसावादित्योऽभवद्यद् द्वितीयमासीद् भृगृः” इति । अतएव भ्रष्टाद्रेतस उत्पन्नत्वाद् भृगुः ॥१॥
एवं यथोक्तं विप्राणां स्वधर्ममनुतिष्ठताम् ।
कथं मृत्युः प्रभवति वेदशास्त्रविदां प्रभो ॥२॥
एवं यथोक्तं स्वधर्मं कुर्वतां ब्राह्मणानां श्रुतिशास्त्रज्ञानां वेदोदितायुषः पूर्वं कथं मृत्युः प्रभवति । आयुरल्पत्वहेतोरधर्माचरणस्याभावात् । सकलसंशयोच्छेदनसमर्थत्वात्प्रभो इति संबोधनम् ॥२॥
स तानुवाच धर्मात्मा महर्षीन्मानवो भृगुः ।
श्रूयतां येन दोषेण मृत्युर्विप्राञ्जिघांसति ॥३॥
स मनोः पुत्रो भृगुर्धर्मस्वभावो येन दोषेणाल्पकाले विप्रान्हन्तुमिच्छति मृत्युः स दोषः श्रूयतामित्येवं तान्महर्षीञ्जगाद ॥३॥
अनभ्यासेन वेदानामाचारस्य च वर्जनात् ।
आलस्यादन्नदोषाच्चमृत्युर्विप्राञ्जिघांसति ॥४॥
वेदानामनभ्यासात्, स्वीयाचारपरित्यागात्, सामर्थ्येसत्यवश्यकर्तव्यकरणानुत्साहलक्षणादालक्ष्यात् अदनीयदोषाच्चमृत्युर्विप्रान्हन्तुमिच्छति, एतेषामधर्मोत्पादनहारेणायुःक्षयहेतुत्वात् ॥४॥
वेदानभ्यासादेरुक्तत्वादनुक्तमन्नदोषमाह—
लशुनं गृञ्जनंचैव पलाण्डुं कवकानि च ।
अभक्ष्याणि द्विजातीनाममेध्यप्रभवाणि च॥५॥
लशुनगृञ्जनपलाण्ड्वाख्यानि त्रीणि स्थूलकन्दशाकानि, कवक छत्राकं, अमेध्यप्रभवाणि विवादिजातानितन्दुलीयादीनि । द्विजातीनामिति ( याजवल्क्य? ) वचनादेतानि द्विजातीनामभक्ष्याणि ।द्विजातिग्रहणं शूद्रपर्युदासार्थम् ॥५॥
लोहितान्वृक्षनिर्यासान्वृश्चनप्रभवांस्तथा ।
शेलुं गव्यं च पेयूषं प्रयत्नेन विवर्जयेत् ॥६॥
लोहितवर्णान्वृक्षनिर्यासान्वृक्षान्निर्गतर सान्कठिनतां यातान्वृश्चनं छेदनं तत्प्रभवानलोहितानपि । तथा च तैत्तिरीयश्रुतिः -“अथो खलु य एव लोहितो यो वा व्रश्चनान्निर्यपति तस्य नाश्यं काममन्यस्य” इति । शेलुं बहुचारफलं, गोभवं पेयूषं नवप्रसूतायाः गोः क्षीरमग्निसंयोगात्कठिनं भवत्येतान्यत्नतस्त्यजेत् । “अनिर्दशाया गोक्षीरम्” ( म. स्मृ. ५-८ ) इत्यनेनैव पेयूपस्यापि निषेधसिद्धावधिकदोषत्वात्प्रायश्चित्त-गौरवज्ञापनार्थे पृथङ् निर्देशः । अतएव यत्मतइत्युक्तम् ॥६॥
वृथा कृसरसंयावं पायसापूपमेव च ।
अनुपाकृतमांसानि देवान्नानि हवींषि च ॥७॥
देवताद्यनुद्देशेनात्मार्थं यत्पच्यते तद् वृथा । कृसरस्तिलेन सह सिद्ध ओनः । तथा च छन्दोगपरिशिष्टम्—
तिलतण्डुलसंपक्वःकुसरः सोऽभिधीयते ।
संयावो घृतक्षीरगुडगोधूमचूर्णसिद्धस्तकरिकेति प्रसिद्धः । क्षीरतण्डुलमिश्रः पायसः । अपूपः पिष्टकः । एतान्वृथापक्वान्विवर्जयेत् । पशुयागादौ मन्त्रबहुलेन पशोः स्पर्शनमुपाकरणं तद्रहितः पशुरनुपाकृतस्तस्य मांसानि ।देवान्नानि नैवेद्यार्थमन्नानि प्राङ् निवेदनातू, हवींषि पुरोडाशादीनि होमात्प्राग्वर्जयेत् । अनुपाकृतमांसानीत्येतद्विशेषनिषेधदर्शनात् “अनचितं वृथामांसम्” इति सामान्यनिषेधो गोबलीवर्दन्यायेनानुपाकृतमांसेतरश्राद्धाद्यनुद्देश्यमांसभक्षणे पर्यवस्यति ॥७॥
अनिर्दशाया गोः क्षीरमौष्ट्रमैकशफंतथा ।
आविकं संधिनीक्षीरं विवत्सायाश्च गोः पयः ॥८॥
[ क्षीराणि यान्यभक्षाणि तद्विकाराशने बुधः ।
सप्तरात्रं व्रतं कुर्यात्प्रयत्नेन समाहितः ॥१॥ ]
प्रसूताया अनिर्देशाया गोर्दुग्धम् । गोरिति पेयक्षीरपशूपलक्षणार्थम् । तेनाजामहिष्योरपि दशाहमध्ये प्रतिषेधः । तथा च यमः—
अनिर्दशाहं गोक्षीरमाज माहिषमेव च ।
तथोष्ट्रभवं, अश्वाद्येकखुरसंबन्धि, मेषभवं, संधिनी या ऋतुमती वृषमिच्छतीतस्याः क्षीरम् । तथा च हारीतः - “संधिनी वृषस्यन्ती तस्याः पयो न पिबेदृतुमत्तद्भवति” ।विवत्सायो मृतवत्सायाः असन्निहितवत्सायाश्च क्षीरं वर्जयेत् ।धेन्वधिकरणन्यायेन वत्सग्रहणादेव गवि लब्धायां पुनर्नोग्रहणं गोरेव, न त्वजामहिष्योरिति ज्ञापनार्थम् ॥८॥
आरण्यानां च सर्वेषां मृगाणां माहिषं विना ।
स्त्रीक्षीरं चैव वर्ज्यानि सर्वशुक्तानि चैव हि ॥९॥
मृगशब्दोऽत्र माहिषपर्युदासात्पशुमात्रपरः ।माहिषंक्षीरं वर्जयित्वा सर्वेपामारण्यप्रभवपशूनां हस्त्यादीनां क्षीरं स्त्रीक्षीरं च सर्वाणि शुक्तानि वर्जनीयानि ।स्वभावतोमपुररसानि यानि कालवशेनोदकादिना चाम्लीभवन्ति तानि शुक्तशब्दवाच्यानि।“शुक्तं पर्युषितं चैव” इति चतुर्थे कृतेऽपि शुक्तप्रतिषेधे दध्यादिप्रतिप्रसवार्थं पुनरिहोच्यते ॥९॥
दधि भक्ष्यंच शुक्तेषु सर्वं च दधिसंभवम् ।
यानि चैवाभिषूयन्ते पुष्पमूलफलैः शुभैः ॥१०॥
शुक्तेषु मध्ये दधि भक्ष्यं दधिसंभवं च सर्वं तक्रादि । यानि तु पुष्पमूलफलैरुदकेनसंधीयन्ते तानि भक्षणीयानि । शुभैरितिविशेषणोपादानान्मोहादिविकारकारिभिः कृतसंधानन्य प्रतिषेधः । तथा च बृहस्पतिः—
“कन्दमूलफलैः पुष्पैः शस्तैः शुक्तान्नवर्जयेत् ।
अविकारि भवेद्भक्ष्यमभक्ष्यं तद्विकारकृत् ॥१०॥
क्रव्यादाञ्छकुनान्सर्वंास्तथा ग्रामनिवासिनः ।
अनिर्दिष्टांश्चैकशफांष्टिट्टिभं च विवर्जयेत् ॥११॥
आमं मांस ये भक्षयन्ति ते क्रव्यादास्तान्सर्वान्गृध्रादीन्पक्षिणो वर्जयेत् । तथा ग्रामनिवासिनश्च पक्षिणः पारावतादीन् ।तथा श्रुतौ केचिदेकशफा भक्ष्यत्वेन निर्दिष्टाः, तथा च “औष्ट्रं वाडवमालभेत तस्य च मांसमश्नीयात्” इति । केचिच्चानिर्दिष्टा रासभादयस्तेषां मांसं वर्जयेत् ।येऽपि यज्ञाङ्गत्वेन विहितास्तेषामपि यज्ञ एव मांसभक्षणं न सर्वदा । टिट्टिभाख्यं च पक्षिणं वर्जयेत् ॥११॥
कलविङ्कंप्लवं हंसं चक्राह्वंग्रामकुक्कुटम् ।
सारसं रज्जुवालं च दात्यूहं शुकसारिके ॥१२॥
कलविङ्कं चटकं तस्य ग्रामारण्योभयवासित्वादेव निषेध इत्यारण्यस्याप्यभक्ष्यत्वार्थं जातिशब्देन निषेधः । प्लवाख्यं पक्षिणम् । तथा हंसचक्रवाकग्रामकुक्कुटसारसरज्जुवालदात्यूहशुकसारिका-ख्यान्पक्षिणो वर्जयेत् ।वक्ष्यमाणजालपादनिषेधेनैव हंसचक्रवाकयोरपि निषेधसिद्धौ पृथङ् निषेधोऽन्येषामापदि जालपादानां विकल्पार्थः । स च व्यवस्थित विज्ञेयः ।आपदि भक्ष्या न त्वानपदि, इच्छाविकल्पस्य रागत एव प्राप्तेः । ग्रामकुक्कुटे तु ग्रामग्रहणमारण्यकुक्कुटाद्यनुज्ञानाथं, न त्वेतद्व्यतिरिक्तग्रामवासिविकल्पार्थम् । आपदर्थे गतप्रयोजनं भवति वाक्यान्तरगतविशेषावधारणपरत्वस्यान्याय्यत्वात् ॥१२॥
प्रतुदाञ्जालपादांश्च कोयष्टिनखविष्किरान् ।
निमज्जतश्च मत्स्यादान् सौनं वल्लूरमेव च ॥१३॥
प्रतुद्य चञ्च्वा ये भक्षयन्ति तान्दार्वाघाटादीन, जालपादानिति जालाकारपादाञ्शरारिप्रभृतीन, कोयष्ट्याख्यं पक्षिणम्, नखविष्किरान्नखैर्विकीर्य ये भक्षयन्ति तानभ्यनुज्ञातारण्यकुक्कटादिव्यतिरिक्ताञ्चयेनादीन ।तथा निमज्य ये मत्स्यान्वादन्ति तान्मद्गुप्रभृतीन्, सूना मारणस्थानं तत्र स्थितं यन्मांसं भक्ष्यमपि, वल्लरं शुक्रमांसम् एतानि वर्जयेत् ॥१३॥
बकं चैव बलाकां च काकोलं खञ्जरीटकम् ।
मत्स्यादान्विड्वराहांश्च मत्स्यानेव च सर्वशः ॥१४॥
वकबालाकाद्रोणकाकखञ्जनान्, तथा मत्स्यादान्पक्षिव्यतिरिक्तानपि नक्रादीन्विड्वराहांश्च । विडिति विशेषणमारण्यसूकराभ्यनुज्ञानार्थम् ।मत्स्यांश्च सर्वान्वर्जयेत् ॥१४॥
मत्स्यभक्षणनिन्द्रामाह—
यो यस्य मांसमश्नाति स तन्मांसाद उच्यते ।
मत्स्यादः सर्वमांसादस्तस्मान्मत्स्यान्विवर्जयेत् ॥१५॥
यो यदीयंमांसं खादति स तन्मांसाद एव परं व्यपदिश्यते । यथा मार्जारो मूषिकादः । मत्स्यादः पुनः सर्वमांसभक्षकत्वेन व्यपदेष्टुं योग्यस्तस्मान्मत्स्यान्न खादेत् ॥१५॥
इदानीं भक्ष्यमत्स्यानाह—
पाठीनरोहितावाद्यौ नियुक्तौ हव्यकव्ययोः ।
राजीवान्सिंहतुण्डांश्च सशल्कांश्चैव सर्वशः ॥१६॥
पाठीनरोहितौ मत्स्यभेदौभक्षणीयौ ।हव्यकव्ययोर्नियुक्ताविति समस्तवक्ष्यमाणनिषिद्धोपलक्षणार्थम् । तेन प्राणात्ययादावदोषः। तथा राजीवाख्यान् सिंहतुण्डांश्च सशल्कांश्च सर्वान्वक्ष्यमाणलक्षणोपेतानद्यात् । (१)82 मेधातिथिगोविन्दराजौ तु–“पाठीनरोहितौ दैवपैत्रादिकर्मणि नियुक्तावेवादनीयौ न त्वन्यदा, राजीवसिंहतुण्डसशकमत्स्यास्तु हव्यकव्याभ्यामन्यत्रापि भक्षणीयाः” इत्याचक्षतुः । न तन्मनोहरम् पाठीनरोहितौ श्राद्धे नियुक्तौ श्राद्धभोक्त्रैव भक्षणीयौ न तु श्राद्धकर्ताऽपि, राजीवादया हव्यकव्याभ्यामन्यत्रापि भक्ष्या इत्यस्याप्रमाणत्वात्, मुन्यन्तरैश्च रोहितपाठीनराजीवादीनां तुल्यत्वेनाभिधानात् । तथा च शङ्खः—
राजीवाः सिंहतुण्डाश्च सशल्काश्च तथैव च ।
पाठीनरोहितौ चापि भक्ष्या मत्स्येषु कीर्तिताः ॥
याज्ञवल्क्यः—
भक्ष्याः पञ्चनखाः श्चाविद्गोधाः कच्छपशल्यकाः ।
शशश्च मत्स्येष्वपि तु सिंहतुण्डकरोहिताः ॥
तथा पाठीनराजीवसशल्काश्च द्विजातिभिः ॥ ( या. स्मृ. १-१७७ )
हारीतः—
“सशल्कान्मत्स्यान्न्यायोपपन्नान्भक्षयेत्” एवं च—
भोक्त्रैवाद्यौ न कर्त्राऽपि श्राद्धे पाठीनरोहितौ ।
राजीवाद्यास्तथा नेति व्याख्या न मुनिसम्मता ॥१६॥
न भक्षयेदेकचरानज्ञातांश्च मृगद्विजान् ।
भक्ष्येष्वपि समुद्दिष्टान्सर्वान्पञ्चनखांस्तथा ॥१७॥
ये एकाकिनः प्रायेण चरन्ति सर्पादयस्तानेकचरान् तथा ये अभियुक्तैरपि नामजातिभेदेनावधार्य विभागतश्च मृगपक्षिणो न ज्ञायन्ते तान् ।भक्ष्येष्वपि समुद्दिष्टानिति सामान्यविशेषनिषेधाभावेन भक्ष्यपक्षनिक्षिप्तान्भक्ष्यत्वेन समुद्दिष्टांश्च तथा सर्वान्पञ्चनखान्वानरादीन्न भक्षयेत् ॥१७॥
अथ प्रतिप्रसवमाह—
श्वाविधं शल्यकं गोधां खङ्गकूर्मशशांस्तथा ।
भक्ष्यान्पञ्चनखेष्वाहनुष्ट्रांश्चैकतोदतः ॥१८॥
श्वाविधं सेधाख्यं प्राणिभेदं, शल्यकं तत्सदृशं स्थूललोमानं, तथा गोधागण्डककच्छपशशाल्पञ्चनखेषु भक्ष्यान्मन्वादयः प्राहुः । तथोष्ट्रवर्जितानेकदन्तपङ्क्त्येपेतान् ॥१८॥
छत्राकं विड्वराहं च लशुनं ग्रामकुक्कुटम् ।
पलाण्डुंगृञ्जनं चैव मत्या जग्ध्वा पतेद् द्विजः ॥१६॥
कवकमामसूकरलशुनादीनामन्यतमंबुद्धिपूर्वकं गुरुप्रायश्चित्तोपदेशादभ्यासतो भक्षयित्वा द्विजातिः पतति । ततश्च पतितप्रायश्चित्तं कुर्यात् ।
गर्हितानाद्ययोर्जग्धिः सुरापानसमानि षट् ।( म. स्मृ. ११-९६ ) इति ॥१९॥
असत्यैतानि षट् जग्ध्वा कृच्छ्रंसान्तपनं चरेत् ।
यतिचान्द्रायणं वापि शेषेषूपवसेदहः॥२०॥
एतानि छत्राकादीनि षट बुद्धिपुर्वकमेव भक्षयित्वाऽभिधेयभक्षणस्य निमित्तत्वेन साहित्यस्या-विवक्षितत्वात् । एकादशाध्याव्यायवक्ष्यमाणस्वरूपं सप्ताहसाध्यं सान्तपनं यतिचान्दायणं वा चरेत् । एतद्व्यतिरिक्तेषु लोहितवृक्षनिर्यातादिषु प्रत्येकं भक्षणादहोरात्रोपवासं कुर्यात् । छत्राकादीनां च प्रायश्चित्तापकर्षा वर्जनादरार्थः।“शेषेषूपत्रसेदहः” इति लाववार्थम् । तत्र हि क्रियमाणे लाहितनिर्यासग्रहणमपि कर्तव्यं स्यात् ॥२०॥
संवत्सरस्यैकमपि चरेत्कृच्छ्रंद्विजोत्तमः ।
अज्ञातभुक्तशुद्ध्यर्थं ज्ञातस्य तु विशेषतः ॥२१॥
द्विजोत्तमपदं द्विजातिषस्म्, त्रयाणां प्रकृतत्वात्, “एतदुक्तं द्विजातीनाम्” ( म० स्मृ. ५-२६ ) इत्युपसंहाराच्च । द्विजातिः संवत्सरमध्ये एकमपि कृच्छ्रं प्रथनाम्नानात्प्राजापत्याख्यमज्ञातभक्षणदोषोपशमनार्थमनुतिष्ठेत् । ज्ञातस्य पुनरभक्ष्यभक्षणदोषस्य विशेषतो यत्र यद्विहितं तदेव प्रायश्चितं कुर्यात् । यत्तु—
त्राणि देवाः पवित्राणि ब्राह्मणानामकल्पयन् ।
अदृष्टमद्भिर्निर्णिक्तं यच्च वाचा प्रशस्यते ॥ ( म. स्मृ. ५-१२७ )
इति, तद्द्रव्य शुद्धिप्रकरणपतिप्रायश्चितपतिरिक्तद्रव्यशुद्धि विशेषेऽवतिष्ठते ॥२१॥इदानींभक्षणप्रसङ्गेन यागाद्यर्थं हिंसामाण्यनुजानाति—
यज्ञार्थं ब्राह्मणैर्वध्याः प्रशस्ता मृगपक्षिणः ।
भृत्यानां चैव वृत्त्यर्थमगस्त्यो ह्याचरत्पुरा ॥२२॥
ब्राह्मणादिभिर्या गार्थं प्रशस्ताः शास्त्रविहिता मृगपक्षिणो वव्याः ।भृत्यानां वावश्यभरणीयानां वृद्ध-मातापित्रादीनां संवर्धनार्थम् ।यस्मादगस्त्यो मुनिः पूर्व तथा कृतवान् ।प्रकृतिरूपोऽयमनुवादः ॥२२॥
बभूवुर्हि पुरोडाशा भक्ष्याणां मृगपक्षिणाम् ।
पुराणेष्वपि यज्ञेषु ब्रह्मक्षत्रसवेषु च ॥२३॥
यस्मात्पुरातनेष्वप्यृषिकर्तृकयज्ञेषु च भक्ष्याणां मृगपक्षिणां मांसेन पुरोडाशा क्षभवंस्त स्माद्यज्ञार्थमधुनातनैरपि मृगपक्षिणो वध्याः ॥२३॥
इदानीं पर्युषितप्रतिप्रसवार्थमाह—
यत्किंचित्स्नेहसंयुक्तं भोज्यं भोज्यमगर्हितम् ।
तत्पर्युषितमप्याद्यं हविःशेषं च यद्भवेत् ॥२४॥
यकिंचित्खरविशदमभ्यवहार्थंमोदकादि, भोज्यं पायसादि, अगर्हितमुपवातान्तररहितं तत्पर्युषितं रात्र्यन्तरितमपि घृततैलयादिसंयुक्तं कृत्वा भक्षणीयम्। न तु प्रागेव यत्स्नेहसंयुक्तं तत्पर्युंषितं भक्षणीयमिति व्याख्येयम् । तथा च सति हविःशेषस्य स्नेहसंयोगावश्यम्भावात् “यत्किंचित्स्नेहसंयुक्तम्” इत्यनेनैव भक्षणे सिद्धे “हविःशेषं च यद्भवेत्” इत्यनर्थकं
स्यात् । स्मृत्यन्तरेऽपि भक्षणकाल एवाभिधारणमुपदिश्यते । तथा च—
मसूरमाषसंयुक्तं तथा पर्युषितं च यत् ।
तत्तु प्रक्षालितं कृत्वा भुञ्जीत ह्यभिघारितम् ॥
हविःशेषं तु चरुपुरोडाशादि पर्युषितमपि भोजनकाले स्नेहसंयोगशून्यमेव भक्षणीतंपृथगुपदेशात् ॥२४॥
चिरस्थितमपि त्वाद्यमस्नेहाक्तं द्विजातिभिः ।
यवगोधूमजं सर्वं पयसश्चैव विक्रिया ॥२५॥
अनेकरात्र्यन्तरिता अपि यवगोधूमदुग्धविकाराः स्नेहसंयोगरहिता अपि द्विजातिभिर्भक्षणीयाः ॥२५॥
एतदुक्तं द्विजातीनां भक्ष्याभक्ष्यमशेषतः ।
मांसस्यातः प्रवक्ष्यामि विधिं भक्षणवर्जने ॥२६॥
एतद् द्विजातीनां भक्ष्याभक्ष्यमुक्तम् । अत ऊर्ध्वं मांसस्य भक्षणे वर्जने च विधानं निःशेषं वक्ष्यामि ॥२६॥
प्रोक्षितं भक्षयेन्मांसं ब्राह्मणानां च काम्यया ।
यथाविधि नियुक्तस्तु प्राणानामेव चात्यये ॥२७॥
“प्रोक्षितं भक्षयेत्” इति परिसंख्या वा स्यान्नियमविधिर्वा । तत्र परिसंख्यात्वे प्रोक्षितादन्यन्न भक्षणीयमिति वाक्यार्थःस्यात् । स चानुपाकृतमांसानीत्यनेनैव निषेधात्प्राप्तः । तस्मान्मन्त्रकृत-प्रोक्षणाख्यसंस्कारयुक्तहुतपशुमांसभक्षणमिदं यज्ञाङ्गं विधीयते । अत एव “असंस्कृतान्पशून्मन्त्रैः” ( म. स्मृ. ५-३६ ) इत्यस्यानुवादं वक्ष्यति । ब्राह्मणानां च यदा कामना भवति तदाऽवश्यं मांसं भोक्तव्यमिति तदाऽपि नियमत एकवारं भक्षयेत्, “सकृढ्ब्राह्मणकाम्यया” इति यमवचनात् । तथा श्राद्धे मधुपर्के च “नामांसो मधुपर्कः” ( अ. १ खें. २४ ) इति गृह्यवचनान्नियुक्तेन नियमान्मांसं भक्षणीयमिति । अत एव “नियुक्तस्तु यथान्याय” ( म. स्मृ. ५–३५ ) इत्यतिक्रमदोषं वक्ष्यति । प्राणात्ययेत्वाहारान्तराभाव-निमित्तके व्याधिहेतुके वा नियमतो मांसं भक्षयेत् ॥२७॥
प्राणात्यये मांसभक्षणानुवादमाह—
प्राणस्यान्नमिदं सर्वं प्रजापतिरकल्पयत् ।
स्थावरं जङ्गमं चैव सर्वं प्राणस्य भोजनम् ॥२८॥
प्राणितीति प्राणो जीवः शरीरान्तर्गतो भोक्ता तस्यादनीयं सर्वमिदं ब्रह्मा कल्पितवान् । किम् ? तदाह–जङ्गमं पश्चादि, स्थावरं व्रीहियवादि सर्वं तस्य भोजनम् । तस्मात्प्राणधारणार्थं जीवो मांसं भक्षयेत् ॥२८॥
प्राणस्यार्थमिदं सर्वमित्येव प्रपञ्चयति—
चराणामन्नमचरा दंष्ट्रिणामप्यदंष्ट्रिणः ।
अहस्ताश्च सहस्तानां शूराणां चैव भीरवः ॥२६॥
जङ्गमानां हरिणादीनामजङ्गमास्तृणादयः, दंष्ट्रिणां व्याघ्रादीनामदंष्ट्रिणो हरिणादयः, सहस्तानां मनुष्यादीनामहस्ता मत्स्यादयः, ‘शूराणां सिंहादीनां भीरवोहस्त्यादयेाऽदनीया एवादृश्यां विधातुरेव सृष्टौ ॥२९॥
नात्ता दुष्यत्यदन्नाद्यान्प्राणिनोऽहन्यहन्यपि ।
धात्रैव सृष्टा ह्याद्याश्च प्राणिनोऽत्तार एव च ॥ ३०॥
भक्षयिता भक्षणार्हान्प्राणितः प्रत्यहमपि भक्षयन् न दोषं प्राप्नोति । यस्माद्विधात्रैव भक्षणार्हा भक्षयितारश्चनिर्मिता इति त्रिभिः श्लाकैः प्राणात्यये मांसभक्षणस्तुतिरियम् ॥३०॥
अथ प्रोक्षितभक्षणनियमार्थवादमाह—
यज्ञाय जग्धिर्मांसस्येत्येष दैवो विधिः स्मृतः ।
अतोऽन्यथा प्रवृत्तिस्तु राक्षसो विधिरुच्यते ॥३१॥
यज्ञसम्पत्त्यर्थं तदङ्गभूतमांसस्य जग्धिर्भक्षणमेतद् दैवमनुष्ठानम् ।उक्तव्यतिरिक्तप्रकारेण पुनरात्मार्थमेव पशु व्यापाद्य तन्मांसभक्षणेषु प्रवृत्ती राक्षसोचितमनुष्टानमित्युत्तरार्द्धं वृथामांसभक्षणनिवृत्त्यनुवादः ॥३१॥
क्रीत्वा स्वयं वाऽप्युत्पाद्य परोपकृतमेव वा ।
देवान्पितृृश्चार्चयित्वा खादन्मांसं न दुष्यति ॥३२॥
क्रीत्वा आत्मना चोत्पाद्य अन्येन वा केनाप्यानीय दत्तं मांसं देवपितृभ्यो दत्त्वा शेषं भक्षयन्न पापं प्राप्नोति । अतः प्रोक्षितादिचतुष्टयभक्षणवन्नेदं नियतं भक्षणं, न दुष्यतीत्यभिधानात् । “वर्षे वर्षेऽश्चमेधेन” ( म. स्मृ. ५-५३ ) इत्याद्विवक्ष्यमाणमांसवर्जन विधिरप्येतद्विषय एव, अविरोधात् ॥३२॥
नाद्याविधिना मांसं विधिज्ञोऽनापदि द्विजः ।
जग्ध्वा ह्यविधिना मांसं प्रेत्य तैरद्यतेऽवशः ॥३३॥
मांसभक्षणानुष्ठानदोषज्ञो द्विजातिरनापदि तत्तद्देवाद्यर्चनविधानं विना न मांसंभक्षयेत् । यस्मादविधानेन यो मांसं खादति स मृतः सन् यन्मांसं भक्षितं तैः प्राणिभिः परलेाके स्वरक्षणाक्षमः खाद्यत इति सर्वश्लोकानुवादः ॥३३॥
न तादृशं भवत्येनो मृगहन्तुर्धनार्थिनः ।
यादृशं भवति प्रेत्य वृथामांसानि खादतः ॥३४॥
मृगवधजीविनो व्याधादेर्धननिमित्तं मृगाणां हन्तु तथाविधं पापं भवति, यादृशमदेवपितृशेषभूतमांसानि खादतः परलोके भवतीति पूर्वानुवाद एव ॥३४॥
नियुक्तस्तु यथान्यायं यो मांसं नात्ति मानवः ।
स प्रेत्य पशुतां याति संभवानेकविंशतिम् ॥३५॥
श्राद्धे मधुपर्के च यथाशास्त्रं नियुक्तः सन् यो मनुष्यो मांसं न खादति स मृतः सन्नेकविंशतिजन्मानि पशुर्भवति । “यथाविधि नियुक्तस्तु” ( स. स्मृ. ५-२७ ) इत्येतन्नियमातिक्रमफलविधानमिदम् ॥३५॥
असंस्कृतान्पशून्मन्त्रैर्नाद्याद्विप्रः कदाचन ।
मन्त्रैस्तु संस्कृतानद्याच्छाश्वतं विधिमास्थितः ॥३६॥
वेदविहितमन्त्रवत्प्रोक्षणादिसंस्कारशून्यान्पशुन्विप्रादिः कदाचिन्नाभीयात् । शाश्वतं प्रवाहानादितया नित्यं पशुयागादिविधिमास्थितो मन्त्रसंस्कृतानेवाश्नीयादिति । “प्रोक्षितं भक्षयेन्मांसम्” ( म. स्मृ. ५-२७ ) इत्येत ज्यानुवादार्थमेतत् ॥३३॥
कुर्याद् घृतपशुं सङ्गे कुर्यात्पिष्टपशुं तथा ।
न त्वेव तु वृथा हन्तुं पशुमिच्छेत्कदाचन ॥३७॥
सङ्ग आसक्तौ पशुभक्षणानुरागेण घृतमयीं पिष्टमयीं वा पशुप्रतिकृति कृत्वा खादयेन्न पुनवताहुद्देशं विनैव पशुत्कदाचिदपि हन्तुमिच्छेत् ॥३७॥
यावन्ति पशुरोमाणि तावत्कृत्वो ह मारणम् ।
वृथापशुघ्नः प्राप्नोति प्रेत्य जन्मनि जन्मनि ॥३८॥
देवताद्युद्देशमन्तरेणात्मार्थं यः पशून्हन्ति स वृथापशुघ्नोमृतः सन् यावत्संख्यानि पशुरोमाणि तावत्संख्याभूतं जन्मनि जन्मनि मारणं प्राप्नोति । तस्माया पशुं न हन्यात ‘तावत्कृत्व’ इति वत्त्वन्तात्क्रियाभ्यावृत्तिगणने कृत्वसुच् प्रत्ययः । इह हशब्दः आगमप्रसिद्धिसूचनार्थः ॥३८॥
यज्ञार्थे तु पशुवधे न दोष इत्याह—
यज्ञार्थं पशवः सृष्टाः स्वयमेव स्वयंभुवा ।
यज्ञश्च भूत्यै सर्वस्य तस्माद्यज्ञे वधोऽवधः ॥३९॥
यज्ञसिद्ध्यर्थं प्रजापतिना आत्मनैवादरेण पशवः सृष्टोः । यज्ञश्वाग्नौ प्रास्ताहुतिन्यायात्सर्वस्यास्य जगतो विवृद्ध्यर्थः । तस्माद्यज्ञे वधोऽवध एव, वधजन्यदोषाभावात् ॥३९॥
ओषध्यः पशवो वृक्षास्तिर्यञ्चःपक्षिणस्तथा ।
यज्ञार्थं निधनं प्राप्ताः प्राप्नुवन्त्युत्सृतीः पुनः ॥४०॥
ओषध्यो ब्रीहियवाद्याः, पशवश्छागाद्याः, वृक्षा यूपाद्यर्थाः, तिर्यञ्चः कूर्मादयः, पक्षिणः कपिञ्जलाद्याः, यज्ञार्थं विनाशं गताः पुनर्जात्युत्कर्षं प्राप्नुवन्ति ॥४०॥
मधुपर्के च यज्ञे च पितृदैवतकर्मणि ।
अत्रैव पशवो हिंस्या नान्यत्रेत्यब्रवीन्मनुः ॥४२॥
“नामांसो मधुपर्कः” ( गृ. सू. अ. १ खं. २४ ) इति विधानान्मधुपर्कच यज्ञे च ज्योतिष्टोमादौ, पित्र्ये दैवे च कर्मणि श्राद्धादौ पशवो हिंसनीया नान्यत्रेति मनुरभिहितवान् ॥४१॥
एष्वर्थेषु पशून्हिंसन्वेदतत्त्वार्थविद् द्विजः ।
आत्मानं च पशुं चैव गमयत्युत्तमां गतिम् ॥४२॥
एषु मधुदिषु पदार्थेषुपशुन्हिंलन्नात्मानं पशुं चोत्तमां गति स्वर्गाद्युपभोगयोग्यविलक्षणदेह-दशादिसंबन्धं प्रापयति । वेदतत्त्वार्थविदिति विद्वदधिकारबोधनार्थम् । नन्वन्याधिकारिके कर्मणि कथपनधिकृतस्य पञ्चादेरुत्तमगतिप्राप्तिः फलम् ? उच्यते, शास्त्र प्रमाणकत्वादस्यार्थस्य ।पित्रधिकारिकायां जातेष्टावनधिकारिणोऽपि पुत्रस्य फलप्राप्तिवदिहापि पश्वादिगतफलसंभवाद्यजमान एव कारुणिकतया पशुगतफलविशिष्टमेव फलं कामयिष्यति । अत एव “आत्मानं च पशुं चैव” इत्यभिधानात् यजमानव्यापारादेव पशुगतफलसिद्धिरुक्ता॥४२॥
गृहे गुरावरण्ये वा निवसन्नात्मवान्द्विजः।
नावेदविहितां हिंसामापद्यपि समाचरेत्॥४३॥
गृहाश्रमे, ब्रह्मचर्याश्रमे, वानप्रस्थाश्रमे च प्रशस्तात्मा द्विजो निवसन्नापद्यपि नाशास्त्रीयांहिंसां समाचरेत् ॥४३॥
कथं तर्हि तुल्ये हिंसात्वे वैदिकी दैक्षादिपशुहिंसा नाधर्मायेत्यत आह—
या वेदविहिता हिसा नियतास्मिंश्चराचरे ।
अहिंसामेव तां विद्याद्वेदाद्धर्मो निर्बभौ ॥४४॥
या श्रुतिविहिताकर्मविशेषदेशकालादिनियता अस्मिञ्जगति स्थावरजङ्गमात्मनि अहिंसामेव तां जानीयात्, हिंसाजन्याधर्मविरहात् । दैक्षपशुहननमधर्मः, प्राणिहननत्वात्, ब्राह्मणहननवदित्वाद्यनुमानमुपजीव्यशास्त्रबाधादेव न प्रवर्तते । दृष्टान्तीकृतब्राह्मणहननस्याप्यधर्म-
त्वे शास्त्रमेवोपजीव्यम् ।“वेदाद्धर्मो हि निर्वभौ” यस्मादनन्यप्रमाणको धर्मो वेदादेव निःशेषेण प्रकाशतां गतः ॥४४॥
योऽहिंसकानि भूतानि हिनस्त्यात्मसुखेच्छया।
स जीवंश्च मृतश्चैव न क्वचित्सुखमेधते ॥४५॥
योऽनुपघातकान्प्राणिनो हरिणादीनात्मसुखेच्छया मारयति, स इह लोके परलोके च न सुखेन वर्धते ॥४५॥
यो बन्धनवधक्लेशान्प्राणिनां न चिकीर्षति ।
स सर्वस्य हितप्रेप्सुः सुखमत्यन्तमश्नुते ॥४६॥
यो बन्धनमारणक्लेशादीन्प्राणिनां कर्तुं नेच्छति, स सर्वहितानन्तसुखं प्राप्नोति ॥४६॥अन्यच्च–
यद्ध्यायति यत्कुरुते धृतिं वध्नाति यत्र च ।
तदवाप्नोत्ययत्नेन यो हिनस्ति न किंचन ॥४५॥
यच्चिन्तयति धर्मादिकमिदं मेऽस्त्विति, यच्च श्रेयःसाधनं कर्म करोति, यत्र च परमार्थध्यानादौ धृतिं बध्नाति, तत्सर्वमक्लेशेन लभते । य उपघातनिमित्तं दंशमशकाद्यपि न व्यापादयति ॥४७॥
मांसभक्षणप्रसङ्गेन हिंसागुणदोषावभिधाय पुनः मतमांसभक्षणमाह–
नाकृत्वाप्राणिनां हिंसां मांसमुत्पद्यते क्वचित्।
न च प्राणिवधः स्वरर्यस्तस्मान्मांसं विवर्जयेत् ॥४८॥
प्राणिहिंसाव्यतिरेकेण न क्वचिन्मांसमुत्पद्यते । प्राणिवधश्च न स्वर्गनिमित्तं, नरकहेतुरेव यस्मात्, तस्मादविधिना मांसं न भक्षयेदिति ॥४८॥
समुत्पत्तिं व मांसस्य वधबन्धौ च देहिनाम् ।
प्रसमीक्ष्य निवर्तेत सर्वमांसस्य भक्षणात् ॥४९॥
शुक्रशोणितपरिणामात्मिकां समुत्पत्तिं घृणाकरीं विज्ञाय प्राणिनां वधवन्धौ च क्रूरकर्मरूपौ निरूप्य विहितमांसभक्षणादपि निवर्तत, किमुतावहितमांसभक्षणादिति अविधिना मांसभक्षपनिन्दाऽनुवादः ॥४९॥
न भक्षयति यो मांसं विधिं हित्वा पिशाचवत् ।
स लोके प्रियतां याति व्याधिभिश्च न पीड्यते ॥५०॥
उक्तविधिव्यतिरेकेण यो न मांसं भक्षयति । पिशाचवदिति यथा पिशाचोभक्षयति तथा नेति व्यतिरेके दृष्टान्तः । स लोकस्य प्रियो भवति रोगैश्च न बाध्यते । तस्मादुवैधमांसभक्षणाद्व्याधयो भवन्तीति दर्शितम् ॥५०॥
अनुमन्ता विशसिता निहन्ता क्रयविक्रयी ।
संस्कर्ता चोपहर्ता च खादकश्चेति घातकाः ॥५१॥
यदनुमतिव्यतिरेकेण हननं कर्तुं न शक्यते सोऽनुमन्ता, विशसिता अङ्गानि यः कर्तर्यादिना पृथक्पृथक् करोति, क्रयविक्रयीमांसस्य क्रेता विक्रेता च, संस्कर्ता पाचकः, उपहर्ता परिवेषकः, खादको भक्षयिता ।गोविन्दराजस्तु यः क्रीत्वा विक्रीणाति स क्रयविक्रयीत्येकमेवाह । तद्युक्तम्,
हननेन तथा हन्ता धनेन क्रयिकस्तथा ।
विक्रयी तु धनादानात्संस्कर्ता तत्प्रवर्तनात् ॥
इति यमवचनेन पृथङ् निर्देशात् । घातकत्ववचनं चेहमशास्त्रीयपशुवधेऽनुमत्यादयोऽपि न कर्तव्या इत्येवंपरम्, विधिनिषेधपरत्वाच्छास्त्रस्य खादकादीनां पृथक्प्रायश्चित्तदर्शनात् ॥५१॥
स्वमांसं परमांसेन यो वर्धयितुमिच्छति ।
अनभ्यर्च्य पितृृन्देवांस्तताऽन्यो नास्त्यपुण्यकृत् ॥५२॥
स्वशरीरमांसं परमांसेन देवपित्राद्यर्चनं विना यो वृद्धिं नेतुमिच्छति, तस्मादपरो नापुण्यकर्ताऽस्तीत्यविधिमांसभक्षणनिन्दाऽनुवादः ॥५२॥
इदानीमनियमिताप्रतिषिद्धमांसभक्षणस्यनिवृत्तिधैर्मायेत्येतद्दर्शयितुमाह—
वर्षे वर्षेऽश्वमेधेन यो यजेत शतं समाः ।
मांसानि च न खादेद्यस्तयोः पुण्यफलं समम् ॥५३॥
[ सदा यजति यज्ञेन सदा दानानि यच्छति ।
स तपस्वी सदा विप्रो यश्च मांसं विवर्जयेत् ॥२॥ ]
यो वर्षशतं यावत्प्रतिवर्षमश्वमेधेन यजेत, यश्च यावज्जीवं मांसं न खादति तयोः पुण्यस्य फलं स्वर्गादि तुल्यम् ॥५३॥
फलमूलाशनैर्मेध्यैर्मुन्यन्नानां च भोजनैः ।
न तत्फलमवाप्नोति यन्मांसपरिवर्जनात् ॥५४॥
पवित्रफलमूलभक्षणैर्वानप्रस्थभोज्यानां च नीवाराद्यन्नानां भोजनैर्न तत्फलमवाप्नोति, यच्छास्त्रानियमिताप्रतिषिद्धमांसवर्जन ल्लभते ॥५४॥
मां स भक्षयिताऽमुत्र यस्य मांसमिहाद्म्यहम् ।
एतन्मांसस्य मांसत्वं प्रवदन्ति मनीषिणः ॥५५॥
इह लोके यस्य मांसमहमश्नामि परलोके मां स भक्षयिष्यतीत्येतन्मांसशब्दस्य निरुक्तं पण्डिताः प्रवदन्ति इति मांसशब्दस्य निवेचनमवैधमांसभक्षणपापफलकथनार्थम् ॥५५॥
न मांसभक्षणे दोषो न मद्ये न च मैथुने ।
प्रवृत्तिरेषा भूतानां निवृत्तिस्तु महाफला ॥५६॥
ब्राह्मणादीनां वर्णानां यथाऽधिकारमविहिताप्रतिषिद्धभक्षणादौ न कश्चिद्दोषः । यस्मात्प्राणिनां भक्षणपानमैथुनादौ प्रवृत्तिः स्वाभाविकोऽयं धर्मः ।वर्जनं पुनर्महाफलम् । अविहिताप्रतिषिद्धमद्यमैथुननिवृत्तेर्महाफलकथनार्थोऽयमुक्तस्यैव मांसवर्जनमहाफलकथनस्या-नुवादः ॥५६॥
प्रेतशुद्धिं प्रवक्ष्यामि द्रव्यशुद्धिं तथैव च ।
चतुर्णामपि वर्णानां यथावदनुपूर्वशः ॥५७॥
ब्राह्मणादीनां चतुर्णामपि वर्णानां प्रेतेष्वपि पित्रादीनां शुद्धिं ब्राह्मणादिक्रमेण या यस्येति, द्रव्यादीनां च तैजसादीनां शुद्धिमभिधास्यामि ॥५७॥
तत्र शुद्धेरशुद्धिसापेक्षत्वात्तन्निरूपणार्थमाह—
दन्तजातेऽनुजाते च कूतचूडे च संस्थिते ।
अशुद्धा वान्धवाः सर्वे सूतके च तथोच्यते ॥५८॥
दन्तजाते जातदन्त इत्यर्थः, “वाहिताग्न्यादिषु” ( पा० सू० २ / २ / ३७ ) इत्यनेन जातशब्दस्य परनिपातः । अनुजाते जातदन्तानन्तरे कृतचूडाकरणे च चकारात्कृतोपनयने च संस्थिते मृते सति बान्धवाः सपिण्डाः समानोदकाश्चाशुद्धा भवन्ति । प्रसवेच तथैवाशुद्धा भवन्तीत्युच्यते । वयोविभागेनोद्देशमात्रमिदं वक्ष्यमाणाशौचकालभेदादिसुखात्रवोधनार्थम् ॥५८॥
दशाहं शावमाशौचं सपिण्डेषु विधीयते ।
अर्वाक् सञ्चयनादस्थ्नांत्र्यहमेकाहमेव वा ॥५६॥
सप्तपुरुषपर्यन्तं सपिण्डतां वक्ष्यति । सपिण्डेषु शवनिमित्तमाशौचं दशाहोरात्रं ब्राह्मणस्योपदिश्यते, “शुध्येद् विप्रो दशाहेन” ( म०स्मृ० ५-८३ ) इति वक्ष्यमाणत्वात् । अर्वाक्सञ्चयनादस्थ्नामिति चतुरहोपलक्षणं चतुर्थे दिवसेऽस्थिसञ्चयनं कुर्यादिति विष्णुवचनात् । त्र्यहमेकाहं वा । अहःशब्दोऽहोरात्रपरः । अयं चाग्निवेदादिगुणापेक्षो व्यवस्थितविकल्पः । यथाऽऽह दक्षः—
एकाहाच्छुद्ध्यते विप्रो योऽग्निवेदसमन्वितः ।
हीने हीनं भवेच्चैव त्र्यहश्चतुरहस्तथा ॥
श्रौताग्निमतो मन्त्रब्राह्मणात्मककृत्स्नशाखाऽध्यायिन एकाहाशौचम् । तत्र श्रौताग्निवेदाध्ययन-गुणयोरेकगुणरहितो हीनस्तस्य त्र्यहः, उभयगुणरहितस्तु हीनतरः, केवलस्मार्ताग्निमांस्तस्य चतुरहः, सकलगुणरहित्तस्य दशाहः । तदाह पराशरः—
त्र्यहः केवलवेदस्तु निर्गुणा दशभिर्दनैः। इति ॥५९॥
सपिण्डलक्षणमाह—
सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते ।
समानोदकभावस्तु जन्मनाम्नोरवेदने ॥६०॥
यं पुरुष प्रतियोगिनं कृत्वा निरूप्यते तस्य पितृपितामहप्रभृतीन्षट्पुरुषानतिक्रम्य सप्तमे पुरुषे प्राप्ते सपिण्डत्वं निवर्तते । एवं पुत्रपौत्रादिष्वप्यवगन्तव्यम् । पिण्डसम्बन्धिनिबन्धना चेयंसपिण्डता । तथा हि, पितृपितामहप्रपितामहेभ्यस्त्रिभ्यः पिण्डदानं, प्रपितामहस्य पित्रादयस्त्रयः पिण्डलेपभुजश्व तत्पूर्वस्य तु सप्तमस्य पिण्डसम्बन्धो नास्तीत्यसपिण्डता ।यस्य चैते षट् पुरुषाः सपिण्डाः सोऽपि तेषां सपिण्डः, पिण्डदातृत्वेन तत्पिण्डसम्बन्धात् । अतः साप्तपौरुषीयं सपिण्डता । तदुक्तं मत्स्यपुराणे—
लेपभाजश्चतुर्थाद्याः, पित्राद्याः पिण्डभागिनः ।
पिण्डदः सप्तमस्तेषां सापिण्ड्यं साप्तपौरुषम् ॥
सगोत्रत्वे चेयं सपिण्डता । अत एव शङ्कलिखिता—
सपिण्डता तु सर्वेषां गोत्रतः साप्तपौरुषी ।
तेन मातामहादीनामेकपिण्डसम्बन्धेऽपि न सपिण्डता । समानोदकत्वं पुनरस्मत्कुलेऽमुकनामाभूदिति जन्मनामोभयापरिज्ञाने निवर्तते ॥६०॥
यथेदं शावमाशौचं सपिण्डेषु विधीयते ।
जननेऽप्येवमेव स्यान्निपुणं शुद्धिमिच्छताम् ॥६१॥
[ उभयत्र दशाहानि कुलस्यान्नं न भुज्यते ।
दानं प्रतिग्रहो यज्ञः स्वाध्यायश्च निवर्तते ॥३॥ ]
यथेदं दशाहादिकं शवनिमित्तमाशौचं कर्मानर्हत्वलक्षणं सपिण्डेषु “दशाहं शावमाशौचम्” ( म० स्मृ० ५-५९ ) इत्यनेन विधीयते, प्रसवेऽपि सम्यक् शुद्धिमिच्छतां सपिण्डानां तादृशमेवाशौचं भवेत् ॥६१॥
अनिर्देशेन तुल्यतायां प्राप्तायां विशेषमाह—
सर्वेषां शावमाशौचं मातापित्रोस्त सूतकम् ।
सूतकं मातुरेव स्यादुपस्पृश्य पिता शुचिः ॥६२॥
[ सत्रधर्मप्रवृत्तस्य दानधर्मफलैषिणः ।
त्रेताधर्मापरोधार्थमरण्यस्यैतदुच्यते ॥४॥ ]
सरणनिमित्तमस्पृश्यत्वलक्षणमाशौचं सर्वेषामेव सपिण्डानां समानम् । जनननिमित्तं तु मातापित्रोरेव भवति । तत्राप्ययं विशेषः । जनननिमित्तमस्पृश्यत्वं मातुरेव दशरात्रम् । पिता तु स्नानात्स्पृश्योभवति । अयमेव सम्बन्धः संवर्तेन व्यक्तीकृतः—
जाते पुत्रे पितुः स्नानं सचैलं तु विधीयते ।
माता शुद्ध्येद्दशाहेन स्नानात्तु स्पर्शनं पितुः ॥६२॥
निरस्य तु पुमाञ्छुक्रमुपस्पृश्यैव शुद्ध्यति ।
वैजिकादभिसम्बन्धादनुरुन्ध्यादघंत्र्यहम् ॥६३॥
[ जननेऽप्येवमेव स्यान्मातापित्रोस्तु सूतकम् ।
सूतकं मातुरेव स्यादुपस्पृश्य पिता शुचिः ॥५॥ ]
“स्नानं मैथुनिनः स्मृतम्” ( स० स्मृ० ५-१४४ ) इति मैथुने स्नानं विधास्यति, तेन मैथुनं विनापि कामतो रेतस्खलने स्नात्वा पुमान्शुद्धो भवति । अकामतस्तु स्वप्नादौ रेतः पाते “मूत्रवद्रेतस उत्सर्गः” इत्यापस्तम्बोक्तेःस्नानं विनाऽपि गृहस्थस्य शुद्धिः । ब्रह्मचारिणस्त्वकामतोऽपि “स्वप्ने सिक्त्वा ब्रह्मचारी” ( म. स्मृ. २-१८१ ) इत्यनेन स्नानादिना शुद्धिरुक्ता।बैजिके तु सम्बन्धे परपूर्वभार्यायामपत्योत्पत्तौ त्र्यहमाशौचं भवति । तथा च विष्णुः—“परपूर्वभार्यासु त्रिरात्रम्” ।रेतःपातिनामाशौचमप्रकृतमपि जननप्रकरणे प्रसङ्गात्तदनुगुणतयोक्तम् । यत्र रेतःपातमात्रेण स्नानं तत्रापत्योत्पत्तौ त्रिरात्रमुचितम् ॥६३॥
अह्ना चैकेन रात्र्या च त्रिरात्रैरेव च त्रिभिः ।
शवस्पृशो विशुध्यन्ति त्र्यहादुदकदायिनः ॥६४॥
एकेनाह्नाएकया व रात्र्येत्यहोरात्रेण त्रिरात्रैस्त्रिभिरिति नवाहोरात्रैर्मिलित्वा दशाहेनेति वैदग्ध्येनोक्तम् । ननु दशाहेनेति वक्तव्ये किमर्थोऽयं वाग्विस्तरः? उच्यते—
बृंहोयसीं लधिष्ठांवा गिरं निर्मान्ति वाग्मिनः ।
न चावश्यत्वमेतेषांलघूक्त्यैव नियम्यते ॥
वृत्तस्वाध्यायगुणयोगेन ये सपिण्डा एकाहाद्यल्पाशौचयोग्यास्ते यदि स्नेहादिना शवस्पृशो भवन्ति तदा दशाहेनैव शुद्धयन्ति । उदकदायिनः पुनः समानोदकास्त्र्यहेण ।गोविन्दराजस्तु धनग्रहणपूर्वकशवनिर्हारकसम्बन्धिब्राह्मणविषयमिदं दशाहाशौचमाह ॥३४॥
गुरोः प्रेतस्य शिष्यस्तु पितृमेधं समाचरन् ।
प्रेतहारैः समं तत्र दशरात्रेण शुद्ध्यति ॥६५॥
गुरोराचार्यादेरसपिण्डस्य मृतस्य शिष्योऽन्त्येष्टिं कृत्वा प्रेतनिर्हारकैर्गुरुसपिण्डैस्तुल्यो दशरात्रेण शुद्धो भवति ॥६५॥
रात्रिभिर्मासतुल्याभिर्गर्भस्रावे विशुद्ध्यति ।
रजस्युपरते साध्वी स्नानेन स्त्री रजस्वला ॥६६॥
अत्र रान्निभिरिति विधेयगामिनो बहुत्वस्य विवक्षितत्वात्ततीयमासात्प्रभृति गर्भस्रावे गर्भमासतुल्याहोरात्रैर्विशेषानभिधानाच्चातुर्वर्ण्यस्त्रो विशुद्ध्यति । एतच्च बग्मालपर्यन्तम् । यथोकमादिपुराणे—
षण्मासाभ्यन्तरं यावद् गर्भस्रावो भवेद्यदि ।
तदा माससमैस्तासां दिवसैः शुद्धिरिष्यते ॥
अत ऊर्ध्वं तु जात्युक्तमाशौचं तासु विद्यते ॥
(१)83 मेधातिथिगोविन्दराजादयस्त्वादिपुराणे वचनादर्शनात्सप्तमासादर्वाग्गर्भस्रावे मासतुल्याहोरात्रैः स्त्रीणां विशुद्धिरित्यतिदिशन्ति ।प्रथमद्वितीयमासीयगर्भस्रावे स्त्रीणां त्रिरात्रम् । यथाऽऽह हारीतः—“गर्भस्रायस्त्रीणां त्रिरात्रं साधोयो रजाविशेषत्वात् । पित्रादिसपिण्डाना त्वत्र सद्यःशौचम्” ।यथाऽऽह सुमन्तुः—“गर्भमासतुल्या दिवसा गभसंस्रवणे सद्यःशौचं वा भवति” गर्भमासतुल्या इति स्त्रीविषयं सद्यःशौचं वेति पित्रादिसपिण्डविपर्यामिति व्यवस्थितविकल्पः । रजस्वला चस्त्री रजसि निवृत्ते सति पञ्चमे दिने स्नानेनादृष्टार्थकल्पनयोग्या भवति ।स्पर्शयोग्या तु त्रिरात्रव्यपगमे चतुर्थेऽहनि कृतस्नानेनैव शुद्धा भवति ॥६६॥
नृणामकृतचूडानां विशुद्धिर्नैशिकी स्मृता ।
निर्वृत्तचूडकानां तु त्रिरात्राच्छुद्धिररिष्यते ॥६७॥
[ प्राक्संस्कारप्रमीतानां वर्णानामविशेषतः ।
त्रिरात्रात्त भवेच्छुद्धिः कन्यास्वह्नोविधीयते ॥६॥
अदन्तजन्मनः सद्य आचूडान्नैशिकी स्मृता ।
त्रिरात्रमाव्रतादेशाद्दशरात्रमतः परम् ॥७॥
परपूर्वासु भार्यासु पुत्रेषु प्रकृतेषु च ।
मातामहे त्रिरात्रं तु एकाहं त्वलपिण्डतः ॥८॥
अकृतचूडानां बालानां मरणे सपिण्डानामहारात्रेग शुद्धिर्भवति ।कृतचडानां तु मरणे प्रागुपनयनकालात्त्रिरात्रेण शुद्धिः ॥६७॥
ऊनद्विवार्षिकं प्रेतं निदध्युर्वान्धवा बहिः ।
अलंकृत्य शुचौ भूमावस्थिसंचयनादृते ॥६८॥
असंपूर्णद्विवर्षं बालं मृतमकृतचूडं मालादिभिरलंकृत्य ग्रामाद्बहिः कृत्वा विशुद्धायां भूमौ कालान्तरे शोणेदेहतयाशक्यास्थिसंचयनवजं बान्धवाः प्रक्षिपेयुः । विश्वरूपस्तु- “यस्यां भूमावंन्यस्यास्थिसञ्चयनं न कृतं तस्यां निदध्युः” इति व्याचष्टे ॥६८॥
नास्य कार्योऽग्निसंस्कारो न च कार्योदकक्रिया ।
अरण्ये काष्ठत्रत्यक्त्वा क्षपेयुस्त्र्यहमेव च ॥६९॥
अस्योनद्विवार्षिकस्याग्निसंस्कारो न कर्तव्यः ।नाप्युदकक्रिय कर्तव्या । उदकदाननिषेधोऽयं श्राद्धादिसकलप्रेतकृत्यनिवृत्त्यर्थः । किं त्वरण्ये काष्ठवत्परित्यज्य । काष्ठवदिति शोकाभावोऽभिहितः । यथाऽरण्ये काष्ठंपरित्यज्य शोको न भवति एवं त्यक्त्वा त्र्यहं क्षपेत् त्र्यहाशौचं कुर्यात् । अयं चाकूतचूडस्य त्र्यहाशौचविधिः पूर्वाक्तैकाहाशौचविकल्पपरः। स च व्यवस्थितो वृत्तस्वाध्यायादियुक्तस्यैकाहः तद्रिहितस्य त्र्यहः । यद्यपि मनुना परित्यागमात्रं विहितं तथापि “उनद्विवार्षिकं निखनेत्” ( या. स्मृ. ३-१ ) इति याज्ञवल्क्यवचनाद्विशुद्धभूमौ निखायैव त्यक्तव्यः ॥६९॥
नात्रिवर्षस्य कर्तव्या वान्धवैरुदकक्रिया ।
जातदन्तस्य वा कुर्यर्नाम्नि वापि कृते सति ॥७०॥
अप्राप्ततृतीयवर्षस्य पित्रादिसपिण्डैरुद्रकक्रिया न कर्तव्येति पूर्वत्र निषिद्वाप्युत्तरार्थमनू-
द्यते । जातदन्तस्य वोदकदानं कर्तव्यं, नामकरणे वा कृते ।उदकक्रियासाहचर्यादग्निसंस्कारोऽप्यनुज्ञामात्रम् । प्रेतपिण्डश्राद्धादिकं च यद्यप्यकरणसंभवे करणे क्लेशावहं तथापि करणाकरणयोराम्नानाज्जातदन्तकृतनाम्नोः करणे प्रेतोपकारोभवत्यकरणे प्रत्यवायाभाव इत्यवगम्यते ॥७०॥
सब्रह्मचारिण्येकाहमतीते क्षपणं स्मृतम् ।
जन्मन्येकोदकानां तु त्रिरात्राच्छुद्धिरिष्यते ॥७१॥
सहाध्यायिनि मृते एकरात्रमाशौचं कर्तव्यम् । समानोदकानां पुनः पुत्रजनने सति त्रिरात्रेण शुद्धिर्भवति । त्र्यहानुदकदायिन इति मरणविषयमुक्तम् ॥७१॥
स्त्रीणामसंस्कृतानां तु त्र्यहाच्छुद्ध्यन्ति बान्धवाः ।
यथोक्तेनैव कल्पेन शुद्ध्यन्ति तु सनाभयः ॥७२॥
[ परपूर्वासु पुत्रेषु सूतके मृतकेषु च ।
मातामहे त्रिरात्रं स्यादेकाहं तु सपिण्डने ॥६॥ ]
स्त्रीणामकृतविवाहानां वाग्दत्तानां मरणे बान्धवाः भर्त्रादयस्त्र्यहेण शुद्ध्यन्ति । वाग्दानं विना भर्तृपक्षे सम्बन्धाभावादश्रुतमपि वाग्दानान्तपर्यन्तं बोद्धव्यम् । सनाभयः पितृपक्षाः वाग्दत्तानां विवाहादर्वाङ् मरणे यथोक्तेनैव कल्पेनेत्येतच्छ्लोकपूर्वार्धोक्तेन त्रिरात्रेणैवशुद्ध्यन्तीत्यर्थः । तदुक्तमादिपुराणे—
आजन्मनस्तु चूडान्तं यत्र कन्या विपद्यते ।
सद्यःशौचं भवेत्तत्र सर्ववर्णेषु नित्यशः ॥
ततो वाग्दानपर्यन्तं यावदेकाहमेव हि ।
अतः परं प्रवृद्धानां त्रिरात्रमिति निश्चयः ॥
वाग्दाने तु कृते तत्र ज्ञेयं चोभयतस्त्र्यहम् ।
पितुर्वरस्य च ततो दत्तानां भर्तुरेव हि ॥
स्वजात्युक्तमशौचं स्यान्मृतके सूतकेऽपि च ॥
(१)84 मेधातिथिगोविन्दराजौ तु यथोक्तेनैव कल्पेनेति “नृणामकृतचूडानाम्” इत्येतदु-
_____________________
( १ ) असंस्कृता या वाङ्मात्रेण प्रतिगृहीता न च विवाहितास्तासां मरणे बान्धवाः पतिपक्षास्त्रिरात्रेण, सनाभयस्तु सपिण्डाःस्वपितृपक्षा यथोक्तेन कल्पेन निवृत्तचौडकानामिति जातेरधिकारात्त्रिरात्रेण ।अन्यैस्तूक्त सादर्या दशरात्रेणेति तेषां चाभिप्रायः। अष्टवर्षायाः कन्याया दानं विहितम्, अदत्तायाश्च निवृत्तचौडकव्यपदेशाभावात् । पुंस इवोपनीतस्य तदानीं कल्पान्तरस्यानाम्नानाद्दशाह एव युक्तः । अन्यैस्तु पठितम्— अहस्त्वदत्तकन्यासु वालेषु च विशोधनमिति । तत्र व्याख्यातारः - पञ्चदशाब्ददेशीयापि या ह्यदत्ता कन्या तिष्ठेत्तदधरेवाशौचम्’ यतो मुख्यमाम्नानमतिक्रम्य कालक्षपणे प्रमाणाभावात् । तत्रोच्यते—बालेषु चेति कोऽस्यार्थो यावता उक्तमेव योगविभागे अदन्तजन्मनः सद्य इति । न चैतेन तद्बाधितुं युक्तं सामान्यरूपत्वादस्य,तस्य च विशेषव्यवस्थापनरूपत्वात् । अतोऽयमेकाहः पृथगुक्तोऽपि आचूडादेव व्यवतिष्ठतः सामान्यस्य विशेषापेक्षत्वात् । तस्मादनार्षं एवायमर्धश्लोकः प्रतिपद्यते । स्पर्शविषयतया नेयम् । स्पर्शप्रतिषेधो हि मृतकसूतकयोर्बालस्यापि पुंवत्प्राप्तः । तदर्थमेतदुक्तं स्यात् अहस्त्वदत्तकन्यासु बालेषु च विशोधनमिति । एवञ्चविषयसप्तम्याश्रिता भवति, सा च युक्ता कारकविभक्तित्वात् । इतरथा अध्याहृत्य भावलक्षणा सप्तमी व्याख्यायेत, बालेषु मृतेषु जीवतां शुद्धिरिति । न च तदुपस्पर्शनादाशौचम् । एतेनैतत् सिद्ध्यति, विषयान्तरे तस्य च चरितार्थत्वात् भूमौ परिवृतत्वात् भूमौ परिवृतस्य च स्पर्शनसम्भवात् । अविशेषोक्तौ कुतो विशेषप्रतिपत्तिरिति चेत् ? तस्याचमनकल्पो विद्यते इत्येतत्सन्निधौ तादृशस्येव स्पर्शस्य प्रतीयमानत्वात् । तथा च रजस्वलासृष्टिनो वालस्य स्पर्शनं नेच्छन्ति, अथास्य विशेषणत्वात् । तथा गौतमेन तदुक्तम्— “स्वस्थां मृतौ युक्तमेवाधातुमेतस्य” तस्माद्युक्तौवाधानकाललक्षणा ।
क्तेन विधिना शुद्ध्यन्तीति व्याचक्षाते । अत्र च व्याख्यान पुत्रवत्कन्यायामाप चूडाकरणादूर्ध्वमरणे त्र्यहाशौचं स्यात् । तच्चादिपुराणाद्यनेकवचनविरुद्धम् ॥७२॥
अक्षारलवणान्नाः स्युर्निमज्जेयुश्च ते त्र्यहम् ।
मांसाशनं च नाश्नीयुः शयीरंश्च पृथक् क्षितौ ॥७३॥
क्षारलवणं कृत्रिमलवणं तद्रहितमन्नमश्नीयुः ।त्रिरात्रं नद्यादौ स्नानमाचरेयुः । मांसं च न भक्षयेयुः ।भूमौ चैकाकिनः शयनं कुर्युः ॥७३॥
सन्निधावेष वै कल्पः शाबाशौचस्य कीर्तितः ।
असन्निधावयं ज्ञेयो विधिः संबन्धिबान्धवैः ॥७४॥
मृतस्य सन्निधाबेकस्थानावस्थानादहःपरिज्ञाने शावाशौचस्य विधिरयमुक्तः ।देशान्तरावस्थानादज्ञाने सत्ययं वक्ष्यमाणो विधिः संबन्धिबान्धवैर्ज्ञातव्यः ।संबन्धिनः सपिण्डाः । समानोदका बान्धवाः ॥७४॥
विगतं तु विदेशस्थं श्रुणुयाद्यो ह्यनिर्दशम् ।
यच्छेषं दशरात्रस्य तावदेवाशुचिर्भवेत् ॥७५॥
[ मासत्रये त्रिरात्रं स्यात्षण्मासे पक्षिणी तथा ।
अहस्तु नवमादर्वागूर्ध्वस्नानेन शुद्ध्यति ॥१०॥ ]
विगतं मृतं विदेशस्थं विप्रकृष्टदेशस्थमनिर्गतदशाहाद्यशौचकालं यः शृणोति स यदवशष्टंदशरात्राद्याशौचस्यतावत्कालमविशुद्धो भवति । विगतमित्युपलक्षणं जननेऽप्येतदवगन्तव्यम् । तथा च बृहस्पतिः—
अन्यदेशमृतं ज्ञातिं श्रुत्वा वा पुत्रजन्म च ।
अनिर्गते दशाहे तु शेषाहोभिर्विशुद्ध्यति ॥७५॥
अतिक्रान्ते दशाहे च त्रिरात्रमशुचिर्भवेत् ।
संवत्सरे व्यतीते तु स्पृष्ट्वैवापो विशुद्ध्यति ॥७६॥
नाशौचं प्रसवस्यास्ति व्यतीतेषु दिनेष्वपि ।
इति देवलवचनान्मरणविषयं वचनमिदम् । सपिण्डमरणे दशाहाशौचे ऽतिक्रान्ते त्रिरात्रमशुद्धो भवति, संवत्सरे पुनस्तीत स्नात्वैव विशुद्धयति । एतच्चाविशेषेणाभिधानाच्चातुर्वर्ण्यविषयम् ॥७६॥
निर्दशं ज्ञातिमरणं श्रुत्वा पुत्रस्य जन्म च ।
सवासा जलमाप्लुत्य शुद्धो भवति मानवः ॥७७॥
दशाहाशौचव्यपगमे कर्मानर्हत्वलक्षणस्यत्र्यहाशौचस्योक्तत्वात्तदङ्गास्पर्श विषयम् ।निर्गतदशाहसपिण्डमरणं श्रुत्वा, पुत्रस्य जन्म च श्रुत्वा सचैलं स्नात्वा स्पृश्यो भवति ॥७७॥
वाले देशान्तरस्थे च पृथक् पिण्डे च संस्थिते ।
सवासा जलमाप्लुत्य सद्य एव विशुद्ध्यति ॥७८॥
बालेऽजातदन्ते मृते जातदन्ते “नृणामकृतचूडानाम् ” ( म. स्मृ. ५-६७ ) इत्येकाहोरा-त्राभिधानाद्देशान्तरस्थे च सपिण्डे मृत इत्येकाहाशौचविषयम् । पूर्वश्लोके दशाहाशौचिनस्त्र्यह विधानात्पृथक् पिण्डे समानोदके त्रिरात्रमुक्तम् । तत्र त्रिरात्रव्यपगमे सर्वष्वेषु सचैलं स्नात्वा सद्यो विशुद्धो भवति ॥७८॥
अन्तर्दशाहे स्यातां चेत्पुनर्मरणजन्मनी ।
तावत्स्यादशुचिर्विप्रो यावत्तत्स्यादनिर्दशम् ॥७३॥
दशाहादिमध्ये यदि पुनर्मरणे मरणं जनने जननं स्यात्पुनःशब्दात्सजातीयावगमात्तदा तावत्कालमेव विप्रादिरशुद्धःस्यात्, यावत्पूर्वजातदशाहाद्यशौचं नापगतं स्यात्तावत्पूर्वा शौचव्यपगमेनैव द्वितीयेऽपि मृतके सूतके च शुद्धिरित्यर्थः ॥७९॥
त्रिरात्रमाहुराशौचमाचार्थेसंस्थिते सति ।
तस्य पुत्रे च पत्न्यांच दिवारात्रमिति स्थितिः ॥८०॥
आचाय मृते सति शिष्यस्य त्रिरात्रमाशौचं वदन्ति । तत्पुत्रपत्न्योश्च मृतयोरहोरात्रमित्येषा शास्त्रमर्यादा ॥८०॥
श्रोत्रिये तूपसंपन्ने त्रिरात्रमशुचिर्भवेत् ।
मातुलेपक्षिणींरात्रिं शिष्यर्त्विग्वान्धवेषु च ॥८२॥
वेदशास्त्राध्यायिन्युसंपन्ने मैत्रादिना तत्समीपवर्तिनितद्गृहवासिनोत्यर्थः । तस्मिन्मृते त्रिरात्रेण शुद्धो भवति । मातुलर्त्विक्शिव्यादिषुपक्षिणीरात्रिं व्याप्याशौचम् । द्वे अहनी पूर्वोत्तरे पक्षावित्र यस्याः सा पक्षिणी ॥८१॥
प्रेते राजनि सज्योतिर्यस्य स्याद्विषये स्थितः ।
अश्रोत्रिये त्वहः कृत्स्नमनूचाने तथा गुरौ ॥८२॥
यस्य देशे ब्राह्मणादिः स्थितस्तस्मिन्राजनि कृताभिषेके क्षत्रिये मृते सज्योतिराशौचंस्यात् । सह ज्योतिषा वर्तत इति सज्योतिः ।यदि दिवा मृतस्तदा यावत्सूर्यज्योतिस्तावदाशौचं, यदि रात्रौ मृतस्तदा यावत्तारकाज्योतिस्तावदशौचम् । श्रोत्रिये त्रिरात्रमुक्तम् । अश्रोत्रिये पुनस्तद्गृहे मृते कृत्स्नं दिनमात्रमाशोचं नतु रात्रावपि रात्रौ मृते रात्रावेवेत्यवगन्तव्यम् ।साङ्गवेदाध्यायिति “स्वल्पं वा बहु वा यस्य " ( म. म. २-१४९ ) इत्येतत्रदिष्टे गुरावप्यहमात्रमेव ॥८२॥
शुद्ध्येद्विप्रो दशाहेन द्वादशाहेन भूमिपः ।
वैश्यः पञ्चदशाहेन शूद्रो मासेन शुद्ध्यति ॥८३॥
[ क्षत्रविट्शूद्रदायादाः स्युश्चेद्विप्रस्य बान्धवाः ।
तेषामशौचं विप्रस्य दशाहाच्छुद्धिरिष्यते ॥११॥
राजन्यवैश्ययोश्चैवंहीनयोनिषु बन्धुषु ।
स्वमेव शौचं कुर्वीत विशुद्ध्यर्थमिति स्थितिः ॥१२॥
विप्रः शुध्येद्दशाहेन जन्महानौ स्वयोनिषु ।
षटभिस्त्रिभिरथैकेन क्षत्रविट्शूद्रयोनिषु ॥१३॥
सर्वे चोत्तमवर्णास्तु शौचं कुर्युरतन्द्रिताः ।
तद्वर्णविधिदृष्टेन स्वं तु शौचं स्वयोनिषु ॥१४॥ ]
उपनीतसपिण्डमरणे सम्पूर्णकालीनजनने च वृत्तस्वाध्यायादिरहितब्राह्मणो दशाहेन शुद्धो भवति । क्षत्रियो द्वादशाहेन । वैश्यः पञ्चदशाहेन ।शूद्रो मासेन ।तस्य चोपनयन स्थाने विवाहः ॥८३॥
न वर्धयेदघाहानि प्रत्यून्नाग्निषु क्रियाः ।
न च तत्कर्म कुर्वाणः सनाभ्योऽप्यशुचिर्भवेत् ॥८३॥
यस्य तु वृत्तस्वाध्यायाद्यपेक्षयापूर्वम् “अर्वाक्सञ्चयनादस्थ्नाम्” ( म. स्मृ. ५-५९ ) इत्याद्याशौचलसङ्कोच उक्तः स निष्कर्मा सुखमासिष्ये इति बुद्ध्यानाशौचदिनानि दशाहादिरूपतया वर्धयेत्सङ्कुचिताशौचनेष्वपि । अग्निष्विति बहुवचनाच्छ्रौताग्निष्वग्निहोत्रहोमान्न विधातयेत् । स्वयं कुर्यादशक्तौ वा पुत्रादिन्कारयेत् । अत्रैव हतुमाह—यस्मात्तत्कर्माग्निहोत्ररूपं कुर्वाणः पुत्रादिः सपिण्डो नाशुचिर्भवति । तदाह पारस्करः—“नित्यानि विनिवर्तन्ते वैतानवर्जम् । वैतानं श्रोताहोमः गार्हपत्यकृण्डस्थानप्नोनाहवनीयादिकुण्डेषु वितत्यक्रियते” इति । तथा च शङ्खलिखिता"अग्निहोत्रार्थं स्नानोपस्पर्शनाच्छुचिः” । जाबालोऽध्याह—
जन्महानौवितानस्य कर्मलोपो न विद्यते ।
शालाग्नौ केवला होमः कार्यएवान्यगात्रजैः ॥
छन्दोगपरिशिष्टमपि—
मृतके कर्मणां त्यागः सन्ध्यादीनां विधीयते ।
होमः श्रौते तु कर्तव्यः शुष्कान्नेनापि वा फलैः॥
तस्मादेकाहत्र्यहाद्याशौचसङ्कोचे सन्ध्वादीनामेव परित्यागो न तु श्रौतहोमस्य ।एकाहत्र्यहाद्यपगमे तु संध्यापञ्चमहायज्ञादिसवमेवानुष्टेयम् । अतो यन्मे (१)85 धातिथिगोविन्दराजाभ्यामन्यथाऽप्यभिधायि “एकाहत्र्यहाद्यशौच कोचोऽयं होमस्वाध्यायमात्रविषयः, संध्योपासनादिकं तु तेनापि दशाहमेव न कर्तव्यम्” इति । यत्तु गौतमेन “राज्ञां च कर्मविराधाद्बाह्मणस्य स्वाध्यायानिवृत्त्यर्थम्” याज्ञवल्क्येन च-ऋत्विजां दीक्षितानां च " ( या. स्मृ. ३-२८) इत्यादिना सद्यःशौचमुक्तं तत्सर्वषामेव दशाहायशाचिनामपि तत्तत्कर्मविषयम् ।यानि तूमयन्त्र इशाहानि “कुलस्यान्नं न भुञ्जीत " इत्यादीनि दशाहं तत्तत्कर्मनिषेधानि वचनानि, तानि शाहाशौचविषयाणीति न कश्चिविरोधः । तस्माद्धोमस्वाध्यायमात्रार्थं सगुणे अशौचलाघवं, न संध्योपासनार्धमितीदं निष्प्रनामम् ॥८४॥
दिवाकीर्तिमुदक्या चपतितं सूतिकां तथा ।
शवं तत्स्पृष्टिनं चैत्रस्पृष्ट्वा स्नानेन शुद्ध्यति ॥८५॥
चाण्डालं, रजस्वलां, महादिकं पतितं, प्रसूतां, देशहाभ्यन्तरे शवं शवस्पृष्टिनं च स्पृष्ट्वा स्नानेन शुद्धो भवति । केचित्तु तत्स्पृष्टिनमिति चाण्डालोदत्यादिभिः सर्वैः संम्वन्धयन्ति गोविन्दराजन्तु
( १ ) प्रत्यूहेन्नाग्निषु क्रिया अशुचित्वात्सर्वश्रौतस्मार्तक्रियानिवृत्ती प्राप्तायामिदमुच्यते । अग्निषु याः क्रियाः सायंहोमाद्यास्तान्नप्रत्यूहन्न प्रत्यस्येत् । प्रत्यूहो निर्हासअननुष्ठानम् ।न चस्वयं कुर्यादत आह—न च तत्कर्मकुर्वाणः सनाभ्योऽपीति ।सनाभ्योऽपि नाशुचिः स्यात् कि पुनरन्यः। तथा गृह्यम्-“नित्यानि निवर्तेरन् वैतानवर्जं शालाग्नो चैके” इत्युक्त्वा आह-“अन्य एतानि कुर्युः” इति । नव यदग्न्याधानं होममात्रमेव क्रियते किं तर्हि साङ्गप्रयोगस्तत्रैवकर्तुर्नरस्य सम्भवात्प्रधानहोमस्य तु द्रव्यत्यागरूपत्वात् स्वयं कर्तृतैव । अतो होमवैश्वदेवदर्शपूर्णमासाद्या निवर्तन्ते । अन्येषां तु जपसन्ध्योपाननादीनां निवृत्तिर्न दर्शिता तानि च नित्यानि । अतो अन्येषामेवाभ्यनुज्ञानं यतः स्मृत्यन्तरे प्रतिषिद्धं होमस्वाध्यायौ निवर्तत इति । नित्यकाम्यभेदेन व्यवस्था ।काम्यं तु नैव कर्तव्यमशुचित्वादधिकारापगमात् । ननु च नित्येष्वपि नैवाशुवेरधिकारः । न च शौचमङ्गयदि विगुणं नित्यमतुष्ठीयते न काम्यमेत्युच्यते अथास्माद्वचनाद् भवति । मैवम्, इह यद्यपि मानं तदत्यान्य एतानि कुर्युरिति परकर्तृकत्वमभ्यनुज्ञायते । तच्च विगुणत्वान्नित्येषूपपद्यते न काम्येषु ।वैश्वदेवे त विवदन्ते स्मृत्यन्तरं चोदाहरन्ति ।होमं तत्र न कुर्वीत शुल्कधान्यफलेरपि । पञ्चयज्ञविधानं तु न कुर्यान्मृत्यु जन्मनोः ॥ अतः सन्ध्याहोमौ दर्शपूर्णमासौ साम्वत्सरिकं चाश्वयुज्यादि कर्तव्यम् ।
याज्ञवल्क्यवचनाच्छवस्पृष्टिनमेव तत्स्पृष्टिनमाह नोदक्यादिस्पृष्टिनं, तत्राचमनावधानात्, तदाह याज्ञवल्क्यः -
उदक्याशुचिभिः स्नायात्संस्पृष्टस्तैरुपस्पृशेत् । ( या स्मृ. ३-३० )
उदक्याशुचिभिः स्पृष्टः स्नानं कुर्यात् । उदक्याशौचिभिः स्पृष्टैः स्पृष्टस्तूपस्पृशेदाचामेत् ॥८५॥
आचम्य प्रयतो नित्यं जपेदशुचिदर्शने ।
सौरान्मन्त्रान्यथोत्साहं पावमानीश्च शक्तितः ॥८६॥
श्राद्धदेवपुजादिसंचिकीर्षुः स्नानाचमनादिना प्रयतः सन्प्रकृतचाण्डालाद्यशुचिदर्शने सति “उदुत्यं जातवेदसम्” इत्यादिसूर्यदैवतमन्त्रान्यथासामर्थ्यं पावमानीश्च शक्त्या जपेत् ॥८६॥
नारं स्पृष्ट्वास्थि सस्नेहं स्नात्वा विप्रो विशुद्ध्यति ।
आचम्यैव तु निःस्नेहं गामालभ्यार्कमीक्ष्यवा ॥८७॥
मानुषास्थि स्नेहसंयुक्तं स्पृष्ट्वा ब्राह्मणादिः स्नानेन विशुद्धयति । स्नेहशून्यं पुनः स्पृट्ष्वा आचम्य गोस्पर्शार्कावेक्षणयोरन्यतरत्कृत्वा विशुद्धो भवति ॥८७॥
आदिष्टी नोदकं कुर्यादाव्रतस्य समापनोत् ।
समाप्ते तूदकं कृत्वा त्रिरात्रेणैव शुद्ध्यति ॥८८॥
व्रतादेशनमादिष्टं तदस्यास्तौति आदिष्टी ब्रह्मचारी स प्रेतोदकमाव्रतसमापनान्न कुर्यात् । उदकमिति पूरकपिण्डषोडशश्राद्धादिसकलप्रेतकृत्योपलक्षणम् ।समाप्ते पुनर्ब्रह्मचर्ये प्रेतोदकं कृत्वा त्रिरात्रसशौचं
कृत्वा विशुद्धो भवति । एतच्च मातापित्राचार्यव्यतिरिक्तविषयम् । तदाह वसिष्ठः—“ब्रह्मचारिणः शवकर्मणा व्रतान्निवृत्तिरन्यत्र मातापित्रोर्गुरोर्वा " । शवकर्मणेति शवनिमित्तकेन निर्हरणदहनोदकदानपूर्वकपिण्डषोडशश्राद्धादिकर्मणा । वक्ष्यति च—“आचार्यं स्वमुपाध्यायम्” ( म. स्मृ. ५-९१ ) इति ॥८८॥
वृथासङ्करजातानां प्रव्रज्यासु च तिष्ठताम् ।
आत्मनस्त्यागिनां चैव निवर्तेतोदकक्रिया ॥ ८९॥
जातशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते । वृथाजातानां बाहुल्येन त्यक्तस्वधर्माणां सङ्करजातानां हीनवर्णनोत्कृष्टस्त्रीषूत्पन्नानां वेदबाह्यरक्तपटादिप्रव्रज्यासु वर्तमानानामशास्त्रीयविषोद्वन्धनादिना कामतश्च कृतजीवितत्यागिनामुदकादिक्रिया न कर्तव्या ॥८९॥
पाषण्डमाश्रितानां च चरन्तीनां च कामतः ।
गर्भभर्तृद्रुहां चैव सुरापीनां च योषिताम् ॥९०॥
वेदबाह्यरक्तपटमौञ्जादिव्रतचर्या पाषण्डं तदनुतिष्ठन्तीनां स्वच्छन्दमेकानेकपुरुषगामिनीनां गर्भपातनभर्तृवधकारिणीनां द्विजातिस्त्रीणां सुरापीनामुदकक्रियौर्ध्वदैहिकं निवर्तेत इति पूर्वेण सम्बन्धः ॥१०॥
आचार्यं स्वमुपाध्यायं पितरं मातरं गुरुम् ।
निर्हृत्य तु व्रती प्रेतान्न व्रतेन वियुज्यते ॥९१॥
आचार्य उपनयनपूर्वकं संपूर्णशाखाऽध्यापयिता, उपाध्यायो वेदैकदेशस्याङ्गस्य वाऽध्यापकः, वेदस्य वेदानां चैकदेशस्यापि व्याख्याता गुरुः । निर्हरणपूर्वकत्वात्प्रेतकृत्यस्य निर्हृत्येति दाहःशाहपिण्डषोडशश्राद्धादिसकलप्रेतकृत्यस्य प्रदर्शनार्थमाचार्यादीन्पञ्च मृतान्निर्हृत्य ब्रह्मचारी न लुप्तव्रतोभवति । एवं चान्यान्निर्हृत्य व्रतलोपो भवतीति गम्यते । आचार्यस्वमित्यभिधानात् ।
गुरोर्गुरौ सन्निहिते गुरुवद्वृत्तिमाचरेत् ।( म.स्मृ. २-२०५ )
इति न्यायान्नाचार्याचार्यमपि । स्वमिति सर्वत्र संव्रत्र्यते, तेनोवाध्यायोपाध्यायमवि निर्हृत्य व्रतलोप एव ॥९१॥
दक्षिणेन मृतं शूद्रं पुरद्वारेण निर्हरेत् ।
पश्चिमोत्तरपूर्वैस्तुयथायोगं द्विजन्मनः ॥१२॥
अमाङ्गलिकत्वादत्यन्तापकृष्टशूद्रक्रमेणाभिवानम् ।शुद्धं भृतं दक्षिरपुरद्वारे निर्हरेत् । द्विजातीन्पुनर्यथायोगं यथायुक्त्याऽपष्टवैश्यक्षत्रियविप्रक्रमेणैव पश्चिमोत्तरपूर्वद्वारेण निर्हरेत् ॥९२॥
न राज्ञामघदोषोऽस्ति व्रतिनां न च सत्रिणाम् ।
ऐन्द्रं स्थानमुपासीना ब्रह्मभूता हि ते सदा ॥९३॥
राज्ञामभिषिक्तक्षत्रियाणां सपिण्डमरणादावशोचदोषो नास्ति । यतो राजान ऐन्द्रं स्थानं राज्याभिषेकाख्यमाधिपत्यकारणं प्राप्ताः । व्रतिनो ब्रह्मचारिणश्चान्द्रायणादिव्रतकारिणश्च, सत्रिणो गवामयनादि-यागप्रवृत्ताः यतो ब्रह्मभृतास्ते ब्रह्मेव निष्पापाः । अशौचाभावश्चायं कर्मविशेषे । तदाह विष्णुः—“अशौचं न राज्ञां राजकर्मणि न व्रतिनांव्रतेन सत्रिणांसत्रे”। राजकर्मणि व्यवहारदर्शनशान्तिहोमादिकर्मणि ॥९३॥
राज्ञो माहात्मिके स्थाने सद्यःशौचं विधीयते ।
प्रजानां परिरक्षार्थमासनं चात्र कारणम् ॥९४॥
महात्मन इदं स्थानं माहात्मिकं राज्यपदाख्यं सर्वाधिपत्यलक्षणं, महात्मैव प्राचीनपुव्यराज्य-मासादयति तस्मिन्वर्तमानस्य सद्यःशौचमुपदिश्यते, न तु राज्यप्रच्युतस्य क्षत्रियजातेरपि । अत्र जातिरविवक्षितेत्यनेन श्लोकेन दर्शितम् । यतो न्यायनिरूपणेन दुर्भिक्षेऽन्नदानेनोपसर्गेषु शान्तिहोमादिना प्रजारक्षार्थं राज्यासनेष्ववस्थानमशौचाभावे च कारणम् । तच्चाक्षत्रियाणामपि तत्कार्यकारिणां विप्रवैश्यशूद्राणामविशिष्टम् । अत एव सोमकार्यकारिणि फलचमसे सोमवर्माः । अत एव ब्रीहिधर्मान्विततया श्रुतमप्यवधातादि तत्कार्यकारित्वस्य विवक्षितत्वात्प्रकृतौ यवे विकृतौ च नीवारादिषु संबव्यत इति कर्ममीमांसायां तत्तदधिकरणेषु निरणायि ॥९४॥
डिम्भाहवहतानां च विद्युता पार्थिवेन च ।
गोब्राह्मणस्य चैवार्थे यस्य चेच्छति पार्थिवः ॥९५॥
डिम्भाहवो नृपरहितयुद्धं तत्र हतानां, विद्युता वज्रेण, पार्थिवेन वधाहंऽपराधे हते, गोब्राह्मणरक्षणार्थं विनाऽपि युद्धं जलाग्निव्याघ्रादिभिर्हतानां, यस्य पुरोहितादेः स्वकार्याविवातार्थं नृपतिरशौचाभावमिच्छति तस्यापि सद्यःशौचम् ॥१५॥
सामाग्न्यर्कानिलेन्द्राणां वित्ताप्पत्योर्यमस्य च ।
अष्टानां लोकपालानां वपुर्धारयते नृपः ॥९६॥
चन्द्राग्निसूर्यवायुशक्रयमानां वित्तस्यापां च पत्योः कुबेरवरुणयोरेवमष्टानां लोकपालानां संबन्धि देहं राजा धारयति ॥९६॥
ततः किमत आह—
लोकेशाधिष्ठितो राजा नास्याशौचं विधीयते ।
शौचाशौचं हि मर्त्यानां लोकेशप्रभवाप्ययम् ॥९७॥
यतो लोकेशांशाक्रान्तो नृपतिरतो नास्याशौचमुपदिश्यते । यस्मान्मनुष्याणां यच्छौ-
चमशौचं वा तल्लोकेशेभ्यः प्रभवति विनश्यति च । अप्ययो विनाशः । एतेनान्यदीयशौचाशौचोत्पादनविनाशशक्तस्य लोकेश्वररूपस्य नृपतेः कुतः स्वकीयाशौचमिति पूर्वोक्ताशौचाभावस्तुतिः ॥९७॥
उद्यतैराहवे शस्त्रैः क्षत्रधर्महतस्य च ।
सद्यः संतिष्ठते यज्ञस्तथाशौचमिति स्थितिः ॥९८॥
उद्यतैः शस्त्रैःखड्गादिभिर्न तु लगुडपाषाणादिभिरपराङ्मुखत्वा दिक्षत्रियधर्मयुक्तसंग्रामे इतस्य तत्क्षणादेव ज्योतिष्टोमादियज्ञः संतिष्ठते समाप्तिमेति, तत्पुण्येन युज्यत इत्यर्थः। तथाऽऽशौचमपि तत्क्षणादेव समाप्तिमेति, इयं शास्त्रे मर्यादा ॥९८॥
विप्रः शुद्ध्यत्यपः स्पृष्ट्वा क्षत्रियो वाहनायुधम् ।
वैश्यः प्रतोदं रश्मीन्वा यष्टि शूद्रः कृतक्रियः ॥९९॥
अशौचान्ते कृतश्राद्धादिकृत्यो ब्राह्मणोऽपः स्पृष्ट्येति जलस्पर्शमात्रं दक्षिणहस्तेन कृत्वा शुद्धो भवति, न तु
संवत्सरे व्यतीते तु स्पृष्टैरद्भिर्विशुद्ध्यति ।
इतिवत् स्नात्वा । वाहनादिस्पर्शसाहचर्यात्स्पृष्ठ्वेत्यस्य च सदुच्चरितस्यार्थभेदस्यान्याय्यत्वात् । क्षत्रियो हस्त्यादिवाहनं खड्गाद्यस्त्रं च, वैश्यो बलीवर्दादिप्रतोदं लोहप्रोताग्रं योक्त्रं वा, शुद्रो यष्टिं वंशदण्डिकाम् ॥९९॥
एतद्वोऽभिहितं शौचं सपिण्डेषु द्विजोत्तमाः ।
असपिण्डेषु सर्वेषु प्रेतशुद्धिं निबोधत ॥१००॥
भो द्विजश्रेष्ठाः ! एतच्छौचं सपिण्डेषु प्रेतेषु युष्माकमुक्तम् । इदानीमसपिण्डेषु प्रेतशुद्धिं शृणुत ॥१००॥
असपिण्डं द्विजं प्रेतं विप्रो निर्हृत्य बन्धुवत् ।
विशुद्ध्यति त्रिरात्रेण मातुराप्तांश्च बान्धवान् ॥१०१॥
असपिण्डं ब्राह्मणं मृतं ब्राह्मणो बन्धुवत्स्नेहानुबन्धेन, न त्वदृष्टबुद्ध्येत्यर्थादुक्तम् । मातुश्चाप्तान्सन्निकृष्टान्सहोदरातृभगिन्यादीन्बान्धवान्निर्हृत्य त्रिरात्रेण शुद्धो भवति ॥१०१॥
यद्यन्नमत्ति तेषां तु दशाहेनैव शुद्ध्यति ।
अनदन्नन्नमह्नैव न चेत्तस्मिन्गृहे वसेत् ॥१०२॥
निर्हारको यदि तेषां मृतस्य सपिण्डानामाशौचिनामन्नमश्नाति तदा तद्दशाहेनैव शुद्ध्यति न त्रिरात्रेण ।अथ तेषामन्नं नाइनाति
गृहे च तेषां न वसति, निर्हरति च तदाऽहोरात्रेणव शुद्ध्यति । एवं च तद्गृहवासे सति तदन्नाभोजिनो निरकस्य पूर्वोक्तं त्रिरात्रम् ॥१०२॥
अनुगम्येच्छया प्रेतं ज्ञातिमज्ञातिमेव च ।
स्नात्वा सचैलः स्पृष्ट्वाऽग्निं घृतं प्राश्य विशुद्ध्यति ॥१०३॥
ज्ञातिमज्ञातिं वा मृतमिच्छातोऽनुगम्य सचैलस्नानं च कृत्वा ततोऽग्निं च स्पृष्ट्वा पश्चाद्धतप्राशनं कृत्वा अनुगमननिमित्ताशौ वाद्विशुद्ध्यति ॥१०३॥
न विप्रंस्वेषु तिष्ठत्सु मृतं शुद्रेण नाययेत् ।
अस्वर्ग्या ह्याहुतिः सा स्याच्छूद्रसंस्पर्शदूषितां ॥१०४॥
ब्राह्मणादिं मृतं समानजातीयेषु स्थितेषु न शुद्रेण पुत्रादिरियेत् । यस्मात्सा शरीराहुतिः शूद्रस्पर्शदुष्टा सती मृतस्य स्वर्गाय हिता न भवति । मृतं स्वर्गं न प्रापयतीत्यर्थः । स्वेषु तिष्ठत्स्वित्यभिधानाद्वाह्मणाभावे क्षत्रियेण तद्भावे वैश्येन तदभावे शुद्रेणापि निर्हारयेदि-
त्युक्तं, यथापूर्वं श्रेष्टत्वात् । अस्वर्ग्यदोषश्च ब्राह्मणादिसद्भावे शुद्रेण निर्हरणे सति बोद्धव्यः ।गोविन्दराजस्तुदोषनिर्देशात्स्वेषु तिष्ठत्स्वित्यविवक्षितमित्याह । तद्युक्तम् ।संभवदर्थपदद्वयो- च्चारणवैयर्थ्यप्रसङ्गादुपक्रमावगतेश्च वेहोदितन्यायेनानुबोध्यत्वाद् गुणभुतशुद्धयनुरोधेन प्रधानुभूताया जातेरुपेक्षायां गुणलोपेनामुख्यस्येत्यपि न्यायेन बाध्येत । तस्मात्
स्वेषु तिष्ठत्स्विति पदद्वितयं न विवक्षितम् ।
इमां गोविन्दराजस्य राजाज्ञां नाद्रियामहे ॥१०४॥
ज्ञानं तपोऽग्निराहारो मृन्मनो वार्युपाञ्जनम् ।
वायुः कर्मार्ककालौ च शुद्धेःकर्तॄणि देहिनाम् ॥१०५॥
ज्ञानादीनि शुद्धेः साधनानि भवन्ति । तत्र ब्रह्मज्ञानं बुद्धिरूपान्तःकरणशुद्धे साधनम् । यथा वक्ष्यति “बुद्धिर्ज्ञानेन शुद्ध्यति” ( म. स्मृ. ५-१०९) । तपो यथा “तपसा वेदवित्तमाः” ( म. स्मृ. ५-१०७ ) ।अग्निर्यथा “पुनःपाकेनमृन्मयम्” ( म. स्मृ. ५-२२२ ) । आहारो यथा “हविष्येण यवाग्वा” (म. स्मृ. ११-१०६ ) इति ।मृद्वारिणी यथा “मृद्वार्यादेयमर्थवत्” ( म. स्मृ.५-१३४ ) इति ।मनो यथा “मनःपूतं समाचरेत् " ( म. स्मृ. ६-१४६ ) इति । संकल्पविकल्पात्मकं मनः, निश्चयात्मिका बुद्धिरिति मनोबुद्ध्यार्भेदः ।उपाञ्जनमुपलेपनं यथा “मार्जनोपाजनैवेंश्म " ।कर्म यथा “यजेत वाऽश्वमेधेन” ( म. स्मृ. ११-७४ ) इत्यादि । अर्को यथा “गामालभ्यार्कमीक्ष्य वा " ।कालो यथा “शुद्ध्येद्विप्रोदशाहेन” ( म. स्मृ. ५-८३ ) ।वायोस्तु शुद्धिहेतुत्वं मनुनाऽनुक्तमपि पन्थानश्च विशुद्ध्यन्ति सोमसूर्यांशुमारुतैः ।
इति विष्ण्वादावुक्तंग्राह्यम् ॥१०५॥
सर्वेषामेव शौचानामर्थशौचं परं स्मृतम् ।
योऽर्थे शुचिर्हि स शुचिर्न मृद्वारिशुचिः शुचिः ॥१०६॥
सर्वेषां मृद्वारिनिमित्तदेहशौचमनश्शौ वादीनां मध्यादर्थशौचमन्यायेन परधनहरणपरिहारेण यद्धनेहा तत् परं प्रकृष्टं मन्वादिभिः स्मृतम् ।यस्माद्योऽर्थे शुद्धः स शुद्धो भवति । यः पुनर्मृद्वारिशुचिरर्थं चाशुद्धः सोऽशुद्ध एव ॥१०६॥
क्षान्त्या शुद्ध्यन्ति विद्वांसो दानेनाकार्यकारिणः ।
प्रच्छन्नपापा जप्येन तपसा वेदवित्तमाः ॥१०७॥
परेणापकारे कृते तस्मिन्प्रत्यपकारबुद्ध्यनुत्पत्तिरूपया पण्डिताः शुद्ध्यन्ति । यथा च वक्ष्यति-“महायज्ञक्रियाः क्षमा ।नोशयन्त्याशु पापानि” इति । अकार्यकारिणो दानेन । यथा वक्ष्यति— “सर्वस्वं वा वेदविदे ब्राह्मणाय” इति । अप्रख्यातपापा जप्येन । यथा वक्ष्यति— “जपंस्तूपवसेद्दिनम्” इति । वेदवित्तमाः बेदार्थचान्द्रायणादितपोविदः तपसेत्येकादशाध्याये वक्ष्यमाणेन ॥१०७॥
मृत्तोयैः शुद्ध्यते शोध्यं नदी वेगेन शुद्ध्यति ।
रजसा स्त्री मनोदुष्टा संन्यासेन द्विजोत्तमः ॥१०८॥
मलाद्यपहतं शोधनीयं मृज्जलैः शोभ्यते । नदीप्रवाहश्च श्लेष्माद्यशुचिदूषितो वेगेन शुद्ध्यति । स्त्री च परपुरुषमैथुनसंकल्पादिदुषितमानसा प्रतिमासार्तवेन तस्मात्पापाच्छुदा भवति । ब्राह्मणश्च संन्यासेन षष्टाध्यायाभिधेयेन पापाच्छुध्यति ॥१०८॥
अद्भिर्गात्राणि शुद्ध्यन्ति मनः सत्येन शुद्ध्यति ।
विद्यातपोभ्यां भूतात्मा बुद्धिर्ज्ञानेन शुद्ध्यति ॥१०८॥
स्वेदाद्यपहतान्यङ्गानि जलेन क्षालितानि शुद्ध्यन्ति । मनश्च निषिद्धचिन्तादिना दूषितं
सत्याभिधानेन शुद्ध्यति । भूतात्मा सूक्ष्मादिलिङ्गशरीरावच्छिन्नो जीवात्मा ब्रह्मविद्यया पापक्षयहेतुतया तपसा च शुद्धो भवति । शुद्धः परमात्मरूपेणावतिष्ठते । बुद्धिश्च विपर्ययज्ञानोपहता यथार्थविषयज्ञानेन शुद्ध्यति ॥१०९॥
एष शौचस्य वः प्रोक्तः शारीरस्य विनिर्णयः ।
नानाविधानां द्रव्याणां शुद्धेः शृणुत निर्णयम् ॥११०॥
अयं शरीरसंबन्धिनः शौचस्य युष्माकं निश्चय उक्तः । इदानीं नानाप्रकारद्र्व्याणां येन यच्छुद्ध्यति तस्य निर्णयं शृणुत ॥११०॥
तैजसानां मणीनां च सर्वस्याश्ममयस्य च ।
भस्मनाऽद्भिर्मृदा चैव शुद्धिरुक्ता मनीषिभिः ॥१११॥
तैजसानां सुवर्णादीनां, मरकतादिमणीनां, पाषाणमयस्य च सर्वस्यभस्मना जलेन मृत्तिकयाच मन्वादिभिः शुद्धिरुक्ता।निर्लेपस्य जलेनैवानन्तरं शुद्धेर्वेक्ष्यमाणत्वादिदमुच्छिष्टघृतादिलिप्तविषयम् । तत्र मृद्भस्मनोर्गन्धक्षयैककार्यत्वाद्विकल्पः ।आपस्तूभयत्र समुच्चीयन्ते ॥१११॥
निर्लेपं काञ्चनं भाण्डमद्भिरेव विशुद्ध्यति ।
अब्जमश्ममयं चैव राजतं चानुपस्कृतम् ॥११२॥
उच्छिष्टादिलेपरहितंसौवर्णभाडं, जलभवं च शङ्खमुक्तादि, पाषाणमयं च राजतमनुपस्कृतं रेखादिगुणान्तराधानरहितं तथा विधमलासंभवाज्जलेनैव भस्मादिरहितेन शुद्ध्यति ॥११२॥
अपामग्नेश्च संयोगाद्धैमं रौप्यं च निर्बभौ ।
तस्मात्तयोः स्वयोन्यैव निर्णेको गुणवत्तरः ॥११३॥
“अग्निव वरुणानीरकामयत” इत्यादि वेदे श्रूयते । तथा “अग्नेः सुवर्णमिन्द्रियम्, वरुणानीनां रजतम्” इत्यादिश्रुतिष्वग्न्यापः संयोगात्सुवर्णं रजतं चोद्भूतं यस्मादतस्तयोः स्वेन कारणेनैव जलेनात्यन्तोपघातेनाग्निना निर्णैकः शुद्धिहेतुर्गुणवत्तरः प्रशस्ततरः ॥११३॥
ताम्रायःकांस्यरैत्यानां त्रपुणः सीसकस्य च ।
शौचं यथार्हं कर्तव्यं क्षाराम्लोदकवारिभिः ॥११४॥
अयो लोहं, रीतिः पित्तलं तद्भवं पात्रं रैत्यं, त्रपु रङ्गम्, एषां भस्माम्लोदकैः शोधनं कर्तव्यम् ।यथार्हं यस्य यदहंति ।
अम्भसा हेमरौप्यायः कांस्यं शुद्ध्यति भस्मना ।
अम्लैस्ताम्रंच रैत्यं च पुनःपाकेन मृन्मयम् ॥
इति बृहस्पत्यादिवचनाद्विशेषोऽत्र बोद्धव्यः ॥११४॥
द्रवाणां चैव सर्वेषां शुद्धिरुत्पवनं स्मृतम् ।
प्रोक्षणं संहतानां च दारवाणां च तक्षणम् ॥११५॥
द्रवाणां घृततैलानां काककीटाद्युपहतानां बौधायनादिवचनात्प्रसृतिमात्रप्रमाणानां प्रादेशप्रमाणकुशपत्रद्वयाभ्यामुत्पवनेन शुद्धिः। संहतानां च शय्यादीनामुच्छिष्टाद्युपघाते प्रोक्षणं, दारवाणां चात्यन्तोपघाते तक्षणेन ॥११५॥
मार्जनं यज्ञपात्राणां पाणिना यज्ञकर्मणि ।
चमसानां ग्रहाणां च शुद्धिः प्रक्षालनेन तु ॥११६॥
चमसानां ग्रहाणां चान्येषां यज्ञपात्राणां पूर्वं पाणिना मार्जनं कार्यं पश्चात्प्रक्षोलतेन यज्ञे कर्तव्ये शुद्धिर्भवति ॥११६॥
चरूणां स्रुक्स्रुवाणां च शुद्धिरुष्णेन वारिणा ।
स्फ्यशूर्पशकटानां च मुसलोलूखलस्य च ॥११७॥
स्नेहाक्तानां चरुस्नुगादीनामुष्णजलेन शुद्धिः ।स्नेहाद्ययुक्तानां तु जलमात्रेणैव शुद्धिर्यज्ञार्थम् ॥११७॥
अद्भिस्तु प्रोक्षणं शौचं बहूनां धान्यवाससाम् ।
प्रक्षालनेन त्वल्पानामद्भिः शौचं विधीयते ॥११८॥
[ त्र्यहकृतशौचानां तु वायसी शुद्धिरिष्यते ।
पर्युक्षणाद्धूपनाद्वा मलिनामतिधावनात्॥१५॥ ]
बहूनां धान्यानां वस्त्राणां च चाण्डालाद्युपघाते जलेन प्रोक्षणाच्छुद्धिः ।बहुत्वं चपुरुषभारहार्याधिकत्वमिति व्याचक्षते । तदल्पानां तु प्रक्षालनाच्छुद्धिर्मन्वादिभिरुपदिश्यते॥११८॥
चैलवच्चर्मणां शुद्धिर्वैदलानां तथैव च ।
शाकमूलफलानां च धान्यवच्छुद्धिरिष्यते ॥११९॥
स्पृश्यपशुचर्मणां वंशादिदलनिर्मितानां च वस्त्रवच्छुद्धिर्भवति । शाकमूलफलानां च धान्यवच्छुद्धिः ॥११९॥
कौशेयाविकयोरूषैःकुतपानामरिष्टकैः।
श्रीफलैरंशुपट्टानां क्षौमाणां गौरसर्षपैः ॥१२०॥
कृमिकोशोद्भवस्थ वस्त्रस्य, मेषादिलोमप्रभवस्य कम्बलादेः, ऊषैः क्षारमृत्तिकाभिः, कुतपानां नेपालकम्बलानाम् अरिष्टकैररिष्टचूर्णैः, अंशुपट्टानां पट्टशाटकानां बिल्वफलैः, क्षौमाणां दुकूलानां क्षुमावल्कलभवानां वस्त्राणां तु पिष्टश्वेतसर्षपप्रक्षालनाच्छुद्धिः ॥१२०॥
क्षौमवच्छङ्खशृङ्गाणामस्थिदन्तमयस्य च ।
शुद्धिर्विजानता कार्या गोमूत्रेणोदकेन वा ॥१२१॥
शङ्खस्य स्पृश्यपशुशृङ्गाणां स्पृश्यपश्चस्थिभवस्य गजादिदन्तस्य च क्षौमवत्पिष्टश्वेतसर्षपकल्केन गोमूत्रजलयोरन्यतरयुक्तेन शास्त्रविदा शुद्धिः कर्तव्या ॥१२१॥
प्रोक्षणात्तृणकाष्टं च पलालं चैव शुध्यति ।
मार्जनोपाञ्जनैर्वेश्म पुनः पाकेन मृन्मयम् ॥१२२॥
तृणकाष्ठपलालं च चाण्डालादिस्पर्शदूषितं प्रोक्षणेन शुद्ध्यति । तृणपलालसाहचर्यादिद- मिन्धनादिकाष्टविषयम् । दारवाणां च तक्षणमिति निमितदारुमयगृहपात्रविषयम् ।गृहमुदक्या निवासादिदूषितं मार्जनेन, गोमयाद्युपलेपनेन च । मृन्मयभाण्डमुच्छिष्टादिस्पर्शदूषितं पुनःपाकेन शुद्ध्यति ॥१२२॥
मद्यैर्मूत्रैः पुरीषैर्वा ष्ठीवनैः पूयशोणितैः ।
संस्पृष्टं नैव शुद्ध्येत पुनःपाकेन मृन्मयम् ॥१२३॥
मद्यादिभिस्तु संस्पृष्टं मृन्मयपोत्रं पुनःपाकेनापि न शुद्ध्यति । ष्टीवनं श्लेष्मा । पूयं शोणितविकारः ॥१२३॥
संमार्जनोपाञ्जनेन सेकेनोल्लेखनेन च
गवां च परिवासेन भूमिः शुद्ध्यति पञ्चभिः ॥१२४॥
अवकरशोधनेन गोमयाद्युपलेपनेन गोमूत्रोदकादिसेकेन खात्वा कतिपयमृदपनयनेन गवा-महोरात्रनिवासेन पञ्चभिरेकैकशोभूमिः शुद्ध्यति । एषां चोच्छिष्टमूत्रपुरीषचण्डालनिवासाद्यु-पघातगौरवलाघवाभ्यां समुच्चयविकल्पाववगन्तव्यौ ॥१२४॥
पक्षिजग्धं गवाघ्रातमवधूतमवक्षुतम् ।
दूषितं केशकीटैश्च मृत्प्रक्षेपेण शुद्ध्यति ॥१२५॥
भक्ष्यपक्षिभिर्न तु काकगृधादिभिः कश्चिद्भागो यस्य भक्षितः, गवा यस्य घ्राणं कृतं, पदा चावधूतमुपरि कृतक्षुतं, केशकीटदूषितं, जग्धशब्दलिङ्गादन्नमल्पं मृत्प्रक्षेपेण शुद्ध्यति ॥१२५॥
यावन्नापैत्यमेध्याक्ताद् गन्धो लेपश्च तत्कृतः ।
तावन्मृद्वारि चादेयं सर्वासु द्रव्यशुद्धिषु ॥१२६॥
विष्ठादिलिप्ताद् द्रव्याद्यावत्तत्सम्बन्धिनौ गन्धलेपौ तिष्टतस्तविद् द्रव्यमुद्धत्य मृद्वारि प्रक्षिप्य ग्रहीतव्यम् ।यंत्र च वसामज्जादौ मृदा शुद्धिस्तत्र मृत्सहितं जलग्रहणं कर्तव्यम् । यत्र कर्णमलादौ जलेनैव शुद्धिस्तत्र जलमात्रमित्यवगन्तव्यम् ॥१२६॥
त्रीणि देवाः पवित्राणि ब्राह्मणानामकल्पयन् ।
अदृष्टमद्भिर्निर्णिक्तं यच्च वाचा प्रशस्यते ॥१२७॥
केनापि प्रकारेणादृष्टोपघातहेतुसंसर्गंमदृष्टम् । सञ्जातोपघातशय जलेन प्रक्षालितम् । तदाह हारीतः—“यद्यन्मीमांस्यं स्यात्तत्तद॒द्भिः स्पर्शाच्छुद्धंभवति” । उपघातशङ्कायामेव पवित्रं भवत्विति ब्राह्मणवाचा यत्प्रशस्यते तानि त्रीणिपवित्राणि देवाः ब्राह्मणानां कल्पितवन्तः ॥१२७॥
आपः शुद्धा भूमिगता वैतृष्ण्यं यासु गोर्भवेत् ।
अव्याप्ताश्चेदमेध्येन गन्धवर्णरसान्विताः ॥१२८॥
यत्परिमाणास्वप्सु गोः पिपासाविच्छेदो भवति ता आपो गन्धवर्णरसशालिन्यः सत्यः यद्यमेव्यलप्ता न भवन्ति तदा विशुद्धभूमिगता विशुद्धाः स्युः ।‘भूमिगता’ इति विशुद्धभूमिसम्बन्धप्रदर्शनाय, न त्वन्तरिक्षगतानां निवृत्त्यर्थम् ॥१२८॥
नित्यं शुद्धः कारुहस्तः पण्ये यच्च प्रसारितम् ।
ब्रह्मचारिगतं भैक्ष्यंनित्यं मेध्यमिति स्थितिः ॥१२६॥
कारोर्मालाकारादेर्देवब्राह्मणाद्यर्थेऽपि माल्यादिग्रथने द्रव्यप्रयोजनाद्यपेक्षया शुद्धिविशेषाकरणेऽपि स्वभावादेव हस्तः सर्वदा शुद्धः । तथा जननमरणयोरपि स्वव्यापारे शुद्ध ।“नत्वाशौचं कारुणां कारुकर्मणि” इति वचनात् । तथा यद्विक्रेतव्यं पण्यवीथिकायां प्रसारितं “नापणनीयमन्नमश्नीयात्” इति शङ्खवचनात्सिद्धान्नव्यतिरिक्तं तदनेकक्रेतृकररूपशंऽपि शुद्धमेव । तथा ब्रह्मचार्यादिगतभैक्ष्यमनाचान्तस्त्रीदत्तमपि रथ्यादिक्रमणेऽपि सर्वदा शुद्धमिति शास्त्रमर्यादा ॥१२९॥
नित्यमास्यं शुचि स्त्रीणां शकुनिः फलपातने ।
प्रस्त्रवे च शुचिर्वत्सः श्वा मृगग्रहणे शुचिः ॥१३०॥
सर्वदा स्त्रीणां मुखं शुचि, तथा काकादिपक्षिणां चञ्चूपघातपतितं फलं शुचि, वत्समुखं च दोहसमये क्षीरप्रक्षरणे शुचि, श्वा च यदा मृगादीन्हन्तुं गृह्णाति तदा तत्र व्यापारे शुचिः स्यात् ॥१३०॥
श्वभिर्हतस्य यन्मांसं शुचि तन्मनुरब्रवीत् ।
क्रव्याद्भिश्च हतस्यान्यैश्चण्डालाद्यैश्च दस्युभिः ॥१३१॥
[ शुचिरग्निः शुचिर्वायुः प्रवृत्तो हि बहिश्चरः ।
जलं शुचि विविक्तस्थं पन्था सञ्चरणे शुचिः ॥१६॥ ]
कुक्कुरैर्हतस्य मृगादेर्यन्मांसं तच्छुचि मनुरखोचत् । तच्छ्राद्धाद्यतिथिभोजनादावेव द्रष्ट-
व्यम् । अन्यश्चाममांसादिभिर्व्याघ्रश्येनादिभिश्चव्याधादिभिश्व मृगवधजीविमिर्हतस्य ॥१३१॥
ऊर्ध्वं नाभेर्यानि खानि तानि मेध्यानि सर्वशः ।
यान्यधस्तान्यमेध्यानि देहाच्चैव मलाश्च्युताः ॥१३२॥
यानि नाभेरुपरीन्द्रियच्छिद्राणि तानि सर्वाणि पवित्राणि भवन्ति । अतस्तेषां स्पर्शनेनाशौचम् ।यानि नाभेरधस्तान्यशुचीनि भवन्ति । अवश्छिद्रेषु च बहुवचनं व्यक्तिबहुत्वापेक्षया ।वक्ष्यमाणाश्च वसादयो देहमला देहान्निःसृता अशुद्धा भवन्ति ॥१३२॥
मक्षिका विप्रुषश्छाया गौरश्वः सूर्यरश्मयः ।
रजो भूर्वायुरग्निश्चस्पर्शे मेध्यानि निर्दिशेत् ॥१३३॥
मक्षिका अमेव्यरूपर्शिन्यो न्यऽपि, विप्रुषो मुखनिःसृता अल्पाजलकणाः, छाया पतितादेर्हीनस्पर्शस्यापि, गवोदीनि चाग्निपर्यन्तानि चण्डालादिष्टानि स्पर्शे शुत्रीति जानीयात् ॥१३३॥
विण्मूत्रोत्सर्गशुद्ध्यर्थं मृद्वार्यादेयमर्थवत् ।
दैहिकानां मलानां च शुद्धिषु द्वादशस्वपि ॥१३४॥
विण्मूत्रमुत्सृज्यते येन स विण्मूत्रोत्सर्गः पाथ्वादिस्तस्य शुद्ध्यर्थं मृद्वारि ग्रहीतव्यमर्थवत्प्रयोजनवत् यावता गन्धलेपक्षयो भवति । तथा शारीराणां वसादिमलानां सम्बन्धिषु द्वादशस्वपि गन्धलेपक्षयार्थं मृद्वार ग्राह्यम् । तत्र स्मृत्यरात्पूर्वषट्के मृज्जलग्रहणम् ।उत्तरषट्के जलमान्नग्रहणम् । तदाह बौधायनः—
आददीत मृदोऽपश्च षट्सु पूर्वेषु शुद्धये ।
उत्तरेषु च षट्स्वद्भिः केवलाभिर्विशुद्ध्यति ॥
ततश्च द्वादशस्वपीति मानवं मृद्वारिग्रहणवचनं व्यवस्थया मृद्वारिणोर्ग्रहणे सात न विरुद्ध्यते । गोविन्दराजस्तु मनुबौधायनवचनसन्दर्शनादुत्तरषट्केऽपि विकल्पमाह, स च व्यवस्थितो, दैवपित्राद्यदृष्टकर्मप्रवृत्ते उत्तरेष्वपि मृदमादद्यान्नान्यदा ॥१३४॥
वसा शुक्रमसृङ्मज्जा मूत्रविट्प्राणकर्णविट् ।
श्लेष्माश्रुदूषिका स्वेदो द्वादशैते नृणां मलाः ॥१३५॥
वसा कायस्नेहः, शुक्रं रेतः, असृक् रक्तं, मज्जा शिरोमध्ये पिण्डितस्नेहः, दूषिका अक्षिमलः, स्वेदः श्रमादिना देहनिःसृतं जलम् ।वसादयो द्वादश नराणां दैहिका मला भवन्ति ॥१३५॥
एका लिङ्गे गुदे तिस्रस्तथैकत्र करे दश ।
उभयोः सप्त दातव्या मृदः शुद्धिमभीप्सता ॥१३६॥
मूत्रपुरीषोत्सर्गे सति शुद्धिमभीप्सता “मृद्वार्यादेयनर्थवत्” ( म. स्मृ. ५-१३४ ) इत्युक्तत्वाज्जलसहिता मृदेका लिङ्गे दातव्या, गुदे तिस्रो मृदः, तथैकस्मिन्करे वामे—
शौचविद् दक्षिणं हस्तं नाधःशौचे नियोजयेत् ।
तथैव वामहस्तेन नाभेरुर्ध्वंन शोधयेत् ॥
इति देवलवचनात्तस्यैवाधःशौचसाधनत्वात्तत्रैव दश मृदोदातव्यास्तत उभयोः करयो सप्त दातव्याः । यदा तूक्तशौचेनापि गन्धलेपक्षयो न भवति तदा “यावदपैत्यमेध्याक्तान्"इति वचनादधिकसंख्याऽपि मृदू दातव्या । एतद्विषयाण्येव मुनीनामधिकत्संख्यावचनानि । मृत्परिमाणमाह दक्षः—
लिङ्गेऽपि मृत्समाख्याता त्रिपर्वी पूर्यते यया ।
द्वितीया व तृतीया च तदर्धार्धा प्रकीर्तिता ॥ इति ।
यदा तूक्तसंख्याया अल्पेनापि गन्धलेपक्षयो भवति तदा संख्यावाक्यारम्भसामर्थ्यात्संख्या पुरयितव्यैव ॥१३६॥
एतच्छौचं गृहस्थानां द्विगुणं ब्रह्मचारिणाम् ।
त्रिगुणं स्याद्वनस्थानां यतीनां तु चतुर्गुणम् ॥१३७॥
“एका लिङ्गे” इत्यादि यच्छौचमुक्तं तद् गृहस्थानामेव, ब्रह्मचारिणां द्विगुणं, वानप्रस्थानां त्रिगुणं, यतीनां पुनश्चतुर्गुणम् ॥१३७॥
कृत्वा मूत्रं पुरीषं वा खान्याचान्त उपस्पृशेत् ।
वेदमध्येष्यमाणश्च अन्नमश्नंश्च सर्वदा ॥१३८॥
मूत्रपुरीषं कृत्वा कृतयथोकशौचस्त्रिराचान्त इन्द्रियच्छिद्राणि शीर्षाण्यन्यानि च स्पृशेत् वेदाध्ययनं चिकोर्षन, अन्नं वाऽश्नन् । यत्तु द्वितीयाध्याये “अध्येष्यमाणस्त्वाचान्तो” ( म. स्मृ. २-७० ), “निवेद्य गुरवेऽश्नीयादाचम्य” ( म. स्ट. २-५१ ) इत्युभयमुक्तं तद्व्रताङ्गत्वार्थं, इदं तु पुरुषार्थशौचायेत्यपुनरुक्तिः ॥१३८॥
‘आचान्त’ इति यदुक्तंतत्र विशेषमाह—
त्रिराचामेदपः पूर्वं द्विःप्रमृज्यात्ततो मुखम् ।
शारीरं शौचमिच्छन् हिस्त्री शूद्रस्तु सकृत्सकृत् ॥१३९॥
देहस्य शुद्धिमिच्छन्प्रथमं वारत्रयमपो भक्षयेत् । ततो द्विर्मुखं परिमृज्यात् । स्त्रीशूद्रश्चैकवारमाचमनार्थमुदकं भक्षयेत् ॥१३९॥
शूद्राणां मासिकं कार्यं वपनं न्यायवर्तिनाम् ।
वैश्यवच्छौचकल्पश्च द्विजोच्छिष्टं च भोजनम् ॥१४०॥
शूद्राणां कार्यमिति “कृत्यानां कर्तरि वा” ( पा. सू. २ / ३ / ७१ ) इति कर्तरि षष्ठी । यथाशास्त्रव्यवहारिभिजिशुश्रूषकैः शूद्रैर्मासि मासि मुण्डनं कार्यं, वैश्यवच्च मृत सूतकादौ शौचकल्पोऽनुष्ठातव्यः, द्विजोच्छिष्टं च भोजनम् । भुज्यत इति भोजनं कार्यमिति ॥१४०॥
“निष्ठीव्योक्त्वाऽनृतानि च” इति निष्ठीवतामाचमनविधानाद्विदुषामपि मुखान्निःसरणं निष्ठीवनमेवेति प्रसक्तौ शुद्धर्थमपवादमाह-
नोच्छिष्टं कुर्वते मुख्या विप्रुषोऽङ्गे पतन्ति याः ।
न श्मश्रूणि गतान्यास्यं न दन्तान्तरधिष्ठितम् ॥१४१॥
[ अजाश्वं मुखतो मेध्यं गावो मेध्याश्च पृष्ठतः ।
ब्राह्मणाः पादतोमेध्याः स्त्रियो मेध्याश्च सर्वतः ॥१७॥
गौरमेध्या मुखे प्रोक्ता अजा मेध्या ततः स्मृता ।
गोः पुरीषं च मूत्रं च मेध्यमित्यब्रवीन्मनुः ॥१८॥ ]
मुखभवा विप्रुषो या अङ्गे निपतन्ति ता उच्छिष्ट न कुर्वन्ति तथा मनुलोमानि मुखप्रविष्टानि नोच्छिष्टतां जनयन्ति । दन्तावकाशस्थितं चान्नावयवादि नोच्छिष्टं कुरुते तत्र गौतमीये विशेषः–“दन्ताश्लिष्टेषु दन्तवदन्यत्र जिह्वाभिमर्षणात्प्राक् च्युतेः” इति । एके
च्युतेष्वाहारवद्विद्यान्निगिरन्नेवतच्छुचि ॥१४१॥
स्पृशन्ति बिन्दवः पादौ य आचामयतः परान् ।
भौमिकैस्ते समा ज्ञेया न तैराप्रयतो भवेत् ॥१४२॥
[ दन्तवद्दन्तलग्नेषु जिह्वास्पर्शेषु चेन्नतु ।
परिच्युतेषु तत्स्थानान्निगिरन्नेव तच्छुचिः ॥१९॥ ]
अन्येषामाचमनार्थं जलं ददतां ये बिन्दवः पादौ स्पृशन्ति न जङ्घादि विशुद्धभूमिष्टोदकस्तुल्यास्तेन नाचमनार्हो भवति । तदा तत्र च्यवनावस्थैरकृताचमनः शुद्धयति, द्रव्यं च शुद्ध्यति ॥१४२॥
उच्छिष्टेन तु संस्पृष्टो द्रव्यहस्तः कथंचन ।
अनिधायैव तद्द्रव्यमाचान्तः शुचितामियात् ॥१४३॥
द्रव्यहस्तपदेन शरीरसंबन्धमात्रं द्रव्यस्य विवक्षितम् । आमणिबन्धात्पाणि प्रक्षाल्येति द्रव्यहस्तस्याचमनासंभवात्स्कन्धादिस्थितद्रव्यो यद्यच्छिष्टेन संस्पृष्टो भवति, तदा द्रव्यमनवस्थाप्यैव कृताचमनः शुद्ध्यति, द्रव्यं च शुद्धं भवति ॥१४३॥
वान्तो विरिक्तः स्नात्वा तु घृतप्राशनमाचरेत् ।
आचामेदेव भुक्त्वान्नंस्नानं मैथुनिनः स्मृतम् ॥१४४॥
[ अनृतौ तु मृदा शौचं कार्यं मूत्रपुरीषवत् ।
ऋतौ तु गर्भं शङ्कित्वा स्नानं मैथुनिनः स्मृतम् ॥२०॥ ]
कृतवमनः संजातविरेकः स्नात्वा घृतप्राशनं कुर्यात् । “दशविरेकान्विरिक्तः” इति गोविन्दराजः । यदि भुक्त्वा अनन्तरमेव वमति तदा आचमनमेव कुर्यान्न स्नानघृतप्राशने ।मैथुनं च कृत्वा स्नायात् । इदं त्वृतुमतीविषयम् ॥१४४॥
सुप्त्वा क्षुत्वा च भुक्त्वा च निष्ठीव्योक्त्वानृतानि च ।
पीत्वापोऽध्येष्यमाणश्च आचामेत्प्रयतोऽपि सन् ॥१४५॥
निद्राक्षुद्भोजनश्लेष्मनिरसनमृषावादजरुपानादि कृत्वाऽध्ययनं चिकीर्षुः शुचिरप्याचामेत् ॥ यत्तु “भुक्त्वा चोपस्पृशेत्सम्यक्” इति, तथा “अध्येष्यमाणस्त्वाचान्तः ( म.स्मृ. २-७० ) इति द्वितीयाध्यायोक्तं, तद् व्रताङ्गत्वेन । इह तु भुक्त्वाऽऽचमनविधानं पुरुषार्थमध्ययनाङ्गतयाऽऽचमनविधानं गृहस्थादीनामपीति ॥१४५॥
एष शौचविधिः कृत्स्नो द्रव्यशुद्धिस्तथैव च ।
उक्तो वः सर्ववर्णानां स्त्रीणां धर्मान्निबोधत ॥१४६॥
एष वर्णानां जननमरणादौ दशरात्रादिरशौचविधिः समग्रो व्याणां तैजसादीनां चेलादीनां च जलादिना शुद्धिविधिर्युष्माकमुक्तः । इदानीं स्त्रीणामनुष्ठेयं धर्मं शृणुत ॥१४६॥
बालया वा युवत्या वा वृद्धया वाऽपि योषिता ।
न स्वातन्त्र्येण कर्तव्यं किंचित्कार्यं गृहेष्वपि ॥१४७॥
बाल्ये यौवने वार्धके च वर्तमानया किंचित्सूक्ष्ममपि कार्यं भर्त्राद्यननुमत न स्वातन्त्र्येण कर्तव्यमिति ॥१४७॥
बाल्ये पितुर्वशे तिष्ठेत्पाणिग्राहस्य यौवने ।
पुत्राणां भर्तरि प्रेते न भजेत्स्त्री स्वतन्त्रताम् ॥१४८॥
किंतु बाल्ये पितुर्वशे तिष्ठेत् । यौवने भर्तुः । भर्तरि मृते पुत्राणाम् । तदभावे
तत्सपिण्डेषु चासत्सु पितृपक्षः प्रभुः स्त्रियः ।
पक्षद्वयावसाने तु राजा भर्ता स्त्रिया मतः ॥
इति नारदेवचनाज्ज्ञातिराजादीनामायत्ता स्यात्कदाचिन्नः स्वतन्त्रा भवेत् ॥१४८॥
पित्रा भर्त्रा सुतैर्वापि नेच्छेद्रिरहमात्मनः ।
एषां हि विरहेण स्त्रीगर्ह्येकुर्यादुभे कुले ॥१४६॥
पित्रा पत्या पुत्रैर्वा नात्मनो विरहं कुर्यात् । यस्मादेषां वियोगेन स्त्री बन्धकीभावं गतापि पतिपितृकुले निन्दिते करोति ॥१४९॥
सदा प्रहृष्टया भाव्यं गृहकार्येषु दक्षया ।
सुसंस्कृतोपस्करया व्यये चामुक्तहस्तया ॥१५०॥
सर्वदा भर्तरि विरुद्वेऽपि प्रसन्नवदनतया गृह कर्मणि चतुरया सुशोधितकुण्डकटाहादिगृहभाण्डया व्यये चाबहुप्रदया स्त्रिया भवितव्यम् ॥१५०॥
यस्मै दद्यात्पिता त्वेनां भ्राता वाऽनुमते पितुः ।
तं शुश्रूषेत जीवन्तं संस्थितं च न लङ्घयेत् ॥१५१॥
यस्मै पिता एनां दद्यात्पितुरनुमत्या भ्राता वा, तं जीवन्तं परिचरेन्मृतं च नातिक्रामेत् । व्यभिचारेण तदीयश्राद्धतर्पणादिविरहितया पारलौकिककृत्यखण्डनेन च ॥१५१॥
मङ्गलार्थं स्वस्त्ययनं यज्ञश्चासां प्रजापतेः ।
प्रयुज्यते विवाहेषु प्रदानं स्वाम्यकारणम् ॥१५२॥
यदासां स्वस्त्ययनशान्त्यनुमन्त्रवचनादिरूपं, यश्चासां प्रजापतियागः प्रजापत्युद्देशेनाज्यहोमात्मकं विवाहेषु क्रियते तन्मङ्गलार्थंमभीष्टसंपत्त्यर्थ कर्म । यत्पुनः प्रथमं प्रदानं वाग्दानात्मकं तदेव भर्तुः स्वाम्यजनकम् । ततश्च वाग्दानादारभ्य स्त्री भर्तृपरतन्त्री ।तस्मात्तं श्रयेतेति पूर्वोक्तशेषः । यत्तु अष्टमे वक्ष्यते—
तेषां निष्ठा तु विज्ञेया विद्वद्भिः सप्तमे पदे । ( म. स्मृ. ८-२२७ )
इति, तद्भार्यात्वसंस्कारार्थमित्यविरोधः ॥१५२॥
अनृतावृतुकाले च मन्त्रसंस्कारकृत्पतिः ।
सुखस्य नित्यं दातेह परलोके च योषितः ॥१५३॥
यतः मन्त्रसंस्कारो विवाहस्तकर्ता भर्ता “ऋतावुपेयात्सर्वत्र वा प्रतिषिद्धवर्जम्” इति गोतमवचनादृतुकाले, अन्यदा च नियमिह लोके च सुखस्य दाता तदाराधनेन च स्वर्गादिप्राप्तेः परलोकेऽपि सुखस्य दातेति ॥१५३॥
विशीलः कामवृत्तो वा गुणैर्वा परिवर्जितः ।
उपचर्यः स्त्रिया साध्व्यासततं देववत्पतिः ॥१५४॥
[ दानप्रभृति या तु स्याद्यावदायुः पतिव्रता ।
भर्तृलोकं न त्यजति यथवारुन्धती तथा ॥२१॥ ]
सदाचारशुन्यः स्त्र्यन्तरानुरक्तो वा विद्यादिगुणहीनो वा तथापि साध्व्यास्त्रिया देववत्पविराराधनीयः ॥१५४॥
नास्ति स्त्रीणां पृथग्यज्ञो न व्रतं नाप्युपोषणम् ।
पतिं शुश्रूषते येन तेन स्वर्गे महीयते ॥१५५॥
[ पत्यौ जीवति या तु स्त्री उपवासं व्रतं चरेत् ।
आयुष्यं हरते भर्तुः नरकं चैव गच्छति ॥२२॥ ]
यथा भर्तुः कस्याश्चित्पत्न्या रजोयोगादिना अनुपस्थितावपि पत्न्यन्तरेण यज्ञनिष्पत्तिः तथा न स्त्रीणां भर्त्राविना यज्ञसिद्धिः । नापि भर्तुरनुमतिमन्तरेण व्रतोपवासौ, किंतु भर्तृपरिचर्ययैव स्त्री स्वर्गलोके पूज्यते ॥१५५॥
पांणिग्राहस्य साध्वी स्त्री जीवतो वा मृतस्य वा ।
पतिलोकमभीप्सन्ती नाचरेत्किंचिदप्रियम् ॥१५६॥
पत्या सह धर्माचरणेन योऽर्जितः स्वर्गादिलोकः तमिच्छन्ती साध्वी स्त्री जीवतो वा मृतस्यवा भर्तुर्न किञ्चिदप्रियमर्जयेत् । मृतस्याप्रियं व्यभिचारेणविहितश्राद्धखण्डनेन च ॥१५६॥
कामं तु क्षपयेद्देहं पुष्पमूलफलैः शुभैः ।
न तु नामापि गृह्णीयात्पत्यौ प्रेते परस्य तु ॥१५७॥
वृत्तिसंभवेऽपि पुष्पमूलफलैः पवित्रैश्च देहं क्षपयेदल्पाहारेण क्षीणं कुर्यात् । न च भर्तरि मृते व्यभिचारधिया परपुरुषस्य नामाप्युच्चारयेत् ॥१५७॥
आसीतामरणात्क्षान्ता नियता ब्रह्मचारिणी ।
यो धर्म एकपत्नीनां काङ्क्षन्ती तमनुत्तमम् ॥१५८॥
क्षमायुक्ता नियमवती एकभर्तृकाणां यो धर्मः प्रकृष्टतमस्तमिच्छन्ती मधुमांसमैथुनवर्जनात्मकब्रह्मचर्यशालिनी मरणपर्यन्तं तिष्ठेत् । अपुत्रापि पुत्रार्थं न परपुरुषं सेवेत ॥१५८॥
अनेकानि सहस्राणि कुमारब्रह्मचारिणाम् ।
दिवं गतानि विप्राणामकृत्वा कुलसंततिम् ॥१५९॥
बाल्यत एव ब्रह्मचारिणामकृतदाराणां सनकवालखिल्यादीतां ब्राह्मणानां बहूनि सहस्राणि कुलवृद्ध्यर्थं संततिमनुत्पाद्यापि स्वर्ग गतानि ॥१५९॥
मृते भर्तरि साध्वी स्त्री ब्रह्मचर्ये व्यवस्थिता ।
स्वर्गं गच्छत्यपुत्रापि यथा ते ब्रह्मचारिणः ॥१६०॥
साध्वाचारा स्त्री मृते भर्तर्यकृतपुरुषान्तरमैथुना पुत्ररहिताऽपि स्वर्गं गच्छति । यथा ते सनकवालखिल्यादयः स्वर्गं गताः ॥१६०॥
अपत्यलोभाद्या तु स्त्री भर्तारमतिवर्तते ।
सेह निन्दामवाप्नोति पतिलोकाच्च हीयते ॥१६१॥
पुत्रो मे जायतां तेन स्वर्गं प्राप्स्यामीति लोभेन या स्त्री भर्तारमतिक्रम्य वर्तते, व्यभिचरतीत्यर्थः। सेह लोके गर्हांप्राप्नोति, परलोकं च स्वर्गं तेन पुत्रेण न लभते ॥१६१॥
अन्नैव हेतुमाह—
नान्योत्पन्ना प्रजास्तीह न चाप्यन्यपरिग्रहे ।
न द्वितीयश्च साध्वीनां क्वचिद्भर्तोपदिश्यते ॥१६२॥
यस्माद्भर्तृव्यतिरिक्तेन पुरुषेणोत्पन्ना सा प्रजा तस्याः शास्त्रीया न भवति । न चान्यपत्न्यामुत्पादितोत्पादकस्य प्रजा भवति । एतच्चानियोगोत्पादितविषयम् ।बहुभर्तृकेयमिति लोकप्रसिद्धेः । द्वितीयोऽपि भव । न तस्मादन्योत्पादितत्वमसिद्धमित्याशङ्क्याह—नेति । लोके गर्हाप्रसिद्धावपि सांध्वाचाराणां न क्वचिच्छास्त्रेद्वितीयोभतोपदिश्यते । एवं सति पुनर्भूत्वमपि प्रतिषिद्धम् ॥१६२॥
पतिं हित्वाऽपकृष्टं स्वमुत्कृष्टं या निषेवते ।
निन्द्यैव सा भवेल्लोके परपूर्वेति चोच्यते ॥१६३॥
अपकृष्ट क्षत्रियादिकं स्वकीयंपतिं त्यक्त्वोत्कृष्टब्राह्मणादिकं या आश्रयति सा लोके गर्हणीयैव भवति । परोऽन्यः पूर्वो भर्ताऽस्या अभूदिति च लोकैरुच्यते ॥१६३॥
व्यभिचारफलमाह—
व्यभिचारात्तु भर्तुः स्त्री लोके प्राप्नोति निन्द्यताम् ।
शृगालयोनिं प्राप्नोति पापरोगैश्च पीड्यते ॥१६४॥
परपुरुषोपभोगेन स्त्री इह लोके गर्हणीयतां लभते, मृता च शृगाली भवति, कुष्ठादिरोगौश्चपीडयते॥१६४॥
पतिं या नाभिचरति मनोवाग्देहसंयुता।
सा भर्तृलोकमाप्नोति सद्भिः साध्वीति चोच्यते॥१६५॥
मनोवाग्देहसंयतेति विशेषणोपादानात् या मनोवाग्देहैरेव भर्तारं न व्यभिचरति सा भर्तृमात्रनिष्ठमनोवाग्देहव्यापारत्वाद्भर्त्रा सहार्जिर्तोल्लोकान्प्राप्नोति। इह च शिष्टैःसाध्वीत्युत्र्यते। वाङ्मनसाभ्यामपि पतिं न व्यभिचरेदिति विधानार्थो दैहिकत्र्यभिचारनिवृत्तेरुकाया अप्यनुवादः॥१६५॥
अनेन नारीवृत्तेन मनोवाग्देहसंयता।
इहाग्न्यां कीर्तिमाप्नोति पतिलोके परत्र च॥१६६॥
अनेन स्त्रीधर्मप्रकारेणोक्तेनाचारेण पतिशुश्रूषाभर्त्रव्यभिवारादिना मनोवाक्कायसंयता स्त्रीइह लोके च प्रकृष्टां कीर्तिं परत्रपत्या सहाजितं च स्वर्गादिलोकं प्राप्नोतीति प्रकरणाथोंपसंहारः॥१६६॥
एवं वृत्तां सवर्णां स्त्रीं द्विजातिः पूर्वमारिणीम्।
दाहयेदग्निहोत्रेण यज्ञपात्रैश्च धर्मवित्॥१६७॥
द्विजातिः समानवर्णां यथोक्ताचारयुक्तां पूर्वमृतां श्रौतस्मार्ताग्निभिर्यज्ञपात्रेश्च दाहधर्मज्ञो दाहयेत्॥१६७॥
भार्यायै पूर्वमारिण्यै दत्त्वाग्नीनन्त्यकर्मणि।
पुनर्दारक्रियां कुर्यात्पुनराधानमेव च॥१६८॥
पूर्वंमृतायाअन्त्यकर्मणि दाहनिमित्तमग्नीन्समर्प्य गृहस्थाश्रममिच्छन्नुत्पन्नपुत्रोऽनुत्पन्नपुत्रोवा पुनर्विवाहं कुर्यात्। स्मार्ताग्रीन् श्रौताग्नीन्वा आदध्यात्॥१६८॥
अनेन विधिना नित्यं पञ्चयज्ञान्न हापयेत्।
द्वितीयमायुषो भागं कृतदारो गृहे वसेत्॥१६९॥
इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां पञ्चमोऽध्यायः॥५॥
अनेन तृतीयाध्यायाद्युक्तविधिना प्रत्यहं पञ्चयज्ञान्न त्यजेत्। द्वितीयमायुर्भागं कृतदारपरि होऽनेनैव यथोक्तविधिना गृहस्थविहितान्धर्माननुतिष्ठेत्। गृहस्थधर्मत्वेऽपि पञ्चयज्ञानां प्रकृष्टधर्मज्ञापनार्थः पृथङ्निर्देशः॥१६९॥ क्षे. श्लो. २२॥
इति श्रीकुल्लृकभट्टकृतायां मन्वर्थमुक्तावल्यां मनुवृत्तौ पञ्चमोऽध्यायः॥५॥
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-169634565217.PNG”/>
अथ षष्ठोऽध्यायः।
एवं गृहाश्रमे स्थित्वा विधिवत्स्नातको द्विजः।
वने वसेत्तु नियतो यथावद्विजितेन्द्रियः॥१॥
[अतःपरं प्रवक्ष्यामि धर्मं वैखानसाश्रमम्।
वन्यमूलफलानां च विधिं ग्रहणमोक्षणे॥२॥ ]
आश्रमसमुच्चयपक्षाश्रितो द्विजातिः कृतसमावर्तन उक्तप्रकारेण यथाशास्त्रं गृहाश्रममनुष्ठाय नियतः कृतनिश्चयो यथाविधानं वक्ष्यमाणधर्मेण यथाहँ विशेषेण जितेन्द्रियः। परिपक्व कषाय इत्यर्थः। वानप्रस्थाश्रममनुतिष्ठेत्॥१॥
गृहस्थस्तु यदा पश्येद्वलीपलितमात्मनः।
अपत्यस्यैव चापत्यं तदाऽरण्यं समाश्रयेत्॥२॥
गृहस्थो यहाऽऽत्मदेहस्य त्वक्शैथिल्यं केशधावल्यं पुत्रस्य पुत्रं च पश्यति? तथाविधवयोऽवस्थया विगतविषयरागतया वनमाश्रयेत्॥२॥
सन्त्यज्य ग्राम्यमाहारं सर्वं चैव परिच्छदम्।
पुत्रेषु भार्यांनिक्षिप्य वनं गच्छेत्सहैव वा॥३॥
ग्राम्यं व्रीहियवादिकं भक्ष्यं सर्वं च गवाश्वराय्यादिपरिच्छदं परित्यज्य विद्यमानभार्यश्च वनवासमनिच्छन्तीं भार्यापुत्रेषु समर्प्य इच्छन्त्या सहैव वनं गच्छेत्॥३॥
अग्निहोत्रं समादाय गृह्यं चाग्निपरिच्छदम्।
ग्रामादरण्यं निःसृत्य निवसेन्नियतेन्द्रियः॥४॥
श्रौताग्निमावसथ्याग्निमग्न्युपकरणं च स्रुक्स्रुवादि गृहीत्वा ग्रामादरण्यं निःसृत्य गत्वा संयतेन्द्रियः सन्निवसेत्॥४॥
मुन्यन्नैर्विविधैर्मंध्यैः शाकमूलफलेन वा।
एतानेव महायज्ञान्निर्वपेद्विधिपूर्वकम्॥५॥
मुन्यन्नैर्नीवारादिभिर्नानाप्रकारैः पवित्रैः शाक्मूलफलैर्वाऽरण्योद्भवैः एतानेव गृहस्थस्य पूर्वोक्तान्महायज्ञान् यथाशास्त्रमनुतिष्ठेत्॥५॥
वसीत चर्म चीरं वा सायं स्नायात्प्रगे तथा।
जटाश्व विभृयान्नित्यं श्मश्रुलोमनखानि च॥६॥
मृगादिचर्म वृक्षवल्कलं वा आच्छादयेत्। हारीतेन तु —“वल्कलशाणचर्मचीरकुशमुञ्जफलकवासाः”इति विदधता वल्कलादिकमण्यनुज्ञातम्। सायंप्रातः स्नायात्। जटाश्मश्रुलोमनखानि नित्यं धारयेत्॥६॥
यद्भक्ष्यं स्यात्ततो दद्याद्वलिं भिक्षां च शक्तितः।
अम्मूलफलभिक्षाभिरर्चयेदाश्रमागतान्॥७॥
यद्भुञ्जीत ततो यथाशक्ति बलिं भिक्षां च दद्यात्। बलिमिति तु वैश्वदेवनित्यश्राद्धयोरुपलक्षणम्, “एतानेव महायज्ञान्” (म. स्मृ. ६-५) इति विहितत्वात्। आश्रमागताञ्जलफल्मुलभिक्षादानेन पूजयेत्॥७॥
स्वाध्याये नित्ययुक्तः स्याद्दान्तो मैत्रः समाहितः।
दाता नित्यमनादाता सर्वभूतानुकम्पकः॥८॥
वेदाभ्यासे नित्ययुक्तः स्यात्। शोतातपादिद्वन्द्वसहिष्णुः सर्वोपकारकः संयतमनाः सततं दाता प्रतिग्रहनिवृत्तः सर्वभूतेषु कृपावान्भवेत्॥८॥
वैतानिकं च जुहुयादग्निहोत्रं यथाविधि।
दर्शमस्कन्दयन्पर्व पौर्णमासं च योगतः॥९॥
गार्हपत्यकुण्डस्थानामग्नीनामाहवनीयदक्षिणाग्निकुण्डयोविंहारो वितानं, तत्र भवं वैतानिकमग्निहोत्रं यथाशास्त्रमनुतिष्ठेत् दर्शं पौर्णमासं च पर्वेति श्रौतस्मार्तदर्शपौर्णमासौ योगतः स्वकाले अस्कन्दयन्नपरित्यजन्। र्भार्यानिक्षेपपक्षे च रजस्वलायामिव भार्यायामेतेषामनुष्ठानमुचितम्, विशेषाश्रवणात्॥९॥
ऋक्षेष्ट्याग्रयणं चैव चातुर्मास्यानि चाहरेत्।
तुरायणं च क्रमशो दक्षस्यायनमेव च॥१०॥
ऋक्षेष्टिर्नक्षत्रेष्टिः आग्रयणं नवसस्येष्टिः, ऋक्षेष्ट्याग्रयणमिति समाहारद्वन्द्वः। तथा चातुर्मास्यतुरायणदाक्षायणानि श्रौतकर्माणि क्रमेण कुर्यात्।
अन्न केचित्, सर्वमेतच्छ्रौतं दर्शपौर्णमासादि कर्म वानप्रस्थस्य स्तुत्यर्थमुच्यते, न त्वस्यानुष्ठेयं ग्राम्यव्रीह्यादिसाध्यत्वादेषां च। न च स्मृतिः श्रौताङ्गबाधने शक्तेत्याहुः। तदसत्, “वासन्तशारदेः” इत्युत्तरश्लोके मुन्यन्नैर्नीवारादिभिर्वानप्रस्थविषयतया स्पष्टस्य चरुपुरोडाशादिविधेर्बाधनस्यान्याय्यत्वात्। गोविन्दराजस्तु व्रीह्यादिभिरेव कथञ्चिदरण्यजातैरेतान्निर्वर्तयिष्यत इत्याह॥१०॥
वासन्तशारदैर्मेध्यैर्मुन्यन्तैः स्वयमाहृतैः।
पुरोडाशांश्चरूंश्चैव विधिवन्निर्वपेत्पृथक्॥११॥
वसन्तोद्भवैः शरदुद्भवैमध्यैर्यागाङ्गभूतैर्मुन्यन्नैर्नीवारादिभिः स्वयमानीतैः पुरोडाशांश्चरुन् यथाशाखं तत्तद्योगादिसिद्धये सम्पादयेत्॥११॥
देवताभ्यस्तु तद्धुत्वा वन्यं मेध्यतरं हविः।
शेषमात्मनि युञ्जीत लवणं च स्वयं कृतम्॥१२॥
तद्वनोद्भवनीवारादिकसाधितमतिशयेन यागार्हंहविदवताभ्य उपकल्प्य शेषान्नमुपभुञ्जीत। आत्मना च कृतं लवणमूषरलवणाद्युपभुञ्जीत॥१२॥
स्थलजौदकशाकानि पुष्पमूलफलानि च।
मेध्यवृक्षोद्भवान्यद्यात्स्नेहांश्च फलसम्भवान्॥१३॥
स्थलजलोद्भवशाकान्यरण्ययज्ञियवृक्षोद्भवानि पुष्पमूलफलानीङ्गुद्यादिफलोद्भवांश्च स्नेहानद्यात्॥१३॥
वर्जयेन्मधु मांसं च भौमानि कवकानि च।
भूस्तृणं शिग्रुकं चैव श्लेष्मातकफलानि च॥१४॥
माक्षिकं, मांसं, भौमानीति प्रसिद्धदर्शनार्थम्। भौमादीनि कवकानि छन्नाकान्, भूस्तृणं मालवदेशे प्रसिद्धं शाकं, शिग्रुक्रं वाहीकेषु प्रसिद्धं शाकं, श्लेष्मातकफलानि वर्जयेत्।
गोविन्दराजस्तु भौमानि कवकानीत्यन्यव्यवच्छेदकं विशेषणमिच्छन्भौमानां कवकानां निषेधः, वार्क्षाणां तु भक्षणमाह।तद्युक्तम्, मनुतैव पञ्चमे द्विजातेरेव कवकमात्रनिषेधाद्वनस्थगोचरतया नियमातिशयस्योचितत्वात्। यमस्तु—
भूमिजं वृक्षजं वाऽपि छत्राकं भक्षयन्ति ये।
ब्रह्मध्नांस्तान्विजानीयाद्ब्रह्मवादिषु गर्हितान्॥
इति विशेषेण वृक्षजस्यापि निषेधमाह।
(१)86 मेधातिथिस्तु भौमानीति स्वतन्त्रं पदं वदन्गोजिह्णिका नाम कश्चित्पदार्थो वनेचराणां प्रसिद्धस्तद्विषयं निषेधमाह। तदपि बहुष्वभिधानकोशादिष्वप्रसिद्धं न श्रद्दधीमहि।कवकानां द्विजातिविशेषे पाञ्चमिके निषेधे सत्यपि पुनर्निषेधो भूस्तृणादीनां निषेधेऽपि च समप्रायश्चित्तविधानार्थः॥१४॥
त्यजेदाश्वयुजे मासि मुन्यन्नं पूर्वसञ्चितम्।
जीर्णानि चैव वासांसि शाकमूलफलानि च॥१५॥
षष्ठाऽध्यायः।
सम्वत्सरनिचयपक्षे पूर्वसञ्चितनीवाराद्यन्नं, जीर्णानि च वासांसि, शाकमूलफलानि चाश्चिने मासि त्यजेत्॥१५॥
न फालकृष्टमश्नीयादुत्सृष्टमपि केनचित्।
न ग्रामजातान्यार्तोऽपि मूलानि च फलानि च॥१६॥
अरण्येऽपि फालकृष्टप्रदेशे जातं स्वामिनोपेक्षितमपि व्रोह्यादि नाद्यात्। तथा प्रोमजातान्यफालकृष्टभुभागेऽपि लतावृक्षमूलफलानि क्षुत्पीडितोऽपि न भक्षयेत्॥१६॥
अग्निपक्वाशनो वा स्यात्कालपक्वभुगेव वा।
अश्मकुट्टो भवेद्वाऽपि दन्तोलुखलिकोऽपि वा॥१७॥
अग्निपक्वंवन्यमन्नं, कालपक्वंवा फलादि। यद्वा नोलूखलमुसलान्यां, किंतु पाषाणेन चूर्णीकृत्यापक्वमेवाद्यात्। दन्ता श्वोलूखलस्थानानि यस्य तथाविधो वा भवेत्॥१७॥
सद्यः प्रक्षालको वा स्यान्माससञ्चयिकोऽपि वा।
षरामासनिचयो वा स्यात्समानिचय एव वा॥१८॥
एकाहमात्रजीवनोचितं मासवृत्त्युपचितं वा षण्माससंवत्सरनिर्वाहसमर्थं वा नीवारोदिकं सञ्चिनुयात्।यथापूर्वं नियमातिशयः। मासवृत्तियोग्यसञ्चयो माससञ्चयः सोऽस्यातोति “अत इनिठनौ” (पा. सू. ५ / २ / ११५) इति ठन्प्रत्ययेन माससंचयिक इति रूपम्॥१८॥
नक्तं चान्नं समश्नीयाद्दिवा वाऽऽहृत्य शक्तितः।
चतुर्थकालिको वा स्यात्स्याद्वाप्यष्टमकालिकः॥ १९॥
यथासामर्थ्यमन्नमाहृत्य प्रदोषे भुञ्जीत। अहन्येव वा चतुर्थकालाशनो वा स्यात ! “सायंप्रातर्मनुष्याणामशनं देवनिर्मितम्”इति विहितं तत्रैकस्मिन्नहन्युपोष्यापरेद्युसायं भुञ्जीत। अष्टमकालिको वा भवेत्। त्रिरात्रमुपोष्य चतुर्थस्याह्णोरात्रौ भुञ्जीत॥१९॥
चान्द्रायणविधानैर्वा शुक्लकृष्णे च वर्तयेत्।
पक्षान्तयोर्वाऽप्यश्नीयाद्यवागूं क्वथितां सकृत्॥२०॥
\यतः पत्रं समादद्यान्न ततः पुष्पमाहरेत्।
यतः पुष्पं समादद्यान्न ततः फलमाहरेत्॥२॥
शुक्लकृष्णयोः “एकैकं हासयेत्पिण्डं कृष्णे शुक्ले च वर्धयेत्” (म. स्मृ. ११-२१६) इत्यादिनैकादशाध्याये च वक्ष्यमाणैश्चान्द्रायणैर्वा वर्तयेत्। पक्षान्तौ पौर्णमास्यमावास्ये तत्र शृतांयवागूं वाऽप्यश्नीयात्।सकृदिति सायं प्रातर्वा॥२०॥
पुष्पमूलफलैर्वाऽपि केवलैर्वर्तयेत्सदा।
कालपक्वैः स्वयंशीर्णैर्वैखानसमते स्थितः॥२१॥
पुष्पमूलफलैरव वा कालपक्वैः नाग्निपक्वैःस्वयंपतितैर्जीवेत्। वैखानसो वानप्रस्थः तद्धर्मप्रतिपादकशास्त्रदर्शने स्थितः। तेनैतदुक्तमन्यदपि वैखानसशास्त्रोक्तं धर्ममनुतिष्ठेत्॥२१॥
भूमौ विपरिवर्तेत तिष्ठेद्वा प्रपदैदिनम्।
स्थानासनाभ्यां विहरेत्सवनेषूपयन्नपः॥२२॥
केवलायां भूमौ लुण्ठन्गतागतानि कुर्यात्। स्थानासनादावुपविशेत्।उत्तिष्ठेत्पर्यटेदित्यर्थः। आवश्यकं स्नानभोजनादिकालं विहाय चायंनियमः, एवमुत्तरत्रापि।पादाग्राभ्यां वा दिनं तिष्ठेत्कञ्चित्कालं स्थित एव स्यात् कञ्चिच्चोपविष्ट एव न त्वन्तरा पर्यटत्। सवनेषु सायंप्रातर्मध्याह्नेषु स्नायात्। यत्तु सायं प्रगे तथेत्युक्तं तेन सहास्य नियमातिशशयापेक्षो विकल्पः॥२२॥
ग्रीष्मे पञ्चतपास्तु स्याद्वर्षास्वभ्रावकाशिकः।
आर्द्रवासास्तु हेमन्ते क्रमशो वर्धयंस्तपः॥२३॥
आत्मतपोविवृद्ध्यर्थं ग्रीष्मे चतुर्दिगवस्थितैरग्निभिरूर्ध्वं वाऽऽदित्यतेजसात्मानतापयेत्। वर्षास्वभ्रावकाशमाश्रयेत्।यत्रदेशे देवो वर्षति तत्र छत्राद्यावरणरहितस्तिष्ठेदित्यर्थः। हेमन्ते चार्द्रवासा भवेत्। ऋतुत्रयसम्वत्सरावलम्वेनायं सांवत्सरिक एव नियमः॥२३॥
उपस्पृशंस्त्रिषवणं पितृृन्देवांश्च तर्पयेत्।
तपश्चरंश्चोग्रतरं शोषयेद्देहमात्मनः॥२४॥
विहितमपि त्रिषवणं स्नानं देवर्षिपितृतर्पणविधानार्थमनुद्यते। प्रातर्मध्यंदिनंसायंसवनेषु त्रिष्वपि देवर्षिपितृतर्पणं कुर्वन्। अन्यदपि पक्षमासोपवासादिकं तीव्रव्रतं तपोऽनुतिष्ठन्। यथोक्तं यमेन—
पक्षोपवासिनः केचित्केचिन्मासोपवासिनः। इति।
स्वशरीरं शोषयेत्॥२४॥
अग्नीनात्मनि वैतानान्समारोप्ययथाविधि।
अनग्निरनिकेतः स्यान्मुनिर्मूलफलाशनः॥२५॥
श्रौतानग्नीन्वैखानसशास्त्रविधानेन भस्मपानादिना आत्मनि समारोप्यलौकिकाग्निगृहशुन्यः। यथा वक्ष्यति “वृक्षमूलनिकेतनः” (म. स्मृ. ६ - २६) इति। मुनिर्मौनव्रतचारी फलमूलाशन एव स्यात्।नीवाराद्यपि नाश्नीयात्। एतच्चोर्ध्वं षण्मासेभ्योऽष्युपरि “अनग्निरनिकेतनः”इति वसिष्ठवचनात्षण्मासोपर्यनग्नित्वमनिकेतत्वं च॥२५॥
अप्रयत्नः सुखार्थेषु ब्रह्मचारी धराशयः।
शरणेष्वममश्चैव वृक्षमूलनिकेतनः॥२६॥
सुखप्रयोजनेषु स्वादुफलभक्षणशीतातपपरिहारादिषु प्रयत्नशून्योऽस्त्रीसम्भोगी भुशायी च निवासस्थानेषु ममत्वरहितो वृक्षमूलवासी स्यात्॥२६॥
तापसेष्वेव विप्रेषु यात्रिकं भैक्षमाहरेत्।
गृहमेधिषु चान्येषु द्विजेषु वनवासिषु॥२७॥
फलमूलासम्भवे च वानप्रस्थेभ्यो ब्राह्मणेभ्यः प्राणमात्रधारणोचितं भक्षमाहरेत्, तदभावे चान्येभ्यो गृहस्थेभ्यो द्विजेभ्यः॥ २७॥
ग्रामादाहृत्य वाऽश्नीयादष्टौग्रासान्वने वसन्।
प्रतिगृह्य पुटेनैव पाणिना शकलेन वा॥२८॥
तस्याप्यसम्भवे ग्रामादानीय ग्रामस्यान्नस्याष्टौ ग्रासान्पर्णशरावादिखण्डेन पाणिनैव वा गृहीत्वा वानप्रस्थो भुञ्जीत॥ २८॥
एताश्चान्याञ्च सेवेत दीक्षा विप्रो वने वसन्।
विविधाश्चौपनिषदीरात्मसंसिद्धये श्रुतीः॥२९॥
वानप्रस्थ एता दीक्षा एतान्नियमानन्यांश्च वानप्रस्थशास्त्रोक्तानभ्यसेत्। औपनिषदीश्चश्रृतीरूपनिषत्पठितब्रह्मप्रतिपादकवाक्यानि विविधान्यस्यात्मनो ब्रह्मसिद्धये ग्रन्थतोऽर्थतश्चाभ्यसेत्॥२९॥
ऋषिभिर्ब्राह्मणैश्चैव गृहस्थैरेव सेविताः।
विद्यातपोविवृद्ध्यर्थं शरीरस्य च शुद्धये॥३०॥
यस्मादेवा ऋषिभिर्ब्रह्मदर्शिभिःपरिव्राजकैगृहस्थैश्चवानप्रस्थैर्ब्रह्माद्वैतज्ञानवर्मयोर्विवृद्धर्थमुपनिषच्छ्रुतयःसेविताः, तस्मादेताःसेवेतेति पूर्वस्यानुवादः॥३०॥
अपराजितां वाऽऽस्थाय व्रजेद्दिशमजिह्मगः।
आनिपाताच्छरीरस्य युक्तो वार्यनिलाशनः॥३१॥
अचिकित्सितव्याध्याद्युद्भवेऽपराजितामैशानीं दिशमाश्रित्याकुटिलगतियुक्तो योगनिष्टो जलानिलाशन आशरीरनिपाताद् गच्छेत्। महाप्रस्थानाख्यं शास्त्रे विहितं चेदं मरणम्। तेन “न पुरायुषः स्वःकामी प्रेयात्”इति श्रुत्याऽपि न विरोधः।यतः स्वःकामिशब्दप्रयोगादवैधं मरणमनया निषिध्यते न शास्त्रीयम्॥३१॥
आसां महर्षिचर्याणां त्यक्त्वाऽन्यतमया तनुम्।
वीतशोकभयो विप्रो ब्रह्मलोके महीयते॥३२॥
एषां पूर्वोकानुष्ठानानामन्यतमेनानुष्टानेन शरीरं त्यक्त्वाऽपगतदुःखभयो ब्रह्मैव लोकस्तत्र पूजां लभते, मोक्षमाप्नोतीत्यर्थः। केवलकर्मणो वानप्रस्थस्य कथं मोक्ष इति चेत् ? न,
विविधाश्चोपनिषदीरात्मसंशुद्धये श्रुतीः।
इत्यनेनास्याप्यात्मज्ञानसम्भवात्॥३२॥
यस्य तु मरणाभावस्तस्याह—
वनेषु च विहृत्यैवं तृतीयं भागमायुषः।
चतुर्थमायुषो भागं त्यक्त्वा सङ्गान्परिव्रजेत्॥३३॥
अनियतपरिमाणत्वादायुषस्तृतीयभागस्य दुर्विज्ञानात्तृतीयमायुषो भागमिति रागक्षयावधि-वानप्रस्थकालोपलक्षणार्थम्। अत एव शङ्खलिखितौ —“वनवासादूर्ध्वं शान्तस्य परिगतवयसः पारिव्राज्यम्”इत्याचख्यतुः। एवं वनेषु विहृत्यैवं विधिवद् दुश्चरतपोऽनुष्ठानप्रकारेण वानप्रस्थाश्रमं विषयरागोपशमनाय कञ्चित्कालमनुष्ठाय “चतुर्थमायुषो भागम्” (म० स्मृ० ४ - १) इति शेषायुःकाले सर्वथा विषयसङ्गांस्त्यक्त्वा परिव्राजकाश्रममनुतिष्ठेत्॥३३॥
आश्रमादाश्रमं गत्वा हुतहोमो जितेन्द्रियः।
भिक्षाबलिपरिश्रान्तः प्रव्रजन्प्रेत्य वर्धते॥३४॥
पूर्वपूर्वाश्रमादुत्तरोत्तराश्रमं गत्वा ब्रह्मचर्याद् गृहस्थाश्रमं ततो वानप्रस्थाश्रममनुष्ठायेत्यर्थः। यथाशक्ति गताश्रमहुतहोमो जितेन्द्रियो भिक्षाबलिदानचिरसेवया श्रान्तः परिव्रज्याश्रममनुतिष्ठन्परलोके मोक्षलाभाद् ब्रह्मभूतद्ध्र्यतिशयं प्राप्नोति॥३४॥
ॠणानि त्रीण्यपाकृत्य मनो मोक्षे निवेशयेत्।
अनपाकृत्य मोक्षं तु सेवमानो व्रजत्यधः॥३५॥
आश्रमसमुच्चयपक्षमाश्रितो ब्राह्मण उत्तरश्लोकाभिधेयानि त्रीण्यणानि संशोध्य मोक्षे मोक्षान्तरङ्गे परिव्रज्याश्रमे मनो नियोजयेत्।तान्यृणानि त्वसंशोध्य मोक्षं चतुर्थाश्रममनुतिष्ठन्नरकं व्रजति॥३५॥
तान्येवर्णानि दर्शयति—
अधीत्य विधिवद्वेदान्पुत्रांश्चोत्पाद्यधर्मतः।
इष्ट्वाच शक्तितो यज्ञैर्मनो मोक्षे निवेशयेत्॥३६॥
“जायमानो वै ब्राह्मणस्त्रिभिर्ऋणैर्ऋणवान् जायते यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्यः स्वाध्यायेन ऋषिभ्यः” इति श्रूयते। अतो यथाशास्त्रं वेदानधीत्य पर्वगमनवर्जनादिधर्मेण च पुत्रानुत्पाद्य यथासामर्थ्यं ज्योतिष्टोमादियज्ञांश्चानुष्ठाय मोक्षान्तरङ्गे चतुर्थाश्रमे मनो नियोजयेत्॥३६॥
अनधीत्य द्विजो वेदाननुत्पाद्य तथा सुतान्।
अनिष्ट्वाचैव यज्ञैश्चमोक्षमिच्छन्व्रजत्यधः॥३७॥
वेदाध्ययनमकृत्वा पुत्राननुत्पाद्य यज्ञांश्चाननुष्ठाय मोक्षमिच्छन्नरकं व्रजति॥३७॥
प्राजापत्यां निरूप्येष्टिं सर्ववेदसदक्षिणाम्।
आत्मन्यग्नीन्समारोप्य ब्राह्मणः प्रव्रजेद् गृहात्॥३८॥
यजुर्वेदीयोपाख्यानग्रन्थोक्तां सर्वस्वदक्षिणां प्रजापतिदेवताकामिष्टिं कृत्वा तदुक्तविधिनैव “आत्मन्यग्नीन्समारोप्य गृहात्”इत्यभिधानाद्वानप्रस्थाश्रममनुष्ठायैवचतुर्थाश्रममनुतिष्टेत्।एतेन मनुना चातुराश्रमस्य समुच्चयोऽपि दर्शितः। श्रुतिसिद्धाश्चैकद्वित्रिचतुराश्रमाणां समुच्चया विकल्पिताः। तथा जाबालश्रुतिः– “ब्रह्मचर्यं समाप्य गृही भवेद् गृही भूत्वा वनी भवेद्वनीभूत्वा प्रव्रजेत्।इतरथा ब्रह्मचर्यादेव प्रव्रजेद् गृहाद्वा वनाद्वा”॥३८॥
यो दत्त्वा सर्वभूतेभ्यः प्रव्रजत्यभयं गृहात्।
तस्य तेजोमया लोका भवन्ति ब्रह्मवादिनः॥३९॥
यः सर्वेभ्यो भुतारब्धेभ्यः स्थावरजङ्गमेभ्योऽभयं दत्त्वा गृहाश्रमात्प्रव्रजति तस्य ब्रह्मप्रतिपादकोपनिषन्निष्ठस्य सूर्याद्यालोकरहिता हिरण्यगर्भादेर्लोकास्तत्तेजसैव प्रकाशा भवन्ति, तानाप्नोतीत्यर्थः॥३९॥
यस्मादरावपि भूतानां द्विजान्नोत्पद्यते भयम्।
तस्य देहाद्विमुक्तस्य भयं नास्ति कुतश्चन॥४०॥
यस्माद् द्विजात्सूक्ष्ममपि भयं भूतानां न भवति तस्य देहाद्विमुक्तस्य वर्तमानदेहनाशे कस्मादपि भयं न भवति॥४०॥
अगारादभिनिष्क्रान्तः पवित्रोपचितो मुनिः।
समुपोढेषु कामेषु निरपेक्षः परिव्रजेत्॥४१॥
गृहान्निर्गतः पवित्रैदण्डकमण्डल्वादिभिर्युक्तो मुनिर्मैनी समुपोढेषु कामेषु केनचित्सम्यक्समीपं प्रापितेषु स्वाद्वन्नादिषु विगतस्पृहः परिव्रजेत्।([१87 पवित्रेर्मन्त्रजपैदर्भकमण्डलुकृष्णाजिनैरुपचितो युक्तः । अथवा पावनैः कृच्छ्रैः।”)) मेधातिथिस्तु “पवित्रैर्मन्त्रजपैरथवा पावनैः कृच्छ्रैर्युक्तः” इति व्याचष्टे॥४२॥
एक एव चरेन्नित्यं सिद्ध्यर्थमसहायवान्।
सिद्धिमेकस्य संपश्यन्न जहाति न हीयते॥४२॥
एकस्य सर्वसङ्गविरहिणो मोक्षावाप्तिर्भवतीति जानन्नेक एव सर्वदाऽपि मोक्षार्थं चरेत्। एक एवेत्यनेन पूर्वपरिचितपुत्रादित्याग उच्यते। असहायवानित्युत्तरस्यापि। एकाकी यदि चरति स किञ्चिन्न त्यजति न कस्यापि त्यागेन दुःखमनुभवति, नापि केनापि त्यज्यते न कोऽप्यनेन त्यागदुःखमनुभाव्यते। ततश्च सर्वत्र निर्ममत्वः सुखेन मुक्तिमाप्नोति॥४२॥
अनग्निरनिकेतः स्याद् ग्राममन्नार्थमाश्रयेत्।
उपेक्षकोऽसंकुसुको मुनिर्भावसमाहितः॥४३॥
अनग्निर्लौकिकाग्निसंयोगरहितः, शास्त्रीयाग्निं समारोण्येति पूर्वमुक्तत्वात्। अनिकेतो गृहशुन्यः उपेक्षकः शरीरस्य व्याध्याद्युत्पादे तत्प्रतीकाररहितः, असंकुसुकः स्थिरमतिः,असञ्चयिक इत्यन्ये पठन्ति।मुनिर्ब्रह्ममननात्, मौनस्य पूर्वोत्तत्वात्। भावेन ब्रह्मणि समाहितस्तदेकतानमना अरण्ये च दिवारात्रौ वसन्भिक्षार्थमेव ग्रामं प्रविशेत्॥४३॥
कपालं वृक्षमूलानि कुचेलमसहायता।
समता चैव सर्वस्मिन्नेतन्मुक्तस्य लक्षणम्॥४४॥
मृत्मयकर्परादि। भिक्षापात्रं, वासार्थं वृक्षमुलानि, स्थूलजीर्णवस्त्रं कौपीनकन्था, सर्वत्रब्रह्मबुद्ध्याशत्रु मित्राभावः, एतन्मुक्तिसाधनत्वान्मुक्तस्य लिङ्गम्॥४४॥
नाभिनन्देत मरणं नाभिवन्देत जीवितम्।
कालमेव प्रतीक्षेत निर्देशं भृतको यथा॥४५॥
[ग्रैष्म्यान्हैमन्तिकान्मासानष्टौ भिक्षुर्विचक्रमेत्।
दयार्थं सर्वभूतानां वर्षास्वेकत्र संवसेत्॥३॥
नासूर्यं हि व्रजेन्मार्गं नादृष्टां भूमिमाक्रमेत्।
परिभूताभिरद्भिस्तु कार्यं कुर्वीत नित्यशः॥४॥
सत्यां वाचमहिंस्त्रां च वदेदनपकारिणीम्।
कल्कापेतामपरुषामनृशंसामपैशुनाम्॥५॥ ]
मरणं जीवनं च द्वयमपि न कामयेत्किन्तु स्वकर्माधीनं मरणकालमेव प्रतीक्षेत्।निर्दिश्यत इति निर्देशो भृतिस्तत्परिशोधनकालमिव भृतकः॥४५॥
दृष्टिपूतं न्यसेत्पादं वस्त्रपूतं जलं पिबेत्।
सत्यपूतां वदेद्वाचं मनःपूतं समाचरेत्॥४६॥
केशास्थ्यादिपरिहारार्थं दृष्टिशोधितभूमौ पादौक्षिपेत्।जलेषु क्षुद्रजन्त्स्वादिवारणार्थं वस्त्रशोधितं जलं पिबेत्। सत्यपवित्रां वाचं वदेत्। ततश्चमौनेन सह सत्यस्य विकल्पः। प्रतिषिद्धसङ्कल्पशून्यमनसा सर्वदा पवित्रात्मा स्यात्॥४६॥
अतिवादांस्तितिक्षेत नावमन्येत कञ्चन।
न चेमं देहमाश्रित्य वैरं कुर्वीत केनचित्॥४७॥
अतिक्रमवादान्परोक्तान्सहेत। न कञ्चित्परिभवेत्। नेमं देहमस्थिरं व्याध्यायतनमाश्रित्य तदर्थं केनचित्सह वैरं कुर्यात्॥४७॥
क्रुद्ध्यन्तं न प्रतिक्रुध्येदाक्रुष्टः कुशलं वदेत्।
सप्तद्वारावकीर्णां च न वाचमनृतां वदेत्॥४८॥
सञ्जतक्रोधाय कस्मैचित्प्रतिक्रोधं न कुर्यात्। निन्दितश्चान्येन वाचं भद्रां वदेत् न तु निन्देत्। सप्तद्वारावकीर्णामिति। चक्षुरादीनि पञ्च बहिर्बुद्वीन्द्रियाणि, मनोबुद्धिरित्यन्तःकरणद्वयं वेदान्तदर्शने, एतैर्गृहीतेषु स्वेषु वाचां प्रवृत्तेरेतानि सप्त द्वाराणीत्युच्यन्ते, एतैरवकीर्णां निक्षिप्तां तद्गृहीतार्थविषयां वाचं न वदेत्किन्तु ब्रह्ममात्रविषयां वाचं वदेत्।
ननु मनसैव ब्रह्मोपास्यते, ब्रह्मविषयवागुच्चारणमपि मनोव्यापारः, तत्कथं सप्तद्वारावकीर्णत्वविशेषेऽपि ब्रह्मविषयां वदेदित्यन्यविषयां न वदेदिति लभ्यते ? उच्यते, अत एवानृता मिति विशेषयति स्म, अनृतमसत्यं विनाशीति यावत्, तद्विषया वागप्यतृतीच्यते, तेन विनाशिकार्यविषयां वाचं नोच्चारयेत। अविनाशिब्रह्मविषयां तु प्रणवोपनिषदादिरूपां वदेत्।
गोविन्दराजस्तु धर्मोऽर्थः कामो धर्मार्थावर्थकामौ धर्मकामौ धर्मार्थकामा इत्येतानि सप्त वाग्विषयतया वाक्प्रवृत्तर्द्वाराणि, तेष्ववकीर्णां विक्षिप्तां सर्वस्य भेदस्यासत्त्वात्तद्विषया सत्यरूपां वाचं न वदेत्।
अन्ये तु सप्त भुवनान्येव वाग्विषयत्वात्सप्त द्वाराणि तेषां भेदाद्विनाशित्वाच्चासत्य नया तद्विषयां वाचमसत्यां न वदेत्केवलं ब्रह्मविषयां वदेत्॥४८॥
अध्यात्मरतिरासीनो निरपेक्षोनिरामिषः।
आत्मनैव सहायेन सुखार्थो विचरेदिह॥४९॥
ह्याधिकृत्य रतिर्यस्य सोऽध्यात्मरतिः सर्वदा ब्रह्मध्यानपरः, आसीन इति वासननिष्ठः, निरपेक्षो दण्डकमण्डल्वादिष्वपि विशेषापेक्षाशून्यः, निरामिषः स्तदभिलाषरहितः, आत्मनो देहेनैव सहायेन मोक्षसुखार्थी इह संसारे वि—
चोत्पातनिमित्ताभ्यां न नक्षत्राङ्गविद्यया।
** अनुशासनवादाभ्यां भिक्षां लिप्सेत कर्हिचित्॥५०॥**
पातचक्षुःस्पन्दादिनिमित्तफलकथनेन, अद्याश्विनी हस्तरेखादेरीदृशं फलमिति ईदृशो नीतिमार्ग इत्थं वर्तितव्यं इत्यनुशासनेन शास्त्रार्थकथनेन च कदाचिमिच्छेत्॥५०॥
तापसैर्ब्राह्मणैर्वा वयोभिरपि वा श्वभिः।
** प्राकीर्णं भिक्षुकैर्वाऽन्यैरगारमुपसंव्रजेत्॥५१॥**
रन्यैर्वाब्राह्मणेर्भक्षणशीलैः, पक्षिभिः, कुक्कुरैर्वा व्याप्तंगृहँ भिक्षार्थं न प्र-
क्लृप्तकेशनखश्मश्रुः पात्री दण्डीकुसुम्भवान।
विचरेन्नियतो नित्यं सर्वभूतान्यपीडयन्॥५२॥
निखश्मश्नुः, भिक्षापात्रवान्, दण्डी, कुसुम्भः कमण्डलुस्तद्यूक्तः, सर्वप्राणिनोऽपो..रिभ्रमेत्॥५२॥
अतैजसानि पात्राणि तस्य स्युर्निर्व्रणानि च।
** तेषामद्भिः स्मृतं शौचं चमसानामिवाध्वरे॥५३॥**
देवर्जितानि निश्छिद्राणि भिक्षोर्भिक्षापात्राणि भवेयुः। तथा यमः—
सुवर्णरूप्यपात्रेषु ताम्रकांस्यायसेषु च।
** गृह्णन्भिक्षां न धर्मोऽस्ति गृहीत्वा नरकं व्रजेत्॥**
प्रतिपात्राणां जलेनैव तु शुद्धिः यज्ञे चमसानामिव॥५३॥
यति—
अलाबुं दारुपात्रं च मृन्मयं वैदलं तथा।
** एतानि यतिपात्राणि मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत्॥५४॥**
स्मृत्तिकावंशादिखण्डनिर्मितानि यतीनां भिक्षापात्राणि स्वायम्भुवो मनुरक्तरुत्वनिर्मितमिति गोविन्दराजः॥५४॥
एककालं चरेद् भैक्षं न प्रसज्जेत विस्तरे।
** भैक्षेप्रसक्तो हि यतिर्विषयेष्वपि सज्जति॥५५॥**
‘प्राणधारणार्थं भैक्षं चरेत्। तत्रापि प्रचुरभिक्षाप्रसङ्गं न कुर्यात्। यतो बहुतरप्रसक्तोयतिः प्रधानधातुवृद्ध्या स्त्र्यादिविषयेष्वपि प्रसज्जते॥५५॥
विधूमे सन्नमुसले व्यङ्गारे भुक्तवज्जने।
** वृत्ते शरावसम्पाते भिक्षां नित्यं यतिश्चरेत्॥५६॥**
पाकधूमे, निवृत्तावहननमुसले, निर्वाणपाकाङ्कारे, गृहस्थपर्यन्तभुक्तवज्जने, उ. त्यक्तेषु सर्वदा यतिभिक्षां चरेत्। एतच्च दिनशेषमुहूर्तत्रयरूपसायाह्णोपलक्ष ऽऽह याज्ञवल्क्यः—
** अप्रमत्तश्चरेद् भैक्ष्यं सायाह्णेनाभिसन्धितः।**
(या. स्मृ. ३-५९)॥५६॥
अलाभे न विषादी स्याल्लाभे चैव न हर्षयेत्।
प्राणयात्रिकमात्रः स्यान्मात्रासङ्गाद्विनिर्गतः॥५७॥
भिक्षादेरलाभे न विषादेत्। लाभे च हर्ष न कुर्यात्। प्राणस्थितिमात्रोपचितान्नभोजनपरः स्यात्। दण्डकमण्डलुमात्रास्वपि ‘इदमशोभनं त्यजामि इंदं रुचिरं गृहामि’ इत्यादिप्रसङ्गं न कुर्यात्॥५७॥
अभिपूजितलाभांस्तु जुगुप्सेतैव सर्वशः।
अभिपूजितलाभैश्च यतिमुक्तोऽपि वद्ध्यते॥५८॥
पूजापूर्वकभिक्षालाभं सर्वकालं निन्देत्, न स्वीकुर्यादित्यर्थः। यस्मात्पूजापूर्वकलाभस्वीकारे दातृगोचरस्नेहममत्वादिभिरासन्नमुक्तिरपि यतिर्जन्मबन्धांल्लभते॥५८॥
अल्पान्नाभ्यवहारेण रहःस्थानासनेन च।
ह्नियमाणानि विषयैरिन्द्रियाणि निवर्तयेत्॥५९॥
आहारलाघवेन निर्जनदेशस्थानादिना च रूपादिविषयैराकृष्यमाणानीन्द्रियाणि निवर्तयेत्॥५९॥
इन्द्रियाणां निरोधेन रागद्वेषक्षयेणच।
अहिंसया च भूतानाम मृतत्वाय कल्पते॥६०॥
यस्मात् इन्द्रियाणां निग्रहेण रागद्वेषाभावेन च प्राणिहिंसाविरतेन च मोक्षयोग्यो भवति॥६०॥
इदानीमिन्द्रियनियमोपायविषयवैराग्याय संसारतत्त्वचिन्तनमुपदिशति—
अवेक्षेत गतीर्नॄणां कर्मदोषसमुद्भवाः।
निरये चैव पतनं यातनाश्च यमक्षये॥६१॥
विहिताकरणनिन्दिताचरणरूपकर्मदोषजन्यां मनुष्याणां पश्चादिदेहप्राप्तिं नरकेषु पतनं यमलोके नरकस्थस्य निशितनिस्त्रिंशच्छेदनादिभवास्तीव्रवेदनाःश्रुतिपुराणादिषूक्ताश्चिन्तयेत्
विप्रयोगं प्रियैश्चैव संयोगं च तथाऽप्रियैः।
जरया चाभिभवनं व्याधिभिश्चोपपीडनम्॥६२॥
इष्टपुत्रादिवियोगम्, अनिष्टहिंसकादियोगं, जराभिभवनं, व्याध्यादिभिश्च पीडनं कर्मदोषसमुद्भवमनुचिन्तयेत्॥६२॥
देहादुत्क्रमणं चास्मात्पुनर्गर्भे च सम्भवम्।
योनिकोटिसहस्रेषु सृतीश्चास्यान्तरात्मनः॥६३॥
अस्माद् देहादस्य जीवात्मन उत्क्रमणं तथा च मर्मभिद्भिर्महारोगैः पतितस्य श्लेष्मादिदोषनिरुद्धकण्ठस्य महतीं वेदनां गर्भे चोत्पत्तिं दुःखबहुलां श्वशृगालादिनिकृष्टजातियोनिकोटिसहस्रगमनानिः स्वकर्मबन्धान्यनुचिन्तयेत्॥६३॥
अधर्मप्रभवं चैव दुःखयोगं शरीरिणाम्।
धर्मार्थप्रभवं चव सुखसंयोगमक्षयम्॥६४॥
शरीवतां जीवात्मनामधर्महेतुकं दुःखसम्बन्धं धर्महतुकोऽर्थो ब्रह्मसाक्षात्कारस्तत्प्रभवं मोक्षलक्षणमक्षयं ब्रह्मसुखसंयोगं चिन्तयेत्॥६४॥
सूक्ष्मतां चान्ववेक्षेत योगेन परमात्मनः।
देहेषु च समुत्पत्तिमुत्तमेष्वधमेषु च॥६५॥
योगेन विषयान्तरचित्तवृत्तिनिरोधेन परमात्मनः स्थूलशरीराद्यपेक्षया सर्वान्तर्यामि-
त्वेन सूक्ष्मतां निरवयवतां तत्त्यागादुत्कृष्टापकृष्टेषु देवपश्वादिशरीरेषु जीवानां शुभाशुभफलभोगार्थमुत्पत्तिमधिष्ठानमनुचिन्तयेत्॥६५॥
दूषितोऽपि चरेद्धर्मं यत्र तत्राश्रमे रतः।
** समः सर्वेषु भूतेषु न लिङ्गं धर्मकारणम्॥६६॥**
यस्मिन्कस्मिंश्चिदाश्रमे स्थितस्तदाश्रमिविरुद्धाचारदूषितोऽप्याश्रमलिङ्गरहितोऽपि सर्व भूतेषु ब्रह्मबुद्ध्या समदृष्टिः सन् धर्ममनुतिष्ठेत्।नहि दण्डादिलिङ्गधारणमात्रं धर्मकारणं किन्तु विहितानुष्ठानम्। एतच्च धर्मप्राधान्यबोधनायोक्तं, न तु लिङ्गपरित्यागार्थम्॥६६॥
अत्र दृष्टान्तमाह—
फलं कतकवृक्षस्य यद्यप्यम्बुप्रसादकम्।
** न नामग्रहणादेव तस्य वारि प्रसीदति॥६७॥**
यद्यपि कतकवृक्षस्य फलं कलुषजलस्वच्छताजनकं, तथापि तन्नामोच्चारणवशान्न प्रसीदति किन्तु फलप्रक्षेपेण, एवं न लिङ्गधारणमान्नं धर्मकारणं किन्तु विहितानुष्ठानम्॥६७॥
संरक्षणार्थं जन्तूनां रात्रावहनि वा सदा।
** शरीरस्यात्यये चैव समीक्ष्य वसुधां चरेत्॥६८॥**
शरीरस्यापि पीडायां सूक्ष्मपिपीलिकादिप्राणरक्षार्थं रात्रौ दिवसे वा सदा भूमिं निरीक्ष्य पर्यटेत्। पूर्वं केशादिपरिहारार्थ “दृष्टिपृतं न्यसेत्पादम्” (म. स्मृ. ६-४६) इत्युक्तम् इदं तु हिंसापरिहारार्थमित्यपुनरुक्तिः॥६८॥
अत्र प्रायश्चित्तमाह—
** अह्ना रात्र्याच याञ्जन्तून् हिनस्त्यज्ञानतो यतिः।**
** तेषां स्नात्वा विशुद्ध्यर्थं प्राणायामान्षडाचरेत्॥६९॥**
यतिर्यानज्ञानतो दिवसे रात्रौ वा प्राणिनो हन्ति तद्धननजनितपापनाशार्थं स्नात्वा षट् प्राणायामान्कुर्यात्। प्राणायामश्च—
** सव्याहृतिं सप्रणवां गायत्रीं शिरसा सह।**
** त्रिः पठेदायतप्राणः प्राणायामः स उच्यते॥**
इति वसिष्ठोक्त्याऽत्र द्रष्टव्यः॥६९॥
** प्राणायामा ब्राह्मणस्य त्रयोऽपि विधिवत्कृताः।**
** व्याहृतिप्रणवैर्युक्ता विज्ञेयं परमं तपः॥७०॥**
ब्राह्मणस्येति निर्देशाद् ब्राह्मणजातेरयमुपदेशो न यतेरेव।त्रयोऽपि प्राणायामा सप्तभिर्व्याहृतिभिदेशभिः प्रणवैर्युक्ताः, विधिवदित्यनेन सावित्र्या शिरसा च युक्ताः, पूरककुम्भकरचकविधिना कृता ब्राह्मणस्य श्रेष्ठं तपो ज्ञातव्यम्। पूरकादिस्वरूपं स्मृत्यन्तरेषु ज्ञेयम्। तथा योगियाज्ञवल्क्यः—
** नासिकोत्कृष्ट उच्छ्वासो ध्मातः पूरक उच्यते।**
** कुम्मको निश्चलश्वासो मुच्यमानस्तु रेचकः॥**
त्रयोऽपीत्यपिशब्देन त्रयोऽवश्यं कर्तव्याः। अधिककरणे त्वधिकपापक्षयः॥७०॥
** दह्यन्ते ध्मायमानानां धातूनां हि यथा मलाः।**
** तथेन्द्रियाणां दह्यन्ते दोषाः प्राणस्य निग्रहात्॥७१॥**
धातूनां स्वर्णरजतादीनां यथा मूषायामग्निना ध्मायमानानां मलद्रव्याणि दह्यन्ते, एवं मनसो रागादयश्चक्षुदेश्चविषयप्रवणत्वादयो दोषाः प्राणायामेन विषयानभिध्यान्ते॥७१॥
प्राणायामैर्दहेहोषान्धारणाभिश्च किल्बिषम्।
प्रत्याहारेण संसर्गान्ध्यानेनानीश्वरान्गुणान्॥७२॥
एवं सति अनन्तरोक्तप्रकारेण प्राणायामै रागादिदोषान्दहेत्।अपेक्षितदेशे परब्रह्मादौ यन्मनसो धारणं सा धारणा, तया पापं नाशयेत्। प्रत्याहारेण विषयेभ्य इन्द्रियाकर्पणैविषयसम्पर्कान्वारयेत् \। ब्रह्मध्यानेनेति सोऽहमस्मीति सजातीयप्रत्ययप्रवाहरूपेणातीश्वरान्गुणान्ईश्वरस्य परमात्मनो ये गुणा न भवन्ति क्रोधलोभासूयादयः तान्निवारयेत्॥७२॥
उच्चावचेषु भूतेषु दुर्ज्ञेयामकृतात्मभिः।
ध्यानयोगेन सम्पश्येद्गतिमस्यान्तरात्मनः॥७३॥
अस्य जीवस्योत्कृष्टापकृष्टेषु देवपञ्चादिषु जन्मप्राप्तिमकृतात्मभिः शास्त्रैरसंस्कृतान्तःकरणैर्दुज्ञेयां ध्यानाभ्यासेन सम्यक् सकारणकंजानीयात्। ततश्चाविद्याकाम्यनिषिद्धकर्मनिमितेयं गतिरिवि ज्ञात्वा ब्रह्मज्ञाननिष्ठो भवेदिति तात्यर्यार्थः॥७३॥
सम्यग्दर्शनसम्पन्नः कर्मभिर्न निवद्ध्यते।
दर्शनेन विहीनस्तु संसार प्रतिपद्यते॥७४॥
ततश्च तत्त्वतो ब्रह्मसाक्षात्कारवान्कमभिर्न निवध्यते कर्माणि तस्य पुनर्जन्मने न प्रभवन्ति, पुर्वार्जितपापपुण्यस्य ब्रह्मज्ञानेन नाशात्। तथा च श्रुतिः—“तद्यथेषीकातूलमग्नौप्रोतं प्रदूयेतैवंहास्य सव पाप्मानः प्रदूयन्त उभौ ब्रह्मैवैष भवति” इति। श्रुत्या, तथा—
क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टेपरावरे।
इति अविशेषश्रुत्या पुण्यसम्बन्धोऽपि बोध्यते, उत्तरकाले च दैवात्पापे कर्मणि प्रवृत्तेऽपि न पापसंश्लेषः। तथा च श्रुतिः—“पुष्करपलाश आपो न श्लिष्यन्त एवमेवंविदि पापं कर्म न श्लिष्यते” इति। देहारम्भकपापपुण्यसम्बन्धः परं नश्यति। अयमेव चार्थो ब्रह्ममीमांसायां “तदधिगम उत्तरपूर्वाधयोरश्लेषविनाशौ तद्व्यपदेशात्” (४ / १ / १३ ) इति सूत्रेणबादरायणेन निरणायि। ब्रह्मसाक्षात्कारशून्यस्तु जन्ममरणबन्धं लभते॥७४॥
अहिंसयेन्द्रियासङ्गैर्वैदिकैश्चैव कर्मभिः।
तपसश्चरणैश्चोग्रैःसाधयन्तीह तत्पदम्॥७५॥
निषिद्धहिंसावर्जनेनेन्द्रियाणां च विषयसङ्गपरिहारेण वैदिकैर्नित्यैः कर्मभिः, काम्यकर्मणां बन्धहेतुत्वात्। उक्तञ्च —“कामात्मता न प्रशस्ता” (म. स्मृ.२-२) इति। तपसश्च यथा - सम्भवमुपवासकृच्छ्रचान्द्रायणादेरनुष्ठानैरिह लोके तत्पदं ब्रह्मात्यन्तिकलपलक्षणं प्राप्नुवन्ति। पूर्वश्लोकेन ब्रह्मदर्शनस्य मोक्षहेतुत्वमुक्तम्, अनेन तत्सहकारितया कर्मणोऽभिहितम्।
इदानों मोक्षान्तरङ्गोपायसंसारवैराग्याय देहस्वरूपमाह श्लोकद्वयेन—
अस्थिस्थूर्ण स्नायुयुतं मांसशोणितलेपनम्।
चर्मावनद्धं दुर्गन्धि पूर्णं मूत्रपुरीषयोः॥७६॥
जराशोकसमाविष्टं रोगायतनमातुरम्।
रजस्वलमनित्यं च भूतावासमिमं त्यजेत्॥७७॥
अस्थीन्येवस्थूणा इव यस्य तम् अस्थिस्थूणं, स्नायुरज्जुभिराबद्धं, मांसरुधिराद्युपलिप्तंचर्माच्छादितं, मुत्रपुरीषाभ्यां पूर्णम्, अत एव दुर्गन्धि, जरोपतापाभ्यामाक्रान्तं, विविधव्याधीनामाश्रयं, आतुरं क्षुत्पिपासाशीतोष्णादिकातरं, प्रायेण रजोगुणयुकं, विनश्वरस्वभावं च, आवासो गृहं पृथिव्यादिभूतानि तेषामावासं, देहमेव जीवस्य गृहस्वेन निरूपितं त्यजेत्। यथा पुनर्देहसम्बन्धो न भवेत्तथा कुर्यात्। गृहसाम्यमेवोक्तमस्थीत्यादिना॥७६॥७७॥
नदीकूलं यथा वृक्षो वृक्षं वा शकुनिर्यथा।
** तथा त्यजन्निमं देहं कृच्छ्राद् ग्राहाद्विमुच्यते॥७८॥**
ब्रह्मोपासकस्य देहत्यागसमये मोक्षः, आरब्धदेहस्य कर्मणो भोगेनैव नाशात्। तत्र दहत्यक्तुद्वँविध्यमाह—यः कर्माधीनं देहपातमवेक्षते स नदीकूलं यथा वृक्षस्त्यजति स्वपातमजानन्नेव नदीरयेण पात्यते, तथा देहं त्यजन्यश्च ज्ञानकर्मंप्रकर्षाद्भीष्मादिवत्स्वाधीनमृत्युः, स यथा पक्षी वृक्षं स्वेच्छया त्यजति तथा देहमिमं त्यजन् संसारकष्टाद्ग्राहादिव जलचरप्राणिभेदाद्विमुच्यते॥७८॥
प्रियेषु स्वेषु सुकृतमप्रियेषु च दुष्कृतम्।
** विसृज्य ध्यानयोगेन ब्रह्माभ्येति सनातनम्॥७९॥**
ब्रह्मविदात्मीयेषु प्रियेषु हितकारिषु सुकृतम्, अप्रियेष्वहितकारिषु दुष्कृतं निक्षिप्य ध्यानयोगेन नित्यं ब्रह्माभ्येति ब्रह्मणि लीयते। तथा च श्रुतिः “तस्य पुत्रा दायमुपयन्ति सुहृदः साधुकृत्यां द्विषन्तः पापकृत्याम्” इति। अपरा श्रुतिः “तत् सुकृतदुष्कृते विधूनुते तस्य प्रिया ज्ञातयः सुकृतमुपयन्त्यप्रिया दुष्कृतम्” इति। एवमादीन्येव वाक्यान्युदाहृत्य सुकृतदुष्कृतयोर्हानिमात्रश्रवणेऽष्युपायनं प्रतिपत्तव्यमिति ब्रह्ममीमांसायां “हानौ तूपायनशब्दशेषत्वात्कुशाच्छन्दस्तुत्युपगायनवत्तदुक्तम्”(व्या० सू. ३ / ३ / २६) इत्यादिसूत्रैर्बादरायणेन निरणायि॥
ननु परकीयसुकृतदुष्कृतयोः कथं परत्रसङ्क्रान्तिः ? उच्यते, धर्माधर्मव्यवस्थायां शास्त्रमेव प्रमाणं, सङ्क्रामोऽपि तयोः शास्त्रप्रमाणक एव। अतः शास्त्रात्सङ्क्रमणयोग्यावेतौ सिध्यतः। अतः शास्त्रेण बाधान्न प्रतिपक्षानुमानोदयः, शुचि नरशिरःकपालं प्राण्यङ्गत्वाच्छङ्खादिवदितिवत्।
(१)88 मेधातिथिगोविन्दराजौ तु स्वेषु प्रियेषु केनचित्कृतेषु ध्यानाभ्यासेनात्मीयमेव सुकृतं तत्र कारणत्वेनारोग्य, एवमप्रियेष्वपि केनचित्कृतेष्वात्मीयमेव प्राग्जन्मार्जितं दुष्कृतं कारणत्वेन प्रकल्प्योद्धृत्यतत्सम्पादयितारौ पुरुषौ रागद्वेषाख्यौ त्यक्त्वा नित्यं ब्रह्माभ्येति ब्रह्मस्वभावमुपगच्छतीति व्याचक्षाते। तन्न, विसृज्येति क्रियायां सुकृतं दुष्कृतमिति कर्मद्वयत्यागेन तत्सम्पादयितारावित्यश्रुतकर्माध्याहारात्, कर्मद्वये च श्रुतक्रियात्यागेन कारणत्वेनप्रकल्प्येत्याद्यश्रुतक्रियाध्याहारात्। किञ्च—
** व्यासव्याख्यातवेदार्थमेवमस्या मनुस्मृतेः।**
** मन्ये न कल्पितं गर्वादर्वाचीनैर्विचक्षणैः॥७९॥**
यदा भावेन भवति सर्वभावेषु निःस्पृहः।
** तदा सुखमवाप्नोति प्रेत्य चेह च शाश्वतम्॥८०॥**
यदा परमार्थतो विषयदोषभावनया सर्वविषयेषु निरभिलाषो भवति तदेह लोके सन्तोषजन्यसुखं परलोके च मोक्षसुखमविनाशि प्राप्नोति॥८०॥
** अनेन विधिना सर्वांस्त्यक्त्वा सङ्गाञ्छनैः शनैः।**
** सर्वद्वन्द्वविनिर्मुक्तो ब्रह्मण्येवावतिष्ठते॥८१॥**
पुत्रकलत्रक्षेत्रादिषु ममत्वरूपान्क्रमेण सङ्गान्सर्वोस्त्यक्त्वा द्वन्द्वैर्मानापमानादिभिर्मुक्तोऽनेन यथोक्तेन ज्ञानकर्मानुष्ठानेन ब्रह्मण्येवात्यन्तिकं लयमाप्नोति॥८१॥
ध्यानिकं सर्वमेवैतद्यदेतदभिशब्दितम्।
न ह्यनध्यात्मवित्कश्चित्क्रियाफलमुपाश्नुते॥८२॥
यदेत दित्यत्यन्तसन्निधानात्पूर्वश्लोकोदितं परामृश्यते। यदेतदुक्तं पुत्रादिममत्वत्यागो मानापमानादिहानिर्ब्रह्मण्येवावस्थानं सवमेवैतद्ध्यानिकमात्मनः परमात्मत्वेन ध्याने सति भवति, यदाऽऽत्मानं परमात्मेति जानाति तदा सर्वसत्वान्न विशिष्यते तस्य न कुत्रचिन्ननत्वं मानापमानादिकं वा भवति, तथाविधज्ञानाद् ब्रह्मात्मत्वं च जायते। ध्यानिकविशेषाद्ध्येयविशेषलाभे परमात्मध्यानार्थमाह —न ह्यनध्यात्मविदिति। यस्मादात्मानं जीवमधिकृत्य यदुक्तंतस्य परमात्मत्वं तद्यो न जानाति न ध्यायति स प्रकृतध्यानक्रियाफलं ममत्वत्यागमानापमानादिहानिं मोक्षं च न प्राप्नोति॥८२॥
अधियज्ञं ब्रह्म जपेदाधिदैविकमेव च।
आध्यात्मिकं च सततं वेदान्ताभिहितं च यत्॥८३॥
पूर्वं ब्रह्मध्यानस्वरूपमुपासनमुक्तम्। इदानीं तदङ्गतया वेदजपं विधत्ते। तथा च श्रुतिः— “तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति”इति विद्याङ्गतयावेदजपमुपदिशति-अधियज्ञमिति।यज्ञमधिकृत्य प्रवृत्तं ब्रह्म वेदं तथा देवतामधिकृत्य तथा जीवमधिकृत्य तथा वेदान्तेषूक्तं “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म”इत्यादिब्रह्मप्रतिपादकं सर्वदा जपेत्॥८३॥
इदं शरणमज्ञानामिदमेव विजानताम्।
इदमन्विच्छतां स्वर्गमिदमानन्त्यमिच्छताम्॥८४॥
इदं वेदाख्यं ब्रह्म तदर्थानभिज्ञानामपि शरणं गतिः, पाठमात्रेणापि पापक्षयहेतुत्वात्। सुतरां तज्जानतां तदर्थाभिज्ञानां स्वर्गमपवर्गं चेच्छतामिदमेव शरणं, तदुपायोपदेशकत्वेन तत्प्राप्तिहेतुत्वात्॥८४॥
अनेन क्रमयोगेन परिव्रजति यो द्विजः।
स विधूयेह पाप्मानं परं ब्रह्माधिगच्छति॥८५॥
अनेन यथाक्रमोक्तानुष्ठानेन यः प्रव्रज्याश्रममाश्रयति स इह लोके पापं विसृज्य परं ब्रह्म प्राप्नोति, ब्रह्मसाक्षात्कारेणोपाधिशरीरनाशाद् ब्रह्मण्यैक्यं गच्छति॥८५॥
एष धर्मोऽनुशिष्टो वो यतीनां नियतात्मनाम्।
वेदसंन्यासिकानां तु कर्मयोगं निबोधत॥८६॥
ए॒ष यतीनां यतात्मनां चतुर्णामेव कुटीचरबहूदकहंसपरमहंसानां साधारणो धर्मो वो युष्माकमुक्तः। इदानों यतिविशेषाणां कुटीचराख्यानां वेदविहितांदिकर्मयोगिनामसाधारणं वक्ष्यमाणं “पुत्रैश्चर्ये सुखं वसेत्” (म. स्मृ. ६-९५) इति कर्मसंबन्धं शृणुत। भारते चतुर्धा भिक्षव उक्ताः—
चतुर्धा भिक्षवस्तु स्युः कुटीचरबहुदको।
हंसः परमहंसश्च यो यः पश्चात्स उत्तमः॥इति।
कुटीचरस्यायं पुत्रभिक्षाचरणरूपासाधारणकर्मोपदेशः। गोविन्दराजस्तु गृहस्थविशेषमेव वेदोदिताग्निहोत्रादिकमेत्यागिनं ज्ञानमात्रसम्पादित वैदिककर्माणं वेदसंन्यासिकमाहः तन्न, यतो गृहस्थस्याहिताग्नेरन्त्येष्टौ विनियोगः, चतुर्थाश्रमाश्रयणे चात्मनि समारोपः शास्त्रेणोच्यते; तदुभयाभावे सत्येवमेवाग्नीनां त्यागः स्यात्।
गोविन्दराजो गृहस्थं वेदसंन्यासिकं ब्रुवन्।
एवमेवाहिताग्नीनां त्यागमर्थादुपेतवान्॥
वेदसंन्यासिकं (१89 वेदस्य संन्यासः त्यागः स एषामस्तीति वेदसंन्यासिकाः । वेदशबेदन यागहोमादेःक्रर्मणस्त्याग उच्यते न पुनर्जपत्यागः ।आत्मचिन्तनं तु विहितमेव केवलम्, अतः स्वाध्यायः शरीरक्लेशसाध्याश्च तीर्थयात्राहय उपवासादयश्च निषिध्यन्ते । यानि त्यात्मैकसाधनसाध्यानि सन्ध्याजपादिककर्माणि तेषामनिषेधः ।”)) मेधातिथिः प्राह निराश्रमम्।
तन्मते चातुराश्रम्यनियमोक्तिः कथं मनोः॥८६॥
इदानीं वेदसंन्यासिकस्य प्रतिज्ञाते कर्मयोगेऽनन्तरं वक्तुमुचितमपि वेदसंन्यासिकः पञ्चमाश्रमी निराश्रमी वा चत्वार एवाश्रमा नियता इति दर्शयितुमुक्तानाश्रमाननुवदति—
ब्रह्मचारी गृहस्थश्च वानप्रस्थो यतिस्तथा।
एते गृहस्थप्रभवाश्चत्वारः पृथगाश्रमाः॥८७॥
ब्रह्मचर्यादयो य एते पृथगाश्रमा उक्ताः, एते चत्वार एव गृहस्थजन्या भवन्ति॥८७॥
सर्वेऽपि क्रमशस्त्वेते यथाशास्त्रं निषेविताः।
यथोक्तकारिणं विप्रंनयन्ति परमां गतिम्॥ ८८॥
एते सर्वे चत्वारोऽष्याश्रमाः शास्त्रानतिक्रमेणानुष्ठिताः, अपिशब्दाच्चयो द्वावेकोऽपि यथोक्तानुष्ठातारं विप्रं मोक्षलक्षणां गतिं प्रापयन्ति॥८८॥
प्रकृतवेदसंन्यासिकस्य गृहे पुत्रैश्चर्ये सुखेन वासं वक्ष्यति, तदर्थं गृहस्थोत्कर्षमाह—
सर्वेषामपि चैतेषां वेदस्मृतिविधानतः।
गृहस्थ उच्यते श्रेष्ठः स त्रीनेतान्बिभर्ति र्हि॥८९॥
सर्वेषामेतेषां ब्रह्मचार्यादीनां मध्ये गृहस्थस्य श्रूयमाणत्वेन प्रायशोऽग्निहोत्रादिविधानाद्गृहस्थो मन्वादिभिः श्रेष्ठ उच्यते। तथा यस्माद् ब्रह्मचारिवानप्रस्थयतीनसौ भिक्षादानेन पोषयति तेनाप्यसौ श्रेष्ठः। यथोक्तम्—
यस्मात्त्रयोऽष्यश्रमिणो ज्ञानेनान्नेन चान्वहम्।(म. स्मृ. ३-७८) इति॥८९॥
यथा नदीनदाः सर्वे सागरे यान्ति संस्थितिम्।
तथैवाश्रमिणः सर्वे गृहस्थे यान्ति संस्थितिम्॥९०॥
यथा सर्वेनदीनदा गङ्गाशोणाद्याः समुद्रेऽवस्थितिं लभन्ते, एवं गृहस्थादपरे सर्वाश्रमिणस्तदधीनजीवनत्वाद् गृहस्थसमीपेऽवस्थितिं लभन्ते॥९०॥
चतुर्भिरपि चैवैतैर्नित्यमाश्रमिभिर्द्विजैः।
दशलक्षणको धर्मः सेवितव्यः प्रयत्नतः॥९१॥
एतैर्ब्रह्मचार्यादिभिराश्रमिभिश्चतुर्भिरपि द्विजातिभिर्वक्ष्यमाणो दशविधस्वरूपो धर्मः प्रयत्नतः सततमनुष्ठेयः॥९१॥
तमेव स्वरूपतः संख्यादिभिश्च दर्शयति—
धृतिः क्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः।
धीर्विधा सत्यमक्रोधो दशकं धर्मलक्षणम्॥९२॥
सन्तोषो धृतिः, परेणापकारे कृते तस्य प्रत्यपकारानाचरणं क्षमा, विकारहेतुविषयसन्निधानेऽष्यविक्रियत्वं मनसो दमः, “मनसो दमनं दमः”इति सनन्दनवचनात्। शीतातपादिद्वन्दसहिष्णुता दम इति गोविन्दराजः।अन्यायेन परधनादिग्रहणं स्तेयं तद्भिन्नमस्तेयं, यथाशास्त्रं मृज्जलाभ्यां देहशोधनं शौचं, विषयेभ्यश्चक्षुरादिवारणमिन्द्रियनिग्रहः, शास्त्रादितत्त्वज्ञानं
धीः, आत्मज्ञानं विद्या, यथार्थाभिधानं सत्यं, क्रोधहेतौ सत्यपि क्रोधानुत्पत्तिरकोधः, एतदशविधं धर्मस्वरूपम्॥९२॥
दश लक्षणानि धर्मस्य ये विप्राः समधीयते।
अधीत्य चानुवर्तन्ते ते यान्ति परमां गतिम्॥९३॥
ये विप्रा एतानि दशविधधर्मस्वरूपाणि परन्ति, पठित्वा चात्मज्ञानसाचिव्येनानुतिष्ठन्ते, ते ब्रह्मज्ञानसमुत्कर्षात्परमां गतिं मोक्षलक्षणां प्राप्नुवन्ति॥९३॥
दशलक्षणकं धर्ममनुतिष्ठन्समाहितः।
वेदान्तं विधिवच्छ्रुत्वासंन्यसेदनुणो द्विजः॥९४॥
उक्तं दशलक्षणकं धर्मं संयतमनाः सन्ननुतिष्ठन् उपनिषदाद्यर्थं गृहस्थावस्थायां यथोक्ताध्वनधर्मान्गुरुमुखादवगम्य परिशोधितदेवाद्दृणत्रयः संन्यासमनुतिष्ठेत्॥९४॥
संन्यस्य सर्वकर्माणि कर्मदोषानपानुदन्।
नियतो वेदमभ्यस्य पुत्रैश्वर्ये सुखं वसेत्॥९५॥
[ संन्यसेत्सर्वकर्माणि वेदमेकं न संन्यसेत्।
वेदसंन्यासतः शूद्रस्तस्माद्वेदं न संन्यसेत्॥६॥]
सर्वाणि गृहस्थानुष्ठेयाग्निहोत्रादिकर्माणि परित्यज्य अज्ञातजन्तुवधादिकर्मजनितपापानि च प्राणायामादिना नाशयन्नियतेन्द्रिय उपनिषदो ग्रन्थतोऽर्थतश्चाभ्यस्य पुत्रैश्चर्य इति पुत्रगृहे पुत्रोपकल्पितभोजनाच्छादनत्वेन वृत्तिचिन्तारहितः सुखं वसेत्। अयमेवासाधारणो धर्मः कुटीचरस्योक्तः। इदमेव वक्तुं “वेदसंन्यासिकानां तु”(म. स्मृ. ६-८६) इति पूर्वमुक्तम्॥९५॥
एवं संन्यस्य कर्माणि स्वकार्यपरमोऽस्पृहः।
संन्यासेनापहत्यैनः प्राप्नोति परमां गतिम्॥९६॥
एवमुक्तप्रकारेण वर्तमानोऽग्निहोत्रादिगृहस्थकर्माणि परित्यज्यात्मलाक्षात्कारस्वरूपस्वकार्यप्रधानः स्वर्गादावपि बन्धहेतुतया निःस्पृहः प्रव्रज्यया पापानि विनाश्यब्रह्मसाक्षात्कारेण परमां गति मोक्षलक्षणां प्राप्नोति॥९६॥
एष वोऽभिहितो धर्मो ब्राह्मणस्य चतुर्विधः।
पुण्योऽक्षयफलः प्रेत्य राज्ञां धर्मं निवोधत॥९७॥
इति मानवेधर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां षष्ठोऽध्यायः॥६॥
ऋषीन्सम्बोध्योच्यते —एष युष्माकं ब्राह्मणस्य सम्बन्धी क्रियाकलापो धर्मस्तस्यैव ब्रह्मचारिगृहस्थवानप्रस्थादिभेदेन चतुर्विधः परत्राक्षयफल उक्तः।इदानीं राजसम्बन्धिनं धर्मंशृणुत। अत्र च श्लोके ब्राह्मणस्य चातुराश्रम्योपदेशाद् ब्राह्मणः प्रव्रजेदिति पूर्वमभिधानाद् ब्राह्मणस्यैव प्रव्रज्याधिकारः॥९७॥ क्षे. श्लो. ६॥
इति श्रीकुल्लूकभट्टकृतायां मन्वर्थमुक्तावल्यां मनुवृत्तौ षष्ठोऽध्यायः॥
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-169657094121.PNG”/>
अथ सप्तमोऽध्यायः।
राजधर्मान्प्रवक्ष्यामि यथावृत्तो भवेन्नृपः।
संभवश्व यथा तस्य सिद्धिश्च परमा यथा॥१॥
धर्मशब्दोऽत्र दृष्टादृष्टार्थानुष्ठेयपरः, षाड्गुण्यादेरपि वक्ष्यमाणत्वात।राजशब्दोऽपिनात्र क्षत्रियजातिवचनः, किन्त्वभिषिक्तजनपदपुरपालयितृपुरुषवचनः। अत एवाह “यथावृत्तो भवेन्नृपः”इति। यथावदाचारो नृपतिर्भवेत्तथा तस्यानुष्ठेयानि कथयिष्यामि। यथा येन प्रकारेण वा “राजानमसृजत्प्रभुः” (म. स्मृ. ७ - ३) इत्यादिना तस्योत्पत्तिः, यथा च तस्य दृष्टादृष्टफलसम्पत्तिस्तदपि वक्ष्यामि॥१॥
ब्राह्मंप्राप्तेन संस्कारं क्षत्रियेण यथाविधि।
सर्वस्यास्य यथान्यायं कर्तव्यं परिरक्षणम्॥२॥
ब्रह्म वेदस्तत्प्राप्त्यर्थतयोपनयनसंस्कारस्तं यथाशास्त्रं प्राप्नुवता क्षत्रियेणास्य सर्वस्य स्वविषयावस्थितस्य शास्त्रानुसारेण नियमतो रक्षणं कर्तव्यम्। एतेन क्षत्रिय एव मुख्यो राज्याधिकारीति दर्शितम्। अत एव शास्त्रार्थतत्त्वं क्षत्रियस्य जीवनार्थं, तथा क्षत्रियस्य तु रक्षणं स्वकर्मसु श्रेष्ठं चवक्ष्यति। ब्राह्मणस्य ह्यापदि “जीवेत्क्षत्रियधर्मेण”इत्यभिधास्यति।वैश्यस्यापि क्षत्रियधर्मं, शूद्रस्य च क्षत्रियवैश्यकर्मणी जीवनार्थमापदि जगाद नारदः—
न कथञ्चन कुर्वीत ब्राह्मणः कर्म वार्षलम्।
वृषलः कर्म च ब्राह्मं पतनीये हि ते तयोः॥
उत्कृष्टं चापकृष्टं च तयोः कर्म न विद्यते।
मध्यमे कर्मणी हित्वा सर्वसाधारणे हि ते॥
रक्षणं वेदधर्मार्थं तपः क्षत्रस्य रक्षणम्॥ इति।
सर्वतो धर्मषड्भागो राज्ञो भवति रक्षतः। (म. स्मृ, ८-३०४)
इति च वक्ष्यमाणत्वाद्रक्षितुर्बलिषड्भागग्रहणादृष्टार्थमपि “योऽरक्षन्बलिमादृत्ते(म. स्मृ. ८-३०७) इति नरकपातं वक्ष्यति॥२॥
अराजके हि लोकेऽस्मिन्सर्वतो विद्रते भयात्।
रक्षार्थमस्य सर्वस्य राजानमसृजत्प्रभुः॥३॥
यस्मादराजके जगति बलवद्भयात्सर्वतः प्रचलिते सर्वस्यास्यचराचरस्य रक्षायगजाम सृष्टवांस्तस्मात्तेन रक्षणं कार्यम्॥३॥
कथं सृष्टवानित्याह—
इन्द्रानिलयमार्काणामग्नेश्च वरुणस्य च।
चन्द्रवित्तेशयोश्चैव मात्रा निर्हृत्य शाश्वतीः॥४॥
इन्द्रवातयमसूर्याग्निवरुणचन्द्रकुबेराणां मात्रा अंशान्सारभूतानाकृष्य राजानमसृजत्॥४॥
यस्मादेषां सुरेन्द्राणां मात्राभ्यो निर्मितो नृपः।
तस्मादभिभवत्येष सर्वभूतानि तेजसा॥५॥
यस्मादिन्द्रादीनां देवश्रेष्ठानामंशेभ्यो नृपतिः सृष्टस्तस्मादेव सर्वप्राणिनो वीर्येणातिशेते॥५॥
तपत्यादित्यवच्चैष चक्षूंषि च मनांसि च।
न चैनं भुवि शक्नोति कश्चिदप्यभिवीक्षितुम्॥६॥
अयं च राजा स्वतेजसा सूर्य इव पश्यतां चक्षूंषि मनांसि च सन्तापयति, न चैनं राजानं पृथिव्यां कश्चिदप्याभिमुख्येन द्रष्टुं क्षमते॥६॥
सोऽग्निर्भवति वायुश्च सोऽर्कः सोमः स धर्मराट्।
स कुवेरः स वरुणः स महेन्द्रः प्रभावतः॥७॥
एवं चाग्न्यादीनां पूर्वोक्ताशभवत्वात्तत्कर्मकारित्वाच्च प्रताप उक्तस्तेजस्वीत्यादिना नवमाध्याये वक्ष्यमाणत्वात् स राजा शक्त्यतिशयेनाग्न्यादिरूपो भवति॥७॥
वालोऽपि नावमन्तव्यो मनुष्य इति भूमिपः।
महती देवता ह्येषा नररूपेण तिष्टति॥८॥
ततश्च मनुष्य इति बुद्ध्या बालोऽपि राजा नावमन्तव्यः। यस्मान्नहतीयंकाचिद्देवता मानुषरूपेणावतिष्ठते। एतेन देवतावज्ञायामधर्मादयोऽदृष्टदोषा उक्ताः॥८॥
सम्प्रति दृष्टदोषमाह—
एकमेव दहत्यग्निर्नरं दुरुपसर्पिणम्।
कुलं दहति राजाग्निः सपशुद्रव्यसंचयम्॥९॥
योऽग्नेरतिसमीपमनवहितः सन्नुपसर्पति तं दुरुपसपिंगमेकमेवाग्निर्दहति न तत्पुत्रादिकम्।क्रुद्धो राजाग्निः पुत्रदारभ्रात्रादिरूपं कुलमेव गवाश्वादिपशुसुवर्णादिवनसञ्चयसहितंसापराधं निहन्ति॥९॥
कार्यं सोऽवेक्ष्य शक्तिं च देशकालौ च तत्त्वतः।
कुरुते धर्मसिद्ध्यर्थं विश्वरूपं पुनः पुनः॥१०॥
स राजा प्रयोजनापेक्षया स्वशक्तिंदेशकालौचावेक्ष्य कार्यसिद्ध्यर्थं तत्त्वतोविश्वरुपं बहूनि रूपाणि करोति। जातिविवक्षया बहुष्वेकवचनम्। अशक्तिदशायां क्षमते शक्तिंप्राप्योन्मूलयति, एवमेकस्मिन्नपि देशे काले च प्रयोजनानुरोधेन शत्रुर्वा मित्रं वा उदासीनोवा भवति, अतो राजवल्लभोऽहमिति बुद्ध्या नावज्ञेयः॥१०॥
यस्य प्रसादे पद्मा श्रीर्विजयश्च पराक्रमे।
मृत्युश्च वसति क्रोधे सर्वतेजोमयो हि सः॥११॥
पद्माशब्दः श्रीपर्यायोऽपि महत्त्वविवक्षयाऽत्र प्रयुक्तः। यस्य प्रसादान्महती श्रीर्भवति, अतः श्रीकामेन सेव्यः। यस्य शत्रवः सन्ति तानपि सन्तोषितो हन्ति, तेन च शत्रुवधकामेनाप्याराधनीयः। यस्मै क्रुध्यति तस्य मृत्युं करोति, तस्माज्जीवनार्थिता न क्रोधनीयः। यस्मात्सर्वेषां सूर्याग्निसोमादीनां तेजो बिभति॥११॥
तं यस्तु द्वेष्टि संमोहात्स विनश्यत्यसंशयम्।
तस्य ह्याशु विनाशाय राजा प्रकुरुते मनः॥१२॥
तंराजानमज्ञतया यो द्वेष्टि तस्याप्रीतिमुत्पादयति स निश्चितं राजक्रोधान्नश्यति। यस्मात्तस्य विनाशाय शीघ्रं राजा मनो नियुङ्क्ते॥१२॥
तस्माद्धर्मंयमिष्टेषु स व्यवस्येन्नराधिपः।
अनिष्टं चाप्यनिष्टेषु तं धर्मं न विचालयेत्॥१३॥
यतः सर्वतेजोमयो नृपतिस्तस्मादपेक्षितेषु यमिष्टं शास्त्रानुष्टेयंशास्त्राविरुद्धं निश्चित्य व्यवस्थापयत्यनपेक्षितेषु चानिष्टं, तं नियमं नातिक्रामेत्॥१३॥
तस्यार्थेसर्वभूतानां गोप्तारं धर्ममात्मजम्।
ब्रह्मतेजोमयं दण्डमसृजत्पूर्वमीश्वरः॥१४॥
तस्य राज्ञः प्रयोजनसिद्धये सर्वप्राणिनां रक्षितारं धर्मस्वरूपं पुत्रं ब्रह्मणोयत्केवलं तेजस्तेन निमितं न पाञ्चभौतिकं दण्डं ब्रह्मा पूर्वं सृष्टवान्॥१४॥
तस्य सर्वाणि भूतानि स्थावराणि चराणि च।
भयाद्भोगाय कल्पन्ते स्वधर्मान्न चलन्ति च॥१५॥
तस्य दण्डस्य भयेन चराचराः सर्वे प्राणिनो भोगं कर्तुं समर्था भवन्ति, अन्यथा बलवता दुर्बलस्य धनदारादिग्रहणे तस्यापि तदपेक्ष्य बलिनेति कस्यापि भोगो न सिध्येत्, वृक्षादीनां स्थावरादीनां छेदने भोगासिद्धिः। तथा सतामपि नित्यनैमित्तिकस्वधर्मानुष्ठानमकरणे याम्ययातनामयादेव॥१५॥
तं देशकालौ शक्तिं च विद्यां चावेक्ष्यतत्त्वतः।
यथार्हतः संप्रणयेन्नरेष्वन्यायवर्तिषु॥१६॥
तं दण्ड देशकालौ दण्ड्यस्य च शक्तिं विद्यादिकं यस्मिन्नपराधे यो दण्डोऽर्हतीत्यादिकं शास्त्रानुसारेण तत्त्वतो निरूष्यापराधिषु प्रवर्तयेत्॥१६॥
स राजा पुरुषो दण्डः स नेता शासिता च सः।
चतुर्णामाश्रमाणां च धर्मस्य प्रतिभूः स्मृतः॥१७॥
स एव दण्डो वस्तुतो राजा तस्मिन् सति राजशेक्तियोगात्, स एव पुरुषस्ततोऽन्ये स्त्रिय इव तद्विधेयत्वात्, स एव नेता तेन कार्याणि नीयन्ते प्राप्यन्ते, स एव शासिता शासनमाज्ञा तद्दातृत्वात्, स एव चतुर्णामष्याश्रमाणां यो धर्मस्तस्य सम्पादने प्रतिभूरिवप्रतिभूर्मुनिभिः स्मृतः॥१७॥
दण्डःशास्ति प्रजाः सर्वा दण्ड एवाभिरक्षति।
दण्डः सुप्तेषु जागर्ति दण्डं धर्मं विदुर्बुधाः॥१८॥
यस्माद् दण्डः सर्वाः प्रजा आज्ञां करोति तस्मात्साधूक्तंशासितेति ज्ञेयम्। यस्मात्स एव प्रजा रक्षति ततो युक्तमुक्तं राजेति। निद्राणेष्वपि रक्षितृषु दण्ड एव जागर्ति, तद्भयेनैव चौरादीनामप्रवृत्तेः। दण्डमेव धर्महेतुत्वाद्धमं जानन्ति। कारणे कार्योपचारः, ऐहिकपारत्रिकदण्डभयादेव धर्मानुष्ठानात्॥१८॥
समीक्ष्य स धृतः सम्यक्सर्वा रञ्जयति प्रजाः।
असमीक्ष्य प्रणीतस्तु विनाशयति सर्वतः॥१९॥
स दण्डः शास्त्रतः सम्यङ् निरूष्यापराधानुरूपेण देहधनादिषु धृतः सर्वाः प्रजाः सानुरागाः करोति। अविचार्य तु लोभादिना प्रयुक्तः सर्वाणि बााह्यर्थपुत्रादीनि नाशयति। सर्वत इति द्वितीयार्थे तसिः॥१९॥
यदि न प्रणयेद्राजा दण्डं दण्ड्येष्वतन्द्रितः।
शूले मत्स्यानिवापक्ष्यन्दुर्बलान्बलवत्तराः॥२०॥
यदि राजाऽनलसो भूत्वा दण्डप्रणयनं न कुर्यात्तदा शूले कृत्वा मत्स्यानिव बलवन्तो दुर्बलानपक्ष्यन्। लङन्तस्य पचिधातो रूपमिदम्। बलिनोऽल्पबलानां हिंसामकरिष्यन्नित्यर्थः। “शूले मत्स्यानिवापक्ष्यन्” इत्येष (१89 अप्रणवनाद्दण्डस्य ये बलवत्तरा बलीयांसो बलेनाधिका महाप्राणतया शस्त्रहस्तमनुष्या भूयस्वेन वातेदुर्बलानपक्ष्यन्, शूले मत्स्यानिव यथा मत्स्याः शुल्याः क्रियन्ते भोजनार्थम् ।”)) मेधातिथिगोविन्दराजलिखितः पाठः।“जले मत्स्यानिवाऽऽहिंस्युः” इति च पाठान्तरम्। अत्र बलवन्तो दुर्बलान्हिस्युरिति मत्स्यन्याय एव स्यादित्युक्तम्॥२०॥
अद्यात्काकः पुरोडाशं श्वा च लिह्याद्धविस्तथा।
स्वाम्यंच न स्यात्कस्मिंश्चित्प्रवर्तेताधरोत्तरम्॥२१॥
यदि राजा दण्डं नाचरिष्यत्तदा यज्ञेषु सर्वथा हविरनर्हः काकः पूरोडाशमखादिष्यत्। तथा कुक्कुरः पायसादि हविरलेक्ष्यत्। न कस्यचित्कुत्रचित्स्वाम्यमभविष्यत्। ततो बलिना तद्ग्रहणाद्ब्राह्मणादिवर्णानां च मध्ये यदधरं शूद्रादि तदेवोत्तरं प्रधानं प्रावर्तिष्यत॥२१॥
सर्वो दण्डजितो लोको दुर्लभो हि शुचिर्नरः।
दण्डस्य हि भयात्सर्वंजगद्भोगाय कल्पते॥२२॥
सर्वोऽयं लोको दण्डेनैव नियमितः सन्मार्गेऽवतिष्ठते। स्वभावविशुद्धो हि मानुषः कष्टेन लभ्यते। तथा सर्वमिदं जगद्दण्डस्यैव भयादावश्यकभोजनादिरूपेऽपि भोगे समर्थं भवति॥२२॥
उक्तमपि दण्डस्य भोगसम्पादकत्वं दाढ्र्यार्थं पुनरुच्यते—
देवदानवगन्धर्वा रक्षांसि पतगोरगाः।
तेऽपि भोगाय कल्पन्ते दण्डेनैव निपीडिताः॥२३॥
इन्द्राग्निसूर्यवाय्वादयो देवास्तथा दानवगन्धर्वराक्षसपक्षिसर्पा अपि जगदीधरपरमार्थभयपीडिता एव वर्षदानाद्युपकाराय प्रवर्तन्ते। तथा च श्रुतिः —“भयादस्याग्निस्तपति भयात्तपति सूर्यः।भयादिन्द्रश्च वायुश्च मृत्युर्धावति पञ्चमः” इति॥२३॥
दुष्येयुः सर्ववर्णाश्च भिद्येरन्सर्वसेतवः।
सर्वलोकप्रकोपश्च भवेद्दण्डस्य विभ्रमात्॥२४॥
दण्डस्यानाचरणादनुचितेन वा प्रवर्तनात्सर्वे ब्राह्मणादिवर्णा इतरेतरस्त्रीगमनेन संकीर्यंरन्,सर्वशास्त्रीयनियमाश्चतुर्वर्गफला उत्सीदेयुः, चौर्यसाहसादिना च परस्यापकारात्सर्वलोकसंक्षोभश्चजायेत॥२४॥
यत्र श्यामोलोहिताक्षो दण्डश्चरति पापहा।
प्रजास्तत्र न मुह्यन्ति नेता चेत्साधु पश्यति॥२५॥
यत्र देशे शास्त्रप्रमाणावगतः श्यामवर्णः लोहितनयनोऽधिष्ठातृदेवताको दण्डो विचरति तत्र प्रजा व्याकुला न भवन्ति। दण्डप्रणेता यदि विषयानुरूपं सम्यग्दण्डं जानाति॥२५॥
तस्याहुः संप्रणेतारं राजानं सत्यवादिनम्।
समीक्ष्यकारिणं प्राझं धर्मकामार्थकोविदम्॥२६॥
तस्य दण्डस्य प्रवर्तथितारमभिषेकादिगुणयुक्तं नृपतिमवितथवादिनं समाक्ष्यकारिणं तत्त्वातत्त्वविचारोचितं प्रज्ञाशालिनं धर्मार्थकामानां ज्ञातारं मन्वादयोऽष्याहुः॥२६॥
तं राजा प्रणयन्सम्यक् त्रिवर्गेणाभिवर्धते।
कामात्मा विषमः क्षुद्रो दण्डेनैव निहन्यते॥२७॥
तं दण्डं राजा सम्यक्प्रवर्तयन्धर्मार्थकामैवृद्धिं गच्छति। यः पुनर्विषयाभिलाषी विषमः कोपनः क्षुद्रश्छलान्वेषी नृपः स प्रकृतेनैव दण्डेनामात्यादिनां कोपादधर्माद्वा विनाश्यते॥२७॥
दण्डो हि सुमहत्तेजो दुर्धरश्चाकृतात्मभिः।
धर्माद्विचलितं हन्ति नृपमेव सबान्धवम्॥२८॥
यतो दण्डः प्रकृष्टतेजःस्वरूपस्तेन स्वशास्खैरसंस्कृतात्मभिः दुःखेन ध्रियतेऽतो राजधर्मरहितं नृपमेव पुत्रबन्धुसहितं नाशयति॥२८॥
ततो दुर्गं च राष्ट्र च लोकं च सचराचरम्।
अन्तरिक्षगतांश्चैव मुनीन्देवांश्च पीडयेत्॥२९॥
दोषाद्यनपेक्षया यो दण्डः क्रियते स बन्धुनृपनाशानन्तरं धन्व्यादिदुर्गराष्ट्र देशं पृथिवीलोकं जङ्गमस्थावरसहितं “हविःप्रदानजीवना देवाः”इति श्रुत्या हविःप्रदानाभावेऽन्तरि
क्षगतावृषीन्देवांश्च पोडयेदिति॥२९॥
सोऽसहायेन मूढेन लुब्धेनाकृतबुद्धिना।
न शक्यो न्यायतो नेतुं सक्तेन विषयेषु च॥३०॥
स दण्डो मन्त्रिसेनापतिपुरोहितादिसहायरहितेन मुर्खेण लोभवता शास्त्रासंस्कृतबुद्धिपरेण नृपतिना शास्त्रतो न प्रणेतुं शक्यते॥३०॥
शुचिता सत्यसन्धेन यथाशास्त्रानुसारिणा।
प्रणेतुं शक्यते दण्डः सुसहायेन धीमता॥३१॥
अर्थादिशौचयुक्तेन सत्यप्रतिज्ञेन यथाशास्त्रव्यवहारिणाशोभनसहायेन तत्त्वज्ञेन कर्तुंशक्यत इति पूर्वोक्तदोषप्रतिपक्षे गुणा अनेन श्लोकेनोक्ताः॥३१॥
स्वराष्ट्रे न्यायवृत्तः स्याद् भृशदण्डश्च शत्रुषु।
सुहृत्स्वजिह्मःस्निग्धेषु ब्राह्मणेषु क्षमान्वितः॥३२॥
आत्मदेशे यथाशास्त्रव्यवहारी स्यात्। शत्रुविषयेषु तीक्ष्णदण्डो भवेत्। निसर्गस्नेहविषयेषु मित्रेष्वकुटिलः स्यान्न कार्यमित्रेषु। ब्राह्मणेषु च कृताल्पापराधेषु च क्षमावान्भवेत॥३२॥
एवं वृत्तस्य नृपतेः शिलोञ्छेनापि जीवतः।
विस्तीर्यते यशो लोके तैलबिन्दुरिवाम्भसि॥३३॥
शिलोञ्छेनेति क्षीणकोशत्वं विवक्षितम्। क्षीणकोशस्यापि नृपतेरुक्ताचारवतो जले तैलबिन्दुरिवकीर्तिर्लोके विस्तारमेति॥३३॥
अतस्तु विपरीतस्य नृपतेरजितात्मनः।
संक्षिप्यते यशो लाके घृतबिन्दुरिवाम्भसि॥३४॥
उक्ताचाराद्विपरीताचारवतो नृपतेरजितेन्द्रियस्य जले घृतबिन्दुरिवकीर्तिः लोके संकोचमेति॥३४॥
स्वे स्वे धर्मे निविष्टानां सर्वेषामनुपूर्वशः।
वर्णानामाश्रमाणां च राजा सृष्टोऽभिरक्षिता॥३५॥
क्रमेण स्वधर्मानुष्ठातॄणां ब्राह्मणादिवर्णानां ब्रह्मचर्याद्याश्रमणां च विश्वसृजा राजा रक्षिता सृष्टः। तस्मात्तेषां रक्षणम कर्वतो राज्ञः प्रत्यवायः, स्वधर्मविरहिणां त्वरक्षणेऽपि न प्रत्यवाय इत्यस्य तात्पर्यार्थः॥३५॥
तेन यद्यत्सभृत्येन कर्तव्यं रक्षता प्रजाः।
तत्तद्वोऽहं प्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वंशः॥३६॥
वक्ष्यमाणावतारार्थोऽयं श्लोकः। तेन राज्ञा प्रजारक्षणं कुर्वता सामात्येन यद्यत्कर्तव्यं तत्तत्समग्रं युष्माकमभिधास्यामि॥३६॥
ब्राह्मणान्पर्युपासीत प्रातरुत्थाय पार्थिवः।
त्रैविद्यवृद्धान्वि दुषस्तिष्ठेत्तेषां च शासने॥३७॥
प्रत्यहं प्रातरुत्थाय ब्राह्मणानृग्यजुःसामाख्यवि यात्रयग्रन्थार्थाभिज्ञान्विदुष इति नीतिशास्त्राभिज्ञान्से वेत तदाज्ञां कुर्यात्॥ ३७॥
वृद्धांश्च नित्यं सेवेत विप्रान्वेदविदः शुचीन्।
वृद्धसेवी हि सततं रक्षोभिरपि पूज्यते॥३८॥
तांश्च ब्राह्मणान्वयस्तपस्यादिवृद्धानर्थतो ग्रन्थतश्च वेदज्ञान्बहिरन्तश्चार्थदानादिना शुची
न्नित्यं सेवेत। यस्माद् वृद्धसेवी स सततं हिंस्रै राक्षसैरपि पूज्यते तैराप तस्य हितं क्रियते, सुतरां मनुष्यैः॥३८॥
तेभ्योऽधिगच्छेद्विनयं विनीतात्मापि नित्यशः।
विनीतात्मा हि नृपतिर्न विनश्यति कर्हिचित्॥३९॥
सहजप्रज्ञया अर्थशास्त्रादिज्ञानेन च विनीतोऽप्यतिशयार्थं तेभ्यो विनयमभ्यसेत्। यस्माद्विनीतात्मा राजा न कदाचिन्नश्यति॥३९॥
वहवोऽविनयान्नष्टा राजानः सपरिच्छदाः।
वनस्था अपि राज्यानि विनयात्प्रतिपेदिरे॥४०॥
करितुरगकोशादिपरिच्छदयुक्ता अपि राजानो विनयरहिता नष्टाः। बहवश्व वनस्था निष्परिच्छदा अपि विनयेन राज्यं प्राप्नुवन्॥४०॥
उभयत्रैव श्लोकद्वयेन दृष्टान्तमाह—
वेनोविनष्टोऽविनयान्नहुषश्चैव पार्थिवः।
सुदाः पैजवनश्चैव सुमुखोनिमिरेव च॥४१॥
वेनो, नहुषश्च राजा, पिजवनस्य च पुत्रः सुदानामा, सुमुखो निमिश्चाविनयादवश्यन्॥४१॥
पृथुस्तु विनयाद्राज्यं प्राप्तवान्मनुरेव च।
कुवेरश्च धनैश्वर्यं ब्राह्मण्यं चैव गाधिजः॥४२॥
पृथुमनुश्च विनयाद्राज्यं प्रापतुः। कुवेरश्च विनयाद्धनाधिपत्यं लेभे। गाधिपुत्रो विद्यामित्रश्च क्षत्रियः संस्तेनैव देहेन ब्राह्मण्यं प्राप्तवान्। राज्यलाभावसरे ब्राह्मण्यप्राप्तिरप्रस्तुताऽपि विनयोत्कर्षार्थमुक्ता।ईदृशोऽयं शास्त्रानुष्ठाननिषिद्धवर्जनरूपो विनयः, यदनेवक्षत्रियोऽपि दुर्लभं ब्राह्मण्यं लेभे॥४२॥
त्रैविद्येभ्यस्त्रयीं विद्यां दण्डनीतिं च शाश्वतीम्।
आन्वीक्षिकीं चात्मविद्यां वार्तारम्भांश्च लोकतः॥४३॥
त्रिवेदीरूपविद्याविद्भ्यस्त्रिवेदीमर्थतो ग्रन्थतश्चाभ्यसेत्, ब्रह्मचर्यदशायामेव वेदग्रहणात्समावृत्तस्य व राज्याधिकाराद् अभ्यासार्थोऽयमुपदेशः। दण्डनीतिं चार्थशास्त्ररुख्यामर्थयोगक्षेमोपदेशिनीं पारम्पर्यागतत्वेन नित्यां तद्विद्भ्योऽधिगच्छेत्। तथा आन्वीक्षिकीं तर्कविद्यां भूतप्रवृत्तिप्रयुक्त्युपयोगिनीं ब्रह्मविद्यां चाभ्युदयव्यसनयोर्हर्षविषादप्रशमनहेतुं शिक्षेत। कृषिवाणिज्यपशुपालनादिवार्ता तदारम्भान्धनोपायार्थीस्तदभिज्ञकर्पकादिभ्यः शिक्षेत॥४३॥
इन्द्रियाणां जये योगं समातिष्ठेहिवानिशम्।
जितेन्द्रियो हि शक्नोति वशे स्थापयितुं प्रजाः॥४४॥
चक्षुरादीनाभिन्द्रियाणां विषयासक्तिवारणे सर्वकालं यत्नं कुर्यात्। यस्माजितेन्द्रियः प्रजा नियन्तुं शक्नोति, न तु विषयोपभोगव्यग्रः। ब्रह्मचारिधर्मेषु सर्वपुरुषार्थोपादेयतयाऽभिहितोऽपीन्द्रियजयो राजधर्मेषु मुख्यत्वज्ञानार्थमनन्तरवक्ष्यमाणव्यसननिवृत्तिहेतुत्वाच्च पुनरुक्तः॥४४॥
दश कामसमुत्थानि तथाष्टौ क्रोधजानि च।
व्यसनानि दुरन्तानि प्रयत्नेन विवर्जयेत्॥४५॥
दश कामसंभवानि अष्टौ क्रोधजानि वक्ष्यमाणव्यसनानि यत्नतस्त्यजेत्। दुरन्तानि दुःखावसानान्यादौ सुखयन्ति अन्ते दुःखानि कुर्वन्ति। यद्वा दुर्लभोऽन्तोयेषां तानि
दुरन्तानि, नहि व्यसनिनस्ततो निवर्तयितुं शक्यते॥४५॥
वर्जनप्रयोजनमाह—
कामजेषु प्रसक्तो हि व्यसनेषु महीपतिः।
वियुज्यतेऽर्थधर्माभ्यां क्रोधजेष्वात्मनैव तु॥४६॥
यस्मात्कामजनितेषु व्यसनेषु प्रसक्तो राजा धर्मार्थाभ्यां हीयते। क्रोधजेषु प्रसक्तः प्रकृतिकोपाद् देहनाशं प्राप्नोति॥४६॥
तानि व्यसनानि नामतो दर्शयति—
मृगयाऽक्षो दिवास्वप्नः परिवादः स्त्रियो मदः।
तौर्यत्रिकं वृथाटया च कामजो दशको गणः॥४७॥
आखेटकाख्यो मृगवधो मृगया, अक्षो द्यूतक्रीडा, सकलकार्यविधातिनी दिवानिद्रा, परदोषकथनं, स्त्रीसम्भोगः, मद्यपानजनितो मदः, तौर्यत्रिकं नृत्यगीतवादित्राणि, वृथाभ्रमणम् एष दशपरिमाणो दशकः सुखेच्छाप्रभवो गणः॥४७॥
पैशुन्यं साहसं द्रोह ईर्ष्यासूयार्थदूषणम्।
वाग्दण्डजं च पारुष्यंक्रोधजोऽपि गणोऽष्टकः॥४८॥
पैशुन्यमविज्ञातदोषाविष्करणं, साहसं साधोर्बन्धनादिनिग्रहः, द्रोहश्छद्मवधः, ईर्ष्याऽम्यगुणासहिष्णुता, परगुणेषु दोषाविष्करणमसूया, अर्थदूषणमर्थानामपहरणं देयानामदानं च, वाक्पारुष्यमाक्रोशादि, दण्डपारुष्यं ताडनादि, एषोऽष्टपरिमाणो व्यसनगणः क्रोधाद्भवति॥४८॥
द्वयोरप्येतयोर्मूलं यं सर्वे कवयो विदुः।
तं यत्नेन जयेल्लोभं तज्जावेतावुभौ गणौ॥४९॥
एतयोर्द्वयोरपि कामक्रोधजव्यसनसङ्घयोः कारणं यं स्मृतिकारा जानन्ति, तं यत्नतो लोभं त्यजेत्। यस्मादेतद्गणद्वयं लेाभाज्जायते। क्वचिद्धनलोभतः क्वचित्प्रकारान्तरलोभेन प्रवृत्तेः॥४९॥
पानमक्षाः स्त्रियश्चैव मृगया च यथाक्रमम्।
एतत्कष्टतमं विद्याच्चतुष्कं कामजे गणे॥५०॥
मद्यपानं, अक्षैः क्रीडा, स्त्रीसम्भोगो, मृगया चेति क्रमपठितमेतच्चतूष्कं कामजव्यसनमध्ये बहुदोषत्वादविशयेन दुःखहेतुं जानीयात्॥५०॥
दण्डस्यपातनं चैव वाक्पारुष्यार्थदूषणे।
क्रोधजेऽपि गणे विद्यात्कष्टमेतत्रिकं सदा॥५१॥
दण्डपातनं, वाक्पारुष्यं, अर्थदूषणं चेति क्रोधजेऽपि व्यसनगणे दोषबहुलत्वादतिशयितदुःखसाधनं मन्येत॥५१॥
सप्तकस्यास्य वर्गस्य सर्वत्रैवानुषङ्गिणः।
पूर्वं पूर्वं गुरुतरं विद्याद्व्यसनमात्मवान्॥५२॥
अस्यपानादेः कामक्रोधसम्भवस्य सप्तपरिमाणस्य व्यसनवर्गस्य सर्वस्मिन्नेव राजमण्डले प्रायेणावस्थितस्य पूर्वपूर्वव्यसनमुत्तरोत्तरात्कष्टतरं प्रशस्तात्मा राजा जानीयात्। त्याहि, द्यूतात्पानं कष्टतरं, मद्यपानेन मत्तस्य संज्ञाप्रणाशाद्यथेष्टचेष्टया देहधनादिविरोध इत्यादयो दोषाः। द्यूतेतु पाक्षिकी धनावाप्तिरष्यस्ति। स्त्रीव्यसनाद् द्यूतं दुष्टम्, द्यूते हि वैरोद्भवादयो नीतिशास्त्रोक्तादोषाः, मूत्रपुरीषवेगधारणाच्च व्याध्युत्पत्तिः। स्त्रीव्यसने पुनरपत्योत्पत्त्यादिगुणयोगाऽप्यस्ति। मृगयास्त्रीव्यसनयोः स्त्रीव्यसनं दुष्टम्,तत्रादर्शनकार्याणां कालतिपातेन धर्मलोपादयो दोषाः, मृगयायां तु व्यायामेनारोग्यादिगुणयोगोऽष्यस्तीत्येवं
कामजचतुष्कस्य पूर्वं पूर्वं गुरुदोषं, क्रोधजेष्वपित्रिषु वाक्पारुष्याद्दण्डपारुष्यंदुष्टन्, अङ्गच्छेदादेरशक्यसमाधानत्वात् । वाक्पारुष्ये तु केापानलोदानमानपानीयसेकैः शक्यः शमयितुम् । अर्थदूषणाद्वाक्पारुष्यंदोषवन्मर्मपीडाकरं, वाक्प्रहारस्य दुश्चिकित्स्यत्वात् । तदुक्तंन संरोहयति वाक्कृतम् ।अर्थदूषणं तु प्रचुरतरार्थंदानाच्छक्यसमाधानम् । एवं क्रोधजत्रिकस्यापि पूर्वं पूर्वं दुष्टतरं यत्नतस्त्यजेत् ॥५२॥
व्यसनस्य च मृत्योश्च व्यसनं कष्टमुच्यते ।
व्यसन्यधोऽधो व्रजति स्वर्यात्यव्यसनी मृतः ॥५३॥
यद्यपि मृत्युव्यसने द्वे अपीह लोके संज्ञाप्रणाशादिदुःखहेतुतया शास्त्रानुष्टानविरोधितया च तुल्ये, तथापि व्यसणंकष्टतरं, परत्रापि नरकपातहेतुत्वात् । तदाह — व्यसन्वधोऽधोब्रजतीति ।बहून्नरकान्गच्छतीत्यर्थः ।अव्यसनीतु मृतः शास्त्रानुष्ठानप्रतिपक्षव्यसनाभावात्वर्गंगच्छति । एतेनातिप्रसक्तिर्व्यसनेषु निषिध्यते, न तु तस्य सेवनमपि ॥५३॥
मौलाञ्छास्त्रविदः शूराल्ँलब्धलक्षान्कुलोद्भवान् ।
सचिवान्सप्त चाष्टो वा प्रकुर्वीत परीक्षितान् ॥५४॥
मौलान्पितृपितामहक्रमेण सेवकान्, तेषामपि द्रोहादिना व्यभिचारात् दृष्टादृष्टाथशास्त्रज्ञान्विक्रान्तान्, लब्धलक्षान्लक्षादप्रच्युतशरीरशल्यादीवायुधविद इत्यर्थः । विशुद्धकुलभवान्देवतास्पर्शादिनियतानमात्यान्सप्ताष्टौवा मन्त्रादौ कुर्वीत ॥५४॥
अपि यत्सुकरं कर्म तदष्येकेन दुष्करम् ।
विशेषतोऽसहायेन किंतु राज्यं महोदयम् ॥५५॥
सुखेनापि यत्क्रियते कर्म तदप्येकेन दुष्करं भवति । विशेषतो यन्महाफलं, तत्कथमसहायेन क्रियते ? ॥५५॥
तैः सार्धं चिन्तयेन्नित्यं सामान्यं सन्धिविग्रहम् ।
स्थानं समुदयं गुप्तिं लब्धप्रशमनानि च ॥५६॥
सचिवैः सह सामान्यं मन्त्रेष्वगोपनीयं सन्धिविग्रहादि, तन्निरूपयेत् ।तथा तिष्ठत्यनेनेति स्थानं दण्डकोशपुरराष्ट्रात्मकं चतुर्विधं चिन्तयेत् । दण्ड्यतेऽनेनेति दण्डो हस्त्यश्वरथपदातयस्तेषां पोषणं रक्षणादि तच्चिन्त्यम् ।कोशोऽर्थनिचयस्तस्यायव्ययादि, पुरस्य रक्षणादि, राष्ट्रं देशस्तद्वासिमनुष्यपश्चादिधारणक्षमत्वादि चिन्तयेत् । तथा समुदयन्त्युत्पद्यन्तेऽस्मादर्था इति समुदयो धान्यहिरण्याद्युत्पत्तिस्थानं तन्निरूपयेत् । तथा गुप्तिं रक्षामात्मगतां राष्ट्रगतां च, स्वपरीक्षितमन्नाद्यमद्यात् “परीक्षिताः स्त्रिवश्चैवं” (म. स्मृ. ७-२१९) इत्यादिनाऽऽत्मरक्षणं, “राष्ट्रस्य सङ्ग्रहे नित्यम्” (म, स्मृ, ७-११३) इत्यादिना राष्ट्ररक्षां च वक्ष्यति । लब्धस्य च धनस्य प्रशमनानि सत्पात्रे प्रतिपादनादीनि चिन्तयेत् । तथा च वक्ष्यति —“जित्वा सम्पूजयेद्देवान्”(म. स्मृ. ७-२०१) इत्यादि ॥५६॥
तेषां स्वं स्वमभिप्रायमुपलभ्य पृथक् पृथक् ।
समस्तानां च कार्येषु विदध्याद्धितमात्मनः ॥५७॥
तेषां सचिवानां रहसि निष्प्रतिपक्षतया हृदयगतभावज्ञानसम्भवात्प्रत्येकमभिप्रायं समस्तानामपि युगपदभिप्रायं बुध्वा कार्ये यदात्मनो हितं तत्कुर्यात् ॥५७॥
सर्वेषां तु विशिष्टेन ब्राह्मणेन विपश्चिता ।
मन्त्रयेत्परमं मन्त्रं राजा षाड्गुण्यसंयुतम् ॥५८॥
एषामेव सर्वेषां सचिवानां मध्यादन्यतमेन धार्मिकत्वादिना विशिष्टेन ब्राह्मणेन सह स–
न्धिविग्रहादिवक्ष्यमाणगुणषट्कोपेतं प्रकृष्टं मन्त्रं निरूपयेत् ॥५८॥
नित्यं तस्मिन्समाश्वस्तः सर्वकार्याणि निःक्षिपेत् ।
तेन सार्धं विनिश्चित्य ततः कर्म समारभेत् ॥५९॥
सर्वदा तस्मिन्ब्राह्मणे सञ्जातविश्वासो भूत्वा यानि कुर्यात्तानि सर्वकार्याणि समर्पयेत् । तेन सह निश्चित्य सर्वं कर्मारभेत् ॥५९॥
अन्यानपि प्रकुर्वीत शुचीन्प्राज्ञानवस्थितान् ।
सम्यगर्थसमाहर्तृृनमात्यान्सुपरीक्षितान् ॥६०॥
अन्यानष्यर्थदातादिना शुचीन्,प्रज्ञाशालिनः, सम्यग्धनार्जनशीलान्धर्मादिना परीक्षितान्कर्मसचिदान्कुर्यात् ॥६०॥
निर्वर्तेतास्य यावद्भिगितिकर्तव्यता नृभिः ।
तावतोऽतन्द्रितान्दक्षान्प्रकुर्वीत विचक्षणान् ॥६१॥
अस्य राज्ञो यत्सङ्ख्याकैर्मनुष्यैः कर्मजातं सम्पद्यते तत्संख्याकान्मनुष्यानालस्यशून्यान्, क्रियासु सोत्साहान्, तत्कर्मज्ञांस्तत्र कुर्यात् ॥६१॥
तेषामर्थे नियुञ्जीत शूरान्दक्षान्कुलोद्गतान् ।
शुचोनाकरकर्मान्ते भोरुनन्तर्निवेशने ॥६२॥
तेषां सचिवानां मध्ये विक्रान्तांश्चतुरान् कुलांकुशनियमितान्, शुचीनर्थनिःस्पृहान् धनोत्पत्तिस्थाने नियुञ्जीत । अस्यैवोदाहरणम् आकारकर्मान्त इति । आकरेषु सुवर्णाद्युत्पत्ति स्थानेषु, कर्मान्तेषु च इक्षुधान्यादिसङ्ग्रहस्थानेषु, अन्तर्निदेशने भोजनशयनगृहान्तःपुरादौ भीरून्नियुञ्जीत। शूरा हि तत्रराजानं प्रायेणैकाकिनं स्त्रीवृतं वा कदाचिच्छत्रूपजापदूषिता हन्युरपि ॥६२॥
दूतं चैव प्रकुर्वीत सर्वशास्त्रविशारदम् ।
इङ्गितकारचेष्टज्ञंशुचिं दक्षं कुलोद्गतम् ॥६३॥
दूतं च दृष्टादृष्टार्थशास्त्रज्ञम्, इङ्गितज्ञमभिप्रायसूचकं वचनस्वरादि, आकारो देहधर्मादिमुखप्रसादवैवर्ण्यादिरूपः प्रीत्यप्रीतिसूचकः, चेष्टा करारूफालनादिक्रिया कोपा दिसूचिका तदीयतत्त्वज्ञम्, अर्थदानस्त्रीव्यसनाद्यभावात्मकं शौचयुक्तं चतुरं कुलीनं कुर्यात् ॥६३॥
अनुरक्तः शुचिर्दक्षः स्मृतिमान्देशकालवित् ।
वपुष्मान्वीतभीर्वाग्मी दूतो राज्ञः प्रशस्यते ॥६४॥
[ सन्धिविग्रहकालज्ञान्समर्थानायतिक्षमान् ।
परैरहार्याञ्छुद्धांश्च धर्मतः कामतोऽर्थतः ॥१॥
समाहर्तुं प्रकुर्वीत सर्वशास्त्रविपश्चितः ।
कुलीनान्वृत्तिसम्पन्नान्निपुणान्कोशवृद्धये ॥२॥
आयव्ययस्य कुशलान्गणितज्ञानलोलुपान् ।
नियोजयेद्धर्मनिष्ठान्सम्यक्कार्यार्थचिन्तकान् ॥३॥
कर्मणि चातिकुशलान्लिपिज्ञानायतिक्षमान् ।
सर्वविश्वासिनः सत्यान्सर्वकार्येषु निश्चितान् ॥४॥
अकृताशांस्तथा भर्तुः कालज्ञांश्चप्रसङ्गिनः ।
कार्यकामोपधाशुद्धान् बाह्याभ्यन्तरचारिणः ॥५॥
कुर्यादासन्नकार्येषु गृहसंरक्षणेषु च।
जनेषु अनुरागवान्, तेन प्रतिराजादेरपि अद्वेषविषयः, अथेस्त्रीशौचयुक्तः, तेन धनस्त्रीदानादिनाऽभेद्यः, दक्षश्चतुरः, तेन कार्यकालं नातिक्रामति। स्मृतिमान्, तेन संदेशं न विस्मरति। देशकालज्ञः, तेन देशकालौ ज्ञात्वा अन्यदपि संदिष्टं देशकालोचितमन्यथा कथयति। सुरूपः, तेनादेयवचनः। विगतभयः, तेनाप्रियसंदेशस्यापि वक्ता। वाग्मी, तेन संस्कृताद्युक्तिक्षमःएवंविधो दूतो राज्ञः प्रशस्यो भवति॥६४॥
अमात्ये दण्ड आयत्तोदण्डेवैनयिकी क्रिया।
नृपतौ कोशराष्ट्रे च दूते संधिविपर्ययौ॥६५॥
अमात्ये सेनापतौहस्त्यश्वरथवादाताद्यात्मको दण्ड आयत्तः, तदिच्छया तस्य कार्येषु प्रवृत्तेः। विनययोगाद्वैनयिकी यो विनयः सदण्ड आयत्तः। नृपतावर्थसंचवस्थानदेशात्रायत्तौ राज्ञा पराधीनौ न कर्तव्यौ, स्वयमेव चिन्तनीयं धनंग्रामश्च। दूते संधिविग्रहावायत्तौ, तदिच्छ्या तत्प्रवृत्तेः॥६५॥
दूत एव हि संधत्ते भिनत्त्येव च संहतान्।
दूतस्तत्कुरुते कर्म भिद्यन्ते येन मानवाः॥६६॥
यस्माद्दूत एव हि भिन्नानां संधिसंपादने क्षमः। संहतानां च भेदने।तथा परदेशे दूतस्तत्कर्म करोति येन संहता भिद्यन्ते। तस्माद्दूते संधिविग्रहौ विपर्य्यावायत्ताविति तदुक्तं तस्यैवायं प्रपञ्चः॥६६॥
दूतस्य कार्यान्तरमाह—
स विद्यादस्य कृत्येषु निगुढेङ्गितचेष्टितैः।
आकारमिङ्गितं चेष्टां भृत्येषु च चिकीर्षितम्॥६७॥
स दूतोऽस्य प्रतिराजस्य कर्तव्ये आकारेङ्गितचेष्टां जानीयात्। निगूढाअनुचराःप्रतिषक्षनृपस्यैव परिजनास्तस्मिन्युक्तास्तत्सन्निधावपि तेषामिङ्गितचेष्टितैः भृत्येषु च क्षुब्वलुब्धापमानितेषु प्रतिराजस्य कर्तुमीप्सितं जानीयात्॥६७॥
बुद्ध्वा च सर्वं तत्त्वेन परराजचिकीर्षितम्।
तथा प्रयत्नभातिष्ठेद्यथाऽऽत्मानं न पीडयेत्॥६८॥
उक्तलक्षणदूतद्वारेण प्रतिपक्षराजस्य कर्तुमिष्टंसर्वं तत्वतो ज्ञात्वा तथा प्रयत्नं कुर्यात। यथाऽऽत्मनः पीडा न भवति॥६८॥
जाङ्गलं सस्यसंपन्नमार्यप्रायमनाविलम्।
रम्यमानतसामन्तं स्वाजीव्यं देशमावसेत्॥६९॥
अल्पोदकतृणो यस्तु प्रवातः प्रचुरातपः।
स ज्ञेयो जाङ्गलो देशो बहुधान्यादिसंयुतः॥
प्रचुरधार्मिकजनं रोगोपसर्गाद्यैरनाकुलं फलपुष्पतरुलतादिमनोहरं प्रणतसमीपवास्तव्याटविकादिजनं सुलभकृषिवाणिज्याद्याजीवनमाश्रित्यावासं कुर्यात्॥६९॥
धन्वदुर्गंमहीदुर्गमब्दुर्गं वार्क्षमेव वा।
नृदुर्गं गिरिदुर्गं वा समाश्रित्य वसेत्पुरम्॥७०॥
धन्वदुर्गं मरुवेष्टितं चतुर्दिशं पञ्चयोजनमनुदकं, महीदुर्गं पाषाणेन इष्टकेन वा विस्ताराद्वैगुण्योच्छ्रायेण द्वादशहस्तादुच्छ्रितेन युद्धार्थमुपरिभ्रमणयोग्येन सावरणगवाक्षादियुकेन प्राकारेण वेष्टितं, जलदुर्गमगाधोदकेन सर्वतः परिवृतं, वाक्षैदुर्गं बहिः सर्वतो योजनमात्रं व्या-
प्य तिष्ठन्महावृक्षकण्टकिगुल्मलतानद्याचितं, नुदुर्गं चतुर्दिगवस्थायि हस्त्यश्वरथयुक्तबहुपादातरक्षितं, गिरिदुर्गं पर्वतपृष्टमतिदुरारोहं संकाचैकमार्गोपेतं अन्तनदीप्रस्रवणाद्युदक्युक्तं बहुसस्योत्पन्नक्षेत्रवृक्षान्वितं, एतेषु दुर्गेषु मध्यादन्यतमं दुर्गमाश्रित्य पुरंविरचयेत्॥७०॥
सर्वेण तु प्रयत्नेन गिरिदुर्गं समाश्रयेत्।
एषां हि वाहुगुण्येन गिरिदुर्गं विशिष्यते॥७१॥
यस्मादेषां दुर्गाणां मध्यात् दुर्गगुणबहुत्वेन गिरिदुर्गमतिरिच्यते तस्मात्सर्वप्रयत्नेन तदाश्रयेत्। गिरिदुर्गे शत्रुदुरारोहत्वं महत्प्रदेशादल्पप्रयत्नप्रेरितशिलादिना बहुविपक्षसंन्यव्यापादनमित्यादयो बहवो गुणाः॥७१॥
त्रीण्याद्यान्याश्रितास्त्वेषां मृगगर्ताश्रयाऽप्सराः।
त्रीण्युत्तराणि क्रमशः प्लवङ्गमनराष्कराः॥७२॥
एषां दुर्गाणां मध्यात्प्रथमोक्तानि त्रीणि दुर्गाणि मृगादय आश्रिताः। तत्र धन्वदुर्गं मृगैराश्रितं, महीदुर्गगर्ताश्रितैर्मूषिकादिभिः, अब्दुर्गं जलचरैनक्रादिभिः, इतराणि त्रीणि वृक्षदुर्गादीनि वानरादय आश्रितास्तत्र वृद्धदुर्गंवानरैराश्रितं नृदुर्गं मानुषैः, गिरिदुर्गं देवैः॥७२॥
यथा दुर्गाश्रितानेतान्नोपहिसन्ति शत्रवः।
तथारयोन हिंसन्ति नृपं दुर्गसमाश्रितम्॥७३॥
यथैतान्दुर्गवासिनो मृगादीन्व्याधादयः शत्रवोन हिंसन्ति, एवं दुर्गाश्रितं राजानं न शत्रवः॥७३॥
एकः शतं योधयति प्राकारस्थो धनुर्धरः।
शतं दशसहस्राणि तस्माद्दर्गं विधीयते॥७४॥
[ मन्दरस्यापि शिखरं निर्मानुष्यं न शिष्यते।
मनुष्यदुर्गंदुर्गाणां मनुः स्वायंभुवोऽब्रवीत्॥६॥ ]
यस्मादेको धानुष्कः प्राकारस्थः शत्रूणां शतं योधयति। प्राकारस्थं धानुष्कशतं च शत्त्रणां दशसहस्राणि, तस्माद्दुर्गंकर्तुमुपदिश्यते॥७४॥
तत्स्यादायुधसंपन्नं धनधान्येन वाहनैः।
ब्राह्मणैः शिल्पिभिर्यन्त्रैर्यवसेनोदकेन च॥७५॥
तद्दुर्गंखड्गाद्यायुधसुवर्णादिधनधान्यकरितुरगादिवाहनब्राह्मणभक्ष्यादिशिल्पियन्त्रवासोदकसमृद्धं कुर्यात्॥७५॥
तस्य मध्ये सुपर्याप्तं कारयेद् गृहमात्मनः।
गुप्तं सर्वर्तुकं शुभ्रंजलवृक्षसमन्वितम्॥७६॥
तस्य दुर्गस्य मध्ये पर्याप्तं पृथक्पृथक् स्त्रीगृहदेवागारायुधागाराग्निशालादियुक्तं परिखाप्राकाराद्यैगुप्तं सर्वर्तुकफलपुष्पादियोगेन सर्वर्तुकं सुधाधवलितं वाप्यादिजलयुक्तं वृक्षान्वितमात्मनो गृह कारयेत्॥७६॥
तदध्यास्योद्वहेद्भार्यांसवर्णांलक्षणान्विताम्।
कुले महति संभूतां हृद्यां रूपगुणान्विताम्॥७७॥
तद्गृहमाश्रित्य समानवर्णोशुभसूचकलक्षणोपेतां महाकुलप्रसूतां मनोहारिणीं सुरूपां गुणवर्ती भार्यामुद्वहेत्॥७७॥
पुरोहितं च कुर्वीत वृणुयादेव चर्त्विजः।
तेऽस्य गृह्याणि कर्माणि कुर्युवैतानिकानि च॥७८॥
पुरोहितं चाप्याथर्वणविधिना कुर्वीत।ऋत्विजश्च कर्माणि कर्तुं वृणुयात्। ते चास्य राज्ञो गृह्योक्तानि न्नेतासंपाद्यानि कर्माणि कुर्युः॥७८॥
यजेत राजा क्रतुभिर्विविधैराप्तदक्षिणैः।
धर्मार्थं चैव विप्रेभ्यो दद्याद्भोगान्धनानि च॥७९॥
राजा नानाप्रकारान्बहुदक्षिणानश्रमेधादियज्ञान्कुर्यात्। ब्राह्मणेभ्यश्च स्त्रीगृहशय्यादीन्भोगान्सुवर्णवस्त्रादीनि धनानि दद्यात्॥७९॥
सांवत्सरिकमाप्तैश्व राष्ट्रदाहारयेद्वलिप्त।
स्याच्चान्नायपरो लोको वर्तत पितृवन्नृषु॥८०॥
राजा सक्तैरमात्यैर्वर्षप्राह्यंधान्यादिभागमानाययेत्, लोके च करादिग्रहणेशास्त्रनिष्ठःस्यात्, स्वदेशवासिषु नरेषु पितृवस्नेहादिना वर्तेत॥८०॥
अध्यक्षान्विविधान्कुर्यात्तत्र तत्र विपश्चितः।
तेऽस्य सर्वाण्यवेक्षैरन्नृृणां कार्याणि कुर्वताम्॥८१॥
तत्र तत्र हस्त्यश्वरथपदाताद्यर्थादिस्थानेष्वध्यक्षानवेक्षितॄन्विविधान्पृथक् पृथक् विपश्चितः कर्मकुशलान्कुर्यात्। तेऽस्य राज्ञस्तेषु हस्त्यश्वादिस्थानेषु मनुष्याणां कुर्वतां सर्वाणि कार्याणि सम्यक्कार्यार्थमवेक्षेरन्॥८१॥
आवृत्तानां गुरुकुलाद्विप्राणां पूजको भवेत्।
नृपाणामक्षयो ह्येष निधिर्ब्राह्मोऽभिधीयते॥८२॥
गुरुकुलन्निवृत्तानामधीतवेदानां ब्राह्मणानां गार्हस्थ्यार्थिना नियमतो धनधान्येन पूजां कुर्यात्।यन्माद्योऽयं ब्राह्मो ब्राह्मणेषु स्थापितधनधान्यादिनिधिरिव निधिरक्षयो ब्रह्मफलत्वादविनाशी राज्ञां शास्त्रेणोपदिश्यते॥८२॥
न तं स्तेना न चामित्रा हरन्ति न च नश्यति।
तस्माद्राज्ञा निधातव्यो ब्राह्मणेष्वक्षयो निधिः॥८३॥
अत एव तं ब्राह्मणस्थापितनिधिं न चौरा नापि शत्रवो हरन्ति, अन्यनिधिवद् भूम्यादिस्थापितः कालवशान्न नश्यति। स्थानभ्रान्त्या वा नादर्शनमुपैति। तस्माद्योयमक्षयोऽनन्तफलो निधिरिव निधिर्धनौधः स राज्ञा ब्राह्मणेषु निधातव्यः, तेभ्यो देय इत्यर्थः॥८३॥
न स्कन्दते न व्यथते न विनश्यति कर्हिचित्।
वरिष्ठमग्निहोत्रेभ्यो ब्राह्मणस्य मुखे हुतम्॥८४॥
अग्नौ यद्धविर्हूयते तत्कदाचित्स्कन्दते स्त्रवत्यधः पतति, कदाचिद्व्यथते शुष्यति, कदाचिद्दाहादिना नश्यति, ब्राह्मणस्य मुखे यद्धतं “पाण्यास्यो हि द्विजः स्मृतः”इति ब्राह्मणहस्तदत्तमित्यर्थः। तस्य नोक्तादोषाः, तस्मादग्निहोत्रादिभ्यः श्रेष्ठं ब्राह्मणाय दानमित्यर्थः॥८४॥
सममब्राह्मणे दानं द्विगुणं ब्राह्मणब्रुवे।
प्राधांते शतसाहस्रमनन्तं वेदपारगे॥८५॥
ब्राह्मणेतरक्षत्रादिविषये यद्दानं तत्समफलं, यस्य देयद्रव्यस्य यत्फलं श्रुतं ततो नाधिकं, न च ब्यूनं भवति। यो ब्राह्मणः क्रियारहित आत्मानं ब्राह्मणं ब्रवीति स ब्राह्मणब्रुवः तद्विषयदानं पूर्वापेक्षया द्विगुणफलम्। एवं प्राधीते प्रक्रान्ताध्ययने ब्राह्मणे लक्षगुणं फलम्।समस्तशाखाऽध्यायिन्यनन्तफलम्।“सहस्रगुणमाचार्ये” इति वा तृतीयपादस्य पाठः॥८५॥
पात्रस्य हि विशेषेण श्रद्दधानतयैव च।
अल्पं वा बहु वा प्रेत्य दानस्य फलमश्नुते॥८६॥
[ एष एव परो धर्मः कृत्स्नो राज्ञ उदाहृतः।
जित्वा धनानि संग्रामाद् द्विजेभ्यः प्रतिपादयेत्॥७॥
देशकालविधानेन द्रव्यं श्रद्धासमन्वितम्।
पात्रे प्रदीयते यत्तु तद्धर्मस्य प्रसाधनम्॥८॥ ]
विद्यातपोवृत्तियुक्ततया पात्रस्य तारतम्यमपेक्ष्य शास्त्रे तथेति प्रत्ययरूपायाः श्रद्धायास्तारतम्यपात्रमासाद्य दानस्यल्पं महद्वा फलं परलोके लभ्यते॥८६॥
समोत्तमाधमै राजा त्वाहूतः पालयन्प्रजाः।
न निवर्तेत संग्रामात्क्षात्रं धर्ममनुस्मरन्॥ ८७॥
समबलेनाधिकबलेन हीनबलेन च राज्ञा युद्धार्थमाहूतो राजा प्रजारक्षणं कुर्वन्युद्धान्न निवर्तेत, क्षत्रियेण युद्धार्थमाहूतेनावश्यं योद्धव्यमिति क्षात्रं धर्मं स्मरन्॥८७॥
संग्रामेष्वनिवर्तित्वं प्रजानां चैव पालनम्।
शुश्रूषा ब्राह्मणानां च राज्ञां श्रेयस्करं परम्॥८८॥
युद्धेष्वपराङ्मुखत्वं, प्रजानां च रक्षणं, ब्राह्मणपरिचर्या एतद्राज्ञामतिशयितं स्वर्गादिश्रेयःस्थानम्॥८८॥
आहवेषु मिथोऽन्योन्यं जिघांसन्तो महीक्षितः।
युध्यमानाः परं शक्त्या स्वर्गं यान्त्यपराङ्मुखाः॥८९॥
अत एव राजानो मिथःस्पर्धमाना युद्धेष्वन्योन्यं हन्तुमिच्छन्तः प्रकृष्टया शक्त्या संमुखीभूय युध्यमानाः स्वर्गं गच्छन्ति। यद्यपि युद्धस्य शत्रुजयधनलाभादिरूपं दृष्टमेव फलं न स्वर्गस्तथापि युद्धाश्रितापराङ्मुखत्वनियमस्य स्वर्गः फलमिति न दोषः॥८९॥
न कूटैरायुधैर्हन्याद्युध्यमानो रणे रिपून्।
न कर्णिभिर्नापि दिग्धैर्नाग्निज्वलिततेजनैः॥९०॥
कूटान्यायुधानि बहिःकाष्ठादिमयान्यन्तर्गुप्तनिशितशस्त्राण्येतैः समरे युध्यमानः शत्रून्नहन्यात्। नापि कर्ण्याकारफलकैर्बाणैः, नापि विषाक्तैः, नाष्यग्निदीप्तफलकैः॥९०॥
न च हन्यात्स्थलारूढं न क्लीबं न कृताञ्जलिम्।
न मुक्तकेशं नासीनं न तवास्मीति वादिनम्॥९१॥
स्वयं रथस्थो रथं त्यक्त्वा स्थलारूदं न हन्यात्। तथा नपुंसकं, बद्धाञ्जलिं, मुक्तकेशं, उपविष्टं, त्वदीयोऽहमित्येवंवादिनं न हन्यात्॥९१॥
न सुप्तं न विसन्नाहं न नग्नं न निरायुधम्।
नायुध्यमानं पश्यन्तं न परेण समागतम्॥९२॥
सुप्तं, मुक्तसन्नाहं, विवस्त्रं, अनायुधं, अयुध्यमानं, प्रेक्षकंअन्येन सह युध्यमानं च न हन्योत्॥१२॥
नायुधव्यसनप्राप्तं नार्तं नातिपरिक्षतम्।
न भीतं न परावृत्तं सतां धर्ममनुस्मरन्॥ ९३॥
भग्नखड्गाद्यायुधं, पुत्रशोकादिनाऽऽर्तं, बहुप्रहाराकुलं, भीतं, युद्धपराङ्मुखं, शिष्टक्षत्रियाणां धर्मं स्मरन्न हन्यात्॥१३॥
यस्तु भीतः परावृत्तः संग्रामे हन्यते परैः।
भर्तुर्यद् दुष्कृतं किंचित्तत्सर्वं प्रतिपद्यते॥९४॥
यस्तु योधो भीतः पराङ्मुखः सन्युद्धे शत्रुभिर्हन्यते, स पोषणकर्तुः प्रभोर्यद् दुष्कृतं तत्सर्व प्राप्नोति। शास्त्राप्रमाणके च सुकृतेदुष्कृते यथाशास्त्रं संक्रमयोग्ये एव सिद्ध्यतः। अत दुवोपजीव्यशास्त्रेण बाधतान्न प्रतिपक्षानुमानोदयोऽपि। एतच्च षष्टे “प्रियेषु स्वेषु सुकृतम्”(म. स्मृ. ६-७९) इत्यत्राविष्कृतमस्माभिः।
पराङ्मुखहतस्य स्यात्यापमेतद्विवक्षितम्।
न त्वत्र प्रभुपापं स्यादिति गोविन्दराजकः॥
(१89 नवं मन्तव्यं परावृत्तो यदि हन्यते तदा दुष्कृत्यहतस्तु नेति । किं तर्हि परावृत्तमात्रनिबन्धनं दोषवचनम् ।किं च न परावृत्तहतेनेयं बुद्धिः कर्तव्या अनुभूतखड्गप्रहारोत्म्यनृणः कृतभर्तृकृत्य इति । तथाविधः प्रहारो न कार्यो दोषातिशयदर्शनेनेति दर्शयति भर्तृसम्बन्धि दुष्कृतमिति । यच्च वचनमुत्तरत्र तदीयसुकृतग्रहणमिति तदर्थवादः । नाह्यन्येन कृतं शुभमशुभं वाऽन्यस्य सम्भवति। न च सुकृतस्य नाशः, किन्तु महता दुष्कृतेन प्रतिबन्धे चिरकालभाविता सुकृतस्य फलस्योप्यते ।”)) मेधातिथिस्त्वर्थवादनात्रमेतन्निरूपयन्।
मन्ये नैतद् द्वयं युक्तं व्यक्तनन्वर्थवर्जनात्॥
“अन्यदीयपुण्यपापेऽन्यत्र संक्रमेते”इति शास्त्रप्रामाण्याद्वेदान्तसूत्रकृता बादरायणेन निर्जीतोऽयमर्थ इति यथोक्तमेव रमनीयम्॥९४॥
पच्चास्य सुकृतं किंचिदमुत्रार्थमुपार्जितम्।
भर्ता तत्सर्वमादत्तेपरावृत्तहतस्य तु॥९५॥
पराङ्मुखहतस्य यत्किंचित्सुकृतं परलोकार्थमजिंतसनेनास्ति तत्सर्वं प्रभुर्लभते॥९५॥
राज्ञः स्वामिनः सर्वधनग्रहणे प्राप्ते तदपवादार्थमाह—
रथाश्वं हस्तिनं छत्रं धनं धान्यं पशून्स्त्रियः।
सर्वद्रव्याणि कुप्यं च यो यज्जयति तस्य तत्॥९६॥
रथाश्वहस्तिछत्रवस्त्रादि, धनधान्यगवादि, दास्यादिस्त्रियः, सर्वाणि द्रव्याणि गुडलवणादीनि, कुप्यं च सुवर्णरजतव्यतिरिक्तंताम्रादि धनं, यः पृथग्जित्वा सततं गृहमानयति तस्यैव तद्भवति। सुवर्णरजतभूमिरत्नाद्यनपकृष्टधनं तु राज्ञ एव समर्पणीयं एतदर्थमेवात्र परिगणनीयम्॥९६॥
** अत एवाह—**
राज्ञश्चदद्युरुद्धारमित्येषा वैदिकीश्रुतिः।
राज्ञा च सर्वयोधेभ्यो दातव्यमपृथग्जितम्॥९७॥
[ भृत्येभ्यो विजयेदर्थान्नैकः सर्वहरो भवेत्।
नाममात्रेण तुष्येत छत्रेण च महीपतिः॥९॥]
उद्धारं योद्धारो राज्ञे दद्युः। उद्ध्रियत इत्युद्धारः।जितधनादुत्कृष्टधनं सुवर्णरजतकुन्यादि राज्ञे समर्पणीयम्। करितुरगादि वाहनमपि राज्ञे देयम्, “वाहनंच राज्ञ उद्धारं च” इति गोतमवचनात्। उद्धारदाने च श्रुतिः—“इन्द्रो वै वृत्रं हत्वा”इत्युपक्रम्य “स महान्भुत्वा देवता अब्रवीदुद्धारं समुद्धरत”इति। राज्ञा चापृथग्जितं सह जितं सर्वयोधेभ्यो यथापौरुषं संविभजनीयम्॥९७॥
एषोऽनुपस्कृतः प्रोक्तो योधधर्मः सनातनः।
अस्माद्धर्मान्न च्यवेत क्षत्रियो घ्ननृणोरिपून॥९८॥
अविगर्हित एषोऽनादिसर्गप्रवाहसंभवतया नित्यो योधधर्म उक्तः। युद्धे शत्रून्हिंसन्क्ष–
त्रिय एतं धर्मं न त्यजेत् । युद्धाधिकारित्वात्क्षत्रियग्रहणम् । अन्योऽपि तत्स्थानपतितो न त्यजेत् ॥९८॥
अलब्धं चैव लिप्सेत लब्धं रक्षेत्प्रयत्नतः ।
रक्षितं वर्धयेच्चैव वृद्धं पात्रेषु निःक्षिपेत् ॥९९॥
अजितं भूमिहिरण्यादि जेतुमिच्छेत् । जितं प्रयत्नतो रक्षेत् । रक्षितं च वाणिज्यादिना वर्धयेत् । वृद्धं च पात्रेभ्यो दद्यात् ॥९९॥
एतच्चतुविधं विद्यात्पुरुषार्थप्रयोजनम् ।
अस्य नित्यमनुष्टानं सम्यक्कुर्यादतन्द्रितः ॥१००॥
एतच्चतुःप्रकारं पुरुषार्थो यः स्वर्गादिस्तत्प्रयोजनं यस्मादेवंरूपं जानीयात् । अतोऽनलसः सन्सर्वदाऽनुष्ठानं कुर्यात् ॥१००॥
अलब्धमिच्छेहण्डेन लब्धं रक्षेदवेक्षया ।
रक्षितं वर्धयेद् वृद्ध्या वृद्धं पात्रेषु निःक्षिपेत् ॥१०१॥
अलब्धं यद्धस्त्यश्वरथपादातास्मकेन दण्डेन जेतुमिच्छेत् । जितं च प्रत्यवेक्षणेन रक्षेत् । रक्षितं च बुद्ध्युपायेन स्थलजलपथवाणिज्यादिना वर्धयेत् । वृद्धं शास्त्रीयविभागेन पात्रेभ्यो दद्यात् ॥१०१॥
नित्यमुद्यतदण्डः स्यान्नित्यं विवृतपौरुषः ।
नित्यं संवृतसंवार्यो नित्यं छिद्रानुसार्यरेः ॥१०२॥
नित्यं हस्त्यश्वादियुद्धादिशिक्षाभ्यासो दण्डो यस्य स तथा स्यात् । नित्यं च प्रकाशीकृतमस्त्रविद्यादिना पौरुषं यस्य स तथा स्यात् । नित्यं संवृत्तं संवरणीयं मन्त्राचारचेष्टादिकं यस्य स तथा स्यात् । नित्यं च शत्रोर्व्यसनादिरूपच्छिद्रानुसंधानं तत्परः स्यात् ॥१०२॥
नित्यमुद्यतदण्डस्य कृत्स्नमुद्विजते जगत् ।
तस्मात्सर्वाणि भूतानि दण्डेनैव प्रसाधयेत् ॥१०३॥
यस्मान्नित्योद्यतदण्डस्य जगदुद्विजेदिति तस्मात्सर्वप्राणिनो दण्डेनैवात्मसाकुर्यात् ॥
अमाययैव वर्तेत न कथंचन मायया ।
बुद्ध्येतारिप्रयुक्तां च मायां नित्यं स्वसंवृतः ॥१०४॥
मायया छद्मतया अमात्यादिषु न वर्तेत । तथा सति सर्वेषामविश्वसनीयः स्यात् । धर्मरक्षार्थं यथातत्त्वेनैव व्यवहरेत् । यत्नकृतात्मपक्षरक्षश्च शत्रुकृतां प्रकृतिभेदरूपां मायां चारद्वारेण जानीयात् ॥१०४॥
नास्य छिद्रं परो विद्याद्विद्याच्छिद्रं परस्य तु ।
गृहेत्कूर्म इवाङ्गानि रक्षेद्विवरमात्मनः ॥१०५॥
[ न विश्वसेदविश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्वसेत् ।
विश्वासाद्भयमुप्तन्नंमूलादपि निकृन्तति ॥१०॥ ]
तथा यत्नं कुर्याद्यथाऽस्य प्रकृतिभेदादि छिद्रं शत्रुर्न जानाति । शत्रोस्तु प्रकृतिभेदादिकं चारैजनीयात् । कूर्मो यथा मुखचरणादीन्यङ्गान्यात्मदेहे गोपायत्येवं राज्याङ्गान्यमात्यादीनि दानसंमानादिनाऽऽत्मसात्कुर्यात् । दैवाच्च प्रकृतिभेदादिरूपे छिद्रे जाते यत्नतः प्रतीकारी कुर्यात् ॥१०५॥
बकवच्चिन्तयेदर्थान्सिंहवच्च पराक्रमेत् ।
वृकवच्चावलुम्पेत शशवच्चविनिष्पतेत् ॥१०६॥
यथा बको जले मीनमतिचञ्चलस्वभावमपि मत्स्यग्रहणादेकतानान्तःकरणश्चिन्तयत्येवं रहसि सुविहितरक्षस्यापि विपक्षस्य देशग्रदणादीनर्थोश्चिन्तयेत् ।यथा च सिंहः प्रबलमतिस्थूलमपि दन्तीबलं हन्तुमाक्रमत्येवमल्पबलो बलवतोपक्रान्तः संश्रयाद्युपायान्तरासंभवे सर्वशक्त्या शत्रु हन्तुमाक्रमेत् । यथा च वृकः पालकृतरक्षणमपि पशुं दैवात्पालानवधानमासाद्य व्यापादयत्येवं दुर्गाद्यवस्थितमपि रिपुं कथंचित्प्रमादमासाद्य व्यापादयेत् । यथा शशः वधोद्धुरविविधव्याधमध्यगतोऽपि कुटिलगतिरुत्प्लुत्यपलायते, एवं स्वयमबलो बलवदरिपरिवृतोऽपि कथंचिदरिव्यामोहमाधाय गुणवत्पार्थिवान्तरं संश्रयिमुपसर्पेत् ॥१०६॥
एवं विजयमानस्य येऽस्य स्युः परिपन्थिनः ।
तानानयेद्वशं सर्वान्सामादिभिरुपक्रमैः ॥१०७॥
एवमुक्तप्रकारेण विजयप्रवृत्तस्य नृपतेयं विजयविरोधिनो भवेयुस्तान्सर्वान्सामदानभेददण्डैरुपायैर्वशमानयेत् ॥१०७॥
यदि ते तु न तिष्ठेयुरूपायैः प्रथमैस्त्रिभिः ।
दण्डेनैव प्रसह्यैतांश्छनकैर्वशमानयेत् ॥१०८॥
ते च विजयविरोधिनो यद्याद्यैस्त्रिभिरुपायैनं निवर्तन्ते तदा बलाद्देशोपमर्दादिना युद्धेन शनकैर्लघुगुरुदण्डक्रमेण दण्डेन वशीकुर्यात् ॥१०८॥
सामादीनामुपायानां चतुर्णामपि पण्डिताः ।
सामदण्डौ प्रशंसन्ति नित्यं राष्ट्राभिवृद्धये ॥१०९॥
चतुर्णामपि सामादीनामुपायानां मध्यात्सामदण्डावेव राष्ट्रवृद्ध्यर्थं पण्डिताः प्रशंसन्ति, नान्निप्रयासधनव्ययसैन्यक्षयादिदोषाभावात्, दण्डे तु तत्सद्भावेऽपि कार्यसिध्यतिशयात् ॥१०९॥
यथोद्धरति निर्दाता कक्षं धान्यं च रक्षति ।
तथा रक्षेन्नृपो राष्ट्रं हन्याच्च परिपन्थिनः ॥११०॥
यथा क्षेत्रे धान्यतृणादिकयोः सहोत्पन्नयोरपि धान्यानि लवनकर्ता रक्षति, तृणादिकं चोद्वरति, एवं नृपती राष्ट्रे दुष्टान्हन्यान्न त्वदुष्टांस्तदीयसहजान्भ्रातृृनपि, निर्दातृदृष्टान्तादवसीप्रते। शिष्टसहितं च राष्ट्रं रक्षेत् ॥११०॥
मोहाद्राजा स्वराष्ट्रं यः कर्षयत्यनवेक्षया ।
सोऽचिराद् भ्रश्यते राज्याज्जीविताच्च सवान्धवः ॥१११॥
यो राजा अनवेक्षया दुष्टशिष्टाज्ञानेन सर्वानेव स्वराष्ट्रीयजनानशास्त्रीयवनग्रहणमारणादिकष्टेन पीडयति, स शीघ्रमेव जनपदवैराख्यप्रकृतिकोपाधर्मैःराजा राज्याज्जीविताच्च पुत्रादिसहितो भ्रश्यते ॥१११॥
शरीरकर्षणात्प्राणाः क्षीयन्ते प्राणिनां यथा ।
तथा राज्ञामपि प्राणाः क्षीयन्ते राष्ट्रकर्षणात् ॥११२॥
यथा प्राणभृतामाहारनिरोधादिना शरीरशापणात्प्राणाः क्षीयन्ते, एवं राज्ञामपि राष्ट्रपीडनात्प्रकृतिकोपादिना प्राणा विनश्यन्ति । तस्मात्स्वशरीरवद्राज्ञा राष्ट्रं रक्षणीयमित्युक्तम् ॥११२॥
राष्ट्रस्य सङ्ग्रहे नित्यं विधानमिदमाचरेत् ।
सुसंगृहीतराष्ट्रोहि पार्थिवः सुखमेधते ॥११३॥
राष्ट्रस्य रक्षणे च वक्ष्यमाणमिममुपानमनुतिष्ठेत् ।यस्मात्संरक्षितराष्ट्रो राजाऽनायासेन वर्धते ॥११३॥
द्वयोस्त्रयाणां पञ्चानां मध्ये गुल्ममधिष्टितम् ।
** तथा ग्रामशतानां च कुर्याद्राष्ट्रस्य संग्रहम् ॥११४॥**
द्वयार्ग्रामयोर्मध्ये त्रयाणां वा ग्रामाणां पञ्चानां वा ग्रामशतानां गुल्मं रक्षितृपुरुषसमूहं सत्यप्रधानपुरुषाधिष्ठितं राष्ट्रस्य संग्रहं रक्षास्थानं कुर्यात् । अस्य लाघवगौरवापेक्षश्चोक्तविकल्पः ॥११४॥
ग्रामस्याधिपतिं कुर्याद्दशग्रामपति तथा ।
** विंशतीशं शतेशं च सहस्रपतिमेव च ॥११५॥**
एकग्रामदशग्रामाद्यधिपतीन्कुर्यात् ॥११५॥
** ग्रामदोषान्समुत्पन्नान्ग्रामिकः शनकैः स्वयम् ।**
** शंसेद्ग्रामदशेशाय दशेशो विंशतीशिने ॥११६॥**
विंशतीशस्तु तत्सर्वं शतेशाय निवेदयेत् ।
** शंसेद् ग्रामशतेशस्तु सहस्रपतये स्वयम् ॥११७॥**
ग्रामाधिपतिश्चौरादिदोषान्ग्रामे संजातानात्मना प्रतिकर्तुमक्षमोऽनुत्कृष्टतया स्वयं दशग्रामाधिपतये कथयेत् । एवं दशग्रामाधिपतयो विंशतिग्रामस्वाम्यादिभ्यः कथयेयुः । तथा च सति सम्यक् चौरादिकण्टकोद्धारो भवति ॥११६॥११७॥
एकग्रामाधिकृतस्य वृत्तिमाह—
** यानि राजप्रदेयानि प्रत्यहं ग्रामवासिभिः ।**
** अन्नपानेन्धनादीनि ग्रामिकस्तान्यवाप्नुयात् ॥११८॥**
यान्यन्नपानेन्धनादीनि ग्रामवासिभिः प्रत्यहं राज्ञे देयानि, न त्वब्दकरें “धान्यानामष्टभो भागः” (म. स्मृ. ७ - १३०) इत्यादिकं, तानि ग्रामाधिपतिर्वृत्यर्थं गृह्णीयात् ॥११८॥
** दशी कुलं तु भुञ्जीत विंशी पञ्च कुलानि च ।**
** ग्रामं ग्रामशताध्यक्षः सहस्राधिपतिः पुरम् ॥११९॥**
** अष्टागवं धर्महलं षड्गवं जीवितार्थिनाम् ।**
** चतुर्गवं गृहस्थानां त्रिगवंब्रह्मधातिनाम् ॥**
इति हारीतस्मरणात् । षङ्गवं मध्यमं हलमिति तथाविधहलद्वयेन यावती भूमिर्वाह्यते तत्कुलमिति वदति तद्दशग्रामाधिपतिर्वृत्यर्थं भुञ्जीत । एवं विंशत्यधिपति;पञ्च कुलानि, शताधिपतिर्मध्यमं ग्रामं, सहस्राधिपतिर्मध्यमं पुरम् ॥११९॥
** तेषां ग्राम्याणि कार्याणि पृथक्कार्याणि चैव हि ।**
** राज्ञोऽन्यः सचिवः स्निग्धस्तानि पश्येदतन्द्रितः ॥१२०॥**
तेषां ग्रामनिवासिप्रभृतीनां परस्परविप्रतिपत्तौ यानि ग्रामभवानि कार्याणि, कृताकृतानि च पृथक्कार्याणि, तान्यन्यो राज्ञो हितकृत्तन्नियुक्तोऽनलसः कुर्वीत ॥१२०॥
** नगरे नगरे चैकं कुर्यात्सर्वार्थचिन्तकम् ।**
** उच्चैःस्थानं घोररूपं नक्षत्राणामिव ग्रहम् ॥१२१॥**
प्रतिनगरमेकैकमुच्चःस्थानं कुलादिना महान्तं प्रधानरूपं घोररूपं हस्त्यश्वादिसामग्र्या भयजनकं नक्षत्रादिमध्ये भार्गवादिग्रहमिवतेजस्विनं कार्यद्रष्टारं नगराधिपतिं कुर्यात् ॥१२१॥
** स ताननुपरिक्रामेत्सर्वानेव सदा स्वयम् ।**
** तेषां वृत्तं परिणयेत्सम्यग्राष्ट्रेषु तच्चरैः॥१२२॥**
स नगराधिकृतस्तान्सर्वान्ग्रामाधिपत्यादीनसति प्रयोजने सर्वदा स्वयं स्वबलेनानुगच्छेत् । तेषां च नगराधिकृतपर्यन्तानां सर्वेषामेव यद्राष्ट्रे स्वचेष्टितं तत्तद्विषयनियुक्तैश्चरैः सम्यक्प्रजाः परिणयेदवगच्छेत् ॥१२२॥
राज्ञो हि रक्षाधिकृताः परस्वादायिनः शठाः ।
** भत्या भवन्ति प्रायेण तेभ्यो रक्षेदिमाः प्रजोः ॥१२३॥**
यस्माद्ये राज्ञो रक्षाधिकृतास्ते बाहुल्येन परस्वग्रहणशीला वञ्चकाश्च भवन्ति, तस्मात्तेभ्य इमाः स्वात्मीयाः प्रजा राजा रक्षेत् ॥१२३॥
ये कार्यिकेभ्योऽर्थमेव गृह्णीयुःपापचेतसः ।
** तेषां सर्वस्वमादाय राजा कुर्यात्प्रवासनम् ॥१२४॥**
ये रक्षाधिकृताः कार्यार्थिभ्य एव वाक्छलादिकमुद्भाव्य लोभादशास्त्रीयधनग्रहणं पापबुद्धयः कुर्वन्ति, तेषां सर्वस्वं राजा गृहीत्वा देशान्निःसारणं कुर्यात् ॥१२४॥
** राजा कर्मसु युक्तानां स्त्रीणां प्रेष्यजनस्य च ।**
** प्रत्यहं कल्पयेद्वृत्तिं स्थानं कर्मानुरूपतः ॥१२५॥**
राजोपयुक्तकर्मनियुक्तानां स्त्रीणां दास्यादीनां कर्मकरजनस्य चोत्कृष्टमत्र्यमापकृष्टस्थान योग्यानुरूपेण प्रत्यहं कर्मानुरूपेण वृत्तिं कुर्यात् ॥१२५॥
तामेव दर्शयति—
पणो देयोऽवकृष्टस्य षडुत्कृष्टस्य वेतनम् ।
** षाण्मासिकस्तथाच्छादो धान्यद्रोणस्तु मासिकः ॥१२६॥**
अवकृष्टस्य गृहादिसंमार्जकोदकवाहादेः कर्मकरस्य वक्ष्यमाणलक्षणः पणो भृतिरूपः प्रत्यहं दातव्यः । षाण्मासिकश्चाच्छादो वस्त्रयुगं दातव्यम् ।
** “अष्टमुष्टिर्भवेत्किंचित्किंचिदष्टौ च पुष्कलम् ।**
** पुष्कलानि तु चत्वारि आढकः परिकीर्तितः ॥**
चतुराढको भवेद्रोणः”इति गणनया धान्यद्रोणश्च प्रतिमासंदेयः । उत्कृष्टस्य तु भृतिरूपाश्च षट्पणा देयाः । अनयैव कल्पनया षाण्मासिकानि षट् वस्त्रयुगानि देयानि ।प्रतिमासं षाण्मास्या द्रोणा देयाः ।अनयैवातिदिशा मध्यमस्य पणत्रयं भृतिरूपं दातव्यम् । षाण्मासिकं च वस्त्रयुगत्रयं मासिकं च धान्यं द्रोणत्रयं देयम् ॥१२६॥
क्रयविक्रयमध्वानं भक्तं च सपरिव्ययम् ।
** योगक्षेमं च संप्रेक्ष्य वणिजो दापयेत्करान् ॥१२७॥**
कियता मूल्येन क्रीतमिदं वस्त्रं, लवणादिद्रव्यं विक्रीयमाणं चात्र कियल्लम्यते, कियद् दूरादानीतं, किमस्य वणिजो भक्तव्ययेन शाकसूपादिना परिव्ययेण लग्नं, किमस्यारण्यादौ चौरादिभ्यो रक्षारूपेण क्षेमप्रतिविधानेन गतं, कोऽस्येदानी लाभयोग इत्येतदवेक्ष्य वणिजः करान्दापयेत् ॥१२७॥
यथा फलेन युज्येत राजा कर्ता च कर्मणाम् ।
** तथावेक्ष्य नृपो राष्ट्रं कल्पयेत्सततं करान् १२८॥**
यथा राजाऽवेक्षणादिकर्मणः फलेन, यथा च वार्षिकवणिगादयः कृषिवाणिज्यादिकर्मणां फलेन संबध्यन्ते तथा निरूप्य राजा सर्वदा राष्ट्रे करान्गृह्णीयात् ॥१२८॥
अत्र दृष्टान्तमाह—
यथाल्पाल्पमदन्त्याद्यं वार्योकोवत्सषट्पदाः ।
** तथाल्पाल्पो ग्रहीतव्यो राष्ट्राद्राज्ञाब्दिकः करः ॥१२९॥**
यथा जलौकोवत्सभ्रमराः स्तोकस्तोकानि रक्तक्षीरमधून्यदन्ति, एवं राज्ञा मूलधनमनुच्छिन्दताल्पोऽल्पो राष्ट्रादाब्दिक करो ग्राह्यः॥१२९
तमाह—
पञ्चाशद्भाग आदेयो राज्ञा पशुहिरण्ययोः ।
** धान्यानामष्टमो भागः षष्टो द्वादश एव वा ॥१३०॥**
मुलादधिकयोः पशुहिरण्ययोः पञ्चाशद्भागो राज्ञा ग्रहीतव्यः । एवं धान्यानां षष्ठोऽष्टमे द्वादशो वा भागो राज्ञा ग्राह्यः ।भूम्युत्कर्षापकर्षापेक्षया कर्षणादिक्लेशलाघवगौरवापेश्चा बह्वल्पग्रहणविकल्पः ॥१३०॥
** आददीताथ षड्भागं द्रुमांसमधुसर्पिषाम् ।**
** गन्धौषधिरसानां च पुष्पमूलफलस्य च ॥१३१॥**
पत्रशाकतृणानां च चर्मणां वैदलस्य च ।
** मृन्मयानां च भाण्डानां सर्वस्याश्ममयस्य च ॥१३२॥**
द्रुशब्दोऽत्र वृक्षवाचकः ।वृक्षादीनां सप्तदशानामश्ममयान्तानां षष्ठो भगो लाभाद् ग्रहीतव्यः ॥१३१॥१३२॥
** म्रियमाणोऽप्यादीत न राजा श्रोत्रियात्करम् ।**
** न च क्षुधाऽस्य संसीदेच्छ्रोत्रियो विषये वसन् ॥१३३॥**
क्षीणधनोऽपि राजा श्रोत्रियब्राह्मणात्करं न गृह्णीयात् ।न च तदीयदेशे वसन्श्रोत्रियो बुभुक्षयाऽवसादं गच्छेत् ॥१३३॥
** यस्य राज्ञस्तु विषये श्रोत्रियः सीदति क्षुधा ।**
** तस्यापि तत्क्षुधा राष्ट्रमचिरेणैवसीदति ॥१३४॥**
यस्य राज्ञो देशे श्रोत्रियः क्षुधावसन्नो भवति, तस्य राष्ट्रमपि दुर्भिक्षादिभिः क्षुधा शीघ्रमवसादं गच्छति ॥१३४॥
** श्रुतवृत्ते विदित्वाऽस्य वृत्तिं धर्म्यं प्रकल्पयेत् ।**
** संरक्षेत्सर्वतश्चैनं पिता पुत्रभिवौरसम् ॥१३५॥**
शास्त्रज्ञानानुष्ठाने ज्ञात्वा अस्य तदनुरूपां धर्मादनपेतां जीविकामुपकल्पयेत् । चौरादिभ्यश्चैनमौरसं पुत्रमिव पिता, रक्षेत् ॥१३५॥
यस्मात्—
संरक्ष्यमाणो राज्ञा यं कुरुते धर्ममन्वहम् ।
** तेनायुर्वर्धते राज्ञो द्रविणं राष्ट्रमेव च ॥१३६॥**
स च श्रोत्रियो राज्ञा सम्यग्रक्ष्यमाणो यं धर्मं प्रत्यहं करोति तेन राज्ञ आयुर्धनराष्ट्राणि वर्धन्ते ॥१३६॥
यत्किंचिदपि वर्षस्य दापयेत्करसंज्ञितम् ।
** व्यवहारेण जीवन्तं राजा राष्ट्र पृथग्जनम् ॥१३७॥**
राजा स्वदेशेशाकपर्णादिस्वल्पमुल्यवस्तुक्रयविक्रयादिना जीवन्तं निकृष्टजनं स्वल्पमपि कराख्यं वर्षेण दापयेत् ॥१३७॥
** कारुकाञ्छिल्पिनिश्चैव शुद्रांश्चात्मोपजीविनः ।**
** एकैकं कारयेत्कर्म मासि मासि महीपतिः ॥१३८॥**
कारुकान्सूपकारादीन् शिल्पिभ्य ईषदुत्कृष्टान्, शिल्पिनश्च लोहकारादीन्, शुद्रांश्च देहक्लेशोपजीविनो भारिकादीन् मासि मास्येकं दिनं कर्म कारयेत् ॥१३८॥
नोच्छिन्द्यादात्मनो मूलं परेषां चातितृष्णया ।
** उच्छिन्दन्ह्यात्मनो मृलमात्मानं तांश्च पीडयेत् ॥१३९॥**
प्रजास्नेहात्करशुल्कादेरग्रहणमात्मनो मुलच्छेदः, अतिलोभेन प्रचुरकरादिग्रहणं परेषां मुलोच्छेदः एतदुभयं न कुर्यात् । यस्माद् आत्मनो मूलमुच्छिद्य कोशक्षयादात्मानं पीडयेत् । पूर्वार्धात्परेषां चेत्यपि संबध्यते। परेषां मूलमुच्छिद्य तांश्च पीडयेत् ॥१३९॥
** तीक्ष्णश्चैव मृदुश्च स्यात्कार्यं वीक्ष्य महीपतिः ।**
** तीक्ष्णश्चैव मृदुश्चैव राजा भवति संमतः ॥१४०॥**
कार्यविशेषमवगस्य क्वचित्कार्ये तीक्ष्णः क्वचिन्मृदुश्च भवेन्न त्वैकरूपमालम्वेत, यस्मादुक्तरूपो राजा सर्वेषामभिमतो भवति ॥१४०॥
अमात्यमुख्यं धर्मज्ञं प्राज्ञं दान्तं कुलोद्गतम् ।
** स्थापयेदासने तस्मिन्खिन्नः कार्येक्षणे नृणाम् ॥१४१॥**
स्वयं कार्यदर्शने खिन्नः श्रेष्ठामात्यं धर्मविदं प्राज्ञं जितेन्द्रियं कुलीनं तस्मिन्कार्यदर्शनस्थाने नियुञ्जीत ॥१४१॥
एवं सर्वं विधायेदमितिकर्तव्यमात्मनः ।
** युक्तश्चैवाप्रमत्तश्च परिरक्षेदिमाः प्रजाः ॥१४२॥**
एवमुक्तप्रकारेण सर्वमात्मनः कार्यजातं संपाद्योद्युक्तः प्रमादरहित आत्मीयाः प्रज्ञा रक्षेत् ॥१४२॥
** विक्रोशन्त्यो यस्य राष्ट्राद्धियन्ते दस्युभिः प्रजाः ।**
** संपश्यतः सभृत्यस्य मृतः स न तु जीवति ॥१४३॥**
यस्य राज्ञोऽमात्यादिसहितस्य पश्यत एव राष्ट्रादाक्रोशन्त्यः प्रजास्तस्करादिमिरपि हियन्ते स मृत एव, न तु जीवति । जीवनकार्याभावाज्जीवनमपि तस्य मरणमेवेत्यर्थः ॥१४३॥
तस्मात् “अप्रमत्तः प्रजा रक्षेत्” इति पूर्वोक्तशेषं तदेव द्रढयति—
क्षत्रियस्य परो धर्मः प्रजानामेव पालनम् ।
** निर्दिष्टफलभोक्ता हि राजा धर्मेण युज्यते ॥१४४॥**
धर्मान्तरेभ्यः श्रेष्ठं क्षत्रियस्य प्रजारक्षणमेव प्रकृष्टो धर्मः । यस्माद्यथोक्तलक्षणफलकरादि भोक्ताराजा धर्मेण संबध्यते ॥१४४॥
उत्थाय पश्चिमे यामे कृतशौचः समाहितः ।
** हुताग्निर्ब्राह्मणांश्चार्च्य प्रविशेत्स शुभां सभाम् ॥१४५॥**
स भूपो रात्रेः पश्चिमयाम उत्थाय कृतमुत्रपुरीषोत्सर्गादिशौचोऽनन्यमनाः कृताग्निहोत्रावसथ्यहोमो ब्राह्मणान्पूजयित्वा वास्तुलक्षणाद्युपेतां सभाममात्यादिदर्शनगृहं प्रविशेत् ॥१४५॥
** तत्र स्थितः प्रजाः सर्वाः प्रतिनन्द्य विसर्जयेत् ।**
** विसृज्य च प्रजाः सर्वा मन्त्रयेत्सह मन्त्रिभिः ॥१४६॥**
तस्यां सभायां स्थितो दर्शनार्थमागताः प्रजाः सर्वाः संभाषणदर्शनादिभिः प्रतिनन्द्य प्रस्थापयेत् ।ताश्च प्रस्थाप्य मन्त्रिभिः सह संधिविग्रहादि चिन्तयेत् ॥१४६॥
गिरिदृष्टं समारुह्य प्रासादं वा रहोगतः ।
** अरण्ये निःशलाके वा मन्त्रयेदविभावितः ॥१४७॥**
पर्वतपृष्ठमारुह्य निर्जनवनगृहस्थितोऽरण्यदेशे वा विविक्तेमन्त्रभेदकारिभिरनुपलक्षितः । करणामारम्भोपायः, पुरुषद्रव्यसंपत्, देशकालविभागः, विनिपातप्रतीकारः, कार्यसिद्धिरित्येवं पञ्चाङ्ग मन्त्रं चिन्तयेत् ॥१४७॥
यस्य मन्त्रं न जानन्ति समागम्य पृथग्जनाः ।
** स कृत्स्नांपृथिवीं भुङ्क्ते कोशहीनोऽपि पार्थिवः ॥१४८॥**
यस्य राज्ञो मन्त्रिभ्यः पृथगन्ये जना मिलित्वाऽस्य मन्त्रं न जानन्ति स क्षीणकोशोऽपि सर्वां पृथिवीं भुनक्ति ॥१४८॥
जडमृकान्धबधिरांस्तैर्यग्योनान्वयोतिगान् ।
** स्त्रीम्लेच्छव्याधितव्यङ्गान्मन्त्रकालेऽपसारयेत् ॥१४९॥**
बुद्धिवाक्चक्षुःश्रोत्रविकलान् तिर्यग्योनिभवाश्च शुकसारिकादीन् अतिवृद्धस्त्रीम्लेच्छरोग्यङ्गहीनांश्च मन्त्रसमयेऽपसारयेत् ॥१४९॥यस्मात—
भिन्दन्त्यवमता मन्त्रं तैर्यग्योनास्तथैव च ।
** स्त्रियश्चैव विशेषेण तस्मात्तत्राद्वतो भवेत् ॥१५०॥**
एते जडादयोऽपि प्राचीनदुष्कृतवशेन प्राप्तजडादिभावा अधार्मिकतयैवावमानिता मन्त्रभेदं कुर्वन्ति । तथा शुकादयोऽतिवृद्धाश्च स्त्रियश्च विशेषेणास्थिरबुद्धितया मन्त्रं भिन्दन्ति । तस्मात्तदपसारणे यत्नवान्स्यात् ॥१५०॥
मध्यंदिनेऽर्धरात्रे वा विश्रान्तो विगतक्लमः ।
** चिन्तयेद्धर्मकामार्थान्सार्धंतैरेक एव वा ॥१५१॥**
दिनमध्ये रात्रिमध्ये वा विगतचित्तवेदः शरीरक्लेशरहितश्च मन्त्रिभिः सह । एकाकी वा धर्मार्थकामाननुष्ठातुं चिन्तयेत् ॥१५१॥
परस्परविरुद्धानां तेषां च समुपार्जनम् ।
** कन्यानां संप्रदानं च कुमाराणां च रक्षणम् ॥१५२॥**
तेषां च धर्मार्थकामानां प्रायिकविरोधवतां विरोधपरिहारेणार्जनोपायं चिन्तयेत्। दुहितॄणां च दानं स्वकार्यसिद्ध्यर्थं निरूपयेत्। कुमाराणां च पुत्राणां विनयाधाननीतिशिक्षार्थं रक्षणं चिन्तयेत् ॥१५२॥
दूतसंप्रेषणं चैव कार्यशेषं तथैव च ।
** श्रन्तःपुरप्रचारं च प्रणिधीनां च चेष्टितम् ॥१५३ ॥**
दूतानां संगुप्तार्थलेखहारित्वादिना परराष्ट्रप्रस्थापनं चिन्तयेत्। तथा प्रारब्धकार्यशेषं समापयितुं चिन्तयेत्, स्त्रीणां चांतिविषमचेष्टितत्वात् । तथा हि—
** शस्त्रेण वेणीविनिगूहितेन विदूरथं वै महिषी जघान ।**
** विषप्रदिग्धेन च नूपुरेण देवी विरक्ता किल काशिराजम् ॥**
इत्याद्यवगम्यात्मरक्षार्थं चान्तःपुरस्त्रीणां चेष्टितं सखोदास्यादिना निरूपयेत्। चराणां च प्रतिराजादिषु नियुक्तानां चरान्तरैश्चेष्टितमवधारयेत् ॥१५३॥
** कृस्त्नं चाष्टविधं कर्म पञ्चवर्गं च तत्त्वतः ।**
** अनुरागापरागौ च प्रचारं मण्डलस्य च ॥१५४॥**
** वने वनेचराः कार्याः श्रमणाटविकादयः ।**
** परप्रवृत्तिज्ञानार्थं शीघ्राचारपरम्पराः ॥११॥**
परस्य चैते बोद्धव्यास्तादूशैरेव तादृशाः ।
** चारसंचारिणः संस्थाः शठाश्चागूढसंज्ञिताः ॥१२॥]**
अष्टविधं कर्म समग्रं चिन्तयेत् । तच्चोशनसाक्तम्—
** आदाने च विसर्ग च तथा प्रैषनिषेधयोः ।**
पञ्चमे चार्थवचने व्यवहारस्य चेक्षणे ।
** दण्डशुद्धयोः सदा युक्तस्तेनाष्टगतिको नृपः ।**
** अष्टकर्मा दिवं याति राजा शक्रभिपूजितः ॥**
तत्र आदानं करादीनां, विसर्गोभृत्यादिभ्यो धनदानं, प्रैषोऽनात्यादीनां दृष्टादृष्टानुष्ठानेषु, निषेधो दृष्टादृष्टविरुद्धक्रियासु, अर्थवचनं कार्यसंदेहे राजाज्ञयेवतत्र नियमात्, व्यवहारस्येक्षणं प्रजावामृणादिविप्रतिपत्तौ, दण्डः पराजितानां शास्त्रोक्तधनग्रहणम्,शुद्धिः पापे कर्मणि जाते तत्र प्रायश्चित्तसंपादनम् ।मेधातिथिस्तु “अकृतारम्भकृतानुष्ठानमनुष्ठितविशेषणं कर्मफलसंग्रहस्तथा सामदानदण्डभेदा एतदष्टविधं कर्म । अथवा वणिक्पथः,उदकसेतुबन्धनं, दुर्गकरणं, कृतस्य संस्कारनिर्णयः, हस्तिबन्धनं, खनिखननं, शून्यनिवेशनं, दारुवनच्छेदनं च”इत्याह । तथा कापटिकोदास्थितगृहपतिवैदेहिकतापसव्यञ्जनात्मकं पञ्चविधं चारवर्गं पञ्चवर्गशब्दवाच्यं तत्त्वतश्चिन्तयेत् । तत्र परमर्भज्ञः प्रगल्भच्छात्रः कपटव्यवहारित्वात्कापटिकस्तं वृत्त्यथिनमर्थमानाभ्यामुपगृह्य रहसिराजा ब्रुयात्, यस्य दुर्वृत्तं पश्यसि तत्तदानीमेव मयि वक्तव्यमिति ।प्रव्रज्यारुडपतित उदास्थितः तं लोकेषु विदितदोषं प्रज्ञाशौचयुक्तं वृत्त्यथिनं कृत्वा रहसि राजा पूर्ववद् व्रूयात् ।बहूत्पत्तिकमठे स्थापयेत्प्रचुरसस्योत्पत्तिकं भूम्यन्तरं च तद्वृत्त्यर्थमुपकल्पयेत् । स चान्येवामपि प्रव्रजितानां राजा चारकर्मकारिणां ग्रासाच्छादनादिकं दद्यात् । कर्षकः क्षीणवृत्तिः प्रज्ञाशौचयुक्तोगृहपतिव्यञ्जनस्तमपि पूर्ववदुक्त्वा स्वभूमौ कृषिकर्म कारयेत् । वाणिजकः क्षीणवृत्तिः वैदेहिकव्यञ्जनस्तं पूर्ववदुक्त्वा धनमानाभ्यामात्मीकृत्य वाणिज्यं कारयेत् । मुण्डो जटिलो वा वृत्तिकामस्तापसव्यञ्जनः सोऽपि क्वचिदाश्रमे वसन्बहुमुण्डजटिलान्तरे कपटशिष्यगणवृतो गुप्तराजोपकल्पितवृत्तिस्तापस्यकुर्यात् । मासद्विमासान्तरितं प्रकाशं बदरादिमुष्टिमश्नीयात्, रहसि च राजोपकल्पितमाहारं कल्पयेत् । शिष्याश्चास्यातीतानागतज्ञानादिकं ख्यापयेयुः । ते च बहुलोकवेष्टनमासाद्य सर्वेषा विश्वसनीयत्वात्सर्वकार्यमकाय च पृच्छन्ति, अन्यस्य कुक्रियादिकं कथयन्त्येवंरूपं पञ्चवर्गं यथावच्चिन्तयेत् । एवं पञ्चवर्गं प्रकल्प्य तेनैव पञ्चवर्गद्वारेग प्रतिराजस्यात्मीयानां चामात्यादीनां चानुरागविरागौ ज्ञात्वा तदनुरूपं चिन्तयेत् । वक्ष्यमाणस्य राजमण्डलस्य प्रचारं कः सन्ध्यर्थी, को वा विग्रहार्थीत्यादिकं चिन्तयेत् । तं च ज्ञात्वा तद्नुगुणं चिन्तयेत् ॥१५४॥
मध्यमस्य प्रचारं च विजिगीषोश्च चेष्टितम् ।
उदासीनप्रचारं च शत्रोश्चैव प्रयत्नतः ॥१५५॥
अरिविजिगोषोर्योभुम्यनन्तरः संहतयोरनुप्रहसमर्थो निग्रहे चासंहतयोः समर्थः स मध्यमस्तस्य प्रचारं चिन्तयेत् । तथा प्रज्ञोत्साहगुणप्रकृतिसमर्थोविजिगोषुस्तस्य चेष्टितं चिन्तयेत् । तथा विजिगीषुमध्यमानां संहतानामनुग्रहे समर्थो निप्रहे चासंहतानां समर्थ उदासीनस्तस्य प्रचारं चिन्तयेत् । शत्रोश्च त्रिविचस्यापि सहजस्याकृत्रिमस्य भुम्यनन्तरस्य च पूर्वापेक्षया प्रयत्नतः प्रचारं चिन्तयेत् ॥१५५॥
एताः प्रकृतयो मूलं मण्डलस्य समासतः ।
** अष्टौ चान्याः समाख्याता द्वादशैव तु ताः स्मृताः ॥१५६॥**
एता मध्यमाद्याश्चतस्रः प्रकृतयः संक्षेपेण मण्डलमूलं अपरासामभिधास्यमानप्रकृतीनाम मात्यादीनां मूलभित्युच्यते । अन्याश्चाष्टौ समाख्याताः । तद्यथा—अग्रतोऽरिभूमीनां मित्रं, अरिमित्रं, मित्रमित्रम्, अरिमित्रमित्रं चेत्येवं चतस्रः प्रकृतयो भवन्ति । पश्चाच्चपार्ष्णिग्राहः, आक्रन्दः, पार्ष्णिग्राहासारः, आक्रन्दासार इति चतस्रः, एवमष्टौप्रकृतयो भवन्ति । पूर्वोक्ताभिश्च मध्यमारिविजिगीषूदासीनशत्रुरूपाभिः मूलप्रकृतिभिः सह द्वादशैताः प्रकृतयः स्मृताः ॥१५६॥
अमात्यराष्ट्रदुर्गार्थदण्डाख्याः पञ्च चापराः ।
** प्रत्येकं कथिता ह्येताः संक्षेपेण द्विसप्ततिः ॥१५७॥**
आसां मूलप्रकृतीनां चतसृणामष्टानां शाखाप्रकृतीनामुक्तानामेकैकस्याः प्रकृतेरमात्यदेश दुर्गकोशदण्डाख्याः पञ्च द्रव्यप्रकृतयो भवन्ति । एताश्च पञ्च द्वादशानां प्रत्येकं भवन्त्यो द्वादशगुणजाताः षष्टिरेव द्रव्यप्रकृतयो भवन्ति । तथा मुलप्रकृतिभिश्चतसृभिः शाखाप्रकृतिभिश्चाष्टाभिः सह संक्षेपतो द्विसप्ततिप्रकृतयो मुनिभिः कथिताः ॥१५७॥
अनन्तरमरिं विद्यादरिसेविनमेव च ।
** अरेरनन्तरं मित्रमुदासीनं तयाः परम् ॥१५८॥**
** [ विप्रकृष्टेऽध्वनो यत्र उदासीनो बलान्वितः ।**
** स खिलो मण्डलार्थस्तु यस्मिञ्ज्ञेयः स मध्यमः ॥१३॥ ]**
विजिगीषोर्नृपस्यानन्तरितं चतुर्दिशमप्यरिप्रकृतिं विजानीयात्। तथा तत्सेविनमण्यरिमेव विद्यात्। अरेरनन्तरं विजिगीषोर्नृपस्यैकान्तरं मित्रप्रकृतिं विद्यात्। तयोश्चासिमित्रयोः परं विजिगीषोरुदासीनप्रकृतिं विद्यात्। आसामेव प्रकृतीनामग्रपश्चाद्भावभेदेन व्यपदेशभेदः । अत्राग्रवर्तिनोऽरिव्यपदेश एव । पश्चाद्वर्तिनस्त्वरित्वेऽपि पार्ष्णिग्राहव्यपदेशः ॥१५८॥
** तान्सर्वानभिसंदध्यात्सामादिभिरूपक्रमैः ।**
** व्यस्तैश्चैव समस्तैश्च पौरुषेण नयेन च ॥१५९॥**
तान्सर्वान्नृपतीन्सामदानभेददण्डैरुपायैर्यथासंभवं व्यस्तैः समस्तैवंशीकुर्यात् । अथवा पौरुषेण दण्डेनैव केवलेन नयेन साम्नैव वा केवलेनात्मवशान्कुर्यात् । तथा चोक्तम्—
** सामदण्डौ प्रशंसन्ति नित्यं राष्ट्राभिवृद्धये ॥१५९॥**
संधिं च विग्रहं चैव यानमासनमेव च ।
** द्वैधीभावं संश्रयं च षड्गुणांश्चिन्तयेत्सदा ॥१६०॥**
तत्रोभयानुग्रहार्थं हस्त्यश्वरथहिरण्यादिनिबन्धनेनावाभ्यामन्योन्यस्योपकर्त्तव्यमिति नियमबन्धः संधिः, वैरं विग्रहाचरणाद्याधिक्येन, यानं शत्रुं प्रति गमनम्, उपेक्षणं आसनं, स्वार्थसिद्धये बलस्य द्विधाकरणं द्वैधीभावः, शत्रुपीडितस्य प्रबलतरराजान्तराश्रयणं संश्रयः, एतान्गुणानुपकारकान्सर्वदा चिन्तयेत् । यद्गुणाश्रयणे सत्यात्मन उपचयः, परस्यापचयस्तं गुणमाश्रयेत् ॥१६०॥
आसनं चैव यानं च संधिं विग्रहमेव च ।
** कार्यं वीक्ष्य प्रयुञ्जीत द्वैधं संश्रयमेव च ॥१६१॥**
संध्यादिगुणानां नैरपेक्ष्येणानुष्ठानमनन्तरमुक्कतं,तदुचितानुष्ठानार्थोऽयमारम्भः । आत्मसमृद्धिपरहान्यादिकं कार्यं वीक्ष्य संधायासनं विगृह्य वा यावंद्वैधीभावसंश्रयौ, च केनचित्संर्धिकेनचिद्विषहमित्यादिकमनुतिष्टेत् ॥१६१॥
संधिं तु द्विविधं विद्याद्राजा विग्रहमेव च ।
** उभे यानासने चैव द्विविधः संश्रयः स्मृतः ॥१६२॥**
संध्यादीन्षडेव गुणान्द्विप्रकाराञ्जानी आदित्युत्तरविवक्षार्थम् ॥१६२॥
समानयानकर्मा च विपरीतस्तथैव च ।
** तदा त्वायतिसंयुक्तः संधिर्ज्ञेयोद्विलक्षणः ॥१६३॥**
तात्कालि्कफललाभार्थमुत्तरकालीनफललाभार्थं वा यत्र राजान्तरेण सहान्यं प्रति यानादि कर्म क्रियते स समानयानकर्मा संधिः । यः पुनस्त्वमत्र चाहि अहमत्र यास्यामीति सांप्रतिकोत्तर कालीनफलाथितयैव क्रियते सोऽसमानयानकर्मेत्येवं द्विप्रकारः संधिज्ञांतव्यः॥१६३ ॥
स्वयंकृतश्च कार्यार्थमकाले काल एव वा ।
** मित्रस्य वैवापकृते द्विविधो विग्रहः स्मृतः ॥१६४॥**
शत्रु जयरूपप्रयोजनार्थं शत्रोर्व्यसनादिकमाकलय्यवक्ष्यमाणमार्गशोर्षादिकालादन्यदा यथोक्तकाल एव वा स्वयंकृत इत्येको विग्रहः । अपकृतमपकारः, मित्रस्यापकारे राजान्तरेण कृते मित्ररक्षणार्थमपरो विग्रह इत्येवं द्विविधो विग्रहः । गोविन्दराजेन तु “मित्रेण चैवापकृते” इति पठितं, व्याख्यातं च—यः परस्य शत्रुः स विजिगीषोमित्रं तेनापकारे क्रियमाणे व्यसनिनि शत्राविति ।
तस्माल्लिखितपाठार्थौवृद्धैर्गोविन्दराजतः ।
**
(१)90 मेधातिथिप्रभृतिभिलिखितौ स्वीकृतौ मया ॥१६४॥**
एकाकिनश्चात्ययिके कार्ये प्राप्ते यदृच्छया ।
** संहतस्य च मित्रेण द्विविधं यानमुच्यते ॥१६५ ॥**
आत्ययिकं कार्यं शत्रोव्यसनादिकं तस्मिन्नकस्माज्जाते शक्तस्यैकाकिनो याननशक्तस्यमित्रसहितस्येत्येवं यानं द्विविधमभिधीयते ॥१६५॥
क्षीणस्य चैव क्रमशो देवात्पूर्वकृतेन वा ।
** मित्रस्य चानुरोधेन द्विविधं स्मृतमासनम् ॥१६६॥**
प्रागजन्मार्जितेन दुष्कृतेन ऐहिकेन वा पुर्वकृतेन क्रमशः क्षीणहस्त्यश्वकोशादिकस्य समृद्धस्यापि वा, मित्रानुरोधेन तत्कार्यरक्षार्थभित्येवं द्विविधमासनं मुनिभिः स्मृतम् ॥१६६॥
** बलस्य स्वामिनश्चैव स्थितिः कार्यार्थसिद्धये ।**
** द्विविधं कीर्त्त्यते द्वैधं षाड्गुण्यगुणवेदिभिः ॥१६७॥**
साध्यस्वप्रयोजनसिद्धयर्थं बलस्य हस्त्यश्वादेः सेनाधिपत्याधिष्ठितस्य एकत्र शत्रुनृपोपद्रववारणार्थमवस्थानम्, अन्यत्र दुर्गदेशे राज्ञः कतिचिद् बलाधिष्ठितस्यावस्थानमेवंसंध्यादिगुणषट्कोपकारज्ञैःद्विविधं द्वधं कीर्त्यते ॥१६७॥
** अर्थसंपादनार्थं च पीडञ्वमानस्य शत्रुभिः ।**
** साधुषु व्यपदेशार्थं द्विविधः संश्रयः स्मृतः ॥१६८॥**
शत्रुभिः पीड्यमानस्य शत्रुपीडानिवृत्त्याख्यप्रयोजनसिद्ध्यर्थम् ,असत्यामपि वा तत्काले पीडायां भाविशत्रुपीडनशङ्क्याअमुकमयं महाबलं नृपतिमाश्रित इति सर्वत्र व्यपदेशोत्पादनार्थं बलवन्नृपाश्रयणमेवं द्विविधः संश्रयः स्मृतः ॥१६८॥
यदावगच्छेदायत्यामाधिक्यं ध्रुवमात्मनः ।
तदात्वे चाल्पिकां पीडां तदा संधिं समाश्रयेत् ॥१६९॥
यदा युद्धोत्तरकाले निश्चितमात्मन आधिक्यं जानीयात्तदात्वे तत्कालेऽल्पचनाद्यपक्षयः तदा त्वल्पमङ्गीकृत्यापि संधिमाश्रयेत् ॥१६९॥
यदा प्रहृष्टा मन्येत सर्वास्तु प्रकृतीर्भृशम् ।
अत्युच्छ्रितं तथाऽऽत्मानं तदा कुर्वीत विग्रहम् ॥१७०॥
यदाऽमात्यादिकाः सर्वाः प्रकृतीर्दानसंमानाद्यरतीव तुष्टा मन्येत, आत्मानं च हस्त्यश्वकोशादिशक्तित्रयेणोपचितं तदा विग्रहमाश्रयेत् ॥१७०॥
यदा मन्येत भावेन हृष्टं पुष्टं बलं स्वकम् ।
परस्य विपरीतं च तदा यायाद्रिपुं प्रति ॥१७१॥
यदाऽऽत्मीयममात्यादिसैन्यं हर्षयुक्तं धनादिना पुष्टं तत्त्वतो जानीयात् ,शत्रोश्चामात्यादिबलं विपरीतं तदा तं लक्षीकृत्य यायात् ॥१७१॥
यदा तु स्यात्परिक्षीणो वाहनेन बलेन च ।
तदासीत प्रयत्नेन शनकैः सांत्वयन्नरीन्॥१७२॥
यदा पुनर्वाहनेन हस्त्यश्वादिना बलेन चामात्यादिविपत्त्यादिपरिक्षीणो भवेत्तदा शनैः शनैः सामोपदाप्रदानादिना शत्रून्प्रसान्त्वयन्प्रयत्नेनासनमाश्रयेत् ॥१७२॥
मन्येतारिं यदा राजा सर्वथा बलवत्तरम् ।
तदा द्विधा बलं कृत्वा साधयेत्कार्यमात्मनः ॥१७३॥
यदा राजा सर्वप्रकारेण बलीयांसमशक्यसंघानं च शत्रुं बुध्येत् , तदा कतिचिद् बलसहितः स्वयं दुर्गमाश्रयेत् । बलकदेशेन च शत्रुविरोधमाचरेत् । एवं द्विधा बलं कृत्वा मित्रसंग्रहादिकं स्वकार्यं साधयेत् ॥१७३॥
यदा परबलानां तु गमनीयतमो भवेत् ।
तदा तु संश्रयेत्क्षिप्रं धार्मिकं बलिनं नृपम् ॥१७४॥
यदा तु सैन्यानाममात्यादिप्रकृतिदोषादिनाऽतिशयेन ग्राह्यो भवति, बलं द्वैधं विधाय दुर्गाश्रयणेनापि नात्मरक्षाक्षमस्तदा शीघ्रमेव धार्मिकं बलवन्तं च राजानमाश्रयेत् ॥१७४॥
कीदृशं तं बलवन्तमित्याह—
निग्रहं प्रकृतीनां च कुर्याद्योऽरिबलस्य च ।
उपसेवेत तं नित्यं सर्वोयत्नैर्गुरुं यथा ॥१७५॥
यासां दोषेणासौ गमनीयतमो जातस्तासां प्रकृतीनां, यस्माच्च शत्रुबलादस्यभयमुत्पन्नं तयोर्द्वयोरपि यः संश्रितो निग्रहक्षमस्तं नृपं सर्वयत्नैर्गुरुमिव नित्यं सेवेत ॥१७५॥
यदि तत्रापि संपश्येद्दोषं संश्रयकारितम् ।
सुयुद्धमेव तत्रापि निर्विशङ्कःसमाचरेत् ॥१७६॥
अगतिका हि गतिः संश्रयो नाम । तत्रापि यदि संश्रयकृतं दोषंपश्येत्तदा निःसंशयो भूत्वा शोभनमेव युद्धं तस्मिन्काले समाचरेत् । दुर्बलेनापि बलवतो जयदर्शनान्निहतस्य च स्वर्गप्राप्तेः॥१७६॥
सर्वोपायैस्तथा कुर्यान्नीतिज्ञः पृथिवीपतिः ।
यथाऽस्याभ्यधिका न स्युर्मित्रोदासीनशत्रवः ॥१७७॥
सर्वेःसामादिभिरुपायैर्नीतिज्ञो राजा तथा यतेत, यथाऽस्य मित्रोदासीनशनवोऽभ्यधिका न भवन्ति । आधिक्ये हि तेषामसौ ग्राह्यो भवति, धनलोभेन मित्रस्यापि श्वात्रवापत्तेः ॥१७७॥
आयतिं सर्वकार्याणां तदात्वं च विचारयेत् ।
अतीतानां च सर्वेषां गुणदोषौच तत्त्वतः ॥१७८॥
सर्वेषां कार्याणामल्पानां बहूनामण्यायतिमुत्तरकालं गुणदोषं विचारयेत् । वर्तमानकालं च शीघ्रसंपादनाद्यर्थं विचारयेत् । अतीतानां च सर्वकार्याणांगुणदोषौकिमेषांकृतं विघटितं, किं वावशिष्टमित्येवं यथावद्विचारयेत् ॥१७८॥
यस्मात् —
आयत्यां गुणदोषज्ञस्तदात्वे क्षिप्रनिश्चयः ।
अतीते कार्यशेषज्ञः शत्रुभिर्नाभिभूयते ॥१७९॥
यः कार्याणामागामिकगुणदोषज्ञः स गुणवत्कायमारभतेदोषवत्परित्यजति । यश्च वर्तमानकाले क्षिप्रमेवावधार्य कार्यं करोति । अतीते कार्ये यः कार्यशेषज्ञः स तत्कार्यसमाप्तौ तत्फलं लभते । यस्मादेवंविधकालत्रयसावधानत्वान्न कदाचिच्छत्रुभिरभिभूयते ॥१७९॥
कि बहुना—
यथैनं नाभिसंदध्युर्मित्रोदासीनशत्रवः ।
तथा सर्वं संविद्ध्यादेष सामासिको नयः ॥१८०॥
यथैनं राजानं मित्रादय उक्ता न बाधेरंस्तथा सर्वसंविधानं कुर्यात् । इत्येष सांक्षेपिको नयो नीतिः ॥१८०॥
यदा तु यानमातिष्ठेरिराष्ट्रं प्रति प्रभुः ।
तदाऽनेन विधानेन यायादरिपुरं शनैः ॥१८१॥
यदा पुनः शक्तः सन् शत्रुराष्ट्रं प्रति यात्रामारभेत्तदाऽनेन वक्ष्यमाणप्रकारेण शत्रुदेशमत्वरमाणो गच्छेत् ॥१८१॥
मार्गशीर्षे शुभे मासियायाद्यात्रां महीपतिः ।
फाल्गुनं वाऽथ चैत्रं वा मासौ प्रति यथावलम् ॥१८२॥
यश्चतुरङ्गबलोपेतो राजा करिरथादिगमनविलम्वेन विलम्बितप्रयाणस्तथा हैमन्तिकसस्यबहुलं च परराष्ट्रं जिगमिषुः समुपगमनाय शोभने मार्गशीर्षे मासि यात्रां कुर्यात् । यः पुनरम्धबलप्रायो नृपतिः शीघ्रगतिर्वा सर्वसस्यबहुलं परराष्ट्रं यियासुः स फाल्गुने चैत्रे वा मासि स्वबलयोग्यकालानतिक्रमेण यायात् । अत एवमन्वर्थव्यापारपरं संक्षेपेण याज्ञवल्क्यवचनम्—
यदा सस्यगुणोपेतं परराष्ट्रं तदा व्रजेत् \। (या. स्मृ. २-३४८ ) ॥१८२॥
अन्येष्वपि तु कालेषु यदा पश्येद् ध्रुवं जयम् ।
तदा यायाद्विगृह्यैव व्यसने चोत्थिते रिपोः ॥१८३॥
उक्तकालव्यतिरिक्तेषु यदाऽऽत्मनो निश्चितं जयमवगच्छेत्तदा स्वबलयोग्यकाले ग्रीष्मादावपि हस्त्यश्वादिबलप्रायो विगृह्यैव यात्रां कुर्यात् । शत्रोश्चामात्यादिप्रकृतिगोचरदण्डपारुष्यादिव्यसने जातेऽरिपक्षभूतायां तत्प्रकृतावप्युक्तकालादन्यत्रापि यायात् ॥१८३॥
कृत्वा विधानं मूले तु यात्रिकं च यथाविधि ।
उपगृह्यास्पदं चैव चारान्सम्यग्विधाय च ॥१८४॥
संशोध्य त्रिविधं मार्गंबड्विधं च बलं स्वकम् ।
सांपरायिककल्पेन यायादरिपुरं शनैः ॥१८५॥
मूलेस्वीयदुर्गराष्ट्ररूपे पार्ष्णिग्राहसंविधानं प्रधानपुरुषाधिष्ठितरक्षार्थं सैन्यैकदेशस्थापनरूपं प्रतिविधानं कृत्वा, यात्रोपयोगि च वाहनायुधवर्मयात्राविधानं यथाशास्त्रं कृत्वा, परमण्डलगतस्य च येनास्यावस्थानं भवति तदुपगृह्य, तदीयान्भृत्यपक्षानात्मसात्कृत्वा, चारांश्च कापटिकादीन्शत्रुदेशवार्ताज्ञापनार्थं प्रस्थाप्य, सम्यक्तया जाङ्गलानूपाटविकविषयभेदेन त्रिविधं पन्थानं मार्ग शोधिततरुगुल्मादिच्छेदनिम्नोन्नतादिसमीकरणादिना संशोध्य, तथा हत्यश्वरथपदातिसेनाकर्मकरात्मकं षड्विधं बलं यथोपयोगमाहारौषधसत्कारादिना संशोध्य,
सापरायिकं संपरायः संग्रामस्तदुपचितविधिना शत्रुदेशमत्वरया गच्छेत् ॥१८४॥ १८५ ॥
शत्रुसेविनि मित्रे च गूढे युक्ततरो भवेत् ।
गतप्रत्यागते चैव स हि कष्टतरो रिपुः ॥१८६॥
यन्मित्रं गूढं कृत्वा शत्रु सेवते, यश्च भृत्यादिः पूर्वं विरागाद्गतः पश्चादागतस्तयोः सावधानो भवेत्, यस्मात्तावतिशयेन दुर्निग्रहौरिपू ॥१८६॥
दण्डव्यूहेन तन्मार्गं यायात्तुशकटेन वा ।
वराहमकराभ्यां वा सूच्या वा गरुडेन वा ॥१८७॥
दण्डाकृतिव्यूहरचनादिः दण्डव्यूहः । एवं शकटादिव्यूहा अपि । तत्राग्रे बलाध्यक्षो मध्ये राजा पश्चात्सेनापतिः पार्श्वयोर्हस्तिनस्तत्समोपे घोटकास्ततः पदातय इत्येवं कृतरचनो दीर्घः सर्वतः समविन्यासो दण्डव्यूहस्तेन तद्यातव्यं मार्गं सर्वतो भये सति यायात् । सूच्या काराग्रः पश्चात्पृथुलः शकटव्यूहस्तेन पृष्ठतो भये सति गच्छेत् । सूक्ष्ममुखपश्चाद्भागः पृथुमध्यो वराहव्यूहः । एष एव पृथुतरमध्यो गरुडव्यूहस्ताभ्यां पार्श्वयोर्भये सति व्रजेत् । वराहविपर्येयेण मकरव्यूहस्तेनाग्रेपश्चाच्चोभयत्रभये सति गच्छेत् । पिपीलिकापङ्किरिवाग्रपश्चाद्भावेन संहतरूपतया यत्रयत्रसैनिकावस्थानं स शीघ्रप्रवीरपुरुषमुखः सूचीव्यूहस्तेनाग्रतो भये सति यायात् ॥१८७॥
यतश्च भयमाशङ्केत्ततो विस्तारयेद्वलम् ।
पद्मेन चैव व्यूहेन निविशेत सदा स्वयम् ॥१८८॥
यस्यादिशः शत्रुभयमाशङ्केत तस्यामेव बलं विस्तारयेत्समविस्तृतपरिमण्डलो मध्योपविष्टजिगीषुः पद्मव्यूहस्तेन पुरान्निर्गस्य सर्वदा कपटनिवेशनं कुर्यात् ॥१८८॥
सेनापतिबलाध्यक्षौ सर्वदिक्षु निवेशयेत् ।
यतश्च भयमाशङ्केत्प्राचीं तां कल्पयेद्दिशम् ॥१८९॥
हस्त्यश्वरथपदात्यात्मकस्याङ्गदशकस्यैकः पतिः कार्यः स च पत्तिक उच्यते । पत्तिकदशकस्यैकः पतिः सेनापतिरुच्यते । तद्दशकस्यैकः सेनानायकः स एव च बलाध्यक्षः । सेनापतिबलाध्यक्षौ समस्तासु दिक्षु संघर्षयुद्धार्थं नियोजयेत् ।यस्याश्च दिशो यदा भयमाङ्केत्तदा तामग्रे दिर्ंकुर्यात् ॥१८९॥
गुल्मांश्च स्थापयेदाप्तान्कृतसंज्ञान्समंततः ।
स्थाने युद्धे च कुशलानभीरूनविकारिणः ॥१९०॥
गुल्मान्सैन्यैकदेशानाप्तपुरुषाधिष्ठितान् स्थानापसरणयुद्धार्थं कृतभेरीपटहशङ्कादिसंके तान अवस्थानयुद्धयोः प्रवीणान्निर्भयानव्यभिचारिणः सेनापतिबलाध्यक्षान्दूरतः सर्वदिक्षुपारक्यप्रवेशवारणाय शत्रुचेष्टापरिज्ञानाय च नियोजयेत् ॥१९०॥
संहतान्योधयेदल्पान्कामं विस्तारयेद्वहून् ।
सूच्या वज्रेण चैवैतान्व्यूहेन व्यूह्य योधयेत् ॥१९१॥
अल्पान्योधान्संहतान्कृत्वा बहून्पुनर्यथेष्टं विस्तारयेत् । सूच्या पूर्वोक्तया वज्राख्येन व्यूहन त्रिधा व्यवस्थितबलेन रचयित्वा योधान्योधयेत् ॥१९१॥
स्यन्दनाश्वैः समे युद्ध्येदनूपे नौद्विपैस्तथा ।
वृक्षगुल्मावृते चापैरसिचर्मायुधैः स्थले॥१९२॥
समभूभागे रथाश्वेन युध्येत, तत्र तेन युद्धसामर्थ्यात्। तयानुगतोदके नौकाहस्तिभिः ।तरुगुल्मावृते धन्विभिः। गर्तकण्टकपाषाणादिरहितस्थले खड्गफलककुन्ताद्यैरायुधैर्युद्ध्येत्१९२॥
कुरुक्षेत्रांश्च मत्स्यांश्चपञ्चालाञ्शूरसेनजान् ।
दीर्घांल्लघूंश्चैव नरानग्रानीकेषु योजयेत् ॥१९३॥
कुरुक्षेत्रभवान्, मत्स्यान्विरादेशनिवासिनः , पञ्चालान्कान्यकुब्जाहिच्छत्रोद्भवान्, शूरसेनजान्माथुरान्, प्रायेण पृथुशरीरशौर्याहंकारयोगान्सेनाग्रे योजयेत्। तथान्यदेशोद्भवानपि दीर्घलघुदेहान्मनुष्यान्युद्धाभिमानिनः सेनाग्र एव योजयेत् ॥१९३॥
प्रहर्षयेद्वलं व्यूह्य तांश्च सम्यक्परीक्षयेत् ।
चेष्टाश्चैव विजानीयादरीन्योधयतामपि ॥१९४॥
बलं रचयित्वा जये धर्मलाभः, अभिमुखहतस्य स्वर्गप्राप्तिः, पलायने तु प्रभुदुरितग्रहणं नरकगमनं चेत्याद्यर्थवादैर्युद्धार्थं प्रोत्साहयेत् । तांश्च योधान्केनाभिप्रायेग हृष्यन्ति कुप्यन्ति वेति परीक्षयेत् । तथा योधानामरिभिः सह युध्यमानानामपि सोपध्यनुपधिचेष्टा बुद्ध्येत ॥ १९४॥
उपरुध्यारिमासीत राष्ट्रं चास्योपपीडयेत् \।
दूषयेच्चास्य सततं यवसानोदकेन्धनम् ॥१९५॥
दुर्गाश्रयमदुर्गाश्रयं वा रिपुमयुध्यमानमप्यावेष्ट्यासीत । अस्य च देशमुत्सादयेत् । तथा घासान्नोदकेन्धनानि सर्वदाऽस्यापद्रव्यसंमिश्रणादिना दूषयेत् ॥१९५॥
भिन्द्याच्चैव तडागानि प्राकारपरिखास्तथा ।
समवस्कन्दयेच्चैनं रात्रौ वित्रासयेत्तथा ॥१९६॥
शत्रोरुपजीव्यानि तडागादीनि नाशयेत् तथा दुर्गप्राकारादीन्भिन्द्यात्, तत्परिखाश्चभेदेन पूरणादिना निरुदकाः कुर्यात् । एवं च शत्रूनशङ्कितमेव सम्यगवस्कन्दयेत्तथा शक्तिं गृह्णीयात् । रात्रौ च ढक्काकाहलिकादिशब्देन विनासयेत् ॥१९६॥
उपजप्यानुपजपेद् बुध्येतैव च तत्कृतम् ।
युक्ते च दैवे युध्येत जयप्रेप्सुरपेतभीः ॥१३७॥
उपजापार्हान् रिपुवंश्यान् राज्यार्थिनः क्षुब्धानमात्यादींश्च भेदयेत् । उपजापेनात्मीयकृतां च तेषां चेष्टां जानीयात् । शुभप्रहदशादिना शुभफलयुक्ते दैत्रेऽवगते निर्भयो जयेप्सुर्युध्येत ॥ १९७॥
साम्ना दानेन भेदेन समस्तैरथवा पृथक् ।
विजेतुं प्रयतेतारीन्न युद्धेन कदाचन ॥१९८॥
प्रीत्यादरदर्शनहितकथनाद्यात्मकेन साम्ना ह्स्त्यश्वरथहिरण्यादीनां च दानेन तत्प्रकृतीनां तदनुयायिनां च राज्यार्थिनां भेदेन । एतैः समस्तैर्व्यस्तैर्वा यथासामर्थ्यमरीञ्जेतुंयत्नं कुर्यान्न पुनः कदाचिद्युद्धेन ॥१९८॥
अनित्यो विजयो यस्माद् दृश्यते युध्यमानयोः ।
पराजयश्च संग्रामे तस्माद्युद्धं विवर्जयेत् ॥१९९॥
यस्माद्युध्यमानयोर्बहुलबलत्वाद्यल्पबलत्वाद्यनपेक्षमेवानियमेन जयपराजयौ दृश्येते, तस्मात्सत्युपायान्तरे युद्धं परिहरेत् ॥९९९॥
त्रयाणामप्युपायानां पूर्वोक्तानामसम्भवे ।
तथा युध्येत सम्पन्नो विजयेत रिपून्यथा ॥२००॥
पूर्वोक्तानां त्रयाणामपि सामादीनामुपायानामसाधकत्वे सति जयपराजयसंदेहेऽपि तथा प्रयत्नवान्सम्यग्युध्येत । यथा शत्रूञ्जयेत् । यतो जयेऽर्थलाभोऽभिमुखमरणे च स्वर्गप्राप्तिः । निःसंदिग्धे तु पराजये युद्धादपसरणं साधीयः । यथा वक्ष्यति “आत्मानं सततं रक्षेत्” ( म. स्मृ. ७-२१३) इति (१)91 मेधातिथिगोविन्दराजौ ॥२००॥
जित्वा सम्पूजयेद् देवान्ब्राह्मणांश्चैव धार्मिकान् ।
प्रदद्यात्परिहारांश्च ख्यापयेदभयानि च ॥२०१॥
परराष्ट्रं जित्वा तत्र ये देवास्तान्धर्मप्रधानांश्चब्राह्मणान्भूमिसुवर्णादिदानसम्मानादिभिः पूजयेत् । जितद्रव्यकदेशदानादिनैव चेदं पूजनम् । तदाह याज्ञवल्क्यः—
नातः परतरो धर्मो नृपाणां यद्रणार्जितम् ।
विप्रेभ्यो दीयते द्रव्यं प्रजाभ्यश्चाभयं सदा ॥ (या. स्मृ. १-३२३) ।
तथा देवब्राह्मणार्थं मयैतद्दत्तमिति तद्देशवासिनां परिहारान्दद्यात् । तथा स्वामिभक्त्या यरस्माकमपकृतं तेषां मया क्षान्तमिदानीं निर्भयाः सन्तःसुखं स्वव्यापारमनुतिष्ठन्त्वित्यमयानि ख्यापयेत् ॥२०१॥
सर्वेषां तु विदित्वैषां समासेन चिकीर्षितम् ।
स्थापयेत्तत्र तद्वंश्यं कुर्याच्च समयक्रियाम् ॥२०२॥
येषां शत्रुनृपामात्यानां सर्वेषामेव संक्षेपतोऽभिप्रायं ज्ञात्वा तस्मिन्राष्ट्रे बलनिहतराजवंश्यमेव राज्येऽभिषेचयेत् । इदं कार्यं त्वया, इदं नेति तस्य तदमात्यानां च नियमं कुर्यात् ॥२०२॥
प्रमाणानि च कुर्वीत तेषां धर्म्यान्यथोदितान् ।
रत्नैश्च पूजयेदेनं प्रधानपुरुषैः सह ॥२०३॥
तेषां च परकीयानां धर्मादनपेतानाचारान्देशधर्मतया शास्त्रेणाभ्युपेतान्प्रमाणीकुर्यात् । एनं
चाभिषिक्तममात्यादिभिः सह रत्नादिदानेन पूजयेत् ॥२०३॥
यस्मात्—
आदानमप्रियकरं दानं च प्रियकारकम् ।
अभीप्सितानामर्थानां काले युक्तं प्रशस्यते ॥२०४॥
यद्यप्यभिलषितानां द्रव्याणां ग्रहणमप्रियकरं, दानं च प्रियकारकमित्युत्सर्गस्तथापि समयविशेषे दानमादानं च प्रशस्यते । तस्मात्तस्मिन्काल एवं पूजयेत् ॥२०४॥
सर्वं कर्मेदमायत्तंविधाने दैवमानुषे ।
तयोर्दैवमचिन्त्यं तु मानुषे विद्यते क्रिया ॥२०५॥
\ दैवेन विधिना युक्तं मानुष्यं यत्प्रवर्तते ।
परिक्लेशेन महता तदर्थस्य समाधकम् ॥१४॥
संयुक्तस्यापि दवेन पुरुषकारेण वर्जितम् ।
विना पुरुषकारेण फलं क्षेत्रं प्रयच्छति ॥१५॥
चन्द्रार्काद्या ग्रहा वायुरग्निरापस्तथैव च ।
इह दैवेन साध्यन्ते पौरुषेण प्रयत्नतः ॥१६॥
यत्किंचित्संपाद्यं तत्प्राग्जन्मार्जितसुकृतदुष्कृतरुपंकर्मणि दैवशब्दाभिधेये, तथेहलोकार्जितमानुषशब्दवाच्ये व्यापारे आयत्तं, तयोर्मध्ये दैवं चिन्तयितुमशक्यम् । मानुषे तु पर्यालोचनमस्ति । अतो मानुषद्वारेणैव कार्यसिद्धये यतितव्यम् ॥२०५॥
सह वाऽपि व्रजेद्युक्तःसंधिं कृत्वा प्रयत्नतः ।
मित्रं हिरण्यं भूमिं वा संपश्यंस्त्रिविधं फलम् ॥२०६॥
एवमुपक्रमणीयेन शत्रुणा युद्धं कार्यम् ।यदि वा स एव मित्रं तेन च दत्तं हिरण्यं भूम्येकदेशो वाऽर्पितम् एतत्त्रयं यात्राफलम् तेन सह संधिं कृत्वा यत्नवान्त्रजेत् ॥२०६॥
पार्ष्णिग्राहं च संप्रेक्ष्य तथाक्रन्दं च मण्डले ।
मित्रादथाप्यमित्राद्वा यात्राफलमवाप्नुयात् ॥२०७॥
विजिगीषोररिं प्रति निर्यातस्य यः पृष्ठवर्ती नृपतिर्देशाक्रमणाद्याचरति स पाणिग्राहस्तस्य तथा कुर्वतो यो नियामकस्तस्यानन्तरो नृपतिः स आक्रन्दस्तावपेक्ष्य यातव्यम् । मित्रीभूतादमित्राद्वा यात्राफलं गृह्णीयात् । तावनपेक्ष्य गृह्णन्कदाचित्तत्कृतेन दोषेण गृह्यते ॥ २०७॥
हिरण्यभूमिसम्प्राप्त्या पार्थिवो न तथैधते ।
यथा मित्रं ध्रुवं लब्ध्वा कृशमप्यायतिक्षमम् ॥२०८॥
सुवर्णभूमिलाभेन तथा राजा न वृद्धिमेति यथेदानीं कृशमप्यागामिकाले वृद्धियुतं स्थिरं मित्रं लब्ध्वा वर्धते ॥२०८॥
**धर्मज्ञं च कृतज्ञं च तुष्टप्रकृतिमेव च **
अनुरक्तं स्थिरारम्भं लघुमित्रं प्रशस्यते ॥२०९॥
धर्मंज्ञं, कृतोपकारस्य स्मर्तृ, सानुरागमनुरक्तं, स्थिरकार्यारम्भं, प्रीतिमतप्रकृतिकं यत्तान्मत्रमतिशयेन शस्यते ॥२०९॥
प्राज्ञं कुलीनं शूरं च दक्षं दातारमेव च ।
कृतज्ञं धृतिमन्तं च कष्टमाहुररिंबुधाः ॥२१०॥
विद्वांसं, महाकुलं, विक्रान्तं, चतुरं, दातारं, उपकारस्मर्तारं, सुखदुःखयोरेकरूपं शत्रु दुरुच्छेदं पण्डिता वदन्ति । तेनैवंविधशत्रुणा सह सन्धातव्यम् ॥२१०॥
आर्यता पुरुषज्ञानं शौर्यं करुणवेदिता ।
स्थौललक्ष्यं च सततमुदासीनगुणोदयः ॥२११॥
साधुत्वं, पुरुषविशेषज्ञता, विक्रान्तत्वं, कृपालुत्वं, सर्वदा ।च स्थौललक्ष्यं बहुप्रदत्वम् ।अत एव—
स्युर्वदान्यस्थूललक्ष्यदानशौण्डा बहुप्रदे । ( अ. को. ३-१-६ )
इत्याभिधानिकाः । स्थौललक्ष्यमर्थोऽसूक्ष्मदर्शित्वमिति तु [(१)92 मेधातिथिगोविन्दराजयोः
एतदुदासीनगुणसामग्र्यं, तस्मादेवंविधमुदासीनमाश्रित्योक्तलक्षणेनाप्यरिणा सह योद्धव्यम् ॥२११॥
क्षेम्यां सस्यप्रदां नित्यं पशुवृद्धिकरीमपि ।
परित्यजेन्नृपो भूमिमात्मार्थमविचारयन् ॥२१२॥
अनामयादिकल्याणक्षमामपि नदीमातृकतया सर्वदा सर्वसस्यप्रदामपि, प्रचुरतृणादियोगात्पशुवृद्धिकरीमपि भूमिमात्मरक्षार्थमविलम्बमानो राजा निजरक्षाप्रकारान्तराभावात्परित्यजेत् ॥२१२॥
यस्मात्सर्वविषयोऽयं धर्मः स्मर्यते—
आपदर्थं धनं रक्षेद्दारान्रक्षेद्धनैरपि ।
आत्मानं सततं रक्षेद्दारैरपि धनैरपि ॥२१३॥
आपन्निवारणार्थं धनं रक्षणीयम् ।धनपरित्यागेनापि दारान्रक्षेत् । आत्मानं पुनः सर्वदा दारधनपरित्यागेनापि रक्षेत् ।“सर्वत एवात्मानं गोपायीत” इति श्रुत्याशास्त्रीयमरणव्यतिरेकेणात्मरक्षेत्युपदेशात् ॥२१३॥
सह सर्वाः समुत्पन्नाः प्रसमीक्ष्यापदो भृशम् ।
संयुक्तांश्चवियुक्तांश्च सर्वोपायान्सृजेद् बुधः ॥२१४॥
कोशक्षयप्रकृतिकोपमित्रव्यसनादिकाः सर्वा आपदो युगपदतिशयेनोत्पन्ना ज्ञात्वा न मोहमुपेयात् ।अपि तु व्यस्तान्समस्तान्वा सामादीनुपायान्शास्त्रज्ञः संप्रयुञ्जीत ॥२१४॥
उपेतारमुपेयं च सर्वोपायांश्च कृत्स्नशः ।
एतत्त्रयं समाश्रित्य प्रयतेतार्थसिद्धये ॥२१५॥
उपेतारमात्मानं, उपेयं प्राप्तव्यं, उपायाः सामादयः सर्वे ते च परिपूर्णा एतत्त्रयमवलम्ब्य यथासामर्थ्यंप्रयोजनसिद्धये यत्नं कुर्यात् ॥२१५॥
एवं सर्वमिदं राजा सह संमन्त्र्य मन्त्रिभिः ।
व्यायम्याप्लुत्य मध्याह्ने भोक्तुमन्तःपुरं विशेत् ॥२१६॥
एवमुक्तप्रकारेण सर्वराजवृत्तं मन्त्रिभिः सह विचार्य अनन्तरमायुषाभ्यासादिना व्यायामं कृत्वा मध्याह्ने स्नानादिकं माध्याह्निंक कृत्यं निर्वाह्य भोक्तुमन्तःपुरं विशेत् ॥२१६॥
तत्रात्मभूतैः कालज्ञैरहार्यैः परिचारकैः ।
सुपरीक्षितमन्नाद्यमद्यान्मन्त्रैर्विषापहै ॥२१७॥
तत्रान्तःपुर आत्मतुल्यैर्भोजनकालवेदिभिरभेद्यैः सूपकारादिभिः कृतं सुष्ठुच परीक्षितं चकोरादिदर्शनेन । सविषमन्नं दृष्ट्वा चकोराक्षिणी रक्तेभवतः । विषापहैर्मन्त्रैर्जपितमन्नमद्यात् ॥२१७॥
विषघ्नैरगदैश्चास्य सर्वद्रव्याणि योजयेत् ।
विषघ्नानि च रत्नानि नियतो धारयेत्सदा ॥२१८॥
विषनाशिभिरौषधैः सर्वाणि भोज्यद्रव्याणि योजयेत् । विषहरणानि च रत्नानि यत्नवान्सर्वदा धारयेत् ॥२१८॥
परीक्षिताः स्त्रियश्चैनं व्यजनोदकधूपनैः ।
वेषाभरणसंशुद्धाः स्पृशेयुः सुसमाहिताः ॥२१६॥
स्त्रियश्चगूढचारद्वारेण कृतपरीक्षा गुप्तायुधग्रहणविषलिप्ताभरणधारणशङ्कयानिरूपितवेषाभरणा अनन्यमनसः चामरस्नानपानाद्युदकधूपनैरेनंराजानं परिवरेयुः ॥२१९॥
एवं प्रयत्नं कुर्वीत यानशय्यासनाशने ।
स्नाने प्रसाधने चैवसर्वालङ्कारकेषु च ॥२२०॥
एवंविधपरीक्षादिप्रयत्नं वाहनशय्यासनाशनस्नानानुलेपनेषु सर्गेषु चालङ्करणार्थेषु कुर्यात् ॥ २२०॥
भुक्तवान्विहरेच्चैव स्त्रीभिरन्तःपुरे सह ।
विहृत्य तु यथाकालं पुनः कार्याणि चिन्तयेत् ॥२२१॥
कृतभोजनश्च तत्रैवान्तःपुरे भार्याभिः सह क्रीडेत। कालानतिक्रमेणच सप्तमेदिवसस्य भागे तत्र विहृत्याष्टमे भागे पुनः कार्याणि चिन्तयेत् ॥२२१॥
अलङ्कृतश्च सम्पश्येदायुधीयं पुनर्जनम् ।
वाहनानि च सर्वाणि शस्त्राण्याभरणानि च ॥२२२॥
कृतालङ्कारः सन्नायुधजीविनं, वाहनानि हस्त्यश्वादीनि, सर्वाणि च शस्त्राणि खड्गादीनि, अलङ्काररचनादीनि च पश्येत् ॥२२२॥
संध्यां चोपास्य शृणुयादन्तर्वेश्मनि शस्त्रभृत् ।
रहस्याख्यायिनां चैव प्रणिधीनां च चेष्टितम् ॥२२३॥
गत्वा कक्षान्तरं त्वन्यत्समनुज्ञाप्य तं जनम् ।
प्रविशेद्भोजनार्थं च स्त्रीवृतोऽन्तःपुरं पुनः ॥२२४॥
ततः संध्योपासनं कृत्वा तस्मात्प्रदेशात्कक्षान्तरं विविक्तप्रकोष्टावकाशमन्यद् गत्वा गृहाभ्यन्तरे धृतशस्त्रो रहस्याभिधायिनां चराणां स्वव्यापारं शृणुयात् । ततस्तं चरं संप्रेष्य परिचारिकास्त्रीवृतः पुनर्भोक्तुमन्तःपुरं विशेत्॥२२३ ॥ २२४॥
तत्र भुक्त्वापुनः किंचित्तूर्यघोषैः प्रहर्षितः ।
संविशेत्तुयथाकालमुत्तिष्ठेच्च गतक्लमः ॥२२५॥
तत्रान्तःपुरे वादित्रशब्दैः श्रुतिसुखः प्रहर्षितः पुनः किंचिद् भुक्त्वा नातितृप्तःकालानतिक्रमेण गतार्धप्रहरायां रात्रौ स्वप्यात् । ततो रात्रेः पश्चिमयामे च विश्रान्तः सन्नत्तिष्ठेत् ॥२२२॥
एतद्विधानमातिष्ठेदरोगः पृथिवीपतिः ।
अस्वस्थः सर्वमेतत्तु भृत्येषु विनियोजयेत् ॥२२६॥
इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां सप्तमोऽध्यायः ॥७॥
एतद्यथोक्तप्रकारप्रजारक्षणादिकं नीरोगो राजा स्वयमनुतिष्ठेत् । अस्वस्थः पुनः सर्वमेत द्योग्यश्रेष्ठामात्येषु समर्पयेत् ॥२२६॥ ( क्षे. श्लो. १६ ॥
इति श्रीकुल्लूकभट्टकृतायां मन्वर्थमुक्तावल्यां मनुवृत्तौ सप्तमोऽध्यायः ॥७॥
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-169693652510.PNG”/>
** अथाष्टमोऽध्यायः ।**
व्यवहारान्दिदृक्षुस्तु ब्राह्मणैः सह पार्थिवः ।
मन्त्रज्ञैर्मन्त्रिभिश्चैव विनीतः प्रविशेत्सभाम् ॥१॥
एवंविधविपक्षमहीक्षिद्भ्यः प्रजानां रक्षणादवाप्तवृत्तिस्तासामेवेतरेतरविवादजपीडापरिहा-
रार्थम् ऋणादानाद्यष्टादशविवादे विरुद्धार्थार्थिप्रत्यर्थिवाक्यजनितसंदेहहारी विचार एव व्य-
वहारः । तदाह कात्यायनः—
“वि नानार्थेऽव संदेहे हरणं हार उच्यते ।
नानासंदेहहरणाद्व्यवहार इति स्मृतः” ॥
तान्व्यवहारान्द्रष्टुमिच्छन्पृथिवीपतिर्वक्ष्यमाणलक्षणलक्षितैब्राह्मणरमात्यश्च सप्तमाध्यायोक्तपञ्चाङ्गमन्त्रैः सह विनीतो वाक्पाणिपादचापल्यविरहानुद्धतः । अविनीते हि नृपे वादिप्रतिवादिनां प्रतिभाक्षयादसम्यगभिधाने तत्त्वनिर्णयो, न स्यात् । तादृशो वक्ष्यमाणां सभां प्रविशेत् । व्यवहारदर्शनं चेदं प्रजानामितरेतरपोडायांतत्त्वनिर्णयेन रक्षणार्थं, वक्ष्यमाणदृष्टादृष्टार्थकरणफलेनैव फलवत् ॥१॥
तत्रासीनः स्थितो वाऽपि पाणिमुद्यम्य दक्षिणम् ।
विनीतवेषाभरणः पश्येत्कार्याणि कार्यिणाम् ॥२॥
तस्यां च सभायाँ कार्यगौरवापेक्षायामुपविष्टो, लघुनि कार्यंउत्थितोऽपि वा । पाणिशब्दो बाहुपरः, दक्षिणपाणिमुद्यम्यानुद्धतवेषालंकारः, पुर्वत्रश्लोक इन्द्रियानौद्धत्यमुक्तम् । तादृशः कार्याणि विचारयेत् ॥२॥
प्रत्यहं देशदृष्टैश्च शास्त्रदृष्टैश्च हेतुभिः ।
अष्टादशसु मार्गेषु निबद्धानि पृथक्पृथक् ॥३॥
[ हिंसां यः कुरुते कश्चिद्देयं वा न प्रयच्छति ।
स्थाने ते द्वे विवादस्य भिन्नोऽष्टादशधा पुनः ॥१॥ ]
तानि च ऋणादानादीनि कार्याण्यष्टादशसु व्यवहारमार्गेषु विषयेषु पठितानि देशजाति कुलव्यवहारावगतैः शास्त्रावगतैः साक्षिद्रव्यादिभिर्हेतुभिः पृथक्पृथक् प्रत्यहं विवारयेत् ॥३॥
तान्येवाष्टादश गणयति—
तेषामाद्यमृणादानं निक्षेपोऽस्वामिविक्रयः ।
संभूय च समुत्थानं दत्तस्यानपकर्म च ॥४॥
वेतनस्यैव चादानं संविदश्चव्यतिक्रमः ।
क्रयविक्रयानुशयो विवादः स्वामिपालयोः ॥५॥
सीमाविवादधर्मश्च पारुष्ये दण्डवाचिके ।
स्तेयं च साहसं चैव स्त्रोसंग्रहणमेव च ॥६॥
स्त्रीपुंधर्मो विभागश्च द्यूतमाह्वय एव च ।
पदान्यष्टादशैतानि व्यवहारस्थिताविह ॥७॥
तेषामष्टादशानां मध्ये आदाविह ऋणादानं विचार्यते । तस्य स्वरूपमुक्तं नारदेन—
“ऋणं देयमदेयं च येन यत्रयथा च यत् ।
दानग्रहणधर्माश्च तदृणादानमुच्यते” ॥
ततश्च स्वधनस्यान्यस्मिन्नर्पणरूपो निक्षेपः, अस्वामिना च कृतो विक्रयः । संभूयणिगादीनां क्रियानुष्ठानम् ।दत्तस्य धनस्यापात्रबुध्या क्रोधादिना वा ग्रहणम् । कर्मकभृतेरदानम् ।कृतव्यवस्थाऽतिक्रमः ।क्रये विक्रये च कृते पश्चात्तापाद्विप्रतिपत्तिः । स्वापशुपालयोर्विवादः । ग्रामादिसीमाविप्रतिपत्तिः । वाक्पारुष्यमाक्रोशनादि । दण्डपाताडनादि । स्तेयं निह्ववेन धनग्रहणम् । साहसं प्रसह्य धनहरणादि । स्त्रियाश्चपरपुरुषर्कः । स्त्रीसहितस्य पुंसो धर्मव्यवस्था । पैतृकादिधनस्य च विभागः ।अक्षादिक्रीडाव्यवस्थापनपूर्वकम् । पक्षिमेषादिप्राणियोधनम् । इत्येवमष्टादश । एतानि व्यवहारप्रवृतः
स्थानानि । समाह्वयस्य प्राणिद्यूतरूपत्वेन द्यूतावान्तरविशेषत्वादष्टादशसंख्योपपत्तिः ॥४
॥ ५॥ ६ ॥ ७ ॥
एषु स्थानेषु भूयिष्ठं विवादं चरतां नृणाम् ।
धर्मं शाश्वतमाश्रित्य कुर्यात्कार्यविनिर्णयम् ॥८॥
एष्वृणादानादिषु व्यवहारस्थानेषु बाहुल्येन विवादं कुर्वतां मनुष्याणामनादिपारंपर्यागतत्वेन नित्यं धर्ममवलम्ब्य कार्यनिर्णयं कुर्यात् । भूयिष्ठशब्देनान्यान्यपि विवादपदानि सन्तीति सूचयति । तानि च प्रकीर्णकशब्देन नारदाद्युक्तानि । अत एव नारदः—
“न दृष्टं यच्च पूर्णेषु सर्वं तत्स्यात्प्रकीर्णकम् ”। इति ॥८॥
यदा स्वयं न कुर्यात्तु नृपतिः कार्यदर्शनम् ।
तदा नियञ्ज्याद्विद्वांसं ब्राह्मणं कार्यदर्शने ॥६॥
यदा कार्यान्तराकुलतया रोगादिनावा राजा स्वयं कार्यदर्शनं न कुर्यात्तदा तद्दर्शनार्थं कार्यदर्शनाभिज्ञं ब्राह्मणं नियुञ्जीत ॥९॥
सोऽस्य कार्याणि संपश्येत्सभ्यैरेव त्रिभिर्वृतः ।
सभामेव प्रविश्याग्यामासीनः स्थित एव वा ॥१०॥
स ब्राह्मणोऽस्य राज्ञो द्रष्टव्यानि कार्याणि त्रिभिर्ब्राह्मणैः साधुभिर्धार्मिकैःकार्यादर्शनाभिज्ञैर्वृतस्तामेव सभां प्रविश्योपविश्यस्थितो वाका न तु चंक्रम्यमाणस्तस्य चित्तव्याक्षेपसंभवात्तादृशऋणादानादीनि कार्याणि पश्येत् ॥१०॥
यस्मिन्देशे निषीदन्ति विप्रा वेदविदस्त्रयः ।
राज्ञश्चाधिकृतो विद्वान्ब्रह्मणस्तां सभां विदुः ॥११॥
यस्मिन्स्थाने ऋग्यजःसामवेदिनस्त्रयोऽपि ब्राह्मणा अवतिष्ठन्ते, राज्ञाऽधिकृतश्व विद्वान्ब्राह्मण एवप्रकृतत्वादवतिष्ठते, तां सभां चतुर्मुखसभामिव मन्यन्ते ॥११॥
धर्मो विद्धस्त्वधर्मेण सभां यत्रोपतिष्ठते ।
शल्यं चास्य न कृन्तन्ति विद्धास्तत्र सभासदः ॥१२॥
भाः प्रकाशस्तया सह वर्तत इति विद्वत्संहतिरेवात्र समाशब्देनामिमता । यत्र देशे सभां विद्वत्संहतिरूपां धर्मः सत्याभिधानजन्योऽनृताभिधानजन्येनाधर्मेण पीडित आगच्छति,अर्थिप्रत्यर्थिनोर्मध्ये एकस्य सत्याभिधानादपरस्य मृषावादात्ते च सभासदोऽस्य धर्मस्य पीडाकरत्वाच्छल्यमिवाधर्मं नाद्धरन्ति, तदा ते एव तेनाधर्मशल्येन विद्वा भवन्ति ॥१२॥
सभां वा न प्रवेष्टव्यं वक्तव्यं वा समञ्जसम् ।
अब्रुवन्विब्रुवन्वाऽपि नरो भवति किल्विषी ॥१३॥
सभामवगम्य व्यवहारार्थं तत्प्रवेशो न कर्तव्यः ।पृष्टश्चेत्तदा सत्यमेव वक्तव्यम् । अन्यथा तूष्णीमवतिष्ठमानो मृषा वा वदन्नुभयथाऽपि सद्यः पापी भवति । मेधातिथिना तु**“सभा वा न प्रवेष्टव्या”**इति ऋज्वेव पठितम् ॥ १३ ॥
यत्र धर्मो ह्यधर्मेण सत्यं यत्रानृतेन च ।
हन्यते प्रेक्षमाणानां हृतास्तत्र सभासदः ॥१४॥
यस्यां सभायामर्थिप्रत्यर्थिभ्यामधर्मेण धर्मो न दृश्यते । यत्र च साक्षिभिः सत्यमनृतेन नाश्यते, सभासदां प्रेक्षमाणानां ताननादृत्य ते प्रतीकारक्षमा न भवन्तीत्यर्थः । “षष्ठी चानदरे”(पा. सू. २ । ३ । २८ ) इत्यनेन षष्ठी । तत्र व एव सभासदस्तेनपापेन हता भवन्ति ॥१४॥
धर्म एव हतो हन्ति धर्मो रक्षति रक्षितः ।
तस्माद्धर्मो न हन्तव्यो मा नो धर्मो हतोऽवधीत् ॥१५॥
यस्माद्धर्म एवातिक्रान्त इष्टानिष्टाभ्यां सह नाशयति नार्थिप्रत्यर्थ्यादि । स एव नातिक्रान्तस्ताभ्यां सह रक्षति । तस्माद्धर्मो नातिक्रमणीयः । माऽस्मान् त्वत्सहितानतिक्रान्तो धर्मोऽवधीदिति सभ्यानामुत्पथप्रवृत्तस्य प्राड्विवाकस्य सम्बोधनमिदम् । अथवा नो निषेधेऽव्ययं, नो हतो धर्मो मावधीत्, न हन्त्यवेत्यभिप्रायः ॥१५॥
वृषो हि भगवान्धर्मस्तस्य यः कुरुते ह्यलम् ।
वृषलं तं विदुदवास्तस्माधर्मंन लोपयेत् ॥१६॥
कामान्वर्षतीति वृषः, वृषशब्देन धर्म एवाभिधीयत इति । अलंशब्दो वारणार्थः । यस्माद्धर्मस्य यो वारणं करोति तं देवा वृषलं जानन्ति, न जातिवृषलं, तस्माद्धर्मं नोच्छिन्द्यादिति धर्मव्यतिक्रमखण्डनार्थं वृषलशब्दाथनिर्वचनम् ॥१६॥
एक एव सुहृद्धर्मो निधनेऽप्यनुयाति यः ।
शरीरेण समं नाशं सर्वमन्यद्धि गच्छति ॥ १७॥
धर्म एवैको मित्रं, यो मरणेऽप्यभीष्टफलदानार्थमनुगच्छति, यस्मादन्यत्सर्वं भार्यापुत्रादि शरीरेणैव सहादर्शनं गच्छति । तस्मात्पुत्रादिस्नेहापेक्षयाऽपि धर्मो न हातव्यः ॥१७॥
पादोऽधर्मस्य कर्तारं पादः साक्षिणमृच्छति ।
पादः सभासदः सर्वान्पादोराजानमृच्छति ॥१८॥
दुर्व्यवहारदर्शनादधर्मसम्बन्धी चतुर्थभागोऽर्थिनमधर्मकर्ताप्रत्यर्थिनं वा गच्छति । परश्चतुर्थभागः साक्षिणमसत्यवादिनम् । अन्यपादः सभासदः सर्वानधर्मप्रवृत्त्यनिवारकान्व्याप्नोति। पादश्च राजानं व्रजति । सर्वेषां पापसंबन्धो भवतीत्यत्र विवक्षितम् ॥१८॥
राजा भवत्यनेनास्तु मुच्यन्ते च सभासदः ।
एनो गच्छति कर्त्तारं निन्दाऽर्हो यत्र निन्द्यते ॥१९॥
यस्यां पुनः सभायामसत्यवादी निन्दार्होऽथीं प्रत्यर्थी वा सम्यक् न्यायदर्शनेन निन्द्यते, तत्र राजा निष्पापो भवति । सभासदश्च पापेन न संबव्यन्ते । अर्ध्यादिकमेव कर्तारं पापमुपैति ॥१९॥
जातिमात्रोपजीवी वा कामं स्याद् ब्राह्मणब्रुवः ।
धर्मप्रवक्ता नृपतेर्न्न तु शूद्रः कथंचन ॥२०॥
ब्राह्मणजातिमात्रं यस्य विद्यते, न तु ब्राह्मणकर्मानुष्ठानं वणिगादिवत्साक्ष्यादिद्वारेण स्फुटन्यायान्याय–निरूपणक्षमः, ब्राह्मणजातिरपि वा यस्य संदिग्धा, आत्मानं ब्राह्मणं ब्रवीति, स वरम् । उक्तयोग्यब्राह्मणाभावे च क्वचित्कार्यदर्शने नृपतेर्धर्मप्रवक्ता भवेन्न तु धार्मिकोऽपि व्यवहारज्ञोऽपि शुद्रः । ब्राह्मणो धर्मप्रवक्तेति विधानादेव । शूद्रनिवृत्तिः सिद्धा, पुनर्नतु शूद्रः इति । शूद्रनिषेधो योग्यब्राह्मणाभावे क्षत्रियवैश्ययोरभ्यनुज्ञानार्थः । अत एव कात्यायनः—
यत्र विप्रो न विद्वान्स्यात्क्षत्रियं तत्र योजयेत् ।
वैश्यं वा धर्मशास्त्रज्ञं शूद्रं यत्नेन वर्जयेत् ॥२०॥
यस्मात्-
यस्य शूद्रस्तु कुरुते राज्ञो धर्मविवेचनम् ।
तस्य सीदति तद्राष्ट्रं पङ्के गौरिव पश्यतः ॥२१॥
यस्य राज्ञो धर्मविवेचनं शुद्रः कुरुते, तस्य पश्यत एव पङ्के गौरिव तद्राष्ट्रमवसन्नं भवति ॥२१॥
यद्राष्ट्रं शूद्रभूयिष्ठं नास्तिकाक्रान्तमद्विजम् ।
** विनश्यत्याशु तत्कृत्स्नं दुर्भिक्षव्याधिपीडितम् ॥२२॥**
यद्राष्ट्रं शूद्रबहुलं, बहुलपरलोकाभाववाद्याक्रान्तं द्विजशून्यं, तत्सर्वं दुर्भिक्षरोगपीडितं सत् शीघ्रं विनश्यति । “अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यक्” (स. स्मृ. ३-७६) इत्यस्याभावेन वृष्टि–विरहादुपजातदुर्भिक्षरोगाद्युपसर्गशान्स्यर्थकर्माभावाच्च ॥२२॥
धर्मासनमधिष्ठाय संवीताङ्गः समाहितः ।
** प्रणम्य लोकपालेभ्यः कार्यदर्शनमारभेत् ॥२३॥**
धर्मदर्शनार्थमासन उपविश्य आच्छादितदेहोऽनन्यमना लोकपालेभ्यःप्रणामं कृत्वा कार्यदर्शनमनुतिष्ठेत् ॥२३॥
अर्थानर्थावुभौ बुद्धा धर्माधर्मौ च केवलौ ।
** वर्णक्रमेण सर्वाणि पश्येत्कार्याणि कार्यिणाम् ॥२४॥**
प्रजारक्षणोच्छेदाद्यात्मकाववैदिकावर्यानर्थौ बुद्ध्वा परलोकार्थं धर्माधर्मौ केवलावनुरुध्य यथा विरोधो न भवति तथा कार्यार्थिनां कार्याणि पश्येत् । बहुवर्णमेलके तु ब्राह्मणादिक्रमेण पश्येत् ॥२४॥
बाह्यौर्विभावयेल्लिङ्गैर्भावमन्तर्गतं नृणाम् ।
स्वरवर्णैङ्गिताकारैश्चक्षुषा चेष्टिते न च ॥२५॥
बाहयैःस्वरादिलिङ्गैरित्यभिधानादेवावधारितव्यापाररर्थिप्रत्यर्थिनामन्तर्गतमभिप्रायं निरूपयेत् । स्वरो गद्गदादिः, वर्णः स्वाभाविकवर्णादन्यादृशो मुखकालिमादिः, इङ्गितमधोनिरीक्षणादिः, आकारो देहभवस्वेदरोमाञ्चादिः, चेष्टा हस्वास्फालनादिः ॥२५॥
आकारैरिङ्गितैर्गत्या चेष्टया भाषितेन च ।
** नेत्रवक्रविकारैश्च गृह्यतेऽन्तर्गतं मनः ॥२६॥**
आकारादिभिः पूर्वोक्तःगत्या स्खलत्पादादिकया अन्तर्गतमनोबुद्धिरूपेण परिणतमवधायते ॥२६॥
** बालदायादिकं रिक्थं तावद्राजाऽनुपालयेत् ।**
** यावत्स स्यात्समावृत्तो यावच्चातीतशैशवः ॥२७॥**
अनाथबालस्वामिकं / धनं पितृव्यादिभिरन्यायेन गृह्यमाणं तावद्राजा रक्षेत्, यावदसौ षट्–त्रिंशदब्दादिकं ब्रह्मचर्यमित्याद्युक्तेन प्रकारेण गुरुकुलात्समावृत्तो न भवति, तादृशस्यावश्यकबाल्य–विगमात् । यस्त्वशक्त्यादिना बाल एव समावर्तते, सोऽपि यावदतीतबाल्यो भवति तावत्तस्य धनं रक्षेत् । बाल्यं च षोडशवषपर्यन्तम्, “बाल आषोडशाद्वर्षात्” इति नारदवचनात् ॥२७॥
वशाऽपुत्रासु चैवं स्याद्रक्षणं निष्कुलासु च ।
** पतिव्रतासु च स्त्रीषु विधवास्वातुरासु च ॥२८॥**
[ एवमेव विधिः कुर्याद्योषित्सु पतितास्वपि ।
वस्त्रान्नपानं यं च वसेयुश्च गृहान्तिके ॥२॥ ]
वशासु वन्ध्यासु कृतदारान्तरपरिग्रहः स्वामी निर्वाहार्थोपकल्पितधनोपायासु निरपेक्षः, अपुत्रासु च स्त्रीषु प्रोषितभर्तृकासु, निष्कुलासु सपिण्डरहितासु, साध्वीषु च स्त्रीषु, विधवासु रोगिणीषु च यद्धनं तस्यापि बालधनस्येव राज्ञा रक्षणं कर्तव्यम् । अत्र चानेकशब्दोपादाने गोबलीवर्दन्यायेन पुनरुक्तिपरिहारः ॥२८॥
जीवन्तीनां तु तासां ये तद्धरेयुः स्वबान्धवाः ।
ताञ्छिष्याच्चौरदण्डेन धार्मिकः पृथिवीपतिः ॥२९॥
वयमत्रानन्तराधिकारिणो रक्ष्याम इदं धनमित्यादिव्याजेन ये बान्धवास्तासां जीवन्तीनां तद्धनं गृह्णन्ति तात्वक्ष्यमाणचौरदण्डेन धार्मिको राजा दण्डयेत् ॥२९॥
प्रणष्टस्वामिकं रिक्थं राजा त्र्यब्दं निधापयेत् ।
** अर्वाक् त्र्यब्दाद्धरेत्स्वामी परेण नृपतिर्हरेत् ॥३०॥**
अज्ञातस्वामिकं धनं राजा कस्य किं प्रणष्टमित्येवं पटहादिना उद्धोष्य राजद्वारादौ रक्षितं वर्षत्रयंस्थापयेत् । वर्षत्रयमध्ये यदि धनस्वाम्यागच्छति तदा स एव गृह्णीयात् । तदूर्ध्वं तु नृपतिर्विनियुञ्जीत ॥३०॥
ममेदमिति यो ब्रूयात्सोऽनुयोज्यो यथाविधि ।
** संवाद्य रूपसंख्यादीन्स्वामी तत् द्रव्यमर्हति ॥३१॥**
मदीयं धनमिति यो वदति स किंरूपं, किसंख्याकं, कुत्र प्रणष्टं तद्धनमित्यादिविधानेन प्रष्टव्यः। ततो यदि रूपसंख्यादीन् सत्यान्वदति तदा स तत्र धनस्वामी तद्धनं ग्रहीतुमर्हति ॥३१॥
अवेदयानो नष्टस्य देशं कालं च तत्त्वतः ।
** वर्णं रूपं प्रमाणं च तत्समं दण्डमर्हति ॥३२॥**
नष्टद्रव्यस्य देशकालावस्मिन्देशेऽस्मिन्काले नष्टमिति, तथा वर्णं शुक्लादि, आकारं कटकमुकुटादि, परिमाणं च यथावदजानन्नष्टद्रव्यसमदण्डमर्हति ॥३२॥
देशकालादिसंवादे पुनः—
आददीताथ षड्भागं प्रणष्टाधिगतान्नृपः ।
** दशमं द्वादशं वाऽपि सतां धर्ममनुस्मरन् ॥३३॥**
यदेतद्राज्ञा प्रणष्टद्रव्यं प्राप्तं तस्मात्षड्भागं दशमं द्वादशं वा रक्षादिनिमित्तं पूर्वेषां साधूनामयं धर्म इति जानन्राजा गृह्नीयात् । धनस्वामिनो निर्गुणसगुणत्वापेक्षश्चायं षड्भागादिग्रहणविकल्पः । अवशिष्टं स्वामिने समर्पयेत् ॥३३॥
प्रणष्टाधिगतं द्रव्यं तिष्ठेद्युक्तैरधिष्ठितम् ।
** यांस्तत्र चौरान्गृह्नीयात्तान्राजेभेन घातयेत् ॥३४॥**
यद्द्र्व्यं कस्यापि प्रणष्टं सत् राजपुरुषैः प्राप्तंरक्षायुक्तै रक्षितं कृत्वा स्थाप्यम् । तस्मिंश्च द्रव्ये यांश्चौरान्गृहीयात्तान्हस्तिना घातयेत् । गोविन्दराजन्तु “शतादभ्यधिके वधः” इति दर्शनादत्रापि शतसुवर्णस्य मौल्याधिकद्रव्यहरणे वधमाह, तन्न । तत्र सन्धिं कृत्वा तु ये चौर्यमिति स्वल्पेऽपि प्रणष्टराजरक्षितद्रव्यहरणेनैव विशेषेण वधविधानाच्छतादभ्यधिके वध इत्यस्य विशेषोपदिष्टवधेतरविषयत्वात् ॥३४॥
ममायमिति यो ब्रुयान्निधिं सत्येन मानवः ।
** तस्याददीत षड्भागं राजा द्वादशमेव वा ॥३५॥**
यो मानुषः स्वयं निधिं लब्ध्वा, अन्येन वा निधौ प्राप्ते ममायं निधिरिति वदति सत्येन प्रमाणेन च स्वसंबन्धं बोधयति, तस्य पुरुषस्य निर्गुणत्वसगुणत्वापेक्षया ततो निधानात् षडभागं द्वादशभागं वा राजा गृह्णीयात् । अवशिष्टं तस्यार्पयेत् ॥३५॥
अनृतं तु वदन्दण्ड्यः स्ववित्तस्यांशमष्टमम् ।
** तस्यैव वा निधानस्य संख्यायोल्पीयसीं कलाम् ॥३६॥**
अस्वीयं स्वीयमिति ब्रुवन्स्वधनस्याष्टमभागं दण्डयः । यद्वा तस्यैव निधेरत्यन्ताल्पभागं गणयित्वा येनावसादं न गच्छति विनयञ्च लभते, तद्दण्डयः । अल्पीयसीमितीयसुन्नन्तनिर्दे—
शात्पूर्वस्मादन्योऽयं दण्डः । विकल्पश्च निर्गुणसगुणापेक्षः ॥३६॥
विद्वांस्तु ब्राह्मणो द्वष्ट्वा पूर्वोपनिहितं निधिम् ।
** अशेषतोऽप्याददीत सर्वस्याधिपतिर्हि सः ॥३७॥**
[ब्राह्मणस्तु निधिं लब्ध्वा क्षिप्रं राज्ञे निवेदयेत् ।
** तेन दत्तं तु भुञ्जीत स्तेनः स्यादनिवेदयन् ॥३॥ ]**
विद्वान्पुनर्ब्राह्मणः पूर्वमुपनिहितं निधिं दृष्ट्वा सर्वं गृह्नीयात् । न षड्भागं दद्यात् । यस्मात्सर्वस्य धनजातस्य प्रभुः । अत एवोक्तम् “सर्वं स्वं ब्राह्मणस्येदन्” ( म. स्मृ. १-१०० ) इति । तस्मात्परनिहितविषयमेतद्वचनम् । तथा च नारदः—
“परेण निहितं लब्ध्वा राजा ह्यपहरेन्निधिम् ।
राजगामी निधिः सर्वः सर्वेषां ब्राह्मणादृते ॥”
याज्ञवल्क्योऽप्याह—
राजा लब्ध्वा निधिं दद्याद्विजेभ्योऽर्धं द्विजः पुनः ।
** विद्वानशेषमादद्यात्स सर्वस्य प्रभुर्यतः ॥ (या. स्मृ. २-३४ )**
अतो यन्मेधातिथिगोविन्दराजाभ्यां “ममायमिति यो ब्रूयात्” (म. स्मृ. ८-३५) इत्यु(१)93क्तं राजदेयार्थनिरासार्थं पित्रादिनिहितविषयत्वमेवास्य वचनस्य व्याख्यातं तदनार्थम् :
** नारदादिमुनिव्याख्याविपरीतं स्वकल्पितम् ।**
** न मेधातिथिगोविन्दराजव्याख्यानमाद्रिये ॥३७॥**
यं तु पश्येन्निधिं राजा पुराणं निहितं क्षितौ ।
** तस्माद् द्विजेभ्यो दत्त्वार्धमर्धं कोशे प्रवेशयेत् ॥३८॥**
यं पुनरस्वामिकं पुरातनं भूम्यन्तर्गतं निधिं राजा लभते तस्माद् ब्राह्मणेभ्योऽर्धं दत्त्वार्धमात्मीयधनागारे च प्रवेशयेत् ॥३८॥
निधीनां तु पुराणानां धातूनामेव च क्षितौ ।
** अर्धभाग्रक्षणाद्राजा भूमेरधिपतिर्हि सः ॥३९॥**
निधीनां पुरातनानामस्वकीयानां विद्वद्ब्राह्मणेतरलब्धानां सुवर्णाद्युत्तिस्थानानां चार्धहरो राजा यस्मादसौ रक्षति, भूमेश्च प्रभुः ॥३९॥
दातव्यं सर्ववर्णेभ्यो राज्ञा चौरैर्हतं धनम् ।
** राजा तदुपयुञ्जानश्चौरस्याप्नोति किल्विषम् ॥४०॥**
यद्धनं चौरैर्लोकानामपहृतं तद्वाज्ञा चौरेभ्य आहृत्य धनस्वामिभ्यो देयम् । तद्धनं राजा स्वयमुपयुञ्जनश्चौरस्य पापं प्राप्नोति ॥४०॥
जातिजानपदान्धर्माञ्श्रेणीधर्मीश्च धर्मवित् ।
** समीक्ष्य कुलधर्मीश्च स्वधर्मं प्रतिपादयेत् ॥४१॥**
धर्मान्ब्राह्मणादिजातिनियतान्याजनादीन् जानपदांश्च नियतदेशव्यवस्थितानाम्नायाविरुद्वान्, “देशजातिकुलधर्मोश्चाम्नायैरप्रतिषिद्धाः प्रमाणम्” इति गतिमस्मरणात्।श्रेणीधर्मोश्च वणिगादिधर्मान्प्रतिनियतकुलव्यवस्थितान्ज्ञा स्वा तदविरुद्वान्राजा व्यवहारेषु तत्तद्धर्मान्व्यवस्थापयेत् ॥४१॥
यस्मात्—
स्वानि कर्माणि कुर्वाणा दूरे सन्तोऽपि मानवाः ।
** प्रिया भवन्ति लोकस्य स्वे स्वे कर्मण्यवस्थिताः ॥४२॥**
जातिदेशकुलधर्मादीन्यात्मीयकर्माण्यनुतिष्ठन्तः, स्वे स्वे च नित्यनैमित्तिकादौ कर्मणि वत्तमानाः, दूरेऽपि सन्तः सान्निध्यनिबन्धनस्नेहाभावेऽपि लोकस्य प्रिया भवन्ति ॥४२॥
प्रासङ्गिकमिदमभिधाय पुनः प्रकृतमाह—
नोत्पादयेत्स्वयं कार्यं राजा नाप्यस्य पूरुषः ।
न च प्रापितमन्येन प्रसेदर्थं कथंचन ॥४३॥
राजा राजनियुक्तो वा धनलोभादिना कार्यमृणादिविवादांनोत्पादयेत् । तदाह कात्यायनः—
न राजा तु वशित्वेन धनलोभेन वा पुनः ।
** स्वयं कर्माणि कुर्वीत नराणामविवादिनाम् ॥**
न चार्थिना प्रत्यर्थिना वाऽऽवेदितं विवादं धनादिलोभेनोपेक्षेत ॥४३॥
यथा नयत्यसृक्पातैमृगस्य मृगयुः पदम् ।
** नयेत्तथाऽनुमानेन धर्मस्य नृपतिः पदम् ॥४४॥**
यथा मृगस्य शास्त्रहतस्य रुधिरपातैर्व्याधः पदं स्थानं प्राप्नोति, तथाऽनुमानेन दृष्टप्रमाणेन वा धर्मस्य तत्त्वं निश्चिनुयात् ॥४४॥
सत्यमर्थं च संपश्येदात्मानमथ साक्षिणः ।
** देशं रूपं च कालं च व्यवहारविधौ स्थितः ॥४५॥**
व्यवहारदर्शनप्रवृत्तो राजा छलमपहाय सत्यं पश्येत्तथाऽर्थं च । अर्श आदित्वान्मत्वर्थीयोऽच् । अर्थवन्तं गोहिरण्यादिधनविषयस्थं व्यवहारं पश्येत्, न त्वहमनेनाक्षिनिकोचनेनोपहसित इत्यादिस्वल्पापराधम् । आत्मानं च तत्त्वनिर्णये स्वर्गादिफलभागिनं, साक्षिणः सत्यवादिनः देशं कालं च देशकालोचितं स्वरूपं, व्यवहारस्वरूपं गुरुलघुतादिकं पश्येत् ॥४५॥
सद्भिराचरितं यत्स्याद्धार्मिकैश्च द्विजातिभिः ।
तद्देशकुलजातीनामविरुद्धं प्रकल्पयेत् ॥४६॥
विद्वद्भिधर्मप्रधानैर्द्विजातिभिर्यद् दृश्यमानशास्त्रमनुष्ठितं तद्देशकुलजात्यविरुद्धमादाय व्यवहारनिर्णयं प्रकल्पयेत् ॥४६॥
एतत्सकलव्यवहारसाधारणं परिभाषात्मकमुक्तम् । संप्रति ऋणादानमधिकृत्याह—
अधमर्णार्थसिद्धयर्थमुत्तमर्णेन चोदितः ।
** दापयेद्धनिकस्यार्थमधमर्णाद्विभावितम् ॥४७॥**
अधमर्णार्थसिद्धयर्थं प्रयुक्तधनसिद्ध्यर्थं धनस्वामिना राजा बोधितो वक्ष्यमाणलेख्यादिप्रमाणप्रतिपादितं धनमुत्तमर्णस्याधमर्णं प्रदापयेत् । अधमर्णादुत्तमर्णाय दापयेदित्यर्थः ॥४७॥
कथं दापयेदित्याह—
यैर्यैरुपायैरर्थं स्वं प्राप्नुयादुत्तमर्णिकः ।
** तैस्तैरुपायैः संगृह्य दापयेदधमर्णिकम् ॥४८॥**
यैर्वक्ष्यमाणैरुपायैः संप्रयुक्तमर्थमुत्तमर्णो लभते तैस्तैरुपायैर्वशीकृत्य तमर्थं दापयेत ॥४८॥
तानुपायानाह—
धर्मेण व्यवहारेण छलेनाचरितेन च ।
प्रयुक्तं साधयेदर्थं पञ्चमेन बलेन च ॥४८॥
धर्मादिना प्रयुक्तमर्थं साधयेत् । अत्र धर्मानाह बृहस्पतिः—
सुहृत्संबन्धिसंदिष्टः साम्ना चानुगमेन च ।
** प्रायेण वा ऋणी दाप्यो धर्म एष उदाहृतः ॥**
देये धनेऽधमर्णस्याविप्रतिपत्तौ व्यवहारेण । तथा च वक्ष्यति— “अर्थेऽपव्ययमानं तु” ( म. स्मृ. ८-९६) इति । मेधातिथिस्तु निःस्वो यः स व्यवहारेण दापयितव्यः । (१)94 अन्यत्कर्मोपकरणं धनं दत्त्वा कृषिवाणिज्यादिना व्यवहारयितव्यः । तदुत्पन्नं धनं तस्मात्तु गृह्णीयादित्याह । छलादीनि त्रीण्याह बृहस्पतिः—
** छद्मना याचितं चार्थमानीय ऋणिकाद्वली ।**
** अन्याहृतादि वाहृत्य दाप्यते तत्र सोपधिः ।**
दारपुत्रपशून्हत्वा कृत्वा द्वारोपवेशनम् ।
** यत्रार्थी दाप्यतेऽर्थं स्वं तदाचरितमुच्यते ॥**
बध्वा स्वगृहमानीय ताडनाद्यैरुपक्रमः ।
** ऋणिको दाप्यते यत्र बलात्कारः प्रकीर्तितः ॥४९॥**
** यः स्वयं साधयेदर्थमुत्तमर्णोऽधमर्णिकात् ।**
** न स राज्ञाऽभियोक्तव्यः स्वकं संसाधयन्धनम् ॥५०॥**
य उत्तमर्णः संप्रतिपन्ननर्थसधमर्णात्स्वयं बालादिना साधयति । स स्वीयं धनं सम्यक्साधयन्नस्मास्वनिवेद्य किमिति बलादिकं कृतवान्सीति न राज्ञा निषेद्धव्यः ॥५०॥
अर्थोऽपव्यपमानं तु करणेन विभावितम् ।
** दापयेद्धनिकस्वार्थं दण्डलेशं च शक्तितः ॥५१॥**
[ यत्र तत्स्यात्कृतं यत्र करणं च न विद्यते ।
** न चोपलम्भपूर्वोक्तस्तत्र दैवी क्रिया भवेत् ॥४॥]**
नाहमस्मै धारयामीति धनविषयेऽपह्नुवानमधमर्णं करणेन लेख्यसाक्षिदिव्यादिना प्रतिपादितमर्थमुत्तमर्णस्य राजा प्रदापयेत् । दण्डलेशं च “अपह्नवे तद् द्विगुणम्” (म. स्मृ. ८-१३९) इति वक्ष्यमाणदशमभागदण्डान्न्यूनमपि दण्डं पुरुषशक्त्या दापयेत् ॥५१॥
अपह्नवेऽधमर्णस्य देहीत्युक्तस्य संसदि ।
** अभियोक्तादिशेद्देश्यं करणं वाऽन्यदुद्दिशेत् ॥५२॥**
उत्तमर्णस्य धनं देहीति सभायां प्राड्विवाकेनोक्तस्याधमर्णस्य नास्मै धारयामीत्यपलापे सति अभियोक्ताऽर्थी देश्यं धनप्रयोगदेशवर्तिसाक्षिणं निर्दिशेत् । प्रायेण साक्षिभिरेव स्त्रीमूर्खदिसाधारणऋणनिर्णयात्प्राक्साक्ष्युपन्यासः । अन्यद्वा करणं पत्रादि कथयेत् ॥५२॥
अदेश्यं यश्च दिशति निर्दिश्यापन्हुते च यः ।
** यश्चाधरोत्तरानर्थान्विगोतान्नावबुध्यते ॥५३॥**
** अपदिश्यापदेश्यं च पुनर्यस्त्वपधावति ।**
** सम्यक्प्रणिहितं चार्थं पृष्टः सन्नाभिनन्दति ॥५४॥**
** असंभाष्ये साक्षिभिश्च देशे संभाषते मिथः ।**
** निरुच्यमानं प्रश्नं च नेच्छेद्यश्चापि निष्पतेत् ॥५५॥**
** ब्रूहीत्युक्तश्च न ब्रूयादुक्तं च न विभावयेत् ।**
** न च पूर्वापरं विद्यात्तस्मादर्थात्स हीयते ॥५६॥**
अदेश्यं यत्र देशेऽधमर्णस्य ऋणग्रहणकाले सर्वथाऽवस्थानं न संभवतीति । निर्दिश्यवादेशादिकं नैतन्मया निर्दिष्टमित्यपनयति । यश्च पूर्वोत्तरान् स्वोक्तानर्थान्विरुद्धान्नावगच्छति । यश्च मम हस्तात्सुवर्णस्य पलमनेन गृहीतमिति निर्दिश्य मत्पुत्रहस्ताद् गृहीतमित्येवमादिना यः पुनरपसरति । यश्च सम्यक्प्रतिज्ञातमर्थं कस्मात्त्वया रात्रावसाक्षिकं दत्तमित्येवमादि प्राड्विवाकेन पृष्टः सन् न समाधत्ते । यश्च संभाषणानर्हनिर्जना दिदेशे साक्षिभिः सहान्योन्यं संभाषते् । यश्च भाषार्थस्थिरीकरणाय नितरामुच्यमानं प्राड्विवाकेन प्रश्नं नेच्छेत् । यश्च निष्पतेत्, उक्तांश्च व्यवहारान्पुराऽनाख्याय यथास्थानात्स्थानान्तरं गच्छेत् । यश्च ब्रूहीत्युको न किंचिद् ब्रवीति । उक्तं साध्यं न प्रमाणेन प्रतिपादयति । पूर्वं साधनं, अपरं साध्यं, तद्यो न जानाति, असाधनमेव साधनत्वेन निर्दिशति । असाध्यमेव ममानेन ‘शशशृङ्गकृतं धनुर्देयम्’ इत्यादि साध्यत्वेन निर्दिशति, स तस्मात्साध्यादर्थाद्धीयते ॥५३ – ५६॥
** साक्षिणः सन्ति मेत्युक्त्वा दिशेत्युक्तो दिशेन्न यः ।**
धर्मस्थः कारणैरेतैर्हीनं तमपि निर्दिशेत् ॥५७॥
साक्षिणो मम विद्यन्त इत्युक्त्वा तान्निर्दिशेत्युक्तो यो न निर्दिशति तं पूर्वोक्तैरेभिः कारणैर्धर्मस्थः प्राड्विवाकः पराजितं कथयेत् । “ज्ञातारः सन्ति मेत्युक्त्वा” इति वा पाठः । अत्र छान्दसमिकारस्य पूर्वरूपत्वम् ॥५७॥
अभियोक्ता न चेद् ब्रूयाद्वध्यो दण्डयश्च धर्मतः ।
न चेत्रिपक्षात्प्रब्रुयाद्धर्मं प्रति पराजितः ॥५८॥
योऽर्थी सन् राजस्थाने निवेद्य भाषायां न ब्रूयात्तदा विषयगौरवापेक्षया बध्यो लघुनि विषये दण्डयश्च धर्मतः स्यात् । प्रत्यर्थी पुनर्यदि पक्षत्रयमध्ये न ब्रूयात्तदा धर्मत एव पराजितः स्यान्न तु छलेन ॥५८॥
यो यावन्निन्हुवीतार्थं मिथ्या यावति वा वदेत् ।
** तौ नृपेण ह्यधर्मज्ञौ दाप्यौ तद् द्विगुणं दमम् ॥५९॥**
यः प्रत्यर्थी यत्परिमाणधनमपनयति, अर्थी वा यत्परिमाणधने मिथ्या वदति तावधार्मिकावपह्नुतमिथ्योक्तधनाद् द्विगुणं दण्डरूपं दापनीयौ । अधर्मज्ञाविति वचनाज्ज्ञानपूर्वापह्नवमिथ्योक्तिविषयमिदम् । । प्रमादादिनाऽऽलाप मिथ्यानियोगेऽपह्नवे द्विगुणमिति शतदशमभागवक्ष्यति ॥५९॥
पृष्टोऽपव्ययमानस्तु कृतावस्थो धनैषिणा ।
** त्र्यवरैः साक्षिभिर्भाव्यो नृपब्राह्मणसंनिधौ ॥६०॥**
धनार्थिनोत्तमर्णेन राजपुरुषापकर्ष । कृताह्वानः प्राड्विवाकेन पृष्टः सन्यदा न धारयामीत्यपह्नुवानो भवति, तदा नृपत्यधिकृतब्राह्मणसमक्षं त्र्यवरैः साक्षिभिस्त्रयोऽवरा न्यूना येषां तैरर्यिना भावनीयः ॥६०॥
यादृशा धनिभिः कार्या व्यवहारेषु साक्षिणः ।
** तादृशान्सम्प्रवक्ष्यामि यथावाच्यमृतं च तैः ॥६१॥**
धनिभिरुत्तमर्गादभिः ऋणादानादिव्यवहारेषु यथाविधाः साक्षिणः कर्तव्यास्तथाविधान्वदिष्यामि । यथा च तैरपि सत्यं वक्तव्यं तमपि प्रकारं वक्ष्यामि ॥६१॥
गृहिणः पुत्रिणो मौलाः क्षत्रविदशूद्रयोनयः ।
** अर्थ्युक्ताः साक्ष्यमर्हन्ति न ये केचिदनापदि ॥६२॥**
कृतदारपरिग्रहाः पुत्रवन्तस्तद्देशजाः क्षत्रियवैश्यशूद्रजातीया अर्थिनिर्दिष्टाः सन्तः साक्षित्वयोग्या भवन्ति । ते हि कृतपरिकरपुत्रभयात्तद्देशवासिना, विरोधाच्च नान्यथा वदन्ति, न तु ये केचिदृणादानादिव्यवहारेषु साक्षिणः स्युः । आपदि तु वाग्दण्डपारुष्यस्त्रोसंग्रहणादियुक्तव्यतिरिक्ता अपि साक्षिणोभवन्ति ॥६२॥
आप्ताः सर्वेषु वर्णेषु कार्याः कार्येषु साक्षिणः ।
** सर्वधर्मविदोऽलुब्धा विपरीतांस्तु वर्जयेत् ॥६३॥**
** “क्षत्रविट्शुद्र योनयः”** ( म. स्मृ. ८-६२ ) इत्युक्तत्वात्ततो ब्राह्मणपरिप्रहार्थं सर्वेषु वर्णेष्वित्यभिधानम् । सर्ववर्णेषु मध्ये ये यथार्थावगतवादिनः सर्वधर्मज्ञा लोभरहितास्ते साक्षिणः कर्तव्याः । उक्तविपरीतांश्च वर्जयेत् ॥६३॥
नार्थसम्बन्धिनो नाप्ता न सहाया न वैरिणः ।
** न दृष्टदोषाः कर्तव्या न व्याध्यार्ता न दूषिताः ॥६४॥**
ऋणाद्यर्थसम्बन्धिनोऽधमर्णाद्याः, आप्ता मित्राणि, सहायास्तत्परिचारकाः, शत्रवः, स्थानान्तरावगतकौटसाक्ष्याः, रोगपीडिता महापातकादिदूषिताः साक्षिणो न कर्तव्याः । लोभरागद्वेषस्मृतिभ्रंशादीनामन्यथाऽभिधानहेतूनां सम्भवात् ॥६४॥
न साक्षी नृपतिः कार्यो न कारुककुशीलवौ ।
** न श्रोत्रियो न लिङ्गस्थो न सङ्गेभ्यो विनिर्गतः ॥६५॥**
प्रभुत्वात्साक्षिधर्मेण प्रष्टु मयोग्यत्वान्न राजा साक्षी कार्यः । कारुः सूपकारादिः, कुशीलवो नटादिः, तयोः स्वकर्मव्यग्रत्वात्प्रायेण धनलोभवत्वाच्चासाक्षित्वम् । श्रोत्रियोऽप्यध्ययनाग्निहोत्रादिकर्मव्यग्रतया न साक्षी । लिङ्गस्थो ब्रह्मचारी, सङ्गविनिर्गतः परिव्राजकस्तयोरपि स्वकर्तव्यग्रत्वाद् ब्रह्मनिष्ठत्वाच्चासाक्षित्वम् । श्रोत्रियग्रहणादध्ययनान्निहोत्रादिव्यग्रेतरब्राह्मणस्यानिषेधः ॥६५॥
नाध्यधीनो न वक्तव्यो न दस्युर्न विकर्मकृत् ।
** न वृद्धो न शिशुर्नैको नान्त्यो न विकलेन्द्रियः ॥६६॥**
अध्यधीतोऽत्यन्तपरतन्त्रो गर्भदासः, न वक्तव्यो विहितकर्मत्यागाल्लोकविगर्हितः, दस्युः क्रूरकर्मा, “न क्रुद्धो नापि तस्करः” ( म. स्मृ. ८-६७ ) इति वक्ष्यमाणत्वात् । विकर्मकृन्निषिद्धकर्मकारी, एतेषां रागद्वेषादिसम्भवात् । न वृद्धः, प्रायेण स्मृतिभ्रंशसंभवात् । न बालः, अप्राप्तव्यवहारत्वात् । नैकः, विनाशप्रवासशङ्कया तस्य त्र्यवरैरिति विधानात् । अर्थप्रतिषेधसिद्धौ कस्यांचिदवस्थायां द्वयोरभ्यनुज्ञानार्थं निषेधवचनम् । अन्त्यश्चाण्डालादिः, धर्मानमिज्ञातत्वात् । विकलेन्द्रिय उपलब्धिवैकल्यान्न साक्षी कार्यः ॥६६॥
नार्तो न मत्तो नोन्मत्तो न क्षुतृष्णोपपीडितः ।
** न श्रमार्तो न कामार्तो न क्रुद्धो नापि तस्करः ॥६७॥**
आर्तो बन्धुविनाशादिना, मत्तो मद्यादिना, उन्मत्त उत्क्षेपभूतावेशादिना, क्षुधापिपासादिना पीडितः, श्रमार्तो वर्त्मंगमनादिना खिन्नः, कामार्तः उत्पन्नक्रोधः, चौरश्च न साक्षी कार्य
इति सर्वत्र सम्बव्यते । तत्रार्तादिबुद्धिवैकल्यात्, चौरस्त्वधार्मिकत्वात् ॥६७॥
स्त्रीणां साक्ष्यं स्त्रियः कुर्युर्द्विजानां सदृशा द्विजाः ।
शूद्राश्च सन्तः शुद्राणामन्त्यानामन्त्ययोनयः ॥६८॥
स्त्रीणामन्योन्यव्यवहारे ऋणादानादौ स्त्रियः साक्षिण्यो भवन्ति । द्विजानां ब्राह्मणक्षत्रियविशां सदृशाः सजातीयाः साक्षिणः स्युः । एवं शूद्राः साधवः शूद्राणां, चाण्डालादीनां चाण्डालादयः साक्षिणो भवेयुः। एतच्च सजातीयसाक्ष्यभिधानम्॥ उक्तलक्षणसजातीयसाक्ष्यसम्भवे विजातीया अपि साक्षिणो भवन्ति ।
अत एव याज्ञवल्क्यः—
“यथाजाति यथावर्णं सर्वे सर्वेषु वा स्मृताः” । ( या. स्मृ. २.६९) ॥६८॥
अनुभावी तु यः कश्चित्कुर्यात्साक्ष्यं विवादिनाम् ।
अन्तर्धैश्मन्यरण्ये वा शरीरस्यापि चात्यये ॥६९॥
गृहाभ्यन्तरेऽरण्यादौ वा चौरादिकृतोपद्रवे देहोपघाते वाऽऽतताय्यादिकृते यः कश्चिदुपलभ्यते स वादिनोरेव साक्षी भवति, न तु ऋणादानादिवदुक्तलक्षणोपेतः ॥६९॥
तदेवोदाहरणात्स्पष्टयति—
स्त्रियाऽप्यसम्भवे कार्यं बालेन स्थविरेण वा ।
** शिष्येण बन्धुना वाऽपि दासेन भृतकेन वा ॥७०॥**
अन्तर्वेश्मादावुक्तसाक्ष्यभावे सति स्त्रीबालवृद्धशिष्यबन्धुदासकर्मकरा अपि साक्षिणः स्युः ॥७०॥
नन्वस्थिरबुद्धित्वादिना स्त्रीबालादीनां कथमत्रापि साक्षित्वम् ? इत्यत्राह—
बालवृद्धातुराणां च साक्ष्येषु वदतां मृषा ।
** जानीयादस्थिरां वाचमुत्सिक्तमनसा तथा ॥७१॥**
बालवृद्धव्याधितानामुपप्लुतमनसां च साक्ष्येऽनृतं वदतामस्थिरा वाग्भवति । अतस्तामनुमानेन जानीयात् । यथोक्तम् “बाह्यैर्विभावयेल्लिङ्गै” ( म० स्मृ० ८-२५ ) इति ॥७१॥
साहसेषु च सर्वेषु स्तेयसंग्रहणेषु च ।
** वाग्दण्डयोश्च पारुष्ये न परीक्षेत साक्षिणः ॥७२॥**
गृहदाहादिषु साहसेष्वाचार्यस्त्रीसंग्रहणे वाग्दण्डपारुष्ये च ‘गृहिणः’ इत्युक्तसाक्षिपरीक्षाश्नकार्या । “स्त्रियाऽप्यसम्भवे कार्यम्” ( म. स्मृ. ८-७०) इत्यस्यैवायमुदाहरणप्रपञ्चः ॥७२॥
बहुत्वं परिगृह्णीयात्साक्षिद्वैधे नराधिपः ।
** समेषु तु गुणोत्कृष्टान्गुणिद्वैधे द्विजोत्तमान् ॥७३॥**
साक्षिणां परस्परविरुद्धानां बहुभिर्यदुक्तं तदेव निर्णयार्थत्वेन राजा गृह्नीयात् । समेषु तु विरुद्धार्थाभिधायिषु गुणवतः प्रमाणीकुर्यात् । गुणवतामेव विप्रतिपत्तौ द्विजोत्तमान् द्विजेषु य उत्तमाः क्रियावन्त इत्यर्थः । अत एव बृहस्पतिः— “गुणिद्वैधे क्रियायुक्ताः” इति । गोविन्दराजस्तु गुणवतां विप्रतिपत्तौ द्विजोत्तमान्ब्राह्मणान्प्रमाणीकुर्यादित्याह ॥७३॥
समक्षदर्शनात्साक्ष्यं श्रवणाच्चैव सिद्ध्यति ।
** तत्र सत्यं ब्रुवन्साक्षी धर्मार्थाभ्यां न हीयते ॥७४॥**
चक्षुर्ग्राह्ये साक्षाद्दर्शनात्, श्वोत्रग्राह्य च श्रवणात्साक्ष्यं सिध्यति । यत्र साक्षी सत्यं वदधर्मार्थाभ्यां न मुच्यते । सत्यवचनेन धर्मोपपत्तेर्दण्डाभावेऽर्थहान्यभावात् ॥७४॥
साक्षी दृष्टश्रुतादन्यद्विब्रुवन्नार्यसंसदि ।
** अवाङ् नरकमभ्येति प्रेत्य स्वर्गाच्च हीयते ॥३५॥**
साक्षी दृष्टश्रुतादन्यादृशं साधुसभायां वदन्नधामुखो नरकं गच्छति । परलोके च कर्मान्तरजन्यस्वर्ग रूपफलादानेन पापेन हीयते ॥७५॥
यत्रानिबद्धोऽपीक्षेत शृणुयाद्वाऽपि किञ्चन ।
** पृष्टस्तत्रापि तद् ब्रूयाद्यथादृष्टं यथाश्रुतम् ॥७६॥**
त्वमस्मिन्वषये साक्षी भवेत्येतोमकृतोऽपि यत्किञ्चिदृणादानादि पश्यति वाक्पारुष्यादिकं वा शृणोति तत्रापि साक्षी स पृष्ठः सन् यथोपलब्धं कथयेत् । अयं त्वकृतसाक्षी सामान्येन मनुनोत्कः। अस्य “ग्रामश्च प्राड्विवाकश्च राजा च” इत्यादिना नारादिभिः षाङ्गिध्यमुत्कम् ॥७६॥
** एकोऽलुव्धस्तु साक्षी स्याद् वह्णयः शुच्योऽपि न स्त्रियः ।**
स्त्रीबुद्धेरस्थिरत्वात्तु दौपैश्चान्येऽपि ये वृताः ॥७७॥
एकोऽलुब्धइत्यत्राकारप्रशलेषो द्रष्टव्यः । एकोऽपि साक्षी लोभादिरहितः स्यात् । अत एव व्यासः—
शुचिक्रियश्च धर्मज्ञः साक्षी यत्रानुभूतवाक्।
प्रमाणमेकोऽपि भवेत्साहसेषु विशेषतः ॥
(१)95 मेधातिथिगोविन्दराजाभ्यां “एको लुब्धस्त्वसाक्षी स्यात्” इति पटितं व्याख्यातं च-लोभात्मक एकः साक्षी न भवति । एवं चालुब्धो युगवान्कस्यांचिदवस्थायामेकोऽपि भवतीति। स्त्रियः पुनरात्मशौचादियुक्ता बह्नयोऽ प्यस्थिरबुद्धित्वादृणादानाद्देःपर्यालोचितव्यवहार साक्षिण्यो न भवन्ति । अपर्यालोचिते तु स्तेयवाग्दण्डपारुष्यादौ “स्त्रियाऽप्यसम्भवे कार्यम्” ( म० स्मृ० ८-७० ) इति लाक्षित्वमुक्तम् । अन्येऽपि ये स्तेयादिदोषैर्व्याप्तास्तेऽपि पर्यालोचितव्यवहारे साक्षिणो न स्युः ॥७७॥
स्वभावेनैव यद् ब्रुयस्तदाग्राह्यं व्यावहारिकम् ।
अतो यदन्यद्विव्रूयुर्धमार्थं तदपार्थकम् ॥७८॥
यत्साक्षिणो भयादिव्यतिरेकेण स्वभावाद्यद् ब्रूयुस्तद्वयवहारनिर्णयार्थं ग्राह्यम् । यत्पुनः स्वाभाविकादन्यत्कुतोऽपि कारणाद्वदन्ति तद्धर्मविषये निष्प्रयोजनं, तन्न ग्राह्यम् ॥७८॥
सभान्तः साक्षिणः प्राप्तानथिंप्रत्यर्थिसन्निधौ ।
** प्राड्विवाकोऽनुयुञ्जीत विधिना तेन सान्त्वयन् ॥७९॥**
सभामध्यं साक्षिणः संप्राप्तानर्थिप्रत्यर्थिसमक्षं राजाधिकृतो ब्राह्मणः । प्रियोक्तिं रचयन्वक्ष्यमाणप्रकारेण पृच्छेत् ॥७९॥
** यद् द्वयोरनयोर्वेत्थ कार्येऽस्मिश्चेष्टितं मिधः ।**
** तद् ब्रूत सर्वं सत्येन युष्माकं ह्यत्र साक्षिता ॥८०॥**
यद् द्वयोरर्थिप्रत्यार्थिनोरनयोः परस्परमस्मिन्कार्ये चेष्टितं जानीथ, तत्सर्वं सत्येन कथयत । यतो युष्माकमत्र साक्षित्वम् ॥८०॥
** सत्यं साक्ष्ये ब्रुवन्साक्षी लोकानाप्नोति पुष्कलान् ।**
इह चानुत्तमां कीर्तिं वागेषा ब्रह्मपूजिता ॥८१॥
इति सर्वत्र सम्बव्यते । तत्रार्तादिबुद्धिवैकल्यात, चौरस्त्वधार्मिकत्वात् ॥६७॥
स्त्रीणां साक्ष्यं स्त्रियः कुर्युर्द्विजानां सदृशा द्विजाः
** शूद्राश्च सन्तः शूद्राणामन्त्यानामन्त्ययोनयः ॥६८॥**
स्त्रीणामन्योन्यव्यवहारे ऋणादानादौ स्त्रियः साक्षिण्यो भवन्ति । द्विजानां ब्राह्मणक्षत्रियविशां सदृशाः सजातीयाः साक्षिणः स्युः । एवं शूद्राः साधवः शूद्राणां, चाण्डालादीनां चाण्डालादयः साक्षिणो भवेयुः । एतच्च सजातीयसाक्ष्यभिधानम्॥ उक्तलक्षणसजातीयसाक्ष्यसम्भवे विजातीया अपि साक्षिणो भवन्ति । अत एव याज्ञवल्क्यः— “यथाजाति यथावर्णं सर्वे सर्वेषु वा स्मृताः” । ( या. स्मृ. २.६९ ) ॥६८॥
अनुभावी तु यः कश्चित्कुर्यात्साक्ष्यं विवादिनाम् ।
अन्तर्धेश्मन्यरण्ये वा शरीरस्यापि चात्यये ॥६९॥
गृहाभ्यन्तरेऽरण्यादौ वा चौरादिकृतोपद्रवे देहोपघाते वाऽऽतताय्यादिकृते यः कश्चिदुपलभ्यते स वादिनोरेव साक्षी भवति, न तु ऋणादानादिवदुक्तलक्षणोपेतः ॥६९॥
तदेवोदाहरणात्स्पष्टयति—
स्त्रियाऽप्यसम्भवे कार्यं बालेन स्थविरेण वा ।
** शिष्येण बन्धुना वाऽपि दासेन भृतकेन वा ॥७०॥**
अन्तर्वेश्मादावुक्तसाक्ष्यभावे सति स्त्रीबालवृद्धशिष्यबन्धुदासकर्मकरा अपि साक्षिणः स्युः ॥७०॥
नन्वस्थिरबुद्धित्वादिना स्त्रीबालादीनां कथमन्नापि साक्षित्वम् ? इत्यत्राह—
बालवृद्धातुराणां च साक्ष्येषु वदतां मृषा ।
** जानीयादस्थिरां वाचमुत्सिक्तमनसा तथा ॥७१॥**
बालवृद्धव्याधितानामुपप्लुतमनसां च साक्ष्येऽनृतं वदतामस्थिरा वाग्भवति । अतस्तामनुमानेन जानीयात् । यथोक्तम् “बाह्रैर्विभावयेल्लिङ्गै” ( म० स्मृ० ८- २५ ) इति ॥७१॥
साहसेषु च सर्वेषु स्तेयसंग्रहणेषु च ।
** वाग्दण्डयोश्च पारुष्ये न परीक्षेत साक्षिणः ॥७२॥**
गृहदाहादिषु साहसेष्वाचार्यस्त्रीसंग्रहणे वाग्दण्डपारुष्ये च ‘गृहिणः’ इत्युक्तसाक्षिपरीक्षा न कार्यो । “स्त्रियाऽप्यसम्भवे कार्यम्” ( म. स्मृ. ८-७० ) इत्यस्यैवायमुदाहरणप्रपञ्चः ॥७२॥
बहुत्वं परिगृह्णीयात्साक्षिद्वैधे नराधिपः ।
** समेषु तु गुणोत्कृष्टान्गुणिद्वैधे द्विजोत्तमान् ॥७३॥**
साक्षिणां परस्परविरुद्धानां बहुभिर्यदुक्तं तदेव निर्णयार्थत्वेन राजा गृहीयात् । समेषु तु विरुद्धार्थाभिधायिषु गुणवतः प्रमाणीकुर्यात् । गुणवतामेव विप्रतिपत्तौ द्विजोत्तमान् द्विजेषु य उत्तमाः, क्रियावन्त इत्यर्थः । अत एव बृहस्पतिः— “गुणिद्वैधे क्रियायुक्ताः” इति । गोविन्दराजस्तु गुणवतां विप्रतिपत्तौ द्विजोत्तमान्ब्राह्मणान्प्रमाणीकुर्यादित्याह ॥७३॥
समक्षदर्शनात्साक्ष्यं श्रवणाच्चैव सिद्ध्यति ।
** तत्र सत्यं ब्रुवन्साक्षी धर्मार्थाभ्यां न हीयते ॥७४॥**
चक्षुर्ग्राह्ये साक्षाद्दर्शनात्, श्रोत्रग्राह्य च श्रवणात्साक्ष्यं सिध्यति । यत्र साक्षी सत्यं वदधर्मार्याभ्यां न मुच्यते । सत्यवचनेन धर्मोपपत्तेर्दण्डाभावेऽर्थहान्यभावात् ॥७४॥
साक्षी दृष्टश्रुतादन्यद्विब्रुवन्नार्यसंसदि ।
** अवाङ् नरकमभ्येति प्रेत्य स्वर्गाच्च हीयते ॥३५॥**
साक्षी दृष्टश्रुतादन्यादृशं साधुसभायां वदन्नधामुखो नरकं गच्छति । परलोके च कर्मान्तरजन्यस्वर्गरूपफलादानेन पापेन हीयते ॥७५॥
यत्रानिवद्धोऽपीक्षेत शृणुयाद्वाऽपि किञ्चन ।
** पृष्टस्तत्रापि तद्ब्रुयाद्यथादृष्टं यथाश्रुतम् ॥७६॥**
त्वमस्मिन्विषये साक्षी भवत्येवमऽकृतोऽपि यत्किञ्चिदृगादानादि पश्यति वाक्पारुष्यादिकं वा शृणोति तत्रापि साक्षी स पृष्टः सन् बधोपलब्धं कथ्येत् । अयं त्वकृतसाक्षी सामान्येन मनुनोत्कः। अस्य “ग्रामश्च प्राड्विवाकश्च राजा च इत्यादिना नारदादिभिः षाड्विध्यज्यमुक्तम् ॥७६॥
** एकोऽलुब्धस्तु साक्षी स्याद् वह्वयः शुच्योऽपि न स्त्रियः ।**
** स्त्रीवुद्धेरस्थिरत्वात्तु दौपैश्चान्येऽपि ये वृताः ॥७७॥**
एकोऽलुब्ध इत्यत्राकारप्रश्लेपो द्रष्टव्यः । एकोऽपि साक्षी लोभादिरहितः स्यात् । अत एव व्यासः—
शुचिक्रियश्च धर्मज्ञः साक्षी यत्रानुभूतवाक् ।
प्रमाणमेकोऽपि भवेत्साहसेषु विशेषतः ॥
(१)96 मेधातिथिगोविन्दराजाभ्यां “एको लुब्धस्त्वलाक्षी स्यात्” इति पठितं, व्याख्यातं च-लोभात्नक एकः साक्षी न भवति । एवं चालुब्धोगुणवान्कस्यांचिदवस्थायामेकोऽपि भवतीति। स्त्रियः पुनरात्मशौचादियुक्ता बहृयोऽप्यस्थिरबुद्धित्वादृणादानाद्देः पर्यालोचितव्यवहार साक्षिण्यो न भवन्ति । अपर्यालोचिते तु स्तेयवाग्दण्डपारुष्यादौ “स्त्रियाऽप्यसम्भवं कार्यम्” ( म० स्मृ० ८-७० ) इति लाक्षित्वमुक्तम् । अन्येऽपि ये स्तेयादिदोषैवर्ग्राप्तास्तेऽपि पर्यालोचितव्यवहारे साक्षिणो न स्युः ॥७७॥
स्वभावेनैव यद् ब्रूयुस्तद्वाह्यं व्यावहारिकम् ।
अतो यदन्यदिब्रूयुर्धमार्थं तदपार्थकम् ॥७८॥
यत्साक्षिणो भयादिव्यतिरेकेण स्वभावाद्यदू व्रुयुस्तद्वयवहारनिर्णयार्थं ग्राह्यम् । यत्पुनः स्वाभाविकादन्यत्कुतोऽपि कारणाद्वदन्ति तद्धर्मविषये निष्प्रयोजनं, तन्न ग्राह्यम् ॥७८॥
सभान्तः साक्षिणः प्राप्तानर्थिप्रत्यर्थिसन्निधौ ।
** प्राड्विवाकोऽनुयुञ्जीत विधिना तेन सान्त्वयन् ॥७९॥**
सभामध्यं साक्षिणः संप्राप्तानर्थिप्रत्यर्थिसमक्षं राजाधिकृतो ब्राह्मणः। प्रियोक्तिं रचयन्वक्ष्यमाणप्रकारेण पृच्छेत् ॥७९॥
यद् द्वयोरनयोर्वेत्थ कार्येऽस्मिंश्चेष्टितं मिथः ।
** तद् ब्रूत सर्वं सत्येन युष्माकं ह्यत्र साक्षिता ॥८०॥**
यद् द्वयोरर्थिप्रत्यर्थिनोरनयोः परस्परमस्मिन्कार्ये चेष्टितं जानीथ, तत्सर्वं सत्येन कथयत । यतो युष्माकमत्र साक्षित्वम् ॥८०॥
** सत्यं साक्षयेब्रुवन्साक्षी लोकानाप्नोति पुष्कलान् ।**
** इह चानुत्तमां कीर्तिं वागेषा ब्रह्मपूजिता ॥८१ ॥**
(विक्रियाद्यो धनं किञ्चिद् गृह्णीयात्कुलसन्निधौ ।
** क्रमेण स विशुद्धं हि न्यायतो लभते धनम् ॥५॥ )**
साक्षी साक्ष्ये कर्मणि सत्यं वदन्सन्नुत्कृष्टान्ब्रह्मलोकादीन्प्राप्नोति पुष्कलान्, इह लोके चात्युत्कृष्टां ख्यातिं लभते । यस्मादेषासत्यात्मिका वाक् चतुर्मुखेन पूजिता ॥८१॥
साक्ष्येऽनृतं बदन्पाशैर्वध्यते वारुणैभृशम् ।
** विवशः शतमाजातीस्तस्मात्साक्ष्यं वदेद्वतम् ॥८२॥**
** [ब्राह्मणो वै मनुष्याणामादित्यस्तेजसां दिवि ।**
** शिरो वा सर्वगात्राणां धर्माणां सत्यमुत्तमम् ॥६॥**
** नास्ति सत्यात्परो धर्मो नानृतात्पातकं परम् ।**
** साक्षिधर्मे विशेषेण तस्मात्सत्यं विशिष्यते ॥७॥**
एकमेवाद्वितीयं तु प्रब्रुवन्नावबुध्यते ।
** सत्यं स्वर्गस्य सोपानं पारावारस्य नौरिव ॥८॥]**
यस्मात्साक्षी मृषा वाचं कथयन्वरुणसंवन्धिभिः पाशः सर्परज्जुभिर्जलोदरेण परतन्त्सः शतं जन्मानि यावदत्यर्थं पीड्यते । तस्मात्साक्ष्ये सत्यं ब्रूयात् ॥८२॥
** सत्येन पूयते साक्षी धर्मः सत्येन वर्धते ।**
** तस्मात्सत्यं हि वक्तव्यं सर्ववर्णेषु साक्षिभिः ॥८३॥**
यस्मात्सत्येन पूर्वार्जितादवि पापात्साक्षी मुच्यते, धर्मश्चास्य सत्याभिधानेन वृध्दिमतस्मात्सर्ववर्णविषये साक्षिभिः सत्यं वक्तव्यम् ॥८३॥
** आत्मैव ह्यात्मनः साक्षी गतिरात्मा तथाऽऽत्मनः ।**
** माऽवमंस्थाः स्वमात्मानं नृणां साक्षिणमुत्तमम् ॥८४॥**
यस्माच्छुभाशुभकर्मप्रतिष्ठ आत्मैवात्मनः शरणं, तस्मादेवं स्वमात्मानं नराणां मादुत्तमं साक्षिणं मृषाऽभिधाने नावज्ञासीः ॥८४॥
** मन्यन्ते वै पापकृतो न कश्चित्पश्यतीति नः ।**
** तांस्तु देवाः प्रपश्यन्ति स्वस्यैवान्तरपूरुषः ॥८५॥**
पापकारिण एवं मन्यन्तेऽस्मान् अधर्मप्रवृत्तान्न कश्चित्पश्यतीति । तान्पुनर्वक्ष्यमाणा वाः पश्यन्ति, स्वस्थान्तरपुरुषः पश्यति ॥८५॥
** द्यौर्भूमिरापो हृदयं चन्द्रार्काग्नियमानिलाः ।**
** रात्रिः संध्ये च धर्मश्च वृत्तज्ञाः सर्वदेहिनाम् ॥८६॥**
द्युलोकपृथिवीजलहृदयस्थजीवचन्द्रादित्याग्नियमवायुरात्रिसंध्याद्वयधर्माः सर्वशरीरिण भाशुभकर्मज्ञाः । दिवादीनां चाधिष्ठातृदेवताऽस्ति, सा च शरीरिण्यैकत्रावस्थापिता ततः जानातीत्यागमप्रामाण्याद्वेदान्तदर्शनं तदङ्गीकृत्येदमुत्तम् ॥८६॥
** देवब्राह्मणसन्निध्ये साक्ष्यं पृच्छेद्वतं द्विजान् ।**
** उदङ्मुखान्प्राङ्मुखान्वा पूर्वाह्नो वै शुचिः शुचीन् ॥८७॥**
प्रतिमादेवताब्राह्मणसन्निधाने शुचीन्द्विजातिप्रभृतीन्प्राङ्मुखानुदङ्मुखान्वा स्वयं स प्राड्विवाकः पूर्वाहे काले याथातथ्यं साक्ष्यं पृच्छेत् ॥८७॥
** ब्रूहीति ब्राह्मणं पृच्छेत्सत्यं ब्रहीति पार्थिवम् ।**
** गोबीजकाञ्चनैर्वेश्यं शूद्रं सर्वैस्तु पातकैः ॥८८॥**
ब्रूहीत्येवं शब्दमुच्चार्य ब्राह्मणं पृच्छेत् । सत्यं ब्रूहीति पार्थिवं क्षत्रियं पृच्छेत् । गोवीजसुवर्णापहारे यत्पापं तद्भवतोऽनृताभिधाने स्यादित्येवं वैश्यम् । शुद्रं पुनः सवै क्ष्यमाणपापैः सम्बध्यसे यदि मृषा वदसीति पृच्छेत् ॥८८॥
ब्रह्मन्घोये स्मृता लोका ये च स्त्रीवालघातिनः ।
मित्रद्रुहः कृतघ्नस्य ते ते स्युर्ब्रुवतो मृषा ॥८९॥
ब्राह्मणहन्तुः, स्त्रीघातिनो बालघातिनश्च ये नरकादिलोका ऋषिभिः स्मृताः, ये च मित्रद्रोहादिकारिणः, ये चोपकर्तुरपकारिणस्ते तव मिथ्यावदतो भवेयुः ॥८९॥
जन्मप्रभृति यत्किञ्चित्पूण्यं भद्रात्वया कृतम् ।
** तत्ते सर्वं शुनो गच्छेद्यदि ब्रूयास्त्वमन्यथा ॥९०॥**
हे शुभाचार ! यत्त्वया जन्मत आरभ्य किंचित्सुकृतं कृतं, तत्सर्वं त्वदीयं कुक्कुरादिकं संक्रामति, यदि त्वमसत्यं ब्रवीषि ॥९०॥
एकाऽहमस्मीत्यात्मानं यत्त्वं कल्याण ! मन्यसे ।
** नित्यं स्थितस्ते हृद्येषः पुण्यपापेक्षिता मुनिः ॥९१॥**
हे भद्र! एक एवाहमस्मि जीवात्मक इति यदाऽऽत्मानं मन्यसे, र्मंवं संस्था । यस्मादेवं पापानां पुण्यानां च द्रष्टा मननान्मुनिः सर्वज्ञस्तव हृदये परमात्मा नित्यमवस्थितः । तथा च श्रुतिः— “द्वा सुपर्णा सयुजा सखया समानं वृक्षं परिषस्वजाते । तयोरन्यः पिप्पलं स्वादूत्यनश्नन्नन्ये अभिचाकशीति” ॥९१॥
यमो वैवस्वतोदेवो यस्तवैष हृदि स्थितः ।
** तेन चेदविवादस्ते मा गङ्गां मा कुरून्गमः ॥९२॥**
सर्वसंयमनाद्यमः परमात्मा, वैवस्वत इति दण्डधारित्वात्, देवनाद्देवः, यस्तवैव हृदि तिष्ठति तेन सह यथार्थकथने यदि तवाविवादः यदा त्वन्मनोगतमसावन्यज्जानाति त्वं चान्यथा कथयसि तदान्तर्यामिणा सह विप्रतिपत्तिः स्यात् । एवं चात्र सत्याभिवानेनैव निःपापः कृतकृत्योऽसि । पापनिर्हरणार्थं मा गङ्गां मा च कुरुक्षेत्रं यासीः, मनूक्तमेवात्र । गङ्गाकुरुक्षेत्रयोः साम्यं मत्स्यपुराणे व्यासेन स्फुटीकृतम्— “कुत्रक्षेत्रसमा गङ्गा यत्र तत्रावगाहिता” इति । (१)97 मेधातिथिगोविन्दराजौ तु विवस्वतः पुत्रो यो यमो दक्षिणदिक्पतिर्लाकतः कर्मगोचरीभूतत्त्वात्तव हृदये परिस्फुरति तेन सह यदि तवाधर्मकारित्वाभावाद्विवादी नास्त तदा मा गङ्गां मा कुरक्षेत्रं यासीरिति व्याचक्षते ॥९२॥
नग्नो मुण्डः कपालेन भिक्षार्थी क्षुत्पिपासितः ।
अन्धः शत्रुकुलं गच्छेद्यः साक्ष्यमनृतं वदेत् ॥९३॥
यः साक्ष्यमसत्यं वदेत्स नग्नः कृतमुण्डनपरिभवोऽन्धः कर्पूरैणोपलक्षितः भिक्षार्थी शत्रुकुलं गच्छेत् ॥९३॥
अवाक्शिरास्तमस्यन्धे किल्विषी नरकं व्रजेत् ।
यः प्रश्नं वितणं ब्रूयात्पृष्टः सन् धर्मनिश्चये ॥९४॥
यो धर्मनिश्चयनिमित्तं पृष्टः सन्नसत्यं ब्रूयात् स पापवानधोमुखो महान्धकारे यो नरकसंगच्छति ॥९४॥
अन्धो मत्स्यानिवाश्नाति स नरः कण्टकैः सह ।
यो भाषतेऽर्थवैकल्यमप्रत्यक्षं सभां गतः ॥९५॥
यः सभां प्राप्तोऽर्थस्य तत्त्वार्थस्य वैकल्यमयथार्थाभिप्रायमप्रत्यक्षमनुपलब्धमुत्कोचादिसुखलेशेन कथयति, सनरोऽन्ध इव सकण्टकान्मत्स्यान्भक्षयति, सुखबुद्धया प्रवृत्तो दुःखमेव महल्लभते ॥९५॥
यस्य विद्वान् हि वदतः क्षेत्रज्ञो नाभिशङ्कते ।
** तस्मान्न देवाः श्रेयांसं लोकेऽन्यंपुरुषं विदुः ॥९६॥**
यस्य वदतः सर्वज्ञोऽन्तर्यामी किमयं सत्यंवदत्युतानृतमिति न शङ्केत, किन्तु सत्यमेवायं वदतीति निर्विशङ्कः सम्पद्यते । तस्मादन्यं प्रशस्ततरं पुरुषं देवा न जानन्ति ॥९६॥
** यावतो बान्धवान्यस्मिन्हन्ति साक्ष्येऽनृतं वदन् ।**
** तावतः संख्ययां तस्मिञ्छणु सौम्यानुपूर्वशः ॥९७॥**
[ एवं संबन्धनात्तस्मान्मुच्यते नियतावृतः ।
** पशून्गोश्वपुरुषाणां हिरण्यं भूर्यथाक्रमम् ॥९॥]**
यस्मिन्पश्चादिनिमित्ते साक्ष्येऽनृतं वदन् यत्संख्याकान्पित्रादिबान्धवान्नरके योजयति, तत्संख्याकान्क्रमेण परिगणनया मयोच्यमानानू साधो ! शृणु। अथवा यावतो बान्धवान् यस्मिन्हन्ति, यावतां बान्धवानां हननफलं प्राप्नोति, तावत्संख्याकानञ्छृणु । पक्षद्वयेऽप्यनृतनिन्दार्थमिदम् ॥९७॥
पञ्च पश्चनृते हन्ति दश हन्ति गवानृते ।
** शतमश्वानृते हन्ति सहस्रं पुरुषानृते ॥९८॥**
पशुविषयेऽनृते पञ्च बान्धवान्नरके योजयति, पञ्चानां बान्धवानां हननफलं प्राप्नोति । एवं दश गोविषये, शतमश्वविषये, सहस्रं पुरुषविषये । संख्यागौरवं चेदं प्रायश्चित्तगौरवार्थम् ॥९८॥
** हन्ति जातानजातांश्च हिरण्यार्थेऽनृतं वदन् ।**
** सर्वं भूम्यनृते हन्ति मा स्म भूम्यनृतं वदीः ॥९९॥**
[पशुवत्क्षौद्रघृतयोर्यच्चान्यत्पशुसंभवम् ।
** गोवद्वस्त्रहिरण्येषु धान्यपुष्पफलेषु च ॥१०॥**
अश्ववत्सर्वयानेषु खरोष्ट्रवतरादिषु ॥]
हिरण्यार्थेऽनृतं वदञ्जतान् पित्रादीन् अजातांश्च पुत्रप्रभृतीघ्नरके योजयति, एषां हननफलं प्राप्नोति । भूमिविषये चानृतं वदन्सर्वप्राणिनां हननफलं प्राप्नोति । तस्माद्भूविषयेऽनृतं मा वदीरिति विशिष्याभिधानम् ॥९९॥
वैदूर्यादिष्वनृतं ब्रुवतो भूमिवद्दोषमाह—
** अप्सु भूमिवदित्याहुः स्त्रीणां भोगे च मैथुने ।**
** अब्जेषु चैव रत्नेषु सर्वेष्वश्ममयेषु च ॥१००॥**
[पशुवत्क्षौद्रघृतयेार्यानेषु च तथाश्ववत् ।
** गोवद्रजतवस्त्रेषु धान्ये ब्राह्मणवद्विधिः ॥११॥ ]**
तरागकूपग्राह्योदकविषयेऽनृते, स्त्रीणां च मैथुनाख्योपभोगविषये, अब्जेषु च, रत्नेषु च
इत्येतया वरुणदेवताक्या**“आपो हि ष्ठा”** इति तृचेन वाग्देवताकेन जुहुयात् । घृतमग्नाविक्ति सर्वत्रानुषङ्गः ॥१०६॥
त्रिपक्षादब्रुवन्साक्ष्यमृणादिषु नरोऽगदः ।
** तदृणं प्रान्नुयात्सर्व दशबन्धं च सर्वतः ॥१०७॥**
अध्याधितः साक्षी ऋणादानादिव्यवहारे त्रिपक्षपर्यन्तं यदि साक्ष्यं न वदेत्तदा तद्विवादास्पदं सर्वमृणमुत्तमर्णस्य दद्यात्, तस्य च सर्वस्यर्णस्य दशमं भागं राज्ञो दण्डं दद्यात् ॥१०७॥
यस्य दृश्येत सप्ताहादुक्तवाक्यस्य साक्षिणः ।
** रोगोऽग्निर्ज्ञातिमरणमृणं दाप्यो दमं च सः ॥१०८॥**
यस्य साक्षिण उक्तसाक्ष्यस्य सप्ताहमध्ये व्याध्यग्निदाहसंनिहितपुत्रादिज्ञातिमरणानामन्यतमं भवति, दैवसूचितमिथ्याभिदोषत्वादृणमुत्तमर्णस्य दण्डं च राज्ञा दाप्यः ॥१०८॥
असाक्षिकेषु त्वर्थेषु मिथो विवदमानयोः ।
** अविन्दंस्तत्त्वतः सत्यं शपथेनापि लम्भयेत् ॥१०९॥**
अविद्यमानसाक्षिकेषु व्यवहारेषु परस्परं विवदमानयोस्तत्त्वतश्छलादिव्यतिरेकेण सत्यमलभमानः प्राड्विवाको वक्ष्यमाणेन शपथेन सत्यमुन्नयेत् ॥१०९॥
महर्षिभिश्च देवैश्च कार्यार्थं शपथाः कृताः ।
वसिष्ठश्चापि शपथं शेपे पैजवने नृपे ॥११०॥
सप्तर्षिभिर्देवैश्चेन्द्रादिभिः सन्दिग्धकार्यनिर्णयार्थे शपथाः कृताः, वसिष्ठोऽप्यनेन पुत्रशतं भक्षितमिति विश्वामित्रेणाक्रुष्टः स्वपरिशुद्धये पिजवनापत्ये सुदासि राजनि शपथं चकार । अनेकार्थत्वाद्धातूनां शपिरपि करोत्यर्थः ॥११०॥
न वृथा शपथं कुर्यात्स्वल्पेऽप्यर्थे नरो बुधः ।
** वृथा हि शपथं कुर्वन्प्रेत्य चेह च नश्यति ॥१११॥**
स्वल्पेऽपि कार्ये न वृथा शपथं पण्डितः कुर्यात् । वृथा शपथं कुर्वन्परलोक इह लोके नरकप्राप्तया अकीर्तिप्राप्त्या च नाशं प्राप्नोति ॥१११॥
वृथाशपथप्रतिप्रसवार्थमाह—
कामिनीषु विवाहेषु गवां भक्ष्ये तथेन्धने ।
** ब्राह्मणाभ्युपपत्तौ च शपथे नास्ति पातकम् ॥११२॥**
बहुभार्यस्य नान्यामहं कामये त्वमेव मत्प्रेयसीत्येवं विशिष्टः सुरतलाभार्थं कामिनीविषये, विवाहविषये च मयाऽन्या न वोढव्येत्यादौ, गवार्थे घासाद्यूपहारे च, अग्नौ होमार्थमिन्धनाद्युपहारे, ब्राह्मणरक्षार्थमङ्गीकृतधनादौ वृथा शपथे पापं न भवति ॥११२॥
सत्येन शापयेद्विप्रं क्षत्रियं वाहनायुधैः ।
** गोबीजकाञ्चनैर्वैश्यं शूद्रं सर्वैस्तु पातकैः ॥११३॥**
ब्राह्मणं सत्यशब्दोच्चारणेन शापयेत् । क्षत्रियं वाहनायुधं मम निष्फलं स्यादित्येवम् । वैश्यं गोबीजकाञ्चनानि च मम निष्फलानि स्युरित्येवम् । शूद्रं च सर्वाणि मे पातकानि स्युरित्येवं शापयेत् ॥११३॥
कार्यगौरवलाघवापेक्षया—
अग्निं वाहारयेदेनमप्सु चैनं निमज्जयेत् ।
** पुत्रदारस्य वाप्येनं शिरांसि स्पर्शयेत्पृथक् ॥११४॥**
अग्मिसन्निभं पञ्चाशत्पलिकमष्टाङ्गुलमयःपिण्डं हस्तद्वयविन्यस्तसप्ताश्वत्थपत्रं शूद्रा—
दिकं सप्त पदानि पितामहाद्युक्तविधानादाहारयेत् । जलौकादिरहितजले चैनं निमज्जयेत् ।अशेषेतिकर्तव्यता स्मृत्यन्तरे ज्ञेया । पुत्राणां दारागां च पृथक् शिरस्येनं स्पर्शयेत् ११४॥
यमिद्धो न दहत्यग्निरापो नोन्मजयन्ति च ।
** न चार्तिमृच्छति क्षिप्रं स ज्ञेयः शपथे शुचिः ॥११५॥**
यं प्रदीप्तोऽग्निर्न दहति, आपश्च यं नोर्ध्वं नयन्ति, न चार्तिमेव महर्ती प्राप्नोति स शपथे विशुद्धो ज्ञेयः ॥११५॥
अत्र प्रकृतमर्थवादमाह—
वत्सस्य ह्यभिशस्तस्य पुरा भ्रात्रा यवीयसा ।
** नाग्निर्ददाह रोमापि सत्येन जगतः स्पशः ॥११६॥**
यस्मात्पूर्वकाले वत्सनाम्न ऋपेर्न त्वं ब्राह्मणः शूद्रापत्योऽसीत्येवं कनीयसा वैमात्रेयेणाभिक्रुष्टस्य नैतदेवमिति स यथार्थमग्निं प्रविष्टस्याग्निः सर्वस्य जगतः शुभाशुभकर्तव्ये चारभृतः सत्येन हेतुना रोमैकमपि वह्निर्न दुग्धवान् ॥११६॥
यस्मिन्यस्मिन्विवादे तु कौटसाक्ष्यं कृतं भवेत् ।
तत्तत्कार्यं निवर्ते कृतं चाप्यकृतं भवेत् ॥ ११७॥
यस्मिन्यस्मिन्व्यवहारे साक्षिभिरनृतमुक्तमिति निश्चितं भवेत्तत्कार्यमसमाप्तं प्राड्विवाकः पुनरपि निवर्तयेत् । यदपि च दण्डसमाप्तिपर्यन्ततां नीतं तदपि पुनः परीक्षेत ॥११७॥
वक्ष्यमाणविशेषार्थं लोभादीन्पृथङ् निर्दिशति—
** लोभान्मोहाद्भयान्मैत्रात्कामात्क्रोधात्तथैव च ।**
** अज्ञानाद्वालभावाच्च साक्ष्यं वितथमुच्यते ॥११८॥**
लोभेन, विपरीतज्ञानेन, भयेन, स्नेहेन, कामेन, क्रोधेन, अज्ञानेन, अनवधानेन साक्ष्यमसत्यमुच्यते ॥११८॥
एषामन्यतमे स्थाने यः साक्ष्यमनृ वदेत् ।
** तस्य दण्डविशेषांस्तु प्रवक्ष्याम्यनुपूर्वशः ॥११९॥**
एषां लोभादीनां मध्यादन्यतममस्मिन्निमित्ते सति यो मिथ्या साक्ष्यं कथ्येत्तस्य दण्डविशेषाणि क्रमशो वदिष्यामि ॥११९॥
लोभात्सहस्रं दण्ड्यस्तु मोहात्पूर्वं तु साहसम् ।
** भयाद् द्वौ मध्यमौ दण्डौ मैत्रात्पूर्वं चतुर्गुणम् ॥१२०॥**
लोभेन मिथ्याऽभिधाने सति वक्ष्यमाणपणानां सहस्रं दण्ड्यः, मोहेन प्रथमं साहसं वक्ष्यमाणम्, भयेन च वक्ष्यमाणौ मध्यमसाहसौ, मैत्रात्प्रथमसाहसं चतुर्गुणम् ॥१२०॥
कामाद्दशगुणं पूर्वं क्रोधात्तु त्रिगुणं परम् ।
** अज्ञानाद् द्वे शते पूर्णे वालिश्याच्छ्तमेव तु ॥१२१॥**
स्त्रीसंभोगरूपकामानुरोधेन मिथ्यावदन्प्रथमसाहसं दशगुणं दण्डयः । क्रोधेन तु परं मध्यमसाहसं त्रिगुणं वक्ष्यमाणं, अज्ञानत्वाद् द्वे शते, बालिश्यादनवधानात्पणशतमेव दण्डय इति सर्वत्रानुषङ्गः ॥१२१॥
** एतानाहुः कौटसाक्ष्ये प्रोक्तान्दण्डान्मनीषिभिः ।**
धर्मस्याव्यभिचारार्थमधर्मनियमाय च ॥१२२॥
सत्यरूपधमस्यापरिलोपार्थमसत्यरूपाधर्मस्य च वारणार्थमेतान्कौटसाक्ष्यविषये पूर्वमुनिभिरुक्तान्दण्डान्मन्वादय आहुः । एतञ्च सकृत्कौटसाक्ष्ये ॥१२२॥
भूयोभूयः कौटसाक्ष्यहरणे तु—
कौटसाक्ष्यतु कुर्वाणांस्त्रीन्वर्णान्धार्मिको नृपः ।
प्रवासयेद्दण्डयित्वा ब्राह्मणं तु विवासयेत् ॥१२३॥
क्षत्रियादींस्त्रीन्वर्णान्कौटसाक्ष्ये प्रवृत्तान् पूर्वोक्तेन दण्डेन दण्डयित्वा धार्मिको राजा स्वराष्ट्राद्विवासयेत् । ब्राह्मणं तु धनदण्डव्यतिरेकेण स्वराष्ट्रान्निःसापयेत् ।
**न जातु ब्राह्मणं हन्यात्सर्वपापेष्ववस्थितम् । **
** राष्ट्रादेनं बहिः कुर्यात्समग्रधनमक्षतम ॥ (स. स्मृ, ८-३८० )** ।
इति धनसहितनिर्वासनस्याभिधास्यमानत्वात् । गोविन्दराजस्तु ब्राह्मणं पुनः पूर्वदण्डेन दण्डयित्वा नग्नं कुर्यादिति व्याचष्टे । मेधातिथिस्तु ब्राह्मणस्य विवासस्त्वं वासोऽपहरणं गृहभङ्गो वेत्याचष्टे ॥१२३॥
दश स्थानानि दण्डस्य मनुः स्वायंभुवोऽब्रवीत् ।
त्रिषु वर्णेषु यानि स्युरक्षतो ब्राह्मणो व्रजेत् ॥१२४॥
हैरण्यगर्भो मनुर्दश दण्डस्थानान्युक्तवान् । यानि क्षत्रियादिवर्णत्रयविषये भवन्ति । ब्राह्मणः पुनर्महत्यपराधेऽक्षतशरीरो देशान्निस्सार्यते॥१२४॥
उपस्थमुदरं जिह्वा हस्तौ पादौ च पञ्चमम् ।
** चक्षुर्नासा च कर्णौ च धनं देहस्तथैव च ॥१२५॥**
लिङ्गादीन्येतानि दश दण्डस्थानानि, अतस्तत्तदङ्गेनापराधे सति अपराधलाघवगौरवापेक्षया तत्तदङ्गताडनवेदनादि कर्तव्यम् । अल्पापराधे यथाश्रुतं धनदण्डः । देहदण्डो मारणं महापातकादौ ॥१२५॥
**अनुबन्धं परिज्ञाय देशकालौ च तत्त्वतः । **
** सारापराधौ चालोक्य दण्डं दण्ड्येषु पातयेत् ॥१२६॥**
पुनः पुनरिच्छातोऽपराधकरणमवेक्ष्य ग्रामारण्यादिचापराधिस्थानं रात्र्यादिकं वाऽपराधस्यापेक्ष्य सारं चापगधकारिणो धनशरीरादिसामर्थ्यमपराधं च गुरुलघुभावेन चालोक्य दण्डनीयेषु दण्डं कुर्यात् । एतञ्चाभिहिताभिधास्यमानदण्डशेषभूतम् ॥१२६॥
अधर्मदण्डनं लोके यशोघ्नं कीर्तिनाशनम् ।
** अस्वर्ग्य च परत्रापि तस्मात्तत्परिवर्जयेत् ॥१२७॥**
जीवतः ख्यातिर्यशः, मृतस्य ख्यातिः कीर्तिः, यस्मादनुबन्धद्यनपेक्ष्य दण्डनमिहलोके यशोनाशनं, मृतस्य च कीर्तिनाशनं, परलोके च धर्मान्तरार्जितस्वर्गप्रतिबन्धकं, तस्मात्तत्परित्यजेत् ॥१२७॥
अदण्डान्दण्डयन्राजा दण्ड्यांश्चैवाप्यदण्डयन् ।
**अयशो महदाप्नोति नरकं चैव गच्छति ॥१२८॥ **
राजा दण्डानर्हान्धनलोभादिना दण्डयन्, दण्डार्होश्चानुराधादिनोत्सृजन्महतीमख्यातिं प्राप्नोति, नरकं च व्रजति ॥१२८॥
वाग्दण्डं प्रथमं कुर्याद्धिग्दण्डं तदनन्तरम् ।
** तृतीयं धनदराडं तु वधदण्डमतः परम् ॥१२९॥**
न साधु कृतवानसि, मैवं भूयः कार्षीरित्येवं वाङ्निर्भर्त्सनं प्रथमापराधे गुणवतः कुर्यात् । तथापि यदि नोपशाम्यति, तदा धिग् जाल्म मा जीवनिस्ते पापस्य भूयादित्येवमादि तस्य कार्यम् । तथापि यद्यसन्मार्गान्न निवर्तते, तदा धनदण्डमस्य तृतीयं कुर्यात् । एवमपि चेन्नावसिष्ठते तदाऽतः परं वधदण्डं ताडनाद्यङ्गच्छेदरूपं तस्य कुर्यान्न मारणम्, यतो वक्ष्यति “वधेनापि यदा त्वेतान्” ( म. स्मृ. ८-१३० ) इति ॥१२९॥
वधेनापि यदा त्वेतान्निग्रहीतुं न शक्नुयात् ।
तदैषु सर्वमप्यैतत्प्रयुञ्जीत चतुष्टयम् ॥१३०॥
यदा व्यस्तेनाङ्गच्छेदेनापि दण्ड्यान्वशे कर्तुं न शक्नुयात्तदा एतेषु सर्वं वाग्दण्डादिचतुष्टयं कुर्यात् ॥१३०॥
लोकसंव्यवहारार्थं याः संज्ञाः प्रथिता भुवि ।
** ताम्ररुप्यसुवर्णानां ताः प्रवक्ष्याम्यशेषतः ॥१३१॥**
ताम्ररूप्यसुवर्णानां या पणादिसंज्ञाः क्रयविक्रयादिलोकव्यवहारार्थं पृथिव्यां प्रसिद्धास्ता दण्डाद्युपयोगार्थं साकल्येन कथयिष्यामि ॥१३१॥
जालान्तरगते भानौ यत्सूक्ष्मं दृश्यते रजः ।
प्रथमं तत्प्रमाणानां त्रसरेणुं प्रचक्षते ॥१३२॥
गवाक्षविवरप्रविष्टसूर्यरश्मिषु यत्सूक्ष्मं रजो दृश्यते, तद् दृश्यमानपरिमाणानां प्रथमं त्रसरेणुं वदन्ति ॥१३२॥
त्रसरेणवोऽष्टौ विज्ञेया लिक्षैका परिमाणतः ।
** ता राजसर्षपस्तिस्रस्ते त्रयो गौरसर्षपः ॥१३३॥**
अष्टौ त्रसरेणवो लिक्षैका परिमाणेन ज्ञेया । तास्तिस्रो लिक्षा राजसर्षपो ज्ञेयः । ते राज सर्षपास्त्रयोगौरसर्षपो ज्ञेयः ॥१३३॥
सर्षपाः षट् यवो मध्यस्त्रियवं त्वेककृष्णलम् ।
** पञ्चकृष्णलको माषस्ते सुवर्णस्तु षोडश ॥१३४॥**
गौरसर्षपाः षट् मध्यो, न स्थूलो नापि सूक्ष्मो, यवो भवति । त्रिभिर्यवैः कृष्णलं रक्तिकेति प्रसिद्धम् । पञ्चभिः कृष्णलैर्माषः । षोडश भाषा सुवर्णः स्यात् । पुंलिङ्गश्चायं परिमाणवचनः ॥१३४॥
पलं सुवर्णाश्चत्वारः पलानि धरणं दश ।
** द्वे कृष्णले समधृते विज्ञेयो रौप्यमाषकः ॥१३५॥**
चत्वारः सुवर्णा पलं स्यात् । दश पलानि धरणम् । कृष्णलद्वयं समं कृत्वा तुलया धृर्तरूप्यमाषको बोद्धव्यः ॥१३५॥
ते षोडश स्वाद्धरणं पुराणश्चैव राजतः ।
** कार्षापणस्तु विज्ञेयस्ताम्रिकः कार्षिकः पणः ॥१३६॥**
ते षोडश रूप्यमाषका रौप्यधरणं पुराणश्च राजतो रजतसम्बन्धी स्यात् । कार्षिकस्ताभ्रमयः कार्षापणः पण इति विज्ञेयः । कार्षिकश्च शास्त्रीयपलचतुर्थभागो बोद्धव्यः । अत एव “पलं कर्षचतुष्टयम्” (अ.को. २-९-८६ ) इत्याभिधानिकाः ॥१३६॥
धरणानि दश ज्ञेयः शतमानस्तु राजतः ।
** चतुःसौवर्णिको निष्को विज्ञेयस्तु प्रमाणतः ॥१३७॥**
दश रुप्यधरणानि रौप्यशतमानो ज्ञातव्यः । चतुर्भिः सुवर्णेर्निष्कः प्रमाणेन बोद्धव्यः ॥१३७॥
पणानां द्वे शते सार्धं प्रथमः साहसः स्मृतः ।
** मध्यमः पञ्च विज्ञेयः सहस्र त्वेव चेात्तमः ॥१३८॥**
पञ्चाशदधिके द्वे पणशते प्रथमसाहसो मन्वादिभिः स्मृतः। पणपञ्चशतानि मध्यमसाहसो ज्ञेयः । पणसहस्रं तूत्तमसाहसो ज्ञेयः ॥१३८॥
ऋणे देये प्रतिज्ञाते पञ्चकं शतमर्हति ।
** अपह्नवे तद् द्विगुणं तन्मनोरनुशासनम् ॥१३९॥**
मयोत्तमर्णस्य धनं देयमिति सभायामधमर्णेनोक्ते सत्यधमर्णः पणशतात्पञ्च पणा इत्येवं दण्डमर्हति । यदा तु सभायामपि न किंचिदस्मै धारयामीत्येवमालपति तदा पणशताद्दसपणा इत्येवं दण्डमर्हति । इत्येवं मनुस्मृतौ दण्डप्रकारः ॥१३९॥
वसिष्ठविहितां वृद्धिं सृजेद्वित्तविवर्धिनीम् ।
** अशीतिभागं गृह्णीयान्मासाद्वार्धुषिकः शते ॥१४०॥**
वसिष्टेनोक्तां वृद्धिं धर्म्यत्वाद्धनवृद्धिकरीं वृद्धिजीवी गृह्णीयात् । तामेव दर्शयति—सतेप्रयुक्तेऽशीतिभागं प्रतिमासं वृद्धिं गृह्णीयात् ॥१४०॥
द्विकं शतं वा गृह्णीयात्सतां धर्ममनुस्मरन् ।
** द्विकं शतं हि गृह्णानो न भवत्यर्थकिल्बिषो ॥१४१॥**
साधूनामयं धर्म इति मन्यमानः पणशते प्रयुक्ते पणद्वयं वा प्रतिमासं गृह्णीयात् । यस्मात् द्विकं शतं हि गृह्णानो वृद्धिधनग्रहणे किल्बिषी न भवति ॥१४१॥
द्विकं त्रिकं चतुष्कं च पञ्चकं च शतं समम् ।
** मासस्य वृद्धिं गृह्णीयाद्वर्णानामनुपूर्वशः ॥१४२॥**
ब्राह्मणादिवर्णानां क्रमेण द्विकं त्रिकं चतुष्कं पञ्चकं शतसममितो नाधिकं मासस्य सम्बन्धिनीं वृद्धिं गृह्णीयात् ।
नन्वशीतिभागो लघु, द्वकशतग्रहणं गुरु, कथमिमौ ब्राह्मणस्य लघुगुरुकल्पौ विकल्पेताम् ? अत्र (१)98 मेधातिथिगोविन्दराजौ तु पूर्ववृद्धया निर्वाहासम्भवे द्विकशतपरिग्रह इति व्याचक्षते ।
इदं तु वदामः—सबन्धकेष्वशीतिभागग्रहणं, बन्धकरहिते तु द्विकशतवृद्धिपरिग्रहः । तदाह
याज्ञवल्क्यः—
** अशीतिभागो वृद्धिः स्यान्मासि मासि सबन्धके ।**
** वर्णक्रमाच्छतं द्वित्रिचतुःपञ्चकमन्यथा ॥ ( या. स्मृ. २-३७ )**
वेदान्तोद्गीतमहसो मुनेर्व्याख्यानमाद्रिये ।
** तद्विरुद्धं स्वबुध्या च निबद्धमधुनातनैः ॥१४२॥**
** न त्वेवाधौ सोपकारे कौसीदीं वृद्धिमाप्नुयात् ।**
** न चाधेः कालसंरोधान्निसर्गोऽस्ति न विक्रयः ॥१४३॥**
भूमिगोधनादौ भोगार्थं बन्धके दत्ते धनप्रयोगभवामनन्तरोक्तां वृद्धिमुत्तमर्णो न लभते । कालसंरोधाच्चिरकालावस्थानाद् द्विगुणीभूतमूलधनप्रवेशेऽपि न निसर्गोऽन्यस्मै दानं, न वाऽन्यतो विक्रयः । (२)99 मेधातिथिगोविन्दराजौ तु आधेश्चिरकालावस्थानेऽपि न निसर्गो, नान्यत्र
बन्धकेनार्पणमिति व्याचक्षाते । अत्र तु सर्वदेशीयशिष्टाचारविरोधः, बन्धकीकृतभूम्यादेरन्यत्राधीकरणसमाचारात् ॥१४३॥
न भोक्तव्यो वलादाधिर्भुञ्जानो वृद्धिमुत्सृजेत् ।
** मूल्येन तोषयेच्चैनमाधिस्तेनोऽन्यथा भवेत् ॥१४४॥**
गोप्याधिविषयं वचनमिदम्। वस्त्रालङ्कारादिर्गाप्याधिर्बलात्र भोक्तव्यः, भुञ्जानो वृद्धिमृत्सृजेत्प्राङ् मूल्येनात्रैनं तोषयेत् । यद्वा भोगेनासारतामाधौ नीते सारावस्थाविमूल्यादानेनने स्वामिनं ताषयेदन्यथा बन्धकचौरः स्यात् ॥१४४॥
आधिश्चोपनिधिश्चोभौ न कालात्ययनर्हतः ।
** श्रवहार्यौ भवेतां तौ दीर्घकालमवस्थितौ ॥१४५॥**
आधिर्बन्धकः, उपनिधीयत इत्युपनिधिः प्रीत्या भोगार्थमर्पितं द्रव्यम् । नारदस्मृतिलक्षितौ च निक्षेपोपनिधी । तावेवात्रोपनिधिशब्देन गृह्येते । एतावाध्युपनिधी चिरकालावस्थितावपि न कालात्ययमर्हतः । यदैव स्वामिना प्रार्थितौ तदव तस्यावहार्यौ समर्पणीयावित्यर्थः ॥१४५॥
संप्रीत्या भुज्यमानानि न नश्यन्ति कदाचन ।
धेनुरुष्ट्रो वहन्नश्वो यश्च दम्यः प्रयुज्यते ॥१४६॥
“यत्किञ्चिद्दश वर्षाणि” ( म. स्मृ. ८–१४७ ) इत्यनन्तरं भोगेन स्वत्वहानिं वक्ष्यति, तदपवादार्थमिदम् । दुह्यमाना गौस्ष्ट्रोऽश्चश्च वहन्दमनार्थं च प्रयुक्तो बलीवर्दापि एते प्रीत्याऽन्येन तु भुज्यमानाः कदाचिदपि स्वामिनो न नश्यन्ति । प्रदर्शनार्थमिदं प्रोत्योपभुज्यमानं न नश्यतीति विवक्षितम् । सामान्योपक्रमं चेदं विशेषाभिधानमिति नपुंसकलिङ्गता ॥१४६॥
यत्किञ्चिद्दश वर्षाणि सन्निधौ प्रेक्षते धनी ।
** भुज्यमानं परैस्तूष्णीं न स तल्लब्धुमर्हति ॥१४७॥**
यर्त्किचिद्धनजातं समक्षमेव प्रीत्यादिव्यतिरेकेण परैर्दश वर्षाणि भुज्यमानं स्वामी प्रेक्षते, मा भुङ्क्ष्वेत्यादिप्रतिषेधोक्तिं न रचयति, नासौ तल्लब्धुंयोग्यो भवति । तस्य तंत्र स्वाम्यं निवर्तत इति भावः ॥१४७॥
अजडश्चेदपोगण्डो विषये चास्य भुज्यते ।
** भग्नं तद्व्यवहारेण भोक्ता तद् द्रव्यमर्हति ॥१४८॥**
जडो बुद्धिविकलः, न्यूनषोडशवर्षः पोगण्डः । तथा च नारदः—
बाल आषोडशाद्वर्षात्पोगण्डश्चापि शब्दितः ।
____________________________________________________
अस्यामवस्थायां कर्तव्यम् । आधिं भुन्जीत यावद् द्विगुणं धर्मं प्रविष्टे ततो मोच्य आधिस्तदुत्पन्ने प्रविष्टे द्विगुणे धने भोग्यस्तावदेवमभोग्यस्तावद् देयं भोग्यस्त्वाधिरस्य लाभं तिष्ठेद्यावद्वाधो न आगते तु बाधे कथञ्चिद्धनिको दरिद्रतामुपगतस्तावन्मात्रशेषधनः स कञ्चित् कालं प्रतीक्ष्य राजनि निवेद्य विक्रीणीत बन्धम् । सतो विक्रयादुत्पन्नं द्विगुणमात्मनो बन्धनं गृहीत्वा शेषं मध्यस्थहस्तकणिकसात्कुर्यात् । ननु च आधिः प्रगश्येद् द्विगुणे धने यदि न मोक्षयेदिति पठ्यते । एतदुत्तरत्र व्याख्यास्यामः । प्रगाश्यत्वान्न पूर्वस्वामिनः स्वाम्यहानिः प्रयोक्तुश्च स्वत्वापत्तिः । यदि च निसर्गविक्रयो न स्तः कीदृश्यमस्य स्वाम्यमुच्यते । तस्मात् प्रतिषेधसामर्थ्येन प्रणाशवचनं प्रतिषिद्धभोगस्य भोगानुज्ञानार्थं व्याख्यायते वस्त्रादिविषयं वा । तस्य हि भज्यमानस्य प्रणाश एव न क्षेत्रादेरिव तिष्ठतः स्वरूपात्प्रच्यवमानस्य भोग्यता सम्भवति । तेनैतत्स्मृतिव्यवस्थायां व्याख्येयं गौणौ चात्र प्रणाशनिसर्गौ, विक्रयप्रतिषेधस्तु मुख्य एव । न ह्यसौ गौणतया प्रतिपत्तुं शक्यते । एतदैव प्रस्तुत्य न स्यातां विक्रयाधीने इति स्मृत्यन्तरपठितम् । अत इह निसर्गोऽन्यत्राधानं विक्रयसाहचर्यात सदृशौ हि तौ केनचिदंशेन ।
स धनस्वामी यदि जडः पोगण्डश्चन भवति तदीयदर्शनविषये च तद्धनं भुज्यते, तदा स्वामिनो त्र्यवहारेण नष्टं, ततो भोक्तुरेव तद्धनं भवति ॥१४८॥
आधिः सीमा बालधनं निक्षेपोपनिधिः स्त्रियः ।
** राजस्वं श्रोत्रियस्वं च न भोगेन प्रणश्यति ॥१४९॥**
[ यद्विनाऽगममत्यन्तं भुक्तपूर्वैस्त्रिभिर्भवे ।
** न तच्छक्यमपाहर्तुं क्रमात्र्त्रिपुरुषागतम् ॥१३॥]**
बन्धः, ग्रामादिमर्यादा, बालधनं, निक्षेपोपनिधी,
वासनस्थमनाख्याय समुद्रं यन्निधीयते ।
इति नारदोक्त उपनिधिलक्षणः, दास्यादिस्त्रियः, राजश्रोत्रियधनानि, उक्तेन दशवर्षभोगेन न स्वामिनो नश्यन्ति, न भोक्तुः स्वत्वं भजन्ते ॥१४९॥
यः स्वामिनाननुज्ञातमाधिं भुङ्क्तेऽविचक्षणः ।
** तेनार्धवृद्धिर्मोक्तव्या तस्य भोगस्य निष्कृतिः ॥१५०॥**
यो वृद्ध्या दत्तं बन्धं स्वाम्यनुज्ञाव्यतिरेकेण मूर्खो निहृवेन भुङ्क्ते, तेन तस्य भोगस्य संशुद्ध्यर्थमर्धवृद्धिर्मोक्तव्या । बलभोगेन तु भोक्तव्ये बलादधिभुञ्जाने सति सर्ववृद्धित्याग एवोक्तः ॥१५०॥
कुसीदवृद्धिर्द्वैगुण्यं नात्येति सकृदाहृता ।
** धान्ये सदे लवे वाह्ये नातिक्रामति पञ्चताम् ॥१५१॥**
वृद्धया धनप्रयोगः कुसीदं, तत्र या वृद्धिः सकृद् गृहीता सा द्वैगुण्यं नातिक्रामति मूलवृद्धिर्द्विगुणैव भवति । प्रतिदिनप्रतिमासादिग्राह्येति तात्पर्यम् । धान्ये पुनर्वृद्ध्यादिप्रयुक्ते, सदे वृक्षफले, लूयत इति लव ऊर्णादिलोम तस्मिन, वाहनीये च बलीवर्दादौ प्रयुक्ते चिरेणापि कालेन मूलधान्यादिना सह पञ्चगुणतां नातिक्रामेदिति ॥१५१॥
** कृतानुसारादधिका व्यतिरिक्ता न सिद्ध्यति ।**
कुसीदपथमाहुस्तं पञ्चकं शतमर्हति ॥१५२॥
कृता या वृद्धिर्द्विकं त्रिकमिति शास्त्रेण वर्णक्रमेणोक्ता, तस्याः शास्त्रानुसारादधिका व्यतिरिक्ता कृता । अतोऽन्या वृद्धिरकृतेत्यर्थः । किंतु कृताऽपि वृद्धिर्वर्णक्रमेण द्विकन्त्रिकशतादिरूपैर्या मासे ग्राह्या । तथा च विष्णुः— “वृद्धिं दद्युरकृतामपि वत्सरातिक्रमे यथाभिहिता वर्णक्रमेण” द्विकत्रिकादिनेत्यर्थः । किं त्वकृतवृद्धावपि विशेषान्तरमाह—कुत्सितात्प्रसरत्ययं पन्था इति कुसीदपथः, अयमधमर्णो यच्छूद्रविषयोक्तं पञ्चकं शतं द्विजातेरपि गृह्णातीत्येवं कुत्सितपन्थाः, पूर्वोक्ताद्धर्म्यवृद्धिकरादपकृष्ट इत्येवं मन्वादय आहुः । इयं चाकृता वृद्धिरुद्धारविषये याचनादूर्ध्वं बोद्धव्या \। तदाह कात्यायनः—
प्रीतिदत्तं न वर्धेत यावन्न प्रतियाचितम् ।
** याच्यमानं न दत्तं चेदूर्धते पञ्चकं शतम् ॥१५२॥**
नातिसांवत्सरीं वृद्धिं न चादृष्टां पुर्नहरेत् ।
** चक्रवृद्धिः कालवृद्धिः कारिता कायिका च या ॥१५३॥**
[अथ शक्तिविहीनः स्याद्वणी कालविपर्ययात् ।
** प्रेक्ष्यश्च तमृणं दाप्यः काले देशे यथोदयम् ॥१४॥ ]**
ममैकस्मिन्मासि मासद्वये मासत्रये वा गते तस्य वृद्धिं विगणय्यैकदा दातव्येत्येवंविधनियमपूर्वकवृद्धिग्रहणमुत्तमर्णः संवत्सरपर्यन्तं कुर्यात् । नातिक्रान्ते संवत्सरे नियमस्य वृद्धिं
गृहीयात् । न च शास्त्राददृष्टामुक्तधर्म्यद्विकत्रिकशताद्यधिकां गृहीयात, अधर्मत्वबोधनार्थो
निषेधः । चक्रवृध्द्यादिचतुष्टयीं चाशास्त्रीयां न गृह्णीयात् । तासां स्वरूपमाह बृहस्पतिः—
** कायिका कायसंयुक्ता मासग्राह्या च कालिका ।**
वृद्धेर्वृद्धिश्चक्रवृद्धिः कारिता ऋणिना कृता ॥
तत्र चक्रवृद्धिः स्वरूपेणैव गर्हिता । कालवृद्धिस्तु द्विगुणाधिकग्रहणेन, कायिका चातिवाहदोहादिना, कारिता ऋणिकेन यानापत्काल एवोत्तमणैपीडया कृता । चतस्त्रोऽपि वृद्धीरशास्त्रीया न गृह्णीयात् । तथा च बृहस्पतिः—
भागो यद् द्विगुगादूर्ध्वं चक्रवृद्धिश्च गृह्यते ।
पूर्णे च सोदयं पश्चाद्वार्धुष्यं तद्विगर्हितम् ॥
कात्यायनः—
ऋणिकेन कृता वृद्धिरधिका संप्रकल्पिता ।
आपत्कालकृता नित्यं दातव्या कारिता तथा ॥
** अन्यथा कारिता वृद्धिर्न दातव्या कथंचन ॥१५३॥**
ऋृणं दातुमशक्तो यः कर्तुमिच्छेत्पुनः क्रियाम् ।
** स दत्त्वा निर्जितां वृद्धिं करणं परिवर्तयेत् ॥१५४॥**
योऽधमर्णो धनदानासामर्थ्यात्पुनर्लेख्यादिक्रियां कर्तुमिच्छेत्स निर्जितामुक्तमार्गेण लक्ष्यतयाऽऽत्मसात्कृतां वृद्धिं दत्त्वा करणं लेख्यं पुनः कुर्यात् ॥१५४॥
अदर्शयित्वा तत्रैव हिरण्यं परिवर्तयेत् ।
** यावती संभवेद् वृद्धिस्तावतीं दातुमर्हति ॥१५५॥**
यदि दैवगत्या वृद्धिहिरण्यमपि समये दातुं न शक्नोति, तदा तद् गृहीत्वैव तत्रव पुनः क्रियमाणे लेख्यादौ वृद्धिहिरण्यादिशेषमारोपयेत् । यत्प्रमाणं चक्रवृद्धिधनं तदानीं संभवति, तद्दातुमर्हति ॥१५५॥
चक्रवृद्धिं समारूढो देशकालव्यवस्थितः ।
** अतिक्रामन्देशकालौ न तत्फलमवाप्नुयात् ॥१५६॥**
चक्रवृद्धिशब्देनात्र चक्रवच्छकटादिभररूपा वृद्धिरभिमता । चक्रवृद्धिमाश्रित उत्तमणौ देशकालव्यवस्थितो यदि वाराणसीपर्यन्तं लवणादि शकटेन वहामि तदा समेदं यद्धनं दातव्यमिति वेतनरूपदेशव्यवस्थितिः । यदि मासं यावद्वहामि तदा मासं यद्धनं दातव्यमिति कालव्यवस्थितिः । एवमभ्युपगतदेशकालनियमस्थौ देशकालौ दैवादपूरयन्शकटादिना वहन् लाभरूपफलं सकलं न प्राप्नोति ॥१५६॥
अपि तु —
समुद्रयानकुशला देशकालार्थदर्शिनः ।
** स्थापयन्ति तु यां वृद्धिं सा तत्राधिगमं प्रति ॥१५७॥**
स्थलपथजलपथयाने निपुणा इयद् देशपर्यन्तमियत्कालपर्यन्तमूह्यमाने सति एतावांल्लाभो ग्रहीतुं युक्त इत्येवं देशलाभधनज्ञा वणिगादयो यां वृद्धिं तथाविषये चावस्थापयन्ति, सैव तत्र व्यवस्था, तत्राधिगमं धनप्राप्तिं प्रति प्रमाणम् ॥१५७॥
यो यस्य प्रतिभूस्तिष्ठेद्दर्शनायेह मानवः ।
** अदर्शयन्स तं तस्य प्रयच्छेत्स्वधनाद्वणम् ॥१५८॥**
यो मनुष्यो यस्य दर्शनाय प्रतिभूस्तिष्ठेत् धनदानकाले ममायमधमर्णो दर्शनीय इति, तं तस्मिन्काल उत्तमर्णस्यादर्शयंस्तद्धनं दातुं यतेत ॥१५८॥
प्रातिभाव्यं वृथादानमाक्षिकं सौरिकं च यत् ।
दण्डशुल्कावशेषं च न पुत्रो दातुमर्हति ॥१५९॥
प्रतिभूत्वेन यद् देयं धनं तत्प्रातिभाव्यं, वृथादानं परिहासनिमित्तं भण्डादिभ्यो देयत्वेन पित्राङ्गीकृतं द्यूतनिमित्तं सुरानिमित्तं च, यद् देयं दण्डं दण्डनिमित्तं, शुक्लं घट्टादिदेयं तदवशेषं च पितृसम्बन्धिनं पितरि मृते। पुत्री दातुं नार्हति ॥१५९॥
दर्शनप्रातिभाव्ये तु विधिः स्यात्पूर्वचोदिःत ।
** दानप्रतिभुवि प्रेते दायादानपि दापयेत् ॥१६०॥**
सुरानिमित्तं च यद् देयं दण्डं प्रातिभाव्यं न पुत्रो दातुमर्हतीति योऽयं पूर्वोपदेशः । स दर्शनप्रतिभुवः पितुर्दैयो ज्ञेयः । दानप्रतिभुवि तु पितरि मृते पुत्रं ऋणं दापयेत् ॥१६०॥
अदातरि पुनर्दाता विज्ञातप्रकृतावृणम् ।
** पश्चात्प्रतिभुवि प्रेते परोप्सेत्केन हेतुना ॥१६१॥**
अदातरि दानप्रतिभुवोऽन्यस्मिन्दर्शनप्रतिभुवि प्रत्ययप्रतिभुवि वा विज्ञातप्रातिभा–व्यकारणमूलशोधनोचितधनग्रहणं यस्य तस्मिन्मृते दातोत्तमर्णः पश्चात्केन हेतुना धनं प्राप्तुमिच्छेत् ॥१६१॥
प्रतिभुवो मृतत्त्वात्तत्पुत्रस्य चादानप्रतिभूत्वेनादातृत्वादित्याशङ्क्याह—
निरादिष्टधनश्चेत्तु प्रतिभूः स्यादलंधनः ।
** स्वधनादेव तद्दद्यान्निरादिष्ट इतिं स्थितिः ॥१६२॥**
असौ दर्शनप्रतिभूः प्रत्ययप्रतिभूर्वा यदि निरादिष्टधनोऽधमर्णेन निसृष्टधनो यावता धनेनासौ प्रतिभूस्तच्छोधनपर्याप्तधनस्तदात्मधनादेव तद्धनं निरादिष्टोऽत्र निरादिष्टधनपुत्रो लक्षणयोच्यते । ऋणमुत्तमर्णाय दद्यादिति शास्त्रसम्प्रदायः ॥१६२॥
मत्तोन्मत्तार्ताध्यधीनैर्बालेन स्थविरेण वा ।
** असंबद्धकृतश्चैव व्यवहारो न सिद्ध्यति ॥१६३॥**
मद्यादिना मत्तः, उन्मत्तो, व्याध्यादिपीडितोऽपहतोऽस्वतन्त्रबालवृद्धैरस्वतत्रन्त्रत्वेन पितृमातृनियुक्तादिव्यतिरेकेण कृतऋणादानत्र्यवहारो न सिद्ध्यति ॥१६३॥
सत्या न भाषा भवति यद्यपि स्यात्प्रतिष्ठिता।
** बहिश्चेद्भाष्यते धर्मान्नियताद्वयावहारिकात् ॥१६४॥**
इदं मयानुष्ठेयमित्येवमादिका भाषा लेख्यादिना स्थिरीकृताऽपि यदि शास्त्रीयधर्मात्पारम्पर्यात्सद्वयवहाराच्च बहिर्भाष्यते, सा सत्या न भवति तदर्थो नानुष्ठेयः ॥१६४॥
योगाधमनविक्रीतं योगदानप्रतिग्रहम् ।
** यत्र वाऽप्युपधिं पश्येत्तत्सर्वे विनिवर्तयेत् ॥१६५॥**
योगशब्दश्छलवाची । छलेन ये बन्धकविक्रयदानप्रतिग्रहाः क्रियन्ते, न तत्त्वतोऽन्यत्रापि निक्षेपादौ यन्न छद्म जानीयात् । वस्तुतां यत् निक्षेपादि न कृतं, तत्सर्वं निवर्तते ॥१६५॥
** ग्रहीता यदि नष्टः स्यात्कुटुम्बाथ कृतो व्ययः ।**
** दातव्यं बान्धवैस्तत्स्यात्प्रविभक्तैरपि स्वतः ॥१६६॥**
ऋणग्रहीता यदि मृतः स्यात्तेन पूर्वविभक्ताविभक्तसर्वभ्रातृकुटुम्बसम्वधनार्थं तद्दणव्ययः कृतः, तदा तदृणं विभक्तैरविभक्तैश्च स्वधनाद्दातव्यम् ॥१६६॥
** कुटुम्बार्थोऽध्यधीनोऽपि व्यवहारं यमाचरेत् ।**
** स्वदेशे वा विदेशे वा तं ज्यायान्न विचालयेत् ॥१६७॥**
तद्देशस्थे देशान्तरस्थे वा स्वामिति स्वामिसम्बन्धिकुटुम्बव्ययनिमित्तं दासोऽपि यद् ऋणादानादि कुर्यात्स्वामी तत्तथाप्यनुमन्येत ॥१६७॥
बलाद्दत्तं बलाद् भुक्तं वलाद्यच्चापि लेखितम् ।
सर्वान्वलकृतानर्थानकृतान्मनुरव्रवीत् ॥१६८॥
बलाद्दत्तमप्रतिग्राह्यादि, बलाद्भुक्तं भूम्यादि, बलाल्लेखितं चक्रवृद्धिपत्रादि । प्रदर्शनं चैतत् । सर्वान्बलकृतान्व्यवहारान्निवर्तनीयान्मनुराह ॥१६८॥
त्रयः परार्थे क्लिश्यन्ति साक्षिणः प्रतिभूः कुलम् ।
** चत्वारस्तूपचीयन्ते विष आढ्यो वणिङ् नृपः ॥१६९॥**
साक्षिणः, प्रतिभुः, कुलं च धर्मार्थव्यवहारदृष्टारस्त्रय एते परार्थे क्लेशननुभवन्ति । तस्माद्वलेन साक्ष्यं, प्रातिभाव्यं, व्यवहारेक्षणं च नाङ्गीकारयितव्याः । चत्वारः पुनः ब्राह्मणोत्तमर्णवणिग्राजानः परार्थं दानफलोपादानऋणद्रव्यार्पणविक्रयव्यवहारेक्षणरूपं कुर्वाणा धनोपचयं प्राप्नुवन्ति । तस्माद्विप्रो दातारं, आढ्योऽधमर्णं, वणिक् क्रेतारं, राजा व्यवहर्तारं बलेन न प्रवर्तयेत् । पूर्वश्लोकाभिहितबलनिषेधस्यैवायं प्रपञ्चः ॥१६९॥
अनादेयं नाददीत परिक्षीणोऽपि पार्थिवः ।
** न चादेयं समृद्धोऽपि सूक्ष्ममप्यर्थमुत्सृजेत् ॥१७०॥**
क्षीणधनोऽपि राजा नाग्राह्यमर्थं गृह्णीयात् \। समृद्धोऽपि स्वल्पमपि ग्राह्यं धनं न त्यजेत् ॥१७०॥
अनादेयस्य चादानादादेयस्य च वर्जनात् ।
** दौर्बल्यं ख्याप्यते राज्ञः स प्रेत्येह च नश्यति ॥१७१॥**
अग्राह्यग्रहणाच्छास्त्रीयग्राह्यपरित्यागाच्च राज्ञः पौरैरसामर्थ्यं ख्याप्यते । ततश्च स प्रेत्याधर्मेण नरकादिभोगादिहाकीर्त्या विनश्यति ॥१७१॥
स्वादानाद्वर्णसंसर्गात्त्वबलानां च रक्षणात् ।
** बलं संजायते राज्ञः स प्रेत्येह च वर्धते ॥१७२॥**
न्यायधनग्रहणाद्वर्णानां सजातीयैः शास्त्रीयपरिणयनादिसम्बन्धात् । यद्वा वर्णसंसर्गाद्वर्णैसंस्कारादित्यत्रापि रक्षणादिति योजनीयम् । प्रजानां दुर्बलानां बलवद्भ्योऽपि रक्षणात्सामर्थ्यमुपजायते नृपस्य । ततश्चासाविहलोकपरलोकयोश्च वर्धते ॥१७२॥
यत एवम्—
तस्माद्यम इव स्वामी स्वयं हित्वा प्रियाप्रिये ।
** वर्तेत याम्यया वृत्त्या जितक्रोधो जितेन्द्रियः ॥१७३॥**
तस्माद्यम इव राजा वशीकृतक्रोधो जितेन्द्रियः स्वकीयेऽपि प्रियाप्रिये परित्यज्य यमस्य चेष्टया सर्वत्र साम्यरूपया वर्तेत ॥१७३॥
यस्त्वधर्मेण कार्याणि मोहात्कुर्यान्नराधिपः ।
** अचिरात्तं दुरात्मानं वशे कुर्वन्ति शत्रवः ॥१७४॥**
यः पुनर्नृपतिर्लोभादिष्यवहारादधर्मेण व्यवहारदर्शनादीनि कार्याणि कुरुते, तं दुष्टचित्तं प्रकृतिपौरविरागात्क्षिप्रमेव शत्रवो निगृह्णन्ति ॥१७४॥
कामक्रोधौ तु संयम्य योऽर्थान्धर्मेण पश्यति ।
प्रजास्तमनुवर्तन्ते समुद्रमिव सिन्धवः ॥१७५॥
यो राजा रागद्वेषौ विहाय धर्मेण कार्याणि निरूपयति तं राजानं प्रजा भजन्ते, समुद्र–
मिव नद्यः । नद्यो यथा समुद्रान्न निवर्तन्ते तनैवैकतां यान्ति, प्रजा अपि तस्मान्नृपादनि–वर्तिन्यस्तदेकताना भवन्तीति साम्यम् ॥१७५॥
यः साधयन्तं छन्देन वेदयेद्धनिकं नृपे ।
** स राज्ञा तच्चतुर्भागं दाप्यस्तस्य च तद्धनम् ॥१७६॥**
योऽधमर्णो राजवल्लभोऽहमिति गर्वादुत्तमर्णं स्वेच्छया धनं साधयन्तं नृपे निवेदयेत्, स राज्ञा ऋणचतुर्थभागं दण्ड्यः, तस्य तद्वनं दापनीयम् ॥१७६॥
** कर्मणाऽपि समं कुर्याद्धनिकायाधमर्णिकः ।**
** समोऽवकृष्टजातिस्तु दद्याच्छेयांस्तु तच्छनैः॥१७७॥**
समानजातिरपकृष्टजातिश्चाधमर्णो धनाभावे सति स्वजात्यनुरूपकर्मकरणेनापि समं कुर्यात् । निवृत्तोत्तसमर्णाधर्णव्यपदेशतया धनिकलममात्मानं कुर्यात् । समजातिरत्र ब्राह्मणेतरः, कर्मणा क्षत्रविट्शूद्रान्समानजातीयान् “हीनांस्तु दापयेत्” इति कात्यायनेन विशेषितत्वात् । श्रेयान्पुनरुत्कृष्टजातिर्न कर्म कारयितव्यः, किन्तु शनैः शनैर्यथासम्भवं तद्धनं दद्यात् ॥१७७॥
** अनेन विधिना राजा मिथो विवदतां नृणाम् ।**
** साक्षिप्रत्ययसिद्धानि कार्याणि समतां नयेत् ॥१७८॥**
अनेन प्रोक्तप्रकारेण परस्परं विवदमानानामर्थिप्रत्यर्थिनां साक्ष्यादिप्रमाणेन निर्णीतार्थानि कार्याणि विप्रतिपत्तिखण्डनेन राजा समीकुर्यात् ॥१७८॥
कुलजे वृत्तसंपन्ने धर्मज्ञे सत्यवादिनि ।
** महापक्षे धनिन्यार्ये निक्षेपं निक्षिपेद् बुधः ॥१७९॥**
सत्कुलप्रसूते, सदाचारवति, धर्मवेदिनि, सत्याभिधायिनि, बहुपुत्रादिपरिजने, ऋजुप्रकृतौ मनुष्ये व्यभिचाराभावान्निक्षेप स्थापयेत् ॥१७९॥
** यो यथा निक्षिपेद्धस्ते यमर्थंयस्य मानवः ।**
** स तथैव ग्रहीतव्यो यथा दायस्तथा ग्रहः ॥१८०॥**
यो मनुष्यो येन प्रकारेण मुद्रारहितं समुद्रं वा ससाक्षिकमसाक्षिकं वा यमर्थं सुवर्णादियस्य हस्ते निक्षिपेत्सोऽर्थस्तेन निक्षेप्त्रा तथैव ग्राह्यो, यस्माद्येन प्रकारेण समर्पणं तेनैव प्रकारेण ग्रहणं न्याय्यम् । समुद्रस्थापितसुवर्णादेर्निक्षेप्ता स्वयमेव मुद्रां भित्वा यदा वदति ममेदं तुलयित्वा समर्पयेत्यभिधानं दण्डाद्यर्थम् ॥१८०॥
** यो निक्षेपं याच्यमानो निक्षेप्तुर्न प्रयच्छति ।**
** स याच्यः प्राड्विवाकेन तन्निक्षेप्तुरसन्निधौ ॥१८१॥**
यः पुरुषो देहि मे निक्षिप्तं हिरण्यादि द्रव्यमित्येवं निक्षेप्त्रा प्रार्थ्यमानस्तस्य यदा न स सर्पयति, तदा निक्षेप्त्रा ज्ञापिते प्राड्विवाकेन तस्य निक्षेप्तुरसन्निधौ याचनीयः ॥१८१॥
किं कृत्वा, कि याचनीय ? इत्याह —
साक्ष्यभावे प्रणिधिभिर्वयोरूपसमन्वितैः ।
** अपदेशैश्च संन्यस्य हिरण्यं तस्य तत्त्वतः ॥१८२॥**
प्रथमनिक्षेपे साक्ष्यभावे स्वकीयसभ्यैश्चारपुरुषैरतिक्रान्तबाल्यैः सौम्यादिभिर्नृपोपद्रवा–दिव्याजाभिधायिभिर्हिरण्यानि तत्त्वेन तत्र निक्षेपयित्वा तैरेव चारपुरुषैः स निक्षेपधारी प्राडि्ववाकेन चारपुरुषनिक्षिप्तसुवर्णं याच्यः ॥१८२॥
स यदि प्रतिपद्येत यथान्यस्तं यथाकृतम् ।
** न तत्र विद्यते किंचिद्यत्परैरभियुज्यते ॥१८३॥**
स निक्षेपधारी यथान्यस्तं समुद्रं वा यथाकृतं कटकमुकुटाकारेण रचितं यदि तथैव प्रतिपद्यते, सत्यमस्ति गृह्यतामिति, तदा परेण पूर्वनिक्षेप्त्रा प्राड्विवाकवेदिना यन्निक्षिप्तमित्यभियुज्यते तत्र न किञ्चिदस्तीति ज्ञातव्यम् ॥१८३॥
तेषां न दद्याद्यदि तु तद्धिरण्यं यथाविधि ।
** उभौ निगृह्य दाप्यः स्यादिति धर्मस्य धारणा ॥१८४॥**
तेषां चारपुरुषाणां यन्निक्षिप्तं हिरण्यं यथान्यस्तं यदि तन्न दद्यात्तदा द्वावपि निक्षेपौ ज्ञापकचारसम्बन्धिनौ सम्पीड्य दापनीयः स्मादित्येवंरूपो धर्मस्य धाराणा निश्चयः । “यो निक्षेपम्” ( म. स्मृ. ८-१८१-८४ ) इत्यादिश्लोकचतुष्टयस्य चेद्दश एव पाठक्रमो सेवातिथिभोजदेवादिभिर्निश्चितः । गोविन्दराजेन तु “साक्ष्यमात्रे प्रणिधिभिः” ( स. स्मृ. ८-१८२ ) इति श्लोकोऽन्त एव पठितः, तदा च नार्थसङ्गतिः, न वा वृद्धाम्नायादरः ॥१८४॥
निक्षेपोपनिधी नित्यं न देयौ प्रत्यनन्तरे ।
** नश्यतो विनिपाते तावनिपाते त्वनाशिनौ ॥१८५॥**
निक्षिप्यत इति निक्षेपः । मुद्राङ्कितमगणितं वा यन्निधीयते स उपनिधिः । ब्राह्मणपरिव्राजकवदुपदेशभेदः । तौ निक्षेपोपर्निधी निक्षेप्तर्युपनिधातरि जीवति प्रत्यनन्तरे वदीयपुत्रादौ तदनन्तरे तद्धनाविकारिणि कदाचिन्न निक्षेपधारिणा देयौ । यतस्तस्य पुत्रादेरपिपितुरसमर्पणविनाशे तौ निक्षेपोपनिधी नश्यतः । पुत्रादेः पितुश्च पुनरविनाशे समर्पणे च कदाचिदविनाशिनौ स्याताम् । तस्मादनर्थसंदेहान्न देयौ ॥१८५॥
स्वयमेव तु यो दद्यान्मृतस्य प्रत्यनन्तरे ।
** न स राज्ञा नियोक्तव्यो न निक्षेप्तुश्च बन्धुभिः ॥१८६॥**
निक्षेप्तुर्म्रुतस्य निक्षेपधारी तद्धनाधिकारिणि पुत्रादौ तदनभ्यर्थितः स्वयमेव यः समर्पयति, स राज्ञा निक्षेप्तुः पुत्रादिभिर्वाऽन्यदपि त्वयि निक्षिप्तमस्तीति नाक्षेप्तव्यः ॥१८६॥
यदि कथञ्चिद् भ्रान्तिः स्यात्तदा—
अच्छुलेनैव चान्विच्छेत्तमर्थं प्रीतिपूर्वकम् ।
** विचार्य तस्य वा वृत्तं साम्नैव परिसाधयेत् ॥१८७॥**
तत्रस्थे धनान्तरसद्भावलक्षणवाक्छलादिपरिहारेणैव प्रीतिपूर्वकं निश्चिनुयात्, न तु झटिति दिव्यादिदानेन । तस्य निक्षेपधारिणः शीलमवेक्ष्य धार्मिकोऽयमिति ज्ञात्वा सामप्रयोगेण निश्चिनुयात् ॥१८७॥
निक्षेपेष्वेषु सर्वेषु विधिः स्यात्परिसाधने ।
** समुद्रे नाप्नुयात्किञ्चिद्यदि तस्मान्न संहरेत् ॥१८८॥**
सर्वेषु निक्षेपेष्वपक्रियमाणेष्वेव “साक्ष्यभावे” ( म. स्मृ. ८-१८२ ) इत्यादिपूर्वोक्तविधिर्निर्णयसिद्धौ स्यात् । मुद्रितादौ पुनस्तस्य निक्षेपधारी यदि प्रतिमुद्रादिना न किमप्यपहरेत्तदा तस्मिन्नपि तेन किं दूषणं प्राप्नुयात् ॥१८८॥
चौरैर्हृतं जलेनोढमग्निना दग्धमेव वा ।
** न दद्याद्यदि तस्मात्स न संहरति किञ्चन ॥१८९॥**
चौरर्मुषितं, उदकेन देशान्तरं प्रापितं, अग्निना वा दुग्धं निक्षेपं निक्षेपधारी न दद्यात् । यदि स्वयं तस्मान्न किञ्चिदव्यपहरति ॥१८९॥
**निक्षेपस्यापहर्तारमनिक्षेप्तारमेव च **
** सर्वैरुपायैरन्विच्छेच्छपथैश्चैव वैदिकैः ॥१९०॥**
निक्षेपस्यापह्नोतारमनिक्षिप्य याचितारं सर्वैः सामादिभिरुपार्यैव दिकैश्च शपथैरग्निहरणादिभिर्नृपो निरूपयेत् ॥१९०॥
यो निक्षेपं नार्पयति यश्चनिक्षिप्य याचते ।
** तावुभौ चौरवच्छास्यौ दाप्यौ वा तत्समं दुमम् ॥१९१॥**
निक्षिप्तधनं यो न समर्पयति, यश्चानिक्षिप्तं प्रार्थयति, तौ द्वौ सुवर्णमणिमुक्तादौ महति विषये चौरवद्दण्डयौ, स्वल्पविषये तास्रादौ तत्समं दण्डनीयौ ॥१९१॥
निक्षेपस्यापहर्तारं तत्समं दापयेद्दमम् ।
** तथोपनिधिहर्तारमविशेषेण पार्थिवः ॥१९२॥**
निक्षेपापहारिणं निक्षिप्तसमधनं दण्डयेत् । समशिष्टत्वादनिक्षिप्य याचितारमपि । न च पुनरुक्तिः, महत्यपराधे ब्राह्मणेतरस्य चौरवदिति पूर्वश्लोकेन शारीरदण्डस्यापि प्राप्तौ तन्निवृत्त्यर्थमिदम्, दापयेदिति धनदण्डनियमात् । न चानेन पूर्वश्लोकवैयर्थ्यम्, अस्य प्रथमापराधविषयत्वात्पूर्वोक्ते चाभ्यासे चौरोक्तमहासाहसादिधनदण्डावरोधकत्वात् । उपनिधिर्मुद्रादिचिह्नितं निहितधनं, तस्यापहर्तारं कथितविशेषणं राजा दण्डयेत् ॥१९२॥
उपधाभिश्च यः कश्चित्परद्रव्यं हरेन्नरः ।
** ससहायः स हन्तव्यः प्रकाशं विविधैर्वधैः ॥१९३॥**
राजा त्वयि रुष्टस्तस्मात्त्वां रक्षामि मम धनं देहि, धनधान्यादिलोभोपकरणं वाऽनृतमभिधाय, छद्मभिर्यः परद्रव्यं गृह्णाति, स छद्मधनसहकारिसहितो बहुजनसमक्षं करचरणशिरश्छेदादिभिर्नानाप्रकारैर्वधोपायै राज्ञा हन्तव्यः ॥१९३॥
निक्षेपो यः कृतो येन यावांश्च कुलसन्निधौ ।
** तावानेव स विज्ञेयो विब्रुवन्दण्डमर्हति ॥१९४॥**
यः सुवर्णादिर्यावत्परपरिमितो येन साक्षिसमक्षं निक्षेपः कृतस्तत्र परिमाणादिविप्रतिपत्तौ साक्षिवचनात्तावानेव विज्ञातव्यः । विप्रतिपत्तिं कुर्वन्नप्येतदुक्तानुसारेण दण्डं दाप्यः ॥१९४॥
मिथो दायः कृतो येन गृहीतो मिथ एव वा ।
** मिथ एव प्रदातव्यो यथा दायस्तथा ग्रहः ॥१९५॥**
रहसि येन निक्षेपोऽर्पितो निक्षेपधारिणा च रहस्येव गृहीतः, स निक्षेपो रहस्येव प्रत्यर्पणीयः, न प्रत्यर्पणे साक्ष्यपेक्षा । यस्माद्येनैव प्रकारेण दानं तेनैव प्रकारेण प्रत्यर्पणं दातव्यमिति श्रवणान्निक्षेपधारिणोऽयं नियमविधिः । “यो यथा निक्षिपेद्धस्ते” ( म. स्मृ. ८-१८० ) इति तु निक्षेप्तुर्नियमार्थं, ग्रहीतव्य इति श्रवणात्, अतो न पौनरुक्त्यम् ॥१९५॥
निक्षिप्तस्य धनस्यैवं प्रीत्योपनिहितस्य च ।
** राजा विनिर्णयं कुर्यादक्षिण्वन्न्यासधारिणम् ॥१९६॥**
राज्ञा निक्षिप्तस्य धनस्यामुद्रस्य मुद्रादियुतस्य वोपनिधिरूनस्य तथा प्रोत्या कतिचित्कालं भोगार्थमर्पितस्यानेनोक्तप्रकारेण न्यस्तधनधारिणमपीडयन्निर्णयं कुर्यात् ॥१९६॥
विक्रीणीते परस्य स्वं योऽस्वामी स्वाम्यसंमतः ।
न तं नयेत साक्ष्यं तु स्तेनमस्तेनमानिनम् ॥१९७॥
अस्वामी यः स्वामिना चाननुमतः परकीयं द्रव्यं विक्रीणीते, वस्तुतश्चौरमचौरमात्मानं मन्यमानं तं साक्षित्वं न कारयेत् । न कुत्रचिदपि प्रमाणीकुर्यादित्यर्थः ॥१९७॥
अवहार्यो भवेच्चैव सान्वयः षट्शतं दमम् ।
** निरन्वयोऽनपसरः प्राप्तः स्याच्चौरकिल्बिषम् ॥१९८॥**
एव परस्वविक्रयी यदि स्वामिनो भात्रादिरूपत्वेन सान्वयः सम्बन्धी भवति, तदा षट् पणशतान्यवहायौ दण्डनीयः । यदि पुनः स्वामिनः सम्बन्धी न भवति, अनपसरश्च स्यात्, अपसरस्यनेनास्मात्सकाशाद्धनमित्यपसरः प्रतिग्रहक्रयादिः, स यस्य स्वामिसम्बन्धिपुत्रादेः सकाशान्नास्ति, तदा चौरसम्बन्धि पापं प्राप्नोति । तद्वद्दण्डनीय इत्यर्थः ॥१९८॥
अस्वामिनो कृतो यस्तु दायो विक्रय एव वा ।
** अकृतः स तु विज्ञेयो व्यवहारे यथा स्थितिः ॥१९९॥**
[अनेन विधिना शास्ता कुर्वन्नस्वामिविक्रयम् ।
अज्ञानज्ज्ञानपूर्वं तु चौरवद्वण्डमर्हति ॥१५॥]
अस्वामिना यत्कृतं यद्दन्तं विक्रीतं वा, तद्कृतमेव बोद्धव्यम् । व्यवहारे यथा मर्यादा तथा कृतं न भवतीत्यर्थः ॥१९९॥
सम्भोगो दृश्यते यत्र न दृश्येतागमः क्वचित् ।
** आगमः कारणं तत्र न संभोग इति स्थितिः ॥२००॥**
यस्मिन् वस्तुनि संभोगो विद्यते क्रयादिरूपस्त्वागमो नास्ति, तत्र प्रथमपुरुषगोचर आगत एव प्रमाणं, न संभोग इति शास्त्रमर्यादा ॥२००॥
विक्रयाद्यो धनं किञ्चिद् गृह्णोयात्कुलसन्निधौ ।
** क्रयेण स विशुद्धं हि न्यायतो लभते धनम् ॥२०१॥**
विक्रीयतेऽस्मिन्निति विक्रयदेशो विक्रयः, ततो यत्क्रेयधनं किञ्चिद्वयवहर्तृसमूहसमक्षं कियतेऽनेनेति क्रयो मूल्यं तेन यस्माद् गृह्णीयात् । अतो न्यायत एवास्वामिविक्रेतृसकाशात्क्रयणाद्वशुद्धं धनं लभते ॥२०१॥
अथ मूलमनाहार्यं प्रकाशक्रयशोधितः ।
** अदण्ड्यो मुच्यते राज्ञा नाष्टिको लभते धनम् ॥२०२॥**
अथ मूलमस्वामी विक्रेता मरणाद् देशान्तरादिगमनादिना वा हर्तुं न शक्यते प्रकाशक्रयणे चासौ निश्चितस्तदा दण्डानर्ह एव क्रेता राज्ञा मुच्यते । नष्टधनस्वामी च यदस्वामिना विक्रीतं द्रव्यं तत्क्रेतुर्हस्ताल्लभ्यते । अत्र च विषयोऽर्धमूल्यं क्रेतुर्दत्त्वा स्वधनं स्वामिना ग्राह्यम् । तदाह बृहस्पतिः—
“वणिग्वीथीपरिगतं विज्ञार्त राजपूरुषैः ।
** अविज्ञाताश्रयात्क्रीतं विक्रेता यत्र वा मृतः ॥**
** स्वामी दत्त्वाऽर्धमूल्यं तु प्रगृह्णीयात्स्वकं धनम् ।**
** अर्धं द्वयोरपहृतं तत्र स्याद्व्यवहारतः ॥२०२॥**
नान्यदन्येन संसृष्टरूपं विक्रयमर्हति ।
** न चासारं न च न्यूनं न दूरेण तिरोहितम् ॥२०३॥**
कुङ्कुमादि द्रव्यं कुसुम्भादिना मिश्रीकृत्य न विक्रेतव्यम् । न चासारं सारमित्यभिधाय । न च तुलादिना न्यूनम् । न परोक्षावस्थितम् । न रागादिना स्थगितरूपम् । अत्रास्वामवि क्रयसादृश्यादस्वामिविक्रये दण्ड एव स्यात् ॥२०३॥
अन्यां चेद्वर्शयित्वाऽन्या वोढुः कन्या प्रदीयते ।
उभे त एक शुल्केन वहेदित्यब्रवीन्मनुः ॥२०४॥
शुल्कदेयां शुल्कव्यवस्थाकाले निरवद्यां दर्शयित्वा यदि सावद्या वराय दीयते, तदा द्वे
अपि कन्ये तेनैवैकेन शुल्केनासौ वरः परिणयेदिति मनुराह। शुल्कग्रहणपूर्वककन्याया दानस्य विक्रयरूपत्वा दर्थक्रय विक्रयसाधम्येंणास्यात्राभिधानम् ॥२०४॥
नोन्मत्ताया न कुष्ठिन्या न च या स्पृष्टमैथुना ।
** पूर्वं दोषानभिख्याप्य प्रदाता दण्डमर्हति ॥२०५॥**
उन्मत्तायास्तथा कुष्ठवत्या या चानुभूतमैथुना तस्या ब्राह्मणादिविवाहात्पूर्वमुन्मादादीन्दोषान्वरस्य कथयित्वा दण्डार्हो न भवति । तेनाकथने दण्ड इति गम्यते । “यस्तु दोषवर्तीकन्यां” ( म. स्मृ. ८-२२४) इति वक्ष्यति ॥२०५॥
अथ संभूयसमुत्थानमाह—
ऋृत्विग्यदि वृतो यज्ञे स्वकर्म परिहापयेत् ।
** तस्य कर्मानुरूपेण देयोंऽशः सह कर्तृभिः ॥२०६॥**
यज्ञे कृतवरण ऋत्विक् यदि किञ्चित्कर्म कृत्वा व्याध्यादिना कर्म त्यजति, तदा तस्येतरर्त्विग्भिः पर्यालोच्य कृतानुसारेण दक्षिणांशो देयः ॥२०६॥
दक्षिणासु च दत्तासु स्वकर्म परिहापयन् ।
** कृत्स्नमेव लभेतांशमन्येनैव च कारयेत् ॥२०७॥**
माध्यंदिनसवनादौ दक्षिणाकाले दक्षिणासु दत्तासु व्याध्यादिना कर्म परित्यजन्न तु शाक्ष्यात्स कृत्स्नमेव दक्षिणाभागं लभेत । कर्मशेषं प्रकृतमन्येन कारयेत् ॥२०७॥
** यस्मिन्कर्मणि यास्तु स्युरुक्ताः प्रत्यङ्गदक्षिणाः ।**
** स एव ता आददीत भजेरन्सर्व एव वा ॥२०८॥**
यस्मिन्कर्मण्याधानादौ अङ्गभङ्गं प्रति या दक्षिणा यत्सम्बन्धेन श्रुताः स्युः, स एव ता आददीत न तत्तद्भागमात्रं सर्वे विभज्य गृह्णीरन्निति संशयः ॥२०८॥
अत्र सिद्धान्तमाह—
रथं हरेत चाध्वर्युर्ब्रह्माधाने व वाजिनम् ।
** होता वाऽपि हरेदश्वमुद्गाता चाप्यनः क्रये ॥२०९॥**
केषाञ्चिच्छाखिनामाधानेऽध्वर्यवे रथो देयत्वेनान्नायते, ब्रह्मणे वेगवानश्वः, होत्रे चाश्वः, उद्गात्रे सोमक्रयवहनशकटम्, अतो व्यवस्थाम्नानसामर्थ्याद्या दक्षिणा यत्सम्बन्धत्वेन श्रूयते स एव तामाददीत ॥२०९॥
सम्प्रतिपत्तिविधाने दक्षिणाविभागमाह—
सर्वेषामर्धिनो मुख्यास्तदर्धेनार्धिनोऽपरे ।
** तृतीयिनस्तृतीयांशाश्चतुर्थोशास्त्र पादिनः ॥२१०॥**
“तँ शतेन दीक्षयति” इति श्रूयते । तत्र सर्वेषां षोडशानामृत्विजां मध्ये ये मुख्या ऋत्विजो होत्रध्वर्युब्रह्मोद्गातारः समग्रदक्षिणायास्तेऽर्धहरा अष्टचत्वारिंशद्गोभाजो भवन्ति । अत एव कात्यायनेन– “यद् द्वादशाद्येभ्यः” इति प्रत्येकं द्वादशगोदानं विहितम् । यद्यपि तस्यार्धे पञ्चाशद्भवति तथापोह न्यूनार्धग्रहणेनापि इमेऽर्धिन उच्यन्ते, सामीणष्यात् । अपरे मैत्रावरुणप्रतिप्रस्थातृब्राह्मणाच्छंसिप्रस्तोतारस्ते मुख्यर्त्विग्गृहीतदक्षिणार्धग्रहणेनार्धित उच्यन्ते । तृतीयिनोऽच्छावाक्नेष्ट्रग्नीध्रप्रतिहर्तारस्ते मुख्यत्विग्गृहीतस्य तृतीयमंशं लभन्ते । पादिनस्तु प्रावस्तुदुन्नेतृपोतृसुर्ब्रह्मण्या, एते मुख्यर्त्विग्गृहीतस्य चतुर्थमंशं लभन्ते । एतच्च “षट् षट् द्वितीयेभ्यश्चतस्रश्चतस्रश्च तृतीयेभ्यस्तिस्रस्तिस्रश्चतुर्थेभ्यः” इति सूत्रयता कात्यायनेन स्फुटीकृतम् ॥२१०॥
सम्भूय स्वानि कर्माणि कुर्वद्भिरिह मानवैः ।
अनेन विधियोगेन कर्तव्यांशप्रकल्पना ॥२११॥
मिलित्वा गृहनिर्माणादीनि स्वकर्माणि लोके स्थपतिसुत्रधार्यादिभिश्च मनुष्यः कुवद्भिरनेन यज्ञदक्षिणाविधिनाश्रयणेन विज्ञानव्यापाराद्यपेक्षया भागकल्पना कार्या ॥२११॥
इदानींदत्तानपकर्माह—
धर्मार्थं येन दत्तं स्यात्कस्मैचिद्याचते धनम् ।
** पश्चाच्च न तथा तत्स्यान्न देयं तस्य तद्भवेत् ॥२१२॥**
येन यागादिकर्मार्थं कस्मैचिद्याचमानाय धनं दत्तं प्रतिश्रुतं वा, पश्चाच्च तद्धतमसौ यागार्थं न विनियुञ्जीत, तदा तद्दत्तमपि धनं ग्राह्यं प्रतिश्रुतं च न देयम् । यदाह गौतमः— “प्रतिश्रुत्याऽयधर्मसंयुक्ताय न दद्यात्” ॥२१२॥
यदि संसाधयेत्तत्तु दर्पाल्लोभेन वा पुनः ।
** राज्ञा दाप्यः सुवर्णं स्यात्तस्य स्तेयस्य निष्कृतिः ॥२१३॥**
यदि तद्दत्तमसौ गृहीत्वा लोभादहङ्काराद्वा न त्यजति, प्रतिश्रुतं वा धनं बलेन गृह्णाति, तदा तस्य चौर्यपापस्य संशुद्धयर्थं राज्ञा स्वर्णं दण्डं दापनीयो भवति ॥२१३॥
दत्तस्यैषोशिता धर्म्या यथावदनपक्रिया ।
** अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि वेतनस्यानपक्रियाम् ॥२१४॥**
एतद्वत्तस्याप्रतिपादनं धर्मादनपेतं तदुक्तम् । अतोऽनन्तरं भृतेरसमर्पणादिकं वक्ष्यामि ॥
भृतो नार्तो न कुर्याद्यो दर्पात्कर्म यथोदितम् ।
** स दण्ड्यः कृष्णलान्यष्टौ न देयं चास्य वेतनम् ॥२१५॥**
यो भृतिपरिक्रीतो व्याघ्यपीडितो यथानिरूपितं कर्माहङ्कारान्न कुर्यात्स कर्मानुरूपेण सुर्वणादिकृष्णलान्यष्टौ दण्डनीयः । वेतनं चास्य न देयम् ॥२१५॥
आर्तस्तु कुर्यात्स्वस्थः सन् यथाभाषितमादितः ।
** स दीर्घस्यापि कालस्य तल्लभेतैव वेतनम् ॥२१६॥**
यदा व्याध्यादिपीडया कर्म न करोति स्वस्थः सन् याद्दग्भापितं तादृशकर्म कुर्याद्वेतनं च चिरकालादपि लभेतैव ॥२१६॥
यथोक्तमार्तः सुस्था वा यस्तकर्म न कारयेत् ।
** न तस्य वेतनं देयमल्पोनस्यापि कर्मणः ॥२१७॥**
यत्कर्स यथाभाषितं पीडितोऽन्येन न कारयेत्सुस्थो वा न कुर्यान्नापि कारयेत् तस्य किञ्चिच्छेषस्य कृतस्य कर्मणोऽपि वेतनं न देयम् ॥२१७॥
एष धर्मोऽखिलेनोक्तो वेतनादानकर्मणः ।
** अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि धर्मं समयभेदिनाम् ॥२२८॥**
एषा व्यवस्था वेतनादानाख्यकर्मणो निःशेषेणोक्ता । अतोऽनन्तरं संविद्वयतिक्रमकारिर्णा दण्डादिव्यवस्थां वदिष्यामि ॥२१८॥
** यो ग्रामदेशसङ्घानां कृत्वा सत्येन सम्विदम् ।**
** विसम्वदेन्नरो लोभात्तं राष्ट्राद्विप्रवासयेत् ॥२१९॥**
ग्रामदेशशब्दाभ्यां तद्वासिनो लक्ष्यन्ते । सङ्घो वणिगादिसमूहः, इदमस्मामिः कर्त्तव्यं
परिहार्यतामित्येवंरूपं संकेतं सत्यादिशपथेन कृत्वा, तन्मध्ये यो नरो लाभादिना निष्कामेत्तंराजा राष्ट्रान्निर्वासयेत् ॥२१९॥
निगृह्य दापयेच्चैनं समयब्यभिचारिणम् ।
** चतुःसुवर्णान्षण्निष्कांश्छतमानं च राजतम् ॥२२०॥**
अथ चैनं संविदध्यतिक्रमकारिणं नियोध्य चतुरः सुवर्णान्षण्निष्कान्प्रत्येकं चतुःसुवर्णपरिमितान् राजतं च शतमानं विंशत्यधिकरक्तिकाशतत्रयपरिमाणं त्रयमेतद्विषयलाघवगौरवापेक्षया समन्वितं व्यस्तं वा राजा दण्डं दापयेत् ॥२२०॥
एतद्दण्डविधिं कुर्याद्धार्मिकः पृथिवीपतिः ।
** ग्रामजातिसमूहेषु समयव्यभिचारिणाम् ॥२२१॥**
ग्रामेषु ब्राह्मणजातिसमूहेषु संविद्व्यतिक्रमकारिणामेतद्दण्डविधिं धर्मप्रधानो राजानुतिष्ठेत् ॥२२१॥
क्रीत्वा विक्रीय वा किञ्चिद्यस्येहानुशयो भवेत् ।
** सोऽन्तर्दशाहात्तद् द्रव्यं दद्याच्चैवाददीत वा ॥२२२॥**
क्रीत्वा विक्रीय वा किञ्चिद् द्रव्यं विनश्चररूपं स्थिरार्थं भूमिताम्रपट्टादि यस्य लोके पश्चासत्तापो जायते न साधु मया क्रीतमिति स क्रीतं दशाहमध्ये प्रत्यर्पयेत् । विक्रीतं वा गृह्नीयात् ॥
परेण तु दशाहस्य न दद्यान्नापि दापयेत् ।
** आददानो ददच्चैव राज्ञा दराड्यः शतानि षट् ॥२२३॥**
[ स्याच्चतुर्विंशतिपणे दण्डस्तस्य व्यतिक्रमे ।
** पणस्य दशमे भागे दाप्यः स्यादतिपातिनि ॥१६॥**
क्रीत्वा विक्रीय वा परायमगृह्णन्न ददतस्तथा ।
** पणा द्वादश दाप्यश्च मनुष्याणां च वत्सरान् ॥१७॥**
पणा द्वादश दाप्यः स्यात्प्रतिबोधे न चेद्भवेत् ।
** पशुनामप्यनाख्याने त्रिपदादर्पणं भवेत् ॥१८॥ ]**
दशाहादूर्ध्वं क्रीतं न त्यजेत् । नापि विक्रीतं विक्रयिको बलेन दापयेत् । ‘विक्रीतं बलेन गृह्णन्परित्यन्रज्ञा षट् शतानि पणान् दण्ड्यः ॥२२३॥
यस्तु दोषवतीं कन्यामनाख्याय प्रयच्छति ।
** तस्य कुर्यान्नृपो दण्डं स्वयं षण्णवतिं पणान् ॥२२४॥**
नोन्मत्ताया इति सामान्येनोक्तं दण्डविशेषाभिधानार्थमिदम् । उन्मादादिदोषान् अकथयित्वा दोषवतीं कन्यां वराय यः प्रयच्छति, तस्य राजा स्वयमादरेण षण्णवतिं पणान्दण्डं कुर्यात ।अनुशयप्रसंगेनैतत्कन्यागतमुच्यते ॥२२४॥
अकन्येति तु यः कन्यां ब्रूयाद् द्वेषेण मानवः \।
** स शतं प्राप्नुयाद्दण्डं तस्या दोषमदर्शयन् ॥२२५॥**
नेयं कन्या, क्षतयोनिरियमिति यो मनुष्यो द्वेषेण ब्रूयात्तस्या उक्तदोषमविभावयन्पणशतं राजा दण्डंप्रकल्पयेत् ॥२२५॥
युक्तश्चास्याकन्येति वादिनो दण्डः । यस्मात्—
पाणिग्रहणिका मन्त्राः कन्यास्वेव प्रतिष्ठिताः ।
** नाकन्यासु क्वचिन्नृृणां लुप्तधर्मक्रिया हि ताः ॥२२६॥**
“अर्यमणं नु देवं कन्या अग्निमयक्षत” इत्येवमादयो वैवाहिका मनुष्याणं मन्त्राः कन्याशब्दश्रवणात्कन्यास्वेव व्यवस्थिताः, नाकन्याविषये । क्वचिच्छास्त्रे धर्मविवाहसिद्धये व्यवस्थिता, असमवेतार्थत्वात् । अत एवाह—ताः क्षतयोनयो वैवाहिकमन्त्रैः संस्क्रियमाणा अपि यस्मादपगतधर्मविवाहादिशालिन्यो भवन्ति । नासौ धर्म्यो विवाह इत्यर्थः । न तु क्षतयोनेर्वैवाहिक–मन्त्रहोमादिनिषेधकमिदम्, “या गर्भिणी संस्क्रियते” ( म.स्मृ. ९-१७३ ) तथा “वोदुः कन्यासमुद्भवम्” ( म. स्मृ. ९-१७२ ) इति क्षतयोनेरपि मनुनैव विवाहसंस्कारस्य वक्ष्यमाणत्वात् । देवलेन तु—
गान्धर्वेषु विवाहेषु पुनववाहिको विधिः ।
** कर्तव्यश्च त्रिभिर्वर्णैः समयेनाग्निसाक्षिकः ॥ इति ।**
गान्धर्वेषु विवाहेषु होममन्त्रादिविधिरुक्तः । गान्धर्वश्चोपगमनपूर्वकोऽपि भवति । तस्य क्षत्रियविषये सुधर्मत्वं मनुनोक्तम् । अतः सामान्यविशेषन्यायादितरविषयोऽयं क्षतयोनिविवाहस्याधर्मत्वोपदेशः ॥२२६॥
पाणिग्रहणिका मन्त्रा नियतं दारलक्षणम् ।
** तेषां निष्ठा तु विज्ञेया विद्वद्भिः सप्तमे पदे ॥२२७॥**
वैवाहिका मन्त्रा नियतं निश्चितं भार्यात्वे निमित्तम्, मन्त्रैर्यथाशास्त्रप्रयुक्तै र्भार्यात्वेन निष्पत्तेः । तेषां तु मन्त्राणां “सखा सप्तपदी भव” इति मन्त्रेण कल्पनया सप्तमे पदे दत्ते भार्यात्वनिष्पत्तेः शास्त्रज्ञैनिष्पत्तिविज्ञेया । एवं च सप्तपदीदानात्प्राग्भार्यात्वानिष्पत्ते सत्यनुशये जाह्यान्नोर्ध्वम् ॥२२७॥
यस्मिन्यस्मिन्कृते कार्ये यस्येहानुशयो भवेत् ।
तमनेन विधानेन धर्मे पथि निवेशयेत् ॥२२८॥
न केवलं क्रय एव, अन्यत्रापि यस्मिन्यस्मिन्सम्बन्धित्वेनादौ कार्ये यस्य पश्चात्तापो जायते तमनेन दशाहविधिना धर्मादनपेते मार्गे नृपः स्थापयेत् ॥२२८॥
पशुषु स्वामिनां चैव पालानां च व्यतिक्रमे ।
** विवादं सम्प्रवक्ष्यामि यथावद्धर्मतत्त्वतः ॥२२९॥**
गवादिपशुविषये स्वामिनां पालानां व्यतिक्रमे जाते विवादं सम्यग्धर्म्यं यथा तथा व्यस्थया वक्ष्यामि ॥२२९॥
दिवा वक्तव्यता पाले रात्रौ स्वामिनि तद्गृहे ।
** योगक्षेमेऽन्यथा चेत्तु पालो वक्तव्यतामियात् ॥२३०॥**
दिवा पशूनां पालहस्तन्यस्तानां योगक्षेमविषये पालस्य गर्हणीयता \। रात्रौ पुनः पालप्रत्यर्पितानां स्वामिगृहस्थितानां स्वामिनो दोषः । अन्यथा तु यदि रात्रावपि पालहस्तगता भवन्ति तत्र दोष उत्पन्ने पाल एव गर्हणीयतां प्राप्नोति ॥२३०॥
गोपः क्षीरभृतो यस्तु स दुह्याद्दशतो वराम् ।
** गोस्वाम्यनुमते भृत्यः सा स्यात्पालेऽभृते भृतिः ॥२३१॥**
यो गोपालाख्यो भृत्यः क्षीरेण न भक्तादिना स्वस्वाम्यनुज्ञया धर्षितो गोभ्यः श्रेष्ठमेकां गां भृत्यर्थं दुह्यात्सा भक्तादिरहिते गोपाले भृतिः स्यात् । एवं चैकगवीक्षीरदानेन दश गाः पालयेदित्युतम् ॥२३१॥
नष्टं विनष्टं कृमिभिः श्वहतं विषमे मृतम् ।
** हीनं पुरुषकारेण प्रदद्यात्पाल एव तु ॥२३२॥**
नष्टं दृष्टिपथातोतं, कृमिभिर्नाशितं, श्वभिः खादितं हतं, विवारादिपातमृतम् । प्रदर्शनं चैतत् । पालसम्बन्धिरक्षकाख्यपुरुषव्यापाररहितं मृतं पलायितं गवादि, पशुपाल एव तु स्वामिने दद्यात् ॥२३२॥
विधुष्य तु हृतं चौरर्न पालो दातुमर्हति ।
** यदि देशे च काले च स्वामिनः स्वस्य शंसति ॥२३३॥**
चौरैःपुनः पटहादि विधुष्य हृतं पालो दातु नार्हति । विधुष्येति चौराणां बहुत्वं प्रबलत्वकथनपरम् । सन्निहिते देशे हरणकालानन्तरमेवात्मोयस्वामिनः कथयति ॥२३३॥
कर्णौ चर्म च वालांश्च बस्तिं स्नायुं च रोचनाम् ।
** पशुषु स्वामिनां दद्यान्मृतेष्वङ्कानि दर्शयेत् ॥२३४॥**
स्वयं मृतेषु पशुषु कर्णचर्मलाङ्गुलप्रवालान्नाभेरधोभागस्नायुरोचनाः स्वामिनां दद्यात् । अन्यानि च चिह्नानि शृङ्गखुरादीनि दर्शयेत् ॥२३४॥
अजाविके तु संरुद्धे वृकैः पाले त्वनायति ।
** यां प्रसह्य वृको हन्यात्पाले तत्किल्बिषं भवेत् ॥२३५॥**
अजाश्चाविकाश्चाजाविकं “गवाश्चप्रभृतीनि च” (पा. सू. २।४।११ ) इति द्वन्द्वैकवद्भावः । तस्मिन्नजाविके वृकैः परिहृते सति पालेऽनागच्छति यामजामेडकां वा वने वृको हन्यात्सपालस्य दोषः स्यात् ॥२३५॥
तासां चेदवरुद्धानां चरन्तीनां मिथा वने ।
** यामुत्प्लुत्य वृको हन्यान्न पालस्तत्र किल्बिषी ॥२३६॥**
तासामजाविकानां पालेन नियमितानां संधीभूय वनेचरन्तीनां यत्नाद्यदि कश्चित्कुतश्चिदुत्प्लुत्यालक्षितो यां काञ्चिद्धन्यान्न पालस्तत्र दोषभाक् ॥२३६॥
धनुःश परीहारो ग्रामस्य स्यात्समन्ततः ।
** शम्यापातास्त्रयो वाऽपि त्रिगुणो नगरस्य तु ॥२३७॥**
चतुर्हस्तो धनुः । शम्या यष्टिस्तस्याः पातः प्रक्षेपो ग्रामसमीपे सर्वासु दिक्षु चत्वारि हस्तशतानि, श्रीन्वा यष्टिप्रक्षेपान्यावत्पशुप्रचारार्थं सस्यवपनादिसंरोधपरिहारः कायः । गरसमीपे पुनरयं त्रिगुणः कर्तव्यः ॥२३७॥
तत्रापरिवृतं धान्यं विहिस्युः पशवो यदि ।
** न तत्र प्रणयेद्दराडं नृपतिः पशुरक्षिणाम् ॥२३८॥**
तस्मिन्परिहारस्थाने यदि केनचिददत्तावृतिकं धान्यमुप्यते, तच्चेत्पशवो भक्षेयुः, तत्र पशुपालानां नृपो दण्डं न कुर्यात् ॥२३८॥
वृतिं तत्र प्रकुर्वीत यामुष्ट्रो न विलोकयेत् ।
** छिद्रं च वारयेत्सर्वं श्वसूकरमुखानुगम् ॥२३९॥**
तत्र परिहारस्थाने क्षेत्रे वृतिं कण्टकादिमयीं तथाविधामुच्छ्रितां कुर्यात् । यामपरपार्श्वे उष्ट्रो न विलोकयेत्, तस्यां च यत्किचिछिद्रं श्वसूकरमुखप्रवेशयोग्यं तत्सर्वमावृणुयात् ॥२३९॥
पथि क्षेत्रे परिवृते ग्रामान्तीयेऽथवा पुनः ।
** सपालः शतदण्डार्हो विपालान्वारयेत्पशून् ॥२४०॥**
वर्त्मसमीपग्रामसमीपवर्तिनि वा परिहारस्थे क्षेत्रे दत्तवृतौ सपालः पशुः पालानिवारितो द्वारादिना कथंचित्प्रविष्टो यदा भक्षयति तदा पणशतं दण्ड्यः । पशोश्च दण्डासम्भवात्पाल एव दण्ड्यः । विपालान्पुनर्भक्षणप्रवृत्तान्क्षेत्ररक्षको निवारयेत् ॥२४०॥
क्षेत्रेष्वन्येषु तु पशुः सपादं पणामर्हति ।
** सर्वत्र तु सदो देयः क्षेत्रिकस्येति धारणा ॥२४१॥**
वर्त्मग्रामान्तव्यतिरिक्तेषु पशुर्भक्षयन्सपादं पणं दण्डमर्हति । अत्रापि पाल एव दण्डयः । सवत्र क्षेत्रे पशुभक्षितं फलं स्वामिने पालेन स्वामिना वा यथापराधं दातव्यमिति निश्रयः ॥२४१॥
अनिर्दशाहां गां सूतो वृषान्देवपशून्स्तथा ।
** सपालान्वा विपालान्वा न दण्ड्यान्मनुरब्रवीत् ॥२४२॥**
प्रसूतां गामनिर्गतदशाहां, तथा च चक्रशूलाङ्कितोत्सष्टवृपान्हरिहरिहरादिप्रतिनासम्बन्धिपशून्पालसहितान्पालरहितान्वा सस्यभक्षणप्रवृत्तान्मनुरदण्ड्यानाह । उत्सृष्टवृपाणामपि गर्भार्थं गोकुलै पालैर्धारणात्सपालत्वसम्भवः ॥२४२॥
क्षेत्रियस्यात्यये दण्डो भागाद्वशगुणो भवेत् ।
** ततोऽर्धदण्डो भृत्यानामज्ञानात्क्षेत्रिकस्य तु ॥२४३॥**
क्षेत्रकर्षकस्यात्मपशुसस्यभक्षणेऽयथाकालं वपनादौ वाऽपराधे सति यावतो राजभागस्य तेन हानिः कृता ततो दशगुणदण्डः स्यात् । क्षेत्रिकाविदिते भृत्यानामुक्तापराधे क्षेत्रिकस्यैव दशगुणार्धदण्डः । क्षेत्रसस्यप्रसङ्गाच्चेदमुक्तम् ॥२४३॥
एतद्विधानमातिष्ठेद्धार्मिकः पृथिवीपतिः ।
** स्वामिनां च पशूनां च पालानां च व्यतिक्रमे ॥२४४॥**
स्वामिनां पालानां चारक्षणादपराधे पशूनां च सस्यभक्षणरूपे व्यतिक्रमे धर्मप्रधानो भूपतिरेतत्पूर्वोकं कर्तव्यमनुतिष्ठेत् ॥२४४॥
सीमां प्रति समुत्पन्ने विवादे ग्रामयोर्द्वयोः ।
** ज्येष्ठे मासि नयेत्सीमां सुप्रकाशेषु सेतुषु ॥२४५॥**
द्वयोर्ग्रामयोर्मर्यादां प्रति विप्रतिपत्तावुत्पन्नायां ज्येष्ठे मासि ग्रीष्मरवितापसंशुष्कनृगत्वात्प्रकटीभूतेषु सीमालिङ्गेषु राजा सीमां निश्चिनुयात् ॥२४५॥
सीमावृक्षांश्च कुर्वीत न्यग्रोधाश्वत्थकिंशुकान् ।
** शाल्मलीन्सालतालांश्च क्षीरिणश्चैव पादपान् ॥२४६॥**
न्यग्रोधादीन्वृक्षान्क्षीरिण उदुम्बरादींश्चरस्थायित्वात्सीमालिङ्गतान्कुर्वीत ॥२४६॥
गुल्मान्वेणूंश्च विविधाञ्छमीवल्लीस्थलानि च ।
** शरान्कुब्जकगुल्मांश्च तथा सीमा न नश्यति ॥२४७॥**
गुल्मान्, प्रकाण्डरहितान्वेणूंश्च प्रचुरकण्टकत्वाल्पकण्टकत्वादिभेदेन नानाप्रकारान्सामावृक्षान्, वल्लीर्लताः, स्थानानि कृत्रिमोन्नतभूभागान्, शरान्, कुूब्जकगुल्मांश्च प्रचुराल्पभोगत्वेनादरार्थं पृथङ् निर्दिष्टान्सीमालिङ्गभूतान्कुर्यात् । एवं कृते सीमा न नश्यति ॥२४७॥
तडागान्युदपानानि वाप्यः प्रस्रवणानि च ।
** सीमासन्धिषु कार्याणि देवतायतनानि च ॥२४८॥**
तडागकूपदीर्घिकाजलनिर्गममार्गदेवगृहाणि सीमारूपेषु ग्रामद्वयसन्धिस्थानेषु कर्तव्यानि । एतेषु सीमानिर्णयाय विख्याप्य कृतेपूदकाद्यथिजना अपि श्रुतिपरम्परया चिरकालेऽपिसाक्षिणो भवन्ति ॥२४८॥
उपच्छन्नानि चान्यानि सीमालिङ्गानि कारयेत् ।
** सीमाज्ञाने नृणां वीक्ष्य नित्यं लोके विपर्ययम् ॥२४९॥**
सीमानिर्णये सर्वदाऽस्मिंल्लोके मनुष्याणां विभ्रममज्ञानं दृष्ट्वाऽभिहितव्यतिरिक्तानि गुढानि वक्ष्यमाणानि सीमाचिह्नानि कारयेत् ॥२४९॥
** अश्मनोऽस्थीनि गोवालान्स्तुषान्भस्म कपालिकाः ।**
** करीषमिष्टकाङ्गारांश्छर्करा वालुकास्तथा ॥२५०॥**
यानि चैवं प्रकाराणि कालाद्भूमिर्न भक्षयेत् ।
** तानि सन्धिषु सीमायामप्रकाशानि कारयेत् ॥२५१॥**
प्रस्तरास्थिगोवालतुषभस्मकर्पटिकाशुष्कगोमयपक्वेष्टकाङ्गारपाषाणकर्परसिकता अन्यान्यप्येवं प्रकाराणि कालाञ्जनकार्पासास्थिप्रभृतीनि यानि चिरकालेनापि भूमिरात्मसान्न करोति, तानि ग्रामयोः सन्धिषु सीमायाम्
प्रक्षिप्य कुम्भेष्वेतानि सीमान्तेषु निधापयेत् ।
इति बृहस्पतिवचनात्स्थूलपाषाणव्यतिरिक्तानि कुम्भेषु कृत्वा प्रच्छन्नानि भूमौ निखाय धारयेत ॥२५०॥२५१॥
एतैर्लिङ्गैर्नयेत्सीमां राजा विवदमानयोः ।
** पूर्वभुक्त्या च सततमुदकस्यागमेन च ॥२५२॥**
विवदमानयोर्ग्रामयोः प्रागुक्तैरेतैरुक्तचिह्नै राजा सीमामुन्नयेत् । वसतोः पुनरविच्छिन्नया भुक्त्यासीमा निर्णयो न तु त्रिपुरुषादिकतया, तस्य “आधिः सीमा” इति पर्युदस्तत्वात् । ग्रामद्वयसंधिस्थनद्यादिप्रवाहेण च पारावारग्रामयोः सीमां निश्चिनुयात् ॥२५२॥
** यदि संशय एव स्याल्लिङ्गानामपि दर्शने ।**
** साक्षिप्रत्यय एव स्यात्सीमावादविनिर्णयः ॥२५३॥**
यदि प्रच्छन्नप्रकाशलिङ्गदर्शनेऽपि प्रःच्छन्नाङ्गारतुषादिकुम्भा अमी स्थानान्तरं नीत्वा निखाता ‘नायं सीमातरुर्न्यग्रोधः’ ‘स नष्ट’ इत्यादि समस्त एव यदि सन्देहः स्यात्तदा साक्षिप्रमाण एव सीमाविवादनिश्चयो भवेत् ॥२५३॥
** ग्रामीयककुलानां च समक्षं सीम्नि साक्षिणः ।**
** प्रष्टव्या सीमलिङ्गानि तयोश्चैव विवादिनोः ॥२५४॥**
ग्रामिकजनसमूहानां, ग्रामद्वयस्थनियुक्तयोर्वादिप्रतिवादिनोश्च समक्षं सीमाविषये सीमालिङ्गसन्देहे लिङ्गानि साक्षिणः प्रष्टव्याः ॥२५४॥
** ते पृष्टास्तु यथा ब्रूयुः समस्ताः सीम्नि निश्चयम् ।**
** निबध्नीयात्तथा सीमां सर्वास्तांश्चैव नामतः ॥२५५॥**
ते पृष्टाः साक्षिणः समस्ता न द्वैधेन सीमाविषये येन प्रकारेण निश्चयं ब्रूयुस्तेन प्रकारेणाविस्मरणार्थंपत्रे सीमां लिखेत् । तांश्च सर्वानेव साक्षिणो नामविभागतो लिखेत् ॥२५५॥
** शिरोभिस्ते गृहीत्वोर्वीं स्रग्विणो रक्तवाससः ।**
** सुकृतैः शापिताः स्वैः स्वैर्नयेयुस्ते समञ्जसम् ॥२५६॥**
ते साक्षिण इति सामान्यश्रवणेऽपि “रक्तस्रग्वाससः सीमां नयेयुः” ( या. समृ. २–१५२ ) इति याज्ञवल्क्यवचनाद्रक्तपुष्पमालाधारिणो लोहितवाससो मस्तके मृल्लोष्ठानि गृहीत्वे यदस्माकं सुकृतं तन्निष्फलं स्यादित्येवमात्मीयैः सुकृतैः शापिताः सम्वस्तां सीमां यथाशक्तिनिर्णयेयुः ॥२५६॥
यथोक्तेन नयन्तस्ते पूयन्ते सत्यसाक्षिणः ।
** विपरीतं नयन्तस्तु दाप्याः स्युर्द्विशतं दमम् ॥२५७॥**
ते सत्यप्रधानाः साक्षिणः शास्त्रोक्तेन विधानेन निर्णयस्था निष्पापा भवन्ति । अतथ्ये न तु निश्चिन्वन्तः प्रत्येकं पणशतद्वयं दण्डं दाप्या भवेयुः ॥२५७॥
साक्ष्यभावे तु चत्वारो ग्रामाः सामन्तवासिनः ।
** सीमाविनिर्णयं कुर्युः प्रयता राजसन्निधौ ॥२५८॥**
ग्रामद्वयसम्बन्धिसीमाविवादसाक्ष्यभावे चतुर्दिशं समन्तभवाः सामन्तास्तद्वासिनश्चत्वारो ग्रामवासिनः साक्षिधर्मेणा राजसमक्षं सीमानिर्णयं कुर्युः ॥२५८॥
** सामन्तानामभावे तु मौलानां सीन्नि साक्षिणाम् ।**
इमानप्यनुयुञ्जीत पुरुषान्वनगोचरान् ॥२५९॥
साक्षिधर्मेण राजसमक्षमनुभवेन निर्णयमकुर्वतां ग्रामवासिनां ग्रामनिर्माणकालादारभ्यमौलानां पुरुषक्रमेण तद्ग्रामस्थानां सीमासाक्षिगामभाव इमान्वक्ष्यमाणान्सन्निहितवनवारिणः पृच्छेत् ॥२५९॥
व्याधाञ्छाकुनिकान्गोपान्कैवर्तान्मूलखानकान् ।
व्यालग्राहानुञ्छवृत्तीनन्यांश्च वनचारिणः ॥२६०॥
लुब्धकान्, पक्षिवधजीविनः, गोपालान्, मत्स्यजीविनः, मूलोत्पाटनजीविनः, सर्णग्रहिणः, शिलोञ्छवृत्तीनन्यांश्च फलपुष्पेन्धनाद्यर्थं वनव्यवहारिणः पृच्छेत् । एते हि स्वप्रयोजनार्थं तेन ग्रामेण सर्वदा वनं गच्छेयुस्तद्ग्रामसीमाभिज्ञाः सम्भवन्ति ॥२६०॥
ते पृष्टास्तु यथा व्रूयुः सीमासन्धिषु लक्षणम् ।
** तत्तथा स्थापयेद्राजा धर्मेण ग्रामयोर्द्वयोः ॥२६१॥**
ते, व्याधादयः पृष्टाः सीमारूपेषु ग्रामसन्धिषु येन प्रकारेण चिन्हं ब्रूयुस्तत्तेनैव प्रकारेण राजा द्वयोर्ग्रामयोः सीमां व्यवस्थापयेत् ॥२६१॥
क्षेत्रकूपतडागानामारामस्य गृहस्य च ।
** सामन्तप्रत्ययो ज्ञेयः सीमासेतुविनिर्णयः ॥२६२॥**
एकग्रामेऽपि क्षेत्रकूपतडागोद्यानगृहाणां सीमासेतुविवादे समस्तदेशवासिसाक्षिप्रमाणक एव मर्यादा चिह्ननिश्चयो विज्ञेयो न व्याधादिप्रमाणकः ॥२६२॥
सामन्ताश्चेन्मृषा ब्रूयुः सेतौ विवदतां नृणाम् ।
** सर्वे पृथक्पृथग्दण्डया राज्ञा मध्यमसाहसम् ॥२६३॥**
सीमाचिह्ननिमित्तं विवदमानानां मनुष्याणां यदि सामन्ता देशवासिनो मिथ्या ब्रूयुस्तदा ते सर्वे प्रत्येकं राज्ञा मध्यमसाहसं दण्डनीयाः । एवं चासामन्तरूपार्णा पूर्वोक्तद्विशतो दमो ज्ञेयः ॥२६३॥
गृहं तडागमारामं क्षेत्रं वा भीषया हरन् ।
** शतानि पञ्च दण्ड्यः स्यादज्ञानाद् द्विशतो दमः ॥२६४॥**
गृहतडागोद्यानक्षेत्राणामन्यतमं मारणबन्धनादिभयकथनपूर्वमाक्रम्य हरणे पञ्च पणशतानि दण्डनीयः स्यात् । स्वत्वभ्रान्त्या हरतो द्विशतो दमः ॥२६४॥
सीमायामविषह्यायां स्वयं राजैव धर्मवित् ।
** प्रदिशेद्भूमिमेतेषामुपकारादिति स्थितिः ॥२६५॥**
[ ध्वजिनी मत्सिनी चैव निधानी भयवर्जिता ।
** राजशासननीता च सीमा पञ्चविधा स्मृताः ॥१९॥]**
लिङ्गसाक्ष्याद्यभावे सीमायां परिच्छेत्तुमशक्यायां राजैव धर्मज्ञः पक्षपातरहितो ग्राम–
द्वयमध्यवर्तिनीं विवादविषयां भूमिं येषामेव ग्रामवासिनामुपकारातिशयो भवति, यव्द्यतिरेकेण च महाननिर्वाहस्तेषामेव दद्यादिति शास्त्रव्यवस्था ॥२६५॥
एषोऽखिलेनाभिहितो धर्मः सीमाविनिर्णये ।
** अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि वाक्पारुष्यविनिर्णयम् ॥२६६॥**
एष सीमानिश्चयो धर्मो निःशेषेणोक्तः, अत ऊर्ध्वं वाक्पारुष्यं वक्ष्यामि । दण्डपारुष्याद्वाक्पारुष्यप्रवृत्तेः पूर्वमभिधानम् । अनुक्रमश्रुत्यां तु “पारुष्ये दण्डवाचिके” ( म. स्मृ. ८-६) इति दण्डशब्दस्याल्पस्वरत्वात्पूर्वनिर्देशः ॥२६६॥
शतं ब्राह्मणमाक्रुश्य क्षत्रियो दण्डमर्हति ।
** वैश्योऽप्यधेशतं हे वा शूद्रस्तु वधमर्हति ॥२६७॥**
द्विजस्य चौरेत्याक्षेपरूपं परुषमुक्त्वा क्षत्रियः पणशतं दण्डमर्हति । एवं सार्धशतं द्वे वा शते लाधवगौरवापेक्षया वैश्यः । शूद्रोऽप्येवं ब्राह्मणाक्रोशे ताडनादिरूपं वधमर्हति ॥२६७॥
पञ्चाशद् ब्राह्मणो दण्ड्यः क्षत्रियस्याभिशंसने ।
** वैश्ये स्यादर्धपञ्चाशच्छूद्रे द्वादशको दमः ॥२६८॥**
ब्राह्मणः क्षत्रियस्योक्तरूपाक्षेपे कृते पञ्चाशत्पणान्दण्डयः । वैश्ये शूद्रं च यथोक्ताक्रोशे कृते पञ्चविंशतिर्द्वादश पणाः क्रमेण ब्राह्मणस्य दण्डः स्यात् ॥२६८॥
समवर्णो द्विजातीनां द्वादशैव व्यतिक्रमे ।
** वादेष्ववचनीयेषु तदेव द्विगुणं भवेत् ॥२६९॥**
** [विप्रक्षत्रियवत्कार्यो दण्डो राजन्यवैश्ययोः ।**
** वैश्यक्षत्रिययोः शूद्रे विप्रे यः क्षत्रशूद्रयोः ॥२०॥**
समुत्कर्षापकर्षास्तु विप्रदण्डस्य कल्पनाः ।
** राजन्यवैश्यशूद्राणां धनवर्जमिति स्थितिः ॥२१॥ ]**
द्विजातीनां समानजातिविषये यथोक्ताक्रोशे कृते द्वादशपणो दण्डः । अवचनीयेषु पुनराक्रोशवादेषु मातृभगिन्याद्यश्लीलरूपेषु तदेवेति नपुंसकनिर्देशात् “शतं ब्राह्मगमाक्रुश्य” ( म. स्मृ. ८-२६७ ) इत्यादि यदुक्तं, तदेव द्विगुणं दण्डरूपं भवेत् ॥२६९॥
एकजातिर्द्विजातींस्तु वाचा दारुणया क्षिपन् ।
** जिह्वायाः प्राप्नुयाच्छेदं जधन्यप्रभवो हि सः ॥२७०॥**
शूद्रो द्विजातीन्पातकाभियोगिन्या वाचाक्रुश्य जिह्वाच्छेदं लभेत् । यस्मादसौ पादाख्यान्निकृष्टाङ्गाज्जातः ॥२७०॥
नामजातिग्रहं त्वेषामभिद्रोहेण कुर्वतः ।
** निक्षेप्योऽयोमयः शङ्कर्ज्वलन्नास्ये दशाङ्गुलः ॥२७१॥**
अभिद्रोह आक्रोशः । ब्राह्मणादीनां ‘रे त्वं यज्ञदत्त ब्राह्मणापसद’ इत्याक्रोशेन नामजात्यादिग्रहणं कुर्वतो लोहकीलोऽग्निना प्रदीप्तो दशाङ्गुलो मुखेषु क्षेप्तव्यः ॥२७१॥
धर्मोपदेशं दर्पेण विप्राणामस्य कुर्वतः ।
** तप्तमासेचयेत्तैलं वक्त्रे श्रोत्रे च पार्थिवः ॥२७२॥**
कथंचिद्धर्मलेशमवगम्य ‘अयं ते धर्मोऽनुष्ठेयः’ इति ब्राह्मणस्याहंकारादुपदिशतोऽस्य शूद्रस्य मुखे कर्णयोश्च ज्वलत्तैलं राजा प्रक्षेपयेत् ॥२७२॥
श्रुतं देशं च जातिं च कर्म शारीरमेव च ।
वितथेन ब्रुवन्दर्पाद्दाप्यः स्याद् द्विशतं दमम् ॥२७३॥
समानजातिविषयमिदं, दण्डलाघवात, नतु शूद्रस्य द्विजात्याक्षेपविषयम् । ‘नत्वयतच्छ्रुत्तं, न भवान् तद्देशजातः’, ‘न तवेयं जातिः, ‘न तव शरीरसंस्कारमुपनयनादिकर्म कृतम्’ इत्यहङ्कारेण मिथ्या ब्रुवन्द्विशतं दण्डं दाप्यः स्यात् । वितथेनेति तृतीयाविधाने “प्रकृत्यादिभ्य उपसंख्यानम्” इति तृतीया ॥२७३॥
काणं वाऽप्यथवा खञ्जमन्यं वाऽपि तथाविधम् ।
** तथ्येनापि ब्रुवन्दाप्यो दण्डं कार्पापणवरम् ॥२७४॥**
एकाक्षिविकलं पादविकलमन्यमपि वा तथाविधं हस्ताद्यङ्गविकलं सत्येनापि काणादिशब्देन ब्रुवन्नत्यन्ताल्पं तदा कार्यापणं दण्डं दाप्यः ॥२७४॥
मातरं पितरं जायां भ्रातरं तनयं गुरुम् ।
** आक्षारयञ्छतं दाप्यः पन्थानं चाददद् गुरोः ॥२७५॥**
“आक्षारितः क्षारितोऽभिशप्तः” ( अ. को. ३-१-४३) इत्याभिधानिकाः । मात्रादीन्पातकादिनाऽभिशपन, गुरोश्च पन्थानमत्यजन्दुण्डयः । भार्यादीनां गुरुलघुपापाभिशापेन दण्डसाम्यं समाधेयम् । ( १ )100 मेधातिथिस्तु आक्षारणं भेदनमित्युक्त्वा मातृपुत्रपित्रादीनां परस्परभेदनकर्तुरयं दण्डविधिरिति व्याख्यातवान् ॥२७६॥
ब्राह्मणक्षत्रियाभ्यां तु दण्डः कार्यो विजानता ।
** ब्राह्मणे साहसः पूर्वः क्षत्रिये त्वेव मध्यमः ॥२७६॥**
ब्राह्मणक्षत्रियाभ्यां परस्परं पतनीयाक्रोशे कृते दण्डशास्त्रज्ञेन राज्ञा दण्डः कार्यः । दण्डमेवविशेषेणाह—ब्राह्मण इति । ब्राह्मणे क्षत्रियाक्रोशिनि प्रथमसाहसः कार्यः । ब्राह्मणाक्रोशिनिपुनः क्षत्रिये मध्यमसाहसः ॥२७६॥
विद्शूद्रयोरेवमेव स्वजातिं प्रति तत्त्वतः ।
** छेदवर्जं प्रणयनं दण्डस्येति विनिश्चयः ॥२७७॥**
[पतितं पतितेत्युक्त्वा चौरं चौगेति वा पुनः ।
** वचनात्तुल्यदोषः स्यान्मिथ्या द्विर्दोषतां व्रजेत् ॥२२॥ ]**
वैश्यशूद्रयोरन्योन्यजातिं प्रति पतनीयाक्रोशे ब्राह्मणक्षत्रियवद्वैश्ये शूद्राक्रोशिनि प्रथमसाहसः । शूद्रे वैश्याक्रोशिनि मध्यमसाहस इत्येवंरूपं दण्डस्य प्रणयनं जिह्वाच्छेदरहितं यथावत्कर्तव्यमिति शास्त्रनिश्चयः । एवं च “एकजातिर्द्विजातींस्तु” ( म. स्मृ. ८-२७० ) इति प्रागुक्तजिह्वाच्छेदो वैश्ये निवारितो ब्राह्मणक्षत्रियाक्रोशविषय एवावतिष्ठते ॥२७७॥
एष दण्डविधिः प्रोक्तो वाक्पारुष्यस्य तत्त्वतः ।
** अत ऊर्ध्वं प्रवक्षामि दण्डपारुष्यनिर्णयम् ॥२७८॥**
एषोऽनन्तरोक्तो वाक्पारुष्यस्य यथावद्दण्डविधिरुक्तः, अनन्तरं ताडनादेर्दण्डपारुष्यस्यनिर्णयं वक्ष्यामि ॥२७८॥
येन केनचिदङ्गेन हिंस्याच्चेच्छ्रेष्ठमन्त्यजः ।
** छेत्तव्यं तत्तदेवास्य तन्मनोरनुशासनम् ॥२७९॥**
अन्त्यजः शूद्रो येन केनचित्करचरणादिनाऽङ्गेन साक्षाद् दण्डादिनाऽव्यवहितेन द्विजातिं
प्रहरेत्तदेवाङ्गमस्य छेत्तव्यमित्ययं मनोरुपदेशः । मनुग्रहणमादरार्थम् ॥२७९॥
अस्येवोत्तरत्र प्रपञ्चः—
पाणिमुद्यम्य दण्डं वा पाणिच्छेदनमर्हति ।
** पादेन प्रहरन्कोपात्पादच्छेदनमर्हति ॥२८०॥**
प्रहर्तु पाणिं दण्डं वोद्यम्य पाणिच्छेदं लभते । पादेन कोपात्प्रहरणे पादच्छेदं प्राप्नोति ॥२८०॥
सहासनमभिप्रेप्सुरुत्कृष्टस्यापकृष्टजः ।
** कट्यां कृताङ्को निर्वास्यः स्फिचं वास्यावकर्तयेत् ॥२८१॥**
ब्राह्मणेन सहासनोपविष्ट शूद्रः कट्यां तप्तलोहकृतचिह्नोऽपदेशो निर्वासनीयः । स्फिचं वाऽस्य यथा न म्रियेत तथा छेदयेत् ॥२८१॥
अवनिष्ठीवतो दर्पाद् द्वावोष्ठौ छेदयेन्नृपः ।
** अवमूत्रयतो मेढ्रमवशर्धयतो गुदम् ॥२८२॥**
दपण श्लेष्मणा ब्राह्मणानपमानयतः शूद्रस्य राजा द्वावोष्ठौ छेदयेत् । मूत्रप्रक्षेपेणापमानयतो मेढ्रम् । शर्धनं कुत्सितो गुदशब्दस्तेनावमानयतो दर्पान्न प्रमादादू गुदं छेदयेत् ॥२८२॥
केशेषु गृह्णतो हस्तौ छेदयेदविचारयन् ।
** पादयोर्दाढिकायां च ग्रीवायां वृषणेषु च ॥२८३॥**
दर्पादित्यनुवर्तते । अहंकारेण केशेषु ब्राह्मणं गृहृतः शूद्रस्य पीडाऽस्य जाता न जाता वेत्यविचारयन्हस्तौ छेदयेत् । पादयोः श्मश्रुणि च ग्रीवायां वृषणे च हिसार्थां गृहृतो हस्तद्वयच्छेदमेव कुर्यात् ॥२८३॥
त्वग्भेदकः शतं दण्ड्यो लोहितस्य च दर्शकः ।
** मांसभेत्ता तु परिनष्कान्प्रवास्यस्त्वस्थिभेदकः ॥२८४॥**
चर्ममात्रभेदकृत्समानजातिर्न शुद्रो ब्राह्मणस्य दण्डलाघवं पणशतं दण्डनीयः । तथा रक्तोत्पादकोऽपि पणशतमेव दण्ड्यः । मांसभेदी षण्निष्कान्दाप्यः । अस्थिभेदकस्तु देशान्निर्वास्यः ॥२८४॥
वनस्पतीनां सर्वेषामुपभोगं यथायथा ।
** तथातथा दमः कार्यो हिंसायामिति धारणा ॥२८५॥**
वृक्षाद्युद्भिदां सर्वेषां येन येन प्रकारेण उपभोगः फलपुष्पपत्रादिना । उत्तममध्यमरूपो भवति, तथातथा हिंसायामप्युत्तमसाहसादिर्दण्डो विधेय इति निश्चयः । तथा च विष्णुः— फलोपभोगद्रुमच्छेदी तूत्तमं साहसं, पुष्पोपभोगद्रुमछेदी मध्यमं वल्लीगुल्मलताच्छेदी कार्षापणशतं, तृणच्छेद्येकं कार्षापणं च पण एव मनुनाऽप्युक्तो वेदितव्यः ॥२८५॥
मनुष्याणां पशूनां च दुःखाय प्रहृते सति ।
** यथा यथा महद् दुःखं दण्डं कुर्यात्तथा तथा ॥२८६॥**
मनुष्याणां पशूनां पीडोत्पादनार्थं प्रहारे कृते सति यथा यथा पीडाऽऽधिक्यं तथा तथा दण्डमप्यधिकं कुर्यात् । एवं च मर्मस्थानादौ त्वग्भेदनादिषु कृतेषु “त्वग्भेदकः शतं दण्ड्यः” ( म. स्मृ. ८-२८४ ) इत्युक्तादप्यधिको दण्डो दुःखविशेषापेक्षया कर्तव्यः ॥२८६॥
अङ्गावपीडनायां च व्रणशोणितयोस्तथा ।
** समुत्थानव्ययं दाप्यः सर्वदण्डमथापि वा ॥२८७॥**
अङ्गानां करचरणादीनां व्रणशोणितयोश्च पीडनायां सत्यां समुत्थानव्ययं यावता कालेन पूर्वावस्थाप्राप्तिः समुत्थानसम्बन्धो भवति तावत्कालेन पथ्यौषधादिना यावान्व्ययो भवति–
तमसौ दापनीयः। अथ तं व्ययं पीडोत्पादको न दातुमिच्छति, तदा यः समुत्धानव्ययो यश्च दण्डस्तमेनं दण्डत्वेन राज्ञा द्वाप्यः ॥२८७॥
द्रव्याणि हिंस्याद्यो यस्य ज्ञानतोऽज्ञानतोऽपि वा ।
स तस्योत्पादत्तुष्टिं राज्ञे दद्याच्च तत्समम् ॥२८८॥
द्रव्याण्यनुक्तविशेषपदण्डानि कटकानि ताम्रघटादानि यो यस्य ज्ञानादज्ञानाद्वा नाशयेत्स तस्य द्रव्यान्तरादिना तुष्टिमुत्पादयेत्, राज्ञश्च विनाशितद्रव्यसमं दण्डं दद्यात् ॥२८८॥
चर्मचार्मिकभाण्डेषु काष्ठलोष्टमयेषु च ।
** मूल्यात्पञ्चगुणो दण्डः पुष्पमूलफलेषु च ॥२८९॥**
चर्मणि चर्मघटितवस्त्रादौ चर्मकाष्ठमृत्तिकानिमितेषु च भाण्डेषु पुष्पमूलफलेषु परस्य नाशितेषु मूल्यात्पञ्चगुणो दण्डो राज्ञो देयः । स्वामिनश्च तुष्टिरुत्पादनीयैव ॥२८९॥
यानस्य चैव यातुश्च यानस्वामिन एव च ।
** दशातिवर्तनान्याहुः शेषे दण्डो विधीयते ॥२९०॥**
यानस्य स्थादेर्यातुः सास्थ्यादेर्यानस्वामिनश्च यस्य तद्यानं तेषां छिन्ननास्यादीनि दश निमित्तानि दण्डमतिक्रम्य वर्तन्ते । एषु निमित्तेषु सत्सु प्राणिमारणे द्रव्यनाशे च प्रकृते यानस्वामिनां दण्डो न भवतीति मन्वादय आहुः । एतद्व्यतिरिक्तनिमित्ते च पुनर्दण्डोऽनुष्ठीयते ॥२९०॥
छिन्ननास्ये भग्नयुगे तिर्यक्प्रतिमुखागते ।
** अक्षभङ्गे च यानस्य चक्रभङ्गे तथैव च ॥२९१॥**
छेदने चैव यन्त्राणां योक्त्ररश्म्योस्तथैव च ।
** आक्रन्दे चाप्यपैहीति न दण्डं मनुरव्रवीत् ॥२९२॥**
नासायां भवं नास्यम्, शरीरावयवत्वाद्यत् । सा चेह बलीवर्दनासासम्बन्धिनी रज्जुः । छिन्ननास्यरजौ बलीवर्दादिके, भग्नयुगाख्येकाष्ठे, रथादौ भूमिवैषम्यादिना तिरश्चीनं वा गते, तथा चक्रान्तःप्रविष्टाक्षकाष्ठभङ्गे, यन्त्राणां चर्मबन्धनानां छेदने, योक्त्रस्य पशुग्रीवारज्ज्वोः, रश्मेः प्रहरणस्य च छेदने, अपसरापसरेत्युच्चैःशब्दे सारथ्यादिना कृते च यानेन प्राणिहिं साद्रव्यविनाशयोः कृतयोः सारथ्यादेर्दण्डोनास्तीति मनुराह ॥२९१॥२९२॥
यत्रापवर्तते युग्यं वैगुण्यात्प्राजकस्य तु ।
** तत्र स्वामी भवेद्दण्ड्यो हिंसायां द्विशतं दमम् ॥२९३॥**
यत्र सारथेरकौशलाद्यानमन्यथा व्रजति तत्र हिंसायामशिक्षितसारथ्यनियोगस्वामी द्विशतं दण्डं दाप्यःस्यात् ॥२९३॥
प्राजकश्चेद्भवेदाप्तः प्राजको दण्डमर्हति ।
** युग्यस्थाः प्राजकेऽनाप्ते सर्वे दण्ड्याः शतं शतम् ॥२९४॥**
यदि सारथिः कुशलः स्यात्तदा सारथिरेवोक्तद्विशतं दमं वक्ष्यमाणं च “मनुष्यमारणे” ( म. स्मृ. ८–२९६ ) इत्यादिकं दण्डमर्हति न स्वामी । अकुशले तु तस्मिन्सारथिस्वामिव्यतिरिक्ता अन्येऽपि यानारूढा अकुशलसारथिकयानारोहणात्सर्वे प्रत्येकं शतं शतं दण्डयाः ॥२९४॥
स चेत्तु पथि संरुद्धः पशुभिर्वा रथेन वा ।
** प्रमापयेत्प्राणभृतस्तत्र दण्डोऽविचारितः ॥२९५॥**
स चेत्प्राजकः संमुखागतैः प्रचुरगवादिभी स्थान्तरेण वा संरुद्धः स्वरधगमनानवधानास्प्रत्यक्सर्पणाक्षमः सङ्कटेऽपि स्वरथतुरगान्प्रेरयन्, तुरगौ रथेन वा स्थावयवैर्वा प्राणिनो व्या–
** पादयतितत्राविचारितो दण्डः कर्तव्य एव ॥२९५॥**
सकृदपराधे कीदृश इत्याह—
मनुष्यमारणे क्षिप्रं चौरवत्किल्बिषं भवेत् ।
** प्राणभृत्सु महत्स्वर्धं गोगजोष्ट्रहयादिषु ॥२९६॥**
तत्र मनुष्यमारणे प्राजकस्थानवधानाद्यानेन कृतं शीघ्रमेव चौरदण्डोत्तमसाहसं भवेन्न तु मारणरूपः, “प्राणभृत्सु महत्स्वर्धम्” इति श्रवणात् । गोगजादिषु महत्सु प्राणिषु मारितेषु उत्तमसाहसस्यार्धं पञ्चशतपणो दण्डो भवेत् ॥ २९६ ॥
क्षुद्रकाणां पशूनां तु हिंसायां द्विशतो दमः ।
** पञ्चाशत्तु भवेद्दण्डः शुभेषु मृगपक्षिषु ॥२९७॥**
क्षुद्रकाणां पशूनां जातितो विशेषापदिष्टेतरेषां वनवरादीनां वयसा च किशोरादीनां मारणे द्विशतो दण्डः स्यात् । शुभेषु मृगेषु रुरुपृषतादिषु पक्षिषु च शुकहंससारसादिषु पक्षिषु हतेपुपञ्चाशद्दण्डो भवेत् ॥२९७॥
** गर्दभाजाविकानां तु दण्डः स्यात्पञ्चमाषिकः ।**
** माषिकस्तु भवेद्दण्डः श्र्वसूकरनिपातने ॥२९८॥**
गर्दभच्छागैडकादीनां पुनर्भारणे पञ्चरुप्यमाषकपरिमाणो दण्डः स्यात् । न चात्र हैरव्यमाषग्रहणं, उत्तरोत्तरलघुदण्डाभिधानात् । श्वसूकरमारणेषु पुना रौप्यमाषपरिमाणो दण्डःस्यात् ॥२९८॥
भार्या पुत्रश्च दासश्च प्रेष्यो भ्राता च सोदरः ।
** प्राप्तापराधास्ताड्याः स्यू रज्ज्वा वेणुदलेन वा ॥२९९॥**
भार्यापुत्रादयः कृतापराधा रज्ज्वा वाऽतिलघुवेणुशलाकया ताड्या भवेयुः । शिक्षार्थं ताडनविधानादत्र दण्डापवादः ॥२९९॥
पृष्ठतस्तु शरीरस्य नोत्तमाङ्गे कथञ्चन ।
** अतोऽन्यथा तु प्रहरन्प्रास स्याच्चौरकिल्बिषम् ॥३००॥**
रज्ज्वादिभिरपि देहस्य पृष्ठदेशे ताडनीयाः,न तु शिरसि।उक्तव्यतिरेकेण प्रहरणे वाग्दण्डधनदण्डरूपं चौरदण्डं प्राप्नुयात् ॥३००॥
एषोऽखिलेनाभिहितो दण्डपारुष्यनिर्णयः ।
** स्तेनस्यातः प्रवक्ष्यामि विधि दण्डविनिर्णये ॥३०१॥**
एष दण्डपारुष्यनिर्णयो निःशेषेणोक्तः । अत ऊर्ध्वं चौरदण्डविनिर्णये विधानं वक्ष्यामि ॥
परमं यत्नमातिष्ठेत्स्तेनानां निग्रहे नृपः ।
** स्तेनानां निग्रहादस्य यशो राष्ट्र च वर्धते ॥३०२॥**
चौराणां नियमने राजा परमत्कृष्टं यत्नं कुर्यात् । यस्माच्चौरनिग्रहाद्राज्ञः ख्यातिर्निरूपद्रवतया राष्ट्रं च वृद्धिमेति ॥३०२॥
अभयस्य हि यो दाता स पूज्यः सततं नृपः ।
** सत्रं हि वर्धते तस्य सदैवाभयदक्षिणम् ॥३०३॥**
हिरवधारणे।चौराणां नियमनेन यो नृपतिः साधूनामभयं ददाति, स एव पूज्यः पूर्वेषां श्लाघ्यो भवति। सन्नं गवामयनादिक्रतुविशेषः, यद्यस्मात्सत्रमिव सन्नं तदभयदानाच्चौरनिग्रहरूपाभयदक्षिणं सर्वदैव तस्य वृद्धिमेति।अन्यद्धि नियतकालीनं नियतदक्षिणं च, एतत्सर्वकालीनममयदक्षिणं चेति वाक्यं व्यतिरेकालङ्कारः ॥३०३॥
सर्वतो धर्मषड्भागो राज्ञो भवति रक्षतः ।
** अधर्मादपि षड्भागो भवत्यस्य ह्यरक्षतः ॥३०४॥**
प्रजा रक्षतो राज्ञः सर्वस्य भृतिदातुर्वणिगादेर्भृत्यदातुश्च श्रोत्रियादेः सकाशाद्धर्मषड्भागो भवति । अरक्षतश्चाधर्मादपि लोकेन कृतात्षड्भागः स्यात् । तस्माद्यत्नतः स्तेननिग्रहेण राजा रक्षणं कुर्यात् ।
न च भृतिक्रीतत्वाद्राज्ञो धर्मषड्भागो न युक्त इति वाच्यम्, भृत्या धर्मषड्भागेन च परिक्रीतस्य शास्त्रीयत्वात् ॥३०४॥
यदधीते यद्यजते यद्ददाति यदर्चति ।
** तस्य षड्भागभाग्राजा सम्यग्भवति रक्षणात् ॥३०५॥**
यः कश्चिज्जपयागदानदेवताचिदीनि करोति, तस्य राजा पालनेन षड्भागं प्राप्नोति ॥३०५॥
** रक्षन्धर्मेण भूतानि राजा वध्यांश्च घातयन् ।**
** यजतेऽहरहर्यज्ञैः सहस्रशतदक्षिणैः ॥३०६॥**
भूतानि सर्वाणि स्थावरजङ्गमादीनि यथाशास्त्रंदण्डप्रणयनरूपेण धर्मेण रक्षन्, वध्यां स्तेनादींस्ताडयन्, प्रत्यहं लक्षगोदक्षिणैर्यज्ञैर्यजते । तज्जन्यं पुण्यं प्राप्नोतीति भावः ॥३०६॥
योऽरक्षन्वलिमादत्ते करं शुल्कं च पार्थिवः ।
** प्रतिभागं च दण्डं च स सद्यो नरकं व्रजेत् ॥३०७॥**
यो राजा रक्षामकुर्वन् बलि धान्यादेः षड्भागं, ग्रामवासिभ्यः प्रतिमासं वा भाद्रपौषनियमेन ग्राह्यं शुल्कं स्थलजलपथादिना वणिज्याकारितेभ्यो नियतस्थानेषु द्रव्यानुसारेण ग्राह्यं दानमिति प्रसिद्धं, प्रतिभागं फलकुसुसशाकतृणाद्युपायनं, प्रतिदिनग्राह्यं दण्डं व्यवहारादौ गृह्णाति, स मृतः सन्सद्य एव नरकं याति ॥३०७॥
अरक्षितारं राजानं वलिषड्भागहारिणम् ।
** तमाहुः सर्वलोकस्य समग्रमलहारकम् ॥३०८॥**
यो राजा न रक्षति, अथ च धान्यादिषड्भागं बलिरूपं गृह्णाति, तं सर्वलोकानां सकलपापहारिणं मन्वादय आहुः ॥३०८॥
अनपेक्षितमर्यादं नास्तिकं विमलुम्पकम् ।
** अरक्षितारमत्तारं नृपं विद्यादधोगतिम् ॥३०९॥**
लङ्घितशास्त्रमर्यादं, परलोकाभावशालिनम्, अनुचितदण्डादिना धनग्राहिणं, रक्षणरहितं, करबल्यादेर्भक्षितारं, राजानं नरकगामिनं जानीयात् ॥३०९॥
अधार्मिकं त्रिभिर्न्यायैर्निगृह्णीयात्प्रयत्नतः ।
** निरोधनेन बन्धेन विविधेन वधेन च ॥३१०॥**
अधार्मिकं चौरादिकमपराधापेक्षया त्रिभिरुपायैः प्रयत्नेन नियमयेत् । तानाह—कारःगारप्रवेशनेन, निगडादिबन्धनेन, करचरणच्छेदनादिनानाप्रकारहिंसनेन ॥३१०॥
निग्रहेण हि पापानां साधूनां संग्रहेण च ।
** द्विजातय इवेज्याभिः पूयन्ते सततं नृपाः ॥३११॥**
पापशालिनां निग्रहेण, साधूनां संग्रहेण, द्विजातय इव महायज्ञादिभिः सर्वकालं नृपतयः पवित्रीभवन्ति। तस्मादधार्मिकान्निगृह्णीयात्साधूंनुगृह्नीयात् ॥३११॥
** क्षन्तव्यं प्रभुणा नित्यं क्षिपतां कार्यिणां नृणाम् ।**
** बालवृद्धातुराणां च कुर्वता हितमात्मनः ॥३१२॥**
कार्यार्थिप्रत्यर्थिनां दुःखेनाक्षेपोक्तिं रचयतां तथा बालवृद्वव्याधितानामाक्षिपतां वक्ष्यमाणमात्मीयमुपकारमिच्छता प्रभुणा क्षमणीयम् ॥३१२॥
यः क्षिप्तो मर्षयत्यार्तैस्तेन स्वर्गे महीयते ।
** यस्त्वैश्वर्यान्न क्षमते नरकं तेन गच्छति ॥३१३॥**
दुःखितैराक्षिप्तः सहते यस्तेन स्वर्गलोके पूजां लभते । प्रभुत्वदर्पान्न सहते यः स तेन नरकं गच्छति ॥३१३॥
राजा स्तेनेन गन्तव्यो मुक्तकेशेन धावता ।
** आचक्षाणेन तत्स्तेयमेवंकर्मास्मि शाधि माम् ॥३१४॥**
स्कन्धेनादाय मुसलं लगुडं वाऽपि खादिरम् ।
** शक्तिं चोभयतस्तीक्ष्णामायसं दण्डमेव वा ॥३१५॥**
[ गृहीत्वा मुसलं राजा सकृद्धन्यात्तु तं स्वयम् ।
** वधेन शुध्यते स्तेनो ब्राह्मणस्तपसैव वा ॥२२॥ ]**
यद्यपि “सुवर्णस्तेयकृद्विप्रः” ( म. स. ११–९९ ) इत्यादि प्रायश्चित्तप्रकरणे वक्ष्यति, तथापि सुवर्णस्तेयं प्रति राजदण्डरूपतामस्य दण्डप्रकरणे दर्शयितुं पाठः । ब्राह्मणसुवर्णस्य चौरेण मुक्तकेशेन वेगाद्वच्छता मया ब्राह्मणसुवर्णमपहृतमिति संख्यापयता मुसलाख्यमायुधं खादिरमयं वा दण्डमुभयतस्तीक्ष्णां शक्तिं लोहमयं वा दण्डं रुकन्धे गृहीत्वा राजसमीपं गन्तव्यं ततो ब्राह्मणसुवर्णहार्यहमतोऽनेन मुसलादिना मां व्याज्ञपादयेत्येवं राज्ञे वक्तव्यम् ॥ ॥३१४॥३१५॥
शासनाद्वा विमोक्षाद्वा स्तेनः स्तेयाद्विमुच्यते ।
** अशासित्वा तु तं राजा स्तेनस्याप्नोति किल्बिषम् ॥३१६॥**
सकृन्मुसलादिप्रहारेण प्राणपरित्याजनान्मृतककल्पस्य जीवतोऽपि परित्यागाद्वा स चौरस्तस्मात्पा पात्प्रमुच्यते। अत एव याज्ञवल्क्यः—
मृतकल्पः प्रहारार्तो जीवन्नपि विशुद्धयति ( या. स्मृ. ३-२४८ ) इति ।
तं पुनस्तेनं करुणादिभिरहत्वा स्तेनस्य यत्पापं तद्राजा प्राप्नोति ॥३१६॥
अन्नादे भ्रूणहा मार्ष्टि पत्यौ भार्यापचारिणी ।
** गुरौ शिष्यश्च याज्यश्च स्तेनो राजनि किल्बिषम् ॥३१७॥**
ब्रह्महा यस्तत्सम्बन्धि योऽव्रमत्ति तस्मिन्नसो स्वपापं संक्रामयति । भ्रूणहान्नभोक्तुः पापं भवतीत्येतदत्र विवक्षितं, न तु ब्रह्मघ्नः पापं नश्यति । तथा भार्या व्यभिचारिणी । जारपति क्षममाणे भर्तरि पापं संश्लेषयति । शिष्यश्च संध्याग्निकार्याद्यकरणजन्यं पापं गुरौ सहमाने न्ययांत । याज्यश्च विधिमतिक्रामन्याजके क्षममाणे पापं निक्षिपति ।स्तेनश्च राजन्युपेक्षमाणे पापं समर्पयति । तस्माद्राज्ञा स्तेनो निग्रहीतव्यः ॥३१७॥
** राजभिः कृतदण्डास्तु कृत्वा पापानि मानवाः ।**
** निर्मलाः स्वर्गमायान्ति सन्तः सुकृतिनो यथा ॥३१८॥**
सुवर्णस्तेदीनि पापानि कृत्वा पश्चाद्राजभिर्विहितइण्डा मनुष्याः सन्तः प्रतिबन्धकदुरिताभावात्पूर्वाजितपुण्यवशेन साधवः सुकृतकारिण इव स्वर्गे गच्छन्ति । एवं प्रायश्चित्तवद्दण्डस्यापि पापक्षयहेतुत्वमुक्तम् ॥३१८॥
यस्तु रज्जुं घटं कूपाद्धरेद्भिद्याञ्च यः प्रपाम् ।
** स दण्डं प्राप्नुयान्माषं तच्च तस्मिन्समाहरेत् ॥३१९॥**
कूपसमीपे रज्जुघटयोर्जलोद्धारणाय धृतयो रज्जुं घटं वा हरेत् । यो वा पानीयदानगृह वदारयेत्स सौवर्णं मापं दण्डं प्राप्नुयात,
यन्निर्दिष्टं तु सौवर्णं मापं तत्र प्रकल्पयेत् ।
इति कात्यायनवचनात् । तच्च रज्ज्वादि तस्मिन्कूपे समर्पयेत् ॥३१९॥
** धान्यं दशभ्यः कुम्भेभ्यो हरतोऽभ्यधिकं वधः ।**
** शेषेऽप्येकादशगुणं दाप्यस्तस्य च तद्धनम् ॥३२०॥**
द्विपलशतं द्रोणो, विंशतिद्रोणश्च कुम्भः,दशसंख्येभ्यः कुम्भेभ्योऽधिकं धान्यं हरतो वधः।स च हदृंस्वामिगुणवत्तापेक्षया ताडनाङ्गच्छेदमारणात्मको ज्ञेयः।शेषे पुनरेकस्मादारभ्य दश कुम्भपर्यन्तहरणे निहृतैकादशगुणं दण्डं दाप्यः।स्वामिनश्चापहृतं दाप्यः॥३२॥
तथा धरिममेयानां शतादभ्यधिके वधः ।
** सुवर्णरजतादीनामुत्तमानां च वाससाम् ॥३२१॥**
यथा धान्येन वध उक्तस्तथा तुलापरिच्छेद्यानां सुवर्णरजतादीनामुत्कृष्टानां च वाससां पट्टादीनां पलशताधिकेऽपहृते वधः कर्तव्य एव । विषयसमीकरणं चात्र देशकालापहवृंद्रव्यस्वामिजातिगुणापेक्षया परिहरणीयम् । एवमुत्तरत्रापि ज्ञेयम् ॥३२१॥
पञ्चाशतस्त्वभ्यधिके हस्तच्छेदनमिष्यते ।
** शेषे त्वेकादशगुणं मूल्याद्दण्डं प्रकल्पयेत् ॥३२२॥**
पूर्वोक्तानां पञ्चाशदूर्ध्वं शतं यावदपहारे कृते हस्तच्छेदनं मन्वादिभिरभिहितम् । शेषेष्वेकपलादारभ्य पञ्चाशत्पलपर्यन्तापहारे अपहृतगुणादेकादशगुणं दण्डं दाप्यः ॥३२२॥
पुरुषाणां कुलीनानां नारीणां च विशेषतः ।
** मुख्यानां चैव रत्नानां हरणे वधमर्हति ॥३२३॥**
महाकुलजातानां मनुष्याणां विशेषेण स्त्रीणां महाकुलप्रसूतानां श्रेष्ठानां च रत्नानां वज्रवैदुर्यादीनामपहारे वधमर्हति ॥३२३॥
महापशुनां हरणे शस्त्राणामौषधस्य च ।
** कालमासाद्य कार्यं च दण्डं राजा प्रकल्पयेत् ॥३२४॥**
महतां पशूनां हस्त्यश्चादिगोमहिष्यादीनां, तथा खड्गादीनां शस्त्राणां, कल्याणघृतादेश्चौषधस्य च दुभिक्षादिरूपं कालं कार्यं प्रयोजनं च सदसद्विनियोगरूपं निरूप्य राजा ताडनाङ्गच्छेदवधरूपं दण्डं प्रकल्पयेत् ॥३२४॥
गोषु ब्राह्मणसंस्थासु छूरिकायाश्च भेदने ।
** पशूनां हरणे चैव सद्यः कार्योऽर्धपादिकः ॥३२५॥**
ब्राह्मणसम्बन्धिनीनां गवामपहारे वन्ध्यायाश्च गोर्वाहनार्थं नासाच्छेदने पशूनां चाजैडकानां दण्डभूयस्त्वाद्यागाद्यर्थानां हरणेऽनन्तरमेव छिन्नार्धपादिकः कार्यः ॥३२५॥
** सूत्रकार्पासकिण्वानां गोमयस्य गुडस्य च ।**
** दध्नः क्षीरस्य तक्रस्य पानीयस्य तृणस्य च ॥३२६॥**
वेणुवैदलभाण्डानां लवणानां तथैव च ।
** मृन्मयानां च हरणे मृदो भस्मन एव च ॥३२७॥**
** मत्स्यानां पक्षिणां चैव तैलस्य च घृतस्य च ।**
** मांसस्य मधुनश्चैव यच्चान्यत्पशुसम्भवम् ॥३२८॥**
अन्येषां चैवमादीनां मद्यानामोदनस्य च ।
** पक्कान्नानां च सर्वेषां तन्मूल्याद् द्विगुणो दमः ॥३२९॥**
ऊर्णादिसूत्रकार्पासिकस्य च किण्वस्य सुराबीजद्रव्यस्य च, सूक्ष्मवेणुखण्डनिर्मितजलाहरणभाण्डादीनां, यदप्यन्यत्पशुसम्भवं च मृगचर्मखड्गशृङ्गादि, अन्येषामव्येवंविधानामसारप्रायाणां मनःशिलादीनां, मद्यानां द्वादशानां, पक्कान्नानामोदनव्यतिरिक्तानामप्यपूपमोदकादीनां च, कार्पासादिशब्दार्थानां प्रसिद्धानां चापहारे कृते मुल्याद् द्विगुणो दण्डः कार्यः ॥३२६॥३२७॥३२८॥ ३२९ ॥
पुष्पेषु हरिते धान्ये गुल्मवल्लीनगेषु च ।
** अन्येष्वपरिपूतेषु दण्डः स्यात्पञ्चकृष्णलः ॥३३०॥**
पुष्पेषु, हरिते क्षेत्रस्थे धान्ये, गुल्मलतावृक्षेष्वपरिपूतेषु अनपावृतवृक्षेषु, वक्ष्यमाणश्लोके धान्यादिषु निर्देशात्परिपवनसम्भवाश्च धान्येषु, अन्येषु समर्थपुरुषमारहार्येषु हृतेषु देशकालाद्यपेक्षया सुवर्णस्य रौप्यस्य वा पञ्चकृष्णलमाषपरिमाणो दण्डः स्यात् ॥३३०॥
परिपूतेषु धान्येषु शाकमूलफलेषु च ।
** निरन्वये शतं दण्डः सान्वयेऽर्धशतं दमः ॥३३१॥**
निष्पुलाकीकृतेषु वृक्षेषु, धान्येषु, शाकादिषु चापहृतेषु, अन्वयो द्रव्यस्त्वामिनां सम्बन्धः, येन सह कश्चिदपि सम्बन्धो नास्त्येकग्रामवासादिस्तत्र शतं दण्ड्यः।सान्वये तु पञ्चाशत्पणो देयः।खलस्थेषु च धान्येष्वयं दण्डस्तत्र हि परिपूर्यते। गृहेष्वेकादशगुणो दण्डः प्रागुतः ॥३३१॥
** स्यात्साहसं त्वन्वयवत्प्रसभं कर्म यत्कृतम् ।**
** निरन्वयं भवेत्स्तेयं हृत्वाऽपव्ययते च यत् ॥३३२॥**
यद्धान्यापहारादिकं कर्म द्रव्यस्वामिसमक्षं बलाद् घृतं तत्साहसं स्यात्, सहो बलं तद्भवं साहसम् । अत इह स्तेयदण्डो न कार्यः । एतदर्थः स्तेयप्रकरणेऽस्य पाठः यत्पुनः स्वामिपरोक्षापहृतं तत्स्तेयं भवेत् । यच्च हृत्वाऽपह्नुते तदपि स्तेयमेव ॥३३२॥
यस्त्वेतान्युपक्लप्तनि द्रव्याणि स्तेनयेन्नरः ।
** तमाद्यं दण्डयेद्राजा यश्चाग्निं चोरयेद् गृहात् ॥३३३॥**
यः पुनरेतानि सूत्रादिद्रव्याण्युपभोगार्थं कृतसंस्काराणि मनुष्यश्चोरयेत्, यश्च त्रेताग्निं गृह्याग्निं वाऽग्निगृहाच्चोरयेत्तं राजा प्रथमं साहसं दण्डयेत् । अग्निस्वामिनश्चाधानोपक्षयो दातव्यः । गोविन्दराजस्तु लौकिकाग्निमपि चोरयतो दण्ड इत्याह । तदयुक्तम्, अल्गपराधे गुरुदण्डस्यान्याय्यत्वात् ॥३३३॥
येन येन यथाङ्गेन स्तेनो नृषु विचेष्टते ।
** तत्तदेव हरेत्तस्य प्रत्यादेशाय पार्थिवः ॥३३४॥**
येन येनाङ्गेन हस्तपादादिना येन प्रकारेण संधिच्छेदादिना चौरो मनुष्येषु विरुद्वंधनापहारादिकं चेष्टते, तस्य तदेवाङ्गं प्रसङ्गनिवारणाय राजा छेदयेत् । तत्र धनस्वाम्युत्कर्षापेक्षराऽयमङ्गच्छेदः ॥३३४॥
** पिताऽऽचार्यः सुहृन्माता भार्या पुत्रः पुरोहितः ।**
** नादण्ड्यो नाम राज्ञोऽस्ति यः स्वधर्मे न तिष्ठति ॥३३५॥**
पित्राचार्यमित्रभ्रातृमातृपत्नीपुत्रपुरोहितानां मध्यात्स्वधर्मे यो नावतिष्ठते, स राज्ञोऽदण्डनीयो नास्ति, अपि तु दण्डनीय एव ॥३३५॥
** कार्षापणं भवेद्दण्ड्यो यत्रान्यः प्राकृतो जनः ।**
** तत्र राजा भवेद्दण्डयः सहस्त्रमिति धारणा ॥३३६॥**
यत्रापराधे राजव्यतिरिक्तो जनः कार्षापणं दण्डनीयो भवेत्तस्मिन्नपराधे राजा पणसहस्रं दण्डनीय इति निश्चयः । स्वार्थदण्डं त्वप्सु प्रवेशयेद् ब्राह्मणेभ्यो वा दद्यात्, “ईशो दण्डस्य वरुणः” ( म० स्मृ० ९-२४५ ) इति वक्ष्यमाणत्वात् ॥३३६॥
** अष्टापाद्यं तु शुद्रस्य स्तेये भवति किल्बिषम् ।**
** षोडशैव तु वैश्यस्य द्वात्रिंशत्क्षत्रियस्य च ॥३३७॥**
** ब्राह्मणस्य चतुःषष्टिः पूर्णं वाऽपि शतं भवेत् ।**
** द्विगुणा वा चतुःषष्टिस्तद्दोषगुणविद्धि सः ॥३३८॥**
** ‘तद्वोषगुणविद्धि सः’** इति सर्वत्र सम्बध्यते । यस्मिस्तेये यो दण्ड उक्तः स स्तेयगुणदोषज्ञस्य शूद्रस्याष्टभिरापाद्यते, गुण्यत इत्यष्टगुणः कर्तव्यः । षोडशगुणो गुणदोषज्ञस्य वैश्यस्य, द्वात्रिं शद् गुणस्तथाविधक्षत्रियस्य, चतुःषष्टिगुणो गुणदोषविदुषो ब्राह्मणस्य, शतगुणो वाऽष्टाविशत्यधिकशतगुणो वा गुणातिशयापेक्षया ब्राह्मणस्यैव ॥३३७॥३३८॥
वानस्पत्यं मूलफलं दार्वग्न्यर्थ तथैव च ।
** तृणं च गोभ्यो ग्रासार्थमस्तेयं मनुरब्रवीत् ॥३३९॥**
“वीरुद्वनस्पतीनां पुष्पाणि स्ववदाददीत फलानि चापरिवृतानां” इति गोतमवचनादपरिवृतवानस्पत्यादीनां मूलफलं, होमोयाग्न्यर्थे च दारु, गोग्रासार्थं च तृणं परकीयमस्तेयं मनुराह । तस्मान्न दण्डो नाप्यधर्मः ॥३३९॥
** योऽदत्तादायिनो हस्ताल्लिप्सेत ब्राह्मणो धनम् ।**
** याजनाध्यापनेनापि यथा स्तेनस्तथैव सः ॥३४०॥**
अदत्तादायिनश्चौरस्य हस्ताद्यो ब्राह्मणो याजनाध्यापनप्रतिग्रहैरपि परकीयधनं ज्ञात्वा लब्धुमिच्छेत्, स चौरवच्चौरतुल्यो ज्ञेयः, अतः स इव दण्डयः ॥३४०॥
** द्विजोऽध्वगः क्षीणवृत्तिर्द्वाविक्षु द्वे च मूलके ।**
** आददानः परक्षेत्रान्न दण्डं दातुमर्हति ॥३४१॥**
द्विजातिः, पथिकः, क्षीणपाथेयो, द्वाविक्षुदण्डौ द्वे वा मूलके परकीयक्षेत्राद् गृब्दन् दण्डदानयोग्यो न भवति ॥३४१॥
** असंदितानां संदाता संदितानां च मोक्षकः ।**
** दासाश्वरथहर्ता च प्राप्तः स्याच्चोरकिल्बिषम् ॥३४२॥**
अबद्धानामश्चादीनां परकीयानां यो दर्पेण बन्धयिता, बद्धानां मन्दुरादौ मोचयिता, यो दासाश्वरथापहारी स चौरदण्डं प्राप्नुयात् । स च गुरुलध्वपराधानुसारेण मारणाङ्गछेदनधनाद्यपहाररूपो बोद्धव्यः ॥३४२॥
** अनेन विधिना राजा कुर्वाणः स्तेननिग्रहम् ।**
** यशोऽस्मिन्प्राप्नुयाल्लोके प्रेत्य चानुत्तमं सुखम् ॥३४३॥**
अनेनोक्तविधानेन राजा चौरनियमनं कुर्वाण इह लोके ख्यातिं परलोके चोत्कृष्टसुखं प्राप्नुयात् ॥३४३॥
इदानीं साहसमाह—
** ऐन्द्रं स्थानमभिप्रेप्सुर्यशश्चाज्ञयमव्ययम् ।**
** नोपेक्षेत क्षणमपि राजा साहसिकं नरम् ॥३४४॥**
सर्वाधिपत्यलक्षणं पदं ख्याति चाविनाशिनीमनुपक्षयां चातिशयेन प्राप्तुमिच्छव्राजा बलेन गृहदाहधनग्रहणकारिणं मनुष्यं क्षणमपि नोपेक्षेत ॥३४४॥
वाग्दुष्टात्तस्कराच्चैव दण्डेनैव च हिंसतः ।
** साहसस्य नरः कर्ता विज्ञेयः पापकृत्तमः ॥३४५॥**
वाक्पारुष्यकृताच्चोराच्च दण्डपारुष्यकारिणश्च मनुष्यात्साहसकृन्मनुष्योऽतिशयेन पापकारी बोद्धव्यः ॥ ३४५ ॥
साहसे वर्तमानं तु यो मर्षयति पार्थिवः ।
** स विनाशं व्रजत्याशु विद्वेषं चाधिगच्छति ॥३४६॥**
यो राजा साहसे वर्तमानं क्षमते, स पापकृतामुपेक्षणादधर्मबुद्ध्या विनश्यति।अपक्रियमाणराष्ट्रतया जनविद्वेषं च गच्छति ॥ ३४६ ॥
** न मित्रकारणाद्राजा विपुलाद्वा धनागमात् ।**
** समुत्सृजेत्साहसिकान्सर्वभूतभयावहान् ॥३४७॥**
मित्रवाक्येन बहुधनप्राप्त्या वा सर्वभूतभयजनकान्साहसिकान् राजा न त्यजेत् ॥३४७॥
** शस्त्रं द्विजातिभिर्ग्राह्यं धर्मो यत्रोपरुध्यते ।**
** द्विजातीनां च वर्णानां विप्लवे कालकारिते ॥३४८॥**
आत्मनश्च परित्राणे दक्षिणानां च सङ्गरे ।
** स्त्रीविप्राभ्युपपत्तौ च घ्नन्धर्मेण न दुष्यति ॥३४९॥**
ब्राह्मणादिभिस्त्रिभिवर्णैः खड्गाद्यायुधं ग्रहीतव्यम् । यस्मिनकाले वर्णानामाश्रमिगां च साहसकारादिभिर्धर्मः कर्तुं न दीयते । तथा त्रैवर्णिकानामराजकेषु राष्ट्रेषु परचक्रागमनादिकालजनिते सङ्गरादौ प्राप्ते, तथाऽऽत्मरक्षार्थं, दक्षिणाधनगवाद्यपहारनिमित्ते च संग्रामे,स्त्रोब्राह्मणरक्षार्थं च धर्मयुद्धेनानन्यगतिकतया परान् हिंसन्न दोषभाग्भवति । परमारणेऽप्यत्र साहसदण्डो न कार्यः ॥ ३४८ ॥३४९॥
** गुरुं वा बालवृद्धो वा ब्राह्मणं वा बहुश्रुतम् ।**
** आततायिनमायान्तं हन्यादेवाविचारयन् ॥३५०॥**
** [ अग्निदो गरदश्चैव शस्त्रपाणिर्धनापहः ।**
** क्षेत्रदारहरश्चैव षडेते ह्याततायिनःः ॥२३॥**
** उद्यतासिर्विषाग्निभ्यां शापोद्यतकरस्तथा ।**
** आथर्वणेन हन्ता च पिशुनश्चापि राजनि ॥२४॥**
** भार्यारिक्थापहारी च रन्ध्रान्वेषणतत्परः ।**
** एवमाद्यान्विजानीयात्सर्वानेवाततायिनः ॥२५॥ ]**
गुरुबालवृद्धबहुश्रुतब्राह्मणानामन्यतमं वधोद्यतमागच्छन्तं विद्यावित्तादिभिरुत्कृष्टं पलायनादिभिरपि स्वनिस्तरणाशक्तौ निर्विचारं हन्यात्।अत एवोशनाः—“गृहीतशस्त्रमाततायिनं हत्वा न दोषः”।कात्यायनश्च भृगुशब्दोल्लेखेन मनूक्तश्लोकमेव व्यक्तं व्याख्यातवान्—
** आततायिनि चोत्कृष्टे तपःस्वाध्यायजन्मनः ।**
** वधस्तत्र तु नैव स्यात्पापं हीने वधो भृगुः ॥**
(१)101 मेधातिथिगोविन्दराजौ तु—
स्त्रीविप्राभ्युपपत्तौ च घ्नन्धर्मेशन दुष्यति । ( म. स्मृ. ८-३४९ ) इति पूर्वस्यायसनुवादः, गुर्वादिकमपि हन्यात्किमुतान्यनपीति व्याचक्षाते ॥३९०॥
नाततायिवधे दोषो हन्तुर्भवति कश्चन ।
** प्रकाशं वाऽप्रकाशं वा मन्युस्तं मन्युस्मृच्छति ॥३५१॥**
जनसमक्षं रहसि वा वधोद्यतस्य मारणे हन्तुर्न कश्चिदप्यधर्मदण्डः प्रायश्चित्ताख्यो दोषो भवति । यस्माद्धन्तृगतो मन्युः क्रोधाभिमानिनी देवता हन्यमानगतं क्रोधं विवर्धयति । साहसे चापराधगौरवापेक्षया मारणाङ्गच्छेदनधनग्रहणादयो दण्डाः कार्याः ॥३५१॥
इदानीं स्त्रीसंग्रहणमाह—
परदाराभिमर्शेषु प्रवृत्तान्नन्महीपतिः ।
** उद्वेजनकरैर्दण्डैश्छिन्नयित्वा प्रवासयेत् ॥३५२॥**
परदारसंभोगाय प्रवृत्तान्मनुष्यगणानुद्वेज त्करदण्डैर्नासोष्ठकर्तनादिभिरङ्कयित्वा देशान्निः सारयेत् ॥३५२॥
** तत्समुत्थो हि लोकस्य जायते वर्णसंकरः ।**
** येन मूलहरोऽधर्मः सर्वनाशाय कल्पते ॥३५३॥**
यस्मात्परदाराभिगमनात्संभूतो वर्णस्य संकरः संपद्यते । येन वर्णसंकरेण विशुद्वपत्नीकयजमानाभावात् ।
अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठति । ( म० स्मृ॰ ३-७६ )
अस्याभावे सति वृष्ट्याख्यजगन्मूलविनाशोऽधर्मा जगन्नाशाय संपद्यते ॥३५३॥
** परस्य पत्न्या पुरुषः संभाषां याजयन्हः ।**
** पूर्वमाक्षारितो दोषैः प्राप्नुयात्पूर्वसाहसम् ॥३५४॥**
तत्स्त्रीप्रार्थनादिदोषैः पूर्वमुत्पन्नाभिरपवादप्रार्थनाभिशापादिभिः पुरुषः उचितकारणञ्चतिरेकेण परभार्यया संभाषणं कुर्वन्प्रथमसाहसं दण्डं प्राप्नुयात् ॥३५४॥
** यस्त्वनाक्षारितः पूर्वमभिभाषेत कारणात् ।**
** न दोषं प्राप्नुयात् किंचिन्न हि तस्य व्यतिक्रमः ॥३५५॥**
यः पुनः पुर्वे तत्स्त्रीप्रार्थनाभिशापरहितः केनच्ति्कारनेन जनसमक्षनभिभाषणं कुर्यान्न स
___________________________________________
सर्वप्रकारमुद्यततममविचारयन् हन्यात्। गुर्वादिग्रइगमर्थवादः—एतेऽपि हन्तव्याः किमुतान्य इति।एतेसां स्वाततायित्वेऽपिवघो नास्ति। आचार्य च प्रवक्तारमित्यनेनापकारिणामपि वधो निषिद्धः।गुरुमाततायिनमिति शक्यः सम्बन्धः, तथा सत्याततायिविशेषगमेतत् ।ततागुर्वादिव्यतिरिक्तस्याततायिनः प्रतिषेधः कुतः स्यात् ? वाक्यान्तराभावात् ।अथ नाततायिवधे दोष इत्येतद्वाक्यान्तरं तानान्ये नाभ्यनुशतकमिति।तदपि न, विधेरश्रवणात्।पूर्वशेषतयाऽर्थवा रखे प्रकृतवचनत्वात्।इह भवन्तस्त्वाहुर्यद्यथाऽऽततायि तमित्येत्रविधिः अवशिष्टोऽर्थवादस्तथापि गुर्वादीनां वधानुज्ञानम्। यतोऽन्यदपकारित्वमन्य दातनायित्वम् ।यो ह्मन्यां काञ्चनपीडां करोति न सर्वेण शरीरादिना साऽपकारीनत्वाततायो।तथा च पठ्यते—“उद्यतासिविषाग्निभ्यां शापोद्यतकरस्तथा। आथर्वणेन हन्ता च पिशुनश्चापि राजतः॥भार्याऽतिक्रमकारो च रन्ध्रान्वेषगनत्परः। पवनाद्यान्विजानीयात्सर्वानेवाततायिनः”॥आयाभ्तमिति वचनादात्तत्रोशस्त्रो हन्तुनभिवावन्दारान्वा जिहार्षन्हव्तत्र्चः कृते तु दोषे किमन्यत्करिष्यतीत्युपेक्षा इति ब्रुवते। तद्युक्तम्, यतः प्रकाशमप्रकाशं चेति वक्ष्यति।समानौह्योतौ करिष्यन्कृतवांश्च दृष्टश्चेदिति। तस्मादाचान्तमित्यनुवादः। कर्तुभागतं कृत्वा वाऽऽगतमिति आततायित्वाच्चासौ हन्यते।न च कृतवचन आततायित्वमुपैति नास्यात्मनो रक्षार्थं एव वधः, आत्मनश्च परित्राण इति नोक्तम् ।
पुनर्दण्डयत्वादिदोषं प्राप्नुयात् । तस्मान्न कश्चित्तस्यापराधोऽस्ति ॥३५५॥
परस्त्रियं योऽभिवदेत्तीर्थंऽरण्येवनेऽपि वा ।
** नदीनां वाऽपि संभेदे स संग्रहणमाप्नुयात् ॥३५६॥**
तीर्थाद्यरण्यवनादिकं निर्जनदेशोपलक्षणमात्रम् ।यः पुरुषः परस्त्रियमुदकाववरणमार्गेऽर ण्ये, ग्रामादहिर्गुल्मलताकीर्णे निर्जने देशे वने बहुवृक्षसंतते नदीनां संगमे पूर्वमनाक्षारितोऽपि कारणादपि संभाषेत, स संग्रहणं सहस्रपणदण्डं वक्ष्यमाणं प्राप्नुयात् । सम्यगृह्यते ज्ञायतेयेन परस्त्रीसंभोगाभिलाषइति संग्रहणम् ॥३५६॥
उपचारक्रिया केलिः स्पर्शो भूषणवाससाम् ।
** सह खट्वासनं चैव सर्वं संग्रहणं स्मृतम् ॥३५७॥**
स्रग्गन्धानुलेपनप्रेषणाद्यापचारकरणं, केलिः परिहासालिङ्गनादिः, अलंकारवस्त्राणां स्पर्शनम्, एकखट्वासनमित्येतत्सर्व संग्रहणं मन्वादिभिः स्मृतम् ॥३५७॥
स्त्रियं स्पृशेददेशे यः स्पृष्टो वा मर्षयेत्तया ।
** परस्परस्यानुमते सर्वं संग्रहणं स्मृतम् ॥३५८॥**
[ कामाभिपातिनी यातु नरं स्वयमुपव्रजेत् ।
** राज्ञा दास्ये नियोज्या सा कृत्वा तद्दोषघोषणम् ॥२६॥ ]**
यः स्प्रष्टुमनुचिते स्तनजघनादिदेशे स्त्रियं स्पृशेत्तया वा वृषणादिके स्पृष्टः क्षमते, तदाऽन्योन्याङ्गीकरणे सर्वं संग्रहणं मन्वादिभिः स्मृतम् ॥३५८॥
अब्राह्मणः संग्रहणे प्राणान्तं दण्डमर्हति ।
** चतुर्णामपि वर्णानां द्वारा रक्ष्यतमाः सदा ॥३५९॥**
अब्राह्मणोऽत्र शूद्रः, दण्डभूयस्त्वात् । ब्राह्मण्यामनिच्छन्त्यामुत्तमे संग्रहणे प्राणान्तं दण्डं प्राप्नोति । चतुर्णामपि ब्राह्मणादीनां वर्णानां धनपुत्रादीनामतिरायेन दाराः सर्वदा रक्षणीयाः । तेन प्रसङ्गनिवृत्त्यर्थमुत्कृष्टसंग्रहणादपि सर्ववर्णर्भार्या रक्षणोया ॥३५९॥
भिक्षुका बन्दिनश्चैव दीक्षिताः कारवस्तथा ।
** संभाषणं सह स्त्रीभिः कुर्युरप्रतिवारिताः ॥३६०॥**
भिक्षाजीविनः, स्तुतिपाठकाः, यज्ञार्थं कृतदीक्षिकाः, सूपकारादयः, भिक्षादिस्वकार्यार्थं गृहिस्त्रिभिः सह संभाषणमनिवारिताः कुर्युः । एवं चैषां संग्रहणाभावः ॥३६०॥
** न संभाषां परस्त्रीभिः प्रतिषिद्धः समाचरेत् ।**
** निषिद्धो भाषमाणस्तु सुवर्णं दण्डमर्हति ॥३६१॥**
स्वामिना निषिद्धः स्त्रीभिः संभाषणं न कुर्यात् । प्रतिषिद्धः संभाषणमाचरन्त्राज्ञः षोडशमाषात्मकसुवर्णैदानयोग्यो भवति ॥३६१॥
नैष चारणदारषु विधिर्नात्मोपजीविषु ।
** सजयन्ति हि ते नारीर्निगूढाञ्चारयन्ति च ॥३६२॥**
“परस्त्रियं योऽभिवदेत्” ( म. स्मृ० ८-३९६ ) इत्यादिसंभाषणनिषेधविधिर्नटगायनादिदारेषु नास्ति । तथा “भार्या पुत्रः स्वका तनुः” ( म० स्मृ०४-१८४) इत्युक्तत्वाद्वायवात्माऽनयोपजीवन्ति धनलाभाय तस्या जारं क्षमन्ते ये, तेषु नटादिव्यतिरिकेष्वपि ये दारास्तेष्वप्येवं निषेधविधिर्नास्ति । यस्माच्चारणा आत्मोपजीविनश्च परपुरुषानानीय तैः स्वभार्यो संश्लेषयन्ते । स्वयमागतांश्च परपुरुषान्प्रच्छन्ना भूत्वा स्वाज्ञानं विभावयन्तो व्यवहारवन्ति ॥३६२॥
किञ्चिदेव तु दाप्यः स्यात्संभाषां ताभिराचरन् ।
प्रैष्यासु चैकभक्तासु रहः प्रव्रजितासु च ॥ ३६३ ॥
निर्जनदेशे चारणात्मोपजीविभिः स्त्रीभिः संभाषणं कुर्वन्स्वल्पदण्डलेशं राज्ञा दाप्यः, तासामपि परदारत्वात् । तथा दासीभिरवरुद्धाभिर्वाद्धाभिर्ब्रह्मचारिणीभिः संभाषांकुवैन्किञ्चिद्दण्डमात्रं दाप्यः स्यात् ॥ ३६३ ॥
योऽकामां दूषयेत्कन्यां स सद्यो वधमर्हति ।
सकामां दूषयंस्तुल्यो न वधं प्राप्त्यान्नरः ॥ ३६४ ॥
यस्तुल्यजातिरनिच्छन्तीं कन्यां गच्छति सतत्क्षणादेव ब्राह्मनेतरो लिङ्गच्छॆदनादिकं वधमर्हति । इच्छन्तींपुनर्गच्छन्वधःर्होमनुष्यो न भवति ॥ ३६४ ॥
कन्यां भजन्तीमुत्कृष्टं न किञ्चिदपि दापयेत् ।
जघन्यं सेवमानां तु संयतां वासयेद् गृहे ॥ ३६५ ॥
कन्यां संभोगार्थमुत्कृष्टजातिपुरुषं सेवमानां स्वल्पमपि दण्ढंन दापयेत् । हीनजातिं पुनः सेवमानां यत्नात्स्थापयेत् \। यथा वा निवृत्तकामा स्यात् ॥ ३६५ ॥
उत्तमां सेवमानस्तु जघन्यो वधमर्हति ।
शुल्कं दद्यात्सेवमानः समामिच्छेत्पिता यदि ॥३६६॥
हीनजातिस्त्कृष्टामिच्छन्तीमनिच्छन्तीं वा गच्छन् जात्यपेक्षयाङ्गच्छेदनमारणात्मकं वधमर्हति । समानजातीयां पुनरिच्छन्तीं गच्छन्यदि पिता मन्यते तदा पितुः शुल्कानुरूपमर्थं वा दद्यान्न च दण्ड्यः । सा च कन्या तेनैव वोढव्या ॥ ३६६ ॥
अभिषह्य तु यः कन्यां कुर्याद्दर्पेण मानवः।
तस्याशु कर्त्येअङ्गुल्यौ दण्डं चार्हति षट्शतम् ॥ ३६७ ॥
** **यो मनुष्यः प्रसह्यबलात्कारेण समानजातीयां गमनवर्जमहंकारेणाङ्गुलिप्रक्षेपमात्रेणैव नाशयेत्तस्य शीघ्रमेवाङ्गुलिद्वयच्छेदः कर्तव्यः । षट्पणशतानि चायं दण्ड्यः स्यात् ॥ ३६७ ॥
सकामां दूषयंस्तुल्यो नाङ्गुलिच्छेदमाप्नुयात् ।
द्विशतं तु दमं दाप्यः प्रसङ्गविनिवृत्तये ॥ ३६८ ॥
समानजातिरिच्छन्तीं कन्यामङ्गुलिप्रक्षेपमात्रेण नाशयन्नाङ्गुलिच्छेदमाप्नोति। किंत्वतिप्रसक्तिनिवारणायद्विशतं दण्डं दाप्यः ॥ ३६८ ॥
कन्यव कन्या या कुर्यात्तस्याः स्याद् द्विशतोदमः ।
शुल्कं च द्विगुणं दद्याच्छिफाश्चैवाप्नुयाद् दश ॥ ३६६ ॥
या कन्यैव परामङ्गुलिप्रक्षेपेण नाशयेत्तस्याः द्विशतो दण्डः स्यात् । कन्याशुल्कं च द्विगुणं कन्यापितुर्दद्याच्छिफाः प्रहारांश्च दश प्राप्नुयात् ॥ ३६९ ॥
या तु कन्या प्रकुर्यात्त्री सा सद्यो मौण्ड्यमर्हति ।
अङ्गुल्योरेव वा छेदं खरेणॊद्वहनं तथा ॥ ३७० ॥
या पुनः कन्यामङ्गुलिप्रक्षेपेण स्त्री नाशयेत्सा तत्क्षणादेव शिरोमुण्डनं अनुबन्धापेक्षयाङ्गुल्योरेव छेदनं, गर्दभेण च राजमार्गे वहनमर्हति ॥ ३७७ ॥
भर्तारं लङ्घयेद्या तु स्त्री ज्ञातिगुरदर्पिता \।
तां श्वभिः खादयेद्राजा संस्थाने बहुसंस्थिते ॥ ३७१ ॥
या स्त्री प्रबलधनिकपित्रादिबान्धवदर्पेण, सौन्दर्यादिगुणदर्पेण च पतिंपुरुषान्तरोपगमनाल्लङ्घयेत्तां राजा बहुजनाकीर्णे देशे चभिर्भक्षयेत् ॥ ३७१ ॥
पुमांसंदाहयेत्पापं शयने तप्त आयसे ।
अभ्यादध्युश्च काष्ठानि तत्र दह्येत पापकृत् ॥ ३७२ ॥
अनन्तरोक्तंजारं पापकारिणं पुरुषमयोमयशयनेप्रज्वलिते राजा दाहयेत् । तत्र शयने वध्यघातिनः काष्टानि निःक्षिपेयुर्यावत्पापकारी दग्धः स्यात् ॥ ३७२ ॥
संवत्सराभिशस्तस्य दुष्टस्य द्विगुणो दमः ।
व्रात्यया सह संवासे चाण्डाल्या तावदेव तु ॥ ३७३ ॥
परस्त्रीगमनेन दुष्टस्य पुंसोऽदण्डितस्य च संवत्सरातिक्रमेणाभिशस्तस्य पूर्वदण्डाद्द्विगुणो दमः कायः । तथा व्रात्यजायागमने यो दण्डः परिकल्पितः चाण्डाल्या सह निर्देशाच्चाण्डालीगमनरूपः, तथा चाण्डालीगमने यो दण्डः “सहस्रं त्वन्त्यजस्त्रियम्” ( म. स्मृ. ८-३८५) इति, संवत्सरे त्वतीने यदि तामेव व्रात्यजायां तामेव चाण्डालों पुनर्गच्छति तदा द्विगुणः कर्तव्यः । एतत्पूर्वस्यैवोदाहरणद्वयं व्रात्यजायागमनेऽपि चाण्डालोगमनदण्डप्रदर्शनार्थम् ।सर्वस्यैव तु पूर्वाभिशस्तदण्डितस्य संवत्सरातिक्रमे पुनस्तामेव गच्छतः पूर्वाद् द्विगुणो दण्डो बोद्धव्यः ॥ ३७३॥
शद्रो गुप्तमगुप्तं वा द्वैजातं वर्णमावसन् ।
अगुप्तमङ्गसर्वस्वैर्गुप्तं सर्वेण हीयते ॥ ३७४ ॥
भर्त्रादिभीरक्षितामरक्षितां वा द्विजातिस्त्रियं यदि शूद्रोगच्छेत्तदाऽरक्षितां रक्षारहितां गच्छंल्लिङ्गसर्वस्वाभ्यां वियोजनीयः । अत्राङ्गविशेषाश्रवणेऽपि आर्यस्त्र्यभिगमने लिङ्गोद्धारः । “सर्वस्वहरणं गुप्तां चेद्वघोऽधिकः” इति गोतमवचनाल्लिङ्गच्छेदः । रक्षितां तु. गच्छन्छरीरधनहीनः कर्तब्यः ॥ ३७४॥
वैश्यः सर्वस्वदण्डः स्यात्संवत्सरनिरोधतः ।
सहस्रं क्षत्रियो दण्ड्योमौण्ड्यं मूत्रेण चार्हति ॥ ३७५ ॥
वैश्यस्य गुप्तब्राह्मणीगमने संवत्सरबन्धादनन्तरं सर्वस्वग्रहणरूपो दण्डः कार्यः । क्षत्रियागमने तु “वैश्यश्चेत्क्षत्रियाम्” ( म. रू. ८-३८२ ) इति वक्ष्यति । क्षत्रियो गुप्तब्राह्मणीगमने सहस्रंदण्डनीयः । खरमुत्रेण चास्य मुण्डनं कर्तव्यम् ॥ ३७५॥
ब्राह्मणींयद्यगुप्तां तु गच्छेतां वैश्यपार्थिवौ।
वैश्यं पञ्चशतं कुर्यात्क्षत्रियं तु सहस्रिणम् ॥ ३७६ ॥
अरक्षितां तु ब्राह्मणींयदि वैश्यक्षत्रियौ गच्छतस्तदा वैश्यं पञ्चशतदण्डयुक्तं कुर्यात् । क्षत्रियं पुनः सहस्रदण्डोपेतम् ।वैश्ये चायंपञ्चशतदण्डः शूद्राभ्रमादिना निर्गुणजातिमात्रोपजीविब्राह्मणांगमनविषयः । तदितरब्राह्मणीगमने वैश्यस्यापि सहस्त्रं दण्ड एव ॥ ३७६।
उभावपि तु तावेव ब्राह्मण्या गुप्तया सह।
विप्लुप्तौ शद्रवद्दण्ड्यौ दग्धव्यौ वा कटाग्निना ॥ ३७७ ॥
ताषेवोभावपि शत्रियवैश्यौ ब्राह्मण्या रक्षितया सह कृतमैथुनौ शूद्रवत्सर्वण होयेते इतिः दण्ड्यौ \। यद्वा कटेनावेष्ट्य दग्धव्यौ । तत्र “वैश्य लोहितदर्भःक्षत्रियं शरपत्रर्वावेट्य” इति वसिष्ठोक्तोविशेषो ग्राह्यः । पूर्वं"सहस्रं क्षत्रियोदण्ड्यो " “वैश्यः सर्वस्वम्” ( म. रू. ८-३७५ ) इत्युक्तत्वादयं प्राणान्तिकदण्डो गुणवद्ब्राह्मणीगमनविषयो बोद्धव्यः ॥ ३७७ ॥
सहस्रं ब्राह्मणो दण्ड्यो गुप्तां विप्रां बलाद् व्रजन् ।
शतानि पञ्च दण्ड्यःस्यादिच्छन्त्या सह संगतः ॥ ३७८ ॥
रक्षितां विप्रां ब्राह्मणो बलेनोपगच्छन्सहस्रं दण्ड्यः स्यात् । इच्छन्त्या पुनः सन्मैथुन
पञ्च शतानि दण्डनीयो भवेत् ॥ ३७८ ॥
मौण्ड्यंप्राणान्तिको दण्डो ब्राह्मणस्य विधीयते ।
इतरेषां तु वर्णानां दण्डः प्राणान्तिको भवेत् ॥ ३७९॥
ब्राह्मणस्य वधदण्डस्थाने शिरोमुण्डनं दण्डः शास्त्रेणोपदिश्यते । क्षत्रियादीनां पुनरुक्तेन वातेन दण्डो भवति ॥ ३७९ ॥
न जातु ब्राह्मणं हन्यात्सर्वपापेष्वपि स्थितम् ।
राष्ट्रादेनं बहिः कुर्यात्समग्रधनमक्षतम् ॥ ३८० ॥
ब्राह्मणं सर्वपापकारिणमपि कदाचिन्न हन्यात् । अपि तु सर्वस्वयुक्तमक्षतशरीरं राष्ट्रान्निर्वासयेत् ॥ ३८०॥
न ब्राह्मणवधाद् भूयानधर्मो विद्यते भुवि ।
तस्मादस्य वधं राजा मनसाऽपि न चिन्तयेत् ॥ ३८१॥
ब्राह्मणवधान्महान्पृथिव्यामधमो नास्ति । तस्माद्वाजा सर्वपापकारिणो ब्राह्मणस्य मनसाऽपि वधं न चिन्तयेत् ॥ ३८१ ॥
वैश्यश्चेत्क्षत्रियां गुप्तां वैश्यां वा क्षत्रियो व्रजेत् ।
यो ब्राह्मण्यामगुप्तायां तावुभौ दण्डमर्हतः ॥ ३८२ ॥
[ क्षत्रियां चैव वैश्यां च गुप्तां तु ब्राह्मणॊवजन् ।
न मूत्रमुण्डः कर्तव्यो दाप्यस्तूत्तमसाहसम् ॥ २७ ॥
रक्षितां क्षत्रियां यदि वैश्यो- गच्छेत्क्षत्रियो वा यदि रक्षितां वैश्यां तदा तयोर्ब्राह्मण्यामगुप्तायां गमने यौ दण्डावुक्तौ“वैश्यं पञ्चशतं कुर्यात्क्षत्रियं तु सहस्रिणम्” (म. स्मृ० ८-३७६) इति द्वावेव दण्डौ वैश्यक्षत्रिययोर्भवतः । अयं च वैश्यस्य रक्षितक्षत्रियागमने पञ्चशतरूपो दुण्डो लघुत्वाद् गुणवद्वैश्यस्य निर्गुणजातिमात्रोपजीविक्षत्रियायाः शूद्राभ्रान्त्यादिगमनविषायोबोद्धव्यः । क्षत्रियस्य रक्षितवैश्यायां ज्ञानतो युक्तः सहस्रं दण्डः ॥ ३८२ ॥
सहस्रं ब्राह्मणो दण्डं दाप्यो गुप्ते तु ते व्रजन् ।
शूद्रायां क्षत्रियविशोः साहस्रो वै भवेद्दमः ॥ ३८३ ॥
क्षत्रियावैश्ये रक्षिते ब्राह्मणो व्रजन्सहस्रंदण्डं दापनीयः । शूद्रायां रक्षितायां क्षत्रियवैश्ययोगमने सहस्रमेव दण्डः स्यात् ॥ ३८३ ॥
क्षत्रियायामगुप्तायां वैश्ये पञ्चशतं दमः।
मूत्रेण मौण्ड्यमिच्छेत्तु क्षत्रियो दण्डमेव वा ॥ ३८४ ॥
अरक्षितक्षत्रियागमने वैश्यस्य पञ्चशतानि दण्डः स्यात् । क्षत्रियस्य त्वरक्षितागमने गर्दभमत्रेण मुण्डनं पञ्चशतरूपं वा दण्डमाप्नुयात् ॥ ३८४ \।
अगुप्ते क्षत्रियावैश्ये शुद्रां वा ब्राह्मणो व्रजन् ॥
शतानि पञ्च दण्ड्यः स्यात्सहस्रं त्वन्त्यजस्त्रियम् ॥ ३८५ ॥
[शुद्धोत्पन्नांशपापीयान्न वै मुच्येत किल्बषात् ।
तेभ्यो दण्डाहृतं द्रव्यं न कोशे संप्रवेशयेत् ॥ २८ ॥
अयाजिकं तु तद्राजा दद्याद् भृतकवेतनम् \।
यथादण्डगतं वित्तं ब्राह्मणेभ्यस्तु लंभयेत् ॥ २९ ॥
भार्या पुरोहितस्तेना ये चान्ये तद्विधा जनाः ॥३०॥ ]
अरक्षितां क्षत्रियां वैश्यां शुद्रां वा ब्राह्मणो गच्छन्पञ्चशतानि दण्ड्यःस्यात् । अन्ते भवोऽन्त्यजः यस्मादधमो नास्ति चाण्डालादिस्तस्य स्त्रियं गच्छन्सहस्रंदण्ड्यः ॥ ३८५ ॥
** यस्य स्तेनः पुरे नास्ति नान्यस्त्रीगो न दुष्टवाक्।
न साहसिकदण्डघ्नौ स राजा शक्रलोकभाक्॥ ३८६ ॥**
यस्य राज्ञो राष्ट्रेचौरः, परदारगामी, परुषवादी, गृहदाहादिसाहसकारी, दण्डपारुष्यकर्ता च नास्ति स राजा शक्रपुरं याति ॥ ३८६ ॥
** एतेषां निग्रहो राज्ञः पञ्चानां विषये स्वके ।
साम्राज्यकृत्सजात्येषु लोके चैव यशस्करः ॥ ३८७॥**
एतेषां स्तेनादीनां पञ्चानां स्वराष्ट्रेनिग्रहः समानजातीयेषु राजसु मध्ये राजा साम्राज्यकृदिह लोके च यशस्करो भवति ॥ ३८७ ॥
** ऋत्विजं यस्त्यजेद्याज्यो याज्यं चर्त्विक्त्यजेद्यदि ।
शक्तं कर्मण्यदुष्टं च तयोर्दण्डः शतं शतम् ॥ ३८८ ॥**
यो याज्यः ऋत्विजं कर्मानुष्ठानसमर्थमतिपातकादिदोषरहितमृत्विग्वा याज्यमदुष्टं त्यजति, तयोः शतं शतंदण्डः कार्य इति दण्डप्रसङ्गादिदमुक्तम् ॥ ३८८ \।\।
** न माता न पिता न स्त्री न पुत्रस्त्यागमर्हति ।
त्यजन्नपतियानेतानाज्ञा दण्ड्यःशतानि षट् ॥ ३८६ ॥**
मातृपितृभार्यापुत्रास्त्यागमपोषणशुश्रूषणाद्यकरणात्मकं नार्हन्ति । तस्मादेताम्पातकादिरहितान्परित्यजन्नेकैकपरित्यागे राज्ञा षट् शतानि दण्ड्यः ॥ ३८९ ॥
आश्रमेषु द्विजातीनां कार्येविवदतां मिथः ।
न विबृयान्नृपो धर्मं चिकीर्षन्हितमात्मनः \।\। ३६० ॥
द्विजातीनां गार्हस्थ्याद्याश्रमविषये कायंऽयं शास्त्रार्थो नायं शास्त्रार्थ इति परस्परं जातविवादानां राजा स्वीयहितं चिकीर्षुरयं शास्त्रार्थ इति सदृशान्विशेषेण न ब्रूयात् ॥ ३९० ॥
यथार्हमेतानभ्यर्च्य ब्राह्मणैः सह पार्थिवः \।
सांत्वेन प्रशमय्यादौ स्वधर्मं प्रतिपादयेत् ॥ ३६१ ॥
यो यादृशीं पूजामर्हति तं तथा पूजयित्वा अन्यैर्ब्राह्मणैः सह प्रथमं प्रीत्या अपगतकोपं कृत्वा तत एषां यः स्वधर्मस्तं बोधयेत् ॥ ३९१ ॥
प्रातिवेश्यानुवेश्यौ च कल्याणे विंशतिर्द्विजे ।
अर्हाभाजयन्विप्रो दण्डमर्हति भाषकम् ॥ ३६२ ॥
निरन्तरगृहवासी प्रातित्रेश्यः तदन्तरगृहवास्यनुवेश्यः, यस्मिन्नुत्सवे विंशतिरन्ये ब्राह्मणाभोज्यन्ते तत्र प्रातिवेश्यानुवेश्यौ “प्रातिवेश्यब्राह्मणातिक्रमकारा च” इति विष्णुवचनाद्ब्राह्मणौ भोजनार्हावभोजयन्ब्राह्मण उत्तरत्र हैरण्यादिग्रहण दिह रौप्यमाषंदण्डमर्हति ॥ ३९२ ॥
श्रोत्रियः श्रोत्रियं साधुं भूतिकृत्येष्वभोजयन् ।
तदन्नं द्विगुणं दाप्यो हिरण्यं चैव माषकम् ॥ ३९३ ॥
विद्याचारवांस्तथाविधमेव गुणवन्तं विभवकार्येषु विवाहादिषु प्रकृतत्वात्प्रातिवेश्यानुवेश्यावभोजयन् तदन्नं भोजिताद्द्विगुणमन्नं दाप्यो हिरण्यमाषकं च राज्ञः ॥ ३९३ ॥
अन्धो जडः पीठसर्पीसप्तत्या स्थविरश्च यः ।
श्रोत्रियेषूपकुर्वंश्च न दाप्याः केनचित्करम् ॥ ३९४ ॥
अन्धो, बधिरः, पङ्गुः, संपूर्णसप्ततिवर्षः, सप्तत्येति “प्रकृत्यादिभ्य उपसंख्यानम्” इति तृतीया । श्रोत्रियेषु धनधान्यशुश्रूषादिनोपकारकाः केनचिदपि क्षीणकोशेनापि राज्ञा त्वनुग्राह्याः, करंन दापनीयाः ॥ ३९४ ॥
** श्रोत्रियं व्याधितार्तौच बालवृद्धावकिञ्चनम् ।
महाकुलीनमार्यं च राजा संपूजयेत्सदा ॥ ३९५ ॥**
विद्याचारवन्तं ब्राह्मणं रोगिणं पुत्रवियोगादिदुःखितं बालवृद्धदरिद्रमहाकुलप्रसूतोदारचरितान् राजा दानमानहितकरणैः संपूजयेत्सदा ॥ ३९९ ॥
** शाल्मलीफलके लक्ष्णॆनेनिज्यान्तेजकः शनैः ।
न च वासांसि वासोभिनिर्हरेन्नच वासयेत् ॥ ३९६ ॥**
शाल्मल्यादिवृक्षसंबन्धिफलके अपरुषे रजकः शनैः शनैर्वासांसि प्रक्षालयेन्न परकीयैवस्त्रैरन्यवस्त्राणि नयेत्, न चान्यवासांस्यन्यपरिधानार्थंदद्यात् । यद्येवं कुर्यात्तदाऽसौ दण्ड्यः स्यात् ॥
** तन्तुवायो दशपलं दद्यादेकपलाधिकम् ।
अतोऽन्यथा वर्तमानो दाप्यो द्वादशकं दमम् ॥ ३६७ ॥**
तन्तुवायो वस्त्रनिर्माणार्थं दश पलानि सूत्रं गृहीत्वा पिष्टभक्ष्याद्यनुप्रवेशादेकाशपलं वस्त्रं दद्यात् । यदि ततो न्यूनं दद्यात्तदा द्वादश पणान् राज्ञा दाप्यः, स्वामिनश्च तुष्टिः कर्तव्यैव॥ ३९७॥
** शुल्कस्थानेषु कुशलाः सर्वेपण्यविचक्षणाः \।
कुर्युरर्घं यथापण्यं ततो विशं नृपो हरेत् ॥ ३६८ ॥**
स्थलजलपथव्यवहारतो राजमायो भागः शुल्कम् \। तस्यावस्थानेषु ये कुशलास्तथा सर्वपण्यानां सारासारज्ञास्ते पण्येषु यमर्धंमूल्यमनुरूपं कुर्युस्ततो लाभधनाद्विंशतिभागं राजा गृह्णीयात् ॥ ३९८ ॥
** राज्ञः प्रख्यातभाण्डानि प्रतिषिद्धानि यानि च ।
तानि निर्हरतो लोभात्सर्वहारं हरेन्नृपः \।\। ३६६ ॥**
राज्ञः सम्बन्धितया यानि विक्रेयद्रव्याणि प्रख्यातानि राजोपयोगीनि हस्त्यश्वादीनि च तद्देशोद्भवानि च प्रतिषिद्धानि च । यथा दुर्भिक्षे धान्यं देशान्तरं न नेयमिति तानि लोभाद् देशान्तरं नयतो वणिजः सर्वहरणं राजा कुर्यात् ॥ ३९९ ॥
** शुल्कस्थानं परिहरन्नकाले क्रयविक्रयी \।
मिथ्यावादी च संख्याने दाप्योऽष्टगुणमत्ययम् ॥ ४०० ॥**
शुल्कमाषणायोत्पथेन गच्छति । अकाले रात्र्यादौ वा क्रयविक्रयं करोति । शुकखंडनर्थं विक्रेयद्रव्यस्याल्पां संख्यांवक्ति \। राजदेयमपलपितमष्टगुणं दंडरूपतया दाप्यः ॥ ४०० ॥
** आगमं निर्गमं स्थानं तथा वृद्धिक्षयावुभौ ।
विचार्य सर्वपण्यानां कारयेत्क्रयविक्रयौ॥ ४०१ ॥**
कियतो दूरादागतमिति देशान्तरीयद्रव्यस्यागमनं, कियद्दूरं नीयत इति स्वदेशोद्भवस्य निर्गमं, कियत्कालस्थितं कियन्मूल्यं लभत इति स्थितं, तथा किमती वृद्धिरित्यत्र कर्मकाराणां भक्ताच्छादनादिना कियानपक्षय इत्येवं विचार्य, तथा वणिजां क्रेतृणांयथा पौडा न भवति तथा सर्वपण्यानांक्रयविक्रयौ कारयेत् ॥ ४२१ ॥
** पञ्चरात्रे पञ्चरात्रे पक्षे पक्षेऽथवा गते ।
कुर्वीत चैषां प्रत्यक्षमर्घसंस्थापनं नृपः ॥ ४०२ ॥**
आगमनिर्गमोपाययोगादेः पण्यानामनियतत्वादस्थिरार्वादीनां पञ्चरात्रे पञ्चरात्रे गते
स्थिरप्रायार्वाणां पक्षे पक्षे गते वणिजामर्धविदां प्रत्यक्षं नृपतिराप्तपुरुषैर्व्यवस्थां कुर्यात् ॥४०२ ॥
तुलामानं प्रतीमानं सर्वं च स्यात्सुलक्षितम् ।
षट्सु षट्सु च मासेषु पुनरेव परीक्षयेत् ॥ ४०३ ॥
तुलामानं सुवर्णादीनां परिच्छेदार्थ यत्क्रियते, प्रतीमानं प्रस्थाद्रोणादितत्सर्वं स्वनिरूपितं यथा स्यात् । षट्सु पट्सु मासेषु गतेषु पुनस्तत्सर्वं सभ्यपुरुषैर्नृपतिः परीक्षयेत् ॥ ४०३ ॥
पणं यानं तरे दाप्यं पौरुषोऽर्धपणं तरे ।
पादं पशुश्च योषिश्च पादार्धं रिक्तकः पुमान् ॥ ४०४ ॥
“भाण्डपूर्णानि यानानि” ( म स्मृ, ८-४७५ ) इति वक्ष्यति । तेन रिक्तराकटादि यानं तरविषये पणं दाप्यम् । एवं पुरुषभारोऽर्धपणं तरपण्यं दाप्यः।पशुश्च गवादिः पगवतुर्थभागं भाररहितो मनुष्यः पणाष्टभागं दापनीयः ॥ ४०४ ॥
भाण्डपूर्णानि यानानि तार्यंदाप्यानि सारतः ।
रिक्तभाण्डानि यत्किंचित्पुमांसश्चापरिच्छदाः ॥ ४०५ ।
पण्यद्रव्यपूर्णानि शकटादीनि द्रव्यगतोत्कर्षापेक्षया तरं दाप्यानि ।द्रव्यरहितानि च गोणीकम्बलादीनि यत्किचित्स्वल्पंतायं दाप्यम् ।अपरिच्छदा दरिद्रा उक्तपदार्थानापेक्षया यत्किंचिद् दापनीयाः ॥ ४०५ ॥
दीर्घाध्वनि यथादेशं यथाकालं तरो भवेत् ।
नदीतीरेषु तद्विद्यात्समुद्रे नास्ति लक्षणम् ॥ ४०६ ॥
पूर्वंपारावारे तरणार्थमुक्तम् । इदानों नदीमार्ग दूरध्वनि गन्तव्ये प्रबलवेगस्थिरोदकनद्यादिदेशग्रीष्मवर्षादिकालापेक्षया तरमूल्यं कल्पनीयम् । एतच्च नदीतीरे बोद्धव्यम् । समुद्रे तु वाताधीनपोतगमनत्वात्स्वायत्तत्वाभावे तरपण्यविशेषज्ञापकं नदीवद् वियोजनादिकं नास्ति । वतस्तत्रोचितमेव तरपण्यं ग्राह्यम् ॥ ४०६ ॥
गर्भिणी तु द्विमासादिस्तथा प्रव्रजितो मुनिः ।
ब्राह्मणा लिङ्गिनश्चैव न दाप्यास्तारिकं तरे ॥ ४०७ ॥
संजातगर्भा स्त्री मासयाद्वयादूर्ध्वं, तथा प्रवजितो भिक्षुर्मुनिर्वानप्रस्थ ब्राह्मणाश्च, लिङ्गिनो ब्रह्मचारिणः तरमूल्यं तरे न दाप्याः ॥ ४०७ ॥
यन्नावि किंचिद्दाशानां विशीर्यैतापराधतः ।
तद्दाशैरेव दातव्यं समागम्य स्वतोंऽशतः ॥ ४०८ ॥
नौकारूढानां यत्किंचिन्नाविकापरावेन नष्टं द्रव्यं, तन्नाविकैरेव मिलित्वा यथाभागंदातव्यम् ॥ ४०८ ॥
एष नौयायिनामुक्तो व्यवहारस्य निर्णयः ।
दाशापराधतस्तोयेदैविके नास्ति निग्रहः ॥ ४० ॥
नाविकापराधद्यदुदके नष्टं तन्नाविकैरेव दातव्यमिति पूर्वोक्तमनूदितं “दविके नास्ति निग्रहः” इति विधातुंनौयायिनामेष व्यवहारस्य निर्णय उक्तः ।दवोपजातवातादिना नौभङ्गेन धनादिनाशे नाविकानांन दण्डः ॥ ४०९ ॥
वाणिज्यं कारयेद्वैश्यं कुसीदं कृषिमेव च ।
पशुनां रक्षणं चैव दास्यंशूद्रं द्विजन्मनाम् ॥ ४१० ॥
वाणिज्यं कुसोदकृषिपशुरक्षणानि वश्यं कारयेत् । ‘शूद्रं च राजा द्विजातीनां दाप्यंकारयेत् । अकुर्वाणौ वश्यशूद्रौ राज्ञो दण्ड्यावित्येवमर्थोऽयमिहोपदेशः ॥ ४१० ॥
क्षत्रियं चैव वैश्यं च ब्राह्मणो वृत्तिकर्शितौ।
बिभृयादानुशंस्येन स्वानि कर्माणि कारयन् ॥ ४११ ॥
ब्राह्मणः क्षत्रियवैश्यौ भृत्यभावेन पीडितो करुणया स्वानि कर्माणि रक्षणकुष्यादीनि कारयन् ग्रासाच्छादनादिना पोषयेत् । एवं बलवान्ब्राह्मणस्तावुपगतावविभ्रन् राज्ञा दण्डनीय इति प्रकरणसामर्थ्याद् गम्यते ॥ ४११॥
दास्यं तु कारयल्ँलोभाद् ब्राह्मणः संस्कृतान्द्विजान् ।
अनिच्छतः प्राभवत्याद्वाज्ञा दण्डयः शतानि षट्॥ ४१२ ॥
प्रभवतो भावः प्राभवत्यम् । ब्राह्मणः कृतोपनयनान्द्विजातीननिच्छतः प्रभुत्वेन लामाद्। दास्यकर्म पादधावनादि कारयन् षट् शतानि दण्डयः ॥ ४१२ ॥
शूद्रंतु कारयेद्दास्यं क्रीतमक्रीतमेव वा ।
दास्यायैव हि सृष्टोऽसौ ब्राह्मणस्य स्वयंभुवा ॥ ४१३ ॥
शुद्रं पुनर्भक्तादिभृतमभृतं वा दास्यंकारयेत् । यस्मादसौ ब्राह्मणस्य दास्यायैव प्रजापतिना सृष्टः ॥ ४१३ ॥
न स्वामिना निसृष्टोऽपि शूद्रो दास्याद्विमुच्यते ।
निसर्गजं हि तत्तस्य कस्तस्मात्तदपोहति ॥ ४१४ ॥
यस्मादसौ ध्वजाहृतत्वादिना दासत्वं गतः, स तेन त्यक्तः, स्वदास्याभावेपि शुद्रो ब्राह्मणस्य दास्यान्न विमुच्यते । तस्माद्दास्यं शुद्रस्य सहजम् । कः शुद्धत्वजातिमिव दास्यमवनयति । अदृष्टाथमप्यवश्यं शूद्रेण ब्राह्मणादिद्विजशुश्रूषा कर्तव्येत्येवं परमेतत् । अन्यथा वक्ष्यमाणदास्यकरणपरिगणनमनर्थकं स्यात् ॥ ४१४ ॥
ध्वजाहृतो भक्तदासो गृहजः क्रीतदत्त्रिमौ ।
पैत्रिका दण्डदासश्च सप्तैते दालयोनयः ॥ ४१५॥
संग्रामे स्वामिसकाशाज्जितो, भक्तलोभाद्युपगतदास्यो भक्तदासः, तथा दासीपुत्रः, मूल्येन क्रीतः, अन्येन दत्तः, पित्रादिक्रमागतः, दण्डादिधनशुद्ध्यर्थं स्वीकृतदास्यभावः, इत्येतानि सप्त ध्वजाहृतत्वादोनि दासत्वकारणानि ॥ ४१५ ॥
भार्या पुत्रश्च दासश्च त्रय एवाधनाः स्मृताः ।
यत्ते समधिगच्छन्ति यस्य ते तस्य तद्धनम् ॥ ४१६ ॥
पुत्रमार्थादासाख्योऽमी निर्धना एव मन्वादिभिः स्मृताः । यस्माद्यद्धनंतेऽर्जयन्ति यस्य ते भार्यादयस्तस्य तद्धनं भवति । एतच्च भार्यादीनां पारतन्त्र्यप्रदर्शनार्थपरम् \। अध्यग्न्यादेः षड्विधस्य स्त्रीधनस्य वक्ष्यमाणत्वात् धनसाध्यादृष्टार्थकर्मोपदेशार्थं च भार्यादीनां पत्न्यधिकरणे पत्न्यर्थेऽपि यागाधिकारस्योक्तत्वात् । स्त्रीपुंसयोर्मध्ये एकघने चानुमतिद्वारेण स्त्रिया अपि कर्तृत्वात् ॥ ४१६ ॥
विस्रब्धं ब्राह्मणः शूद्राद् द्रव्योपादानमाचरेत्।
न हि तस्यास्ति किञ्चिस्त्वं भर्तृहार्यधनो हि सः ॥ ४१७ ॥
निर्विचिकत्समेव प्रकृताद्दासशुद्राद्धनग्रहणं कुर्याद् ब्राह्मणः । यतस्तस्य किंचिदपि स्वस्ति, यस्माद्भर्तृग्राहधनोऽसौ । एवं चापदिबलादपि दासाद् ब्राह्मणो धनं गृह्णन्न राजा दण्डनीय इत्येवमर्थमेतदुच्यते ॥ ४१७ ॥
वैश्यशूद्रौ प्रयत्नेन स्वानि कर्माणि कारयेत् ।
हि च्युतौ स्वकर्मभ्यः क्षोभयेतामिदं जगत् ॥ ४१८ ॥
वैश्यं कृष्यादीनि शूद्रं च द्विजातिशुश्रूषादीनि कर्माणि यत्नतो राजा कारयेत् । यस्मात्तौ स्वकर्मश्च्युतावशास्त्रायोपार्जितधनप्रहगमदादिना जगदाकुलीकुर्याताम् ॥ ४१८ ॥
अहन्यहन्यवेक्षेत कर्मान्तान्वाहनानि च ।
आयव्ययौ च नियतावाकरान्कोशमेव च ॥ ४१६ ॥
प्रत्यहं तदधिकृतद्वारेण प्रारब्धदृष्टादृष्टार्थकर्मणां निष्पत्तिंनृपतिर्निरूपयेत् । तथा हल्ल्यश्वादीनि किमद्य प्रविष्टं किं निःसृतमिति, सुवर्णरत्नोत्पत्तिस्थानानि, भाण्डागारं चावेक्षेत । व्यवहारदर्शनासक्तोऽपि राजा धर्मान्न परित्यजेदिति दर्शयितुमुक्तस्यापि पुनर्वचनम् ॥४१९ ॥
एवं सर्वानिमान्राजा व्यवहारान्समापयन् ।
व्यपोह्य किल्बिषं सर्वंप्राप्नोति परमां गतिम् ॥ ४२० ॥
इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां राजधमे व्यवहारनिर्णये सामान्य-
व्यवहारो नामाष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥
एवमुक्तप्रकारेणेतान्सर्वानृणादानादीन्व्यवहारांस्तत्त्वत्तो निर्णयेनान्तं नयन्पापं सर्वमपहाय स्वर्गादिप्राप्तिरूपामुत्कृष्टां गतिं लभते ॥ ४२० ॥ क्षे० ३० ॥
इति श्रीकुल्लूकभट्टविरचितायां मन्वर्थमुक्तावल्यामष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥
……… ⇔………
अथ नवमोऽध्यायः ।
पुरुषस्य स्त्रियाश्चैव धर्मे वर्त्मनि तिष्ठतः ।
संयोगे विप्रयोगे च धर्मान्वक्ष्यामि शाश्वतान् ॥ १ ॥
पुरुषस्य! पत्न्याश्च धर्माय हि ते अन्योन्याव्यभिचारिलक्षणे वर्त्मनि वर्तमानयोः संयुक्तवियुक्तयोश्व धर्मान्पारंपर्यागतत्वेन नित्यान्वक्ष्यामि ।दम्पत्योः परस्परधर्मव्यतिक्रमे सत्यन्यतरज्ञाने दण्डेनापि स्वधर्मव्यवस्थानं राजा कर्तव्यमिति व्यवहारमध्येऽस्योपदेशः ॥ १ ॥
अस्वतन्त्राः स्त्रियः कार्याः पुरुषैः स्वैर्दिवानिशम् ।
विषयेषु च सज्जन्त्यः संस्थाप्या आत्मनो वशे ॥२॥
स्वीयैर्भर्त्रादिभिः सदा स्त्रियः स्वाधीनाः कार्याः ।अनिषिद्धेष्वपि रूपरसादिविषयेषु प्रसका अपि आत्मवशाः कार्याः ॥ २ ॥
पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने ।
रक्षन्ति स्थविरे पुत्रा न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति ॥ ३ ॥
पिता विवाहात्पूर्वंस्त्रियं रक्षेत्पश्चाभर्तातदभावे पुत्राः ।तस्मान्न स्त्री कस्यांचिदप्यवस्थायां स्वातन्त्र्यं भजेत् । भत रक्षति यौवने इत्यादि प्रायिकम्, अभर्तृपुत्रायाः संनिहितायाः पित्रादिभिरपि रक्षणात् ॥ ३ ॥
कालेऽदाता पिता वाच्योवाच्यश्चानुपयन्पतिः ।
मृते भर्तरि पुत्रस्तु वाच्यो मातुररक्षिता ॥ ४ ॥
प्रदानकाले पिता तामददन्गर्ह्योभवति । “प्रदानं प्रागृतोः” इति गौतमवचनादृतोः प्रोक्प्रदानकालः ।पतिश्च ऋतुकाले पत्नीमगच्छन्गर्हणीयो भवति । पत्यौ मृते मातरमरक्षन्पुत्रो निन्द्यःस्यात् ॥ ४ ॥
सूक्ष्मेभ्योऽपि प्रसङ्गेभ्यः स्त्रियोरक्ष्या विशेषतः ।
द्वयोर्हि कुलयोः शोकमावहेयुररक्षिताः ॥ ५ ॥
[भार्यायां रक्ष्यमाणायां प्रजा भवति रक्षिताः ।
प्रजायां रक्ष्यमाणायामात्मा भवति रक्षितः ॥ १ ॥]
स्वल्पेभ्योऽपि दुःसङ्गेभ्यो दौःशील्यसंपादकेभ्यो विशेषेण स्त्रियो रक्षणीयाः किं पुनर्महृद्भ्यः। यस्मादुपेक्षितरक्षणाद् द्वयोः पितृभर्तृगणयोः संतापं दापयेयुः ॥ ५ ॥
इमं हि सर्ववर्णानां पश्यन्तो धर्ममुत्तमम् ।
यतन्ते रक्षितुं भार्यां भर्तारोदुर्बला अपि ॥ ६॥
सर्वेषां ब्राह्मणादिवर्णानां भार्यारक्षणलक्षणं धर्मंवक्ष्यमाणलोकरीत्या सर्वधर्मेभ्यउत्कृष्टं जानन्तोऽन्धपङ्ग्वादयोऽपि भार्यो रक्षितुं यतेरन् ॥ ३ ॥
स्वां प्रसूतिं चरित्रं च कुलमात्मानमेव च ।
स्वं च धर्मंप्रयत्नेन जायां रक्षन्हि रक्षति ॥ ७ ॥
यस्माद्भार्योरक्षतो रक्षणमसंकीर्णविशुद्धापत्योत्पादनेन स्वसंततिं तथा शिष्टसमाचारं पितृपितामहाद्यन्वयमात्मानं विशुद्धसंतानानिमित्तौर्ध्वदहिकलाभेन स्वधर्मं च विशुद्धभार्यस्याधानादावप्यधिकाराद्रक्षति । तस्मात्स्त्रियो रक्षितुं यतेतेति पूर्वस्य विशेषः ॥ ७ ॥
पतिर्भार्यांसंप्रविश्य गर्भॊभूत्वेह जायते ।
जायायास्तद्धि जायात्वं यदस्यां जायते पुनः॥८॥
पतिः शुक्ररूपेण भार्यो संप्रविश्य गर्भमापाद्य तस्यां भार्यायां पुत्ररूपेण जायते । तथा च श्रुतिः “आत्मा वै पुत्रनामासि” इति । जायायास्तदेव जायात्वं यताऽस्यां पतिः पुनर्जायते । तथा च बहुवृचब्राह्मणम्—पतिर्जायां प्रविशति गर्भो भूत्वा स मातरम् । तस्यां पुनर्नवो भूत्वा दशमे मासि जायते ॥ तज्जाया जाया भवति यदस्यां जायते पुनः \।\। ( पंचिका ७ अ० ३ ) ततश्चासौ रक्षणीयेत्येतदर्थं नामनिर्वचनम् ॥ ८ ॥
यादृशं भजते हि स्त्री सुतं सूते तथाविधम् ।
तस्मात्प्रजाविशुद्धयर्थं स्त्रियं रक्षेत्प्रयत्नतः ॥ ६ ॥
यस्माद्यादृशं पुरुषं शास्त्रेण विहितं प्रतिषिद्धं वा तादृशशास्त्रोक्तपुरुषस्वेनेनोत्कृष्ट निषिद्धपुरुषसेवनेन च निकृष्टं पुत्रं जनयति । तस्मादपत्यविशुद्ध्यपत्नींयत्नतो रक्षेत ॥ ९ ॥
कथं रक्षणीयेत्यत आह—
न कश्चिद्योषितः शक्तः प्रसह्य परिरक्षितुम् ।
एतैरुपाययोगैस्तुशक्यास्ताः परिरक्षितुम् ॥ १० ॥
काश्चद्वलात्संरोधादिनाऽपि स्नियो रक्षितुं न शक्तः, तत्रापि व्यभिचारदर्शनात् । किन्त्वे तैवेक्ष्या रक्षणोपायप्रयोगैस्ता रक्षयितुं समर्थाः ॥ १० ॥
तानुपायानाह—
अर्थस्य संग्रहे चैनां व्यये चैवं नियोजयेत् \।
शौचे धर्मेऽन्नपक्त्यां च पारिणाह्यस्य वेक्षणे ॥ ११ ॥
धनस्य संग्रहणे विनियोगे च द्रव्यशरीरशुद्धौभत्रग्निशुषादिकेन्नसाधने पारिणाद्यस्य गृहोपकरणस्य शय्याऽऽसनकुण्डकटाहादेरवेक्षणे एनां नियोजयेत् ।वेक्षणे अवस्य आदिलीपः ॥ ११ ॥
अरक्षिता गृहे रुद्धाः पुरुषैराप्तकारिभिः।
आत्मानमात्मना यास्तु रक्षेयुस्ताः सुरक्षिताः ॥ १२ ॥
आप्ताश्च ते आज्ञाकारिणश्चतैः पुरुषैर्गृहे रुद्वा अप्यरक्षिता भवन्ति, याः दुःशीलतया नात्मानं रक्षन्ति । यास्तु धर्मज्ञतया आत्मानमात्मना रक्षन्ति ता एव सुरक्षिता भवन्ति । अतो धर्माधर्मफलस्वर्गनरकप्राप्त्याद्युपदेशेनासां संयमः कार्यं इति मुख्यरक्षणोपायकथनपरमिदम् १२
पानं दुर्जनसंसर्गः पत्या च विरहोऽटनम् ।
स्वप्नोऽन्यगेहवासश्च नारीसंदूषणानि षट् ॥ १३ ॥
मद्यपानं, असत्पुरुषसंसर्गः, भर्त्रा सह विरहः, इतस्ततश्च भ्रमणं, अकालस्वापः, परगृहनिवासः इत्येतानि षट् स्त्रिया व्यभिचाराख्यदोषजनकानि ।तस्मादेतेभ्य एता रक्षणीयाः॥१३॥
नैता रूपं परीक्षन्ते नासां वयसि संस्थितिः ।
सुरूपं वा विरूपं वा पुमानित्येव भुञ्जते ॥ १४॥
नैताः कमनीयरूपं विवारयन्ति । न चासांयौवनादिके वयस्यादरो भवति । किन्तु सुरूपं कुरूपं वा पुमानित्येतावतैव तमुपभुञ्जते ॥ १४ ॥
पौंश्चल्याच्चलचित्ताच्चनैस्नेह्याच्चस्वभावतः ।
रक्षिता यत्नतोऽपीह भर्तुष्वेता विकुर्वते ॥ १५ ॥
पुंस। दर्शने सम्भोगाद्यभिलाषशीलत्वात्, चित्तस्थैर्याभावात्, स्वभावतः स्नेहरहितत्वाच्च । एता यत्नेनापि लोके रक्षिताः सत्या व्यभिचाराश्रयणेन भर्तृषु विक्रियां गच्छन्ति\।\। १५\।\।
एवं स्वभावं ज्ञात्वाऽऽसां प्रजापतिनिसर्गजम्।
रमंयत्नमातिष्ठेत्पुरुषॊरक्षणं प्रति ॥ १६ ॥
एवं श्लोकयोमासां स्वभावं हिरण्यगर्भसृष्टिकालजनितं ज्ञात्वा रक्षणार्थं प्रकृष्टं यत्नं पुरुषः कुर्यात् ॥ १६ ॥
शय्याऽऽसनमलङ्कारं कामं क्रोधमनार्जवम् ।
द्रोहभावं कुचर्यांच स्त्रीभ्यो मनुरकल्पयत् ॥ १७ ॥
शयनॊपवेशनालङ्करणशीलत्वं कामक्रोधानाजवपरहिंसाकुत्सिवाचारत्वानि सर्गादौ मनुः स्त्रीभ्यः कल्पितवान् ।तस्माद्यत्नतो रक्षणीयाः ॥ १७ ॥
नास्ति स्त्रीणां क्रिया मन्त्रैरित धर्मे व्यवस्थितिः ।
निरिन्द्रिया ह्यमन्त्राश्च स्त्रीभ्योऽनृतमिति स्थितिः ॥ १८ ॥
जातकर्मादिक्रिया स्त्रीणां मन्त्रैर्नास्तीत्येषा शास्त्रमर्यादा व्यवस्थिता । ततश्च मन्त्रवत्संस्कारगणाभावान्न निष्पापान्तःकरणाः । इन्द्रियं प्रमाणं, धर्मेप्रमाणश्रुतिस्मृतिरहितत्वान्न धर्मज्ञाः । अमन्त्राः पापापनोदनमन्त्रजपरहितत्वाज्जातेऽपि पापे तन्निर्णोजनाक्षमाः । अनृतवदशुभाः स्त्रिय इति शास्त्रमर्यादा । तस्माद्यत्नतो रक्षणीया इत्यत्र तात्पर्यम् ॥ १८ ॥
तथा च श्रुतयोबह्वयो निगीता निगमेष्वपि ।
स्वालक्षण्यपरीक्षार्थेंतासां शृणुत निष्कृतीः ॥ १६ ॥
व्यभिचारशीलत्वंस्त्रीणां स्वभाव इत्युक्तं तत्र श्रुतिं प्रमाणतयोपन्यस्यति । तथा बहुयः श्रुतयो बहूनि श्रुतिवाक्यानि “न चैतद्विद्मोब्राह्मणाः स्मोऽब्राह्मणा वा” इत्येवमादीनि निगमेषु स्वालक्षण्यं व्यभिचारशीलत्वं तत्परिज्ञानाथं पठितानि । तासां श्रुतीनां मध्ये या निष्कृतिरूपा व्यभिचारप्रायश्चित्तभूतास्ताः श्रुतीः शृणुत । एकस्याः श्रुतेर्वक्ष्यमाणत्वाच्छ्रति शृणुतेत्यर्थः । “सुपां सुपो भवन्ति” इति द्वितीयैकवचने बहुवचनम् ॥ १९ ॥
यन्मे माता प्रलुलुभे विचरन्त्यपतिव्रता ।
तन्मे रेतः पिता वृक्तामित्यस्यैतन्निदर्शनम् ॥ २० ॥
कश्चित्पुत्रो मातुर्मानसव्यभिचारमवगम्य ब्रूते ।मनावाक्कायकर्मभिः पतित्र्यतिरिक्तंपुरुषं या न कामयते सा पतिव्रता, ततोऽन्याऽपतिव्रता । मम माता अपतिवृता सती परगृहान्गच्छन्ती यत्प्रलुलुभे परपुरुषं प्रति संजातलोभाऽभूत्तत्पुरुषसङ्कल्पदुष्टंमातृरजोरूपंरेतो मम पिता शोधयत्वित्यस्य स्त्रिया व्यभिचारशीलत्वस्यैतदितिकरणान्तं मन्त्रपादत्रयं ज्ञापकम्\। अयं च मन्त्रश्चातुर्मास्यादिषु विनियुक्तः ॥ २० ॥
सम्प्रति मानसव्यभिचारप्रायश्चित्तरूपतामस्य मन्त्रस्याह—
ध्यायत्यनिष्टं यत्किंचित्पाणिग्राहस्य चेतसा।
तस्यैष व्यभिचारस्य निह्नवः सम्यगुच्यते ॥ २२ ॥
भर्तुरप्रियं यत्किञ्चित्पुरुषान्तरगमनं स्त्री मनसा चिन्तयति, तस्य मानसस्य व्यभिचारस्वैष प्रकृतो मन्त्रः सम्यक् शोधनो मन्वादिभिरुच्यते । मातेति श्रवणात्पुत्रस्यैवायंप्रायश्चितरूपो मन्त्रो न मातुः ॥ २१ ॥
याद्वग्गुणेन भर्त्रास्त्री संयुज्येत यथाविधि।
ताद्वग्गुणासा भवति समुद्रेणेव निम्नगा ॥ २२ ॥
यथारूपेण भर्त्रा साधुनाऽसाधुना वा स्त्री विवाहविधिना संयुज्यते, सा भर्तृसदृशगुणाभवति । यथा समुद्रेण संयुज्यमाना नदीस्वाेदूदकाऽपि क्षारजला जायते । भर्तुरात्मसम्मानाख्यस्त्रीरक्षणो गयान्तरोपदेशार्थमिदम् ॥ २२ ॥
अत्रोत्कर्षदृष्टान्तमाह—
अक्षमाला वसिष्टेन संयुक्ताऽधमयोनिजा।
शारङ्गी मन्दपालेन जगामाभ्यर्हणीयताम् ॥ २३ ॥
अक्षमालाख्या निकृष्टयोनिजा वसिष्टेन परिणीता, तथा चटका मन्दपालाख्येन ऋषिणा सङ्गता पूज्यतां गता ॥ २३ ॥
पताश्चान्याश्चलोकेऽस्मिन्नपकृष्टप्रसूतयः।
उत्कर्षंयोषितः प्राप्ताः स्वैः स्वैर्भतृगुणैः शुभैः ॥ २४ ॥
यद्यपि द्वे प्रकृते, तथापि प्रदर्शनार्थत्वमनयोर्मत्वा एता इति बहुवचनं कृतम् । एताश्चान्याश्च सत्यवत्यादयो निकृष्टप्रसूतयः स्वभर्तृगुणैः प्रकृष्टैरस्मिंल्लोके उत्कृष्टतां प्राप्ताः ॥ २४॥
एषोदिता लोकयात्रा नित्यं स्त्रीपुंसयोः शुभा।
प्रेत्येह च सुखोदर्कान्प्रजाधर्मान्निबोधत ॥ २५ ॥
एष लोकाचारो जायापतिविषयः सदा शुभ उक्तः । इदानीमिहलोके परलोके चोत्तरकालशुभसुखहेतूनू “कि क्षेत्रिणोऽपत्यमुत बीजिनः” इत्यादीन्प्रजाधर्मान्श्रुणुत ॥ २५ ॥
प्रजनार्थं महाभागाः पूजार्हा गृहदीप्तयः।
स्त्रियः श्रियश्च गेहेषु न विशेषोऽस्ति कञ्चन ॥ २६ ॥
यद्यप्यासां रक्षणार्थ दोषा उक्तास्तथापि शक्यप्रतीकारत्वादिह दोषाभावः । एताः स्त्रियो महोपकारा गर्भोत्पादनार्थं बहुकल्याणभाजनभूता वस्त्रालङ्कारादिदानेन संमानार्हाःस्वगृहे शोभाकारिण्यः स्त्रियः श्रियश्च गेहेषु तुल्यरूपाः । नानयोविशेषो विद्यते । यथा निःश्रीकं गृहं न राजत्येवं निःस्त्रीकमिति ॥ २६ ॥
अपि च—
उत्पादनमपत्यस्य जातस्य परिपालनम् ।
प्रत्यहं लोकयात्रायाः प्रत्यक्षं स्त्रीनिबन्धनम् ॥ २७ ॥
२५ म०
अपत्यस्य जननं, जातस्य परिपालनं, प्रतिदिनं चातिथिमित्रभोजनादेर्लोकव्यवहारस्य प्रत्यक्षं भार्यैवनिदानम् ॥ २७ ॥
अपत्यंधर्मकार्याणि शुश्रूषा रतिरुत्तमा ।
दाराधीनस्तथा स्वर्गः पितॄणामात्मनश्च ह ॥ २८ ॥
अपत्योत्पादनमुक्तमप्येतदभ्यर्हितत्वज्ञापनार्थं पुनरभिधानम् । धर्मकार्याण्यग्निहोत्रादीनि, परिचर्या, उत्कृष्टा रतिः, पितृणामात्मनश्चापत्यजननादिना स्वर्ग इत्येतत्सर्वंभार्याधानम् ॥२८॥
पतिं या नाभिचरति मनोवाग्देहसंयता \।
सा भर्तृलोकानाप्नोति सद्भिः साध्वीति चोच्यते ॥ २६ ॥
या स्त्रीमनोवाग्देहसंयता सतीति विशेषणोपादानसामर्थ्यान्मनोवाग्देहैरेव न व्यभिचरति, सा भर्त्रा सहाजितान्स्वर्गादिलोकान्प्राप्नोति । इह लोके च विशिष्टैः साध्वीत्युच्यते॥२९॥
व्यभिचारात्तु भर्तुः स्त्री लोके प्राप्नोति निन्द्यताम् ।
सुगालयोनिं चाप्नोति पापरोगैश्च पीड्यते ॥ ३० ॥
पुरुषान्तरसम्पर्कात्स्त्री लोके निन्द्यतां जन्मान्तरे च सृगालजातिंप्राप्नोति । पापरोगादिभिश्च पीड्यते । पञ्चमाध्याये स्त्रीधर्मउक्तमप्येतच्छ्लोकद्वयं सदपत्यसम्पत्त्यर्थत्वेन महाप्रयोजनतया पुनः पठितम् ॥ ३० ॥
पुत्रं प्रत्युदितं सद्भिः पूर्वजैश्च महर्षिभिः \।
विश्वजन्यमिमं पुण्यमुपन्यासं निबोधत ॥ ३१ ॥
पुत्रमधिकृत्य शिष्टैर्मन्वादिभिः पूर्वमुत्पन्नैश्च महर्षिभिरभिहितमिमं वक्ष्यमाणं सर्वजनहितं विचारं शृणुत ॥ ३१ ॥
भर्तुः पुत्रं विजानन्ति श्रुतिद्वैधं तु भर्तरि ।
आहुरुत्पादकंकेचिदपरे क्षेत्रिणं विदुः ॥ ३२ ॥
भर्तुः पुत्रो भवतीति मुनयो मन्यन्ते । भर्तरि द्विःप्रकारा श्रुतिर्वर्तते । केचिदुत्पादकमवोढारमपि भर्तारं तेन पुत्रेण पुत्रिणमाहुः । अन्ये तु वोढारं भर्तारमनुत्पादकमप्यन्यजनितेन पुत्रण पुत्रिणमाहुः ॥ ३२ ॥
क्षेत्रभूता स्मृता नारी बीजभूतः स्मृतः पुमान्\।
क्षेत्रबीजसमायोगात्सम्भवः सर्वदेहिनाम् ॥ ३३ ॥
व्रीह्याद्युत्पत्तिस्थानं क्षेत्रं, तत्तुल्या स्त्री मुनिभिः स्मृता । पुरुषश्च व्रीह्यादिबीजतुल्यः स्मृतः । यद्यपि रेतो बीजंतथापि तदधिकरणत्वात्पुरुषो बीजमिति व्यपदिश्यते । क्षेत्रबीजसमायोगात्सर्वप्राणिनामुत्पत्तिः । एवं चोभयोः कारणत्वस्याविशिष्टत्वाद्युक्ता विप्रतिपत्तिः,किं यत्सम्बन्धि क्षेत्रं तस्यापत्यमुत यदीयं बीजं तस्येति ॥ ३३ ॥
विशिष्टं कुत्रचिद्बीजं स्त्रीयोनिस्त्वेव कुत्रचित \।
उभयं तु समं यत्र सा प्रसूतिः प्रशस्यते ॥ ३४ ॥
क्वचिद्बीजं प्रधानं “जाता ये त्वनियुक्तायाम्” इति न्यायेनोत्पन्नो बीजिनो बुध इव सोमस्य तथा व्यासष्यशृङ्गादयो बीजिनामेव सुताः । क्वचित्क्षेत्रस्य प्राधान्यं यथाऽयं तल्पजः प्रमीतस्येति वक्ष्यति । अत एव विचित्रवीर्यक्षेत्रेक्षत्रियायां ब्राह्मणोत्पादिता अपि धृतराष्ट्रादय क्षत्रियाः क्षेत्रिण एव पुत्रा बभूवुः । यत्र पुनर्बीजयोन्योः साम्यं तत्र वोढैव जनयिता तदपत्य प्रशस्तं भवति, । तत्र बीजप्राधान्यापेक्षं तावदाहुः ॥ ३४ ॥
वीजस्य चैव योन्याश्च बीजमुत्कृष्टमुच्यत \।
सर्वभूतप्रसूतिर्हि बीजलक्षणलक्षिता ॥ ३५ ॥
बीजक्षेत्रयोर्बीजं प्रधानमभिधीयते । यस्मात्सर्वेषां भूताख्यानामुत्पत्तिर्बीजगतवणस्वरूपादिचिह्नैरुपलक्षिता दृश्यते ॥ ३५ ॥
यादृशं तूप्यते बीजं क्षेत्रे कालोपपादिते ।
ताद्गग्नोहति तत्तस्मिन्बीजं स्वव्यंञ्जितं गुणैः ॥ ३६ ॥
यज्जातीयं बीजं ब्रह्मादि ग्रीष्मादिकाले वर्षादिना संस्कृते क्षेत्रे उप्यते, तज्जातीयमेव तद्बीजमात्मीयैर्वर्णादिभिरुपलक्षितं तस्मिन्क्षेत्रे जायते ॥ ३३ ॥
एवमन्वयप्रकारेण बीजप्राधान्यं प्रदर्श्य व्यतिरेकमुखेन दर्शयितुमाह—
इयं भूमिर्हि भूतानां शाश्वती योनिरुच्यते ।
न च योनिगुणान्कांश्चिद्बीजं पुष्यति पुष्टिषु॥ ३७ ॥
हिरवधारणे \। इयमेव भूमिर्भृतारब्धानां तस्गुल्मलतादीनां नित्या योनिः कारणं क्षेत्रात्मकं सर्वलोकैरुच्यते । न च भूम्याख्ययोनिधर्मान्कांश्चिदपि मृत्स्वरूपत्वादीन्बीजं स्वविकारिष्वङ्कुरकाण्डाद्यवस्थास भजते । भजत्यर्थत्वात्पुष्यतेः सकमता । तस्माद्योनिगुणानुवर्तना-! भावान्न क्षेत्रप्राधान्यम् ॥ ३७॥
अपि च—
भूमावप्येककेदारे कालोप्तानि कृषीवलैः ।
नानारूपाणि जायन्ते बीजानीह स्वभावतः ॥ ३८ ॥
भूमावेकस्मिन्नपि केदारे कर्षकैवपनकालोप्तानि ब्रीहिमुद्गादीनि नानारूपाण्येव वीजस्वभावाज्जायन्ते, न तु भूमेरकत्वादेकरूपाणि भवन्ति॥ ३८ ॥
तथा हि—
व्रीहयः शालयो मुद्रास्तिला माषास्तथा यवाः \।
यथा बीजं प्ररोहन्ति लशुनानीक्षवस्तथा ॥ ३४ ॥
व्रीहयः षष्टिकाः, शालयः कलमाद्याः, तथा मुद्गादयो बीजस्वभावानतिक्रमेण नानारूपा जायन्ते ॥ ३९ ॥
एवं च सति—
अन्यदुप्तं जातमन्यादत्येतन्नोपपद्यते ।
उप्यते यद्धि तद्वीजं तत्तदेव प्ररोहति ॥ ४० ॥
व्रीहिरुप्तोमुद्गादर्जायत इत्येतन्नसम्भवति ॥ यस्माद्यदेवं बीजमुप्यते तत्तदेव जायते । एवं बीजगुणानुवर्तनात्क्षेत्रधर्माननुवृत्तेश्च व्रीह्यादौ मनुष्येष्वपि बीजप्राधान्यम् ॥ ४२ ॥
सम्प्रात क्षेत्रप्राधान्यमाह—
तत्प्राज्ञेन विनीतेन ज्ञानविज्ञानवेदिना \।
आयुष्कामेन वप्तव्यं न जातु परयोषिति ॥ ४१ ॥
तद्बीजंसहजप्रज्ञावता पित्रादिभिरनुशिष्टॆन’ज्ञायतेऽनेनेति ज्ञानं वेदः, एवं विज्ञानमपि तदङ्गादिशास्त्राण तद्वादनाऽऽयुरिच्छता न कदाचित्परजायायां वपनायम् ॥ ४१ ॥
अत्र गाथा वायुगीताः कीर्तयन्ति पुराविदः \।
यथा बीजं न वप्तव्यं पुंसा परपरिग्रहे ॥ ४२ ॥
अतीतकालज्ञा अस्मिन्नथवायुप्रोक्ता गाथाश्छन्दोविशेषयुक्तानि वाक्यानि कथयन्ति । यथा परपुरुषेण परपत्न्यां बीजंन वप्तव्यामति ॥ ४२ ॥
नश्यतीषुर्यथा विद्धः खे विद्धमनुविद्ध्यतः ।
तथा नश्यति वै क्षिप्रं बीजं परपरिग्रहे ॥ ४३ ॥
यथाऽन्येन विद्धं मृगं कृष्णसारं तस्मिन्नेव छिद्रे पश्चादन्यस्य विद्ध्ययत आविद्धिःक्षिप्तशरो निष्फलो भवति, पूर्वहन्त्रैव हतत्वात्तस्यैव तन्मृगलाभात् । एवं परपत्न्यामुप्तंबीजं शघ्रमेव निष्फलंभवति, गर्भग्रहणानन्तरं क्षेत्रिणः सद्यः फललाभात् ॥ ४३ ॥
पृथोरपीमां पृथिवीं भार्यां पूर्वविदो विदुः ।
स्थाणुच्छेदस्य केदारमाहुः शाल्यवतो मृगम् ॥ ४४ ॥
इमामपि पृथ्वीं पृथुना पूर्वं परिगृहीत्वादनेकराजसम्बन्धेऽपि पृयोर्भार्यामित्यतीतज्ञा जानन्ति । तस्मात्स्थाणुं छिन्दति स्थाणुच्छेदः, कर्मण्यण् । येन स्थाणुमुत्पाट्यक्षेत्रं कृतं तस्यैव सत्क्षेत्रं वदन्ति । तथा शरादि शल्यं येन पूर्वं मृगे क्षिप्तं तस्यैव तं मृगमाहुः । एवं च पूर्वपरिग्रहीतुः स्वामित्वाद्वोढुरेवापत्यं भवति, न जनयितुः ॥ ४४ ॥
एतावानेव पुरुषो यज्जायाऽऽत्मा प्रजेति ह \।
विप्राः प्राहुस्तथा चैतद्यो भर्ता सा स्मृताङ्गना ॥ ४५ ॥
नैकः पुरुषो भवति अपि तु भार्यास्वदेहमपत्यानीत्येतत्परिमाण एव पुरुषः । तथा च वाजसनेयब्राह्मणम् - “अर्धो ह वा एष आत्मनस्तस्माद्यज्जायां न विन्दते नैतावत्प्रजायते असर्वो हि तावद्भवति, अथ यदैव जायां विन्दतेऽथ प्रजायते तर्हिसर्वो भवति, तथा चैतद्वेदविदो विप्रा वदन्ति यो भर्ता सैव भार्या स्मृता” इति । एवं च तस्यामुत्पादितं भर्तुरेवापत्यं भवतीति ॥ ४५ ॥
यतश्च दम्पत्योरैक्यमतः—
न निष्क्रयविसर्गाभ्यां भर्तुर्भार्या विमुच्यते ।
एवं धर्मंविजानीमः प्राक्प्रजापतिनिर्मितम् ॥ ४६ ॥
निष्क्रयोविक्रयः, विसर्गस्त्यागः, न ताभ्यां स्त्री भर्तुर्भार्यात्वादपैति । एवं पूर्वं प्रजापतिना स्मृतं नित्यं धर्मे मन्यामहे । एवं च क्रयादिनाऽपि परस्त्रियमात्मसात्कृत्वा तदुत्पादितापत्यं क्षेत्रिण एव भवति, न बीजिनः ॥ ४६ ॥
सकृदंशो निपततिसकृत्कन्या प्रदीयते ।
सकृदाह ददानीति त्रीण्येतानि सतां सकृत् ॥ ४७ ॥
पित्रादिधनविभागो भ्रातॄणां धर्मतः कृतः सकृदॆव भवति, न पुनरन्यथा क्रियत इति । तथा कन्या पित्रादिना सकृदेकस्मै दत्ता न पुनरन्यस्मै दीयते । एवं चान्येन पूर्वमन्यस्म दत्तायां पश्चात्पित्रादिभिः प्राप्तायामपि जनितमपत्यं न बीजिनो भवतीत्येतदर्थमस्योपन्यासः । तथा कन्यातोऽन्यस्मिन्नपि गवादिद्रव्ये सकृदेव ददानीत्याह न पुनस्तदन्यस्मै दीयत इति त्रीण्येतानि साधूनां सकृद्भवन्ति । यद्यपि कन्यादानस्य सकृत्करणं प्रकृतोपयुक्तं, तथापि प्रसङ्गादंशदानयोरपि सकृताभिधानम् \। “सकृदाह ददानि” इत्येनेनैव कन्यादानस्यापि सकृत्करणसिद्धौ प्रकृतोपयोगित्वादेव पृथगभिधानम् ॥ ४७ ॥
यथा गोऽश्वोष्ट्र्दासीषु महिष्यजाविकासु च ।
नोत्पादकः प्रजाभागी तथैवान्याङ्गनास्वपि ॥ ४८ ॥
यथा गवादिषु परकीयेष्वात्मवृषभादिकं नियुज्य वत्सोत्पादको न तद्भागी, तथा परकीयभार्यास्वपि नोत्पादकः प्रजाभागी भवति ॥ ४८ ॥
येऽक्षेत्रिणो बीजवन्तः परक्षेत्रप्रवापिणः ।
ते वै सस्यस्य जातस्य न लभन्ते फलं क्वचित् ॥ ४६ ॥
क्षेत्रस्वामिनो ये न भवन्ति, अथ बीजस्वामिनः सन्तः परक्षेत्रे बीजं वपन्ति, ते तत्र क्षेत्रजातस्य धान्यादेः फलं क्वचिदपि देशे न लभन्त इति प्रकृतस्य दृष्टान्तः ॥ ४९ ॥
यदन्यगोषु वृषभो वत्सानां जनयेच्छतम् ।
गोभिनामेव ते वत्सा मोघं स्कन्दितमार्षभम् ॥ ५० ॥
यदन्यदीयगवीपु वृषभो वत्सशतमपि जनयेत्सर्वे ते वत्साः स्त्रीगवीस्वामिनो भवन्त्येव न वृषभस्वामिनः \। वृषभस्य यच्छुक्रसेचनं तद् वृषभस्वामिनो निष्फलमेव भवति। “यथा गोश्चॊष्ट्र्” ( म. स्मृ. ९ - ४८) इत्यनेनोत्पादकस्यप्रजाभागीत्वं न भवतीत्येतत्परत्वेन दृष्टान्त उक्तः, अयं तु क्षेत्रस्वामिनः प्रजाभागित्वं भवतीत्येतत्परत्येन। अतो न पुनरुक्तिः ॥ २२ ॥
तथैवाक्षेत्रिणो बीजं परक्षेत्रप्रवापिणः ।
कुर्वन्ति क्षेत्रिणामर्थं न बीजोलभते फलम् ॥ ५१ ॥
यथा गवादिगर्भेषु तथैचापत्यरहिताः सन्तः परकीयभार्यायां ये बीजं वपन्ति, ते क्षेत्रस्वामिनामेवापत्यलक्षणमर्थं कुर्वन्ति । बीजसेक्ता त्वपत्याख्यं फलं न लभते ॥ ११ ॥
फलं त्वनभिसंधाय क्षेत्रिणां बीजिनां तथा ।
प्रत्यक्षं क्षेत्रिणामर्थो वीजाद्योनिर्गरीयसी ॥ ५२ ॥
यदस्यामुत्पत्स्यतेऽपत्यं तदावयोरुभयोरेवैवं यत्र नियमो न कृतस्तत्र निःसंदिग्धमेव क्षेत्रिणोऽपत्यम् । उक्तरीत्या बीजात्क्षेत्रं बलवत् ॥ ५२ ॥
क्रियाऽभ्युपगमात्त्वेतद्बीजार्थं यत्प्रदीयते ।
तस्येह भागिनौ दृष्टौ वीजी क्षेत्रिक एव च ॥ ५३ ॥
यदात्रापत्यं भविष्यति तदावयोरेवेति नियम्यैतत्क्षेत्रं स्वामिना बीजवपनार्थ यद्बीजिनो दीयते तस्यापत्यस्य लोके बीजिक्षेत्रिणौद्वावपि भागिनौ दृष्टौ॥ २३ ॥
ओघवाताहृतं बीजं यस्य क्षेत्रे प्ररोहति ।
क्षेत्रिकस्यैव तद्वीजं न वप्ता लभते फलम् ॥ ५४ ॥
यद्वीजं जलवेगवाताभ्यामन्यदीयक्षेत्रादानीतं यस्य क्षेत्रे जायते, तत्क्षेत्रस्वामिन एव तद्बीजं भवति, न तु येन बीजमुप्तं स तत्फलं लभते । एवं च स्वभार्याभ्रमेणापरभार्यागमनेममायं पुत्रो भवितेत्यवगमेऽपि क्षेत्रिण एवापत्यमित्यनेन दर्शितम् ॥ १४ ॥
एष धर्मो गवाश्वस्य दास्युष्ट्राजाविकस्य च \।
विहङ्गमहिषीणां च विज्ञेयः प्रसवं प्रति ॥ ५५ ॥
एषैव व्यवस्था गवाश्वादीनां संततिं प्रति ज्ञातव्या \।\। यत्क्षेत्रस्वाम्येव गवाश्वादेः सन्ततिस्वामी, न तु वृषभादिस्वामी \। नियमे तु कृते सत्येतयोरेव संततिस्वाम्यम् ॥ २२ ॥
एतद्वः सारफल्गुत्वं बीजयोन्योः प्रकीर्तितम् ।
अतः परं प्रवक्ष्यामि योषितां धर्ममापदि ॥ ५६ ॥
एतद्बीजयोन्योः प्राधान्याप्राधान्यं युष्माकमुक्तम् । अतोऽनन्तरं स्त्रीणां सन्तानाभावे यत्कर्तव्यं तद्वक्ष्यामि ॥ १६ ॥
भ्रातुर्ज्येष्ठस्य भार्या या गुरुपत्न्यनुजस्य सा \।
यवीयसस्तु या भार्या स्नुषा ज्येष्ठस्य सा स्मृता ॥ ५७ ॥
ज्येष्ठस्य भ्रातुर्या भार्या सा कनिष्ठस्य भ्रातुर्गुरुपत्नी भवति । कनिष्ठस्य च भ्रातुर्या भार्या सा ज्येष्ठभ्रातुः स्नुषा मुनिभिः स्मृता ॥ १७ ॥
ज्येष्ठोयवीयसो भार्यां यवीयान्वाग्रजस्त्रियम् ।
पतितौ भवतो गत्वा नियुक्तावप्यनापदि ॥ ५८ ॥
ज्येष्ठकनिष्ठभ्रातरावितरेतरभार्यां गत्वा सन्तानाभावंविना नियुक्तावपि पतितौ स्याताम्॥ ५८ ॥
देवराद्वाःसपिण्डाद्वा स्त्रिया सम्यङ् नियुक्तया ।
प्रजेप्सिताधिगन्तव्या सन्तानस्य परिक्षयेः॥ ५६ ॥
सन्तानाभावे स्त्रिया पत्यादिगुरुनियुक्तया देवरादन्यस्माद्वा सपिण्डाद्वक्ष्यमाणवृताक्तादिनियमवत्पुरुषगमनेनेष्टाः प्रजा उत्पादयितव्याः । ईप्सितेत्यभिधानमर्थात्कार्याक्ष मपुत्रोत्पत्तौ पुनर्गमनार्थम् ॥ १९ ॥
विधवायां नियुक्तस्तु घृताक्तोवाग्यतोनिशि ।
एकमुत्पादयेत्पुत्रं न द्वितीयं कथञ्चन ॥ ६० ॥
विधवायामित्यपत्योत्पादनयोग्यपत्यभावपरमिदम् । जीवत्यपि पत्यौ अयोग्यपत्यादिगुरुनियुक्तो घृताक्तसर्वगात्रो मौनी रात्रावेकं पुत्रं जनयेन्न कथंचिद् द्वितीयम् ॥ ६० ॥
द्वितीयमेके प्रजनं मन्यन्ते स्त्रीषु तद्विदः ।
अनिर्वृतं नियोगार्थं पश्यन्तो धर्मतस्तयोः ॥ ६१ ॥
अन्ये पुनराचार्या नियोगात्पुत्रोत्पादनविधिज्ञा अपुत्र एकपुत्र इति शिष्टप्रवादादनिष्पन्नं नियोगप्रयोजनं मन्यमानाः स्त्रीषु पुत्रोत्पादनं द्वितीयं धर्मतो मन्यन्ते ॥ ६१ ॥
विधवायां नियोगार्थे निर्वृत्ते तु यथाविधि \।
गुरुवच्चस्नुषावच्चवर्तेयातां परस्परम् ॥ ६२ ॥
विधवादिकायांनियोगप्रयोजने गर्भधारणे यथाशास्त्रं सम्पन्ने सति ज्येष्ठो भ्राता कनिष्ठभातृभार्या च परस्परं गुरुवत्स्नुषावच्च व्यवहरेताम् ॥ ६२ ॥
नियुक्तौ यो विधिंहित्वा वर्तेयातां तु कामतः ।
तावुभौ पतितो स्यातां स्नुषागगुरुतल्पगौ ॥ ६३ ॥
ज्येष्टकनिष्ठभ्रातरौ यौ परस्परभार्यायांनियुक्तौ घृताक्तादिविधानं त्यक्त्वा स्वेच्छातोवर्तेयातां तौ स्नुषागगुरुदारगौ पतितौ भवेताम् ॥ ६३ ॥
एवं नियोगमभिधाय दूषयितुमाह—
नान्यस्मिन्विधवा नारी नियोक्तव्या द्विजातिभिः।
अन्यस्मिन्हि नियुञ्जाना धर्मंहन्युः सनातनम् ॥ ६४ ॥
ब्राह्मणादिभिर्विधवा स्त्री भर्तुरन्यस्मिन्देवरादौ न नियोजनोया स्त्रियमन्यस्मिन्नियुञ्जा नास्ते स्त्रीणामेकपतित्वधर्ममनादिसिद्धं नाशयेयुः ॥ ६४ ॥
नोद्वाहिकेषु मन्त्रेषु नियोगः कीर्त्यते : क्वचित् ।
न विवाहविधायुक्तं विधवावेदनं पुनः \।\। ६५ ॥
“अयमणं नु देवम्” इत्येवमादिषु विवाहप्रयोगजनकेषु मन्त्रेषु क्वचिदपि शाखायां न नियोगः कथ्यते । न च विवाहविधायकशास्त्रेऽन्येन पुरुषेण स पुनर्विवाह उतः ॥ ६५ ॥
अयं द्विजैर्हि विद्वद्भिः पशुधर्मो विगर्हितः ।
मनुष्याणामपि प्रोक्तो वेने राज्यं प्रशासति ॥ ६६ ॥
यस्मादयं पशुसम्बन्धी मनुष्याणामपि व्यवहारो विद्वद्भिर्निन्दितः । योऽयमधार्मिके
वेने राज्ञि राज्यं कुर्वाणे तेन कर्तव्यतया प्रोकः । अतो वेनादारभ्य प्रवृत्तोऽयमादिमानिति निन्द्यते ॥ ६६ ॥
स महीमखिलां भुञ्जन्राजषिप्रवरः पुरा ।
वर्णानां सङ्करं चक्रे कामोपहतचेतनः ॥ ६७ ॥
स वेनो महीं समग्रां पूर्व पालयन्नत एव राजपिश्रेष्टा, व तु धार्मिकत्वात्,कालोपहतवद्धिर्भ्रातृभार्यागमनरूपं वर्णसंकरं प्रावतैयत् ॥ १७ ॥
ततः प्रभृति यो मोहात्प्रमीतपतिकांस्त्रियम् ।
नियोजयत्यपत्यार्थ तं विगर्हन्ति लाघवः॥६॥
वेनकालात्प्रभृति यो मृतभर्तृकादिलस्त्रियं शास्त्रार्थाज्ञानापत्यनिमित्तं देवरादौनियोजयति, तं साधवो नियतं गर्हयन्ते। अयं च स्वोकनियोगनिषेधः कलियुगविषयः । तदा
बृहस्पतिः—
“उक्तो नियोगो मुनिना निषिद्धः स्वयमेव तु ।
युगक्रमादशक्योऽयं कर्तुमन्यविधानतः ॥
तपोज्ञानसमायुक्ताः कृतत्रेतायुगे नराः ।
द्वापरेच कलौनृणां शक्तिहानिर्हिनिर्मिता ॥
अनेकधा कृताः पुत्रा ऋषिभिश्चपुरातनैः ।
न शक्यन्तेऽधुना कर्तुं शक्तिहीनैरिदन्तनैः ॥
अतो यद् गोविन्दराजेन युगविशेषव्यवस्थामज्ञात्वा सर्वदैव सन्तानाभावेनियोगाइनियोगपक्षः श्रेयानिति स्वमनीषया कल्पितं तन्मुनिव्याख्याविरोधान्नाद्रियामहे ।
प्रायशो मनुवाक्येषु मुनिव्याख्यानमेव हि ।
नापराध्योऽस्मि विदुषां क्वाहं सर्वविदः कुधीः ॥ ६८ ॥
नियोमप्रकरणत्वात्कन्यागतं विशेषमाह—
यस्या म्रियेत कन्याया वाचा सत्ये कृते पतिः ।
तामनेन विधानेन निजो विन्देत देवरः ॥ ६६ ॥
यस्याः कन्याया वाग्दाने कृते सति भर्ता म्रियेत तामनेन वक्ष्यमाणेनानुष्ठानेन भर्तुःसोदरभ्राता परिणयेत् ॥ ६९ ॥
यथाविध्यधिगम्यैनां शुक्लवस्त्रां शुचित्रताम् ।
मिथो भजेताप्रसवात्सकृत्सकृतावृतौ ॥ ७० ॥
स देवरो विवाहविधिना एनां स्वीकृत्य, शुकुवस्त्रां कायवाङ्मनःशौचशालिनीमागर्भग्रहणाद्रहसि ऋतावृतावेकैकवारं गच्छेत् । एवं कन्याया नियोगप्रकारत्वाद्विवाहस्याग्रहाच्चगमनोपदेशाद्यस्मै वाग्दत्ता तस्यैव तदपत्यं भवति ॥ ७० ॥
न दत्त्वा कस्यचित्कन्यां पुनर्दद्याद्विचक्षणः ।
दत्त्वा पुनः प्रयच्छन्हि प्राप्नोति पुरुषानृतम् ॥ ७१ ॥
कस्मैचिद्वाचा कन्यां दत्वा तस्मिन्मृते दानगुणदाषज्ञस्तामन्यस्मै न दद्यात् । यस्मादेकस्मै दत्त्वाऽन्यस्मै ददत् पुरुषानृतं “सहस्रम्” ( म. स्मृ. ८-१३८ ) इत्युक्तदोषं प्राप्नोति । सप्तपदीकरणस्याजातत्वाद्भार्यात्वानिष्पत्तेः पुनर्दानाशङ्कायामिदं वचनम् ॥ ७१ ॥
विधिवत्प्रतिगृह्यापि त्यजेत्कन्यां विगर्हिताम् ।
व्याधितां विप्रदुष्टां वा छद्मना चोपपादिताम् ॥ ७२ ॥
“अद्भिरेव द्विजाग्र्याणाम्” ( म. स्मृ. ३-३५ ) इत्येवमादिविधिना प्रतिगृह्यापि कन्यां
वैधव्यलक्षाणॊपेतांरोगिणीं, क्षतयोनित्वाद्यभिशापवतीमधिकाङ्गादिगापनच्छ द्मोपपादितां सप्तदीकरणाप्राग्ज्ञातां त्यजेत् । ततश्च तत्त्यागे दोषाभाव इत्येतदर्थं, न तु त्यागार्थम् ॥७२॥
यस्तु दोषवर्ती कन्यामनाख्यायोपपादयेत् ।
तस्य तद्वितथं कुर्यात्कन्यादातुर्दुरात्मनः ॥ ७३ ॥
या पुनर्दोषवतींकन्यां दोषाननभिधाय ददाति तस्य कन्यादातुर्दुरात्मनो दानं तत्प्रत्यर्पणेन व्यर्थंकुर्यात् ॥ एतदपि त्यागे। दोषाभावकथनार्थम् ॥ ७३ ॥
विधाय वृत्तिं भार्यायाः प्रवसेत्कार्यवान्नरः ।
अवृत्तिकर्षिता हि स्त्री प्रदुष्येत्स्थितिमत्यपि ॥ ७४ ॥
कार्ये सति मनुष्यः पत्न्या ग्रासाच्छादनादि प्रकल्प्य देशान्तरं गच्छेत् । यस्माद् ग्रासाद्यभावपीडिता स्त्री शीलवत्यपि पुरुषान्तरसंपर्कंभजे ॥ ७४ ॥
विधाय प्रोषिते वृत्तिं जीवेन्नियममास्थिता ।
प्रोषिते त्वविधायैव जीवेच्छिपैरगर्हितैः ॥ ७५ ॥
भक्ताच्छादनादि दत्त्वा पत्यौ देशान्तरंगते देहप्रसाधनपरगृहगमनरहिता जीवेत् । अदत्त्वा पुनर्गते सूत्रनिर्माणादिभिरनिन्दितशिल्पेन जीवेत् ॥ ७५ ॥
प्रोषितो धर्मकार्यार्थंप्रतीक्ष्योऽष्टौ नरः समाः ।
विद्यार्थं षट् यशोऽर्थं वा कामार्थं त्रींस्तु वत्सरान् ॥ ७६ ॥
गुर्वाज्ञासंपादनादिधर्मकार्यनिमित्तं प्रोषितः पतिरष्टौ वर्षाणि पत्न्या प्रतीक्षणीयः, ऊर्ध्वं पतिरसंनिधिंगच्छेत् । तदाह वसिष्ठः- “प्रोषितपत्नी पञ्च वर्षाण्युपासीत, ऊर्ध्वं पतिसकाशमच्छेत्” इति । विद्यार्थं प्रोषितः षड् वर्षाणि प्रतीक्ष्यः, निजविद्याविभाजनेन यशोऽर्थमपि प्रोषितः पतिः षडेव । भार्यान्तरोपभोगार्थं गतस्त्रीणि वर्षाणि ॥ ७६ ॥
संवत्सरं प्रतीक्षेत द्विषन्तीं योषितं पतिः ।
ऊर्ध्वं संवत्लरात्त्वेनां दायं हृत्वा न संवसेत् ॥ ७७ ॥
पतिविषयसंजातद्वेषां स्त्रियं वर्षं यावत्प्रतीक्षेत । तत ऊर्ध्वमपि द्विषन्तीं स्वदत्तमलङ्कारादि धनं हृत्वा नोपगच्छेत् \। ग्रासाच्छादनमात्रं तु देयमेव ॥ ७७ ॥
अतिक्रामेत्प्रमत्तं या मत्तं रोगार्तमेव वा ।
सा त्रीन्मासान्परित्याज्या विभूषणपरिच्छदा ॥ ७८ ॥
या स्त्री द्यूतादिप्रमादवन्तं मदजनकपानादिना मत्तं व्याधितं वा शुश्रूषाद्यकरणेनावजानाति सा विगतालङ्कारशय्यादिपरिच्छदा त्रीन्मासान्नोपगन्तव्या ॥ ७८ ॥
उन्मत्तं पतितं क्लीबमबीजं पापरोगिणम् ।
न त्यागोऽस्ति द्विषन्त्याश्च न च दायापवर्तनम् ॥ ७६ ॥
वातादिक्षोभादप्रकृतिस्थं, पतितमेकादशाध्याये वक्ष्यमाणं, नपुंसकम्, अबीजं बाध्यरेतस्स्वादिना बोजराहतं, कुष्ठाद्युपेतं च पतिमपरिचरन्त्यास्त्यागो न करणीयो, न च धनग्रहणंकरणीयम् ॥ ७९ ॥
मद्यपाऽसाधुवृत्ता च प्रतिकूला चया भवेत् ।
व्याधिता वाऽधिवेत्तव्या हिंस्रार्थघ्नीच सर्वदा ॥ ८० ॥
निषद्धमद्यद्यपानरता, असाध्वाचारा, भर्तुः प्रतिकूलाचरणशीला, कुष्ठादिव्याधियुका, नृत्यादिताडनशीला, सततमतिव्ययकारिणी या भार्या भवेत्साऽधिवेत्तव्या, तस्यां सत्यामन्यो विवाहः ‘कार्यः ॥ ८॥
वन्ध्याष्टमेऽधिवेद्याब्देदशमे तु मृतप्रजा ।
एकादशे स्त्रीजननी सद्यस्त्वप्रियवादिना ॥ ८१ ॥
प्रथमर्तुमारभ्याविद्यमानप्रसुता अष्टमेवर्षंऽविषेदनीया, मृतापत्या दशमे स्त्रीजनन्येकादशे, अप्रियवादिनी सद्य एव वद्यपुत्रा भवति । पुत्रवत्यां तु तस्यां धर्मप्रजासम्पन्नेदारे नान्यां कुर्वीत, अन्यतरापाये तु कुर्वीत” इत्यापस्तम्बनिषेधादधिवेदनंकार्यम् ॥ ८१ ॥
या रोगिणी स्यात्तु हिता सम्पन्ना चैव शीलतः ।
सानुज्ञाप्याधिवेत्तव्या नावमान्या च कर्हिचित् ॥ ८२ ॥
या पुनर्व्याधिता सती पत्युरनुकूला भवति, शीलवता च स्यात्ताननुज्ञाप्यान्योविवाहः कार्यः । कदाचिच्चासौ नावमाननीया॥ ८२ ॥
अधिविन्नातु या नारी निर्गच्छेद्रपिता गृहात ।
सा सद्यः संनिरोद्धव्यात्याज्या वा कुलसन्निधौ ॥ ८३ ॥
या पुनः कृताधिवेदना स्त्री कुपिता निर्गच्छति सा तदहरव रज्ज्वादिना बद्ध्वा स्थापनीया, आकोपनिवृत्तेः । पित्रादिकुलसंनिधौ वा त्याज्या ॥ ८३ ॥
प्रतिषिद्धापि चेद्या तु मद्यमभ्युदयेष्वपि ।
प्रेक्षासमाजं गच्छेद्वासा दण्ड्या कृष्णलानि षटू ॥ ४ ॥
या पुनः क्षत्रियादिका स्त्री भर्त्रादिनिवारिता विवाहाद्युत्सवेष्वपि निषिद्धमद्यंपिवेन्नृत्यादिस्थानजनसमूहौ वा गच्छेत्सा सुवर्णकृष्णलानि षट् व्यवहारप्रकरणाद्राज्ञा दण्डनीया ८४
यदि स्वाश्चापराश्चैव विन्देरन्योषितो द्विजाः ।
तासां वर्णक्रमेण स्याज्ज्यैष्ठ्यं पूजा च वेश्म च ॥ ८५ ॥
यदि द्विजातयः स्वजातीया विजातीयाश्चॊद्वहेयुस्तदा तासां द्विजातिक्रमेण वाक्समानदायविभागोत्कर्षार्थं ज्येष्टत्वं पूजा च वस्त्रालंकारादिदानेन गृहं च प्रधानं स्यात् ॥ ८६ ॥
भर्तुः शरीरशुश्रूषां धर्मकार्यं च नैत्यकम् ।
स्वा चैव कुर्यात्सर्वेषां नास्वजातिः कथञ्चन ॥ ८६ ॥
भर्तुर्देहपरिचर्यामन्नदानादिरूपां धर्मकार्यं च भिक्षादानातिथिपरिवेषणहोमीयद्रव्योपकल्पनादि प्रात्यहिकं सर्वेषां द्विजातीनां सजातिभार्येव कुर्यान्न तु कदाचिद्विजातीयेति ॥८६॥
यस्तु तत्कारयेन्मोहात्सजात्या स्थितयाऽन्यया ।
यथा ब्राह्मणचाण्डालः पूर्वदृष्टस्तथैव सः ॥ ८७ ॥
यः पुनः स्वजातीयया संनिहितया देहशुश्रूषादिकंकर्तव्यं विजातीयया मौर्ख्यात्कारयेत्स यथा ब्राह्मण्यां शुद्राजातो ब्राह्मणचाण्डालस्तथैव पूर्वैऋषिभिर्दृष्ट इति पूर्वानुवादः ॥८७॥
उत्कृष्टायाभिरूपाय वराय सदृशाय च ।
अप्राप्तामपि तां तस्मै कन्यां दद्याद्यथाविधि ॥ ८८॥
[प्रयच्छेनग्निकांकन्यामृतुकालभयान्वितः ।
ऋतुमत्यां हि तिष्ठन्त्यामेनो दातारमृच्छति ॥ २ ॥ ]
कुलाचारादिभिरुत्कृष्टाय सुरूपाय समानजातीयाय वरायाप्राप्तकालामपि ।
“विवाहयेदष्टवर्षामेवं धर्मो न हीयते ।
इति दक्षस्मरणात् । तस्मादपि कालात्प्रागपि कन्यां ब्राह्मविवाहविधिना दधात्॥८८॥
काममामरणात्तिष्ठेद् गृहे कन्यर्तुमत्यपि ।
न चैवैर्ना प्रयच्छेत्तु गुणहीनाय कर्हिचित् ॥ ६ ॥
सञ्जातानवाऽपिकन्या वरं मरणपर्यन्तं पितृगृहे तिष्ठेन्न पुनरेनां । विद्यागुणरहिताय काचित्पित्रादिर्दद्यात् ॥ ८९ ॥
त्रीणि वर्षाण्युदीक्षेत कुमार्यृतुमती सती ।
ऊर्ध्वं तु कालादेतस्माद्विन्देत सदृशं पतिम् ॥ ३० ॥
पित्रादिभिगुणवद्वरायादीयमाना कन्या संजातार्तवा सती त्रीणि वर्षाणि प्रतीक्षेव । वर्षत्रयात्पुनरूर्ध्वमधिकगुणवरालाभे समानजातिगुणं वरं स्वयं वृणीत ॥ १० ॥
अदीयमाना भर्तारमधिगच्छेद् यदि स्वयम् ।
नैनः किञ्चिदवाप्नोति न च यं साधिगच्छति ॥ ३१ ॥
पित्रादिभिरदीयमाना कुमारी यथोक्तकाले यदि भर्तारं स्वयं वृणुते, तदा सा न किञ्चित्पापंप्राप्नोति, न च तत्पतिः पापं प्राप्नोति ॥ ९१ ॥
अलंकारं नाददीत पित्र्यं कन्या स्वयंवरा ।
मातृकं भ्रातृदत्तंवा स्तेना स्याद्यदि तं हरेत् ॥ ४२ ॥
स्वयं वृतपतिका कन्या वरस्वीकरणात्पूर्वं पितृमातृभ्रातृभिर्द्त्तमलङ्कार \। तेभ्यः समर्पयेत् ।यदा नार्पयत्तदा चौरी स्यात् ॥ ९२ १
पित्रे न दद्याच्छुल्कं तु कन्यामृतुतींहरन् ।
स हि स्वाभ्यादतिक्रामेद्वतूनां प्रतिरोधनातू ॥१९३ ॥
ऋतुयुक्तां कन्यां वरः परिणयन्पित्रे शुल्कं न दद्यात् । यन्मात्स पिता \। ऋतुकार्यापत्योत्पत्तिनिरोधात्कन्यायाः स्वामित्वाद्धीयते ॥ १३ ॥
त्रिंशद्वर्षोद्वहेत्कन्यां हृद्यां द्वादशवार्षिकीम् ।
त्र्यष्टवर्षोऽष्टवर्षींवा धर्मे सीदति सत्वरः ॥ १४ ॥
त्रिशद्वषः पुमान् द्वादशवर्षवयस्कां मनाहारिणींकन्यामुद्वहेत्।चतुर्विंशतिवर्षो वाऽष्टवर्षीगार्हस्थ्यधर्मऽवसाद गच्छति त्वरावान् \। एतच्च योग्यकालप्रदर्शनपरं न तु । नियमार्थं, प्रायेणैतावता कालेन गृहीतवेदो भवति, त्रिभागवयस्का च कन्या । वोढुर्यृनॊयोग्या, इतिगृहीतवेदश्चॊपकुर्वाणको गृहस्थाश्रमं प्रति न विलम्बेतेति सत्वर इत्यस्यार्थः ॥ ९४ ॥
देवदत्तां पतिर्भार्यांविन्दते नेच्छयात्मनः ।
तां साध्वीं विभृयानित्यं देवानां प्रियमाचरन् ॥ ६५ ॥
“भगो अर्यमा सविता पुरंविर्मह्यंत्वादुर्गार्हपत्याय देवा” इत्यादि मन्त्रलिङ्गात, या देवैदत्ताभार्या तां पतिर्लभने, न तु स्वेच्छया\। तां सर्व देवानां प्रियं कुर्वन्प्रासाच्छादनादि ना सदा द्वेषाद्यपेतामपि पोषयेत् ॥ १५ ॥
प्रजनार्थंस्त्रियः सृष्टाः सन्तानार्थं च मानवाः ।
तस्मात्साधारणो धर्मः श्रुतौ पत्न्या सहोदितः ॥ ४६॥
यस्माद्दर्भग्रहणार्थं स्त्रियः सुष्टा गर्भाधानार्थं च मनुष्यास्तस्माद्गर्भोत्पादन मिवानयोरग्न्याधानादिरपि धर्मः पत्न्या सह साधारणः “क्षौमे वसानावप्नीनादवीयातां” इत्यादिवदेऽभिहितः \। तस्माद्भार्यो बिभृयादिति पूर्वोक्तस्य शेषः ॥ ९६ ॥
कन्यायां दन्तशुल्कायां म्रियेत यदि शुल्कदः ।
देवराय प्रदातव्या यदि कन्याऽनुमन्यते ॥ ६७ ॥
कन्यायांदत्तशुल्कायां सत्यामसञ्जातविवाहायां यदि शुल्कदो वरो म्रियते, तदा देवरायः पित्रादिभिर्वाऽसौ कन्या दातव्या, यदि सा स्वीकरोति । “यस्या म्रियेत” (म. स्मृ. ९-६९) इति प्रागुक्तंनियोगरूपं, इदं तु शुल्कग्रहणविषयम् ॥ १७ ॥
आददीत न शूद्रोऽपि शुल्कं दुहितरं ददन् ।
शुल्कं हि गृह्णन्कुरुते छन्नंदुहितुविक्रयम् ॥ ८ ॥
शास्त्रानभिज्ञः शूद्रोऽपि पुत्र ददच्छुल्कं न गृह्णीयात्किं पुनः शास्त्रविद् द्विजातिः । यस्माच्छुल्कं गृह्णन्गुप्तं दुहितृविक्रयं कुरुते । “न कन्यायाः पिता” (म.स्सु ३-९१ ) इत्यनेन निषिद्धमपि शुल्कग्रहणं कन्यायामपि गृहीतशुल्कायां शास्त्रीयनियमदर्शनाच्छुल्कग्रहणे शास्त्रीयत्वशङ्कायांपुनस्तन्निषिध्यते ॥ १८ ॥
एतत्तु न परे चक्रुर्नापरे जातु साधवः ।
यदन्यस्य प्रतिज्ञाय पुनरन्यस्य दीयते ॥ १९ ॥
एतत्पुनः पूर्वे शिष्टा न कदाचित्कृतवन्तः, नाप्यपरे वर्तमानकालाः कुर्वन्ति, यदन्यस्य कन्यामङ्गीकृत्य पुनरन्यस्मै दीयत इति । एतच्च गृहीतशुल्केकन्यामदत्त्वा कस्यचित् कन्यायामिति तु गृहीतशुल्कविषयम् ॥ ९९ ॥
नानुशुश्रूम जात्वेतत्पूर्वेष्वपि हि जन्मसु ।
शुल्कसंज्ञेन मूल्येन छन्नं दुहितृविक्रयम् ॥ १०० ॥
पूर्वकल्पेष्वप्येतद् वृत्तमिति कदाचिद्वयं न श्रुतवन्तः, यच्छुल्काभिधानेन मूल्येन कश्चित्साधुगूढं दुहितृविक्रयमकार्षीदिति शुल्कनिषेधार्थवादः ॥ १० ॥
अन्योन्यस्याव्यभिचारो भवेदामरणान्तिकः ।
एषः धर्मः समासेन ज्ञेयः स्त्रीपुंसयोःपरः ॥ १०१ ॥
भार्यापत्योर्मरणान्तं यावद्धर्मार्थकामेषु परस्पराव्यभिचारः स्यादित्येव संक्षेपतः स्त्रीपुंसयोः प्रकृष्टो धर्मो ज्ञातव्यः ॥ १०१ ॥
तथा च सति—
तथा नित्यं यतेयातां स्त्रीपुंसौ तु कृतक्रियौ \।
यथा नाभिचरेतां तौ वियुक्तावितरेतरम् ॥ १०२ ॥
स्त्रीपुंसौ कृतविवाहौ तथा सदा यत्नं कुर्यातां, यथा धर्मार्थकामाविषये वियुक्तौपरस्परं न व्यभिचरेताम् ॥ १०२ ॥
एष स्त्रीपुंसयोरुक्तोधर्मो वो रतिसंहितः ।
आपद्यपत्यप्राप्तिश्च दायभागं निबोधत ॥ १०३ ॥
एष भार्यापत्योरन्योन्यानुरागयुक्तो धर्मो युष्माकमुक्तः । सन्तानाभावे चापत्यप्राप्तिरुक्ता । इदानीं दीयत इति दायः पित्रादिधनं तस्य विभागव्यवस्थां शृणुत ॥ १०३ ॥ भ्रातरो मिलित्वा पितृमरणादूर्ध्वं पैतृकं मातृमरणादूर्ध्वं मातृकं धनं समं कृत्वा विभजेरन् । ज्येष्टगोचरतयोद्धारस्य वक्ष्यमाणत्वात् समभागोऽयं ज्येष्ठभ्रातर्युद्धारमनिच्छति बोद्धव्यः पित्रोमरणादूर्ध्वंविभागहेतुमाह—
ऊर्ध्वं पितुश्च मातुश्च समेत्य भ्रातरः समम् ।
भजेरन्पैतृकं रिक्थमनीशास्ते हि जीवतोः ॥ १०४ ॥
यस्मात्ते पुत्रा जावतोः पित्रोस्तदीयधने स्वामिनो न भवन्ति । मातुरपि प्रकृतत्वास्पैतृकमित्यनेन मातृकस्यापि ग्रहणम् । अयं च पितृमरणानन्तरं विभागो जीवतः पितुरिच्छाभावे
द्रष्टव्यः। पितुरिच्छया जीवत्यपि तस्मिन्विभागः। तदाह याज्ञवल्क्यः—
“विभागं चेत्पिता कुर्यादिच्छया विभजेत्सुतान्” (या. स्मृ. २-११४ ) इति॥ १०४॥ यदा पुनर्ज्येष्ठो धामिको भवति, तदा—
ज्येष्ठ एव तु गृह्णीयात्पित्र्यं धनमशेषतः।
शेषास्तमुपजीवेयुर्यथैव पितरं तथा॥१०५॥
ज्येष्ठ एव पितृसम्बन्धि धनं गृह्णीयात्। कनिष्ठाः पुनर्ज्येष्ठं भक्ताच्छादनार्थं पितरमिवोपजीवेयुः। एवं सर्वेषां सहैवावस्थादम्॥ १०५॥
ज्येष्ठेन जातमात्रेण पुत्री भवति मानवः।
पितृणामनृणश्चैव स तस्मात्सर्वमर्हति॥ १०६॥
उत्पन्नमात्रेण ज्येष्टेन संस्काररहितेनापि मनुष्यः पुत्रवान्भवति। ततश्च “नापुत्रस्य लोकोऽस्ति” (च० ब्रा० पञ्चिका ७ अ० ३ ) इति श्रुतेः पुण्यलाकाभावपरिहारो भवति। तथा “प्रजया पितृभ्यः” इति श्रुतेः, “पुत्रेण जातमात्रेण पितॄणामनृणश्च सः” इति। अतो ज्येष्ठ एव सर्वोधनमहति पूर्वस्य। अनुजास्तेन साम्ना वर्तरन्॥ १३६॥
यस्मिन्नृणं संनयति येन चानन्त्यमश्नुते।
स एव धर्मंजः पुत्रः कामजानितरान्विदुः॥ १०७
यस्मिन् जाते ऋणं शोधयति। येन जातेनामृतत्वं प्राप्नोति। तथा च श्रुतिः - “ऋणमस्मिन्सन्नयत्यमृतत्वं च गच्छति। पिता पुत्रस्य जातस्य पश्येच्चेज्जीवतो मुखम्” ( ब्र. ब्रा. पञ्चिका७ अ. ३ ) इति। स एव पितुर्धर्मेण हेतुना जातः पुत्रो भवति, तेनैकेनैव ऋणांपनयनादयुपकारस्य कृतत्वात्। इतरांस्तु कामजान्मुनयो जानन्ति। ततश्च सर्वं धनं गृह्णीयादित्यस्यैवायमपि विशेषः॥ १०७॥
पितेव पालयेत्पुत्राज्येष्ठो भ्रातृन्यवीयसः।
पुत्रवश्चापि वर्तेरञ्ज्येष्ठे भ्रातरि धर्मतः॥ १०८॥
ज्येष्ठो भ्राता विभागाभावेऽनुज्जान्भ्रातृम्भक्ताच्छादनादिभिः पितेव बिभृभात्। अनुजाश्व भ्रातरः पुत्रा इव ज्येष्ठे भ्रातरि धर्माय वर्तेरन्। १०८॥
ज्येष्ठ कुलं वर्धयति विनाशयति वा पुनः।
ज्येष्ठः पूज्यतमो लोके ज्येष्ठः सद्भिरगर्हितः॥ १०६॥
अकृतावभागा ज्यष्ठो यदि धामिको भवति तदानुजानामपि तदनुयायित्वेन धार्मिकत्वाज्ज्येष्ठःकुलं वृद्धिंनयति। यद्यधार्मिको भवति तदानुजानामपि तदनुयायित्वाज्ज्येष्ठःकुलं नाशयति। तथा गुणवान्ज्येष्ठो लोके पूज्यतमः साधुभिश्चागर्हिता भवति॥ १०९॥
यो ज्येष्ठो ज्येष्ठवृत्तिः स्यान्मातेव स पितेव सः।
अज्येष्ठवृत्तियेस्तु स्यात्स संपूज्यस्तु बन्धुवत्॥ ११०॥
यो ज्येष्ठोऽनुजेषु भ्रातृषु पितृवद्वर्तेतस पितेव मातेवागर्हणीयो भवाति। यः पुनस्तथा न वर्ततस मातुलादिबन्धुवदर्चनीयः॥ ११०॥
एवं सह वसेयुर्वा पृथग्वा धर्मेकाम्यया।
पृथग्विवर्धते धर्मस्तस्माद्धर्म्यापृथक् क्रिया॥ १११॥
एवमविभक्ताभ्रातरः सह संवसेयुः। यदि वा धर्मकामनया कृतविभागाः पृथग्वसेयुः। यस्मात्पृथगवस्थाने सति पृथक पृथक् पञ्चमहायज्ञाद्यनुष्ठानधर्मस्तेषां वर्धते, तस्माद्विभाग
क्रिया धर्मार्था। तथा च बृहस्पतिः—
एकपाकेन वसतां पितृदेवद्विजार्चनम्।
एकं भवेद्विभक्तानां तदेव स्याद् गृहे गृहे॥ १११॥
ज्येष्टस्य विंश उद्धारः सर्वद्रव्याच्च यद्वरम्।
ततोऽर्धं मध्यमस्य स्यात्तुरीयं तु यवीयसः॥ ११२॥
उद्ध्रियत इत्युद्धारः, ज्येष्ठस्याविभक्तसाधारणधनादुधृत्य विंशतितमो भागःसर्वद्रव्येभ्यश्चयच्छ्रेष्ठं तद्दातव्यम्। मध्यमस्य चत्वारिंशत्तमो भागो देयः। कनिष्ठस्यपुनरशीतितमो भागो दातव्यः। अवशिष्टं धनं समं कृत्वा विभजनीयम्॥ १९२॥
ज्येष्ठश्चैव कनिष्ठश्च संहरेतां यथोदितम्
येऽन्ये ज्येष्ठकनिष्ठाभ्यां तेषां स्यान्मध्यमं धनम्॥ १२३॥
ज्येष्ठकनिष्ठौ पूर्वश्लोके यथोकमुद्धारं गृह्णीयाताम्। ज्येष्ठकनिष्ठव्यतिरिक्ता ये म्ध्यमास्तेषामेवावान्तरज्येष्ठकनिष्ठतामनपेक्ष्य मध्यमस्योक्तचत्वारिंशद्भागः प्रत्येकं दातव्यः। मध्यमानामवान्तरज्येष्ठकनिष्ठदेयभागे वैषम्यवारणार्थमिदम्॥ ११३॥
सर्वेषां धनजातानामाददीताग्र्यमग्रजः।
यच्च सातिशयं किंचिद्दशतश्चाप्नुयाद्वरम्॥ ११४॥
सर्वेषां धनप्रकाराणां मध्याद्यच्छ्रेष्ठं धनं, ज्येष्ठःतद्धनं गृह्णीयात्। “सर्वद्रव्याच्च यद्वरम् ( म. स्म. ९-११२ ) इत्युक्तमनूदितसमुच्चयबोधनाय। यच्चेकमपि प्रकृष्टं द्रव्यं विद्यते तदपि ज्येष्ठ एव गृह्णीयात्। तथा “दशतः पशूनाम्” इति गोतमस्मरणाद्दशभ्यो गवादिपशुल्य एकैकं श्रेष्ठं ज्येष्ठॊलभते। इदं च यदि ज्येष्ठॊगुणवानितरे निर्गुणास्तद्विषयम्॥ ११४॥
सर्वेषां समगुणत्वे तु—
उद्धारो न दशस्वस्ति संपन्नानां स्वकर्मसु।
यत्किंचिदेव देयं तु ज्यायसे मानवर्धनम्॥ ११५॥
“दशतश्चाप्नुयाद्वरम्” (म. स्मृ. ९-११४) इति योऽयमुद्धार उक्तः सोऽयमध्ययनादिकर्मसमृद्धानां भ्रातॄणां ज्येष्ठस्य नास्ति, तत्रापि यत्किंचिदस्य देयमिति। द्रव्यं पूजावृद्धिकरंज्वेष्ठाय देयम्। एवं च समगुणेषूद्धारप्रतिषेधदर्शनात्पूर्वत्र गुणोत्कर्षाविशेषापेक्षयोद्धारवै पम्यं बोद्धव्यम्॥ ११५॥
एवं समुद्धृतोद्धारे समानंशान्प्रकल्पयेत्।
उद्धारोऽनुद्धृते त्वेषामियं स्यादंशकल्पना॥ ११६॥
एवमुक्तप्रकारेण समुद्धतविंशद्भागाधिके धने समान्भागान् भ्रातृणां कल्पयेत्। विंशतितमभागादौ पुनरनुद्धत इयं वक्ष्यमाणभागकल्पना भवेत्॥ ११६॥
एकाधिकं हरेज्ज्येष्टः पुत्रोऽध्यर्धं ततोऽनुजः।
अंशमंशं यवीयांस इति धर्मो व्यवस्थितः॥ ११७॥
एकाधिकमंशं द्वावंशाविति यावत, ज्येष्ठपुत्रो गृह्णीयात्। अधिक्रमर्धं यत्रांशे सार्धमंशंज्येष्ठादनन्तरजातो गृह्णीयात्। कनिष्ठाः पुनरेकैकमंश गृहीयुरिति व्यवस्थितो धर्मः। इदं तु ज्येष्ठतदनुजयोर्विद्यादिगुणवत्त्वापेक्षया कनिष्ठानां च निर्गुणवत्त्वे बोद्धव्यम्, ज्येष्ठतदनुजयोरधिकदानदर्शनात्॥ ११७॥
स्वेभ्योंऽशेभ्यस्तु कन्याभ्यः प्रदद्युर्भ्रातरः पृथक्।
स्वात्स्वादंशाच्चतुर्भागं पतिताः सुरदित्सवः॥ ११८॥
२६ म०
ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्राश्चत्वारो भ्रातरः स्वजात्यपेक्षया स्वेभ्यश्चतुरोंऽशान् हरेयुः। विप्र इत्यादिना वक्ष्यमाणेभ्यो भागेभ्य आत्मीयादात्मीयाद्भागाच्चतुर्थभागं पृथक् कन्याभ्योऽनुढाभ्यो भगिनीभ्यो या यस्य सोदर्या भगिनी स तस्या एव संस्कारार्थमिति एवं दद्युः। सोदर्याभावे विमातृजैरुत्कृष्ठैरपि संस्कायव। तथा च याज्ञवल्क्यः—
असंस्कृतास्तु संस्कार्या भ्रातृभिः पूर्वसंस्कृतैः
भगिन्यश्चनिजादशाद्दत्वांशं तु तुरीयकम्॥ ( या. सप्ट. २-१२४ )
यदि भगिनीसंस्कारार्थं चतुर्भागं दातुं नेच्छन्ति, तदा पतिता भवेयुः। एतेनैकजातीयवैमात्रेयबहुपुत्रभगिनीसद्भावेऽपि सोदर्यभगिनीभ्यश्चतुर्थंभागदानमवगन्तव्यम्॥ ११८॥
अजाविकंसैकशफंन जातु विषमं भजेत्।
अजाविकं तु विषमं ज्येष्टस्यैव विधीयते॥ ११६॥
एकशफा अम्नादयः। छागमेषाद्येकशफसहितं विभागकाले सर्वं कृत्वा विभक्तुमशक्यं तन्न विभजेकिंतु ज्येष्ठस्यैव तत्स्यान्न तु तत्तुल्यद्रव्यान्तरदानेन समीकृत्य विक्रीय वा तन्मूल्यं विभजेत्। अजाविकमिति पशुद्वन्द्वाद्विभाषैकवद्भावः॥ ११९॥
यवीयाञ्ज्येष्ठभार्यायां पुत्रमुत्पादयेद्यदि।
समस्तत्र विभागः स्यादिति धर्मो व्यवस्थितः॥ १२०॥
कनिष्ठो यदि ज्येष्ठ भ्रातृभार्यायां नियोगेन पुत्रंजनयेत्तदा तेन पितृपितृष्येण सह तस्य क्षेत्रजस्य समो विभागः स्यान्न तु पितृवत्सोद्धारो भवतीति विभागव्यवस्था नियता। अनियोगोत्पन्नस्यानं शित्वंवक्ष्यति। यद्यपि “समेत्य भ्रातरः ! समम्” (म. स्मृ. ९-१०४) इत्युक्तं तथाप्यस्मादेव लिङ्गात्पौत्रस्यापि मृतपितृकस्य पैतामहे धने पितृव्यवद्विभागोऽस्तीति गम्यते॥ १२०॥
ज्येष्ठभ्रातुः क्षेत्रजः पुत्रोऽपि पितेव सोद्धारविभागी युक्त इतीमां शां निराकृत्य पूर्वोक्तमेव द्रढयति—
उपसर्जनं प्रधानस्य धर्मतो नोपपद्यते।
पिता प्रधानं प्रजने तस्माद्धर्मेण तं भजेत्॥ १२१॥
अप्रधानं क्षेत्रजः पुत्रः प्रधानस्य क्षेत्रिणः पितृधमण सोद्धारविभागग्रहणरूपेण न संबध्यते। क्षेत्र्यपि पिता तद्वारेणापत्योत्पादने प्रधानम्। तस्मात्पूर्वोक्तेनैव धर्मेण विभागव्यवस्थारूपेण पितृव्येण सह तं क्षेत्रजं विभजेदिति पुर्वस्यैव शेषः॥ १२१॥
पुत्रः कनिष्ठो ज्येष्ठायां कनिष्ठायां च पूर्वजः।
कथं तत्र विभागः स्यादिति चेत्संशयो भवेत्॥ १२२॥
यदि प्रथमोढायांकनीयान्पुत्रो जातः पश्चादूढायां च ज्येष्ठस्तदा तत्र कथं विभागो भवेदिति संशयो यदि स्यात्किं मातुरुद्वाहक्रमेण पुत्रस्य ज्येष्ठत्वमुत स्वजन्मक्रमेणॆति तदाह॥१२२॥
एकं वृषभमुद्धारं संहरेत स पूर्वजः।
ततोऽपरे ज्येष्ठवृषास्तदूनानां स्वमातृतः॥ १२३॥
पूर्वस्यां जातः पूर्वजः। “ड्यापोः संज्ञाछन्दसोबहुलम्” (पा. सू. ६।३।६३ ) इति हृस्वत्वम्। स कनिष्ठोऽप्येकं वृषभमुद्धारं गृह्णीयात्ततः श्रेष्ठवृषभादन्ये ये सन्त्यग्र्याः श्रेष्ठवृषभास्ते तस्माज्ज्जेष्ठिनेयान्मातृत ऊनानां कनिष्ठेयानां प्रत्येकमेकैकशो भवन्तीति मात्रुद्वाहक्रमेण ज्यैष्ठ्यम्॥ १२३॥
ज्येष्ठस्तु जातो ज्येष्ठायां हरेद्वृषभषोडशाः।
ततः स्वमातृतः शेषा भजेरन्निति धारणा॥ १२४॥
प्रथमोढायांपुनर्योजातो जन्मना च भातृभ्यो ज्येष्ठः स वृषभः षोडशो यासांगवां ता गृह्णीयात् पञ्चदश गा एकं वृषभमित्यर्थः। ततोऽनन्तरं येऽन्ये वह्नीभ्यो जातास्ते स्वमातृभागत ऊढज्येष्ठापेक्षया शेषा भागादि विभजेरन्निति निश्चयः॥ १२४॥
सदृशस्त्रीषु जातानां पुत्राणामविशेषतः।
न मातृतो ज्यैष्ठ्यमस्ति जन्मतो ज्यैष्ठ्यमुच्यते॥ १२५॥
समानजातीयस्त्रीषु जातानां पुत्राणां जातिगतविशेषाभावेसति न मातृक्रमेण ज्यैष्ठ्यमृषिभिरुच्यते। जन्मज्येष्ठानां तु पूर्वोक्त एवविंशतिभागादिरुद्वारे बोद्धव्यः । एवं चमातृज्यैष्ठस्य विहितप्रतिषिद्धत्वात्षोडशीग्रहणाग्रहणावद्विकल्पः। स च गुणवन्निर्गुणतया भ्रातॄणां गुरुलघुत्वावगमाद्व्यवस्थितः। अत एव—
जन्मविद्यागुणज्येष्ठो त्र्यंशं दायादवाप्नुयात्।
इति बृहस्पत्यादिमभिर्जन्मज्येष्ठस्य विद्याद्युत्कर्षणोद्धारोत्कर्ष उक्तः। ``निर्गुणस्यैकवृषभम्’’ इति मन्दगुणस्य “वृषभषोडशाः” (म. स्मृ. ९-१२४) इति मातृज्यैष्ठ्याश्रयणेनोद्वारो बोद्धव्यः। मातृज्येष्ठ्यविधिं त्वनुवादं (१) मेधातिथिरवदत्। गोविन्दुराजस्त्वन्यमतं जगौ १२५ नकेवलं विभागे जन्मज्यैष्ठ्यं, किंतु—
जन्मज्येष्टेन चाह्वानं सुब्रह्मण्यास्वपि स्मृतम्।
यमयोश्चैव गर्भेषु जन्मतो ज्येष्ठता स्मृता॥ २२६॥
सुब्रह्मण्याख्यो मन्त्रो ज्योतिष्टोम इतीन्द्रस्याह्वानार्थं प्रयुज्यते। तत्र प्रथमपुत्रेण पितरमुद्दिश्याह्वानं क्रियते। अमुकपिता यजत इत्येवमृषिभिः स्मृतम्। तथा यमयोर्गर्भ एककालंनिषिक्तयोरपि जन्मक्रमेणैव ज्येष्ठता स्मृता। गर्भेष्विति बहुवचनं खोबहुत्वापेक्षया॥१२६॥
अपुत्रोऽनेन विधिना सुतां कुर्वीत पुत्रिकाम्।
यदपत्यं भवेदस्यां तन्मम स्यात्स्वधाकरम्॥ १२७॥
[ अभ्रातृकां प्रदास्यामि तुभ्यं कन्यामलंकृताम्।
अस्यां यो जायते पुत्रः स मे पुत्रो भवेदिति॥ ३॥ ]
अविद्यमानपुत्रो यदस्यामपत्यं जायेत तन्मम श्राद्धाद्यौर्ध्वदेहिककरंस्यादिति कन्यादानकाले जामात्रा सह सम्प्रतिपत्तिरूपेण विधानेन दुहितरं पुत्रिकां कुर्यात्॥ १२७॥
अन्न परप्रतिपत्तिरूपमनुवादमाह—
अनेन तु विधानेन पुरा चक्रेऽथ पुत्रिका।
विवृद्ध्यर्थं स्ववंशस्य स्वयं दक्षः प्रजापतिः॥ १२८॥
दक्षः प्रजापतिः पुत्रोत्पादनविधिज्ञः स्ववंशवृत्यर्थमनेनोक्तविधानेन कृत्स्ना दुहितरः पूर्वं पुत्रिकाः स्वयं कृतवान्। कार्त्स्न्येऽथशब्दः॥ १२८॥
ददौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश।
सोमाय राज्ञे सत्कृत्य प्रीतात्मा सप्तविंशतिम्॥ १२३॥
——————————————————————————————————
मेषातिथिना नवमाध्यायस्य चतुर्विंशत्यधिकशतश्लोके “ज्येष्ठस्तु जातोज्येष्ठायाम्” इत्यादौअज्येष्ठायामिति विभज्य व्याख्यातम्। तद्यथा- उद्धारान्तरं वैकल्पिकमेषामुच्यते-अज्येष्ठायां ज्येष्ठो जातःपञ्चदश गा हरेत् षोडशो वृषभः। वृषभसम्बन्धाद्गावोलभ्यन्ते। यथास्य गोद्वितीचेनार्थं इति। अन्ये शेषा गाहरेरन् स्वमातृतः यथैवैषां माता गरीयसी कनीयसीमाहरेत्। अथवा ज्यैष्ठिनेयस्यायमुद्धारोऽधिक उच्यते पूर्वस्तु स्थित एव नात्रानडुत्प्रश्लेषः। शेषाः कनीयांसः स्वमातृतो हरेरन् स्वमातृत इति विविच्यते श्लॊकद्वयस्यार्थवादत्वान्नविवेके यत्नः। उपक्रममात्रमेतत्। सिद्धान्तस्त्वयमुच्यते।
स दक्षो भाविपुत्रिकालाभेन प्रीतात्माऽलङ्कारादिना सत्कृत्य दश पुत्रिका धर्माय, त्रयोदश कश्यपाय, सप्तविंशतिंचन्द्राय द्विजानामोषधीनां च राज्ञे दत्तवान्। सत्कारवचनमन्येषामपि पुत्रिकाकरणे लिङ्गम्। दशेत्यादि व बह्वीनामपि पुत्रकाकरणज्ञापकम्॥ १२९॥
यथैवात्मा तथा पुत्रः पुत्रेण दुहिता समा।
तस्यामात्मनि तिष्ठन्त्यां कथमन्यो धनं हरेत्॥ १३०॥
आत्मस्थानीयः पुत्रः, “आत्मा वै पुत्रनामासि” इति मन्त्रलिङ्गात्तत्समा च दुहिता, तस्या अप्यङ्गेभ्य उत्पादनात्। अतस्तस्यां पुत्रिकायां पितुरात्मस्त्वरूपायां विद्यमानायामपुत्रस्य मृतस्य पितुर्धनंपुत्रिकाव्यतिरिक्तः कथमन्यो हरेत्॥ १३०॥
मातुस्तु यौतकं यत्स्यात्कुमारीभाग एव सः।
दौहित्र एव च हरेदपुत्रस्याखिलं धनम्॥ १३१॥
मातुर्यद्धनं तत्तस्यां मृतायां कुमारीभाग एव स्यान्न पुत्राणां तत्र भागः। कुमारी चानूढाभिप्रेता। तथागोतमः – “स्त्रीधनं दुहितॄणामदत्तानामप्रतिष्ठितानां च अपुत्रस्य च मातामहस्य दौहित्र एव प्रकृतत्वात्पौत्रिकेयः समयं धनं गृह्णीयात् इति॥ १३१॥
दौहित्रो ह्यखिलं रिक्थमपुत्रस्य पितुर्हरेत्।
स एव दद्याद् द्वौ पिण्डौ पित्रे मातामहाय च॥ १३२॥
दौहित्रः प्रकृतत्वात्पौत्रिकेय एव, तस्य मातामहधनग्रहणमनन्तरोक्तंजनकधनप्रहणं च। पिण्डदानार्थोऽयमारम्भः, पितृशब्दस्य तत्रैव प्रसिद्धत्वात्। अन्यस्य पौत्रिकेयः पुत्रान्तररहितस्य जनकस्य समग्र धनं गृह्णीयात्स एव पितृमातामहाभ्यां द्वौ पिण्डौ दद्यात्। पिण्डदानं श्राद्धोपलक्षणार्थम्। पौत्रिकेयत्वेन जनक्रधनग्रहणपिण्डदानव्यामोहनिरासार्थं वचनम् १३२
पौत्रदौहित्रयोर्लोके न विशेषोऽस्ति धर्मतः।
तयोर्हिमातापितरौ सम्भूतौ तस्य देहतः॥ १३३॥
पौत्रपौत्रिकेययोर्लोके धर्मकृत्ये न कश्चिद्विशेषोऽस्ति। यस्मात्तयोर्मातापितरौ तस्य देहादुत्पन्नाविति पूर्वस्यैवानुवादः॥ १३३॥
पुत्रिकायां कृतायां तु यदि पुत्रोऽनु जायते।
समस्तत्र विभागः स्याज्ज्येष्ठता नास्ति हि स्त्रियाः॥ १३४॥
कृतायां पुत्रिकायां यदि तत्कर्तुः पुत्रोऽनन्तरं जायते, तदा तयोर्विभागकाले समो विभागो भवेत्। नोद्धारः पुत्रिकायै देयः। यस्माज्ज्येष्ठाया अपि तस्या उद्धारविषये ज्येष्ठता नादरणीया॥ १३४॥
अपुत्रायां मृतायां तु पुत्रिकायां कथञ्चन।
धनं तत्पुत्रिकाभर्ता हरेतैवाविचारयन्॥ १३५॥
अपुत्रायां पुत्रिकायां कथञ्चन मृतायां तदीयधनं तद्भर्तैवाविचारयन्गृह्णीयात्। पुत्रिकायाः पुत्रसमत्वेनानपत्यस्य, पत्नीरहितस्य, मृतपुत्रस्य पितुर्धनग्रहणप्रसकौ तन्निवारणार्थमिदं वचनम्॥ १३५॥
अकृता वा कृता वाऽपि यं विन्देत्सदृशात्सुतम्।
पौत्री मातामहस्तेन दधात्पिण्डं हरेद्धनम्॥ १३६॥
अकृता वा कृता वेति पुत्रिकाया एव द्वैविध्यं, तन्त्र—
“यदपत्यं भवेदस्यां तन्मम स्यात्स्वधाकरम्। ( म. स्मृ. ९-१२७ )
इत्यभिधाय कन्यादानकाले वरानुमत्या या क्रियते सा कृता अकृतात्वभिसन्धिमात्रकृता
वाग्व्यवहारेण न कृता। तथा गोतमः- “अभिसन्धिमात्रात्पुत्रिकामेकेषाम्”। अत एव पुत्रिकाधर्मशङ्कया” (म. स्मृ- ३-११) इति प्रागविवाह्यत्वमुक्तम्।पुत्रिकेव कृताऽकृता वा पुत्रंसमानजातीयाद्वोढुरुत्पादयेत्तेन दौहित्रेण पौत्रकार्यकरणात्पौत्रिकेयवान्मातामहःपौत्री। तथा चासौ तस्म पिण्डं दद्यात्। गोविन्दराजस्तु “अकृता वा इत्यपुत्रिकैवदुहिता तत्पुत्रोऽपिमातामहधने पौत्रिकेय इव मातामह्यादिसत्त्वेऽप्यधिकारीत्याह। तन्न, पुत्रिकायाः पुत्रतुल्यत्वादपुत्रिकातत्पुत्रयोरतुल्यत्वेन तत्पुत्रयोस्तुल्यत्वायोग्यत्वादिति॥ १३६॥
पुत्रेण लोकाञ्जयति पौत्रेणान्त्यमश्नुते।
अथ पुत्रस्य पौत्रेण व्रध्नस्याप्नोति विष्टपम्॥ १३७।
पुत्रेण जातेन स्वर्गादिलोकान्प्राप्नोतीति। पौत्रेण तेष्वेव चिरकालमवतिष्ठते। तदनन्तरंपुत्रस्य पौत्रेणादित्यलोकं प्राप्नोति। अस्य च दायभागप्रकरणेऽभिधानं पितुर्धने पत्न्यादि सद्भावेऽपि पुत्रस्य तदभावे पौत्रस्येत्येवं पुत्रसन्तानाधिकारबोधनार्थम्॥ १३७॥
पुंनाम्नो नरकाद्यस्मात्त्रायते पितरं सुतः।
तस्मात्पुत्र इति प्रोक्तः स्वयमेव स्वयंभुवा॥ १३८॥
यस्मात्पुंनामधेयनरकात्सुतः पितरं त्रायते तस्मात्त्राणादात्मनैव ब्रह्मणा पुत्र इति प्रोक्तः। तस्मान्महोपकारकत्वात्पुत्रस्य युक्तं तदीयपुंसन्तानस्य दायभागित्वमिति पूर्वदार्ढ्यार्थमिदम्॥ १३८।
पौत्रदौहित्रयोर्लोके विशेषो नोपपद्यते।
दौहित्रोऽपि ह्यमुत्रैनं सन्तारयति पौत्रवत्॥ १३९॥
दौहित्रः पुत्रिकापुत्रः। पुत्रदौहित्रयोर्लोके कश्चिद्विशेषो न सम्भाव्यते, यस्माद्दौहित्रोऽपि मातामहं परलोके पौत्रवन्निस्तारयति। एतच्च पौत्रिकेयस्य पौत्रेण साम्यप्रतिपादनार्थं पुत्रिकाकरणानन्तरजातपुत्रेण सह धने तुल्यभागबोधनार्थम्॥ १३९॥
मातुः प्रथमतः पिण्डं निर्वपेत्पुत्रिकासुतः।
द्वितीयं तु पितुस्तस्यास्तृतीयं तत्पितुः पितुः॥ १४०॥
पौत्रिकेयः प्रथमं मात्रेपिण्डं, द्वितीयं मातुः पित्रे, तृतीयं मातुः पितामहाय दद्यात्। पित्रादीनां तु “पित्रे मातामहाय च” (म. स्मृ. ९-१३२) इत्युक्त्वात्पिवृक्रमेणैव पिण्डदानम्॥ १४०॥
उपपन्नो गुणैः सर्वैः पुत्रो यस्य तु दत्त्रिमः।
स हरेतैव तद्रिक्थं सम्प्राप्तोऽप्यन्यगोत्रतः॥ १४१॥
“पुत्रा रिक्थहराः पितुः” ( म. स्मृ. ९-१८५ ) इति द्वादश पुत्राणामेव रिक्थहरत्वं वक्ष्यति। “दशापरे तु क्रमशः " (म. स्मृ. ९-१६५) इत्यौरसक्षेत्रजाभावे दत्तस्य पितु रिक्थहरत्वं प्राप्तमेव। अतः सत्यप्यौरसपुत्रे दत्तकस्य सर्वगुणोपपन्नस्य पितृरिक्थभागप्रान्त्यर्थमिदंवचनम्। यस्य दत्तकः पुत्रोऽध्ययनादिसर्वगुणोपपन्नो भवति, सोऽन्यगोत्रादागतोऽपि सत्यव्यौरसे पितृरिक्थभागं गृह्णीयात्। अत्र—
एक एवौरसः पुत्र पित्र्यस्य वसुनः प्रभुः। ( म. स्मृ. ९-१६३ )
इत्यौरसस्य सर्वोत्कर्षाभिधानात्तेन नास्य समभागित्वं, किन्तु क्षेत्रजोक्तषष्ठभागित्वमेवास्य न्याय्यम्। गोविन्दराजस्त्वौरसक्षेन्नजाभावेसर्वगुणोपपन्नस्यैव दत्तकस्य पितृरिक्थभागित्वार्थमिदं वचनमित्यवोचत्। तन्न, कृत्रिमादीनां निर्गुणानां पितृरिक्यभागित्वं, दत्तकस्य तु तत्पूर्वपठितस्यापि सर्वगुणोपपन्नस्यैवैत्यन्याय्यत्वात्॥ १४१॥
गोत्ररिक्थेजनयितुर्न हरेद्दत्त्रिमः क्वचित।
गोत्ररिक्थानुगः पिण्डो व्यपैति ददतः स्वधा॥ १४२॥
गोत्रधने जनकसम्बन्धी दत्तको न कदाचित्प्राप्नुयात्। पिण्डश्च गोन्नरिक्थानुगामीयस्य गोत्ररिक्थे भजते तस्यैव स पिण्डो दीयते॥ तस्मात्पुत्रंददतो जनकस्य स्वधापिण्डश्राद्धादितत्पुत्रकर्तृकंनिवर्तते॥ १४२॥
अनियुक्तासुतश्चैव पुत्रिण्याप्तश्च देवरात्।
उभौ तौ नाहतो भागं जारजातककामजौ॥ १४३॥
यो गुर्वादिनियो विना जातो, यश्च सपुत्राया नियोगेनापि देवरादेः कामादुत्पादितस्ताबुभौ क्रमेण जारोत्पन्नकामाभिलाषजौ धनभागं नार्हतः॥ १४३॥
नियुक्तायामपि पुमान्नार्थांजातोऽविधान त।
नैवार्हः पैतृकं रिक्थं पतितोत्पादितो हि सः॥ १४४॥
नियुक्तायामपि स्त्रियां घृताभ्यक्तत्वादिनियोगेतिकर्तव्यतां विना पुत्रो जातः स क्षेत्रिकस्य पितुर्धनं लब्धुं नार्हति। यस्मादसौ पतितेनोत्पादितः। " नियुक्तौ यौ विधिंहित्वा” ( म. स्मृ. ९-६३ ) इत्यनेन पतितस्योक्तत्वात्॥ १४४॥
हरेत्तत्र नियुक्तायां जातः पुत्रो यथौरसः।
क्षेत्रिकस्य तु तद्वीजं धर्मतः प्रसवश्च सः॥ १४५॥
तत्र नियुक्तायांयो जातः क्षेत्रजः पुत्र औरस इव धनंहरेत्। यस्मात्तत्तस्य कारणभूतं बीजं तत्क्षेत्रस्वामिन एव, तत्कार्यकरणत्वात्। अपत्यमपि च धर्मतस्तदीयं तत्,
यवीयाञ्ज्येष्ठमार्यायां पुत्रमुत्पादयेद्यदि। ( म. स्मृ. ९-१२० )
इत्यनेन क्षेत्रजस्य पितामहधने पितृव्येण सह समभागस्य प्रोक्तत्वात्। गुणवतः क्षेत्रजरूप औरसवत्स्योद्धारभागप्राप्त्यर्थमिदमौरसतुल्यत्वाभिधानम्॥ १४॥
धनं यो बिभृयाद् भ्रातुर्मृतस्य स्त्रियमेव च।
सोऽपत्यं भ्रातुरुत्पाद्य दद्यात्तस्यैव तद्धनम्॥ १४६॥
यो मृतस्य भ्रातुः स्थावरजङ्गमं धनं पत्न्या रक्षणाक्षमया समर्पितंरक्षेत्तां च पुष्णीयात्स नियोगधर्मेण तस्यामुत्पादितस्य भ्रातुरपत्यस्य दद्यात्। एतच्च"धनं यो बिभृयाद् भातुः” इत्यभिधानाद्विभक्तभ्रातृविषयम्, “यवीयाज्येष्ठभार्यायाम्” ( म. स्मृ. ९-१२० ) इति समभागाभिधानात्॥ १४६॥
या नियुक्ताऽन्यतः पुत्रं देवराद्वाऽप्यवाप्नुयात्।
तं कामजमरिक्थीयं वृथोत्पन्नं प्रचक्षते॥ १४७॥
या स्त्री गुर्वादिभिरनुज्ञाता देवराद्वाऽन्यतो वा सपिण्डात्पुत्रमुत्पादयेत्स यदि कामजो भवति, तदा तमरिक्थभाजं मन्वादयो वदन्ति। अकामज एव रिक्थभागी। स च व्याहृतो नारदेन—
“मुखान्मुखंपरिहरन्गात्रार्गात्राण्यसंस्पृशन्।
कुले तदवशेषे च सन्तानार्थं न कामतः॥” इति॥ १४७॥
एतद्विधानं विज्ञेयं विभागस्यैकयोनिषु।
बह्वीषु चैकजातानां नानास्त्रीषु निबोधत॥ १४८॥
समानजातीयासु भार्यासुएकेन भर्त्रा जातानामेव विभागविधिर्बोद्धव्यः। इदानीं नानाजातीयास स्त्रीषु बह्वीषूत्पन्नानां पुत्राणां विभागं शृणुत॥ १४८॥
ब्राह्मणस्यानुपूर्व्येण चतस्रस्तु यदि स्त्रियः \।
तासां पुत्रेषु जातेषु विभागोऽयं विधिः स्मृतः ॥ १४६॥
ब्राह्मणस्य यदि क्रमेण ब्राह्मण्याद्याश्चतस्राभार्या भवेयुस्तदा तासां त्रिषूत्पन्नेष्वयंवक्ष्यमाणो विभागविधिर्मन्वादिभिरुक्तः \।\। १४९ ॥
कीनाशो गोवृषो यानमलङ्कारश्च वेश्म च ।
विप्रस्यौद्धारिकं देयमेकांशश्च प्रधानतः ॥ १५०॥
कोनाशः कर्षकः, गवां सतो वृषः, यानमचादिक ,,,,,, वॆश्मगृहं चप्रधानं, यावन्तश्चांशास्तेष्वेकः प्रधानभृतोंऽश इत्येतद् ब्राह्मणार्य ,,,,देरन्अवशिष्टं वक्ष्यमाणरीत्या विभजनीयम् \।\। १५० \।\।
त्र्यंशं दायाद्धरेद्विप्रो द्वावंशौक्षत्रियासुतः ।
वैश्याजः सार्धमेवांशमंशं शुद्रासुतो हरेत् ॥ १५१ ॥
त्रीनंशान्ब्राह्मणो धनाद् गृह्णीयात्, द्वौ क्षत्रियापुत्रः, सार्धं वैश्यापुत्रः, अंशं शूद्रासुतः । एवं च यत्रब्राह्मणीक्षत्रियापुत्रौ द्वावेव विद्येते, तत्र पञ्चधा कृते धने त्रयोभागा ब्राह्मणस्य,। द्वौ क्षत्रियापुत्रस्य । अनयैव दिशा ब्राह्मणीवैश्यापुत्रादौ द्विबहुपुत्रादौ च कल्पना कार्या १५१
सर्वंवा रिक्थजातं तद्दशधा परिकल्प्य च ।
धर्म्यं विभागं कुर्वीत विधिनाऽनेन धर्मवित् ॥ १५२ \।\।
यद्वा स रिक्थप्रकारमनुद्धृतोद्धारं दशधा कृत्वा, विभागधर्मज्ञो धर्मादनपेतं विभागमनेन वक्ष्यमाणविधिना कुर्वीत ॥ १५२ ॥
चतुरांऽशान् हरेद्विप्रस्त्रीनंशान्क्षत्रियासुतः ।
वैश्यापुत्रो हरेद् द्व्यंशमशं शूद्रासुतो हरेत् ॥ १५३ ॥
चतुरो भागान्ब्राह्मणो गृह्णीयात् \। त्रीन्क्षत्रियापुत्रः द्वौ वैश्यापुत्रः एकं शुद्राजः \। अत्रापि ब्राह्मणीक्षत्रियापुत्रसद्भावे सप्तधा धने कृते चत्वारो भागा ब्राह्मणस्य, त्रयः क्षत्रियापुत्रस्य \। एवं ब्राह्मणीवैश्यापुत्रादौ द्विबहुपुत्रेषु च कल्पना कार्या ॥ १५३ ॥
यद्यपि स्यात्तु सत्पुत्रोऽप्यसत्पुत्राऽपि वा भवेत् ।
नाधिकं दशमाद्याच्छूद्रापुत्राय धर्मतः ॥ १५४ ॥
यदि ब्राह्मणो द्विजातिस्त्रीषु सर्वासु विद्यमानपुत्रः स्यादविद्यमानपुत्रो वा, तथापि शुद्रापुत्रायानन्तराधिकारी यस्तेषु दशमभागादधिकं धर्मतो न दद्यात् । अयं च शुद्रापुत्रविषये निषेधस्तस्मादविद्यमानसजातिपुत्रस्य क्षत्रियावैश्यापुत्रौ सर्वरिक्थहरौः स्याताम् ॥ १५४ ॥
ब्राह्मणक्षत्रियविशां शुद्रापुत्रा न रिक्यभाकू ।
यदेवास्य पिता दद्यात्तदेवास्य धनं भवेत् ॥ १५५ ॥
ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यानां शुद्रापुत्रो धनभाङ् न भवति, किंतु यदेव धनमस्मै पिता दद्यात्तदेव तस्य भवेत् । एवं च पूर्वोक्तविभागनिषेधाद्विकल्पः स च गुणवद्गुणापेक्षः । अथवा अनूढशूद्रापुत्रविषयोऽयं दशमभागनिषेधः ॥ १५५ ॥
समवर्णासुये जाताः सर्वे पुत्रा द्विजन्मनाम् ।
उद्धारं ज्यायसे दत्त्वा भजेरन्नितरे समम् ॥ १५६ ॥
द्विजातीनां समानजातिभार्यासु ये पुत्रा जातास्ते सर्वे ज्येष्ठायोद्वारं दत्त्वाऽवावष्टं समभागंकृत्वा ज्येष्ठेन सहान्ये विभजेरन् ॥ १५६ ॥
शूद्रस्य तु सवर्णैव नान्या भार्या विधीयते।
तस्यां जाताः समांशाः स्युर्यदि पुत्रशतं भवेत्॥ १५७॥
शूद्रस्य पुनः समानजातीयैव भार्योपदिश्यते नोत्कृष्टावकृष्टा वा। तस्यां च ये जातास्ते यदि पुत्रशतमपि तदा समभागा एव भवेयुः, तेनोद्धारः कस्यचिन्न देयः॥ १५७॥
पुत्रान्द्वादश यानाह नृणां स्वायंभुवा मनुः।
तेषां षड् बन्धुदायादाः षडदायादबान्धवाः॥ १५८॥
यान्द्वादश पुत्रान्हैरण्यगर्भो मनुराह, तेषां मध्यादाद्याः षड् बान्धवाः गोत्रदायादाश्च तस्माद् बान्धवत्वेन सपिण्डसमानोदकानां पिण्डोदकदानादि कुर्वन्ति, अनन्तराभावे च गोत्रदायं गृह्णन्ति, पितृरिक्थभाक्त्वस्य “पुना रिक्थहराः पितुः” ( म० स्मृ० ९-१८५ ) इति द्वादशविधपुत्राणामेव वक्ष्यमाणत्वात्। उत्तरे षट्न गोत्रधनहरा भवन्ति। बान्धवास्तु भवन्ति, ततश्चबन्धुकार्यमुदकक्रियादि कुर्वन्ति। मेधातिथिस्तु–102 ‘षडदायादबान्धवाःइत्याद्युत्तरषट्कस्यादायादत्वमबान्धवत्वं चाह। तन्न, बौधायनेन बन्धुत्वस्याभिहितत्वात्। तदाह-
कानीनं च सहोढं च क्रीतं पौनर्भवंतथा।
स्वयंदत्तंनिषादं च गोत्रभाजः प्रचक्षते॥ १५८॥
औरसः क्षेत्रजश्चैव दत्तः कृत्रिम एव च।
गूढोत्पन्नोऽपविद्धश्च दायादा बान्धवाश्च षट्॥ १५६॥
औरसादयो वक्ष्यमाणाः षड्रिक्थभाजो बान्धवाश्च भवन्ति॥ १५९
कानीनश्च सहोढश्च क्रीतः पौनर्भवस्तथा।
स्वयंदत्तश्च शौद्रश्च षडदायादबान्धवाः॥ १६०॥
कानीनादयो वक्ष्यमाणलक्षणाः षङ्गोत्ररिक्थहरा न भवन्ति, बान्धवाश्च भवन्ताति व्याख्यातम्॥ १६०॥
औरसेन सह क्षेत्रजादीनां पाठात्तुल्यत्वाशङ्कायां तन्निरासार्थमाह—
यादशं फलमाप्नोति कुप्लवैः संतरजलम्।
तादृशं फलमाप्नोति कुपुत्रैः सन्तरंस्तमः॥ १६१॥
तृणादिनिमितकुत्सितोडुपादिभिरुदकं तरन् यथाविधं फलं प्राप्नोति, तथाविधमेव कुपुत्रैः क्षेत्रजादिभिः पारलौकिकंदुःखं दुरुत्तरं प्राप्नोति। इत्यनेन क्षेत्रजादीनां मुख्यौदसपुत्रवत्संपूर्णकार्यकरणक्षमत्वं न भवतीति दर्शितम्॥ १६१॥
यद्येकरिक्थिनौ स्यातामौरसक्षेत्रजौ सुतौ॥
यस्य यत्पैतृकं रिक्थं स तद् गृह्णीत नेतरः॥ १६२॥
अपुत्रेण परक्षेत्रे नियोगोत्पादितः सुतः।
उभयोरप्यसौ रिक्थी पिण्डदाता च धर्मतः॥ (या. स्मृ. २-१२७)
इति। याज्ञवल्क्योक्तविषये, यदा क्षेत्रिकस्या पितुः क्षेत्रजानन्तरमौरसः पुत्रो भवति, तदा तावौरसक्षेत्रजवेकरिक्थिनावेकस्य पितुर्यद्यपि रिक्थार्हौ भवतस्तथापि यद्यस्य जनकसम्बन्धि तदेव स गृह्णीयान्नक्षेत्रजः क्षेत्रिकपितुः। यत्तु वक्ष्यति—
षष्ठं तु क्षेत्रजस्यांशं प्रदद्यात्पैतृकाद्धनात्।
औरसो विभजन्दायम् ( म. स्मृ. ९-१६४ )
इति तत्पुत्रबहुलस्य यत्तुयाज्ञवल्क्येनोमपसंबन्धि रिक्तहरत्वमुक्तं तत्क्षेत्रिकपितुरौरसपुत्राभावे बोद्धव्यम् । (१) मेधातिथिगोविन्दराजौ तु औरसमनियुक्तापुत्रं चविषयीकृत्येमं श्लॊकं व्याचक्षाते—तन्त्र, अनियुक्तापुत्रस्याक्षेत्रजत्वात् । अनिद्युक्तासुतश्च(म.स्मृ ९-१४३ ) इत्यनेन तस्य रिक्थग्रहणनिषेधात् “यद्येकरिक्थनौ” इत्यतन्वयाच्च॥ १६२ ॥
एक एवौरसः पुत्रः पित्र्यस्य वसुनःप्रभुः
शेषाणामानृशंस्यार्थं प्रदद्यात्तुजीवनम्॥ १६३॥
व्याध्यादिना प्रथमौरसपुत्राभावेक्षेत्रजादिषु कृतेषु ……….उत्पन्ने सतीदसुच्यते । औरस एवैकःपुत्रः पितृधनस्वामी शेषाणां क्षॆत्रजव्यतिरिक्तानां तस्यषष्ठांशादेर्वक्ष्यमाणत्वात्पापसंबन्धपरिहारार्थं ग्रासाच्छादनं दद्याद \।\। १३३ ॥
पष्टं तु क्षेत्रजस्यांश प्रदद्यात्पैतृकाद्धनात् ।
औरसो बिभजन्दाय पित्र्यं पञ्चममेव वा ॥ १६४ ॥
औरसः पुत्रः पितृसम्बन्धिदायंविभजन्क्षेत्रस्य षष्ठमंशं पञ्चमं वा दद्यात् । निर्गुणसगुणापेक्षश्चायं विकल्पः ॥ १६४ ॥
औरसक्षेत्रजौ पुत्रौ पितृरिक्थस्य भागिनौ ।
दशापरे तु क्रमशो गोत्ररिक्थांशभागिनः॥ १६५ ॥
औरसक्षेत्रजौपुत्रावुक्तप्रकारेण पितृधनहरो स्याताम् । अन्ये पुनर्दश दत्तकादयःपुत्रागोत्रमाजो भवन्ति, “पूर्वाभावे परः परः” ( या० स्मृ, २-१३२ ) इत्येवं क्रमेण धनांशहराश्च॥ १६५ ॥
स्वक्षेत्रे संस्कृतायां तु स्वयमुत्पादयेद्धियम् ।
तमौरसं विजानीयात्पुत्रं प्रथमकल्पितम् ॥ १६६ ॥
स्वभार्यायां कन्याऽवस्थायामेव कृतविवाहसंस्कारायां ये स्वयमुत्पादयेत्तं पुत्रमौरसंंमुख्यंविद्यात् । “सवर्णायांसंस्कृतायामुत्पादिवौरसपुत्रंविद्यात्” इति बौधायनदर्शनात्सजातीयायामेव स्वयमुत्पादित औरसो ज्ञेयः ॥ १६६ ॥
यस्तल्पजःप्रमीतस्य क्लीबस्य व्याधितस्य वा ।
स्वधर्मे नियुक्तायां स पुत्रःक्षेत्रजः स्मृतः ॥ १६७ ॥
यो मृतस्य नपुंसकस्य प्रसवविरोधिव्यान्युपेतस्यवा भार्यायांवृताक्तत्वादिनियोगधर्मेण गुरुनियुक्तायां जातः स क्षेत्रजः पुत्रो मन्वादिभिः स्मृतः ॥ १६७ ॥
माता पिता वा दद्यातां यमद्भिः पुत्रमापदि \।
सदृशं प्रीतिसंयुक्तं स ज्ञेयो दन्त्रिमः सुतः ॥ १६८ ॥
“शुक्रशोणितसंभवः पुरुषो मातापितृनिमित्तकस्तस्य प्रदानविक्रयपरित्यागेषु मातापितरौ प्रभवतः” इति वसिष्ठस्मरणान्माता पिता वा परस्परानुज्ञया यं पुत्रं परिग्रहीतुः समानजातीयं तस्यैव पुत्राभावनिमित्तायामापदि प्रीतियुक्तं न तु भयादिनाउदकपूर्वंदद्यात्स दधिमाख्यः पुत्रो विज्ञेयः ॥ १६८ ॥
____________________________________________________________
( १ ) क्लीबस्यप्रागुपात्ते क्षेत्रजे यत्तल्पजप्रमीतस्य व्याधितस्य वेति पश्चादौषधेन कथञ्चित् क्लीबत्वनिवृत्तौ सम्भवति तदीयमेवासौ रिक्थं लभेतेति जनयितुर्यदि नाम पितृव्यपदेशः स्यादपि जनको हेतुः, तस्मादपि पुत्रः सुतोऽयमुपचारात्क्षेत्रज इत्युक्तस्तत्रौरसे बाले मातृधने गृहीते कथञ्चिदरवारिगः पुत्रनपत्यमुत्पादितम्भवतीति । न च तदायत्तमेव प्रीत्यादिना घनं कृतं, न चास्य सपिण्डाः सन्ति, अस्यानवस्थायां यद्यस्य पित्र्यमुपपद्यते लिङ्गमनियुक्ता सुतादयोऽसत्सु सपिण्डेषु जनयित रिक्थहरा भवन्तीति ।
सदृशं तु प्रकुर्याद्यं गुणदोषविचक्षणम्।
पुत्रं पुत्रगुणैर्युक्तं स विज्ञेयश्च कृत्रिमः॥ १६६॥
यं पुनः समानजातीयपित्रोः पारलौकिकश्राद्धादिकरणाकरणाभ्यां गुणदोषौ भवत इत्येवमादिज्ञं, पुत्रगुणैश्च मातापित्रोराराधनादियुक्तं पुत्रं कुर्यास्स कृत्रिमाख्यः पुत्रो वाच्यः॥ १६९॥
उत्पद्यते गृहे यस्य न च ज्ञायेत कस्य सः।
स गृहे गूढ उत्पन्नस्तस्य स्याद्यस्य तल्पजः॥ १७०॥
यस्य गृहेऽवेस्थितायांभार्यायां पुत्र उत्पद्यते, सजातीयोऽयं भवतीति ज्ञानेऽपि कस्मात्पुरुषविशेषाज्जातोऽसाविति न ज्ञायते, स गृहेऽप्रकाशमुत्पन्नस्तस्य पुत्रः स्याद्यदीयायां भार्यायां जातः॥ १७०॥
मातापितृभ्यामुत्सृष्टं तयोरन्यतरेण वा।
यं पुत्रं परिगृह्णीयादपविद्धः स उच्यते॥ १७१॥
मातापितृभ्यां त्यक्तं, तयोरन्यतरमरणेनान्यतरेण वा त्यक्तं पुत्रं यः स्वीकुर्यात्सोपविद्धाख्यःपुत्र उच्यते॥ १७१॥
पितृवेश्मनि कन्या तु यं पुत्रं जनयेद्रहः।
तं कानीनं वदेनान्नाम्नावोदुः कन्यासमुद्भवम्॥ १७२॥
पितृगुहे कन्यायं पुत्रमप्रकाशं जनयेत्तं कन्यापरिणेतुः पुत्रं नाम्ना कानीनं वदेत्॥ १७२॥
या गर्भिणी संस्क्रियते ज्ञाताज्ञाताऽपि वा सती।
वोढुः स गर्भो भवति सहोढ इति चोच्यते॥ १७३॥
या गर्भवती अज्ञातगर्भा ज्ञातगर्भा वा परिणीयते, स गर्भस्तस्यां जातः परिणेतुः पुत्रो भवति, सहोढइति व्यपदिश्यते॥ १७३॥
क्रीणीयाद्यस्त्वपत्यार्थंमातापित्रोर्यमन्तिकात्।
स क्रीतकः सुतस्तस्य सदृशोऽसद्वशोऽपि वा॥ १७४॥
यः पुत्रार्थं मातापित्रोः सकाशाद्यंक्रोणीयात्स क्रीणीयात्स क्रीतकस्तस्य पुत्रो भवति। केतुर्गुणैस्तुल्योहीनो वा भवेन्न तत्रजातितः सादृश्यवैसादृश्ये।
“सजातीयेष्व प्रोकस्तनयेषु मया विधिः” (या. स्मृ. २-१३३) इति याज्ञवल्क्येन सर्वेषामेव पुत्राणां सजातीयत्वाभिधानत्वेन मानवेऽपि क्रोतव्यतिरिक्ताः सर्वे पुत्राः सजातीया बोद्धव्याः॥ १७४॥
या पत्या वा परित्यक्ता विधवा वा स्वयेच्छया।
उत्पादयेत्पुनर्भूत्वा स पौनर्भव उच्यते॥ १७५॥
या भर्त्रा परित्यक्ता मृतभर्तृका वा स्वेच्छयान्यस्य पुनर्भार्या भूत्वा यमुत्पादयेत्स उत्पादकस्य पौनर्भवः पुत्र उच्यते॥ १७५॥
सा चेदक्षतयोनिः स्याद्गतप्रत्यागतापि वा।
पौनर्भवेन भर्त्रा सा पुनः संस्कारमर्हति॥ १७६॥
सा स्त्री यद्यक्षतयोनिः सत्यन्यमाश्रयेत्तदा तेन पौनर्भवेन भर्त्रा पुनर्विवाहाख्यं संस्कारमर्हति। यद्वा। कौमारं पतिमुत्सृज्यान्यमाश्रित्य पुनस्तमेव प्रत्यागता भवति तदा तेन कौमारेण भर्त्रा पुनर्विवाहाख्यं संस्कारमर्हति॥ १७६॥
मातापितृविहीना यस्त्यक्ता वा स्यादकारणात्।
आत्मानं स्पर्शयेद्यस्मै स्वयंदत्तस्तु स स्मृतः॥ १७७॥
यो मृतमातापितृकस्त्यागोचितकारणं विना द्वेषादिना ताभ्यांत्यक्तोवाऽऽत्मानं यस्मै ददाति स स्वयंदत्ताख्यस्तस्य पुत्रो मन्वादिभिः स्मृतः॥ १७७॥
यं ब्राह्मणस्तु शूद्रायांकामादुत्पादयेत्सुतम्।
सपारयन्नेव शवस्तस्मात्पारशवः स्मृतः॥ १७८॥
“विन्नास्वेष विधिः स्मृतः” (या. स्मृ. १-९२) इति याज्ञवल्क्यदर्शनात्परिणीतायामेव शूद्रायां ब्राह्मणः कामार्थं पुत्रं जनयेत्स जीवन्नेव शवतुल्य इति पारशवः स्तुतः। यद्यप्यर्थं पित्रुपकारार्थंश्राद्धादि करोत्येव तथाप्यसंपूर्णकारकत्वाच्छवव्यपदेशः॥ १७॥
दास्यां वा दासदास्यां वा यः शूद्रस्यसुतो भवेत्।
सोऽनुज्ञातो हरेदंशमिति धर्मो व्यवस्थितः॥ १७३॥
ध्वजाहृताद्युक्तलक्षणायां दास्यां दाससंबन्धिन्यां वा दास्यां शुद्रस्य यःपुत्रोजायते स पित्रानुज्ञातः परिणीतापुत्रैः समांशभागो भवान्भवत्वित्यनुज्ञातस्तुल्यभागंलभत इति शास्त्रव्यवस्था नियता॥ १७९॥
क्षेत्रजादीन्सुतानेतानेकादश यथोदितान्।
पुत्रप्रतिनिधीनाहुः क्रियालोपान्मनीषिणः॥ १८०॥
एतान्क्षेत्रेजादीनेकादश पुत्रान्, पुत्रोत्पादनविधिलोपः पुत्रकर्तव्यश्राद्वादिलोश्चमा भूदित्येवमर्थं पुत्रप्रतिच्छन्दकान्मुनय आहुः॥ १८०॥
य एतेऽभिहिताः पुत्राः प्रसङ्गादन्यबीजजाः।
यस्य ते बीजतो जातास्तस्य ते नेतरस्य तु॥ १८१॥
य एते क्षेत्र जादयोऽन्यबीजोत्पन्नाः पुत्रा औरसपुत्रप्रसोक्तास्ते यद्बीजोत्पन्नास्तस्यैव पुत्रा भवन्ति न क्षेत्रिकादेरिति सत्यौरसे पुत्रे पुत्रिकायां च सत्यां न ते कर्तव्या इत्येवं परमिदम्, अन्यबीजजा इत्येकादशपुत्रोपलक्षणार्थम्। स्वबीजजातावपि पौनभवशौद्रौ न कर्तव्यौ। अत एव वृद्धबृहस्पतिः—
“आज्यं विना यथा तैलं सद्भिः प्रतिनिधिः स्मृतः।
तथैकादश पुत्रास्तु पुत्रिकौरसयोर्विना”॥ १८१॥
भ्रातृणामेकजातानामेकश्चेत्पुत्रवान्भवेत्।
सर्वोस्तांस्तेन पुत्रेण पुत्रिणोमनुरब्रवीत्॥१८२॥
भ्रातॄणामेकमातापितॄकाणां मध्ये यद्येकः पुत्रवान्स्यादन्ये च पुत्ररहितास्तदा तेनैकपुत्रेण सर्वान्भ्रान्सपुत्रा मनुराह। ततश्च तस्मिन्सत्यन्ये पुत्रप्रतिनिधयान कर्तव्याः। स एव। पिण्डदोंऽशहरश्चभवतीत्यनेनोकम्। एतच्च—
पत्नी दुहितरश्चैव पितरौ भ्रातरस्तथा। तत्सुता” (बा. स्मृ. २-१३५ )
इति याज्ञवल्क्यवचनाद् भ्रातृपर्यन्ताभावे बोद्धव्यम्॥१८२॥
सर्वासामेकपत्नीनामेका चेत्पुत्रिणी भवेत्।
सर्वास्तास्तेन पुत्रेण प्राह पुत्रवतीर्मनुः॥ १८३॥
एकपतिकानां सर्वासां स्त्रीणां मध्ये यद्येका पुत्रवती स्यात्तदा तेन पुत्रेण सर्वास्ताः। पुत्रयुक्ता मनुराह। ततश्च सपत्नीपुत्रे सति स्त्रिया न दत्तकादिपुत्राः कर्तव्या इत्येतदथमिदम्॥ १८३॥
श्रेयसः श्रेयसोऽलाभे पापीयान्रिक्थमहति।
बहवश्चेत्तु सदृशाः सर्वे रिक्थस्य भागिनः॥ १८४॥
औरसादीनां सर्वेषां पुत्राणां प्रकृतत्वादौरसादोनुपक्रम्य तेषां पूर्वः पूर्वः श्रेयान्स एवदायहर, “स चान्यान्विभृयात्” इति विष्णुवचनात्। औरसादीनां पुत्राणां पूर्वपूर्वाभावेपरो रिक्थमर्हति। पूर्वसद्भावे परसंवर्धनंस एव कुर्यात्। एवञ्च सिद्धे शूद्रापुत्रस्य द्वादशपुत्रमध्ये पाठः क्षेत्रजादिसद्भावे धनानर्हत्वज्ञापनार्थत्वेन सार्थकः। अन्यथा तु क्षत्रियावैश्यापुत्रवदौरसत्वात्क्षेत्रजादिसाद्भावेऽपि धनंलभेत्पूर्वस्य परसंवर्धनमात्रं चापवादेत्तरविषये द्रष्टव्यम् , क्षेत्रजगुणयद्दत्तकत्रयोः पञ्चमं पष्ठं वा भागमौरसा दद्यादिति विहितत्वात्। यदि तु समानरूपाः पौनर्भवादयो बहवः पुत्रास्तदा सर्व एव विभज्य रिक्थं गृह्णीयुः॥ १८४॥
न भ्रातरो न पितरः पुत्रा रिक्थहराः पितुः।
पिता हरेदपुत्रस्य रिक्थं भ्रातर एव च॥ १८५
न सोदरभ्रातरो, न पितरा, किन्तु औरसाभावेक्षेत्रजादयो गौणपुत्राः पितृरिक्थहरा भवन्तीत्यनेनेाच्यते। औरसस्य तु “एक एवौरसः पुत्रः” ( स. स्मृ. ९-१६३ ) इत्यनेनैव सिद्धत्वात्। अविद्यमानमुख्यपुत्रस्य पत्नीदुहितरहितस्य च पिता धनंगृह्णीयान्तेषां मातुश्चाभावे भ्रातरो धनंगृह्णीयुः। एतच्चानन्तरं प्रपञ्चयिष्यामः॥ १८५॥
इदानीं क्षेत्रजामामप्यपुत्रपितामहादिधनेऽप्यधिकारं दर्शयितुमाह—
त्रयाणामुदकं कार्यं त्रिषु पिण्डः प्रवर्तते।
चतुर्थः संप्रदातैषां पञ्चमो नोपपद्यते॥ १८६॥
[असुतास्तु पितुः पत्न्यःसमानांशाः प्रकीर्तिताः।
पितामह्यश्च ताः सर्वा मातृकल्पाः प्रकीतिताः॥ ४॥ ]
त्रयाणां पित्रादीनामुदकदानं कार्यं, त्रिभ्य एव व तेभ्यः पिण्डो देयः। चतुर्थश्च पिण्डोदकयोर्दाता। पञ्चमस्यात्र सम्बन्धो नास्ति। तस्माद् युक्तोऽपुत्रपितामहादिधने गौणपौन्नाणामधिकारः। औरसपुत्रपौत्रयोश्च “पुत्रेण लेाकाञ्जयति” (म. म. ९-१३७) इत्यनेनैवात्र पितामहादिधनभागित्वमुक्तम्॥ १८६॥
अनन्तरः खपिण्डाद्यस्तस्य तस्य धनं भवेत्।
अत ऊर्ध्वं सकुल्यः स्यादाचार्यः शिष्य एव वा॥ १८७॥
[ हरेरनृत्विजो वापि न्यायवृत्ताश्चयाः स्त्रियः॥ ५॥]
अस्य सामान्यवचनस्योक्तौरसादिसपिण्डमात्रोविषयत्वे वैयर्थ्यात्ततश्चानुक्तपत्न्याम्यादिदायप्राप्त्यर्थमिदम्। सपिण्डमध्यात्संनिकृष्टतरोयः सपिण्डः पुमान् स्त्री वा तस्य मृतधनं भवति। तत्र “एक एवौरसः पुत्रः” ( म. स्म. ९-१६३ ) इत्युक्तत्वात्स एव मृतधने स्वाधिकारी। क्षेत्रज्गुणवद् दत्तकयोस्तु यथेाक्तंपञ्चमं षष्ठं वा भागं दद्यात्। कृत्रिमादिपुत्राणां संवर्धनमात्रं कुर्यात्। औरसाभावे पुत्रिका तत्पुत्रश्च—
“दौहित्र एव च हरेदपुत्रस्याखिलं धनम्”। (म. स्मृ. ९-१३१)
इत्युक्तत्वादौरसपुत्ररहित एव तत्रापुत्रो विवक्षितः। तदभावे क्षेत्रजादय एकादश पुत्राःक्रमेण पितृधनाधिकारिणः। परिणीतशूद्रापुत्रस्तु दशगभागमात्राधिकारी। “नाधिकं दशमाद्दद्याच्छूद्रापुत्राय (म० स्मृ० ९-१९४) इत्याद्युक्तत्वात्। दशमभागावशिष्टं धर्मंसन्निकृष्टसपिण्डो गृह्णीयात्। त्रयोदशविधपुन्नाभावे पत्नी सर्वभर्तृधनभागिनी। यदाह याज्ञवल्क्यः—
“पत्नी दुहितरश्चैव पितरौ भ्रातरस्तथा।
तत्सुतो गोत्रजो बन्धुः शिष्यः सब्रह्मचारिणः॥
**एषामभावे पूर्वस्य धनभागुत्तरोत्तरः।
स्वर्यातस्य ह्यपुत्रस्य सर्ववर्णॆष्वयं विधिः ॥**या. २-१३१ -३६)
बृहस्पतिरप्याह—
“आम्नाये स्मृतितन्त्रे व लोकाचारे व सुरभिः।
शरीरार्धंस्मृता जाया पुण्यापुण्यफले समा ॥
यस्य नोपरता भार्या देहार्थंतस्य जीवति \।
जीवत्यर्धशरीरे तु कथमन्या ++++त् ॥
सकुल्यर्विद्यमानैस्तु ++++++++++।
अपुत्रस्य प्रमीतस्य पत्नीतद्भागहारिणी॥
पूर्वप्रमीताग्निहोत्रं मृतॆभतरि तद्धनम् ।
विन्देत्पतिव्रता नारी धर्मएषसनातनः॥
जङ्गमं स्थावर हेम कुप्यंधान्यमधाम्बरम् ।
आदाय दपयेच्छ्राद्धं मासषाण्मासिकादिकम् ॥
पितृव्यगुरुदौहित्रान्भर्तृस्वत्रीयमातुलान् ।
पूजयेत्कव्यपूर्ताभ्यां वृद्वानप्यतिथींस्त्रियः॥
तत्सपिण्डा बान्धवा वा ये तस्याः परिपन्थिनः।
हिंस्युर्धनानि ताव्राजा चौरदण्डेन शसयेत्॥
वृद्धमनुः—
“अपुन्ना शयनं भर्तुः पालयन्ती व्रतेस्थिता ।
पत्न्येव दद्यात्तत्पिण्डं कृत्स्नमर्थंलभेत च॥”
यदुक्तम्— “स्त्रीणां तु जीवनं दद्यात्” इति सम्वर्धनमात्रवचनंतद्दुःखशील++++विकारयौवनस्थपत्नीविषयम् । अतो यन्मेधातिथिना पत्नीनामंशभागित्वं निषिदुक्तम्ः तदसम्बद्धम्,
“पत्नीनामंशभागित्वं बृहस्पत्यादिसम्मतम्।
मेधातिथिनिराकुर्वन्नप्रीणाति सतां मनः॥
पत्न्यभावेऽप्यपुत्रिका दुहिता तदभावे पिता माता च तयोरभावेसोदर्यभ्राता तदभावे तत्सुतः ।
“मातर्यपि च वृत्तायां पितुर्माता हरेद्धनम्’’(म.स्मृ, १-२्१७)
इति वक्ष्यमाणत्वात् । पितृमाता तद्भावेऽन्योऽपि सन्निकृष्टसपिण्डो मृतधनं गृह्णीयात् ।तद्यथा पितामहसंतानेऽविद्यमाने प्रपितामहसन्तान एव । तदप्युक्तम् । अत ऊर्ध्वं सपिण्डसन्तानाभावे समानोदक आचार्यः शिष्यश्च क्रमेण धनं गृहीयात् ॥ १८७ \।\।
सर्वेषामप्यभावे तु ब्राह्मणा रिक्थभागिनः ।
त्रविद्याः शुचयो दान्तास्तथा धर्मो न हीयते ॥ १८८॥
एषामभाव इति वक्तव्ये सर्वेषामभाव इति यदुक्तं तत्सब्रह्मचार्यादेरपि धनहारित्वार्थम् । सर्वेषामभावेब्राह्मणॊवेदत्रयाध्यायिनो वाह्यान्तरशौचयुक्ता जितेन्द्रिया धनहारिणो भवन्ति, त एव च पिण्डदाः, तथा सति धनिनो मृतस्य श्राद्धादिधर्महानिर्नभवति ॥ १८८ ॥
अहार्यंब्राह्मणद्रव्यं राज्ञा नित्यमिति स्थितिः ।
इतरेषां तु वर्णानां सर्वाभावे हरेन्नृपः ॥ १८९॥
ब्राह्मणसम्बन्धि धनंन राज्ञा कदाचिद् ग्राह्यमिति शास्त्रमर्यादा । किन्तूक्तलक्षणब्राह्मणाभावे ब्राह्मणमात्रेभ्योऽपि देयम् । क्षत्रियादिधनं पुनः पूर्वोतरिक्थहराभावे राजा गृह्णीयात् ॥१८९ ॥
संस्थितस्यानपत्यस्य सगोत्रात्पुत्रमाहरेत्।
तत्र यद्रिक्थजातं स्यात्तत्तस्मिन्प्रतिपादयेत्॥ १३०॥
अनपत्यस्य मृतस्य भार्या समानगोत्रात्पुंसो गुरुनियुक्तासती नियोगधर्मेण पुत्रमुत्पादयेत्। तस्मिन्मृतविषये यद्धनजातं भवेत्तत्तस्मिन्पुत्रे समर्पयेत। “देवराद्वा सपिण्डाद्वा” (म. स्मृ. ९-५९) इत्युक्तत्वात्। सगोत्रान्नियोगप्राप्त्यर्थं तज्जस्य च रिक्थभागित्वार्थमिदम्॥ १९०॥
द्वौ तु यौ विवदेयातां द्वाभ्यां जातौ स्त्रिया धने।
तयोर्यद्यस्य पित्र्यं स्यात्तत्स गृह्णीत नेतरः॥ १६१॥
“यद्येकरिक्थिनौ स्याताम्” (म, स्मृ, ९-१६२) इत्यौरसक्षेत्रजयोरुक्तम् इदं त्वौरसपौनभवविषयम्। यदोत्पन्नौरसभर्तृर्मृतत्वाद्वालापत्यतया स्वामिधनं स्वीकृत्य पौनर्भवभर्तुः सकाशात्पुत्रान्तरं जनयेत्तस्यापि च पौनर्भवस्य भर्तुर्मृतत्वाद्रिक्यहरान्तराभावाद्धनं गृहीतवती, पश्चात्तौ द्वाभ्यां जातौ यदि विवदेयातां स्त्रीहस्तगतधने, तदा तयोर्यस्य यज्जनकस्यधनं स तदेव गृह्णीयान्न त्वन्यपितृजोऽन्यजनकस्य॥ १९१॥
जनन्यां संस्थितायां तु समं सर्वंसहोदराः।
भजेरन्मातृकं रिक्थं भगिन्यश्च सनाभयः॥ १९२॥
मातरि मृतायां सोदर्यभ्रातरो भगिन्यश्च सोदर्या अनूढामातृधनं समं कृत्वा गृह्णीयुः। ऊढास्तु धनानुरूपं सम्मानं लभन्ते। तदाह बृहस्पतिः—
“स्त्रीधनं स्यादपत्यानां दुहिता च तदंशिनी।
अपुत्रा चेत्समूढा तु लभते मानमात्रकम्॥”
ततश्चानूढानां पितृधन इवोढानां मातृधनं भ्रात्रा स्वादंशाच्चतुर्थभागो देयः॥ १९२॥
यास्तासां स्युर्दुहितरस्तासामपि यथार्हतः।
मातामह्या धनात्किंचित्प्रदेयं प्रीतिपूर्वकम्॥ १६३॥
तासां दुहितॄणां या अनूढा दुहितरस्ताभ्योऽपि मातामहीधनाद्यथा तासां पूजा भवति तथा प्रीत्या किचिंद्दातव्यम्॥ १९३॥
अध्यग्न्यध्यावाहनिकं दत्तं च प्रीतिकर्मणि।
भ्रातृमातृपितृप्राप्तं षड्विधं स्त्रीधनं स्मृतम्॥ १६४॥
अध्यग्नीति “अव्ययं विभक्तिसमीप-” (पा. सू. २-१-६ ) इत्यादिसूत्रेण समीपार्थेऽव्ययीभावः। विवाहकाले अग्निसन्निधौ यत्पित्रादिदत्तं तदध्यग्नि स्त्रीधनम्। तदाह कात्यायनः—
“विवाहकाले यत्स्त्रीभ्यो दीयते ह्यग्निसन्निधौ।
तद्ध्वनि कृतं सद्भिः स्त्रीधनं परिकीर्तितम्॥”
यत्तु पितृगृहाद्भर्तृगृह नीयमानया लब्धं तदध्यावाहनिकम्। तथा च कात्यायनः—
“यत्पुनर्लभते नारी नीयमाना तु पतृकात्।
अध्यावाहनिकंनाम तत्स्त्रीधनमुदाहृतम्॥”
यत्तु प्रीतिहेतुकर्मणि भर्त्रादिदत्तं तथा भ्राता पित्रा च समयान्तरे यद् दत्तम्। एवं षट्प्रकारकं स्त्रीधनं स्मृतम्॥ १९४॥
अन्वाधेयं च यद्दत्तं पत्या प्रीतेन चैव यत्।
पत्यौ जीवति वृत्तायाः प्रजायास्तद्धनं भवेत्॥ १९५॥
अन्वाधेयं व्याख्यातं कात्यायनेन—
“विवाहात्परतो यत्तु लब्धं भतृकुले स्त्रिया।
अन्वाधेयं तदुक्तं तु सर्वेबन्धुकुले तथा॥”
विवाहादूर्ध्वं भर्तृकुले पितृकुले वा यात्स्त्रियालब्धं भत्रांच प्रीतेन दत्तं यदध्यग्न्यादि पूर्वश्लोके उक्तंतद्भुर्तरि जीवति मृतायाः स्त्रियाः सर्वधनं तद्पत्यानां भवति॥ १९९॥
ब्राह्मदैवार्षगान्धर्वप्राजापत्येषु यद्वसु।
अप्रजायामतीतायां भर्तुरैव तदिष्यते॥ १९६॥
ब्राह्मादिषु पञ्चसु विवादेषुक्तलक्षणेषु यत्त्स्त्रियाः पड्विधं धनं तदनपत्यायांमृतायां भर्तृत्वमन्वादिभिरिष्यते॥ १९६॥
यत्त्वस्याः स्याद्धनं दत्तं विवाहेष्वासुरादिषु।
अप्रजायामतीतायां मातापित्रास्तदिष्यते॥ १६७॥
यत्पुनः स्त्रिया आसुरराक्षसपैशाचेषूक्तलक्षणेषु विवाहेषु यत्स्त्रियाः पड्विधं धनमपि तदनपत्यायां मृतायां मातापित्रोरिष्यते॥ १९७॥
स्त्रियां तु यद्भवेद्वित्तं पित्रा दत्तं कथंचन।
ब्राह्मणी तद्धरेत्कन्या तदत्यस्य वा भवेत्॥ १६८॥
ब्राह्मणस्य नानाजातीयासु स्त्रीषु क्षत्रियादिस्त्रियामनपत्यपतिकायांमृतायां तस्याः पितृदत्तंधनं सजातिविजातिसापत्न्यकन्यापुत्रसद्भावेऽपि ब्राह्मणी सापत्नेयीकन्या गृह्णीयात्। तदभावे तदपत्यस्य तद्धनं भवेत्॥ १९८॥
न निर्हारं स्त्रियः कुर्युः कुटुम्बाद्बहुमध्यगात्।
स्वकादपि च वित्ताद्धि स्वस्थ भर्तुरनाज्ञया॥ २६६॥
भ्रात्रादिबहुसाधारणात्कुटुम्बधनाद्भार्यादिभिः स्त्रीभी रत्नलङ्काराद्यर्थं धनसंचयं न कर्तव्यम्। नापिच मर्तुराज्ञां विना भर्तृधनादपि कार्यम्। ततश्च नेदं स्त्रीधनम्॥ १९९॥
पत्यौ जीवति यः स्त्रीभिरलंकारो धृतो भवेत्।
न तं भजेरन्दायादा भजमानाः पतन्ति ते॥ २००॥
भर्तरि जीवति तत्सम्मताभिर्योऽलंकारः स्त्रीभिर्धृतस्तस्मिन्मृते विभागकाले तं पुत्रादयो न भजेरन्। भजमानाः पापिनो भवन्ति॥ २०७॥
अनंशौक्लीबपतितौ जात्यन्धबधिरौ तथा।
उन्मत्तजडमूकाश्च ये च केचिन्निरिन्द्रियाः॥ २०१॥
नपुंसकपतितजात्यन्धश्रोत्रविकलोन्मत्तजडमुकाश्च ये च कुणिङ्ग्वादयो विकलेन्द्रियास्ते पित्रादिधनहरा न भवन्ति। किन्तु ग्रासाच्छादनभागिनः॥ २०१॥
तदेवाह—
सर्वेषामपि तु न्याय्यं दातुं शक्त्या मनीषिणा।
ग्रासाच्छादनमत्यन्तं पतितो ह्यददद्भवेत्॥ २०२॥
सर्वेषामेषां क्लीबादीनां शास्त्रज्ञेन रिक्थहारिणा यावज्जीवं स्वशक्त्या ग्रासाच्छादनं देयम्। अददत्पापी स्यात्॥ २१२
यद्यर्थिता तु दारैः स्यात्क्लीबादीनां कथंचन।
तेषामुत्पन्नतन्तूनामपत्यं दायमर्हति॥ २०३॥
कथंचनेत्यभिधानात्क्लीबादयो विवाहानर्हाइति सूचितम्। यदि कथंचिदेषां विवाहेच्छा भवेत्तदा क्लीबस्य क्षेत्रज उत्पन्नेऽन्येषामुत्पन्नापत्यानामपत्यं धनभाग्भवति॥ २०३॥
यत्किंचित्पितरिप्रेते धनं ज्येष्टोऽधिगच्छति।
भागो यवीयसां तत्र यदि विधानुपालितः॥ २०४॥
पितरिमृतेसति भ्रातृभिः सहाविभक्तोज्येष्ठःकिंचित्स्वेन पौरुषेण धनं लभते। ततो धनाद्विद्याभ्यासवताम्कनिष्ठभ्रातॄणां भागो भवति, नेतरेषाम्॥ २०४॥
अविद्यानांतु सर्वेषामीहातश्चेद्धनं भवेत्।
समस्त्रत्रविभागः स्यादपित्र्य इति धारणा॥ २०५॥
सर्वे भ्रातॄणां कृषिवाणिज्यादिचेष्टया यदि धनं स्यात्तदा पित्र्यवर्जिते तस्मिन्धने स्वार्जिते समो विभागः स्थान्न तूद्धारोऽपित्र्य इति निश्चयः॥ २०५॥
विद्याधनं तु यद्यस्य तन्तस्यैव धनं भवेत्।
मैत्र्यमौद्वाहिकं चैवमाधुपर्किकमेव च॥ २०६॥
मियामैत्रीविवाहार्जितंमाधुपर्किकंमधुपर्कदानकाले पूज्यतया यल्लब्धं तस्यैव तत्स्यात्। “यत्किञ्चित्पितरि” ( म. स्मृ. ९-२०४) इत्युक्त्वायमपवादः। विद्याधनं च व्याहृतं कात्यायनेन—
‘परभक्तप्रदानेन प्रप्ताविद्या यदान्यतः।
तया प्राप्तं च विधिना विद्याप्राप्तं तदुच्यते॥
उपन्यस्ते च यल्लब्धं विद्यया पणपूर्वकम्।
विद्याधनंतु तद्विद्याद्विभागे न विभज्यते॥
शिष्यादार्त्विज्यतः प्रश्नात्संदग्धप्रश्ननिर्णयात्।
स्वज्ञानशंसनाद्वादालब्धं प्राज्यधनाच्च यत्॥
विद्याधनं तु तत्प्राहुर्विभागे न विभज्यते॥”
अतो यन्मेधातिथिगोविन्दराजाभ्यां माधुपर्किकमार्त्विज्यधनं व्याख्यातम्। तद्युक्तम्, विद्याधनत्वात्॥ २०६॥
भ्रातॄणां यस्तुनेहेत धनं शक्तः स्वकर्मणा।
स निर्भाज्यः स्वकादंशात्किंचिद्दत्त्वोपजीवनम्॥ २०७॥
राजानुगमनादिकर्मणा यो धनमर्जितुं शक्तोभ्रातॄणां साधारणं धनं नेच्छति स स्वीयादंशात्किचिदुपजीवनं दत्त्वा भ्रातृभिः पृथक्कार्यः। तेन तत्पुत्रास्तत्र धने कालान्तरे न विवदन्ते॥ २७॥
अनुपघ्नन्पितृद्रव्यं श्रमेण यदुपार्जितम्।
स्वयमीहितलब्धं तन्नाकामो दातुमर्हति॥ २०८॥
पितृधनानुपघातेन यत्कृप्यादिक्लेशादर्जयेत्तत्स्वचेष्टाप्राप्तमनिच्छन्भ्रातृभ्यो दातुं नार्हति॥
पैतृकं तु पिता द्रव्यमनवाप्तं यदाप्नुयात्।
न तत्पुत्रैर्भजेत्सार्धमकामः स्वयमर्जितम्॥ २०६॥
यत्पुनः पितृम्बन्धि धनंतेनासामर्थ्येनोपेक्षितत्वादनवाप्तंपुत्रः स्वशक्त्या प्राप्नुयात्तत्स्वयमर्जितमनिच्छन्पुत्रैः सह न विभजेत्॥ २०९॥
विभक्ताः सह जीवन्तो विभजेरन्पुनर्यदि।
समस्तत्र विभागः स्याज्ज्यैष्ट्यंतत्र न विद्यते॥ २१०॥
पूर्व सोद्धारं निरुद्धारं वा विभक्ता भ्रातरः पश्चादेकीकृत्य धनं सह जीवन्तो यदि पुनविभागंकुर्वन्ति तदा तत्र समो विभागः कार्यः। ज्येष्ठस्योद्धारो न देयः॥ २१०॥
येषांज्येष्ठःकनिष्ठो वा हीयेतांशप्रदानतः\।
म्रियेतान्यतरो वापि तस्य भागो नलुप्यते ॥ २११ ॥
येषां भ्रातॄणां मध्ये कश्चिद्विभागकालेप्रव्रज्यादिगा ल्वांश +++++++++भागो न लुप्यते ॥ २११ ॥
किन्तु—
सोदर्या विभजेरंस्तं ++++++सहिताः समम्।
भ्रातरो ये चसंसा +++++++++++++++++॥
सोदर्या भ्रातरः समागम्य सहिताः भगिन्यश्च++++++++++समं कृत्वा विभजेत्सोदर्याणां सापत्न्यानमपि मध्याद्ये मिश्रीकृतधनत्वेनैकयोगक्षॆमान्ते विभजेयुः समं ….. सोदर्या सापत्न्या वा । एतच्च पुत्रपत्नी+++++++++भगिन्यश्च न्याय सोयी कर्म करका विमनरल्लोकर्याणां सापत्न्यानामपि मध्याचे योगक्षेमालते विजेतले सर्व लोकक
यो ज्येष्ठो विनिकुर्वीत लोभाद् भ्रातॄन्यवीयसः।
सोऽज्येष्ठः स्यादभागश्च नियन्तव्यश्चराजभिः ॥ २१३ ॥
यो ज्येष्ठो भ्राता लोभात्कनीयसो भ्रातृन्वञ्चयेत्सज्येष्टभ्रातृपूजाशून्यःसोद्वारभागरहितश्च राजदण्ड्यश्च स्यात् ॥ २१३ ॥
सर्व एव विकर्मस्था नार्हन्ति भ्रातरो धनम् ।
न चादत्वा कनिष्ठेभ्यो ज्येष्ठः यौतकम्॥ २१४ \।\।
अपतिता अपि ये भ्रातरो द्यूतवेश्यासेवादिविकलंसक्तास्ते रिक्थं नार्हन्ति ।….. विनिष्टेभ्योऽननुकल्प्य ज्येष्ठःसाधारणधनादा++++मार्थमसाधारणधनं कुर्यात् ॥ २१४ ॥
भ्रातृणामविभक्तानां यद्युत्थानं भवेत्सह \।
न पुत्रभागं विषमं पिता दद्यात्कथञ्चन ॥ २१५ ॥
भ्रातॄणां पित्रा सहावस्थितानामविभक्तानां यदि सह धनार्जनार्थमु.धानं धानं भवेत्तदाविभागकाले न कस्यचित्पुत्रस्याधिकं पिता कदाचिद्दद्यात् ॥ २१६ \।\।
ऊर्ध्वं विभागाज्जातस्तु पित्र्यमेव हरेद्धनम् \।
संसृष्टास्तेन वा ये स्युर्विभजेत स तैः सह ॥ २१६ ॥
सदा जीवतैव पित्रा पुत्राणामिच्छयाविभागा कृतस्तदाविभागादूर्ध्वं जातःपुत्रःपितुरि मृते पितृरिक्थमेव गृह्णीयात् \। ये कृतविभागाः पित्रा सह पुनर्मिश्रीकृधनास्तैः सहासौपितरि मृते विभजेत् \।\। २१६ ॥
अनपत्यस्य पुत्रस्य माता दायमवाप्नुयात् ।
मातर्यपि च वृत्तायां पितुर्माता हरेद्धनम् ॥ २१७ ॥
अनपत्यस्य पुत्रस्य धनंमाता गृह्णीयात् । पूर्वं“पिता हरेदपुत्रस्य रिक्थम्’’(म. स्मृ.९-१८५) इत्युक्तत्वात् इह माता हरेदित्यादि याज्ञवल्क्येन"पितरौ (या. स्मृ. २-१३्५) इत्येकशेषकरणात् । विष्णुना च- “अपुत्रस्य धनं पत्न्यभिगामि तदभावे दुहितृगामि तदभावेपितृगामि” इत्येकशेषस्यैव कृतत्वात, मातापितरौ विभज्य गृह्णीयाताम् । मातरि मृतायांपत्नीपितृभ्रातृभ्रातृजाभावे पितुर्माता धर्म गृह्णीयात् ॥ २१७ \।\।
ऋणे धने च सर्वस्मिन्प्रविभक्ते यथाविधि \।
पश्चाद् दृश्येत यत्किंचित्तत्सर्वं समतां नयेत् ॥ २१८॥
ऋणे पित्रादिधार्यमाणे धने च तदीये सर्वस्मिन्यथाशास्त्रंविभक्तेसति श्चात्यत्किञ्चि-
त्पैतृकं ऋणं धनं वा विभागकालेऽज्ञातमुपलभ्येत तत्सर्वंसमं कृत्वा विभजनीयं, नतु शोध्यं ग्राह्यं, न वा ज्येष्ठस्योद्धारो देयः॥ २१८॥
वस्त्रं पत्रमलंकारं कृतान्नमुदकं स्त्रियः।
योगक्षेमंप्रचारं च न विभाज्यं प्रचक्षते॥ २१९॥
वस्त्रं वाहनमाभरणमविभागकाले यद्येनोपभुक्तं तत्तस्यैव न विभाज्यम्। एतच्च नातिन्यूनाधिकमूल्यविषयम्। यत्तुबहुमूल्यमाभरणादिकं तद्विभाज्यमेव तद्विषयमेव “विक्रीय वस्त्राभरणम्” इति बृहस्पतेर्विभागवचनम्। कृतान्नमोदनसक्त्वादि तन्न विभजनीयम्। तत्रातिप्रचुरतरमूल्यं सक्त्वादि तावन्मात्रमूल्य धनेन
“कृतान्नं चाकृतान्नेन परिवर्त्यविभज्यते”।
इति बृहस्पतिवचनाद्विभजनीयमेव। उदकं कूपादिगतं सर्वेरुपभोग्यमविभजनीयम्। स्त्रियो दास्याद्या यास्तुल्यभागान भवन्ति ता न विभाज्याः। किंतु तुल्यं कर्म कारयितव्याः। योगक्षेमं मन्त्रिपुरोहितादि योगक्षेमहेतुत्वात्। प्रचारो गवादीनां प्रचारमार्गः एतत्सर्वंमन्वादयोऽविभाज्यमाहुः॥ २१९॥
अयमुक्तो विभागो वः पुत्राणां च क्रियाविधिः।
क्रमशः क्षेत्रजादीनां द्यूतधर्मं निबोधत॥ २२०।
एष दायभागः पुत्राणां क्षेत्रजादीनां क्रमेण विभागकरणप्रकारो युष्माकमुक्तः। इदानीं द्यूतव्यवस्थां शृणुत॥ २२०॥
द्यूतं समाह्वयं चैव राजा राष्ट्रान्निवारयेत्।
राजान्तकरणावेतौ द्वौ दोषौपृथिवीक्षिताम्॥ २२१॥
द्यूतसमाह्वयौ वक्ष्यमाणलक्षणौ राजा स्वराष्ट्रान्निवर्तयेत्। यस्मादेवौ द्वौ दोषौ राज्ञां राज्यविनाशकारिणौ॥ २२१॥
प्रकाशमेतत्तास्कर्यं यद् देवनसमाह्वयौ।
तयोर्नित्यं प्रतीघाते नृपतिर्यत्नवान्भवेत्॥ २२२॥
प्रकटमेतच्चौर्यंयद्यूतसमाह्वयौ तस्मात्तन्निवारणे राजा नित्यं यत्नयुक्तः स्यात्॥ २२२॥
अप्राणिभिर्यत्क्रियते तल्लोके द्यूतमुच्यते।
प्राणिभिः क्रियते यस्तु स विज्ञेयः समाह्वयः॥ २२३॥
अक्षशलाकादिभिरप्राणैर्यत्क्रियते तल्लोके द्यूतं कथ्यते। यः पुनः प्राणिभिर्मेषकुक्कुटादिभिः पणपूर्वकंक्रियते स समाह्वयो ज्ञेयः। लोकप्रसिद्धयोरप्यनयोर्लक्षणकथनं परिहारार्थम्॥२२३॥
द्यूतं समाह्वयं चैव यः कुर्यात्कारयेत वा।
तान्सर्वान्घातयेद्राजा शुद्रांश्च द्विजलिङ्गिनः॥ २२४॥
द्यूतसमायौ यः कुर्याद्यो वा सभिकः कारयेत्तेषामपराधापेक्षया राजा हस्तच्छेदादि वधंकुर्यात्। यज्ञोपवीतादिद्विजचिह्नधारिणः शूद्रान्हन्यात्॥ २२४॥
कितवान्कुशीलवान्क्रूरान्पाषण्डस्थांश्च मानवान्।
विकर्मस्थाञ्छौण्डिकांश्च क्षिप्रं निर्वासयेत्पुरात्॥ २२५॥
द्यूतादिसेविनो, नर्तकगायकान्, वेदविद्विषः, श्रुतिस्मृतिबाह्यव्रतधारिणः अनापदि परकर्मजीविनः, शौण्डिकान्मद्यकरान्मनुष्यान् क्षिप्रं राजा राष्ट्रान्निर्वासयेदिति। कितवप्रसङ्गनान्येषामप्यभिधानम्॥ २२५॥
अत्र हेतुमाह—
एते राष्ट्रेवर्तमाना राज्ञः प्रच्छन्नतस्कराः।
विकर्मक्रियया नित्यं बाधन्ते भद्रिकाः प्रजाः॥ २२६॥
एते कितवादयो गुढचौरा राष्ट्रे वसन्ता नित्यं वञ्चनात्मकक्रिया सज्जनान्पीडयन्ति २२३
द्यूतमेतत्पुरा कल्पे दृष्टं वैरकरं महत्।
तस्माद्द्यूतं न सेवेत हास्यार्थमपि बुद्धिमान्॥ २२७॥
नेदानीमेव परं किन्तु पूर्वस्मिन्नपि कल्पे द्यूतमेतदतिशयेन वैरकरं दृष्टम्। अतः प्राज्ञः परिहासार्थमपि तन्न सेवेत॥ २२७॥
प्रच्छन्नं वा प्रकाशं वा तन्निषेवेत यो नरः।
तस्य दण्डविकल्पः स्थाद्यथेष्टं नृपतेस्तथा॥ २२८॥
यो मनुष्यस्तद् दयूतं गृहं प्रकटं वा कृत्वा सेवेत तस्य यथा नृपतेरिच्छा भवति तथाविधो दण्डो भवति॥ २२८॥
इदानीं पराजितानां धनाभावे सतीदमाह—
क्षत्रविट्शूद्रयोनिस्तु दण्डंदातुमशक्नुवन्।
आनृण्यंकर्मणा गच्छेद्विप्रो दद्याच्छनैः शनैः॥ २२९॥
क्षत्रवैश्यशूद्रजातीयो निर्धनत्वेन दण्डं दातुमसमर्थस्तदुचितकर्मकरणेन दण्डशोधनंकुर्यात्। ब्राह्मणः पुनर्यथालाभं क्रमेण दद्यान्न कर्मकारयितव्यः॥ २२९॥
स्त्रीबालोन्मत्तवृद्धानां दरिद्राणां च रोगिणाम्।
शिफाविदलरज्ज्वाद्यैविध्यान्नुपतिर्दमम्॥ २३०॥
स्त्रीबालादीनां पुनः शिफावेणुदलप्रहाररज्जुबन्धनादिभिर्दमनं राजा कुर्यात्॥ २३७॥
ये नियुक्तास्तु कार्येषु हन्युः कार्याणि कार्यिणाम्।
धनोष्मणा पच्यमानास्तान्निःस्वान्कारयेन्नृपः॥ २३१॥
ये व्यवहारावेक्षणादिषु कार्येषु राज्ञा नियुक्ता उत्कोचधनतेजसा विकार भजन्तः स्वाम्यादीनां कार्यं नाशयेयुस्तान्गृहीतसर्वस्वान् राजा कारयेत्॥ २३१॥
कूटशासनकर्तॄंश्चप्रकृतीनां च दूषकान्।
स्त्रीवालब्राह्मणघ्नांश्च हन्याद् द्विट्सेविनस्तथा॥ २३२॥
कूटराजाज्ञालेखकन्अमात्यानां च भेदकानू, स्त्रीबालब्राह्मणवातिनः शत्रुसेविनश्चराजा हन्यात्॥ २३२॥
तीरितं चानुशिष्टं च यत्र क्वचन यद्भवेत्।
कृतं तद्धर्मतो विद्यान्न तद्भूयोनिवर्तयेत्॥ २३३॥
[ तीरितं चानुशिष्टं च यो मन्येत विकर्मणा।
द्विगुणं दण्डमास्थाय तत्कार्यंपुनरुद्धरेत्॥ ६॥ ]
यत्र क्वचिदृणादानादिव्यवहारे यत्कार्यं धर्मतस्तीरितम्। “पार तीर कर्मसमाप्तौ” इति चुरादौ पठ्यते। शास्त्रव्यवस्थानिर्णीतम्। अनुशिष्टं दण्डपर्यन्ततां च नीतं स्यात्तत्कृतमङ्गीकुर्यान्न पुनर्निवर्तयेत्। एतच्चाकारणात्। अतः कारणकृतं निवर्तयेदेव॥ २३३॥
अमात्याः प्राड्विवाको वा यत्कुर्युः कार्यमन्यथा।
तत्स्वयं नृपतिः कुर्यात्तान्सहस्रं च दण्डयेत्॥ २३४॥
राजामात्याःप्राड्विवाको वा व्यवहारेक्षणे नियुक्तो यदसम्यग्व्यवहारानिर्णर्यंकुर्युस्तत्स्वयंराजा कुर्यात्पणसहस्रीच तान्दण्डवेत् । इदं चोक्तोसधनग्रहणेतरविषयम् \। उत्कोचग्रहणे “येचिल्खाल्लु”(म.स्मृ.९-२३१ ) इत्युक्तत्वात् ॥ २३४ ॥
ब्रह्महा चसुरापश्चस्तेयी चगुरुतल्पगः\।
एते सर्वे पृथग्ज्ञेयामहापातकिनोनराः ॥ २३५ ॥
यो मनुष्यो ब्राह्मणं ….. सुरापोद्विजातिः षैष्ठ्याः याता ब्राह्मणश्च षैष्टीमाध्वीनौढीनां, तस्यांशे ……. मनुष्यः यश्च कश्चित् गुरुपत्नीगानीत्येते सर्वे प्रत्येकंमहापातकिनोबोद्धव्याः ॥ २३२ ॥
चतुर्णामपि चैतेषां ++++++++।
शारीरं असं संयुक्तंदण्डं धन्यं प्रकल्पयेत्॥ २३६ ॥
चतुर्णामप्येतेषां महापातकिनां प्रायश्चितमकुर्वतां शरीरं धनग्रहणेन चधनसम्बन्धमपराधानुसारेण धर्मादनपेतं वक्ष्यमाणं दण्डं कुर्यात् \।\। २३६ ॥
गुरुतलल्पे भागः कार्यः सुरपाने सुराध्वजः \।
स्तेये च श्वपदं कार्यं……. शिराः पुमान् ॥ २३७ ॥
“नाङ्ख्या राज्ञा ललाटे स्युः” (म० स्मृ०९-२४०) इति वक्ष्यमाणत्वाललाटमेवाङ्कृतस्थानमवगम्यते । तत्र गुरुपत्नीगमने यावज्जीवस्थापि तप्तलोहेन ललाटे भगाकृति गुरुपत्नीगमनचिह्नं कार्यम् । एवं सुरापाने कृते पातुर्दीर्घंसुराध्वजाकारं, सुवर्णापहारे सत्यपहर्तुः कुक्कुरपादरूप कार्यम् \। ब्रह्मणि कबन्धः पुमान्कर्तव्यः ॥ २३७ ॥
असम्भोज्या ह्यसंयाज्या असंपाठ्याविवाहिनः ।
चरेयुः पृथिवीं दीनाः सर्वधर्मबहिष्कृताः॥ २३८ ॥
अन्नादिकं नैते भोजयितव्याः, न चैते याजनीयाः, नाप्येतेऽध्यापनीयाः, नाध्येतैः कन्यादानसम्बन्धः कर्तव्यः। एते च निर्धनत्वाद्याचार्यादिदैन्ययुक्ताःसर्वभौतादिकर्मवर्जिताः पृथिवीं पर्यटेयुः ॥ २३८
ज्ञातिसम्बन्धिभिस्त्वेते त्यक्तव्याः कृतलक्षणाः ।
निर्दया निर्नमस्कारास्तन्मनोरनुशासनम् ॥ २३६ ॥
ज्ञातिभिः सम्बन्धिभिर्मातुलाद्यैरेते कृताङ्कास्त्यजनीयाः नचैषांदया कार्यो नाप्येते नमस्कायां इतीयं मनोराज्ञा ॥ २३९ ॥
प्रायश्चित्तं तु कुर्वाणाः सर्ववर्णा यथोदितम् ।
नाङ्क्याराज्ञा ललाटे स्युर्दाप्यास्तूत्तमसाहसम् ॥ २४० ॥
शास्त्रविहितं प्रायश्चितं पुनः कुर्वाणा ब्राह्मणादयस्त्रयो वर्णा राज्ञा ललाटेऽङ्कनीया न भवेयुः \। उत्तमसाहसं पुनर्दण्डमीयाः ॥ २४० ॥
आगःसु ब्राह्मणस्यैव कार्यो मध्यमसाहसः ।
विवास्यो वा भवेद्राष्ट्रात्सद्रव्यः सपरिच्छदः ॥ २४१ ॥
“इतरे कृतवन्तस्तु” इत्युत्तरवश्लोके श्रूयमाणम् “अकामतः” ( म० स्मृ० ९-२४२) इति चात्रापि योजनीयम् । तेनाकामत इत्येतेष्वपराधेषु गुणवतो ब्राह्मणस्य मध्यमसाहसो दण्डः कार्य । पूर्वोक्तस्तूत्तम हसो निर्गुणस्य द्रष्टव्यः \। कामतस्तेष्वपराधेषु धनधान्यादिपरिच्छदसहितो ब्राह्मणो देशान्निर्वास्यः ॥ २४१ ॥
इतरे कृतवन्तस्तु पापान्येतान्यकामतः ।
सर्वस्वहारमर्हन्ति कामतस्तु प्रवासनम्॥ २४२ ॥
ब्राह्मणादन्ये पुनःक्षत्रियादय एतानि++++++कृतवन्तःसर्वस्वहारमर्हन्ति ।इदं च सर्वस्वहरणं पूर्वोक्तेनोत्तमसाहसेनवृत्यपेक्षयाव्यवस्थापनीयम् । इच्छया पुनरेषामेतेष्वपराधेषु प्रवासनं वधोऽर्हति ।
“प्रवासनं परासनं निषूदनं निहिंसनम्’’( अः को० २०८-११३ )
इति वधपर्यायंप्रवासनशब्दंपठन्त्याभिधानिकाः ॥ २४२ !!
नाददीत नृपः साधुमहापासकिनो धनम् ।
आददानस्तु तल्लोभात्तेन दोषॆणलिप्यते ॥ २४३ ॥
धार्मिको राजा महापातकसम्बन्धि घनंदण्डरूयं न गृह्णीयात् । लोभात्पुनस्तद् गृह्णन्महापातकदोषेण संयुज्यते ॥ २४३ ॥
का तर्हि दत्तधनस्य प्रतिपत्तिरित्येतदर्थमाह—
अप्सु प्रवेश्य तं दण्डं वरुणायोपपादयेत् ।
तनुवृत्तोपपन्ने वा ब्राह्मणे प्रतिपादयेत् \।\। २४४ \।\।
तद् दण्डधनं नद्यादिजले प्रक्षिपेद्ब्राह्मणाय दद्या++++++++वा दद्यात्॥ २४४ ॥
ईशो दण्डस्य वरुणो राज्ञांदण्डधरोहि सः ।
ईशः सर्वस्य जगतो ब्राह्मणॆ वेदपारगः ॥ २४५ !
महापातकिदण्डधनस्य वरुणः स्वामीयस्माद्राज्ञामपि दण्डधारित्वात्प्रभुः । तथा ब्राह्मणः समस्तवेदाध्यायी सर्वस्य जगतः प्रभुः । अतः प्रभुत्वात्तौ दण्डधनमर्हतः ॥ २२५॥
यत्र वर्जयते राजा पापकृद्भ्यो धनागमम् ।
तत्र कालेन जायन्ते मानवा दीर्घजीविनः \। २४६ ॥
निष्पद्यन्ते च सस्यानि यथोप्तानि विशां पृथक् ।
बालाश्च नप्रमीयन्ते विकृतं न च जायते ॥ २४७ ॥
यत्रदेशे प्रकृतं महापातकिधनंराजा न गृह्णाति तत्र परिपूर्णॆन कालेन मनुष्याउत्पद्यन्ते, दीर्घायुषश्च भवन्ति । वैश्यानांच……… यथैव पृथक् पृथक् जायन्ते। अकाले न बाला म्रियन्ते । दीर्घनाविन इत्युक्तेऽप्यादरार्थं वालानाम् पुनर्वचनम्।व्यङ्गं चन किंचिद् भूतमुत्पद्यते ॥ २४६ ॥ २४७ ॥
ब्राह्मणान्वाधमानं तु कामादवरवर्णजम् ।
हन्याच्चित्रैर्वधोपायैरुद्वेजनकरैर्नृपः ॥ २४८ \।\।
शरीरपीडाधनग्रहणादिना शुद्रमिच्छातो ब्राह्मणान्वाधमानं छॆदादिभि्……… र्नृपो हन्यात्॥ २४८ ॥
यावानवध्यस्य वधे तावान्वध्यस्य मोक्षणे ।
अधर्मो नृपतेर्दृष्टो धर्मस्तु विनियच्छतः ॥ २४९॥
अवध्यस्य वधे यावानधर्मो नृपतेः शास्त्रेणज्ञातस्तावानेव वध्यस्य त्यागेऽपि ।या……. दण्डं तु कुर्वतो धर्मः स्यात्तस्माप्तं कुर्यात् ॥ २४९ ॥
उदितोऽयं विस्तरशो मिथो विवमानयोः ।
अष्टादशसु मार्गेषु व्यवहारस्य निर्णयः ॥ २५० ॥
अष्टादशसु ऋणादानादिषु व्यवहारपदेषु परस्परं विवदमानयोरर्थिप्रत्यर्थिनोः कार्यनिर्णयोऽयं विस्तरेणोक्तः॥ २५०॥
एवं धर्म्याणि कार्याणि सम्यक्कुर्वन्महीपतिः।
देशानलब्धांल्लिप्सेत लब्धांश्च परिपालयेत्॥ २५१॥
अनेनोक्तप्रकारेण धर्मादनपेतान् व्यवहारान् निर्णयन् राजा जनानुरागादलब्धान्देशांलुब्धुमिच्छेल्लब्धांश्च सम्यक्पालयेत्। एवं सम्यग्व्यवहारदर्शनस्यालब्धप्रदेशप्राप्त्यर्थत्वमुक्तम्॥ २५१॥
सम्यङ् निविष्टदेशस्तु कृतदुर्गश्च शास्त्रतः।
कण्टकोद्धरणे नित्यमातिष्ठेद्यत्नमुत्तमम्॥ २५२॥
“जाङ्गलं सस्यसम्पन्नम्” (म. स्मृ. ७-६९) इत्युक्तरीत्या सम्यगाश्रितदेशस्तत्र सप्तमाध्यायोक्तप्रकारेण कृतदुर्गश्चौरसाहसिकादिकण्टकनिराकरणे प्रकृष्टं यत्नंसदा कुर्यात्॥ २५॥
रक्षणादार्यवृत्तानां कण्टकानां च शोधनात्।
नरेन्द्रास्त्रिदिवं यान्ति प्रजापालनतत्पराः॥ २५३॥
यस्मात्साध्वाचाराणां रक्षणाच्चोरादीनां च शासनात्प्रजापालनोद्युक्ताराजानः स्वर्गंगच्छन्ति। तस्मात्कण्टकोद्धरणे यत्नं कुर्यात्॥ २३॥
अशासंस्तस्करान्यस्तु बलिं गृह्णाति पार्थिवः।
तस्य प्रक्षुभ्यते राष्ट्रंस्वर्गाच्च परिह्रीयते॥ २५४॥
यथा पुनर्नृपतिश्चौरादीननिराकुर्वन् षड्भागाद्युक्तं करंगृह्णाति तस्मै राष्ट्रवासिनो जनाः कुप्यन्ति। कर्मान्तरार्जिताप्यस्य स्वर्गप्राप्तिरनेन दुष्कृतेन प्रतिबध्यते॥ २५४॥
निर्भयं तु भवेद्यस्य राष्ट्रंबाहुबलाश्रितम् \।
तस्य तद्वर्धते नित्यं सिच्यमान इव द्रुमः॥ २५५॥
यस्य राज्ञो बाहुवीर्याश्रयेण राष्ट्रं चौरादिभयरहितं भवति तस्य नित्यं तद् वृद्धिं गच्छति। उदकसेकेनेव वृक्षः॥ २६॥
द्विविधांस्तस्करान्विद्यात्परद्रव्यापहारकान्।
प्रकाशांश्चाप्रकाशांश्च चारचक्षुर्महीपतिः॥ २५६॥
चार एव चौरज्ञानहेतुत्वाञ्चक्षुरिव यस्यासौ राजा, चारैरेव प्रकटतया गूढतया द्विप्रकारान्यायेन परधनग्राहिणो जानीयात्॥ २५६॥
प्रकाशवञ्चकास्तेषां नानापण्योपजीविनः।
प्रच्छन्नवञ्चकास्त्वेते ये स्तेनाटविकादयः॥ २५७॥
तेषां पुनश्चौरादीनां मध्याद्येतुलाप्रतिमानलोष्टचयादिना हिरण्यादिपण्यविक्रयिण परधनमनुचितेन गृहन्ति ते प्रकाशवञ्चकाः स्तेनाश्चौराः सद्विच्छेदादिना गुप्ताटव्याश्रयाश्च परधनं गृह्णन्ति ते प्रच्छन्नवञ्चकाः॥ २५७॥
उत्कोचकाश्चौपधिका वञ्चकाः कितवास्तथा।
मङ्गलादेशवृत्ताश्च भद्राश्चेक्षणिकैः सह॥ २५८॥
असम्यक्कारिणश्चैव महामात्राश्चिकित्सकाः।
शिल्पोपचारयुक्ताश्च निपुणाः पण्ययोषितः॥ २५६॥
एवमादीन्विजानीयात्प्रकाशंल्लोककण्टकान्।
निगूढचारिणश्चान्याननार्यानार्यलिङ्गिनः॥ २०॥
उत्कोचका ये कार्यिभ्यो धनं गृहीत्वा कार्यमयुक्तं कुर्वन्ति। औषधिका भवदर्शनाद्ये वनमुपजीवन्ति। वञ्चका ये सुवर्णादि द्रव्यं गृहीत्वा परद्रव्यप्रक्षेपेण वञ्चयन्ति। कितवा द्यूमाह्वयदेविनः। धनपुत्रलाभादिमङ्गलमादिश्य ये वर्तन्ते ते मङ्गलदेशवृत्ताः। भद्राः कल्याणकारप्रच्छन्नपापा ये धनग्राहिणः। ईक्षणिका हस्तरेखाद्यवलोकनेन शुभाशुभफलकथनजीविनः। महामात्रा हस्तिशिक्षाजीविनः। चिकित्सकाश्चिकित्साजीविनः। असत्यकारिण इति महामात्रचिकित्सकविशेषणम्। शिल्पोपचारयुक्ताश्चित्रलीखद्युपायजीविनः तेऽप्यनुपजीव्यमावशिल्पोपायप्रोत्साहनेन धनं गृह्णन्ति। पण्यस्त्रियश्च परवशीकरणकुशला इत्येवमादीन्प्रकाशंलोकवञ्चकांश्चारैर्जानीयात्। अन्यानपि प्रच्छन्नचारिणः शूद्रादीन्ब्राह्मणादिवेषचारियो धनगहिणी जानीयात्॥ २५८॥ २५९॥ २६०॥
तान्विदित्वा सुचरितैर्मूढैस्तत्कर्मकारिभिः।
चारैश्वानेकसंस्थानैः प्रोत्साद्य वशमानयेत्॥ २६१॥
तानुक्तान्वञ्चकान्सभ्यैः प्रच्छनैस्तत्कर्मकारिभिर्वणिजां स्तेये वणिग्भिरित्येवमादिभिः पुरुषैरेतव्यतिरिक्तैःसप्तमाध्यायोपदिष्टकापटिकादिभिश्चारैरनेकस्थानस्थैर्ज्ञात्वा प्रोत्साद्य स्ववशाकुर्यात्॥ २६१॥
तेषां दोषानभिख्याप्य स्वे स्वे कर्मणि तत्त्वतः।
कुर्वीत शासनं राजा सम्यक्सारापराधतः॥ २६२॥
तेषां प्रकाशाप्रकाशतस्कराणां स्वकर्मणि चौर्यादौ ये पारमार्थिका दोषाः संविच्छेदादयस्तांल्लोके प्रख्याप्य तद्गतघनशरीरादिसामर्थ्यापेक्षयाऽपराधापेक्षया चराजा दण्डं कुर्यात्॥२६॥
नहि दण्डादृतेशक्यः कर्तुं पापविनिग्रहः।
स्तेनानां पापबुद्धीनां निभृतं चरतां क्षितौ॥ २६३॥
यस्माचौराणां पापाचरणबुद्धीनां विनीतवेषेण पृथिव्यां चरतां दण्डव्यतिरेकेण पापक्रियायां नियमं कर्तुमशक्यमत एषां दण्डं कुर्यात्॥ २६३॥
सभाप्रपापूपशालावेशमद्यान्नविक्रयाः।
चतुष्पथाश्चैत्यवृक्षाः समाजाः प्रेक्षणानि च॥ २६४॥
जीर्णोद्यानान्यरण्यानि कारुकावेशनानि च।
शुन्यानि चाप्यगाराणि वनान्युपवनानि च॥ २६५॥
एवंविधान्नृपो देशान्गुल्मैः स्थावरजङ्गमैः।
तस्करप्रतिषेधार्थं चारैश्चाप्यनुचारयेत्॥ २६६॥
सभा ग्रामनगरादौ नियतं जनसमूहस्थानं, प्रपा जलदानगृहं, अपूपविक्रयवेश्म, पण्यस्त्रीगृहं, मद्यान्नविक्रयस्थानानि, चतुष्पथाः, प्रख्यातवृक्षमूलानि, जनसमूहस्थानानि, जीर्णवाटिकाः, अटव्यः, शिल्पगृहाणि, शून्यगृहाणि, आम्नादिवनानि, कृत्रिमोद्यानानि एवं प्रकारान्देशान्सैन्यैः पदातिसमूहैः स्थावरजङ्गमैरकस्थानस्थितैः प्रचारिभिश्चान्यैश्चारैस्तस्करनिवारणार्थं चारयेत्। प्रायेणैवंविधे देशेऽनपानस्त्रीसम्भोगस्वप्रहर्त्राद्यन्वेषणार्थंतस्करा अवतिष्टन्ते॥ २६४॥ २६६॥ २६६॥
तत्सहायैरनुगतैर्नानाकर्मप्रवेदिभिः।
विद्यादुत्सादयेच्चैव निपुणैः पूर्वतस्करैः॥ २६७॥
तेषांसाहाय्यं प्रतिपद्यमानैस्तच्चरितानुवृत्तिभिः संधिच्छेदादिकर्मानुष्ठानवेदिभिः पूर्वचौरैश्चाररुपैश्चारमायामिपुणैस्तस्कराञ्जनीयादुत्सादयेच्च ॥ २६७ ॥
भक्ष्यभोज्योपदेशैश्चब्राह्मणानां च दर्शनैः ।
शौर्यकर्मापदेशैश्चकुर्युस्तेषां समागमम्\।\। २६८ \।\।
ते पुर्वचौराश्चरभूताआगच्छतास्मद् गृहं, गच्छामस्तत्र, मोदकपायसादीन्यश्नीम इत्येवं भक्ष्यभोज्यव्याजेन, अस्माकं देशे व्राह्मणोऽस्तिसोऽभिलपितार्थसिद्धिंजानाति तं पश्याम इत्येवं दर्शनैः कश्चिदेक एवबहुभिःसह वोल्ल्यतेतं पश्याम इत्येवं शौर्यकर्मव्याजेन तेषां चौरणांराज्ञो दण्डधारकपुरुषैःलवाणजं कुर्युग्राहयेयुश्च ॥ २६८ \।\।
ये तत्र नोपसर्प+++++++++++ये ।
तान्प्रसह्यनृपो हन्यात्सभि+++तिबान्धवान् । २६९॥
ये चौराल्यत्रभक्ष्यभोज्यादौ ……..ये च मूले राजनियुक्तपुराणचौरवर्गप्रणिहिताःसावधानभूताः तैः सह सङ्गतिभजन्ते ताश्चौरांस्तेस्यएव ज्ञात्वा तदेकतापन्नमित्रपित्रादिकातिस्वजनसहितान्बलादाक्रम्यराजा हत्यात् ॥ २६९ ॥
न होढॆन विदा चौरं घातयेद्धाजिको नृपः ।
सहोढं सोपकरणं घातयेदविचारयन् ॥ २७० ॥
धार्मिको राजा हृतद्रव्यसंधिच्छेदोपकरणव्यतिरेकेणानिश्चितचौरभावंन घातयेत्किन्तु हृतद्रव्येण चौर्योपकरणेन च निश्चितचौरभावमविचारयन्घातयेत् ॥ २७७ ॥
ग्रामेष्वपि च ये केचिश्चौराणां भक्तदायकाः ।
भाण्डावकादाश्चैवसर्वांस्तानपि घातयेत्॥ २७१ ॥
ग्रामादिष्वपि ये केचिच्चौराणां चौत्वंज्ञात्वा भक्ता, चौर्योपयुक्तभाण्डादि गृहावस्थं ये ददति तानपिनैरन्तर्याश्चापराधगोचरापेक्षया घातवेत् ॥ २७१ ॥
राष्ट्रेषु रक्षाधिकृतान्समतांश्चैव चोदितान् ।
अभ्याघातेषु मध्यस्थाञ्छिष्याच्चौरानिव द्रुतम् ॥ २७२ \।\।
ये राष्ट्रेषु रक्षानियुक्ताः, ये व सीमान्तवासिनः कुराः सन्तश्चौर्योपदेशे मध्यस्था भवन्ति तांश्चौरवत्क्षिप्रं दण्डयेत् ॥ २७२ ॥
यश्चापि धर्मसमयात्प्रच्युतो धर्मजीवनः ।
दण्डेनैव तमप्योषेत्स्वकाद्धर्माद्धि विच्युतम् ॥ २७३ ॥
याजनप्रतिग्रहादिना परस्ययागदानादिधर्ममुत्पाद्ययो जीवति स धर्मजीवनो ब्राह्मणः सोऽपि यो धर्ममर्यादायाश्च्युतो भवति तमपि स्वधर्मात्परिभ्रष्टंदण्डेनोपतापयेत् ॥ २७३ ॥
ग्रामघाते हिताभङ्गे पथिमोषाभिदर्शने \।
शक्तितो नाभिधावन्तो निर्वास्याः सपरिच्छदाः॥ २७४ \।
ग्रामलुण्ठने तस्करादिभिः क्रियमाणे हिताभङ्गे जलसेतुभङ्गेजाते \। “क्षेत्रोत्पन्नसस्यनाशनेवृत्तिभङ्गे च” इति मेधातिधथिः। पथिचौरदर्शने तन्निकटवर्तिनो यथाशक्तितो ये रक्षां न कुर्वन्ति ते शय्यागवाचादिपरिच्छदसहिता देशान्निर्वासनीयाः\।\। २७४ ॥
राज्ञः कोषापहर्तश्च प्रतिकूलेषु च स्थितान् ।
घातयेद्विविधैर्दण्डैररीणां चोपजापकान् ॥ २७५ ॥
राज्ञोधनगृहाद्धनापहारिणस्तथा तदाज्ञाव्याघातकारिणः शत्रूणां च राज्ञा सह वैरिवृद्धिकारिणोऽपराधापेक्षया करचरणजिह्वाच्छेदनादिभिर्नानाप्रकारदण्डर्घातयेत् ॥ २७५ ॥
संधि छित्त्वा तु ये चौर्यंरात्रौ कुर्वन्ति तस्कराः।
तेषां हित्वा नृपो हस्तौ तीक्ष्णेशुले निवेशयेत्॥ २७६॥
ये रात्रौ संधिच्छेदं कृत्वा परधनं तस्करा सुष्णन्ति तेषां राजा हस्तद्वयं छित्वातीक्ष्णॆशूले तानारोपयेत्॥ २७६॥
अङ्गुलीग्रन्थिभेदस्य छेदयेत्प्रथमे ग्रहे।
द्वितीये हस्तचरणौतृतीये वधमर्हति॥ २७७
परप्रान्तादिस्थितं सुवर्णादिकं ग्रन्थिमोक्षणेनपश्चारयति सग्रन्थिभेदस्तस्यप्रथमे द्रव्यग्रहणेऽङ्गुलीश्छेदयेत्। ते चाङ्कष्टतर्जन्यौ।
“उत्क्षेपकग्रन्थिभेदौकरसंदंशहोनकौ( या स्मुः २-२२४)।
इति याज्ञवल्क्यवचनात्। द्वितीये ग्रहणे हस्तपादौछेदयेत्। तृतीये ग्रहणे वाधार्हो भवन्ति।
अग्निदान्भक्तदांश्चैव तथा शस्त्रावकाशदान्।
संनिधातॄंश्च मोषस्य हत्याश्चौरमिवेश्वरः॥ २७८॥
ग्रन्थिभेदादिकारिणो विज्ञायाग्निभक्तशस्त्रावस्थानप्रदान्मुष्यत इति मोषश्चौचरधनं तस्यावस्थापकांश्चौरवद्राजा निगृह्णीयात्॥ २७८॥
तडागभेदकं इन्यादप्सु शुद्धवधेन वा।
यद्वापि प्रतिसंस्कुर्याहद्दाप्यस्तूत्तमसाहसम्॥ २७३॥
यः स्नानदानादिना जनोपकारकं तडागं सेतुभेदादिना विनाशयति तमप्सु मज्जनेन प्रकारान्तरेण वा हन्यात्। यद्वा यदि तडागं पुनः संस्कुर्यात्तदोत्तमसाहसंदण्ड्यः॥ २७९॥
कोष्टागारायुधागारदेवतागारभेद्कान्।
हस्त्यश्वरथहर्तॄंश्च हन्यादेवाविचारयन्॥ २८०॥
राजसम्बन्धिधान्यादिषु धनागारायुधगृहयोर्देवप्रतिमागृहस्य च बहुधनव्ययसाध्यस्यविनाशकान्हस्त्यश्वरथस्य चापहर्तॄंन् शीघ्रमेव हन्यात्। यत्तुसंक्रमध्वजयष्टिःवताप्रतिमाभेदिनः पञ्चशतदण्डं वक्ष्यति सोऽस्मादेव देवतागारभेदकस्य वधविधानान्मृन्मयपूजितोज्झितदेवताप्रतिमाविषयोऽत्रद्रष्टव्यः॥ २८०॥
यस्तु पूर्वनिविष्टस्य तडागस्योदकं हरेत्।
आगमं वाप्यपां भिद्यात्स दाप्यः पूर्वसाहसम्॥ २८१॥
यः पुनः प्रजार्थं पूर्वंकेनचित्कृतस्य तडागस्योदकमेव गृह्णाति कृत्स्त्रतडागोदकनाशने वधदण्डः प्रागुक्तः। तथोदकागमनमार्गे सेतुबन्धादिना यो नाशयति स प्रथमसाहसं दण्ड्यः॥२८९॥
समुत्सृजेद्राजमार्गेयस्त्वमेध्यमनापदि।
स द्वौ कार्षापणौ दद्यादमेध्यं चाशु शोधयेत्॥ २८२॥
अनार्तः सन्यो राजपथेषु पुरीषं कुर्यात्स कार्षापणद्वयंदण्डं दद्यात्स चामेध्यंशीघ्रमेवापसारयेत्॥ २८२॥
आपद्गतोऽथवा वृद्धा गर्भिणी वाल एव वा।
परिभाषणमर्हन्ति तच्च शोध्यमिति स्थितिः॥ २३॥
व्याधितवृद्धगर्भिणीबाला न दण्डनीयाः किंतु ते पुनः किं कृतमिति परिभाषणीयाः। तच्चामेध्यं शोधनाया इतिशास्त्रमर्यादा॥ २८३॥
चिकित्सकानां सर्वेषां मिथ्या प्रचस्तां दमः।
अमानुषेषु प्रथमो मानुषेषु तु मध्यमः॥ २८४॥
२८ म०
सर्वेषां कायशल्यादिभिषजां दुश्चिकित्सां कुर्वतां दण्डः कर्तव्यः। तत्र गवास्रादिविषये दुश्चिकित्सायां प्रथमसाहसदण्डो मानुषविषये पुनर्मध्यमसाहसः॥ २८४॥
संक्रमध्वजयष्टीनां प्रतिमानां च भेदकः।
प्रतिकुर्याच्च तत्सर्वं पञ्च दद्याच्छतानि च॥ २८५॥
संक्रमो जलोपरि गमनार्थं काष्ठशिलादिरूपः, ध्वजचिह्नं राजद्वारादौ, यष्टिः पुष्करिण्यादौ, प्रतिमाश्चक्षुद्रा मृन्मय्यादयस्तासां विनाशकः पञ्चशतपणान्दयात्तच्च विनाशितं सर्वं पुनर्नवं कुर्यात्॥ २८५॥
अदूषितानां द्रव्याणां दूषणे भेदने तथा।
मणीनामपवेधे च दण्डः प्रथमसाहसः॥ २८६॥
अदुष्टद्रव्याणामपद्रव्यप्रक्षेपेण दूषणे, मणीनां च माणिक्यादीनामभेद्यानां विदारणे, वेध्यानामपि मुक्तादीनामनवस्थानवेधने प्रथमसाहसो दण्डः कार्यः। सर्वत्र परकीयद्रव्यनाशे द्रव्यान्तरदानादिना स्वामितुष्टिः कार्या॥ २८६॥
समैहि विषमं यस्तु चरेद्वै मूल्यतोऽपि वा।
समाप्नुयाद्दमं पूर्वंनरो मध्यममेव वा॥ २८७॥
समैः सममूल्यदातृभिः सहोत्कृष्टापकृष्टद्रव्यदानेन यो विषमं व्यवहरति सममूल्यं द्रव्यं दत्त्वा यः कस्यचिद्बहुमूल्यं कस्यचिदल्पमूल्यमिति विषमं मूल्यं गृह्णाति सोऽनुबन्धविशेषापेक्षया प्रथमसाहसं मध्यमसाहसंवा दण्डं प्राप्नुयात्॥ २८७॥
बन्धनानि च सर्वाणि राजा मार्गे निवेशयेत्।
दुःखिता यत्र दृश्येरन्विकृताः पापकारिणः॥ २८८॥
प्राकारस्य च भेत्तारं परिखाणां च पूरकम्।
द्वाराणां चैव भङ्क्तारं क्षिप्रमेव प्रवासयेत्॥ २८९॥
बन्धनगृहाणि सर्वजनदृश्ये राजमार्गे कुर्यात्। यत्र निगडबन्धनाद्युपेताः क्षुत्तृष्णाभिभूता ‘दीर्घकेशनखरमश्रवः कृशाः पापकारिणोऽन्यैरकार्यकारिभिरकार्यनिवृत्यर्थंदृश्येरन्, राजगृहपुरादिसम्बन्धिनः प्राकारस्य भेदकं तदीयानामेव परिखाणां पूरयितारंतद्गतानां द्वाराणां भञ्जकं शीघ्रमेव देशान्निर्वासयेत्॥ २८८॥ २८९॥
अभिचारेषु सर्वेषु कर्तव्यो द्विशतो दमः।
मूलकर्मणि चानाप्तेःकृत्यासु विविधासु च॥ २९०॥
अभिचारहोमादिषु शास्त्रीयेषु मारणोपायेषु लौकिकेषु च मूलनिखननपदपांशुग्रहणादिषु कृतेष्वनुत्पन्नमरणफलेषु द्विशतपणग्रहणरूपो दण्डः कर्तव्यः। मरणे तु मानुषमारणदण्डः। एवं मातृपितृभार्यादिव्यतिरिक्तरसत्यैर्व्यामोह्यधनग्रहणाद्यर्थं वशीकरणे तथा कृत्यासुच्चाटनापाटवादिहेतृषु क्रियमाणासु नानाप्रकारासु द्विशतपणदण्ड एव कर्तव्यः॥ २९०॥
अवीजविक्रयी चैव बीजोत्कृष्टं तथैव च।
मर्यादाभेदकश्चैव विकृतं प्राप्नुयाद्वधम्॥ २९१॥
अबीजं बीजप्ररोहासमर्थंव्रीह्यादि प्ररोहसमर्थांमति कृत्वा यो विक्रीणीते, तथापकृष्टमे कतिपयोत्कृष्टप्रक्षेपेण सर्वमिदं सोत्कर्षमिति कृत्वा यो विक्रीणीते, यक्ष ग्रामनगरादिसोमां विनाशयति स विकृतनासाकरचरणकर्णादिरुपं वधं प्राप्नुयात्॥ २९१॥
सर्वकण्टकपापिष्ठं हेमकारं तु पार्थिवः।
प्रवर्तमानमन्याये छेदयेल्लवशः क्षुरैः॥ २९२॥
सर्वकण्टकानां मध्येऽतिशयेन पापतमंसुवर्णकारं तुलाच्छाद्मकपरिवतांपद्रव्यप्रक्षेपादिना हेमादिचौर्यंप्रवर्तमानमनुबन्धापेक्षयाङ्गाविशेषेण सर्वदेहंवा खण्डशश्छेदयेत्॥ २९२॥
सीताद्रव्यापहरणे शस्त्राणामौषधस्य च।
कालमासाद्यकार्यंच राजा दण्डं प्रकल्पयेत्॥ २९३॥
कृष्यमाणभूमिद्रव्याणां हलकुद्दालादीनामपहणे,खड्गादीनां चशस्त्राणां, औषधस्य च कल्याणघृतादेश्चौर्येसत्युपयोगकालेतरकालापेक्षा प्रयोजनापेक्षया च राजा दण्डं कुर्यात्॥२९३॥
स्वाम्यमात्यौपुरं राष्ट्रंकोशदण्डं सुहृत्तथा
सप्त प्रकृतयो ह्येताः सप्ताङ्गं राज्यमुच्यते॥ २९४॥
स्वामी राजा, अमात्यो मन्त्र्यादि, पुरं राज्ञः कृतदुर्गनिवासनगरं राष्ट्र्ं देशः, कोशोवित्तनिचयः, दण्डो हस्त्यश्वरथवादातं, मित्रं त्रिविधं सप्तमाध्यायोक्तमित्येतेताः सप्तप्रत्ययोङ्गानि। सप्ताङ्गमिदं राज्यमित्युच्यते॥ २९४॥
ततः किमित्याह—
सप्तानां प्रकृतीनां तु राज्यस्यासां यथाक्रमम्।
पूर्वंपूर्वं गुरुतरं जानीयाद्व्यसनं महत्॥ २९५॥
आसां राज्यप्रकृतीनां सप्तानां क्रमोक्कानामुत्तरस्याविनाश्यमपेक्ष्यपूर्वस्याः पूर्वस्या विनाशविषये गरीयो व्यसनं जानीयात्। तथा हि मित्रव्यसनात्सल्व्यसनं गरीयःसम्पन्नबलस्यैवामित्रानुग्रहे सामर्थ्यात्। एवं बलात्कोशो गरीयान्, कोशनाशेबलस्यापिनाशात्। कोशाद्राष्टंगरीयःराष्ट्रनाशे कुतः कोशोत्पत्तिः। एवं दुर्गादेव यवसेन्धनादिसंपन्नाद्राज्यरक्षासिद्धिः। दुर्गामात्यो गरीयान्, प्रधानामात्यनाशेसर्वाङ्गवैकक्यात्। अमात्यादप्यात्मा, सर्वस्यात्माथत्वात्। तस्माद्दुत्तरापेक्षा पूर्वंयत्नतोरक्षेत्॥२९५॥
सप्ताङ्गस्येह राज्यस्य विष्टब्धस्य त्रिदण्डवत्।
अन्योन्यगुणवैशेष्यान्न किंचिदतिरिच्यते॥ २९६।
उक्तसप्ताङ्गवतो लोके राष्ट्रस्य त्रिदण्डवदन्यान्यसंबन्धस्य परस्परविलक्षणोपकारान्न किञ्चिदङ्गमधिकं भवति। यद्यपि पूर्वश्लोके पूर्वपूर्वाङ्गस्याधिक्यमुक्तंतथाप्येषामङ्गानां मध्यादन्यस्याङ्गसम्बान्धनमपकारमन्यदङ्गं कर्तुं न शक्नोति, तस्मादुत्तरोत्तराङ्गमप्रेक्षणीयमित्येवंपरोऽयमाधिक्यनिषेधः। तत्र प्रसिद्धं यतित्रिदण्डमेव दृष्टान्तः।न च तन्मध्ये त्रिदण्डधारणशास्त्रार्थे कश्चिद्दण्डोऽधिको भवति॥ २९६॥
तेषु तेषु तु कृत्येषु तत्तदङ्गं विशिष्यते।
येन यत्साध्यते कार्य तत्तस्मिन् श्रेष्ठमुच्यते॥ २९७॥
यस्मात्तेषु तेषु सम्पाद्येषुकार्येषु तत्तदङ्गस्यातिशयो भवति, तत्कार्यमन्येन कर्तुमशक्तेः। एवञ्चयेनाङ्गेन यत्कार्यं सम्पाद्यते तस्मिन्कार्येतदेव प्रधानमुच्यते। ततश्चान्योन्यगुणविशेषादि यदुक्तंतदेवानेन स्फुटीकृतम्॥ २९७॥
चारणोत्साहयोगेन क्रिययैव च कर्मणाम्।
स्वशक्ति परशक्तिं च नित्यं विद्यान्महीपतिः॥ २९८॥
सप्तमाध्यायोक्तकापटिकादिना बलस्योत्साहयोगेन कर्मणां च हस्तिवन्यवणिक्पथादीनामनुष्ठानेन जातां शत्रोरात्मनश्च शक्ति राजा सदा जानीयात्॥ २९८॥
पीडनानि च सर्वाणि व्यसनानि तथैव च।
आरभेत ततः कार्यं संचिन्त्य गुरुलाघवम्॥ २९९॥
पीडनानि मारकादीनि कामक्रोधोद्गन्वानि दुःखानि च स्वपरचक्रगतानि तेषां च गुरुलघुभावं पर्यालोच्य सन्धिविग्रहादि कार्यं आरभेत ॥ २९९॥
आरभेतैव कर्माणि श्रान्तः श्रान्तः पुनः पुनः ।
कर्माण्यारभमाणंहि पुरुषं श्रीनिषॆवते ॥ ३०० ॥
राजा स्वराज्यवृद्धिपरापचयनिमित्तानि कथञ्चिदिदम् सञ्जातमिति छलान्यप्यात्मना खिन्नः पुनः पुलहतान्यारभेतैव यस्मात्कर्माणि सृज्यमानं पुरुषं श्रीनितरां सेवते ।तथा नाब्राह्मणे नानाश्रये श्रीरस्तीति प्ररोहितापि शोषमेति ॥ ३०० ॥
न च युगानुरूपेण कर्माणि फलन्तीति राज्ञोदासितव्यं, यतः—
कृतं त्रैतायुगं चैव द्वापरं कलिरेव च ।
राज्ञो वृत्तानि सर्वाणि राजा हि युगमुच्यते ॥३०१ ॥
कृतत्रेताद्वापरकलयो राज्ञ एव चेष्टितविशेषास्तैरेव सत्यादिविशेषप्रवृत्तेः तस्माद्राजैव कृतादियुगमभिधीयते ॥३०१॥
कलिः प्रसुतो भवति स जाग्रद्वापरं युगम् ।
कर्मस्वभ्युद्यतस्त्रेता विचरंस्तु कृतं युगम् ॥ ३०२ ॥
अज्ञानालस्यादिना यदा निरुद्यमो राजा भवति तदा कलिः स्यात् । यदा जानन्नपि नानुतिष्ठति तदा द्वापरम् । यदा कर्मानुष्ठानेऽवस्थितस्तदा त्रेता । यथाशास्त्रं पुनः कर्माव्यनुतिष्ठान्विचरति तदा कृतयुगम् । तस्माद् राज्ञा कर्मानुष्ठानपरेण भाव्यमित्यत्र तात्पर्यं, न तु वास्तवकृतयुगालापे ॥ ३०२॥
इन्द्रस्यार्कस्य वायोश्चयमस्य वरुणस्य च ।
चन्द्रस्याग्नेःपृथिव्याश्चतेजोवृत्तं नृपश्चरेत् ॥ ३०३ \।\।
इन्द्रादिसम्बन्धिनो वीर्यस्यानुरूपंचरितं राजानुतिष्ठेत् । तथा च राजा कण्टकोद्वारेण प्रतापानुरागाभ्यां संयुक्तः स्यात् ॥ ३०३ ॥
कथमिन्द्रादिचरितमनुतिष्ठॆदित्याह-
वार्षिकांश्चतुरो मासान्यथेन्द्रोऽभिप्रवर्षति ।
तथाभिवर्षस्त्वंराष्ट्रं कामैरिन्द्रव्रतं चरन् ॥ ३०४ ॥
ऋतुसंवत्सरपक्षाश्रयणेनेदमुच्यते । यथा श्रावणादींश्चतुरो मासानिन्द्रः सस्यादिसिद्धयेवर्षस्येवमिन्द्रचरितमनुतिष्ठन् राजा स्वदेशायातसाधूनभिलषितायैः पूरयेत् ॥ ३०४ ॥
अष्टौ मासान् यथाविधित्यस्तोयं हरति रश्मिभिः ।
तथा हरेत्करं राष्ट्रान्नित्यमर्कव्रतं हि तत् ॥
यथा सूर्यो मार्गशीर्षाष्टमासान् रश्मिभिः स्तोकं स्तोकं रसमीषत्तापेनादत्ते, तथा राजाशास्त्रीयकरानपीडया सदा राष्ट्राद् गृह्यात् ।यस्मादेतदस्यार्कव्रतम् ॥ ३०५ \।\।
प्रविश्य सर्वभूतानियथा चरति मारुतः ।
तथा चारैः प्रवेष्टव्यंव्रतमेतद्धि मारुतम् ॥ ३०६ ॥
यथा प्राणाख्यो वायुः सर्वजन्तुश्वल्पतःप्रविश्य विचरत्येवं चारद्वारेण स्वपरमण्डलजाले चिकीर्षितार्थमन्तः प्रवेष्टव्यम् ।यस्मादेतन्मारुतं चरितम् ॥ ३०६ ॥
यथा यमः प्रियद्वेष्यैप्राप्ते काले नियच्छति ।
तथा राज्ञा नियन्तव्याःप्रजास्तद्धि यमव्रतम् ॥ ३०७ ॥
यद्यपि यमस्यशत्रुमित्रेन स्तस्तथापि तन्निन्दकार्चकयोः शत्रुमित्रयोर्यथा यमः शत्रुमित्रमरणकाले तुल्यवन्नियमयत्येवं राज्ञाऽपराधकाले रागद्वेषपरिहारेण प्रजाःप्रसारणीयाः। यस्मादेतदस्य याम्यं व्रतम्॥ ३०७॥
वरुणेन यथा पार्शैद्ध एवाभिदृश्यते।
तथा पापान्निगृह्णीयाद् व्रतमेतद्धि वारुणम्॥ ३०८॥
यो वरुणस्य रज्जुनिर्बन्धयितुमिष्टः स यथा तेनाविशङ्कितःएव लक्ष्यते। तथापापकारिणोऽविशङ्कितानेवयावन्न पारयन्ते तावच्छासयेत्॥३०८॥
परिपूर्णंयथा चन्द्रं दृष्ट्वाहृष्यन्ति मानवाः।
तथा प्रकृतयो यस्मिन्स चान्द्रव्रतिको नृपः॥ ३०६।
यथा पूर्णेन्दुदर्शनेन मनुष्या हर्षमुत्पादयन्त्येवमनात्यादयो यस्मिन्दृष्टेतुष्टिमुपगच्छन्ति स चन्द्राचारचारी नरेन्द्रः॥ ३०९॥
प्रतापयुक्त तेजस्वी नित्यं स्यात्पापकर्मसु।
दुष्प्रसामन्तहिंस्रश्च तदाग्नेयं व्रतं स्मृतम्॥ ३१०॥
पापकारिषुसदा दण्डपातेन प्रचण्डोऽसहनः स्यात्तथा प्रतिकूलमात्यहिंसनशीलो भवेत्। तदस्याग्निसम्बन्धि व्रतं स्मृतम्॥ ३१॥
यथा सर्वाणि भूतानि धरा धारयते समन्।
तथा सर्वाणि भूतानि विभ्रतः पार्थिवं व्रतम्॥ ३२१ !
यथा पृथिवी सर्वाण्युच्चावचानि स्थावरजङ्गमान्युत्कृष्टापकृष्टानि समं कृत्वा धारयते तद्वद्विद्वद्धनिकगुणवद्भूतानि तदितराणि च दीनानाथादिसर्वभूतानि रक्षणयनदानादिनासामान्येन धारयतः पृथिवीसम्बन्धि व्रतं भवति॥ ३११॥
एतैरुपायैरन्यैश्च युक्तो नित्यमतन्द्रितः।
स्तेनान्राजा निगृह्णीयात्स्वराष्ट्रेपर एव च॥ ३१२॥
एतैरुक्तोपायैरन्यैश्चानुक्तैरपि स्वबुद्धिप्रयुक्तो राजानलसः सन् स्वराष्ट्रेये चौरा वसन्ति, येःच परराष्ट्र्रेवसन्तस्तद्देशमागत्य मुष्यन्ति तानुभयप्रकारान्निगृह्णीयात्। “सोऽग्निर्भवति वायुश्च” ( म० स्मृ. ७–७) इत्यादिना पूर्वसिद्धवदुक्तमन्न्यादिरूपत्वमिह तु तद्गुणयोगेन स्फुटीकृतमित्यपुनरुक्तिः॥ ३१२॥
परामप्यापदं प्राप्तो ब्राह्मणान्न प्रकोपयेत्।
ते ह्येनं कुपिता हन्युः सद्यः सवलवाहनम्॥ ३१३॥
कोषक्षयादिना प्रकृष्टामप्यापदंप्राप्तो राजा ब्राह्मणान्न प्रकोपयेत्। यस्मात्ते रुष्टाः सबलवाहनमेनं सद्य एव शापाभिचाराभ्यां हन्युः॥ ३१३॥
तथाहि—
यैः कृतः सर्वभक्ष्योऽग्निरपेयश्च महौदधिः।
क्षयी चाप्यायितः सोमः को न नश्येत्प्रकोप्य तान्। ३१४।
यैर्ब्राह्मणैरभिशापेन सर्वभक्ष्योऽग्निः कृतः, समुद्रश्यापेयजलः, चन्द्रश्चपश्चात्पुरितस्तान्कोपयित्वा को न नश्येत्॥ ३१४॥
किंच—
लोकानन्यान्सृजेयुर्ये लोकपालांश्चकोपिताः।
देवान्कुर्युरदेवांश्च कः क्षिण्वंस्तान्समृध्नुयात्॥ ३१५॥
ये स्वर्गादिलोकान्परानन्यांश्च लोकपालान्सृजन्तीति सम्भाव्यते। देवांश्च शापेन मानुषादीन्कुर्वन्ति तान्पीडयन् कः समृद्धिंप्राप्नुयात्॥ ३१५॥
अपि च—
यानुपाश्रित्य निष्ठन्ति लोका देवाश्च सर्वदा।
ब्रह्म चैव धनं येषां को हिंस्यात्ताञ्जिजीविषुः॥ ३१६॥
यान्ब्राह्मणान् यजनयाजनकर्तृकानाश्रित्य “अग्नौ प्रास्ताहुतिः” (म० समृ० ३-७३) इति न्यायेन पृथिव्यादिलोका देवाश्च स्थितिं लभन्ते, वेद एव च येषां धनमभ्युदयसाधनतया याजनाध्यापनादिना धनोपायत्वाच्च, ताञ्जीवितुमिच्छन् को हिंस्यात्॥३१६॥
एवं तर्हि विद्वांसंब्राह्मणं सेवेतेत्यत आह—
अविद्वांश्चैव विद्वांश्च ब्राह्मणो दैवतं महत्।
प्रणीतश्चाप्रणीतश्च यथानिर्दैवतं महत्॥ ३१७॥
ययाऽऽहिवोऽनाहितो वाग्निमंहती देवता, एवं मूर्खो विद्वांश्च ब्राह्मणः प्रकृष्टा देवतेति॥ ३१७॥
श्मशानेष्वपि तेजस्वी पावको नैव दुष्यति।
हूयमानश्च यज्ञेजु भूय एवाभिवर्धते॥ ३१८॥
यथाग्निर्महातेजाः श्मशाने शवं दहन्कार्येऽपि नैव दुष्टो भवति किन्तु पुनरपि यज्ञेषु हूयमानोऽभिवर्धते॥ ३१८॥
एवं यद्यप्यनिष्टेषु वर्तन्ते सर्वकर्मसु।
सर्वथा ब्राह्मणाः पूज्याः परमं दैवतं हि तत्॥ ३१६॥
एवं कुत्सितकर्मस्वपि सर्वेषु यद्यपि ब्राह्मणाः प्रवर्तन्ते तथापि सर्वप्रकारेण पूज्याः। यस्मात् प्रकृष्टं तद् दैवतम्। स्तुत्वर्थत्वाच्चास्ययताश्रुतार्थविरोधः शङ्कनीयः॥ ३१९॥
क्षत्रस्यातिप्रवृद्धस्य ब्राह्मणान्प्रति सर्वशः।
ब्रह्मैव सन्नियन्तृ स्यात्क्षत्रं हि ब्रह्मसंभवम्॥ ३२०॥
क्षत्रियस्य ब्राह्मणान्प्रति सर्वथा पीडानुवृत्तस्य ब्राह्मणा एव शापाभिचारादिना सम्यङ्नियन्तारः। यस्मात्क्षत्रियो ब्राह्मणातसम्भूतः, ब्राह्मणर्बाहुप्रसूतत्वात्॥ ३२०॥
तथा च—
अद्भयोऽग्निर्ब्रह्मतः क्षत्रमश्मनो लोहमुत्थितम्।
तेषां सर्वत्रगं तेजः स्वासु योनिषु शाम्यति॥ ३२१॥
जलब्राह्मणपाषाणेभ्योऽग्निक्षत्रियशस्त्राणिजातानि तेषां सम्बन्धि तेजः सर्वत्र दहनाभिभवच्छेदनार्थकं कार्यंकरोति। स्वकारणेषु जलब्राह्मणपाषाणाख्येषु दहनाभिभवच्छेदनात्मककार्यं न करोति॥ ३२१॥
नाब्रह्म क्षेत्रमृध्नोति नाक्षत्रं ब्रह्म वर्धते।
ब्रह्म क्षत्रं च संपृक्तमिह चामुत्र वर्धते॥३२२॥
ब्राह्मणरहितक्षत्रियो वृद्धिंन याति, शान्तिकपौष्टिकव्यवहारेक्षणादिधर्मविरहात्। एवं क्षत्रियरहितोऽपि ब्राह्मणो नवर्धते, रक्षां विना यागादिकर्मानिष्पत्तेः। किन्तु ब्राह्मणः क्षात्रयश्च परस्परसम्बद्ध एवेह लोके परलोके च धर्मार्थकाममोक्षावाप्त्या वृद्धिमेति। दण्डकरणे चेयंब्राह्मणस्तुतिर्ब्राह्मणानामपराधिनामपि लघुदण्डप्रयोगनियमार्था॥ ३२२॥
यदा तु विशिष्टदर्शनेनाचिकित्स्यव्याधिना वासम्नमृत्युर्भवति तदा—
दत्त्वा धनं तु विप्रेभ्यः सर्वदण्डसमुत्थितम्।
पुत्रे राज्यं समासृज्य कुर्वीत प्रायणं रणे॥ ३२३॥
महापातक्रिनव्यतिरिक्तविनियुक्तावशिष्टसर्वदण्डधनंब्राह्मणेभ्यो दत्त्वा,पुत्रे राज्यं समर्प्यासन्नमृत्युः फलातिशयप्राप्तये संग्रामे प्राणत्यागं कुर्यात्। संग्रामासम्भवे त्वनशनादिनापि॥ ३२३॥
एवं चरन्सदा युक्तो राजधर्मेषुपार्थिवः।
हितेषुचैव लोकस्य सर्वान्भृत्यानियोजरेत्॥ ३२४॥
एवमध्यायत्रयाक्तराजधर्मेषु व्यवहार्यमाणो राजा सर्वदा यत्नवान्प्रजाहितेषुसर्वान्भृत्यान्विनियोजयेत्॥ ३२४॥
एषोऽखिलः कर्मविधिरुक्तो राज्ञः सनातनः।
इमंकर्मविधिं विद्यात्क्रमशो वैश्यशूद्रयोः॥ ३२५॥
एतद्राज्ञः कर्मानुष्ठानं पारंपर्यागततया नित्यं समग्रमुक्तम्। इदानींवैश्यशूद्रक्रमेण वक्ष्यमाणमिदं कर्मानुष्ठानं जानीयात्॥ ३२५॥
वैश्यस्तु कृतसंस्कारः कृत्वा दारपरिग्रहम्।
वार्तायां नित्ययुक्तः स्यात्पशूनां चैव रक्षणे॥ ३२६॥
वैश्यः कृतोपनयनपर्यन्तसंस्कारो विवाहादिकं कृत्वा जीविकायां वक्ष्यमाणायां कृष्यादिकार्यार्थंपशुपालने च सदा समायुक्तः स्यात्। पशुरक्षणस्यवार्तात्वेऽपि प्राधान्यख्यापनार्थं पृथग्विधानम्। तथा चोत्तरश्लोकाभ्यां प्राधान्यं दर्शयति॥ ३२६॥
प्रजापतिर्हि वैश्याय सृष्टा परिददे पशून्।
ब्राह्मणाय च राज्ञे च सर्वाः परिददे प्रजाः॥ ३२७॥
यस्माद् ब्रह्मा पशून्सृष्ट्वारक्षणार्थं वैश्याय दत्तवानता वैश्येन रक्षणीयाः पशव इति पूर्वानुवादः। प्रजाश्च सर्वाः सृष्ट्वाब्राह्मणाय राज्ञे च रक्षणार्थंदत्तवानिति प्रसङ्गादेतदुक्तम्॥ ३२७॥
नच वैश्यस्य कामः स्यान्न रक्षेयं पशूनिति।
वैश्ये चेच्छति नान्येन रक्षितव्याः कथंचन॥ ३२८॥
पशुरक्षणं न करोमीति वैश्येनेच्छा न कार्या। अतः कृप्यादिवृत्तिसम्भवेऽपि वैश्येन पशुरक्षणमवश्यं करणीयम्। वैश्ये च पशुरक्षणं कुर्वत्यन्यः पशुरक्षणं न कारयितव्यः॥ ३२॥
किंच-
मणिमुक्ताप्रवालानां लोहानां तान्तवस्य च।
गन्धानां च रसानां च विद्यादर्घबलाबलम्॥ ३२९॥
मणिमुक्ताविद्रुमलोहवस्त्राणां, गन्धानां कर्पूरादीनां, रसाना लवणादीनामुत्तममध्यनानांदेशकालापेक्षया मुल्योत्कर्षापकर्ष वैश्यो जानीयात्॥ ३२९॥
बीजानामुप्तिविच्चस्यात्क्षेत्रदोषगुणस्य च।
मानयोगं च जानीयात्तुलायोगांश्च सर्वशः॥ ३३०॥
बीजानां सर्वेषां वपनविधिज्ञः स्यात्। इदं बीजमस्मिन्काले तत्र संहतं चोप्तंप्ररोहत्यस्मिन्नेत्येवं तथैदलूपरमिदं सस्यप्रदमित्यादि क्षेत्रदोषगुणज्ञश्चस्यात्। मानापायांश्च प्रस्यद्रोणादीन् तुलोपायांश्चसर्वान् तत्त्वतो जानीयात्। यथाऽन्यो न वञ्चयति॥ ३३॥
सारासारं च भाण्डानां देशानां च गुणागुणान्।
लाभालाभं च पण्यानां पशूनां परिवर्धनम्॥ ३३१॥
इदमुत्कृष्टमेतदपकृष्टमित्येकजातीनामपि द्रव्याणां विशेषं जानीयात्तथा देशानां प्राक्पश्चिमादीनां क्व किमल्पमूल्यंकिं बहुमूल्यं चेत्यादि देशगुणदोषौ बुध्येत। विक्रयद्रव्याणां चेयता
कालेन इयानपचय उपचयो वेति विद्यात्। तथाऽस्मिन् देशे कालेऽनेन च तृणोदकयवादिना पशवोवर्धन्तेऽनेन क्षीयन्त इत्येतदपि जानीयात्॥ ३३१॥
भृत्यानां च भृतिंविद्याद्भाषाश्च विविधा नृणाम्।
द्रव्याणां स्थानयोगांश्च क्रयविक्रयमेव च॥ ३३२॥
गोपालमहिषपालानामितीदमस्य देयमिति देशकालकर्मानुरूपं वेतनं जानीयात्। गौडदाक्षिणात्यादीनां च मनुष्याणां नानाप्रकारा भाषा विक्रयाद्यर्थं विद्यात्तथेदं द्रव्यमेवं स्थाप्यतेऽनेन च संयुक्तं चिरं तिष्ठतोति बुद्ध्येत, तथेदं द्रव्यमस्सिन्देशे काले चेयता विक्रीयत इत्येतदपि जानीयात्॥ ३३२॥
धर्मेण च द्रव्यवृद्धावातिष्ठेद्यत्नत्वमुत्तमम्।
दद्याच्च सर्वभूतानामन्नमेव प्रयत्नतः॥ ३३३॥
धर्मेण विक्रयादिनोक्तप्रकारेण धनवृद्धौ प्रकृष्टं यत्नं कुर्यात्। हिरण्यादिदानमपेक्ष्यान्नमेव प्राणिभ्यो विशेषेण दद्यात्॥ ३३३॥
विप्राणां वेदविदुषां गृहस्थानां यशस्विनाम्।
शुश्रूषैव तु शुद्रस्य धर्मो नैश्रेयसः परः॥ ३३४॥
शूद्रस्य पुनवंदविदां गृहस्थानां स्वधर्मानुष्ठानेन यशोयुक्तानां ब्राह्मणानां या परिचर्या सैव प्रकृष्टस्वर्गादिश्रेयोहेतुर्धर्मः॥ ३३४॥
शुचिरुत्कृष्टशुश्रूषुर्मृदुवागनहं कृतः।
ब्राह्मणाद्याश्रयो नित्यमुत्कृष्टां जातिमश्नुते॥ ३३५॥
बाह्याभ्यन्तरशौचोपेतः, स्वजात्यपेक्षयोत्कृष्टद्विजातिपरिचरणशीलः, अपरुषभाषी, निरहङ्कारः, प्राधान्येन ब्राह्मणाश्रयस्तदभावे क्षत्रियवैश्याश्रयोऽपि स्वजातित उत्कृष्टां जाति प्राप्नोति॥ ३३५॥
एषोऽनापदि वर्णानामुक्तः कर्मविधिः शुभः।
आपद्यपि ‘ह यस्तेषां क्रमशस्तन्निबोधत॥ ३३६॥
इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां नवमोऽध्यायः॥ ९॥
एष वर्णानामनापदि चतुर्णामपि कर्मविधिर्धर्म उक्तः, आपद्यपि यस्तेषां धर्मः तं सङ्कीर्णश्रवणादूर्ध्वं च क्रमेण शृणुत॥ ३३६॥ क्षे० श्लो०॥ ६॥
इति श्रीकुल्लूकभट्टविरचितायां मन्वर्थमुक्तावल्यां नवमोऽध्यायः॥ ९॥
अथ दशमोऽध्यायः।
अधीयीरंस्त्रया वर्णाः स्वकर्मस्था द्विजातयः।
प्रब्रूयाद्ब्राह्मणस्त्वेषां नेतराविति निश्चयः॥ १॥
वैश्यशूद्रधर्मानन्तरं “सङ्कीर्णानां च सम्भवम्” ( म० स्मृ० १-११६ ) इति प्रतिज्ञातत्वात्तस्मिन्वाच्ये वर्णेभ्य एव सङ्कीर्णानामुत्पत्तेः वर्णानुवादार्थं त्रैवर्णिकस्य प्रधानधर्ममध्ययनं ब्राह्मणस्यचाध्यापनमनुवदति। ब्राह्मणादयस्त्रयो वर्णा अध्ययनानुभूतस्वकर्मानुष्ठातारो वेदंं पठेयुः। एषां पुनर्मध्ये ब्राह्मण एवाध्यापनं कुर्यान्न क्षत्रियवैश्यावित्ययं निश्चयः। प्रब्रूयाद् ब्राह्मणस्त्येषामित्यनेनैव क्षत्रियवैश्ययोरध्यापननिषेधसिद्धौ नेतराविति पुनर्निषेधवचनं प्रायश्चिचगौरवार्थम्॥ १॥
किंच—
सर्वेषां ब्राह्मणोविद्याद्वृत्युपायान् यथाविधि।
प्रब्रूयादितरेभ्यश्च स्वयं चैव तथा भवेत्। २॥
सर्वेषां वर्णानां जीवनोपायं यथाशास्त्रं ब्राह्मणो जानीमातेभ्यश्वोपदिशेत्स्वयं च यथोक्तवन्नियममनुतिष्ठेत्॥ २॥
अत्रानुवादः—
वैशेष्यात्प्रकृतिश्रैष्ठ्यान्नियमस्य च धारणा।
संस्कारस्य विशेषाञ्च वर्णानां ब्राह्मणः प्रभुः॥ ३॥
जात्युत्कर्षात् प्रकृतिः कारणं हिरण्यगर्भोत्तमाङ्गरूपकारणो्त्कर्षात्, नियम्यतेऽनेनेति नियमो वेदस्तस्याध्ययनाध्यापनव्याख्यानादियुक्तसातिशयवेदधारणात्। अत एव “ब्रह्मणश्चैव धारणात्” (म० स्मृ० १-९३) इति सातिशयवेदधारणे्नैवब्राह्मणोत्कर्ष उक्तः। गोविन्दराजस्तु स्नातकव्रतानां धारणादिति व्याख्यातवान्। तन्न, क्षत्रियादिसाधारण्यात्। संस्कारस्योपनयनाख्यस्यक्षत्रियाद्यपेक्षया प्राधान्यविधाने विशेषाद्वर्णानामध्यापनवृत्त्युपदेशयोर्ब्राह्मण एवेश्वरः॥ ३॥
ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यस्त्रयो वर्णा द्विजातयः।
चतुर्थंएकजातिस्तु शूद्रो नास्ति तु पञ्चमः॥॥
ब्राह्मणादयस्त्रयो वर्णा द्विजाः, तेषामुपनयनविधानात्। शुद्रः पुनश्चतुर्थोवर्ण एकजातिः, उपनयनाभावात्। पञ्चमः पुनर्वर्णो नास्ति। संकीर्णजातीनां त्वश्चतरवन्मातापितृवातिव्यतिरिक्तजात्यन्तरत्वान्न वर्णत्वम्। अयं च जात्यन्तरोपदेशः शास्त्रेसंव्यवहरणाथः॥ ४॥
सर्ववर्णेषु तुल्यासु पत्नीष्वक्षतयोनिषु।
आनुलोम्येन सम्भूता जात्या ज्ञेयास्त एव ते॥ ५॥
ब्राह्मणादिषु वर्णेषु चतुर्ष्वपि, समानजातीयासु यथाशास्त्रं परिणीतास्वक्षतयोनिष्वानुलोम्येन ब्राह्मणेन ब्राह्मण्यां क्षत्रियेण क्षत्रियायामित्यनेनानुक्रमेण ये जातास्ते मातापित्रीर्जात्या युक्तास्तज्जातीया एव ज्ञातव्याः। आनुलोम्यग्रहणं चात्र मन्दोरयुक्तमुत्तरश्लोक उपयोक्ष्यते। गवाश्वादिवदवयवसन्निवेशस्य ब्राह्मणजात्यभिव्यञ्जकाभावादेतद् ब्राह्मणादिलक्षणमुक्तम्। अत्र च पत्नीग्रहणादन्यपत्नीजनितानां न ब्राह्मणादिजातित्वम्।
तथा च देवलः—
“द्वितीयेन तु यः पित्रा सवर्णायां प्रजायते।
अववाट इति ख्यातः शूद्रधर्मा स जातितः॥
व्रतहीना न संस्कार्याः स्वतन्त्रास्वपि ये सुताः।
उत्पादिताः सवर्णेन व्रात्या इव बहिष्कृताः॥”
व्यासः—
“ये तु जाताः समानासु संस्कार्याः स्युरतोऽन्यधा।”
याज्ञवल्क्योऽपि—
“सवर्णेभ्यः सवर्णासु जायन्ते हि सजातयः” ( या० स्मृ० १-९० )
इत्यभिधाय “विन्नास्वेष विधिः स्मृतः” (या० स्मृ० १०-९२) इति ब्रुवाणः प्रत्युत्पादितस्येवब्राह्मणादिजातित्वं निश्चिकाय॥५॥
स्त्रीष्वनन्तरजातासु द्विजैरुत्पादितान्सुतान्।
सदृशानेव तानाहुर्मातृदोषविगर्हितान्॥ ६॥
आनुलोम्येनाव्यवह्रितवर्णजातीयासु भार्यासु द्विजातिभिर्येउत्पादिताः पुत्राः, यथा ब्राह्मणेन क्षत्रियायां, क्षत्रियेण वैश्यायां, वैश्येन शूद्रायां तान्मातुर्हीनजातीयत्वदाषाद्गर्हितान्पितृसदृशान्न तु पितृसजातीयान्मन्वादय आहुः। पितृसदृशग्रहणान्मातृजातेरुत्कृष्टाः पितृजातितो निकृष्टा ज्ञेयाः। एतेषां च नामानि मूर्धावसिक्तमाहिष्यकरणाख्यानि याज्ञवल्क्यादिभिरुक्तानि, वृत्तयश्चैषामुशनसोक्ताः-“हस्त्यश्वरथशिक्षा अस्रधारणं च मूर्धावसिक्तानां नृत्यगीतनक्षत्रजीवनं सस्यरक्षा च माहिष्याणां, द्विजातिशुश्रूषा धनधान्याध्यक्षता राजसेवा दुर्गान्तःपुररक्षा च पारशवोप्रकरणानाम्” इति॥ ६॥
अनन्तरासु जातानां विधिरेष सनातनः।
द्व्येकान्तरासु जातानां धर्म्यं विद्यादिमं विधिम्॥ ७॥
एष पारम्पर्यागततया नित्यो विधिरनन्तरजातिभार्योत्पन्नानामुक्तः। एकेन द्वाभ्यां च वर्णाभ्यां व्यवहितासूत्पन्नानां यथा ब्राह्मणेन वैश्यायां क्षत्रियेण शूद्रायां ब्राह्मणेन शूद्रायामिमवक्ष्यमाणं धर्मादनपेतं विधिंजानीयात्॥ ७॥
ब्राह्मणाद्वैश्यकन्यायासम्बष्ठो नाम जायते।
निषादः शूद्रकन्यायां यः पारशव उच्यते॥ ८॥
कन्याग्रहणादत्रोढायामित्यध्याहार्यम्, “वित्रास्वेष विधिः स्मृतः” (या० स्मृ० १-९२) इति याज्ञवल्क्येन स्फुटोकृतत्वाच्च। ब्राह्मणाद्वैश्यकन्यायामूढायामम्बष्ठाख्यो जायते। शूद्रकन्यायामूढायां निषाद उत्पद्यते। यः संज्ञान्तरेण पारशवश्चोच्यते॥ ८॥
क्षत्रियाच्छूद्रकन्यायां क्रूराचारविहारवान्।
क्षत्रशूद्रवपुर्जन्तुरुग्रो नाम प्रजायते॥ ९॥
क्षत्रियाच्छूद्रकन्यायामुढायां क्रूरचेष्टः क्रूरकर्मरतिश्च क्षत्रशूद्रस्वभाव उग्राख्यः पुत्रोजायते॥ ९॥
विप्रस्य त्रिषु वर्णेषु नृपतेर्वर्णयोर्द्वयोः।
वैश्यस्य वर्णे चैकस्मिन्षडेतेऽपसदाः स्मृताः॥ १०॥
ब्राह्मणस्य क्षत्रियादित्रयस्त्रीषु, क्षत्रियस्य वैश्यादिवर्णाद्वयोः स्त्रियोः वैश्यस्य च शूद्रायां, वर्णत्रयाणामेते षट् पुत्राः सवर्णपुत्रकार्यापेक्षयापसदा अवसन्ना निकृष्टाः स्युः॥ १०॥
एवमनुलोमानुक्त्वा प्रतिलोमानाह—
क्षत्रियाद्विप्रकन्यायां सूतो भवति जातितः।
वैश्यान्मागधवैदेहौ राजविप्राङ्गनासुतौ॥ ११॥
अत्रविवाहासम्भवात्कन्याग्रहणं स्वीमात्रप्रदर्शनार्थम्। अन्नैव श्लोके राजविप्राङ्गनासुतावितिब्राह्मण्यां क्षत्रियाज्जात्या सूतनामा संजायते। वैश्याद्यथाक्रमं क्षत्रियाब्राह्मण्योर्मागधवैदेहाख्यौ पुत्रौ भवतः। एषां च वृत्तयो मनुनैवाभिधास्यन्ते॥ ११॥
शूद्रादायोगवः क्षत्ता चण्डालश्चाधमो नृणाम्।
वैश्यराजन्यविप्रासु जायन्ते वर्णसंकराः॥ १२॥
शूद्राद्वैश्याक्षत्रियाब्राह्मणीषु क्रमेणायोगवः क्षत्ता नृणामघमश्चण्डालश्च वर्णानां संकरो येषु जनयितव्येषु ते वर्णसंकरा जायन्ते॥ १२॥
एकान्तरे त्वानुलोम्यादम्बष्टोग्रौ यथा स्मृतौ।
क्षत्तृवैदेहकौ तद्वत्प्रातिलोम्येऽपि जन्मनि॥ १३॥
एकान्तरेऽपि वर्णे ब्राह्मणाद्वैश्यकन्यायामम्बष्ठः, क्षत्रियाच्छूद्रकन्यायामुग्रःएतावानुलो-
म्येन यथा स्पर्शाद्यर्हौतद्वदेकान्तरे प्रतिलोमजननेऽपिशूद्रात्क्षत्रियायां क्षत्ता, वैश्याद् ब्राह्मण्यां वदेहः, एतावपि स्पर्शादियोग्यौविज्ञेयौ । एकान्तरोत्पन्नयोः स्पर्शाद्यनुज्ञानदनन्तरोत्पन्नानां सूतमागधायोगवानां स्पर्शादियोग्यत्वं सिद्धं भवति । अतश्चण्डाल एवैकःप्रतिलोमतः स्पर्शादौ निरस्यते ॥ १३ ॥
पुत्रा येऽनन्तरस्त्रीजाः क्रमेणोक्ताद्विजन्मनाम् ।
ताननन्तरनाम्नस्तु मातृदोषात्मचक्षते ॥ १४ ॥
मातुर्दोषादिति हेतूपन्यासदनन्तरग्रहणमनन्तरवच्चैकान्तरन्तरद्यन्तर प्रदर्शनार्थम् \। ये द्विजातीनामनन्तरैकान्तरद्वयन्तरजातिस्त्रीष्वानुलोम्येनोत्पन्नाः पूर्वमुक्ताःपुत्रास्तान्होनजातिमातृदोषान्मातृजातिव्यपदेश्यानाचक्षते । मातापितृव्यतिरिक्तसङ्कीर्णजातित्वेऽप्येषां मातृजातिव्यपदेशकथनं मातृजातिसंस्कारादिधर्मप्राप्त्यर्थम् ॥ १४ ॥
ब्राह्मणादुग्रकन्यायामावृतो नाम जायते ।
आभीरोऽस्वष्ठकन्यायामायोगव्यां तु धिग्वणः ॥ १५ ॥
क्षत्रियेण शूद्रायामुत्पन्नोग्रा, उग्रा चासौ कन्या चेत्युग्रकन्या तस्यां ब्राह्मणादावृतनामाजायते । ब्राह्मणेन वैश्यायामुत्पन्नाऽम्बष्ठा तस्यां ब्राह्मणादाभोराख्या जायते । शूद्रेण वैश्यायामुत्पन्ना आयोगवी तस्यां ब्राह्मणाद्विग्वणो जायते ॥ १५ ॥
आयोगवश्च क्षत्ता च चण्डालश्चाधर्मोनृणाम् ।
प्रातिलोम्येन जायन्ते शुद्रादपसदास्त्रयः \। १६ ॥
आयोगवः क्षत्ता चण्डालश्च मनुष्याणामधमा इत्येते त्रया व्युत्क्रमेण वैश्याक्षत्रियाब्राह्मणीषु पुत्रकार्यादपगतास्त्रयः शूद्रा जायन्ते । पुत्र कार्याक्षमत्वप्रतिपादनार्थमुक्तानामप्येषां पुनर्वचनम् । एवमुत्तरश्लोकोक्तानामपि ॥ १६ ॥
वैश्यान्मागधवैदेहौ क्षत्रियात्सूतएव तु ।
प्रतीपमेते जायन्ते परेऽप्यपसदास्त्रयः ॥ १७ ॥
क्षत्रियाब्राह्मण्योर्मागधवैदेहां, क्षत्रियाद् ब्राह्मण्यां सूतइत्येवं प्रातिलोम्येनापरेऽपि त्रयः पुत्रकार्यादपसदा जायन्ते ॥ १७ ॥
जातो निषादाच्छूद्रायां जात्या भवति पुक्कसः ।
शूद्राजातोनिषाद्यां तु स वै कुक्कुटकः स्मृतः ॥ १८ ॥
निषादाच्छूद्रायां जातो जात्या पुक्कसो भवति । निषाद्यांपुनः शूद्राद्यो जातः स कुक्कुटकनामा स्मृतः ॥ १८ ॥
क्षत्तुर्जातस्तथोग्रायां श्वपाक इति कीर्त्यते ।
वैदेहकेन त्वम्बष्ठ्यामुत्पन्नो वेण उच्यते ॥ ॥ १६ ॥
शूद्रेण क्षत्रियायां जातः क्षत्ता, क्षत्रियेण शूद्रायां जाता उग्रा, तेन तस्यां जातः श्वपाक इत्युच्यते । वैदेहकेनाम्बष्ठ्यां ब्राह्मणेन वैश्याजातायां वेण इति कथ्यते ॥ १९
द्विजातयः सवर्णासु जनयन्त्यव्रतांस्तु यान् ।
तान्सावित्रीपरिभ्रष्टान्व्रात्यानिति विनिर्दिशेत् ॥ २० ॥
द्विजातयः सवर्णासु स्त्रीषु यान्पुत्रानुत्पादयन्ते ते चेदुपनयनाख्यव्रतहीना भवन्ति तदातातानकृतोपनयनान्व्रात्येत्यनया संज्ञया व्यपदिशेत् \। “अत ऊर्ध्वं त्रयोऽप्येते” (म० स्मृ ३९) इत्युक्तमपि व्रात्यलक्षणं प्रतिलोमजपुत्रवदस्याप्युपकाराक्षमपुत्रत्वप्रदर्शनार्थमस्मिन्सकीर्णप्रकरणेऽनूदिम् ॥ २० ॥
व्रात्यात्तु जायते विप्रात्पापात्मा भूर्जकण्टकः।
आवन्त्यवाटधानौ च पुष्पधः शैख एव च॥ २१॥
व्रात्याद् ब्राह्मणात् ‘सवर्णासु” (म० स्मृ० १०-२०) इत्यनुवृत्तेर्ब्राह्मण्यंपापस्वभावो भूर्जकण्टको जायते। तथा आवन्त्यवाटधानपुष्पधशैखा जायन्ते। एकस्य चैतानि देशभेदप्रसिद्धानि नामानि॥ २१॥
भल्लो मल्लश्च राजन्याद्व्रात्यान्निच्छिविरेव च।
नटश्च करणश्चैव खसो द्रविडं एव च॥ २२॥
क्षत्रियाद् व्रात्यात्सवर्णायां झल्लमल्लनिच्छिविनटकरणखसद्रविडाख्या जायन्ते। एतान्यप्येकस्यैव नामानि॥ २२॥
वैश्यात्त जायते व्रात्यात्सुधन्वाचार्य एव च।
कारुषश्च विजन्मा च मैत्रः सात्वत एव च॥ २३॥
वैश्यात्पुनस्यात्सवर्णायां सुधन्वाचार्यकारुषविजन्ममैत्रसात्वताख्या जायन्ते। एकस्य चैतान्यपि नामानि॥ २३॥
व्यभिचारेण वर्णानामवेद्यावेदनेन च।
स्वकर्मणां च त्यागेन जायन्ते वर्णसंकराः॥ २४॥
ब्राह्मणादिवर्णानामन्यान्यस्त्रीगमनेन, सगोत्रादिविवाहेन, उपनयनरूपस्त्रकर्मत्यागेन वर्णसंकरो नाम जायते। अतो युक्तमस्मिन्प्रकरणे व्रात्यानामभिधानम्॥ २४॥
सङ्कीर्णयोनया ये तु प्रतिलोमानुलोमजाः।
अन्योन्यव्य तषक्ताश्च तान्प्रवक्ष्याम्यशेषतः॥ २५॥
ये संकीर्णयोनयः प्रतिलोमैरनुलोमैश्च परस्परसम्बन्धाज्जायन्ते तान्विशेषेण वक्ष्यामि॥२५॥
सूतोवैदेह कश्चैव चण्डालश्च नराधमः।
मागधः क्षत्रजातिश्च तथाऽयोगव एव च॥ २६॥
एते षटुक्तलक्षणाः सूतादय उत्तरार्थमनूद्यन्ते॥ २६॥
एते षट्सदृशान्वर्णाञ्जनयन्ति स्वयोनिषु।
मातृजात्यां प्रसूयन्ते प्रवरासु च योनिषु॥ २७॥
एते पूर्वोक्ताःषट् प्रतिलोमजाः स्वयोनिषुसुतोत्पत्तिं कुर्वन्ति। यथा शुद्रेण वैश्यायां जात आयोगवः, आयोगव्यामेव। मातृजातौ, वैश्यायां, प्रवरासु क्षत्रियाबाह्मणीयोनिषु, चकारदपकृष्टायामपि शूद्रजातौ, सर्वत्र सदृशान्वर्णाञ्जनयन्ति। सदृशत्वं च नपित्रपेक्षया किन्तु मातृजात्यादिषु चातुर्वर्ण्यस्त्रीष्वेव पितृतोऽधिकगर्हितपुत्रोत्पत्तेर्वक्ष्यमाणत्वात् तत्सदृशान्पितृतोऽधिकगर्हितान्, स्वजातावपि जनयन्तीत्येतावदेवाप्राप्तत्वादनेन विधीयते। किन्तु जघन्यवर्णनोत्तमवर्णस्त्रीषु जनितत्वात्क्रियादुष्टा आयोगवाद्याः प्रतिलोमजाः क्रियादुष्टाभ्यां मातापितृभ्यां तुल्याभ्यामपि जनिते आयोगवादिपुत्रेब्रह्महन्त्रनन्तरजनितो ब्रह्महन्तृमातापितृजनितवदधिकदुष्ट एवन्याय्यः। शुद्धब्राह्मणादिजातीयेन शुद्धब्राह्मण्यादिसजातीयायां जनितः पितृतुल्यएवोचितो नतु क्रियादुष्टोभयजनितोऽपि॥ २७॥
यथा त्रयाणां वर्णानां द्वयोरात्मास्य जायते।
आनन्तर्यात्स्वयोन्यां तु तथा बाह्येष्वपि क्रमात्॥ २८॥
यथा त्रयाणां वर्णानां क्षत्रियवैश्यशूद्राणां मध्याद् द्वयोर्वर्णयोः क्षत्रियवैश्ययोर्गमने ब्राह्मणस्यानुलोम्याद्द्विज उत्पद्यते, सजातीयायां च द्विजोजायते। एवं बाहेष्वपिक्षत्रियवैश्या-
न्यां वैश्यक्षत्रियाभ्यां क्षत्रियाबाह्मण्योजांतेषूत्कर्षापक्रमो भवति। शुद्रजातप्रतिलोमापेक्षया द्विजाद्युत्पन्नप्रतिलोमप्राशस्त्यार्थमिदम्।
(१) मेधातिथिस्तु - द्विजत्वप्रतिपादकमेतदेषां वचनमुपनार्थमित्याह। तन्न, “प्रतिलोमजास्तु धर्महीनाः” इति गौतमेन संस्कारनिषेधात्॥ २८॥
ते चापि बाह्यान्सुवहूंस्ततोऽप्यधिकदूषितान्।
परस्परस्य दारेषु जनयन्ति विगर्हितान्॥ २६॥
ते चायोगवादयः षट् परस्परजातीयासु भार्तासुसुबहूनानुलोम्येऽप्यधिकदृष्टान्सत्क्रियाबहिर्भूताञ्जनयन्ति। तद्यथा - आयोगवः क्षत्तृजायामात्मनो हीनतरंजनयति, तथा क्षत्तान्यायोगव्यायोगमात्मनो हीनतरमुत्पादयति। एवमन्येष्वपि प्रतिलोमेषु द्रष्टव्यम्॥ २९॥
यथैव शूद्रो ब्राह्मण्यांबाह्यं जन्तुं प्रसूयते।
तथा बाह्यतरंबाह्यश्चातुर्वर्ण्येप्रसूयते॥ ३०॥
यथा ब्राह्मण्यां शुद्रोऽपकृष्टंचण्डालाख्यं प्राणिनं प्रसूयते जनयत्येवं बाह्यश्चण्डालादिर्वर्णचतुष्टये चण्डालादिभ्योऽप्यकृष्टं पुत्रं प्रसूयते॥ ३०॥
तदेव विस्तारयति—
प्रतिकूलं वर्तमाना बाह्या बाह्यतरान्पुनः।
हीना हीनान्प्रसूयन्ते वर्णाम्पञ्चदशैव तु॥ ३१॥
अत्र (२) मेधातिथिगोविन्दराजयोर्व्याख्यानं - चातुर्वर्ण्यबाह्याश्चण्डालक्षत्रायोगवाः शूद्रप्रभवास्त्रयश्चातुर्वर्ण्येगच्छन्त आत्मनो हीनतरान् परस्परापेक्षचापकृष्टोत्कृष्टप्रभवत्वात्पञ्चदशवर्णान् संपादयन्ति। तद्यथा—चण्डालः शूद्रायामात्मनो हीनतरं वैश्याक्षत्रियाब्राह्मणजातेभ्य उत्कृष्टं जनयति। एवं वैश्यायां ततोऽध्यपसदं, क्षत्रियाब्राह्मणोजातादुत्कृष्टं जनयति।
………………………………………………………………………………………………………………………………
** ( १ ) अस्य ब्राह्मणस्य त्रयाणां वर्णानामात्मा जायते-द्वयोवर्णयोः क्षत्रियवैश्ययोर्द्विजत्वं जायते, तथा स्वयोनौ, एवं त्रयाणां वर्णानां ब्राह्मणो द्विजान् जनयति। एवं बाह्येष्वपि प्रातिलोम्येन वैश्यश्चत्रियान्वांक्षत्रियब्राह्मण्योरात्मा द्विजत्वं भवति। सति च द्विजस्वे उपनयनं कर्तव्यम्। वक्ष्यति च एते षट् द्विजधर्माणः’ इति। एतावांस्तु विशेषः- अनुलोमता मातृजात्या \। मातृजातीया स्तुतिमात्रमिदं वक्ष्यामः।**
** २) एकैकस्य तु वर्णस्य सङ्कीर्णयोनयो भवन्ति। कस्यचिदनुलोमाः कस्यचित्प्रतिलोमाःकस्यचिदनुलोमप्रतिलोमाः। ब्राह्मणस्यानुलोमाः शूद्रस्य प्रतिलोमा एव। क्षत्रियवैश्ययोरनुलोमाः प्रतिलोमाश्च। क्षत्रियत्याद्वानुलोमौ, एकः प्रतिलोमः, वैश्यस्यैकोऽनुलोमो द्वौ प्रतिलोमौ, एवमेते द्वादशानुलोनप्रतिलोमाः। एतेषामेकैकस्य चतुर्षु गच्छतश्चत्वारो भेदा भवन्ति। ते च केचिद्धीना बाह्यतरास्तु सर्व एव। बाह्यतरत्वं मातापितृजातेर्विप्रकर्षः कर्मभ्यो हीनत्वात्। तदैतदुदाहरणैः स्फुटोक्रियते - प्रतिलोमांस्तावद् गृहीत्वा वक्ष्यामः। आयोगवोवैश्यायां शूद्राज्जातः शूद्रायां वैश्यायां क्षत्रियायां ब्राह्मण्यांचतुरो जनयति सोऽयमात्मना सह पञ्चषाऽऽयोगवः। एवं क्षतृचण्डाला अपि। एवं शूद्राः स्त्रयः पञ्चकाः पञ्चदशधा भवन्ति। एवं वैश्यप्रभवो द्वौप्रतिलोमौ क्षत्रियायांमागधो, ब्राह्मण्यां वैदेहकः \। शूद्रायामनुलोमस्तत्र यः शूद्रायां जातः स यदा चातुर्वर्ण्यं जनयति तदैवएव प्रकारः। स यदा शूद्रां गच्छति तदा हीनतरो वर्णो जायते तदपेक्षया।एवं वैश्यां गच्छन् होनतरं जनयति। एवं क्षत्रियायां ब्राह्मण्यां च केवलशूद्राज्जतोस्कृष्टा एवमित्यपेक्षावशाद्धोनांश्चाहीनांश्च। एवं क्षत्रिये ब्राह्मणे च द्रष्टव्यम् \। ब्राह्मणस्य त्वयं विशेषोऽनुलोमा एव तस्य भवन्ति एवं चतुर्वर्णानांप्रत्येकं पञ्चदशधा भेदाः षष्टिः सम्पद्यन्तो मुख्याश्चत्वारो वर्णाः सा चतुःषष्टिर्भवति। परस्परसम्पर्कात्तेषामन्येऽनन्तभेदा भवन्ति। तदुक्तं “ते चापि बाह्यांसुबहून्” इति प्रतिकूलं शास्त्रव्यतिक्रमेणवर्तमाना निथुनोभवन्ति ‘हीनाहीनानित्येकं पदम्। अथवा हीनाः सन्तोऽहीेनान्प्रसूयन्ते जनयन्तीत्यर्थः। वर्णान्पञ्चदशैवेति। नास्ति तु पञ्चम इति पञ्चमस्य वर्णाभावात्पञ्चदशसु वर्णत्वमुपचाराद् द्रष्टव्यम्।**
२० म०
ततोऽपसदंक्षत्रियायां, ब्राह्मणीजातादुत्कृष्टम्। ततोऽपि हीनं ब्राह्मण्यां जनयति। एवं क्षत्त्रायोगवावपि चातुर्वर्ण्येचतुरश्चतुरो जनयतः। इत्येते शूद्रप्रभवचण्डालक्षत्रायोगवेभ्यश्चातुर्वर्ण्यद्वादशप्रभेदा उत्पद्यन्ते। आत्मना च चण्डालक्षत्त्रायोगवास्त्रय इत्येवं शूद्रप्रभवाः पञ्चदश उत्पद्यन्ते। एवं वैश्यक्षत्रियब्राह्मणप्रभवाः प्रत्येकं पञ्चदश संभवन्ति। एवं षष्टिश्चातुवर्ण्येन सहचतुःषष्टिप्रभेदा भवन्ति। ते तु परस्परगमनेन नानावर्णाञ्जनयन्तीति।
नैतन्मनोहरम् पूर्वश्लोकेषण्णां प्रतिलोमजानां प्रकृतत्त्वात्तद्विस्तारकथनस्वाञ्चास्य। अत्रापि लोके प्रतिकूलं वर्तमाना इत्युपादानात्प्रतिलोमजमात्रविषयोऽयं श्लोको नानुलोमजविषयः। तथा च वैश्यक्षत्रियब्राह्मणप्रभवाश्च प्रत्येकं पञ्चदश संभवन्त्येवं षष्टिरिति न सङ्गच्छते। नच सम्भवात्रेणैवेयं षष्टिरुक्ता न दुष्टतया, शूद्रप्रभवायोगवक्षत्तृचण्डाला एव चातुर्वर्ण्यंसंतानोपेताः पञ्चदश र्गाहता इति वाच्यम्, यतो वैश्यक्षत्रियाभ्यामपि प्रतिलोमत उत्पादितानां त्रयाणां हीनत्वात्तैरपि चातुर्वर्ण्येजनितानां गर्हितत्वस्य सम्भवात्।
तथा बाह्यतरं बाह्यश्चातुर्वर्ण्येप्रसूयते। (म. स्मृ. १०-३०)
इति मनुमैवानन्तरं स्फुटमुक्तत्वात्। युवाभ्यामपि तथैव व्याख्यातत्वाच्चातुर्वर्ण्येन सह् चतुःषष्टिरिति सर्वथैवाप्रकृतम्। नहि सङ्कीर्णप्रकरणे शुद्धचातुर्वर्ण्यगणनोचिता। किञ्च “वर्णान्पञ्चदश प्रसूयन्त” इति श्रूयमाणद्वादशजनानुक्त्वो ते चात्मना चण्डालक्षत्त्रायोगवास्रयइत्येवं शूद्रप्रभवाः पञ्चदशेति न युक्तम्। अपि चात्मना सह पञ्चदश सम्पादयन्तीति न संगच्छते, असम्पाद्यत्वात्। आत्मनः पञ्चदश सम्पद्यन्त इति च व्याख्यानेऽध्याहार एव दोषस्तस्मादेवं व्याख्यायते – प्रतिकूलं वर्तमानाः प्रतिलोमजाः बाह्याः, द्विजप्रतिलोमजेभ्यो निकृष्टत्वात्। शूद्रप्रभवायोगवक्षत्तृचण्डालास्त्रयः। पूर्वश्लोकादनुवर्तमाने चातुर्वेण्यै स्वजातौ"एतेषट् सदृशान्” (म॰ स्मृ. १०- २७) इत्यत्र सजात्युत्पन्नस्य पितृतो गर्हितत्वाभिधानादात्मापेक्षया बाह्यतरान्प्रत्येकं पञ्चदश पुत्राञ्जनयन्ति। तद्यथा-आयोगवश्चातुर्वर्ण्यस्त्रीषु चायोगव्यामात्मनो निकृष्टान्पञ्चपुत्राञ्जनयति। एवं क्षत्तृचाण्डालावपि प्रत्येकं पञ्च पुत्राञ्जनयतः। इत्थं बाह्यास्त्रयःपञ्चदश पुत्राञ्जनयन्ति। तथाऽनुलोमजेभ्यो हीनो वैश्यक्षत्रियप्रभवामागधवौदेहसूताआत्मापेक्षया हीनान्पुर्ववच्चातुर्वर्ण्यस्त्रीषुसजातौ प्रत्येकं पञ्च पुत्राञ्जनयन्तो हीना अपि त्रयः पञ्चदशैव पुत्राञ्जयन्ति। एवं त्रिशदेते भवन्ति।
अथवा बाह्यशब्दो हीनशब्दश्च षडेव प्रतिलोमजानाह। अत्र बाह्याश्चण्डालक्षत्रायोगववैदेहमागधसूताः षड्योत्तरमुत्कर्षान्प्रातिलोम्येन स्त्रीषु वर्तमाना बाह्यतरान्पञ्चदशैक पुत्राञ्जनयन्ति। तद्यथा— चण्डालः क्षत्रादिषु पञ्चसु स्त्रीषु, क्षत्ताऽऽयोगव्यादिषु चतसृषु, आयोगवो वैदेह्यादितिसृषु, वैदेहो मागधीसूत्योः, मागधः सूत्यां, सूतस्तु प्रतिलोमाभावात्प्रातिलोम्येन पञ्चदशव पुत्राञ्जनयति। पुनरिति निर्देशाद्धीनाः सूतादयश्चण्डालान्ताः षड्यथोत्तरमपकर्षादानुलोम्येनापि प्रतिलोमोक्तरीत्या स्वापेक्षया हीनाम्पञ्चदशैव पुत्राञ्जनयन्ति। एवं त्रिंशदेते भवन्ति॥ ३१॥
प्रसाधनोपचारज्ञमदासं दासजीवनम्।
सैरिन्ध्रिंवागुरावृत्तिं सुते दस्युरयोगवे॥ ३२॥
केशरचनादिः प्रसाधनस्तस्योपचारज्ञम्, अदासमुच्छिष्टभक्षणादिदासकर्मरहितमङ्गसंवाहनादिदासकर्मजीवनं, पाशबन्धनेन मृगादिवधाख्यवृत्यन्तरजीवनं सैरिन्ध्रनामानं, “मुखबाहूरुपज्जानाम्” (म. स्मृ. १०-४५ ) इति श्लोके वक्ष्यमाणो दस्युरायोगवस्त्रीजातौ शूद्रेण वैश्यायामुत्पन्नायां जनयति, तच्चास्य मृगादिमारणं देवपित्रौषधार्थं वेदितव्यम्॥३२॥
मैत्रेयकं तु वैदेहो माधूकं संप्रसूयते।
नृन्प्रशंसत्यजस्रंयो घण्टाताडोऽरुणोदये॥ ३३॥
वैश्याद् ब्राह्मण्यां जातो वदेहः प्रकृतायामायोगव्यां मैत्रेयाख्यं मधुरभाषिणंजनयति। यः प्रातर्घण्टामाहत्य राजप्रभृतीन्सततं वृत्यर्थं स्तौति॥ ३३॥
निषादो मार्गवं सूते दासं नौकर्मजीविनम्।
कैवर्तमिति यं प्राहुरार्यावर्तनिवासिनः॥ ३४॥
ब्राह्मणेन शूद्रायां जातो निषादः प्रागुक्तायामायोगव्यां मार्गवं दासापरनामानंतंमौव्यहारजीविनं जनयति। आर्यावर्तदेशवासिनः कैवर्तशब्देन यं कीर्तयन्ति॥ ३४॥
मृतवस्त्रभृत्सु नारीषु गर्हितानाशनासुच।
भवन्त्यायोगवीष्वेते जातिहीनाः पृथक्त्रयः॥ ३५॥
सैरिन्ध्रमैत्रेयमार्गवा हीनजातीयास्त्रयः मृतवतवस्त्रपरिधानासु क्रूरासूच्छिष्टादिभक्तन्नाशनायोगवीषु पितृभेदाद्भिन्ना भवन्ति॥ ३५॥
कारावरो निषादात्तु चर्मकारः प्रसूयते।
वैदेहिकादन्ध्रमेदौबहिर्ग्रामप्रतिश्रयौ॥ ३६॥
“देह्यामेव जायते” (म. स्मृ. १०-३७) इत्युत्तरत्र श्रवणात्, अत्राप्याशङ्कायां सैव सम्बध्यते। निषादाद्वदेह्यां जातः कारावराज्यश्चच्छेदनकारी जायते। अतएव आशनसे कारावराणां चर्मच्छेदनाचरणमेव वृत्तित्वेनोक्तम्। वैदेहकादन्ध्रमेदाख्यौग्रामबहिर्वासिनो। अन्तरानिर्देशाद्वदेहकेन च वैदेह्यां जातस्य गहितवैदेहकस्याप्युचितत्वात् कारावरनिपादजात्योश्चात्र श्लोके सविधानात्, कारावरनिषादस्त्रियोरेव क्रमेण जायते॥ ३६॥
चण्डालात्पाण्डुसोपाकस्त्वकसारव्यवहारवान्।
आहिण्डिको निषादेन वैदेह्यामेव जायते॥ ३७॥
वैदेह्यांचण्डालात्पाण्डुसोपाकाख्यो वेणुत्र्यवहारजीवी जायते। निषादेन च वैदेह्यामेवाहिण्डिकाख्यो जायते। अस्य च "बन्धनस्थानेषु बाह्यसंरक्षणादाहिण्डिकानाम्" इत्यौशनसे वृत्तिरुक्ता। समानमातापितृकत्वेऽपि कारावराहिण्डिकयोर्वृत्तिभेदसंश्रवणाद्व्यपदेशनभेदः॥ ३५॥
चण्डालेन तु सोपाको मूलव्यसनवृत्तिमान्।
पुक्कस्यां जायते पापः सदा सज्जनगर्हितः॥ ३८॥
शूद्रायां निषादेन जातायां पुक्कस्यां चण्डालेन जातः सोपाकाख्यः पापात्मा, सर्वदा साधुभिनिन्दितो, मारणोचितापराधस्यमूलं वध्यस्तस्य व्यसनं राजादेशेन मारणं तेनवृत्तिर्यस्य सजायते॥ ३८॥
निषादस्त्रीतु चण्डालात्पुत्रमन्त्यावसायिनम्।
श्मशानगोचरंसूते बाह्यानामपि गर्हितम्॥ ३६॥
निषादी चण्डालादन्त्यावसायिसंज्ञं चण्डालादिभ्योऽपि दुष्टतमं श्मशानवासिनं तद्वृत्तिंच जनयति॥ ३९॥
संकरेजातयस्त्वेताः पितृमातृप्रदर्शिताः।
प्रच्छन्ना वा प्रकाशा वा वेदितव्याः स्वकर्मभिः॥ ४०॥
वर्णसङ्करविषये एता जातयो, यस्येयं जनयित्री, अयं जनकः, स एवं जातीय इत्येवं पितृमातृकथनपूर्वकं दर्शिताः। तथा गुढाः प्रकटा वा तज्जात्युचितकर्मानुष्ठानेन ज्ञातव्याः॥ ४०॥
सजातिजानन्तरजाः षट् सुता द्विजधर्मिणः।
शद्राणां तु सधर्माणः सर्वेऽपध्वंसजाः स्मृताः॥ ४१॥
द्विजातिसमानजातीयासु जाताः, तथाऽऽनुलोम्येनोपन्नाः ब्राह्मणेन क्षत्रियावैश्ययोः क्ष-
त्रियेण वैश्यायामेवं षट् पुत्रा द्विजधर्मिण उपनेयाः। “ताननन्तरनाम्नस्तु” ( म० स्मृ० १०-१४) इति यदुक्तं तत्तजातिव्यपदेशार्थं न संस्कारार्थमिति कस्यचिद् भ्रमस्यादत एषां द्विजाति संस्कारार्थमिदं वचनम्। ये पुनरन्ये द्विजात्युत्पन्ना अपि सूतादयः प्रतिलोमजास्ते शूद्रधर्माणोनैषामुपनयनमस्ति॥ ४१॥
तपोबीजप्रभावैस्तु ते गच्छन्ति युगे युगे।
उत्कर्षंचापकर्षं च मनुष्येष्विह जन्मतः॥ ४२॥
सजातिजानन्तरजाः तपःप्रभावेण विश्वामित्रवत्, बीजप्रभावेण ऋष्यशृङ्गादिवत्, कृतत्रेतादौ मनुष्यमध्ये जात्युत्कर्षंगच्छन्ति। अपकर्षं च वक्ष्यमाणहेतुना यान्ति॥ ४२॥
शनकैस्तु क्रियालोपादिमाः क्षत्रियजातयः।
वृषलत्वं गता लोके ब्राह्मणादर्शनेन च॥ ४३॥
इमा वक्ष्यमाणाः क्षत्रियजातय उपनयनादिक्रियालोपेन ब्राह्मणानां च याजनाध्यापनप्रायश्चित्ताद्यर्थदर्शनाभावेन शनैः शनैर्लोके शूद्रतां प्राप्ताः॥ ४३॥
पौण्ड्र्काश्चौड्र्द्रविडाः काम्बोजा यवनाः शकाः।
पारदाःपह्लवाश्चीनाः किराता दरदाः खशाः॥ ४४॥
पौण्ड्रादिदेशोद्भवाः सन्तः क्रियालोपादिना शूद्रत्वमापन्नाः॥ ४४॥
मुखबाहूरुपज्जानां या लोके जातयो बहिः।
म्लेच्छवाचश्चार्यवाचः सर्वे ते दस्यवः स्मृताः॥ ४५॥
ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्राणां क्रियालोपादिना या जातयो ब्राह्मा जाता म्लेच्छभाषायुक्ता आर्यभाषोपेता वा ते दुस्यवः सर्वे स्मृताः॥ ४५॥
ये द्विजानामपसदा ये चापध्वंसजाः स्मृताः।
ते निन्दितैर्वर्तयेयुर्द्विजानामेव कर्मभिः॥ ४६॥
ये द्विजानामानुलोम्येनोत्पन्नाः “षडेतेऽपसदाः स्मृताः” (म० स्मृ० १०-१० ) इति। तेषामपि पितृतो जघन्यत्वेनापसदशब्देन प्रागभिधानादपध्वंसजास्ते द्विजात्युपकारकैरेव निन्दितैर्वक्ष्यमाणैः कर्मभिर्जीवेयुः॥ ४६॥
सुतानामश्वसारथ्यमम्बष्ठानां चिकित्सनम्।
वैदेहकानां स्त्रीकार्यं मागधानां वणिक्पथः॥ ४७॥
सूतानामश्वदमनयोजनादि रथसारथ्यं जीवनार्थम्। अम्बष्ठानां रोगशान्त्यादि चिकित्सावदेहकानामन्तःपुररक्षणम्, मागधानां स्थलपथवणिज्या॥ ४७॥
मत्स्यघातो निषादानां तष्टिस्त्वायोगवस्य च।
मेदान्ध्रचुञ्चुमद्गुनामारण्यपशुहिंसनम्॥ ४८॥
निषादानामुक्तानां मत्स्यवधः, आयोगवस्य काष्ठतक्षणं, मेदान्त्रचञ्चु मद्गुनामारण्यपशुमारणम्। चुञ्चुमैद्गुश्च वैदेहकबन्दिस्त्रियोर्ब्राह्मणेन जातौ बौधायनेनेाक्तौबौद्धव्यौ। बन्दिस्त्रीच क्षत्रियेण शूद्रायां जाता सोग्नैवग्राह्या॥ ४८॥
क्षत्रुग्रमपुक्कसानां तु बिलौकोवधबन्धनम्।
धिग्वणानां चर्मकार्य वेणानां भाण्डवादनम्॥ ४६॥
क्षत्रादीनां बिलनिवासिगोधादिवधबन्धनं, धिग्वणानां चर्मकरणं “चर्मकार्यंतद्विक्रयश्च जीवनं घिग्वणानाम्” इत्यौशनसदर्शनात्। अतएव कारावरेभ्य एषां वृत्तिच्छेदः। वेणानां कांस्यमुरज्जादिवद्यभाण्डवादनम्॥ ४९॥
चैत्यद्रुमश्मशानेषु शैलेषूपवनेषु च ।
वसेयुरेते विज्ञाना वर्तयन्तः स्वकर्मभिः ॥ ५० ॥
ग्रामादिसमीपे ख्यातवृक्षश्चैत्यमः तन्मूले्श्मशानपर्वतवनसमीपेषु चामी प्रकाशकाः स्वकर्मभिर्जीवन्तो वसेयुः ॥ ५० ॥
चण्डालश्वपचानां तु बहिर्ग्रामात्प्रतिश्रयः ।
अपपात्राश्च कर्तव्या धनमेषां श्वगर्दभम्॥ ११ ॥
वासांसि मृतचेलानि भिन्नभाण्डेषु भोजनम् ।
कार्ष्णायसमलंकारः परिव्रज्या च नित्यशः ॥ ५२ ॥
प्रतिश्रयो निवासः, चण्डालश्चपाकानां तु ग्रामाद्बहिर्निवासः स्यात् । पात्रहिताः कर्तव्यायत्र लोहादिपात्रे तैर्भुक्तं तत्संस्कृत्यापि न व्यवहर्तव्यं, धनंगैषां कुक्कुरखरं न वृषभादिवासांसि च शववस्त्राणि, भिन्नशरावादिषु च भोजनं, लौहवलयादि वालंकरणं, सर्वदा च भ्रमपशीलत्वम् ॥ ११ ॥ १२ ॥
न तैः समयमन्विच्छेत्पुरुषो धर्ममाचरन् ।
व्यवहारो मिथस्तेषां विवाहः सदृशैः सह ॥ ५३ ॥
धर्मानुष्ठानसमये चण्डालश्वपाकैः सह दर्शनादिव्यवहारं न कुर्यात् । तेषां च ऋणदानग्रहणादिव्यवहारो विवाहश्च समानजातीयैः सहान्योन्यं स्यात् \।\। १३ \।\।
अन्नमेषां पराधीनं देयं स्याद्भिन्नभाजने \।
रात्रौ न विचरेयुस्ते ग्रामेषु नगरेषु च ॥ ५४ ॥
अन्नमेषां परायत्तंकार्यं, साक्षादेभ्यो न देयं किन्तु प्रेष्यर्भिन्नपात्रे दातव्यम् । ते च रात्रौग्रामनगरयोर्न, पर्यटेयुः ॥ १४ ॥
दिवा चरेयुः कार्यार्थंचिह्निता राजशासनैः ।
अबान्धवं शवं चैव निर्हरेयुरिति स्थितिः ॥ ५५ ॥
दिवा ग्रामादौ क्रयावक्रयादिकार्यार्थंराजाज्ञया चिह्नाङ्किताः सन्तः पर्यटेयुः । अनाथंच शवं ग्रामान्निर्हरेयुरिति शास्त्रमर्यादा ॥ ५५ ॥
वध्यांश्च हन्युः सततं यथाशास्त्रं नृपाज्ञया ।
वध्यवासांसि गृह्णीयुः शय्याश्चाभरणानि च ॥ ५६ ॥
वध्यांश्च शास्त्रानतिक्रमेण शूलारोपणादिना सर्वदा राजाज्ञया हन्युस्तद्वस्त्रशय्यालंकारांश्च गृह्णीयुः ॥ १६ ॥
वर्णापेतमविज्ञातं नरं कलुषयोनिजम् ।
आर्यरूपमिवानार्यं कर्मभिः स्वैर्विभावयेत् ॥ ५७ ॥
वर्णत्वादपेतं मनुष्यं सङ्करजातं लोकतस्तथात्वेनाविज्ञातमतएवार्यसदृशं वस्तुतः पुनरचार्यं, निन्दितयोन्यनुरूपाभिचेष्टाभिर्वक्ष्यमाणाभिर्निश्चिनुयात् ॥ १७ ॥
अनार्यता निष्ठुरता क्रूरता निष्क्रियात्मता \।
पुरुषं व्यञ्जयन्तीह लोके कलुपयोनिजम् ॥ ५८ ॥
निष्ठुरत्वपरुषभाषित्वहिंस्रत्वविहिताननुष्ठातृत्वानि सङ्करजातित्वमस्मिल्ँलोके प्रकटीकुर्वन्ति ॥ ५८ ॥
यस्मात्—
पित्र्यं वा भजते शीलं मातुर्वोभयमेव वा।
न कथंचन दुर्योनिः प्रकृतिंस्वां नियच्छति॥ ५६॥
असौ सङ्करजातो दुष्टयोनिः पितृसम्बन्धि दुष्टस्वभावत्वं सेवते मातृसम्बन्धि वोभयसम्बन्धि वा। न कदाचिदसावात्मकारणं गोपयितुं शक्नोति॥ ५९॥
कुले मुख्येऽपि जातस्य यस्य स्याद्योनिसंकरः।
संश्रयत्येव तच्छीलं नरोऽल्पमपि वा बहु॥ ६०॥
महाकुलप्रसूतस्यापि यस्य योनिसङ्करः प्रच्छन्नो भवति स मनुष्यो जनकस्वभावंस्तोकं प्रचुरं वा सेवतएव॥ ६०॥
यत्र त्वेते परिध्वंसाज्जायन्ते वर्णदूषकाः।
राष्ट्रिकैः सह तद्राष्ट्रंक्षिप्रमेव विनश्यति॥ ६१॥
यस्मिन्राष्ट्रेएते वर्णसङ्करा वर्णानांदूषका जायन्ते तद्राष्ट्रं राष्ट्रवासिजनैः सह शीघ्रमेव नाशमेति। तस्माद्राज्ञा वर्णानां सङ्करो निरसनीयः॥ ६१॥
ब्राह्मणार्थे गवार्थे वा देहत्यागोऽनुपस्कृतः।
स्त्रीबालाभ्युपपत्तौ च बाह्यानां सिद्धिकारणम्॥ ६२॥
गोब्राह्मणस्त्रीबालानामन्यतरस्यापि परित्राणार्थं दुष्टप्रयोजनानपेक्षः प्राणत्यागः प्रतिलोमजानां स्वर्गप्राप्तिकारणम्॥ ६२॥
अहिंसा सत्यमस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः।
[ श्राद्धकर्मातिथेयं च दानमस्तेयमार्जवम्।
प्रजनं स्वेषु दारेषु तथा चैवानसूयता॥ १॥ ]
एवं सामासिकंधर्मं चर्तुवर्ण्येऽब्रवीन्मनुः॥ ६३॥
हिंसात्यागो, यथार्थाभिधानम्, अन्यायेन परधनस्याग्रहणं, मृज्जलादिना विशुद्धिः इन्द्रियसंयम इत्येवं धर्मं संक्षेपतश्चातुर्वर्ण्यानुष्ठेयं मनुराह। प्रकरणसामर्थ्यात्संकीर्णानामप्ययं धर्मो वेदितव्यः॥ ६३॥
इदानीं"सर्ववर्णेषु तुल्यासु” (म.स्मृ. १०- ५) इत्युक्तलक्षणव्यतिरेकेणापि ब्राह्मण्यादि दर्शयितुमाह—
शूद्रायां ब्राह्मणाज्जातः श्रेयसा चेत्प्रजायते।
अश्रेयान् श्रेयसीं जाति गच्छुत्यासप्तमाद् युगात्॥ ६४॥
शूद्रायां ब्राह्मणाज्जातः पारशवाख्यो वर्णः प्रजायत इति सामर्थ्यात्स्त्रीरूपः स्यात् सःयदि स्त्री ब्राह्मणेनोढा सती प्रसूयते सा दुहितरमेव जनयति। साप्यन्येन ब्राह्मणेनोढा सती दुहितरमेव जनयति। साप्येवमेव सप्तमे युगे जन्मनि स पारशवाख्यो वर्णा बोजप्राधान्याद्ब्राह्मण्यं प्राप्नोति। आसप्तमाद्युगादित्यभिधानात्सप्तमे जन्मनि ब्राह्मणः सम्पद्यतः इत्यर्थः॥ ६४॥
शूद्रो ब्राह्मणतामेति ब्राह्मणश्चेति शूद्रताम्।
क्षत्रियाज्जातमेवं तु विद्याद्वैश्यात्तथैव च॥ ६५॥
एवं पूर्वश्लोकोत्तरीत्या शूद्रो ब्राह्मणतां याति ब्राह्मणश्च शूद्रतामेति। ब्राह्मणोऽत्र ब्राह्मणाच्छूद्रायामुत्पन्नः पारशवो ज्ञेयः। स यदि पुमान्केवलशूद्रोद्वाहेन तस्यां पुमांसमेव जनयति सोऽपि केवलशूद्रोद्वाहेनापरं पुमांसमेवजनयति, सोऽप्येवं, तदा स ब्राह्मणः सप्तमं जन्म प्राप्तः
केवलशुद्रतां बीजनिकर्षात्क्रमेण प्राप्नोति। एवं क्षत्रियाद्वैश्याच्च शूद्रायां जातस्योत्कर्षापकर्षौ जानीयात्। किन्तु जातेरपकर्षात्
जात्युत्कर्षो युगे ज्ञेयः सप्तमे पञ्चमेऽपि वा। ( या. स्मृ. १-९६ )
इति याज्ञवल्क्यदर्शनाच्च क्षत्रियाज्जातस्य पञ्चमेजन्मन्युत्कर्षापकर्षौबोद्धव्यौ। वैश्याज्जातस्य ततोऽप्युत्कर्षात्। याज्ञवल्क्येनापि वाशब्देन पक्षान्तरस्य संगृहीतत्वाद् वृद्धव्याख्यानुरोधाच्च तृतीयजन्मन्युत्कर्षाकर्षौज्ञेयौ। अनेनैव न्यायेन ब्राह्मणेनवैश्यायां जातस्य पञ्चमे जन्मन्युत्कर्षापकर्षौ, क्षत्रियायां जातस्य तृतीये, क्षत्रियेण वैश्याय जातस्य तृतीय एव बोद्धव्यो॥ ६५॥
अनार्यायां समुत्पन्नो ब्राह्मणात्तु यदृच्छया।
ब्राह्मण्यामप्यनार्यात्तु श्रेयस्त्वं वेति चेद्भवेत्॥ ६६॥
एकः शूद्रायां यदृच्छया अनूढायामपिब्राह्मणादुत्पन्नोऽन्यच्च ब्राह्मण्यां शूद्राज्जातः द्वयोर्मध्ये क्व चोत्पन्नस्य श्रेयस्त्वमिति चेत्संशयः स्यात्संशयबीजं च यथा बीजोत्कर्षात्। ब्राह्मणाच्छूद्रायां जातः साधुः शूद्रः, एवं क्षेत्रात्कर्षाद् ब्राह्मण्यामपि शूद्रेणजातः किमिति साधुः शूद्रो न स्यात्॥ ६६॥
तत्र निर्णयमाह—
जातो नार्यामनार्यायामार्यादार्यो भवेद् गुणैः।
जातोऽप्यनार्यादार्यायामनार्य इति निश्चयः॥ ६७॥
शूद्रायां स्त्रियां ब्राह्मणाज्जातः स्मृत्युक्तैःपाकयज्ञादिभिर्गुणैरनुष्टीयमानैर्युक्तः प्रशस्या भवति। शुद्रेण पुनर्ब्राह्मण्यां जातः प्रतिलोमत उत्पन्नतया शूद्धधर्मेष्वप्यनधिकारादप्रशस्य इति निश्चयः। न्यायप्राप्तोऽप्यर्थो वचनप्रामाण्यादत्रबोध्यते॥ ६७॥
तावुभावप्यसंस्कार्याविति धर्मो व्यवस्थितः।
वैगुण्याजन्मनः पूर्व उत्तरः प्रतिलोमतः॥ ६८॥
पारशवचण्डालौ द्वावप्यनुपनेयाविति व्यवस्थिताः शास्त्रमर्यादा। पूर्वः पारशवः शुद्राजातत्वेन जातिवैगुण्यादनुपनेयः। प्रातिलोम्येन शुद्रेण ब्राह्मण्यां जातत्वादित्युत्तरत्वेनानुपनेयः॥ ६८॥
सुबीजं चैव सुक्षेत्रे जातं सम्पद्यते यथा।
तथार्याज्जात आर्यायां सर्वंसंस्कारमर्हति॥ ६६॥
यथा शोभनबीजं शोभनक्षेत्रे जातं समृद्धं भवत्येवं द्विजातेद्विजातिस्त्रियां सवर्णायामानुलोम्येन च क्षत्रियावैश्ययोर्जातः सवर्णसंस्कारं क्षत्रियवैश्यसंस्कारं च सर्वंश्रौतं स्मार्तं चाहेति। नच पारशवचण्डालाविति पूर्वोक्तदाढ्यांर्थमेतत्॥ ६९॥
दर्शनान्तराण्युक्तस्यैवार्थस्य स्थर्यार्थमाह—
बीजमेके प्रशंसन्ति क्षेत्रमन्ये मनीषिणः।
वोजक्षेत्रे तथैवान्ये तत्रेयं तु व्यवस्थितिः॥ ७०॥
केचित्पण्डिता बीजं स्तुवन्ति, हरियाद्युत्पन्न ऋश्रृङ्गादेर्ब्रह्ममुनित्वदर्शनात्। अपरे पुनः क्षेत्रं स्तुवन्ति, क्षेत्रस्वामिपुत्रत्वदर्शनात्। अन्ये पुनर्बीजक्षेत्रे उभे अपि स्तुवन्ति, सुबीजस्य सुक्षेत्रे समृद्धिदर्शनात। एतस्मिन्मतभेदे वक्ष्यमाणेयं व्यवस्था ज्ञेया॥ ७०॥
अक्षेत्रे बीजमुत्सृष्टमन्तरैव विनश्यति।
अबीजकमपि क्षेत्रंकेवलं स्थण्डिलं भवेत्॥ ७१॥
ऊषरप्रदेशे बीजमुप्तंफलमदददन्तराल एव विनश्यति। शोभनमपि क्षेत्र बीजरहितं स्थण्डलमेव केवलं स्यान्न तु सस्यमुत्पद्यते। तस्मात्प्रत्येकनिन्दया “सुबीजं चैव सुक्षेत्रे” (म.स्म. १०-६९) इति प्रागुक्तमुभयप्राधान्यमेवाभिहतम्॥ ७१॥
इदानीं बीजप्राधान्यपक्षे दृष्टान्तमाह—
यस्माद्वीजप्रभावेण तिर्यग्जा ऋषयोऽभवन्।
पूजिताश्च प्रशस्ताश्च तस्माद्वीजं प्रशस्यते॥ ७२॥
यस्माद्वीजमाहात्म्येन तिर्यग्जातिहरिण्यादिजाता अपि ऋष्यशृङ्गादयो मुनित्वं प्राप्ताः पूजिताश्चाभिवाद्यत्वादिना, वेदज्ञानादिना प्रशस्ता वाचा संस्तुतास्तस्माद् बीजं प्रस्तूयते। एतच्च बीजप्राधान्यनिगमनं बीजयोन्योर्मध्ये बीजोत्कृष्टा जातिः प्रधानमित्येवं परतया बोद्धव्यम्॥ ७२॥
अनार्यमार्यकर्माणमार्यंचानार्यकर्मिणम्।
सम्प्रधार्याब्रवीद्धाता न समौ नासमाविति॥ ७३॥
शुद्धं द्विजातिकर्मकारिणं द्विजातिं च शूद्रकर्मकारणं ब्रह्मा विचार्य “न समौ नासमौ इत्यवोचत्। यतः शूद्रो द्विजातिकर्मापि न द्विजातिसमः, तस्यानधिकारिणो द्विजातिकर्माचरणेऽपि तत्साम्याभावात्। एवं शूद्रकर्मापि द्विजातिर्नशूद्रसमः, निषिद्धसेवनेन जात्युत्कर्षस्यानपायात्। नाप्यसमौ निषिद्धाचरणेनोभयोः साम्यात्। तस्माद्यद्यस्य विगर्हितं तत्ते न कर्तव्यमिति सङ्करपर्यंन्तवर्णधर्मोपदेशः॥ ७३॥
इदानीं ब्राह्मणानामापद्धर्मंप्रतिपादयिष्यन्निदमाह—
ब्राह्मणा ब्रह्मयोनिस्था ये स्वकर्मण्यवस्थिताः।
ते सम्यगुपजीवेयुः षट् कर्माणि यथाक्रमम्॥ ७४॥
ये ब्राह्मणा ह्यप्राप्तिकारणब्रह्मध्याननिष्ठाः स्वकर्मानुष्ठाननिरताश्च ते षट् कर्माणि वक्ष्यमाणान्यध्यापनादीनि क्रमेण सम्यगनुतिष्ठेयुः॥ ७४॥
तानि कर्माण्याह—
अध्यापनमध्ययनं यजनं याजनं तथा।
दानं प्रतिग्रहश्चैव षट्कर्माण्यग्रजन्मनः॥ ७५॥
अध्यापनाध्ययने साङ्गस्य वेदस्य, तथा यजनयाजने, दानप्रतिग्रहौ चेत्येतानि षट् कर्माणि ब्राह्मणस्य वेदितव्यानि॥ ७५॥
पराणां तु कर्मणामस्य त्रीणि कर्माणि जीविका।
याजनाध्यापने चैव विशुद्धाच्चप्रतिग्रहः॥ ७६॥
अस्य ब्राह्मणस्यषामध्यापनादीनां षण्णां कर्मणां मध्याद्याजनमध्यापनं विशुद्धप्रतिग्रहः “द्विजातिभ्यो धनं लिप्सेत्प्रशस्तेभ्यो द्विजः” इति वचननिर्देशाद्विजातेः प्रतिग्रह इत्येतानि त्रीणि कर्माणि जीवनार्थानि ज्ञेयानि॥ ७६॥
त्रयो धर्मा निवर्तन्ते ब्राह्मणात्क्षत्रियं प्रति।
अध्यापनं याजनं च तृतीयश्च प्रतिग्रहः॥ ७७॥
ब्राह्मणापेक्षया क्षत्रियस्याध्यापनयाजनप्रतिग्रहाख्यानि वृत्त्यर्थानि त्रीणि कर्माणि निवर्तन्ते। अध्ययनयागदानानि तु तस्यापि भवन्ति॥ ७७॥
वैश्यं प्रति तथैवैते निवर्तेरन्निति स्थितिः।
न तौ प्रति हि तान्धर्मान्मनुराह प्रजापतिः॥ ७८॥
यथा क्षत्रियस्याध्यापनयाजनप्रतिग्रहा निवर्तन्ते तथा वैश्यस्यापीति शास्त्रव्यवस्था। यस्मान्मनुः प्रजापतिस्तौ क्षत्रियवैश्यौ प्रति तानि वृत्त्यर्यानिकर्माणि कत्तव्यत्वेन नोक्तवान्। एवं वैश्यस्याप्यध्ययनयागदानानि भवन्ति॥ ७८॥
शस्त्रास्त्रभृत्त्वं क्षत्रस्य वणिक्पशुकृषिर्विशः।
आजीवनार्थं धर्मस्तु दानमध्ययनं यजिः॥ ७९॥
शस्त्रं खड्गादि, अस्त्रंबाणादि एतद्धारणंप्रजारक्षणाय क्षत्रियस्य च वृत्यर्थम्। वाणिज्यपशुरक्षणकृषिकर्माणि वैश्यस्य जीवनार्थानि। धर्मार्थाः पुनरनयोर्दानाव्ययत्यागा भवन्ति॥७९॥
वेदाभ्यासो ब्राह्मणस्य क्षत्रियस्य च रक्षणम्।
वार्ता कर्मैव वैश्यस्य विशिष्टानि स्वकर्मसु॥ ८॥
वेदाभ्यासो वेदाध्यापनं रक्षावार्ताभ्यां वृत्त्यर्थाभ्यां सहोपदेशात्तद् ब्राह्मणस्य,प्रजारक्षणंक्षत्रियस्य, वाणिज्यं पाशुपाल्यं वैश्यस्य एतान्येतेषां वृत्यर्थकर्मसु श्रेष्ठानि॥ ८०॥
अधुना आपद्धर्ममाह—
अजीवंस्तुयथोक्तेन ब्राह्मणः स्वेन कर्मणा
जोवेत्क्षत्रियधर्मेण स ह्यस्य प्रत्यनन्तरः॥ ८२॥
यथोक्तेनाध्यापनादिस्वकर्मणा ब्राह्मणो नित्यकर्मानुष्ठानकुटुम्बसम्वर्धनपूर्वकमजीवन क्षत्रियकर्मणा ग्रामनगररक्षणादिना जीवेत्। यस्मात्क्षत्रियधर्माऽस्य सन्निकृष्टा वृत्तिः॥ ८१॥
उभाभ्यामप्यजीवंस्तु कथं स्यादिति चेद्भवेत्।
कृषिगोरक्षमास्थाय जीवेद्वैश्यस्य जीविकाम्॥ ८२॥
ब्राह्मण उभाभ्यां स्ववृत्तिक्षत्रियवृत्तिभ्यामजीवन्केन प्रकारेण वर्ततेति यदि संशयः स्यात्तदा कृषिपशुरक्षणे आश्रित्य वैश्यस्य वृत्तिमनुतिष्ठेत्। कृषिगोरक्षग्रहणं वाणिज्यदर्शनार्थम्। तथा च विक्रेयाणि वक्ष्यति। स्वयंकृतं चेदं कृष्यादि ब्राह्मणापद्वृत्तिः। अस्वयंकृतस्य “ऋतामृताभ्यां जीवेत्तु” ( म. स्मृ. ४-४ ) इत्यनापद्येव विहितत्वात्॥ ८२॥
संप्रति कृष्यादेर्बलाबलमाह—
वैश्यवृत्त्यापि जीवंस्तु ब्राह्मणः क्षत्रियोऽपि वा।
हिंसाप्रायां पराधीनां कृषिंयत्नेन वर्जयेत्॥ ८३॥
ब्राह्मणः क्षत्रियोऽपि वा वैश्यवृत्त्यापि जीवन्भूमिष्ठजन्तुहिंसाबहुलां बलीवर्दादिपराधीनकृषिंयत्नतस्त्यजेत्। अतः पशुपालनाद्यभावे कृषिः कार्येति द्रष्टव्यम्। क्षत्रियोऽपि वा इत्युपादानोत्क्षत्रियस्याप्यात्मीयवृत्त्यभावे, वश्यवृत्तिरस्तीत्यभिगम्यते॥ ८३॥
कृषिंसाध्विति मन्यन्ते सा वृत्तिः सद्विगर्हिता।
भूमिं भूमिशयांश्चैव हन्ति काष्ठमयोमुखम्॥ ४॥
साध्विदं जीवनमिति कृषिं केचिन्मन्यन्ते, सा पुनर्जीविका साधुभिनन्दिता, यस्माद्धलकुद्दालादिलोहप्रान्तं काष्ठंभूमिं भूमिष्ठजन्तूंश्च हन्ति॥ ८४॥
इदं तु वृत्तिवैकल्यात् त्यजतो धर्मनैपुणम्।
विट्पण्यमुद्धृतोद्धारं विक्रेयं वित्तवधनम्॥ ८५॥
ब्राह्मणस्य क्षत्रियस्य चात्मीयवृत्तेरसम्भवे, धर्मं प्रति यथोक्तनिष्णातत्त्वं त्यजतो, वैश्येन यद्विक्रेतव्यं द्रव्यजातं तद्वक्ष्यमाणवजनीयवर्जितं धनवृद्धिकरं विक्रेयम्॥८९॥
तानि वज्नीयान्याह—
सर्वान् रसानपोहेत कृतान्नं च तिलैः सह।
अश्मनो लवणं चैव पशवो ये च मानुषाः॥ ८६॥
सर्वान् चोद्यमानान् रसान् यथा सिद्धान्नतिलपाषाणलवणपशुमनुष्यान् नविक्रोणीत रसत्वेनैव लवणस्य निषेधसिद्धां विशेषेण निषेधो दोषगौरवज्ञापनार्थः। तच्च प्रायश्चित्तगौरवार्थमेवमन्यस्यापि पृथङ्निषेधो व्याख्येयः॥ ८६॥
सर्वंच तान्तवं रक्तं शाणक्षौमाविकानि च।
अपि चेत्स्युररक्तानि फलमूले तथौषधीः॥ ८७॥
सर्वं तन्तुनिमितं वस्त्रं कुसुम्भादिरकं वर्जयेत्। शणक्षुमातन्तुमयान्याविकलोमभवानि च यद्यलोहितान्यपि भवेयुस्तथापि न विक्रोणीत। तथा फलमूलगुडूच्यादीनि वर्जयेत्॥ ८७॥
अपः शस्त्रं विषं मांसं सोमं गन्धांश्च सर्वशः।
क्षीरं क्षौद्रं दधि घृतं तैलं मधु गुडं कुशान्॥ ८८॥
जललोहविषमांससोमक्षीरदधिघृततैलगुडदर्भानू तथा गन्धवन्ति सर्वाणि कर्पूरादीनि, क्षौद्रंमाक्षिकं, मधु मधूच्छिष्टं“शस्त्रासवमधूच्छिष्टम्” (या. स्मृ. ३-३७) इति याज्ञवल्क्येन पठितं वर्जयेत॥ ८८॥
आरण्यांश्च पशुन्सर्वान्दष्ट्रिणश्चावयांसि च।
मद्यं नीलिं च लाक्षां च सर्वाश्चैकशफांस्तथा॥ ८९॥
[त्रपु सीसं तथा लोहं तैजसानि च सर्वशः।
वालांश्चर्म तथास्थीनि सस्नायूनि विवर्जयेत्॥ २॥ ]
आरण्यान्सर्वान्पशून् हस्त्वादीनू, दंष्ट्रिणः सिंहादीन्, तथा पक्षिजलजन्तून्, मद्यादीन्, एकशफांश्चाश्चादीन्न विक्रीणीत॥ ८९॥
काममुत्पाद्य कृष्यां तु स्वयमेव कृषीवलः।
विक्रीणीत तिलाञ्छूद्रान्धर्मार्थमचिरस्थितान्॥ ३०॥
कर्षकः स्वयमेव कर्षणेन तिलानुत्पाद्य, द्रव्यान्तरेण मिश्रानुत्पत्यनन्तरमेव नतु लाभार्थंकालान्तरं प्रतीक्ष्य धर्मनिमित्तमिच्छातो विक्रीणीत, निषिद्धस्य तिलविक्रयस्य धर्मार्थमयं प्रतिप्रसवः॥ ९०
भोजनाभ्यञ्जनाद्दानाद्यदन्यत्कुरुते तिलैः।
कृमिभूतः श्वविष्ठायां पितृभिः सह मज्जति॥ ११॥
भोजनाभ्यङ्गदानव्यतिरिक्तं यदन्यन्निषिद्धं विक्रयादि तिलानां कुरुते, तेन पितृभिः सह कृमित्वं प्राप्तः कुक्कुरपुरीषे मज्जति॥ ११॥
सद्यः पतति मांसेन लाक्षया लवणेन च।
त्र्यहेणशूद्रो भवति ब्राह्मणः क्षीरविक्रयात्॥ ९२॥
मांसलाक्षालवणविक्रयैर्ब्राह्मणस्तत्क्षणादेव पततीति दोषगौरवव्याख्यानार्थमेतत्, पञ्चानामेव महापातकिनां पातित्यहेतूनां वक्ष्यमाणत्वात्। क्षीरविक्रयात्त्र्यहेण शूद्रतां प्राप्नोति। एतदपि दोषगौरवात्प्रायश्चित्तगौरवख्यापनार्थम्॥ ९२॥
इतरेषां तु पण्यानां विक्रयादिह कामतः।
ब्राह्मणः सप्तरात्रेण वैश्यभावं नियच्छति॥ ९३॥
ब्राह्मण उक्तेभ्यो। मांसादिभ्योऽन्येषां प्रतिषिद्धानां पण्यानामिच्छातो नतु प्रमादाद्द्रव्यान्तरसंश्लिष्टानां सप्तरात्रविक्रयणेन वैश्यत्वं गच्छति॥ १३॥
रसा रसैर्निमातव्या न त्वेव लवणं रसैः।
कृतान्नं चाकृतान्नेन तिला धान्येन तत्समाः॥ १४॥
रसागुडादयो रसंर्घृतादिभिः परिवर्तनीयाः। लवणंपुना रलान्तरेण न परिवर्तनीयं, सिद्वान्नं चामान्नेन परिवर्तनीयं, तिला धान्येन वान्यप्रस्थेनेत्येवं तत्समाः परिवर्तनीयाः॥६४
जीवेदेतेन राजन्यः सर्वेणाप्यनयं गतः।
न त्वेव ज्यायसीं वृत्तिमभिमन्येत कर्हिचित्॥ १५॥
क्षत्रिय आपदं प्राप्तः एतेनेत्यभिधाय सर्वेण इत्यभिधानाद् ब्राह्मणगोचरतया निषिद्धेनापि रसादिविक्रयणेन वैश्यवज्जीवेन्नपुनः कदाचिद् ब्राह्मणजीविकामाश्रयेत्। न केवलं क्षत्रियः क्षत्रियवदन्योऽपि॥ ९६॥
यो लोभादधमो जात्या जीवेदुत्कृष्टकर्मभिः।
तं राजा निर्धनं कृत्वा क्षिप्रमेव प्रवासयेत्॥ १६॥
यो निकृष्टजातिः सन्, लोभादुत्कृष्टजातिविहितकर्मभिर्जीबेत्तंराजा गृहीतसर्वस्वं कृत्वा तदानीमेव देशान्निःसारयेत्॥ ९६॥
वरं स्वधर्मो विगुणो न पारक्यः स्वनुष्ठितः।
परधर्मेण जीवन् हि सद्यः पतति जातितः॥ १७॥
विगुणमपि स्वकर्म कर्तुं न्याय्यं, न परकीय संपूर्णमपि। यस्माज्जात्यन्तरविहितकर्मणा जीवन्तत्क्षणादेव स्वजातितः पततीति दोषो वर्जनार्थः॥ १७
वैश्योऽजीवन्स्वधर्मेण शूद्रवृत्यापि वर्तयेत्।
अनाचरन्नकार्याणि निवर्तेत च शक्तिमान्॥ १८॥
वैश्यः स्ववृत्त्या जीवितुमशक्नुवन् शूद्रवृत्त्यापि द्विजातिशुश्रूषयोच्छिष्टभोजनादीन्य कुर्वन् वर्तेत। निस्तीर्णापत्क्रमशः शूद्रवृत्तितो निवर्तेत॥ ९८॥
अशक्नुवंस्तु शुश्रूषां शूद्रः कर्तुं द्विजन्मनाम्।
पुत्रदारात्ययं प्राप्तो जीवेत्कारुककर्मभिः॥ १९॥
शूद्रः द्विजातिशुश्रूषां कर्तुमक्षमः क्षुदवसन्नपुत्रकलत्रःसूपकारादिकर्मभर्जीवेत्॥ १९॥
यैः कर्मभिः प्रचरितैः शुश्रूष्यन्ते द्विजातयः।
तानि कांरुककर्माणि शिल्पानि विविधानि च॥ १००।
पूर्वोक्तकारुककर्मविशेषाभिधानार्थमिदम्। यैः कर्मभिः द्विजातयः परिचर्यन्ते तानि च कर्माणि तक्षणादीनिः शिल्पानि च चित्रलिखितादीनि नानाप्रकाराणि कुर्यात्॥ १००॥
वैश्यवृत्तिमनातिष्ठन्ब्राह्मणः स्वे पथि स्थितः।
अवृत्तिकर्षितः सीदन्निमं धर्मंसमाचरेत्॥ १०१॥
ब्राह्मणो वृत्त्यभावपीडितोऽवसादं गच्छन् क्षत्रियवैश्यवृत्तिमनातिष्ठन्“वरं स्वधर्मोविगुणः” ( म.स्मॄ. १०-९७) इत्युकत्वात्स्ववृत्तावेव वर्तमान इमां वक्ष्यमाणां वृत्तिमनुतिष्ठेत्। अतश्चविगुणप्रतिग्रहादिस्ववृत्त्यसम्भवे परवृत्त्याश्रयणंज्ञेयम्॥ १०१॥
सर्वतः प्रतिगृह्णीयाद्ब्राह्मणस्त्वनयं गतः।
पवित्रं दुष्यतीत्येतद्धर्मतो नोपपद्यते॥ १०२॥
ब्राह्मण आपदं प्राप्तः सर्वेभ्योऽपि निन्दितमेभ्यः क्रमेण प्रतिग्रहंकुर्यात्। अत्रार्थान्तरन्यासो नामालंकारः। यस्मात्पवित्रं गङ्गादि रथ्योदकादिना दुष्यतीत्येतच्छस्त्रस्थित्या नोपपद्यते॥ १०२॥
यस्मात्—
नाध्यापनाद्याजनाद्वा गर्हिताद्वा प्रतिग्रहात्।
दोषो भवति विप्राणां ज्वलनाम्बुसमा हि ते॥ १०३॥
ब्राह्मणानामापदि गर्हिताध्यापनयजनप्रतिग्रहैरधर्मो न भवति। यस्मात्स्वभावतः पवित्रत्वेनाग्न्युदकतुल्यास्ते॥ १०३॥
जीवितात्ययमापन्नो योऽन्नमत्ति यतस्ततः।
आकाशमिव पङ्केन न स पापेन लिप्यते॥ १०४॥
यः प्राणात्ययं प्राप्तः प्रतिलोमजादन्नमश्नाति सोऽन्तरिक्षमिव कर्दमेन पापेन न सम्बध्यते॥ १०४॥
अत्र परकृतिरूपार्थवादमाह—
अजीगर्तः सुतं हन्तुमुपासर्पद् बुभुक्षितः।
न चालिप्यत पापेन क्षत्प्रतीकारमाचरन्॥ १०५॥
ऋषिरजीगर्ताख्यो बुभुक्षितः सन्, पुत्रं शुनःशेपनामानं स्वयं विक्रीतवान् यज्ञे गोशतलाभाय यज्ञयूपे बध्वा विशसिता भूत्वा हन्तुं प्रचक्रमे। न च क्षुत्प्रतीकारार्थं तथा कुर्वन्पापेन लिप्तः। एतच्च बहुवृचब्राह्मणे शुनःशेपाख्यानेषु व्यक्तमुक्तम्॥ १०५॥
श्वमांसमिच्छन्नार्तोऽत्तुंधर्माधर्मविचक्षणः।
प्राणानां परिरक्षार्थं वामदेवो न लिप्तवान्॥ १०६॥
वामदेवाख्य ऋषिर्धर्माधर्मज्ञः क्षुधार्तःप्राणत्राणार्थं श्वमांसं खादितुमिच्छन्दोषेण न लिप्तवान्॥ १०६॥
भरद्वाजः क्षुधार्तस्तु सपुत्रो विजने वने।
बह्वीर्गाः प्रतिजग्राह वृधोस्तरणो महातपाः॥ १०७।
भरद्वाजाख्यो मुनिः महातपस्वी पुत्रसहितो निर्जने वनेऽरण्ये उषित्वा क्षुत्पीडितो वृथुनाम्नस्तक्ष्णो बह्वीर्गाःप्रतिगृहीतवान्॥ १०७॥
क्षुधार्तश्चात्तुमभ्यागाद्विश्वामित्रः श्वजाघनीम्।
चण्डालहस्तादादाय धर्माधर्मविचक्षणः॥ १०८॥
ऋषिर्विश्वामित्रो धर्माधर्मज्ञः क्षुत्पीडितश्चण्डालहस्ताद् गृहीत्वा कुक्कुरजघनमांसं भक्षितुमध्यवसितवान्॥ १०८॥
प्रतिग्रहाद्याजनाद्वा तथैवाध्यापनादपि।
प्रतिग्रहः प्रत्यवरः प्रेत्य विप्रस्य गर्हितः॥ १०६॥
गर्हितानामप्यध्यापनयाजनप्रतिग्रहाणां मध्याद् ब्राह्मणस्यासत्प्रतिग्रहो निकृष्टः, परलोके नरकहेतुः। ततश्चापदि प्रथमं निन्दिताध्यापनयाजनयोः प्रवर्तितव्यं तदसम्भवे त्वसत्प्रतिग्रह इत्येवं परमेतत्॥ १०९॥
अत्र हेतुमाह—
याजनाध्यापने नित्यं क्रियेते संस्कृतात्मनाम्।
प्रतिग्रहस्तु क्रियते शद्राद्प्यन्त्यजन्मनः॥ ११०॥
याजनाध्यापने आपद्यनापदि च उपनयनसंस्कृतात्मनां द्विजातीनामेव क्रियेते। प्रविग्रहः पुनर्निकृष्टजातेः शुद्रादपि क्रियते तस्मादसौ ताभ्यां गर्हितः॥ ११॥
जपहोमैरपैत्येनोयाजनाध्यापनैः कृतम्।
प्रतिग्रहनिमित्तं तु त्यागेन तपसैव च॥ १११॥
एनो ग्रहणादसत्प्रतिग्रहयाजनाध्यापनैर्यदुपपन्नं पापं तप्रायश्चित्तप्रकरणे वक्ष्यमाणक्रमेणजपहोमैर्नश्यति। असत्प्रतिग्रहजनितं पुनः प्रतिगृहीतद्रव्यत्यागेन ‘मासं गोष्ठे पयः पीत्वा’ इत्येवमादिवक्ष्यमाणतपसाऽपगच्छति॥ १११॥
शिलोञ्छमप्याददीत विप्रोऽजीवन्यतस्ततः।
प्रतिग्रहाच्छिलः श्रेयांस्ततोऽप्युञ्छः प्रशस्यते॥ ११२॥
ब्राह्मणः स्ववृत्त्याऽजीवन्यतस्ततोऽपि शिलाञ्छंगृह्णीयान्न तु तत्सम्भवेऽसत्प्रतिग्रहं कुर्यात्। यस्मादसत्प्रतिग्रहाच्छिलः प्रशस्तः। मञ्जर्यात्मकानेकधान्योन्नयनं शिलस्ततोप्युञ्छःश्रेष्ठः। एकैकधान्यादिगुडकोच्चयनमुञ्छः॥ ११२॥
सीदद्भिः कुप्यमिच्छद्भिर्धने वा पृथिवीपतिः।
याच्यः स्यात्स्नातकैविप्रैरदित्संस्त्यागमर्हति॥ ११३॥
स्नातकैब्रह्मणैर्धनाभावाद्धर्मार्थं कुटुम्बावसादं गच्छद्भिः सुवर्णरजतव्यतिरिक्तं धान्यवस्त्रादि कुप्यंधनंयागाद्युपयुक्तं हिरण्याद्यप्यापत्प्रकरणात्क्षत्रियोऽप्युच्छास्त्रवर्ती याचितव्यःस्यात्। यश्च दातुं नेच्छति कृपणत्वेनावधारितः स त्याज्यो न याचनीय इत्यर्थः। मेधातिथिगोविन्दराजौ103 तु “त्यागमर्हतीति तस्य देशे न वस्तव्यम्” इति व्याचक्षाते॥ ११३॥
अकृतं च कृतात्क्षेत्राद्गौरजाविकमेव च।
हिरण्यं धान्यमन्तं च पूर्वं पूर्वमदोषवत्॥ ११४॥
अकृतमनुप्तसस्थं क्षेत्रं तत्कृतादुप्तसस्यात्प्रतिग्रहे दोषरहितं तथा गोच्छागमेषहिरण्यधान्यसिद्धान्नानांमध्यात्पूर्वं पूर्वमदुष्टम्। ततश्चैषां पूर्वपूर्वासम्भवे परः परोज्ञेयः॥ ११४॥
सप्त वित्तागमा धर्म्या दायो लाभः क्रयो जयः।
प्रयोगः कर्मयोगश्च सत्प्रतिग्रह एव च॥ ११५॥
दायाद्याः सप्त धनागमाः यथाधनाधिकारं धर्मादनपेताः तत्र दायोऽन्वयागतधनं, लाभोनिध्यादेः मैत्र्यादिलब्धस्य च, क्रयः प्रसिद्धः एते त्रयश्चतुर्णामपि वर्णानां धर्म्याः। जयधनं विजयत्वेन क्षत्रियस्य धर्म्यप्रयोगो वृद्ध्यादिधनस्य, कर्मयोगश्च कृषिवाणिज्ये, एतौ प्रयोगौवैश्यस्य धर्म्यौ, सत्प्रतिग्रहो ब्राह्मणस्य धर्म्यः। एवं चैतेषां धर्मत्ववचनादेतदभावेऽन्येष्वनापद्विहितेषु वृत्तिकर्मसु प्रवर्तितव्यम्। तदभावे चापद्विहितेषु प्रकृतेष्वित्येतदर्थमेतदिहोच्यते॥ ११५॥
विद्या शिल्पं भृतिः सेवा गोरक्ष्यंविपणिः कृषिः।
धृतिर्भैक्ष्यं कुसीदं च दश जीवनहेतवः॥ ११६॥
आपत्प्रकरणाज्जीवनहेतव इति निदेशादेषां मध्ये यया वृत्या यस्यानापदि न जीवनं तथा तस्यापद्यभ्यनुज्ञायते। यथा ब्राह्मणस्य भृतिसेवादि। एवं शिल्पादावपि ज्ञेयम्। विद्या वेदविद्याव्यतिरिक्ता वैद्यतर्कविषापनयनादिविद्या सर्वेषामापदि जीवनार्थंन दुष्यति। शिल्पं गन्धयुक्त्यादिकरणं, भृतिः प्रैष्यभावेन वेतनग्रहणं, सेवा पराज्ञासम्पादनं, गोरक्ष्यं पशुपाल्यं, विपणिर्वणिज्या, कृषिः स्वयं कृता, धृतिः सन्तोषस्तस्मिन्सत्यल्पकेनापि जीव्यते, भैक्ष्यंभिक्षासमूहः, कुसीदं वृद्धया धनप्रयोगः स्वयं कृतोऽपीत्येभिर्दशभिरापदि-
३० म०
जीवनीयम् ॥११६ ॥
ब्राह्मणः क्षत्रियो वापि वृद्धिं नैव प्रयोजयेत् ।
कामं तु खलु धर्मार्थं दद्यात्पापीयसेऽल्पिकाम् ॥ ११७ ॥
ब्राह्मणः क्षत्रियो वापि वृद्ध्यादिधनमापद्यपि न प्रयुञ्जीत किन्तु निकृष्टकर्मणा धर्माथमल्पिकया वृद्ध्याप्रयुञ्जीत ॥ १९७ ॥
इदानींराज्ञामापद्धर्ममाह—
चतुर्थमाददानोऽपि क्षत्रियो भागमापदि ।
प्रजा रक्षन्परं शक्त्या किल्बिषात्प्रतिमुच्यते ॥ ११८ ॥
राज्ञो धान्यादीनामष्टम इत्याद्युक्तं स आपदि धान्यादेश्चतुर्थमपि भागं करार्थं गृह्णन्परया शक्त्या प्रजा रक्षन्नधिककरग्रहणपापेन न संबध्यते ॥ ११८ ॥
कस्मात्पुनरापद्यपि राज्ञो रक्षणमुच्यते, यस्मात्—
स्वधर्मो विजयस्तस्य नाहवे स्यात्पराङ्मुखः ।
शस्त्रेण वैश्यानक्षित्वा धर्म्यमाहारयेद्बलिम् ॥ ११९ ॥
राज्ञः शत्रुविजयः स्वधर्मो विजयफलं युद्धमित्यर्थः । प्रजारक्षणप्रयुक्तस्य यदि कुतश्चिद्भयंस्यात्तदा स युद्धपराङ्मुखो न भवेत् । एवं च शस्त्रेण वैश्यान्दस्युभ्यो रक्षित्वा तेभ्यो धर्मादनपेतमाप्तपुरुषैर्बलिमाहारयेत् ॥ ११९ ॥
कोऽसौ बलिस्तमाह—
धान्येऽष्टमं विशां शुल्कं विशं कार्षापणावरम् ।
कर्मोपकरणाः शुद्राः कारवः शिल्पिनस्तथा ॥ १२० \।\।
धान्यविषये उपक्ष्येवैश्यानामष्टमं भागं शुल्कमाहारयेत् । धान्यानां द्वादशोऽपि भागः उक्तः ।आपद्ययमष्टम उच्यते । अत्यन्तापदि प्रागुक्तचतुर्थेवेदितव्यः तथा हिरण्यादीनां कार्षापणान्तानां विंशतितमं भागं शुल्कं गृह्णीयात्तत्रापि
पञ्चाशद्भाग आदेयो राज्ञा पशुहिरण्ययोः ( म. स्मृ. ७-१३०)
इत्यनापदि पञ्चाशद्भाग उक्तः । आपद्ययं विंश उच्यते । यथा शूद्राः, कारवः सूपकारादयः, शिल्पिनः तक्षादयः, कर्मणैवोपकुर्वन्ति नतु तेभ्य आपद्यपि करो ग्राह्यः ॥ १२० ॥
शूद्रस्तु वृत्तिमाकाङ्क्षन्क्षत्रमाराधयेद्यदि ।
धनिनं वाप्युपाराध्य वैश्यं शुद्रो जिजीविषेत् ॥ १२१ ॥
शूद्रो ब्राह्मणशुश्रूषयाऽजीवन्यदि वृत्तिमाकाङ्क्षेत्तदा क्षत्रियं परिचर्य तदभावे धनिनं वश्यपरिचर्य जीवितुमिच्छेत् । द्विजातिशुश्रूषणासामर्थ्येतु प्रागुक्तानि कर्माणि कुर्यात् ॥ १२१ ॥
स्वर्गार्थमुभयार्थं वा विप्रानाराधयेत्तु सः ।
जातब्राह्मणशब्दस्य सा ह्यस्य कृतकृत्यता ॥ १२२ ॥
स्वर्गप्राप्त्यर्थं स्वर्गस्ववृत्तिलिप्सार्थं वा ब्राह्मणानेव शूद्रः परिचरेत् \।\। तस्माज्जातो ब्राह्मणाश्रितोऽयमिति शब्दो यस्य । शाकपार्थिवादित्वात्समासः । साऽस्य शूद्रस्य कृतकृत्यता तद्व्यपदेशतयाऽसौ कृतकृत्यो भवति ॥ १२२ ॥
यत एवम् अतः—
विप्रसेवैव शूद्रस्य विशिष्टं कर्म कीर्त्यते ।
यदतोऽन्यद्धि कुरुते तद्भवत्यस्य निष्फलम् ॥ १२३ ॥
ब्राह्मणपरिचर्यैव शूद्रस्य कर्मान्तरेभ्यः प्रकृष्टं कर्म शास्त्रेऽभिधीयते । यस्मादेतद्व्यति-
रिक्तंयदसौ कर्म कुरुते तदस्य निष्फलं भवतीति पूर्वस्तुत्यर्थं न त्वन्यनिवृत्तये। पाकयज्ञादीनामपि तस्य विहितत्वात्॥ १२३॥
प्रकल्प्या तस्य तैर्वृत्तिः स्वकुटुम्बाद्यथार्हतः।
शक्तिं चावेक्ष्यदाक्ष्यंच भृत्यानां च परिग्रहम्॥ १२४॥
तस्य परिचारकशूद्रस्य परिचर्यासामर्थ्यंकर्मोत्साहं पुत्रदारादिभर्तव्यपरिमाणं चावेक्ष्य तर्ब्राह्मणैः स्वगृहादनुरूपा जीविका कल्पनीया॥ १२४॥
उच्छिष्ट्रमन्नं दातव्यं जीर्णानि वसनानि च।
पुलाकाश्चैव धान्यानां जीर्णाश्चैव परिच्छदाः॥ १२५॥
तस्मै प्रकृताश्रितशुद्राय भुक्तावशिष्टान्नंब्राह्मणैर्देयम्। एवं च
“न शूद्राय मतिं दद्यान्नोच्छिष्टम्” ( म. स्मृ. ४-८०)
इत्यनाश्रितशूद्रविषयमवतिष्ठते। तथा जीर्णवस्त्रासारधान्यजीर्णशय्यापरिच्छदाअस्मै देयाः॥ १२५॥
न शुद्रे पातकं किंचिन्न च संस्कारमर्हति।
नास्याधिकारी धर्मेऽस्ति न धर्मात्प्रतिषेधनम्॥ २६॥
लशुनादिभक्षणेन शुद्धे न किंचित्पातकं भवति तु ब्रह्मवधादावपि। “अहिंसा सत्यं” (या. स्मृ. १-१२२) इत्यादेश्चातुर्वर्ण्यसाधारणत्वेन विहितत्वात्। नचाप्युपनयनासंस्कारमर्हति, नास्याग्निहोत्रादिधर्माऽधिकारोऽस्ति, अविहितत्वात्। नच शुद्धविहितत्वात्पाकयज्ञादिधर्मादस्य निषेधः। एवं चास्य सर्वस्य सिद्धार्थत्वादयं श्लोक उत्तरार्थाऽनुवादः॥१२६॥
धर्मेप्सवस्तु धर्मज्ञाःसतां वृत्तमनुष्ठिताः।
मन्त्रवर्ज्यं न दुष्यन्ति प्रशंसां प्राप्नुवन्ति च॥ १२७॥
ये पुनः शूद्राः स्वधर्मवेदिनोधर्मप्राप्तिकामास्त्रैवर्णिकानामाचामनिषिद्धमाश्रितास्ते
नमस्कारेण मन्त्रेण पञ्चयज्ञान्न हापयेत्। (या. स्मृ. १-१२१ )
इति ‘याज्ञवल्क्यवचनान्नमस्कारमन्त्रेण मन्त्रान्तररहितं पञ्चयज्ञादि धर्मान्कुर्वाणा न `प्रत्यवयन्ति ख्याति’ च लोके लभन्ते॥ १२७॥
यथा यथा हि सद्वृत्तमातिष्ठत्यनसूयकः।
तथा तथेमं चामुं च लोकं प्राप्नोत्यनिन्दितः॥ १२८॥
परगुणानिन्दकः शुद्रो यथा यथा द्विजात्याचारमनिषिद्धमनुतिष्ठति तथा तथा जनैरनिन्दित इह लोके उत्कृष्टः स्मृतः स्वर्गादिलोकं च प्राप्नोति॥ १२८॥
शक्तेनापि हि शद्रेण न कार्यो धनसंचयः।
शूद्रो हि धनमासाद्य ब्राह्मणानेव बाधते॥ १२६॥
धनार्जनसमर्थेनापि शुद्रेण पोष्यवर्गसम्वन्धेनपञ्चयज्ञाद्युचितादधिकबहुधनसंचयो न कर्तव्यः। यस्माच्छूद्रो धनं प्राप्य शास्त्रानभिज्ञत्वेन धनमदाच्छुश्रूषायाश्चाकरणाद् ब्राह्मणानेवपीडयतीत्युक्तस्यानुवादः॥ १२९॥
एते चतुर्णांवर्णानामापद्धर्माः प्रकीर्तिताः।
यान् सम्यगनुतिष्ठन्तो व्रजन्ति परमां गतिम्॥ १३०॥
अमीचतुर्णांवर्णानामापद्यनुष्ठेया धर्मा उक्ताः। यान् सम्यगाचरन्तो विहितानुष्ठान्निषिद्धानाचरणाच्च निष्पापतया ब्रह्मज्ञानलाभेन परमां गतिं मोक्षलक्षणां लभन्ते॥ १३०॥
एष धर्मविधिः कृत्स्नश्चातुर्वर्ण्यस्य कीर्तितः।
अतः परं प्रवक्ष्यामि प्रायश्चित्तविधिं शुभम्॥ १३१॥
इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां दशमोऽध्यायः॥ १०॥
अयं चतुर्णां वर्णानामाचारः समग्रः कथितः। अत ऊर्ध्वं प्रायश्चित्तानुष्ठानं शुभमभिधास्यामि॥ १३१॥ क्षे. लो. २॥
इति श्रीकल्लूकभट्टविरचितायां मन्वर्थमुक्तावल्यां मनुवृत्तौ दशमोऽध्यायः॥
…………… ⇔ …………
अथ एकादशोऽध्यायः।
सांतानिकं यक्ष्यमाणमध्वगं सर्ववेदसम्।
गुर्वर्थं पितृमात्रर्थं स्वाध्यायर्थ्युपतापिनः॥ १॥
नवैतान्स्नातकान्विद्याद् ब्राह्मणान्धर्मभिक्षुकान्
निःस्वेभ्यो देयमेतेभ्यो दानं विद्याविशेषतः॥ २॥
ननु—
अतः परं प्रवक्ष्यामि प्रायश्चित्तविधिंशुभम्। ( म. स्मृ. १० - १३१ )
इति प्राययश्चित्तस्य वक्तव्यतया प्रतिज्ञातत्वात्सांतानिकादिभ्यो देयमित्यादेः कःप्रःस्तावः। उच्यते, “दानेनाकार्यकारिणः” ( म. स्मृ. ५-१०७ ) इति प्रागुक्तत्वात्।
दानेन वधनिर्णेकं सर्पादीनामशक्नुवन्। (म. स्मृ.११-१३९ )
इत्यादेश्चवक्ष्यमाणत्वात्प्रकृष्टप्रायश्चित्तात्मकदानपात्रोपन्यासः प्रकृतोपयुक्त एव। वर्णाश्रमधर्मादिव्यतिरिक्तप्रायश्चित्तादिनैमित्तिकधर्मकथनार्थत्वाच्चाध्यायस्यान्यस्यापिनैमित्तिकधर्मस्यात्रोपन्यासो युक्तः। संतानप्रयोजनत्वाद्विवाहस्य सांतानिको विवाहार्थी, यक्ष्यमाणोऽवश्यकर्तव्यज्योतिष्टोमादि यागं चिकीर्षुः, अध्वगः पान्थः, सर्ववेदसः कृतसर्वस्वदक्षिणविश्वजिद्यागः, विद्यागुरोर्प्रासाच्छादनाद्यर्थः प्रयोजनं यस्य स गुर्वर्थःएवं पितृमात्रर्थावपि, स्वाध्यायार्थी स्वाध्यायाध्ययनकालीनाच्छादनाद्यर्थी ब्रह्मचारी, उपतापी रोगी एतान्नव ब्राह्मणान्धर्मभिक्षाशीलान्स्नातकाञ्जानीयात्। एतेभ्यो निर्धनेभ्यो गोहिरण्यादि दीयत इति दानं विद्याविशेषानुरूपेण दद्यात्॥ १॥ २॥
एतेभ्यो हि द्विजाग्रेभ्यो देयमन्नं सदक्षिणम्।
इतरेभ्यो बहिर्वेदि कृतान्नं देयमुच्यते॥ ३॥
एतेभ्यो नवभ्यो ब्राह्मणश्रेष्ठेभ्योऽन्तर्वेदि सदक्षिणमन्नं दातव्यम्। एतद्व्यतिरिकेभ्यः पुनः सिद्धान्नं बहिर्वेदि देयत्वेनोपदिश्यते। धनदाने त्वनियमः॥ ३॥
सर्वरत्नानि राजा तु यथार्हं प्रतिपादयेत्।
ब्राह्मणान्वेदविदुषो यज्ञार्थं चैव दक्षिणाम्॥ ४॥
राजा पुनः सर्वरत्नानि मणिमुक्तादीनि यागोपयोग्यानि च दक्षिणार्थं धनं विद्यानुरूपेण वेदविदो ब्राह्मणान्स्वीकारयेत्॥ ४॥
कृतदारोऽपरान्दारान्भिक्षित्वा योऽधिगच्छति।
रतिमात्रं फलं तस्य द्रव्यदातुस्तु संततिः॥ ५॥
यः सभार्यः संतत्यर्थादिनिमित्तमन्तरेणापरान्दारान् भिक्षित्वा करोति तस्य रतिमात्र
फलं, धनदातुः पुनस्तदुत्पन्नान्यपत्यानि भवन्तीति निन्दातिशयः। नैवंविधेन धनं याचित्वाऽन्यो विवाहः कर्तव्यो नाप्येवंविधाय नियमतो धनं देयमिति॥ ५॥
धनानि तु यथाशक्ति विप्रेषु प्रतिपादयेत्।
वेदवित्सु विविक्तेषु प्रेत्य स्वर्गंसमश्नुते॥ ६॥
धनानि गोभूहिरण्यादीनि शक्त्यनतिक्रमेण ब्राह्मणेषु वेदज्ञेषु विविक्तेषु पुत्रकलत्राद्यवसक्तेषु प्रतिपादयेतद्वशाच्च स्वर्गप्राप्तिर्भवतीति॥ ६॥
यस्य त्रवाषिकं भक्तं पर्याप्तं भृत्यवृत्तये।
अधिकं वापि विद्येत स सोमं पातुमर्हति॥ ७॥
यस्यावश्यपोष्यभरणार्थंवर्षत्रयपर्याप्तं तदधिकं वा भक्तादि स्यात्स काम्यसोमयागंकर्तुमर्हति। नित्यस्य पुनर्यथाकथंचिदवश्यकर्तव्यत्वान्नायं निषेधः। अत एव “समान्ते सौकैर्मख्यौ( म. स्मृ. ४-२६) इति नित्यविषयत्वमुक्तवान्॥ ७॥
अतः स्वल्पीयसि द्रव्ये यः सोमं पिबति द्विजः।
स पोतसोमपूर्वोऽपि न तस्याप्नोति तत्फलम्॥ ८॥
त्रैवार्षिकधनादल्पधने सति यः सोमयागं करोति तस्य प्रथमसोमयागो नित्योऽपि न सम्पन्नोभवति। सुतरां द्वितोययागः काम्यः॥ ८॥
शक्तः परजने दाता स्वजने दुःखजीविनि।
मध्वापातो विषास्वादः स धर्मप्रतिरूपकः॥ ९॥
यो बहुधनत्वाद्दानशक्तः सन्नवश्यभरणोये पितृमात्रादिज्ञातिजने दौत्या दुःखोपेते सति यशोऽर्थमन्येभ्यो ददाति स तस्य दानविशेषो धर्मप्रतिरूपको नतु धर्म एव। मध्वपातो मधुरोपक्रमः प्रथमं यशस्करत्वात्। विषास्वादश्चान्ते नरकफलत्वात्तस्मादेतन्न कार्यम्॥ ९॥
भृत्यानामुपरोधेन यत्करोत्यौर्ध्वं देहिकम्।
तद्भवत्यसुखोदर्कंजीवतश्च मृतस्य च॥ १०॥
[ वृद्धौ च मातापितरौ साध्वी भार्या शिशुः सुतः।
अप्यकार्यशतं कृत्वा भर्तव्या मनुरब्रवीत्॥ १॥ ]
पुत्रदाराद्यवश्यभर्तव्यपीडनेन यत्पारलौकिकधर्मबुद्धया दानादि करोति तस्य दातुर्जीवतो मृतस्य च तद्दानं दुःखफलं भवतीति पूर्वं कीर्त्यादिदृष्टार्थदानप्रतिषेधः। अयं त्वदृष्टार्थदानप्रतिषेधः॥ १०॥
यज्ञश्चेत्प्रतिरुद्धः स्यादेकेनाङ्गेन यज्वनः।
ब्राह्मणस्य विशेषेण धार्मिके सति राजनि॥ ११॥
यो वैश्यः स्याद्वहुपशुर्हीनक्रतुरसोमपः।
कुटुम्बात्तस्य तद् द्रव्यमाहरेद्यशसिद्धये॥ १२॥
क्षत्रियादेर्यजमानस्य विशेषतो ब्राह्मणस्य यदि यज्ञ इतराङ्गसम्पत्तौ सत्यामेकेनाङ्गेनासंपूर्णः स्यात्तदा यो वैश्या बहुपश्चादिधनः पाकयज्ञादिरहितोऽसोमयाजी तस्य गृहात्तदङ्गोचितं द्रव्यं बलेन चौर्येण वाऽऽहरेत्। एतच्च धर्मप्रधाने सति राजनि कार्यम्। स हि शास्त्रार्थमनुतिष्ठन्तं न निगृह्णाति॥ ११॥ १२॥
आहरेत्त्रीणि वा द्वे वा कामं शूद्रस्य वेश्मनः।
न हि शूद्रस्य यज्ञेषु कश्चिदस्ति परिग्रहः॥ १३॥
यज्ञस्य द्वित्र्यङ्गवैकल्ये सति तानि त्रीणि चाङ्गानि द्वे वाङ्गे वैश्यादलाभेसति निर्विशंङ्क शूद्रस्य गृहाद्बलेन चौर्येणवाऽऽहरेत्। यस्माच्छूद्रस्य क्वचिदपि यज्ञसम्बन्धो नास्ति।
“न यज्ञार्थं धनं शूद्राद्विप्रो भिक्षेत” ( म. स्मृ. ११-२४ )
इति वक्ष्यमाणप्रतिषेधः शूद्राद्याचनस्य, नतु बलग्रहणादेः॥ १३॥
योऽनाहिताग्निः शतगुरयज्वा च सहस्रगुः।
तयोरपि कुटुम्बाभ्यामाहरेदविचारयन्॥ १४॥
योऽनाहिताग्निर्गोशतपरिमाणधन आहिताग्निर्वाऽसोमयाजी गोसहस्रपरिमितधनः द्वयोरपि गृहाभ्यां प्रकृतमङ्गद्वयं त्रयं वा शीघ्रं सम्पादयितुं ब्राह्मणेन द्वाभ्यामाहरणीयं ब्राह्मणक्षत्रियाभ्यामपि ब्राह्मण आहरेत्। क्षत्रियस्य तु अदस्युक्रियावद्ब्राह्मणस्वहरणं निषेधयिष्यति॥ १४॥
आदाननित्याच्चादतुराहरेदप्रयच्छतः।
तथा यशोऽस्य प्रथते धर्मश्चैव प्रवर्धते॥ १५॥
प्रतिग्रहादिना आदानं धनग्रहणं नित्यं यस्यासावादाननित्यो ब्राह्मणस्तस्मादिष्टापूर्तदानरहिताद्यज्ञाङ्गद्वयत्रयार्थायां याचनायां कृतायामददतो बलेन चौर्येण वाऽऽहरेत्। तथा कृतेऽपहर्तुः ख्यातिः प्रकाशते धर्मश्च वृद्धिमेति॥ १५॥
तथैव सप्तमे भक्ते भक्तानि षडनश्नता।
अश्वस्तनविधानेन हर्तव्यं हीनकर्मणः॥ १६॥
सायम्प्रातर्भोजनोपदेशान्त्रिरात्रोपवासे वृत्ते चतुर्थऽहनि प्रातः सप्तमे भक्ते दानादिधर्मरहितादेकदिनपर्याप्तमर्थं चौर्यादिना हर्तव्यम्॥ १६॥
खलात्क्षेत्राद्दगाराद्वा यतो वाप्युपलभ्यते।
आख्यातव्यं तु तत्तस्मै पृच्छते यदि पृच्छति॥ १७॥
धान्यादिमन्नस्थानात्क्षेत्राद्वा गृहाद्वा यतो वाऽन्यस्मात्प्रदेशाद्धान्यं हीनकर्मसम्बन्धिलभ्यते ततो हर्तव्यं, यदि वाऽसौ धनस्वामी पृच्छति किंनिमित्तं कृतमिति पृच्छते निमित्तंचौर्यादि वक्तव्यम्॥ १७॥
ब्राह्मणस्वं न हर्तव्यं क्षत्रियेण कदाचन।
दस्युनिष्क्रिययोस्तु स्वमजीवन् हर्तुमर्हति॥ १८॥
उक्तेष्वपि निमित्तेषु क्षत्रियेण ब्राह्मणस्य धनं ततोऽपकृष्टत्वान्न हर्तव्यं, समानन्यायतया तु वैश्यशुद्राभ्यामुत्कृष्टजातितो न हर्तव्यम्। प्रतिषिद्धकृद्विहिताननुष्ठायिनोः पुनर्ब्राझणक्षत्रिययोरत्यन्तापदि क्षत्रियो हर्तुमर्हति॥॥ १८॥
योऽसाधुभ्योऽर्थमादाय साधुभ्यः सम्प्रयच्छति।
स कृत्वा प्लवमात्मानं सन्तारयति तावुभौ॥ १९॥
यो हीनकर्मादिभ्य उत्कृष्टेभ्योऽभिहितेष्वपि निमित्तेषूक्तानुरूपं यज्ञाङ्गादि साधनं कृत्वा साधुभ्यउत्कृष्टेभ्य ऋत्विगादिभ्यो धनं ददाति स यस्यापहरति उहुरितं नाशयति यस्मै तद्ददातितद्दौर्गत्याभिघातादित्येवं द्वावप्यात्मानमुडुपं कृत्वा दुःखान्मोचयति॥ १९॥
यद्धनं यज्ञशीलानां देवस्वं तद्विदुर्बुधाः।
अयज्वनां तु यद्वित्तमासुरस्वं तदुच्यते॥ २०॥
यज्ञशीलानां यद्धनं तद्यागादौ विनियोगाद्देवस्वं विद्वांसो मन्यन्ते। यागादिशून्यानां तु यद् द्रव्यं तद्धर्मविनियोगाभावादासुरस्वमुच्यते। अतस्तदप्यपहृत्य यागसम्पादनात्तद्देवस्वंकर्तव्यम्॥ २०॥
न तस्मिन्धारयेद्दण्डंधार्मिकः पृथिवीपतिः।
क्षत्रियस्य हि बालिश्याद् ब्राह्मणः सीदति क्षुधा॥ २१॥
तस्मिन्नुक्तनिमित्ते चौर्यबलात्कारं कुर्वाणोधर्मप्रधानोराजा दण्डंकुर्यात्। यस्माद्राज्ञो मूढत्वाद् ब्राह्मणः क्षुधावसादं प्राप्नोति॥२१॥
ततश्च—
तस्य भृत्यजनं ज्ञात्वा स्त्रकुटुम्बान्महीपतिः।
श्रुतशीले च विज्ञाय वृत्तिंधर्म्योप्रकल्पयेत्॥ २२॥
तस्य ब्राह्मणस्यावश्यभरणीयपुत्रादिवर्गंज्ञात्वा श्रुताचारोचिततदनुरूपं वृत्तिं स्वगृहाद्राजा कल्पयेत्॥ २२॥
कल्पयित्वाऽस्य वृत्तिं च रक्षेदेनं समन्ततः।
राजा हि धर्मषड्भागं तस्मात्प्राप्नोति रक्षितात्॥ २३॥
अस्य ब्राह्मणस्य जीविकां विधाय शत्रुचौरादेः सर्वतो रक्षयेत्। यस्मात् ब्राह्मणादक्षितात्तस्य धर्मषड्भागं प्राप्नोति॥२३॥
न यज्ञार्थं धनं शूद्राद्विप्रो भिक्षेत कर्हिचित्।
यजमानोहि भिक्षित्वा चण्डालः प्रेत्य जायते॥ २४॥
यज्ञसिद्धये धनं ब्राह्मणः कदाचिन्न शूद्राद्याचेत। यस्माच्छूद्राद्याचित्या यज्ञं कुर्वाणो मृतश्चण्डालो भवति। अतो याचननिषेधाच्छूद्रादयाचितोपस्थितं यज्ञार्थमन्यविरुद्धम्॥ २४॥
यज्ञार्थमर्थंभिक्षित्वा यो न सर्वं प्रयच्छति।
स याति भासतां विप्रः काकतां वा शतं समाः॥ २५॥
यज्ञसिद्ध्यर्थं धनं याचित्वा यो यज्ञे सर्वं न विनियुङ्क्तेस शतं वर्षाणि भासत्वं काकत्वं वा प्राप्नोति॥ २५॥
देवस्वं ब्राह्मणस्वं वा लोभेनापहिनस्ति यः।
स पापात्मा परे लोके गृध्रोच्छिष्टेन जीवति॥ २६॥
प्रतिमादिदेवतार्थमुत्सृष्टं धनं देवस्वं ब्राह्मणस्वं च यो लोभादपहरति स पापस्वभावो जन्मान्तरे गृध्रोच्छिटेन जीवति॥ २६॥
इष्टिं वैश्वानरीं नित्यं निर्वपेदब्दपर्यये।
क्लृप्तानां पशुसोमानां निष्कृत्यर्थमसंभवे॥ २७॥
समाप्ते वर्षे द्वितीयवर्षस्यप्रवृत्तिरब्दपर्ययं चैत्रशुक्लादिवर्षप्रवृत्तिस्तत्र वर्षान्तरे वैश्वानरोमिष्टिं विहितसोमयागासम्भवे तदकरणदोषनिर्हरणार्थं सर्वदा शूद्रादितो धनग्रहणेन उक्तरूपामिष्टिंकुर्यात्॥ २७॥
आपत्कल्पेन यो धर्मं कुरुतेऽनापदि द्विजः।
स नाप्नोति फलं तस्य परत्रेति विचारितम्॥२८॥
आपद्विहितेन विधिना योऽनापदि धर्मानुष्ठानं द्विजः कुरुते तस्य तत्परलोके निष्फलंभवतीति मन्वादिभिर्विचारितम्॥२८॥
विश्वैश्चदेवैः साध्यैश्च ब्राह्मणैश्च महर्षिभिः।
आपत्सु मरणाद्भीतैर्विधेः प्रतिनिधिः कृतः॥२९॥
विश्वेदेवाख्यैर्देवैः साध्यैश्च तथा महर्षिभिर्ब्राह्मणैर्मरणाद्भीतैरापत्सु मुख्यस्य विधेः सोमा देवश्वानर्यादिः प्रतिनिधिरनुष्ठितोऽसौ मुख्यासम्भवेकार्यो न तु मुख्यसम्भवे॥२९॥
प्रभुः प्रथमकल्पस्य योऽनुकल्पेन वर्तते ।
न सांपरायिकं तस्य दुर्मतेर्विद्यते फलम् ॥ ३० ॥
यो मुख्यानुष्ठानसंपन्नः सन्नापद्विहितेन प्रतिनिधिनाऽनुष्ठानं करोति तस्य दुर्बुद्धेः पारलौककमभ्युदयरूपं प्रत्यवायपरिहारार्थं फलं च न भवति । “आपत्कल्पेन यो धर्मम्” (म.स्मृ॰ ११–२८) इत्यनेनोक्तमप्येतच्छास्त्रादरार्थं पुनरुच्यते ॥ ३० ॥
न ब्राह्मणोऽवेदयेत किंचिद्राजनि धर्मवित् ।
स्ववीर्येणैव ताञ्छृिष्यान्मानवानपकारिणः ॥ ३१ ॥
धर्मज्ञो ब्राह्मणः किञ्चिदप्यपकृतं न राज्ञः कथयेत् । अपि तु स्वशक्त्यैव वक्ष्यमाणाभिचारादिनाऽपकारिणो मनुष्यान्निगृह्णीयात । ततश्च स्वकीयधर्मविरोधादपकृष्टापराधकरणे सत्यभिचारादि न दोषायेत्येवंपरमेतत् । न त्वभिचारो विधायते राजनिवेदनं वा निषिध्यते ॥३१॥
स्ववीर्याद्राजवीर्याच्च स्ववीर्यं बलवत्तरम् ।
तस्मात्स्वेनैव वीर्येण निगृह्णीयादरीन्द्विजः ॥ ३२ ॥
यस्मात्स्वसामर्थ्याद्राजसामर्थ्याच्च पराधीनराजसामर्थ्यापेक्षया स्वसामर्थ्यमेव स्वाधीनत्वाद् बलीयः \। तस्मात्स्वेन वीर्येणैव शत्रून्ब्राह्मणो निगृह्णीयात् ॥ ३२ ॥
तत्किंस्ववीर्यमित्याह—
श्रुतीरथर्वाङ्गिरसीः कुर्यादित्यविचारयन् ।
वाक्शस्त्रं वै ब्राह्मणस्य तेन हन्यादीन्द्विजः ॥ ३३ ॥
[ तदस्त्रं सर्ववर्णानामनिवार्यंच शक्तितः ।
तपोवीर्यप्रभावेण अवध्यानपि बाधते ॥ २ ॥ ]
अथर्ववेदस्य आङ्गिरसोर्दुष्टाभिचारश्रुतीरविचारयन्कुर्यात् । तदर्थमभिचारमनुतिष्ठेदित्यर्थः । यस्मादभिचारमन्त्रोच्चारणात्मिका ब्राह्मणस्य वागेव शस्त्रकार्यकरणाच्छस्त्रं, तेन ब्राह्मणः शत्रून्हन्यान्नतु शत्रुनियमाय राजा वाच्यः ॥ ३३ ॥
क्षत्रियो बाहुवीर्येण तरेदापदमात्मनः \।
[ तद्धि कुर्वन्यथाशक्ति प्राप्नोति परमां गतिम् ॥ ३ ॥ ]
धनेन वैश्यशुद्रौ तु जपहोमैर्द्विजोत्तमः ॥ ३४ ॥
क्षत्रियः स्वपौरुषेण शत्रुतः परिभवलक्षणामात्मन आपदं निस्तरेत् । वैश्यशूद्रौ पुनः प्रतिकर्त्रेधनदानेन । ब्राह्मणस्त्वभिचारात्मकैर्जपहोमः ॥ ३४ ॥
विधाता शासिता वक्ता मैत्रो ब्राह्मण उच्यते ।
तस्मै नाकुशलं ब्रूयान्न शुष्कां गिरमीरयेत् ॥ ३५ ॥
विहितकर्मणामनुष्ठाता, पुत्रशिष्यादीनां शास्ता, प्रायश्चित्तादिधर्माणां वक्ता, सर्वभूतमन्त्रीप्रधानो ब्राह्मण उच्यते । तस्म निगृह्यतामयमित्येवमनिष्टं न ब्रूयान्नापि साक्रोशां वाचं वाग्दण्डधिग्दण्डरूपां तस्योच्चारयेत् ॥ ३५ ॥
न वै कन्या न युवतिर्नाल्पविद्यो न बालिशः ।
होता स्यादग्निहोत्रस्य नार्तोनासंस्कृतस्तथा ॥ ३६॥
कन्याऽनूढा ऊढापि तरुणी, तथा अल्पाध्यायमूर्खव्याध्यादिपीडितानुपनोताः श्रौतान्सायम्प्रातर्होमान्न कुर्युः । “हावयेत्” इति प्रसक्तावयं कन्यादीनां प्रतिषेधः ॥ ३६ ॥
नरके हि पतन्त्येते जुह्वन्तः स च यस्य तत् ।
तस्माद्वैतानकुशलोहोता स्याद्वेदपारगः ॥ ३७ ॥
एते कन्यादयो होमं कुर्वाणा नरकं गच्छन्ति । यस्य तदग्निहोत्रं प्रतिनिधिरूपेणकुवन्ति सोऽपि नरकं गच्छति । तस्माच्छ्रौतकर्मप्रवीणः समस्तवेदाध्यायी होता कार्यः ॥ ३७ ॥
प्राजापत्यमदत्त्वाश्वमग्न्याधेयस्य दक्षिणाम् ।
अनाहिताग्निर्भवति ब्राह्मण विभवे सति ॥ ३८ ॥
आधाने प्राजापत्यमश्वं प्रजापतिदेवताकंधनसम्पत्तौसत्यां ब्राह्मणो दक्षिणामदत्त्वा कृतेऽप्याधानेऽनाहिताग्निर्भवत्याधानफलं न लभते । तस्मादाधानेऽश्वं दक्षिणां दद्यात् ॥ ३८ ॥
पुण्यान्यन्यानि कुर्वीत श्रद्दधानो जितेन्द्रियः ।
न त्वल्पदक्षिणैर्यज्ञैर्यजेतेह कथञ्चन ॥ ३८ ॥
श्रद्धावान्वशीकृतेन्द्रियो यज्ञव्यतिरिक्तानि तीर्थयात्रादीनि कर्माणि पुण्यानि कुर्वीत नतु शास्त्रोक्तदक्षिणातोऽल्पदक्षिणैर्यजेत । परोपकारार्थस्वाद्दक्षिणायाः स्वल्पेनाप्यृत्विगादितोषसिद्धौ निषेधार्थमिदं वचनम् ॥ ३९ ॥
इन्द्रियाणि यशः स्वर्गमायुः कीर्ति प्रजाः पशुन् ।
हन्त्यल्पदक्षिणो यज्ञस्तस्मान्नाल्पधनो यजेत् ॥ ४० ॥
[अन्नहीनो दहेद्राष्ट्रंमन्त्रहीनस्तु ऋत्विजः ।
दीक्षितं दक्षिणाहीनो नास्ति यज्ञसमो रिपुः ॥ ४ ॥
चक्षुरादीनीन्द्रियाणि, जीवतः ख्यातिरूपं यशः, स्वर्गायुषी, मृतस्य ख्यातिरूपां कीर्तिं, अपत्यानि, पशूंचाल्पदक्षिणो यज्ञो नाशयति । तस्मादल्पदक्षिणादानेन यागं न कुर्यात् ॥४७॥
अग्निहोत्र्यपविध्याग्नीन्ब्राह्मणः कामकारतः ।
चान्द्रायणं चरेन्मासं वीरहत्यासमं हि तत् ॥ ४१ ॥
अग्निहोत्री ब्राह्मण इच्छातोऽग्निषु सायंप्रातर्होमानकृत्वा मासं चान्द्रायणं चरेत् । यस्माद्वीरः पुत्रस्तस्य हत्या हननं तत्तुल्यमेतत् । तथा च श्रुतिः - “वीरहा वा एष देवानां भवति योऽग्निमुद्वासयते” । अन्ये तु मासमपविध्येति समर्थयन्ति ॥ ४१ ॥
ये शूद्रादधिगम्यार्थमग्निहोत्रमुपासते ।
ऋत्विजस्ते हि शुद्राणां ब्रह्मवादिषु गर्हिताः ॥ ४२ ॥
ये शूद्रादधिगम्यार्थंप्राप्य सामान्याभिधानेनयाचनेन वाऽर्थंस्वीकृत्य “वृषलाग्न्युपसेविनाम्” (म० स्मृ० ११-४३) इति वक्ष्यमाणलिङ्गादाधानपूर्वकमग्निहोत्रमनुतिष्ठन्ति । ते शुद्राणामेव याजका नतु तेषां तत्फलं भवत्यतस्ते वेदवादिषु निन्दिताः ॥ ४२ ॥
तेषां सततमज्ञानां वृषलाग्न्युपसेविनाम् \।
पदा मस्तकमाक्रम्य दाता दुर्गाणि संतरेत् ॥ ४३ ॥
तेषां शुद्र्धनाहिताग्निपरिचारिणां मूर्खाणां मूर्ध्निपादं दत्वा शुद्रस्तेन दानेन सततं परलोके दुःखेभ्यो निस्तरति नतु यजमानानां फलं भवति ॥ ४३ ॥
अकुर्वन्विहितं कर्म निन्दितं च समाचरन् ।
प्रसक्तश्चेन्द्रियार्थेषु प्रायश्चित्तीयते नरः॥ ४४ ॥
नित्यं यद्विहितं संध्योपासनादि, नैमित्तिकं च शवस्पर्शादौ स्नानादि, तदकुर्वन् तथा प्रतिषिद्धं हिंसाद्यनुतिष्ठन्नविहितनिषिद्धेष्वत्यन्तासक्तिंकुर्वन्नरो मनुष्यजातिमात्रंप्रायश्चित्तमर्हति । ननु—
इन्द्रियार्थेषु सर्वेषु न प्रसज्येत कामतः । ( म. स्मृ. ४-१६ )
इति निषेधान्निन्दितपदेनैव प्रसक्तश्चेन्द्रियार्थेष्वित्यपि संगृहीतमतः पृथङ् न वक्तव्यम् ।
उच्यते, अस्य स्नातकव्रतेषु पाठात्तत्र “व्रतानीमानि धारयेत्” (म. स्मू. ४-१३) इत्युपक्रमान्नायं प्रतिषेधः, किन्तु व्रतविधिः । तर्हि “अकुर्वन्विहितं कर्म” इत्यनेनैव प्राप्तत्वात्पृथङ्न वक्तव्यमिति चेन्न, स्नातकेतरविषयत्वेनास्य सविषयत्वात् ॥ ४४ ॥
अकामतः कृते पापे प्रायश्चित्तं विदुर्बुधाः ।
कामकारकृतेऽप्याहुरेके श्रुतिनिदर्शनात् ॥ ४५ ॥
अबुद्धिकृते पापे प्रायश्चित्तं भवतीत्याहुः पण्डिताः । एके पुनराचार्या : कामतः कृते पापे प्रायश्चित्तं भवतीत्याहुः । एतच्च पृथक्कृत्याभिधानं प्रायश्चित्तगौरवार्थं श्रुतिनिदर्शनादिति । “इन्द्रो यतीन्सालावृकेभ्यः प्रायच्छत्तमश्लीला वागेत्यावदत्स प्रजापतिमुपाधावत्तस्मात्तसुपहव्यं प्रायच्छत्” इति । अस्यार्थः—इन्द्रो यतीन् बुद्धिपूर्वकं श्वभ्यो दत्तवान्, स प्रायश्चित्तार्थंप्रजापतिसमोपमगमत्, तस्मै प्रजापतिरुपहव्याख्यं कर्म प्रायश्चित्तं दत्तवान् । अतः कामकारकृतेऽप्यस्ति प्रायश्चित्तम् ॥ ४५ ॥
अकामतः कृतं पापं वेदाभ्यासेन शुध्यति ।
कामतस्तु कृतं मोहात्प्रायश्चित्तैः पृथग्विधैः ॥ ४६ ॥
अनिच्छातः कृतं पापं वेदाभ्यासेन शुध्यति नश्यति । वेदाभ्यासेनेति कामकृतविषयप्रायश्चित्तापेक्षया लघुप्रायश्चित्तोपलक्षणार्थम् । प्रायश्चित्तान्तराणामपि विधानाद्रागद्वेषादिव्यामूढतया पुनरनिच्छातः कृतं नानाप्रकारैः प्रायश्चित्तैर्विद्याधनतपोभिः शुध्यतीति गुरुप्रायश्चितपरम् । अतः पूर्वोक्तस्यैवायं व्याकारः । यद्यप्यधिकारनिरूपणं प्रकृतं प्रायश्चित्तं त्वनन्तरं वक्ष्यति तथाप्यज्ञानाल्लघुप्रायश्चित्ताधिकारी ज्ञानाद् गुरुप्रायश्चित्तेऽधिक्रियत इत्यधिकारिनिरूपणमेवेदम् ॥ ४६ ॥
प्रायश्चित्तीयतां प्राप्य दैवात्पूर्वकृतेन वा ।
न संसर्गंव्रजेत्सद्भिः प्रायश्चित्तेऽकृते द्विजः ॥ ४७ ॥
[प्रायो नाम तपः प्रोक्तं चित्तं निश्चय उच्यते ।
तपोनिश्चयसंयुक्तं प्रायश्चित्तमिति स्मृतम् ॥ ५ ॥ ]
दैवात्प्रमादादन्यशरीरकृतेन पूर्वजन्मार्जितदुष्कृतेन क्षयरोगादिभिः सूचितेन प्रायश्चित्तीयतां प्राप्याकृते प्रायश्चित्तेसाधुभिः सह याजनादिना संसर्गंन गच्छेत् ॥ ४७ ॥
इह दुश्चरितैः केचित्केचित्पूर्वकृतैस्तथा ।
प्राप्नुवन्ति दुरात्मानो नरा रूपविपर्ययम् ॥ ४८ ॥
इह जन्मनि निषिद्धाचरणैः केचित्पूर्वजन्मकृतैर्दुष्टस्वभावा मनुष्या कौनख्यादिकं रूपविपर्ययं प्राप्नुवन्ति ॥ ४८ ॥
सुवर्णचौरः कौनख्यं सुरापः श्यावदन्तताम् ।
ब्रह्महा क्षयरोगित्वं दौश्चर्म्यं गुरुतल्पगः ॥ ४६ ॥
पिशुनः पौतिनासिक्यं सूचकः पूतिवक्त्रताम् ।
धान्यचौरोऽङ्गहीनत्वमातिरेक्यं तु मिश्रकः ॥ ५० ॥
अन्नहर्ताऽऽमयावित्वं मौक्यं वागपहारकः ।
वस्त्रापहारकः श्वैत्र्यं पङ्गतामश्वहारकः ॥ ५१ ॥
[दीपहर्ता भवेदन्धः काणो निर्वापको भवेत् ।
हिंसया व्याधिभूयस्त्वमरोगित्वमहिंसया ॥ ६ ॥]
एवं कर्मविशेषेण जायन्ते सद्विगर्हिताः।
जडमूकान्धबधिरा विकृताकृतयस्तथा॥ ५२॥
ब्राह्मणसुवर्णचौरः कुत्सितनखत्वं प्राप्नोति। निषिद्धसुरापः श्यावदन्ततां ब्रह्महा क्षयरोगित्वं, गुरुभार्यागामी विक्रोशमेहनत्वम्, पिशुनो विद्यमानदोषाभिधायी दुर्गन्धिनासत्वं, अविद्यमानदोषाभिधायको दुर्गन्धिमुखत्वं, धान्यचौरोऽङ्गहीनत्वं, धान्यादेरपद्रव्येणमिश्रणकर्ताऽतिरिक्ताङ्गत्वं, अन्नचौरो मन्दानलत्वं, अननुज्ञाताध्यायी मूकत्वं, वस्त्रचौरः श्वेतकुष्ठत्वं, अश्वचौरः खञ्जत्वम्। एवं बुद्धिवाक्चक्षुःश्रोत्रविकला विकृतरूपाःसाधुविगर्हिताश्चप्राग्जन्माजितोपभुक्तदुष्कृत शेषेणोत्पद्यन्ते।
दोपहर्ता भवेदन्धः काणो निर्वापकस्तथा।
हिंसारुचिः सदा रोगी वाताङ्गः पारदारिकः॥ ४९-५२॥
चरितव्यमतो नित्यं प्रायश्चित्तं विशुद्धये।
निन्द्यैर्हि लक्षणैर्युक्ता जायन्तेऽनिष्कृतैनसः॥ ५३॥
यस्मादनिष्कृतमनाशितमेनो यैस्तेऽनिष्कृतैनसोऽकृतप्रायश्चित्ताः परलोकोपभुक्तदुष्कृतशेषेण निन्धैर्लक्षणैः कुनखित्वादिभिर्युक्ताजायन्ते। तस्माद्विशुद्धये पापानर्हरणार्थंप्रायश्चित्तं सदा कर्तव्यम्। एवं “भिन्ने जुहोति” इतिवन्न नैमित्तिकमात्रं प्रायश्चित्तं किन्त्वनिष्कृतैनस इत्युपादानात्तथा विशुद्धये चरितव्यमित्युपदेशात्पापक्षयार्थिन एवाधिकारः। तथाहि — प्रायश्चित्तं हि चरितव्यमिति विधावधिकारापेक्षायां फलमात्रनिर्देशादिति रात्रिसत्रन्यायेन श्रयमाणमेव विशुद्धय इति फलमधिकारिविशेषणं युक्तम्। इममेवार्थंस्फुटयति याज्ञवल्क्यः—
विहितस्याननुष्ठानान्निन्दितस्य च सेवनात्।
अनिग्रहाच्चेन्द्रियाणां नरः पतनमृच्छति॥
तस्मात्तेनेह कर्तव्यं प्रायश्चित्तं विशुद्धये॥ (या. स्मृ. ३-२१९-२२०)
पतनमृच्छति पापं प्राप्नोतीत्यर्थः। विशुद्धये पापविनाशाय।
बहून्वर्षंगणान्धोरान्नरकान्प्राप्य तत्क्षयात्।
संसारान्प्रतिपद्यन्ते महापातकिनस्त्विमान्॥ (म. स्मृ. १२-१४)
इत्यादिना महापातक्यादीनां नरकादिप्राप्तिंवक्ष्यति। न तन्नैमित्तिकमात्रत्वं प्रायश्चित्तानां सङ्गच्छते। तस्माद् ब्रह्मवधादिजनितपापक्षयार्थिन एवप्रायश्चित्तविधावधिकार इति ज्ञेयम्॥ १३॥
ब्रह्महत्या सुरापानं स्तेयं गुर्वङ्गनागमः।
महान्ति पातकान्याहुः संसर्गश्चापि तैः सह॥ ५४॥
ब्राह्मणप्राणवियोगफलको व्यापारोब्रह्महत्या स च साक्षादन्यं वा नियुज्य तथा गोहिरण्यग्रहणादिनिमित्तकार्यकस्यापि तदुद्देशेन ब्राह्मणमरणे ब्रह्महत्या। नम्वेवमिपुकारेषूत्पादनद्वारेण तथा वध्यस्यापि हन्तृगतमन्यत्पादनद्वारा ब्रह्महत्या स्यात्। उच्यते, शास्त्रतो यस्य ब्राह्मणहन्तृत्वं प्रतीयते स एव ब्रह्महन्ता। अत एव शातातपः—
गोभूहिरण्यग्रहणे स्त्रीसम्बन्धकृतेऽपि वा।
यमुद्दिश्य त्यजेत्प्राणांस्तमाहुर्ब्रह्मघातकम्॥
एवं चान्यान्यपि शास्त्रीयाण्येव ब्रह्मवधनिमित्तानि ज्ञेयानि। तथा—
रागाद् द्वेषात्प्रमादाद्वा स्वतः परत एव वा।
ब्राह्मणं घातयेद्यस्तु तमाहुर्ब्रह्मघातकम्॥
इति प्रयोजकस्यापि हन्तृत्वं शास्त्रीयम्। तथा निषिद्धसुरापानं, ब्राह्मणसुवर्णहरणं, गुरुभार्यागमनं गुरुश्च पिता निषेकादीनि कर्माणीत्यादिना तस्य गुरुत्वेन विधानात्। तैश्च सह संसर्गः संवत्सरेण पततीत्येतानि महापातकान्याहुः। महापातकसंज्ञा चेयं वक्ष्यमाणस्योपपातकादिसंज्ञालाघवार्थम्॥ १४॥
अनृतं च समुत्कर्षे राजगामि च पैशुनम्।
गुरोश्चालीकनिर्बन्धः समानि ब्रह्महत्यया॥ ५५॥
जात्युत्कर्षनिमित्तमुत्कर्षंभाषणं यथा ब्राह्मणोऽहमिति अब्राह्मणो ब्रवीति, राजनि वा स्तेनादीनां परेषां मरणफलकं दोषाभिधानं, गुरोश्चानृताभिशंसनम्। तथा च गौतमः—“गुरोरनृताभिशंसनम्” इति। महापातकसमानीत्येतानि ब्रह्महत्यासमानीति॥ ५५॥
ब्रह्मोज्झता वेदनिन्दा कौटसाक्ष्यंसुहृद्वधः।
गर्हितानाद्ययोर्जग्धिः सुरापानसमानि षट्॥ ५६॥
ब्रह्मणोऽधीतवेदस्यानभ्यासेन विस्मरणम्, असच्छास्त्राश्रयणेन बेदकुत्सनम्, साक्ष्ये मृषाभिधानम्, मित्रस्याब्राह्मणस्य वधः, निषिद्धस्य लशुनादेर्भक्षणम् अनाद्यस्य पुरीषादेरदनम्। मेधातिथिस्तु104 - न भोक्ष्यत इति सङ्कल्प्य यद्भुज्यते तदनाद्यमित्याचष्टे। एतानिसुरापानसमानि॥ १६॥
निक्षेपस्यापहरणंनराश्वरजतस्य च।
भूमिवज्रमणीनां च रुक्मस्तेयसमं स्मृतम्॥ ५७
ब्राह्मणसुवर्णव्यतिरिक्तनिक्षेपस्य हरणं तथा मनुष्यतुरगरूप्यभूमिहीरकमणीनां हरणं सुवर्णस्तेयतुल्यम्॥ ५७॥
रेतः सेकः स्वयोनीषु कुमारीष्वन्त्यजासु च।
सख्युः पुत्रस्य च स्त्रीषु गुरुतल्पसमं विदुः॥ ५८॥
सोदर्यभगिनीकुमारीचण्डालीसखिपुत्रभार्यासु यो रेतःसेकस्तं गुरुभार्यागमनसमानमाहुः। एतेषां भेदेन समीकरणंयद्येन समीकृतं तस्य तेन प्रायश्चित्तार्थम्। यत्कौटसाक्ष्यसुहृद्वधयोः सुरापानसमीकृतेयोर्ब्रह्महत्याप्रायश्चितं वक्ष्यति तद्विकल्पार्थम् यत्पुनर्गुरोरलीकनिर्बन्धस्य ब्रह्महत्यासमीकृतस्य पुनरुपरिष्टाद् ब्रह्महत्याप्रायश्चित्तनिदशः तत्समीकृतानां न्यूनप्रायश्चित्तं भवतीति ज्ञापनार्थम्। तथा च लोके राजसमः सचिव इत्युक्ते सचिवस्य न्यूनतैव गम्यते। अत्रौपदेशिकप्रायश्चित्तभ्य आलिदेशिकप्रायश्चित्तानां तन्न्यूनं प्रायश्चित्तं समीकृतानां च॥१८॥
इदानीमुपपातकान्याह—
गोवधोऽयाज्यसंयाज्यपारदार्यात्मविक्रयाः।
गुरुमातृपितृत्यागः स्वाध्यायाग्न्योः सुतस्य च॥ ५६॥
परिवित्तिताऽनुजेऽनूढे परिवेदनमेव च।
तयोर्दानं च कन्यायास्तयोरेव च याजनम्॥ ६०॥
कन्याया दूषणं चैव वार्धुष्यं व्रतलोपनम्।
तडागारामदाराणामपत्यस्य च विक्रयः॥ ६१॥
व्रात्यता बान्धवत्यागो भृत्याध्यापनमेव च।
भृत्या चाध्ययनादानमपण्यानां च विक्रयः॥ ६२॥
सर्वाकरेष्वधीकारो महायन्त्रप्रवर्तनम्।
हिंसौषधीनां स्त्र्याजीवोऽभिचारोमुलकर्म च॥ ६३॥
इन्धनार्थमशुष्काणां द्रुमाणामवपातनम्।
आत्मार्थं च क्रियारम्भो निन्दितान्नादनं तथा॥ ६४॥
अनाहिताग्निता स्तेयमृणानामनपक्रिया।
असच्छास्त्राधिगमनं कौशीलव्यस्य च क्रिया॥ ६५॥
धान्यकुप्यपशुस्तेयं मद्यपस्त्रवणीनिषेम।
स्त्रीशूद्रविट्क्षत्रवधोनास्तिक्यं चोपपातकम्॥ १३॥
गोहननं, जातिकमंदुष्टानां याजनं, परपत्नीगमनं, आत्मविक्रयः, मातृपितृगुरूणां च।शुश्रूषाद्यकरणं, सर्वदा ब्रह्मयज्ञत्यागः, न वेदविस्मरणं “ब्रह्मोज्झता (म.स्मृ. ११-२३) इत्यनेनोक्तत्वात्। अग्नेश्च स्मार्तस्य त्यागः, श्रौतानां “अग्निहोत्र्यपविध्याग्नीन्” (म.स्मृ. ११-४१) इत्युक्तत्वात्, सुतस्य च संस्कारभरणाद्यकरणं, कनीयसा आदौ विवाहे कृते ज्येष्ठस्यपरिवित्तित्वं भवति। “दाराग्निहोत्रसंयोगं” (म. स्मृ. ३-१७१) इत्यादिना प्रागुक्तंकनिष्ठस्य परित्रेतृत्वं तयोश्च कन्याया दानं तयोरेव विवाहहोमादियागेष्वार्त्विज्यं, कन्याया मैथुनवर्जमङ्गुलिप्रक्षेपादिना दूषणं, रेतःसे कपर्यन्तम्मैथुनेषु तु
रेतः सेकः स्वयोनीषु कुमारीष्वन्स्यजासु च। (म. समृ. ११.५८)
इत्युक्तत्वात्प्रतिषिद्धंवृद्धिजीवनं, ब्रह्मचारिणो मैथुनं, तडागोद्यानभार्यापत्यानां विक्रयः, यथाकालमनुपनयनं व्रात्यता। तथा चोक्तम्-
अत ऊर्ध्वं त्रयोप्येते यथाकालमसंस्कृताः। ( म. स्मृ. २-३९ ) इति।
बान्धवानां पितृव्यादीनामननुवृत्तिः, प्रतिनियतवेतनग्रहणपूर्वकमध्यापनं, प्रतिनियतवेतनप्रदानपूर्वकमध्ययनं च अविक्रय्यादीनां तिलादानां विक्रयः, सुवर्णाद्युत्पत्तिस्थानेषु राजाज्ञयाऽधिकारः, महतां प्रवाहप्रतिबन्धहेतूनां सेतुबन्धादीनां प्रवर्तनम् औषधीनां जातिमात्रादीनांहिंसनम्। एतच्च ज्ञानपूर्वकाभ्यासहिंसायां प्रायश्चित्तगौरवात्। यत्तु “कृष्टजानामोषधीनां (म. स्मृ. ११-१४४) इत्यादिना वक्ष्यति तत्सकृद्धिंसायां प्रायश्चित्तलाघवात्। भार्यादिस्त्रीणां वेश्यास्वं कृत्वा तदुपजीवनं, श्येनादियज्ञेनानपराद्धस्य मारणं, मन्त्रौषधिनावशीकरणं, पाकादिदृष्टप्रयोजनार्थमात्रमेव वृक्षच्छेदनं, अनातुरस्य देवपित्राद्युद्देशमन्तरेण पाकाद्यनुष्ठानं, निन्दितान्नस्य लशुनादेः सदनिच्छया भक्षणम्, इच्छापूर्णकाभ्यासभक्षणे पुनः “गहितानाद्ययोर्जग्धिः” (म. स्मृ. ११-१६) इत्युक्तत्वात्। सत्यधिकारेऽऽग्न्यनाधानं, सुवर्णादन्यस्य सारद्रव्यस्यापहरणम्, ऋणानां च ऋणैस्त्रिभिर्ऋणवान्नरो जायते तदनपकरणं, श्रुतिस्मृतिविरुद्धशास्त्रशिक्षणं, नृत्यगीतवादित्रोपसेवनं, धान्यताम्रलोहादेः पशूनां च चौर्यं, द्विजातीनां पीतमद्यायाः स्त्रिया गमनं, स्त्रीशूद्रवैश्यक्षत्रियहननम्, अदृष्टार्थकर्माभावबुद्धिः एतत्प्रत्येकमुपपातकम्। “बान्धवत्यागः” ( म. स्मृ. ११-६२ ) इत्यनेनैव मात्रादीनां त्यागप्राप्तौ पृथग्वचनं निन्दार्थम्। पितृव्यादिबान्धवत्यागेनावश्यमेव प्रायश्चित्तं भवति किंतु मात्रादित्यागप्रायश्चित्तान्न्यूनमपि भवति॥ ५९-६६॥
ब्राह्मणस्य रुजः कृत्वा घ्रातिरघ्रेयमद्ययोः।
जैह्म्यंच मैथुनं पुंसि जातिभ्रंशकरं स्मृतम्॥ ६७॥
ब्राह्मणस्य दण्डहस्तादिना पीडाक्रिया, यदतिशयदुर्गान्धतयाघ्रेयं लशुनपुरीषादि तस्य मद्यस्य चाघ्राणं, कुटिलत्वं वक्रता, पुंसि च मुखादौ मैथुनमित्येतत्प्रत्येकं जातिभ्रंशकरंस्मृतम्॥ ६७॥
खराश्वोष्ट्र्मृगेभानामजाविकधस्तथा।
संकरीकरणं ज्ञेयं मोनाहिमहिषस्य च॥ ६८॥
गर्दभतुरगोष्ट्रमृगहस्तिच्छागमेषमत्स्यसर्पमहिषाणां प्रत्येकं वधः संकरीकरणं ज्ञेयम्॥१६८॥
निन्दितेभ्यो धनादानं वाणिज्यं शूद्रसेवनम्।
अपात्रीकरणं ज्ञेयमसत्यस्य च भाषणम्॥ ६९॥
अप्रतिग्राह्यधनेभ्यः प्रतिग्रहो, वाणिज्यं, शुद्रस्य परिचर्या, अनृताभिधानमित्येतत्प्रत्येकमपात्रीकरणं ज्ञेयम्॥ ६९॥
कृमिकीटवयोहत्या मद्यानुगतभोजनम्।
फलैधःकुसुमस्तेयसधैर्यं च मलावहम्॥ ७०॥
कृमयः क्षुद्रजन्तवस्तेभ्यः ईषत्स्थूलाः कीटास्तेषां वधः, पक्षिणां च। मद्यानुगतं यद्भोज्यमपि शाकाद्येकत्र पिटकादौ कृत्वा मद्येन सहानीतं तस्य भोजनम्। मेधातिथिस्तुमद्यानुगतं मद्यसंस्पृष्टमाह। तन्न, तत्र प्रायश्चित्तगौरवात्। फलकाष्ठपुष्पाणां च चौर्यमल्पेपच्येऽप्यत्यन्तवैक्लव्यम्। एतत्सर्वं प्रत्येकं मलिनीकरणम्॥ ७०॥
एतान्येनांसि सर्वाणि यथोक्तानि पृथक्पृथक्।
यैयैर्व्रतैरपोह्यन्ते तानि सम्यङ्निबाधत॥ ७९॥
एतानि ब्रह्महत्यादीनि सर्वाणि पापानि भेदेन यथोक्तानि यैर्यैर्व्रतैः प्रायश्चित्तरूपंर्नाश्यन्तेतानि यथावत् शृणुत॥ ७१॥
ब्रह्महा द्वादश समाः कुटींकृत्वा वने वसेत्।
भैक्षाश्यात्मविशुद्ध्यर्थं कृत्वा शवशिरोध्वजम्॥ ७२॥
यो ब्राह्मणं हतवान्स वने कुटीं कृत्वा हतस्य शिरःकपालं तद्भावेऽन्यस्यापि चिह्नं कृत्वाऽरण्ये भैक्षभुगात्मनः पापनिर्हरणाय द्वादश वर्षाणि वसेद् व्रतं कुर्यात्। अत्रापि “कृतवापनानिवसेत्” (म. स्मृ. ११-७८) इति वक्ष्यति। मुन्यन्तरोक्ताअपि विशेषा ग्राह्याः। तथा च यमः—
सप्तागाराण्यपूर्वाणि यान्यसंकल्पितानि च।
संविशेत्तानि शनकैर्विधूमे भुक्तवज्जने॥
भ्रूणघ्नेदेहि मे भिक्षामेनो विख्याप्य संचरेत्।
एककालं चरद्भैक्ष्यं तदलब्ध्वोदकं पिबेत्॥
अयं च द्वादशवार्षिकविधिर्वाह्मणस्याज्ञानकृतब्राह्मणवधे
इयं विशुद्धिरुदिता प्रमाप्याकामता द्विजम्। (म. स्मृ. ११-८९ )
इति वक्ष्यमाणत्वात्। क्षत्रियवैश्यशूद्राणां तु क्रमेणंतद्वादशवार्षिकं द्विगुणं त्रिगुणं चतुर्गुणं च द्रष्टव्यम्। यथोक्तं भविष्यपुराणे—
द्विगुणाः क्षत्रियाणांतु वैश्यानां त्रिगुणाः स्मृताः।
चतुर्गुणास्तु शूद्राणां पषंदुक्ता महात्मनाम्॥
पर्षदुक्तव्रतं प्रांक्तं शुद्धये पापकर्मणाम्॥
यावद्भिर्ब्राह्मणैर्ब्राह्मणानां सभा, ततोद्विगुणैःक्षत्रियाणां द्रष्टव्यव्यवहारदर्शनाद्यर्थासमाभवेत, त्रिगुणैर्वैश्यैर्वैश्यानां चतुर्भिः शूद्रः शूदाणामिति सभावच्च क्षत्रियादीनां त्रयाणां व्रतमपि द्विगुणत्रिगुणचतुर्गुणमित्यर्थः। एतानि च मनूक्तब्रह्मवधप्रायश्चित्तवचनानि गुणवत्कृतनिर्गुणब्राह्मणहननविषयत्वेन भविष्यपुराणे व्याख्यातानि।
हन्ता चेद् गुणवान्वीर अकामान्निर्गुणो हतः।
कर्तव्यानि मनूक्तानि कृत्वा वै आश्वमेधिकम्॥
ब्रह्महा द्वादशाब्दानि कुर्टीकृत्वा वने वसेत्।
गच्छेदवभृथं वापि अकामान्निर्गुणे हते॥
जातिशक्तिगुणापेक्षं सकृद्बुद्धिकृतं तथा।
अनुबन्धादि विज्ञाय प्रायश्चित्तं प्रकल्पयेत्॥
इति विश्वामित्रवचनात्प्रायश्चित्ताधिक्यमृहनीयम्। कामकृतेतु ब्राह्मणवधेद्विगुणं ब्रह्मवधप्रायश्चित्तं चतुर्विंशतिवर्षम्। तदाहाङ्गिराः—
अकामतः कृते पापे प्रायश्चित्तं न कामतः।
स्यात्त्कामकृते यत्तु द्विगुणं वृद्धिपूर्वके॥ ७२॥
लक्ष्यं शस्त्रभृतां वा स्याद्विदुषामिच्छयाऽऽत्मनः।
प्रास्येदात्मानमग्नौ वा समिद्धे त्रिरवाक्शिराः॥ ७३॥
धनुःशराद्यायुधधारिणां ब्रह्मवधपापक्षयार्थमयं लक्ष्यभूत इत्येवं जानतां स्वेच्छया बाणलक्ष्यभूतो वावतिष्ठेत्। यावन्मृतो मृतकल्पो वा विशुध्येत्। तदाह याज्ञवल्क्यः—
संग्रामे वा हतो लक्ष्यभूतः शुद्धिमवाप्नुयात्।
मृतकल्पः प्रहारार्तोजीवन्नपि विशुद्ध्यति॥ (या.स्मृ. ३-२४८)
अग्नौ प्रदीप्ते वाऽधोमुखस्त्रीन्वारान्शरीरं प्रक्षिपेत्। “तथा प्रास्येत्यथा म्रियेत” इत्यापस्तम्बवचनादेवं प्रक्षिपेत्। एतत्प्रायश्चित्तद्वयमनन्तरे वक्ष्यमाणं च`यजेत वाश्वमेधेन” (म. स्मृ. ११ - ७४) इत्येवं प्रायश्चित्तत्रयमिदं कामतः क्षत्रियस्य ब्राह्मणविषयम्। मनुश्लोकमेव लिखित्वा यथाव्याख्यानं भविष्यपुराणे—
लक्ष्यं शस्त्रभृतां वा स्याद्वदुषामिच्छयाऽऽत्मनः।
प्रास्येदात्मानमग्नौ वा समिद्धे त्रिरवाक्शिराः॥
यजेत वाश्वमेधेन क्षत्रियो विप्रघातकः।
प्रायश्चित्तत्रयं ह्येतत्क्षत्रियस्य प्रकीर्तितम्॥
क्षत्रियो निर्गुणो धीरं ब्राह्मणं वेदपारगम्।
निहत्य कामतो वीर लक्ष्यः शस्त्रभृतो भवेत्॥
चतुर्वेदविदं धीर ब्राह्मणं चाग्निहोत्रिणम्।
निहत्य कामादात्मानं क्षिपेदग्नाववाक्शिराः।
निर्गुणं ब्राह्मणं हत्वा कामतो गुणवान्गुह।
यष्ट्वा वा आश्वमेधन क्षत्रियो यो महीपतिः॥ ४३॥
यजेत वाऽश्वमेधेन स्वर्जिता गोसवेन वा।
अभिजिद्विश्वजिद्भ्यां वा त्रिवृताग्निष्टुतापि वा॥ ७४॥
“यजेत वाऽश्वमेधेन” इत्यनन्तरं व्याख्यातम्। स्वर्जिता यागविशेषेण वा गोसवेन
अभिजिता विश्वजिता वा त्रिवृताग्निष्टुता वा याजयेत। एतानि चाज्ञानतो ब्रह्मवधेप्रायश्चित्तानि त्रैवर्णिकस्यविकल्पितानि। तदुक्तं भविष्यपुराणे—
स्वर्जितादेश्चयद्वीर कर्मणा पृतनापते।
अनुष्ठानं द्विजातीनां वधे ह्यमतिपूर्वके॥ ७४॥
जपन्वाऽन्यतमं वेदं योजनानां शतं व्रजेत्।
ब्रह्महत्यापनोदाय मितभुङ नियतेन्द्रियः॥ ७५॥
वेदानां मध्यादेकं वेदं जपन्स्वल्पाहारः संयतेन्द्रियो ब्रह्महत्यापापनिर्हरणाय योजनानांशतं गच्छेत्। एतदप्यज्ञानकृते जातिमात्रब्राह्मणवधे त्रैवर्णिकस्य प्रायश्चित्तम्। तथा च
भविष्यपुराणेऽयमेव श्लोकः पठितो व्याख्यातश्च—
जातिमात्रंयदा विप्रं हन्यादमतिपूर्वकम्।
वेदविच्चाग्निहोत्री च तदा तस्य भवेदिदम्॥ ७५॥
सर्वस्वं वेदविदुषे ब्राह्मणायोपपादयेत्।
धनं वा जीवनायालं गृहं वा सपरिच्छदम्॥ ६॥
सवस्वं वा वेदविदे ब्राह्मणाय दद्यात्। यावद्धनं जीवनाय समर्थंगृहं वा गृहोपयोगिधनधान्यादियुतम् अतः सर्वस्वं वा गृहं वा सपरिच्छदं दद्यात्। जीवनायालमिति वचनाज्जीवनपर्याप्तं सर्वस्वं गृहं वा दद्यान्न ततोऽल्पम्। एतच्चाज्ञानतो जातिमात्रब्राह्मणवधे ब्राह्मणस्य प्रायश्चित्तम्। तथा च भविष्यपुराणम्—
जातिमात्रं यदा हन्यादब्राह्मणं ब्राह्मणो गुह।
वेदाभ्यासविहीनो वै धनवानग्निवर्जितः॥
प्रायश्चित्तं तदा कुर्यादिदं पापविशुद्धये।
धनं वा जीवनायालं गृहं वा सपरिच्छदम्॥ ७६॥
हविष्यभुग्वाऽनुसरेत्प्रतिस्त्रोतः सरस्वतीम्।
जपेद्वा नियताहारस्त्रिर्वैवेदस्य संहिताम्॥ ७७॥
नीवारादिहविष्यान्नभोजी विख्यातप्रस्रवणादारभ्यापश्चिमोदधेः स्रोतः प्रतिसरस्वतींयायात्। एतच्च जातिमात्रब्राह्मणवधे ज्ञानपूर्वके। तथा भविष्यपुराणे—
जातिमात्रे हते विप्रे देवेन्द्र मतिपूर्वकम्।
हन्ता यदा वेदहीनो धनेन च भवेद् भृतः॥
तदैतत्कल्पयेत्तस्य प्रायश्चित्तं निबोध मे।
हविष्यभुक्चरेद्वापि प्रतिस्रोतः सरस्वतीम्॥
अथवा परिमिताहारस्त्रीन्वारान्वेदसंहिताम्॥
संहिताग्रहणात्पदक्रमव्युदासः। अत्रापि भविष्यपुराणीयो विशेषः—
जातिमात्रं तु यो हन्याद्विप्रं त्वमतिपूर्वकम्।
ब्राह्मणोऽत्यन्तगुणावांस्तेनेदं परिकल्पयेत्॥
जपेद्वा नियताहारस्त्रिवं वेदस्य संहिताम्।
ऋचो यजूंषि सामानि त्रैविद्याख्यं सुरोत्तम॥ ७७॥
इदानीम् "समाप्ते द्वादशे वर्षे" इत्युपदेशाद् द्वादशवार्षिकस्य विशेषमाह—
कृतवापनो निवसेद् ग्रामान्ते गोव्रजेऽपि वा।
आश्रमे वृक्षमूले वा गोब्राह्मणहिते रतः॥ ७८॥
लूनकेशनखश्मश्रुर्गोब्राह्मणहिते रतो गोब्राह्मणोपकारान्कुर्वन्प्रामसमीपे गोष्ठपुण्यदेशवृक्षमूलान्यतमे निवसेत्। वने कुटींकृत्वेत्यस्य विकल्पार्थमिदम्॥ ७८॥
ब्राह्मणायें गवार्थे वा सद्यः प्राणान्परित्यजेत्।
मुच्यते ब्रह्महत्याया गोप्ता गोर्ब्राह्मणस्य च॥ ७६॥
प्रक्रान्ते द्वादशवार्षिकेऽन्तराग्न्युदकहिंसकाद्याक्रान्तब्राह्मणस्य गोर्वा परित्राणार्थं प्राणान्यरित्यजन्ब्रह्महत्यायामुच्यते। गोब्राह्मणं वा ततः परित्राणायांमृतोऽप्यसमाप्तद्वादशवर्षोऽपिः मुच्यते॥ ७९॥
त्रिवारंप्रतिरोद्धा वा सर्वस्वमवजित्य वा।
विग्रस्य तन्निमित्तेवा प्राणालाभे विमुच्यते॥ ८०॥
स्तेनादिभिर्ब्राह्मणसर्वस्वेऽपह्रियमाणे तदानवनार्थं निर्व्याजं यथाशक्ति प्रयत्नं कुर्वस्तत्र त्रिवारान् युद्धे प्रवर्तमानो नानोतेऽपि सर्वस्वे ब्रह्महत्यापापात्प्रमुच्यते। अथवा प्रथमवार एवविप्रसर्वस्वमपहृतं जित्वाऽर्पयति तथापि मुच्यते। यद्वा धनापहारकत्वेन स्वेनैव ब्राह्मणो युद्धेन मरणे प्रवर्तते तदा यद्यप्यपहृतसमधनदानेन तं जीवयति तदापि तन्निमिते तस्य प्राणलाभे ब्रह्महत्यापापान्मुच्यते। एतदितरप्रकारेण तु रक्षणे गोप्ता गोर्ब्राह्मणस्य चेत्यपुनरुक्तिः॥८॥
एवं दृढव्रतो नित्यं ब्रह्मचारी समाहितः।
समाप्ते द्वादशे वर्षे ब्रह्महत्यां व्यपोहति॥ ८१॥
एवमुक्तप्रकारेण सर्वदा नियमोपहितः स्त्रीसंयोगादिशून्यः संयतमनाः समाप्ते द्वादशे वर्षे ब्रह्महत्यापापं नाशयति। एवं “ब्राह्मणार्थे” (म.स्मृ.११-७९) इत्यादि सर्वंप्रकान्ताद्वादशवार्षिकस्य बोद्धव्यम्॥ ८१॥
शिष्ट्वावा भूमिदेवानां नरदेवसमागमे।
स्वमेनोऽवभृथस्नातो हयमेधे विमुच्यते॥ ८२॥
अश्वमेधे ब्राह्मणानामृत्विजां क्षत्रियस्य यजमानस्य समागमे ब्रह्महत्यापापं शिष्ट्वा निवेद्यावभृथस्वातो ब्रह्महत्यापापान्मुच्यते, द्वादशवार्षिकस्योपसंहृतत्वात्। स्वतन्त्रमेवेदं प्रायश्चित्तम्। तथा च भविष्यपुराणे—
यदा तु गुणवान्विप्रो हत्वा विप्रंतु निर्गुणम्।
अकामतस्तदा गच्छेत्स्नानं चैवाश्वमेधिकम्॥
गोविन्दराजस्तु —अश्वमेधविवर्जितसकलप्रायश्चित्तशेषतोऽस्य प्रक्रान्तद्वादशवार्षिकप्रायश्चित्तस्यान्तरावभृथस्नाने तेनैव शुद्धिरित्याह। तद्युक्तम्, भविष्यपुराणवचनविरोधात्॥ ८२॥
धर्मस्य ब्राह्मणो मूलमग्रंराजन्य उच्यते।
तस्मात्समागमे तेषामेनो विख्याप्य शुद्ध्यति॥ ८३॥
यस्माद् ब्राह्मणो धर्मस्य कारणं ब्राह्मणेन धर्मोपदेशे कृते धर्मानुष्ठानाद्राजा तस्याग्रं प्रान्तं सम्वादभिरुच्यते, ताभ्यां ब्राह्मणक्षत्रियाभ्यां समूलाग्रधर्मेतरुनिष्पत्तेः। तस्मात्तेषां समागमैश्वमेधे पापं निवेद्यावभृथस्नातः शुद्ध्यतीत्यस्यैव विशेषः॥ ८३॥
ब्राह्मणः सम्भवेनैव देवानामपि दैवतम्।
प्रमाणं चैव लोकस्य ब्रह्मात्रैव हि कारणम्॥ ८४॥
ब्राह्मण उत्पत्तिमात्रेणैव किंपुनः श्रुतादिभिर्देवानामपि पूज्यः सुतरां मनुष्याणां लोकस्य च प्रत्यक्षवत्प्रमाणम्, तदुपदेशस्य प्रामाण्यात्। यस्मात्तत्र वेद एव कारणं वेदमूलकत्वादुपदेशस्य॥ ८४॥
यत एवमतः—
तेषां वेदविदो ब्रूयुस्त्रयोऽप्येनः सुनिष्कृतम्।
सा तेषां पावनाय स्यात्पवित्रा विदुषां हि वाक्॥ ५॥
तेषां विदुषां ब्राह्मणानां मध्ये वेदज्ञास्त्रयोऽपि किमुताधिकाः यत्पापनिर्हरणाय प्रायश्चित्तं - ब्रूयुस्तत्पापिनां विशुद्धये भवति। यस्माद्विदुषां वाक्पावयित्री ततश्च प्रकाशप्रायश्चित्तार्थं विदुषामपि परिषदवश्यं कार्या। रहस्यप्रायश्चित्ते पुनरेतन्नास्ति, रहस्यत्वविरोधात्॥ ८५॥
अतोऽन्यतममास्थाय विधिं विप्रः समाहितः।
ब्रह्महत्याकृतं तापं व्यपोहत्यात्मवत्तया॥ ८६॥
अस्मात्प्रायश्चित्तगणादन्यतमं प्रायश्चित्तं ब्राह्मणादिः संयतमना आश्रित्य प्रशस्ताथतया
ब्रह्महत्याकृतं पापमपनुदति। एतच्च ब्रह्मवधादिप्रायश्चित्तविधानं सकृत्पापकरणविषयं, पापावृत्तौ त्वावर्तनीयम्। “एनसि गुरुणि गुरूणि लघुनि लघूनि” इति गोतमस्मरणात्।
पूर्णे चानस्यनस्थ्नान्तु शूद्रहत्याव्रतं चरेत्। (म.स्मृ. ११-१४०)
इति बहुमारणे प्रायश्चित्तबहुत्वस्य वक्ष्यमाणत्वाच्च।
“विधेः प्राथमिकादस्माद् द्वितीये द्विगुणं स्मृतम्।
तृतीये त्रिगुणं प्रोक्तम्” इति गोतमस्मरणात्। गृहदाहादिना युगपदनेकब्राह्मणहनने तु भविष्यपुराणीयो विशेषः—
ब्राह्मणो ब्राह्मणं वीर ब्राह्मणौ वा बहून्गुह।
निहत्य युगपद्वीर एकं प्राणान्तिकं चरेत्॥
कामतस्तु यदा हन्याद् ब्राह्मणान् सुरसत्तम।
तदात्मानं दहेदग्रौविधिना येन तच्छ्रुणु॥
एतच्च ज्ञानविषयंसर्वमेवैतत्। तथा—
अकामतो यदा हन्याद् ब्राह्मणान्ब्राह्मणो गुह।
चरेद्वने तथा घोरे यावत्प्राणपरिक्षयम्॥
एतच्चाज्ञानवधेप्रकृतत्वाद्युगपन्मारणविषयम्। क्रममारणे तु "विधेः प्राथामकादस्मात् इत्यावृत्तिविधायकं वेदवचनम्॥ ८६॥
हत्वा गर्भमविज्ञातमेतदेव व्रतं चरेत्।
राजन्यवैश्यौ चेजानावात्रेयीमेव च स्त्रियम्॥ ८७॥
[ जन्मप्रभृतिसंस्कारैः संस्कृता मन्त्रवाचया।
गर्भिणी त्वथवा स्यात्तामात्रेयीं च विदुर्बुधाः॥ ७॥ ]
प्रकृतत्वाद्ब्राह्मणगर्भविषयं स्त्रीपुंनपुंसकत्वेनाविज्ञातं क्षत्रियं वैश्यं च यागप्रवृत्तं हत्वा आत्रेयीं च स्त्रियं ब्राह्मणों “तथाऽऽत्रेयीं च ब्राह्मणीम्” इति यमस्मरणात्हत्वा ब्रह्महत्याप्रायश्चितं कुर्यात्। आत्रेयी च रजस्वला ऋतुस्नातोच्यते।” रजस्वलामृतुस्नातामात्रेयीम्” इति वसिष्ठस्मरणात्। एवं चानात्रेयीब्राह्मगोवधे त्रैवार्षिकमुपपातकम्। यथोक्तम्— “स्त्रीशूद्रविट्क्षत्रवधः” ( म. स्मृ. ११-६६ ) इति। यत्तूत्तरश्लोके " कृत्वा च स्त्रीसुहृद्वधम्” ( म. स्मृ. ११-८८) इति तदाहिताग्निब्राह्मणस्य ब्राह्मणीभार्याविषयम्। तथा चाङ्गिराः—
आहिताग्नेर्ब्राह्मणस्य हत्वा पत्नीमनिन्दिताम्।
ब्रह्महत्याव्रतं कुर्यादात्रेयीघ्नस्तथव च॥ ८७॥
उक्त्वा चैवानृतं साक्ष्ये प्रतिरुध्य गुरुं तथा।
अपहृत्य च निःक्षेपं कृत्वा च स्त्रीसुहृद्वधम्॥ ८॥
हिरण्यभूम्यादियुक्तसाक्ष्येऽनृतमुक्त्वा, गुरोश्च मिथ्याभिशापमुत्पाद्य, निक्षेपं च ब्राह्मणसुवर्णादन्यद्रजतादि द्रव्यं क्षत्रियादेः सुवर्णमपि चापहृस्य, स्त्रीवधं च यथाव्याख्यातं कृत्वा मित्रं चाब्राह्मणं हत्वा ब्रह्महत्याप्रायश्चित्तं कुर्यात्॥ ८८॥
इयं विशुद्धिरुदिता प्रमाण्याकामतो द्विजम्।
कामतो ब्राह्मणवधे निष्कृतिर्नविधीयते॥ ८॥
एतत्तु प्रायश्चित्तं विशेषोपदेशमन्तरेणाकामतो ब्राह्मणवधेऽभिहितम्। कामतस्तु ब्राह्मणवधे नेयं निष्कृतिर्नेतत्प्रायश्चित्तम्। किंत्वतो द्विगुणादिकरणात्मकमिति प्रायश्चित्तगौरवार्थंनतु प्रायश्चित्ताभावार्थम्।
कामतस्तु कृतं मोहात्प्रायश्चितैः पृथग्विधैः। ( म. स्मृ. ११-४६ )
इति पूर्वोक्तविरोधात्॥ ८९॥
सुरां पीत्वा द्विजो मोहादग्निवर्णांसुरां पिबेत्।
तथा स काये निर्दग्धे मुच्यते किल्विषात्ततः॥ ९०॥
सुराशब्दः पैष्टीमात्रे मुख्यो नतु गौडीमाध्वीपंष्टीपु त्रितयानुगतरूपाभावात्प्रत्येकं च शक्तिकल्पने शक्तित्रयकल्पनागौरवप्रसङ्गात्। गौड्यादिमदिरासु गुणवृत्यापि सुराशब्दप्रयोगोपपत्तेः। अत एव भविष्यपुराणे—
सुरा च पैष्टी मुख्योक्ता न तस्यास्त्वितरे समे।
पैष्ट्याः पापेन चैतासां प्रायश्चित्तं निबोधत॥
यमेनोक्तंमहाबाहो समासव्यासयोगतः।
एतासामिति निर्धारणे षष्ठी। एतासां गौडीमाध्वौष्टीनां प्रकृतानां मध्ये षष्टीवाने मनुक्तंप्रायश्चितं सुरां पीत्वा द्विजो मोहादिति निबंधतेत्यर्थः। मुख्यांसुरां पैष्टींरागादिष्वामूढतयाद्विजो ब्राह्मणादिश्च पीत्वाऽग्निवर्णांसुरां पिबेत्तया सुरया शरीरे निर्दग्धेसति द्विजस्तस्मात्पापान्मुच्यते। एतच्च गुरुत्वात्कामकारकृतसुरापानविषयम्। तथा च बृहस्पतिः—
सुरापाने कामकृते ज्वलन्तीं तां विनिःक्षिपेत्।
मुखे तथा स निर्दग्धो मृतः शुद्धिमवाप्नुयात्॥ ९०॥
गोमूत्रमग्निवर्णंवा पिबेदुदकमेव वा।
पयो घृतं वाऽऽमरणाद् गोशत्कृद्रसमेव वा॥ ९१॥
गोमूत्रजलगोक्षोरगव्यघृतगोमयरसानामभ्यतममग्निस्पर्शंकृत्वा यावश़्चरणं पिबेत्॥९१॥
कणान्वा भक्षयेदब्दं पिण्याकंवा सकृन्निशि।
सुरापानापनुत्त्वर्थं वालवासा जटी ध्वजी॥ ९२॥
अथवा गोरोमादिकृतवासा जटावान् सुराभाजनचिह्नः सूक्ष्मतण्डुलावयवान् आकृष्टतैलं तिलं वा रात्रावेकवारं संवत्सरपर्यन्तं सुरापानपापनाशनार्थंभक्षयेत्। इदमबुद्धिपूर्वकममुख्यसुरापाने द्रष्टव्यं न तुगुणान्तरवैकल्पिकंलघुत्वात्॥ १२॥
सुरां वै मलमन्नानां पाप्मा च मलमुच्यते।
तस्माद्ब्राह्मणराजन्यौ वैश्यश्च न सुरां पिबेत्॥ ९३॥
यस्मात्तण्डुलपिष्टसाध्यत्वात्सुराऽन्नमलं मलशब्देन चपापमुच्यते। तस्माद्ब्राह्मक्षत्रियवैश्याः पैष्टीं सुरां न पिबेयुरित्यनेन प्रतिषेधे सत्येतदतिक्रमेण “सुरां पीत्वा” (म.स्मु.११-९०) इति प्रायश्चित्तम्। अन्नमलानुवादाच्च पैष्टीनिषेध एव स्फुट्यवर्णितस्य मनुनैवोक्तः॥९३॥
गौडी पैष्टी च माध्वी च विज्ञेया त्रिविधा सुरा।
यथैवैका तथा सर्वान्पातव्या द्विजोत्तमैः॥ ९४॥
या गुडेन कृता सा गौडी, एवं पिष्टेन कृता पैष्टी, मधुकवृक्षो मधुस्तत्पुष्पैः कृता सा माध्वी, एवं त्रिप्रकरासुरा जायते। मुख्यसुरासाम्यनिबोधनमितरसुरापेक्षया ब्राह्मणस्य गौडीमाध्वीपाने प्रायश्चित्तगौरवार्थम्। यथा बैका पैष्टी मुख्या सुरा पूर्ववाक्यान्निषिद्धत्वात्रैवर्णिकस्यापेक्षया तथा सर्वा गौडी माध्वी च द्विजोत्तमेनपातव्या॥ ९४॥
यक्षरक्षः पिशाचान्नं मद्यं मांसं सुरासवम्।
तद्ब्राह्मणेन नात्तव्यं देवानामश्नता हविः॥ ९५॥
मधमत्र निषिद्धपेष्टीगौडीमाध्वीव्यतिरिक्तं नवविधं बोद्धव्यम्। तान्याह पुलस्त्यः—
‘‘पानसद्राक्षमाध्वीकं खार्जूरंसालमैक्षवम्।
माध्वीकं टाङ्कमार्द्वीकमैरेयंनालिकेरजम्॥
सामान्यानि द्विजातीनां मद्यान्येकादशैव च।
द्वादशं तु सुरामद्यंसर्वेषामधमं स्मृतम्॥
मांसंप्रतिषिद्वम्। सु्रा च त्रिप्रकारा प्रोक्ता। सद्यः कृतसंसाधनोऽसंजातद्यस्वभावः। यमधिकृत्येदं पुलस्त्योक्तप्रायश्चितम्—
द्राक्षेक्षुटङ्कखजूरपनसादेश्चयो रसः।
सद्यो जातं च पीत्वा तु त्र्यहाच्छुध्येद् द्विजोत्तमः॥
एवं मद्यादि चतुष्टयं यक्षरक्षःपिशाचसंबन्ध्यन्नं ततस्तद् ब्राह्मणेन देवानां हविर्भक्षयतानाशितव्यम्। निषिद्धायाः सुरायाः इहोपादानं यक्षरक्षःपिशाचान्नतया निन्दार्थम्। अत्र केचित् “देवानामश्नता हविः” इति पुंलिङ्गनिदेशाद् ब्राह्मणस्यपुंस एवमद्यप्रतिषेधो न स्त्रिया इत्याहुस्तदसत्,
पतिलोकं न सा याति ब्राह्मणी या सुरां पिबेत्।
इहैव सा शुनी गृध्रीसूकरी चोपजायते॥ ( या. समृ. ३-२५६ )
इति याज्ञवल्क्यादिस्मृतिविरोधात्॥ ९५॥
अमेध्ये वा पतेन्मत्तो वैदिकंवाप्युदाहरेत्।
अकार्यमन्यत्कुर्याद्वा ब्राह्मणो मदमोहितः॥ ९६॥
ब्राह्मणो मद्यपानमदमूढबुद्धिःतन्नशुचौवा पतेत् वेदवाक्यं वाच्चारयेत्, ब्रह्महत्याद्यकार्यं वा कुर्यादतस्तेन मद्यपानं न कार्यमिति पूर्वस्यैवानुवादः॥ ९६॥
यस्य कायगतं ब्रह्म मद्येनाप्लाव्यते सकृत्।
तस्य व्यपैति ब्राह्मण्यं शूद्रत्वं च स गच्छति॥ ९७॥
यस्य ब्राह्मणस्य कायगतं ब्रह्म वेदः संस्काररूपेणावस्थितः एकदेहत्वात् जीवात्मा एकवारमपि मद्येनाप्लाव्यते तथा चैकवारमपि यो ब्राह्मणामद्यं पिबति तस्य ब्राह्मण्यं व्यपति शूद्रतां समाप्नोति। तस्मान्मद्यं सर्वथैव न पातव्यम्॥ ९७॥
एषा विचित्राभिहिता सुरापानस्य निष्कृतिः।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि सुवर्णस्तेयनिष्कृतिम्॥ ९८॥
इदं सुरापानजनितपापस्यनानाप्रकारं प्रायश्चित्तमभिहितम्। अतः परं ब्राह्मण सुवर्णहरणपापस्य निष्कृतिंवक्ष्यामि॥ १८॥
सुवर्णस्तेयकृद्विप्रो राजानमभिगम्य तु।
स्वकर्म व्यापयन्ब्रूयान्मां भवाननुशास्त्विति॥ ९९॥
अपहृत्य सुवर्णं तु ब्राह्मणस्य यतः स्वयम्।
इति शातातपस्मरणाद्ब्राह्मणसुवर्णेचौरोब्राह्मणा राजानं गत्वा ब्राह्मणसुवर्णापहारं स्त्रीयंकर्म कथयन्मम निग्रहं करोत्विति ब्रूयात्। ब्राह्मणप्रहणं मनुष्यमात्रप्रदर्शनार्थम्। "प्रायश्चित्तीयते, नरः" (म.स्मृ. ११-४४) इति प्रकृतत्वत्क्षत्रियादीनां च प्रायश्चित्तान्तरानभिधानात्॥९९॥
गृहीत्वा मुसलं राजा सकृद्वन्यात्तु तं स्वयम्।
वधेन शुध्यति स्तेनो ब्राह्मणस्तपसैव तु॥ १००॥
“सकन्धेनादाय ‘मुसलम्” (म.स्मृ.८-३१५) इत्यादेरुक्तत्वात्तेनार्पितं मुसलादिकं गृहीत्वा स्तेयकारिणं मनुष्यमेकवारं राजा स्वयं हन्यात्।स च स्तेनो वधेन मुसलाभिवातेन “हतो मुकोऽपि वा शुचिः” (या. स्मृ. ३-२२७) इति याज्ञवल्क्यस्मरणान्मृतोवा मृतकल्पो
वा जीवंस्तस्मात्पापान्मुच्यते। ब्राह्मणः पुनस्तपसैव वेत्येवकारदर्शना्त्। तथा च—
न जातु ब्राह्मणं हन्यात्सर्वपापेष्ववस्थितम्। (म.स्मृ. ८-३८०)
इति तपसैव शुध्यति। अत एव मन्वर्थव्याख्यानपरे भविष्यपुराणे—
यदेतद्वचनं वीराब्राह्मणस्तपसैव वा।
तत्रव कारणाद्विद्वन्ब्राह्मणस्य सुराधिप।
तपसवेत्यनेनेह प्रतिषेधो वधस्य तु।
वाशब्दश्च क्षत्रियादीनामपि तपोविकल्पार्थः। ब्राह्मणस्य तु तप एवेति नियमो नतुब्राह्मणस्येव तपः। अत एव भविष्यपुराणे—
इतरेषामपि विभो तपो नः प्रतिषिध्यते। इति॥ १००॥
तदेव तप आह—
तपसापनुनुत्सुस्तु सुवर्णस्तेयजं मलम्।
चीरवासाद्विजाऽरण्ये चरेद् ब्रह्महणो व्रतम्॥१०१॥
तपसा स्वर्णस्योत्पन्नं पापं द्विजो निर्हर्तुमिच्छन्नरण्यग्रहणात्प्राथम्याच्च ब्रह्महणि यद् व्रतमुक्तं तत्कुर्यात्। एतच्च द्वादशवार्षिकं क्लेशगौरवात्क्षत्रियादीनां मरणेन विकल्पितत्वाच्च ब्राह्मणसम्बन्धिनः सुवर्णापहरणे—
पञ्चकृष्णलको माषस्ते सुवर्णस्तु षोडश \। (म.स्मृ. ८-१३४ )
इति सुवर्णपरिमाणं द्रष्टव्यं न ततो न्यूनस्य\। परिमाणापेक्षायां मनूक्तपरिमाणस्य प्रहीतुंन्याय्यत्वात्। यत्त्वधिकपरिमाणं भविष्यपुराणे श्रूयते तत्तथानुबन्धविशिष्टापहारे तथाविधप्रायश्चित्तविषयमेव। तथा भविष्यपुराणे—
क्षत्रियाद्यास्त्रयो वर्णा निर्गुणा ह्यघतत्पराः \।
गुणाढ्यस्य तु विप्रस्य पञ्चनिष्कान्हरन्ति चेत्॥
निष्कानेकादश तथा दग्ध्वाऽऽत्मानं तु पावके।
शुध्येयुर्मरणाद्वीर चरेद्ब्रह्मात्मशुद्धये॥ १०१॥
एतैव्रतैरपोहेत पापं स्तेयकृतं द्विजः।
गुरुस्त्रीगमनीयं तु व्रतैरेभिरपानुदेत्॥ १०२॥
ब्राह्मणसुवर्णस्तेयजनितपापमेभिव्रतैद्विजो निर्हरेत्। व्रततपसोर्द्वयोरुक्तत्वादेतैरिति बहुवचनं सम्बन्धापेक्षया मनूक्तमपि प्रायश्चित्तं कल्पनीयमिति ज्ञापनार्थम्। गुरुस्त्रीगमननिमित्तं पुमः पापमेभिर्वक्ष्यमाणैः प्रायश्चित्तौनिर्हरेत्॥ १०२॥
गुरुतल्प्यभिभाष्यैनस्तप्ते स्वप्यादयोमये।
सूर्मींज्वलन्तीं स्वाश्लिष्येन्मृत्युना स विशुद्ध्यति॥ १०३॥
“निषेकादीनि कर्माणि” (म. स्मृ. २-१४२) इत्युक्तत्वाद् गुरुः पिता, तल्पं भार्यां, गुरुतल्पं गुरुभार्यांतद्गामी गुरुभार्यागमनपापं विख्याप्य लोहमये तप्तशयने स्वप्यात्। लोहमयींस्त्रीप्रतिकृतिंकृत्वा ज्वलन्तीमालिङ्ग्यमृत्युना स विशुद्धो भवति॥ १०३॥
स्वयं वा शिश्नवृषणावृत्कृत्याधाय चाञ्जलौ।
नैर्ऋतींदिशमातिष्ठेदानिपातादाजह्मगः॥ १०४॥
आत्मनैव वा लिङ्गवृषणौ छित्त्वाऽञ्जलौ कृत्वा यावच्छरीरपातमवक्रगतिः सन्दक्षिणपाश्चमां दिशं गच्छेत्। एवं चोक्तप्रायश्चित्तद्वयं गुरुत्वात्सवर्णगुरुभार्याविषयं ज्ञानतो रेताविसर्गपर्यन्तमैथुनविषयम्॥ १०४॥
खट्वाङ्गी चीरवासा वा श्मश्रुलो विजने वने।
प्राजापत्यं चरेत्कृच्छ्रमब्दमेकं समाहितः॥ १०५॥
खट्वाङ्गभृद्वस्त्रखण्डाच्छन्नोऽच्छिन्नकेशनखलोमश्मश्रुधारी संयतमना निर्जने वने वर्षमेकंप्राजापत्यव्रतं चरेत्। एवं च वक्ष्यमाणप्रायश्चित्तलघुत्वात्स्वभार्यादिभ्रमेणाज्ञानविषयं बोद्धव्यम्॥ १०३॥
चान्द्रायणं वा त्रीन्मासानभ्यस्येन्नियतेन्द्रियः।
हविष्येण यवाग्वा वा गुरुतल्पापनुत्तये॥ १०६॥
यद्वागुरुभार्यागमनपापनिर्हरणाय संयतेन्द्रियः फलमूलादिना हविष्येण नीवारादिकृतयवाग्वा वा त्रीन्मासांश्चान्द्रायणान्याचरेत्। एतच्च पूर्वोक्तादपि लघुत्वादसाध्वीमसवर्णांवा गुरुभार्यांगच्छतो द्रष्टव्यम्॥ १०६।
एतैव्रतैरपोहेयुर्महापातकिनो मलम्।
उपपातकिनस्त्वेवमेभिर्नानाविधैर्व्रतैः॥ १०७॥
एभिरुक्तव्रतैर्ब्रह्महत्यादिमहापातककारिणः पापं निर्हरेयुः। गोवधाद्युपपातककारिणः पुनर्वक्ष्यमाप्रकारेणानेकरूपव्रतैः पापानि निर्हरेयुः॥ १०७॥
उपपातकसंयुक्तो गोघ्नो मासं यवान्पिबेत्।
कृतवापो वसेद्गोष्ठे चर्मणा तेन संवृतः॥ १०८॥
चतुर्थकालमश्नीयादक्षारलवणं मितम्।
गोमूत्रेणाचरेत्स्नानं द्वौ मासौ नियतेन्द्रियः॥ १०॥
दिवानुगच्छेद्गास्तास्तु तिष्ठन्नूर्ध्वं रजः पिबेत्।
शुश्रूषित्वा नमस्कृत्य रात्रौ वीरासनं वसेत्॥ ११०॥
तिष्ठन्तीष्वनुतिष्ठेत्तु व्रजन्तीष्वप्यनुव्रजेत्।
आसीनासु तथाऽऽसीनो नियतो वीतमत्सरः॥ १११॥
आतुरामभिशस्तां वा चौरव्याघ्रादिभिर्भयैः।
पतितां पङ्कलग्नांवा सर्वोपायैर्विमोचयेत्॥ ११२॥
उष्णेवर्षति शीते वा मारुते वाति वा भृशम्।
न कुर्वीतात्मनस्त्राणं गोरकृत्वा तु शक्तितः॥ ११३॥
आत्मनो यदि वान्येषां गृहे क्षेत्रेऽथवा खले
भक्षयन्तीं न कथयेत्पिबन्तं चैव वत्सकम्॥ ११४॥
अनेन विधिना यस्तु गोघ्नोगामनुगच्छति।
स गोहत्याकृतं पापं त्रिभिर्मासैर्व्यपोहति॥ ११५॥
“अनेन विधिना यस्तु” इति यावत्कुलकम्। उपपातकयुक्तो गोघाती शिथिलयवागूरूपेण प्रथममासंयवान्पिबेवेत्। सशिखं मुण्डितशिरा लूनश्मश्रुस्तेनहतगोचर्मणाऽऽच्छादितदेहोमासत्रयमेव गोष्ठेवसेत्। गोमूत्रेणाचरेत्स्नानं संयतेन्द्रियः कृत्रिमलवणवर्जितं हविष्यमन्नमेकाहं भुक्त्वा द्वितीयेऽह्नि सायं द्वितीयतृतीयमासावश्नीयात्। मासत्रयमेव दिवा प्रातस्तागा अनुगच्छेत्। तासां च गवां खुरप्रहारादूर्ध्वमुत्थितं रजस्तिष्ठन्नास्वादयेत्। कण्डूयनादिना ताः परिचर्य प्रणम्य च रात्रौ भित्यादिकमनुवेष्ट्योपविष्ट आसीत। तथा शुचिर्विगतक्रोध उस्थितासुगोषु पश्चादुतिष्ठेत्। वने च परिभ्रमन्तीषु पश्चात्ततः परिभ्रमेत्। उपविष्टासु गोषू-
पविशेत् । व्याधितां चौरव्याघ्रादिभयहेतुभिराक्रान्तां पतितां कर्दमलग्नां वा यथाशक्ति मोचयेत् । तथा उष्ण आदित्ये तपति मेघे च वर्षति शीते चोपस्थिते मारुते चात्यर्ध वाति गोर्यथाशक्ति रक्षामकृत्वाऽऽत्मनस्त्राणं न कुर्यात् । तथाऽऽत्मनोऽन्येषां वा गेहेक्षेत्रे खलेषु सस्यादिमक्षणं कुर्वन्तीं वत्सं च क्षीरं पिबन्तं न कथयेत् । अनेनाक्तविधानेन यो गाव्ना गाः परिचरति स गोवधजनितपापं त्रिभिर्मासैरपनुदति ॥ १०८-११५ ॥
वृषभैकादशा गाश्च दद्यात्सुचरितव्रतः \।
अविद्यमाने सर्वस्वं वेदविद्भ्यो निवेदयेत् ॥ ११६ ॥
वृषभ एकादशो यासां ताः सम्यगनुष्ठितप्रायश्चित्तो दद्यात्। अविद्यमाने तावति धने सर्वस्वं वेदज्ञेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो दद्यात् ॥ ११३ ॥
एतदेव व्रतं कुर्युरुपपातकिनो द्विजाः \।
अवकीणिवर्ज्यंशुद्ध्यर्थं चान्द्रायणमथापि वा ॥ ११७ ॥
अपरे तूपपातकिनो वक्ष्यमाणावकोणिवर्जिताः पापनिर्हणाथमेतदेव गोवधप्रायश्चित्तं चान्द्रायणं वा लघुत्वात्कुर्युः । चान्द्रायणं तु लघुन्युपपातके जातिशक्तिगुणाद्यपेक्ष्य वा याजनीयम्
अवकीर्णीतु काणेन गर्दभेन चतुष्पथे \।
पाकयज्ञविधानेन यजेत निर्ॠतिंनिशि ॥ ११ ॥
अवकीर्णी वक्ष्यमाणः काणेन गर्दभेन रात्रौ चतुप्पथे पाकयज्ञेन तन्त्रेण निर्ऋत्याख्यांदेवतां यजेत् ॥ ११८ ॥
हुत्वाऽग्नौ विधिवद्धोमानन्ततश्च समेत्यृचा \।
वातेन्द्रगुरुवन्हीनां जुहुयात्सर्पिषाऽऽहुताः ॥ ११९ ॥
ततो निर्ऋत्यै गर्दभवपादिहोमान् यथावच्चतुष्पथे कृत्वा तदन्ते “सम्मासिञ्चन्तु मरुतः” इत्येतया ऋचा मारुतेन्द्रबृहस्पत्यग्नीनां व्रतेनाऽऽहुतीर्जुहुयात् ॥ ११९ ॥
अप्रसिद्धत्वादवकीर्णवती लक्षणमाह—
कामतो रेतसः सेकं व्रतस्थस्य द्विजन्मनः
अतिक्रमं व्रतस्याहुर्धर्मज्ञा ब्रह्मवादिनः ॥ १२० ॥
इच्छातो द्विजः
अवकीर्णी भवेद् गत्वा ब्रह्मचारी च योषितम् \।
इति वचनात्स्त्रीयोनौशुक्रोत्सगं ब्रह्मचर्यस्यातिक्रममवकार्णरूप सवज्ञा वेदावदः प्राहुः ॥१२०॥
मारुतं पुरुहूतं च गुरुं पावकमेव च ।
चतुरो व्रतिनोऽभ्येति ब्राह्मं तेजोऽवकीर्णिनः ॥ १२१ ॥
व्रतचारिणो वेदाध्ययननियमानुष्ठानजं तेजः तदवकीर्णिनः सतो मरुदिन्द्बृहस्पतिपावकांश्चतुरः संक्रामत्यतस्तेभ्य आज्याहुतीर्जुहुयादित्याज्याहुतेरयमनुवादः ॥ १२१ ॥
एतस्मिन्नेनसि प्राप्ते वसित्वा गर्दभाजिनम् ।
सप्तागारांश्चरेद्भैक्षं स्वकर्म परिकीर्तयन्॥ २२२ \।\।
एतस्मिन्नवकोर्णाख्ये पाप उत्पन्ने पूर्वोक्तं गर्दभयागादि कृत्वा “गर्दभचर्म परिधाय” इति हारीतस्मरणात्स गर्दभसम्बन्धिचर्मप्रावृतोऽवकर्ण्यहमिति स्वकर्मख्यापन कुवेन्सप्त गृहाणि भैक्षं चरेत् ॥ १२२ ॥
तेभ्यो लब्धेन भैक्षेण वर्तयन्नेककालिकम् ।
उपस्पृशंस्त्रिषवणं त्वब्देन स विशुद्ध्यति ॥ १२३ ॥
तेभ्यः सप्तगृहेभ्यो लब्धेन भैक्षेणैककालमाहारं कुर्वन्सायम्प्रातर्मध्यन्दिनेषु च स्नानमाचरन्सोऽवकीर्णी सम्वत्सरेणैव विशुष्यति॥ १२३॥
जातिभ्रंशकरं कर्म कृत्वान्यतममिच्छया।
चरेत्सान्तपनं कृच्छ्रं प्राजापत्यमनिच्छया॥ १२४॥
“ब्राह्मणस्य रुजः कृत्वा” (म. स्मृ, ११–६७) इत्यादि जातिभ्रंशकर्मोक्तं तन्मध्यादन्यतमं कर्मविशेषमिच्छातः कृत्वा वक्ष्यमाणं सान्तपनं सप्ताहसाध्यं कुर्यात्। अनिच्छातःपुनः कृत्वा प्राजापत्यं वक्ष्यमाणं चरेत्॥ १२४॥
सङ्करापात्रकृत्यासु मासं शोधनमैन्दवम्।
मलिनीकरणीयेषु तप्तः स्याद्यावकैस्त्र्यहम्॥ १२५॥
“खराश्चोष्ट्र” (म.स्मृ.११-६८) हत्यादिना सङ्करीकरणान्युक्तानि। “निन्दितेभ्यो धनादानम्” (म स्मृ. ११-३९) इत्यादिना चापास्त्रीकरणान्युक्तानि। तेषां मध्यादन्यतममिच्छातः कृत्वा चान्द्रायणं मासं शुद्धये कुर्यात्। “कमिकीटवयोहत्या” (म.स्मृ ११–७०) इत्यादिना मलिनीकरणान्युक्तानि। तन्मध्यादेकमिच्छातः कृत्वा त्रिरात्रं यवागूं क्वथितामश्नीयात्॥ १२५॥
तुरीयो ब्रह्महत्यायाः क्षत्रियस्य वधे स्मृतः।
वैश्येऽष्टमांशो वृत्तस्थे शूद्रे ज्ञेयस्तु षोडशः॥ १२६॥
ब्रह्महत्यातुरीयो भागः त्रिवार्षिकरूपः, द्वादशवार्षिकस्य चतुर्थो भागः। एतच्च प्रायश्चित्तं ‘स्त्रीशुद्धविट्क्षत्रवधः” (म. स्मृ. ११-६६) इत्युपपातकत्वेनोपदिष्टंत्रैमासिकापेक्षया गुरुत्वाद् वृत्तस्यक्षत्रियस्य कामतो वधे द्रष्टव्यम्। वैश्ये साध्वाचारे कामतो हतेऽष्टमो भागः सार्धवार्षिकं व्रतम्। शूद्रेवृत्तस्थे कामतो हते नवमासिकं द्रष्टव्यम्॥ १२६॥
अकामतस्तु राजन्यं विनिपात्य द्विजोत्तमः।
वृषभैकसहस्रा गा दद्यात्सुचरितव्रतः॥ १२७॥
अबुद्धिपूर्वकं पुनः क्षत्रियं निहत्य वृषभेणैकेनाधिकं सहस्रं यासां गवां ता आत्मशुद्ध्यः ब्राह्मणेभ्यो दद्यात्॥ १२७॥
त्र्यब्दं चरेद्वा नियतो जटी ब्रह्महणो व्रतम्।
वसन् रतदूरे ग्रामाद् वृक्षमूलनिकेतनः॥ १२८॥
यद्वा संयतो जटावान्ग्रामाद्विप्रकृष्टवृक्षमूले कृतनिवासो ब्रह्महणि यदुक्तम् “ब्रह्महा द्वादशसमाः” ( म. स्मृ. ११ – ७३ ) इत्यादि तद्वर्षत्रयंकुर्यात्। ननु “तुरीयो ब्रह्महत्यायाः” (म.स्मृ. ११ – १२६ ) इत्यनेन पुनरुक्तिर्वाच्या,
जटी दूरतरे ग्रामाद् वृक्षमूलनिकेतनः।
इति वचनाद्व्यतिरिक्तशवशिरोध्वजधारणादि सकलधर्मनिवृत्यर्थत्वादस्य ग्रन्थस्य॥ अकामाधिकाराच्चेदमकामतः। अत एवाङ्गलाघवाद्युचितम्॥ १२८॥
एतदेव प्रायश्चित्तं द्विजोत्तमः।
प्रमाप्य वैश्यं वृत्तस्थंदद्याच्चैकशतं गवाम्॥ १२६॥
एतदेव द्वादशवार्षिकव्रतमकामतः साध्वाचारं वैश्यं निहत्य वर्षमेकंब्राह्मणादिः कुर्यादेकाधिकं वा गोशतंदद्यात्॥ १२९॥
एतदेव व्रतं कृत्स्नं षण्मासान् शूद्रहा चरेत्।
वृषभैकादशा वापि दद्याद्विप्राय गाः सिताः॥ १३॥
एतदप्यकामत इदमेव व्रतंशूद्रहा षण्मासं चरेत्। वृषभएकादशो यासां गवां ताः शुक्लवर्णा ब्राह्मणाय दद्यात्॥ १३०॥
मार्जारनकुलौहत्वा चाषंमण्डूकमेव च।
श्वगोधोलूककाकांश्च शूद्रहत्याव्रतं चरेत्॥ १३१॥
बिडालनकुलचाषभेककुक्कुरगोधापेचककाकानामेकैकं हत्वाशूद्रहत्याव्रतं स्त्रीशूद्रवध इत्युपपातकप्रायश्चित्तं गोवधव्रतं चान्द्रायणं चरेत् न तु “शूद्रेज्ञेयस्तु षोडशः” (म.स्मृ. ११-१२६) इत्यादि प्रायश्चित्तम्, पापस्य लघुत्वात्। चान्द्रायणमप्येतत्कामतोऽभ्यासादि विषये द्रष्टव्यम्॥ १३१॥
पयः पिबेत्त्रिरात्रं वा योजनं वाऽध्वनो व्रजेत्।
उपस्पृशेत्स्त्रवन्त्यां वा सूक्तं वाऽब्दैवतं जपेत्॥ १३२॥
अबुद्धिपूर्वकं मार्जारादीनां वधे त्रिरात्रं क्षीरंपिबेत्। अथ मन्दानलत्वादिना न समर्थस्त्रिरात्रं प्रति योजनमध्वना व्रजेत्। अत्राशक्तस्त्रिरात्रं नद्यां स्नायात्। तत्राप्यक्षमस्त्रिरात्रम् “आपो हि ष्ठा” इत्यादिसूक्तंजपेत्। यथोत्तर’ लघुत्वात्पूर्वपूर्वासम्भवे उत्तरोत्तरपरिग्रहो न तु वैकल्पिकः॥ १३२॥
अभ्रिंकार्ष्णायसीं दद्यात्सर्पंहत्वा द्विजोत्तमः।
पलालभारकं षण्ढे सैसकं चैकमापकम्॥ १३३॥
सर्पं हत्वा ब्राह्मणाय तीक्ष्णाग्रंलोहदण्डं दद्यात्। नपुंसकं हत्वा पलालभारं सीसकं च माषकं ब्राह्मणाय दद्यात्॥ १३३॥
घृतकुम्भं वराहे तु तिलद्रोणं तु तित्तिरौ।
शुके द्विहायनं वत्सं क्रौञ्चं हत्वा त्रिहायनम्॥ १३४॥
सूकरे हते घृतपूर्णं घटं ब्राह्मणाय दद्यात्। तित्तिरिसंज्ञिनि पक्षिणि हते चतुराढकपरिमाणं तिलंदद्यात्। शुके हते द्विवर्षं वत्सम्। क्रौञ्चाख्यं पक्षिणं हत्वा त्रिवर्षंवत्सं ब्राह्मणाय दद्यात्॥ १३४॥
हत्वा हंसं बलाकां च बकं बर्हिणमेव च।
वानरं श्येनभासौ च स्पर्शयेद् ब्राह्मणाय गाम्॥ १३५॥
हंसबलाकाबकमयूरवानरश्येनभासाख्यपक्षिणामन्यतमं हत्वा ब्राह्मणाय गां दद्यात्॥१३५॥
वासो दद्याद्वयं हत्वा पञ्च नीलान्वृषान्गजम्।
अजमेषावनड्वाहं खरं हत्वैकहायनम्॥ १३६॥
अश्वं हत्वा वस्त्रं दद्यात्। हस्तिनं हत्वा पञ्च नीलान्वृषभान्दद्यात्। प्रत्येकं छागमेषौ हत्वा वृषभं दद्यात्। गर्दभं इत्वैवर्षं वत्सं दद्यात्॥ १३६॥
क्रव्यादांस्तु मृगान्हत्वा धेनुं दद्यात्पयस्विनीम्।
अक्रव्यादान्वत्सतरीमुष्ट्रं हत्वा तु कृष्णलम्॥ १३७।
आममांसभक्षिणो मृगान्व्याघ्रादीन्हत्वा बहुक्षीरां धेनुं दद्यात्। आममांसाभक्षकान् हरिणादीन् हत्वा प्रौढवत्सिकां दद्यात्। उष्ट्रं हत्वा सुवर्णकृष्णलं रक्तिकां दद्यात्॥ १३७॥
जीनकार्मुकबस्तावीन्पृथग्दद्याद्विशुद्धये।
चतुर्णामपि वर्णानां नारीर्हत्वाऽनवस्थिताः॥ १३८॥
[ वर्णानामानुपूर्व्येण त्रयाणामविशेषतः।
अमत्या च प्रमाप्य स्त्रीं शूद्रहत्याव्रतं चरेत्॥ =॥ ]
ब्राह्मणादिवर्णस्त्रियो लोभादुत्कृष्टापकृष्टपुरुषव्यभिचारिणीर्हत्वा ब्राह्मणादिक्रमेण चर्मपुटधनुश्छागमेषान् शुद्ध्यर्थं दद्यात्॥ १३८॥
दानेन वधनिर्णकं सर्पादीनामशक्नुवन्।
एकैकशश्चरेत्कृच्छ्रं द्विजः पापापनुत्तये॥ १३९॥
अभ्रिप्रभृतीनामभावाद् दानेन सर्वपापनिर्हरणं कर्तुमसमर्थो ब्राह्मणादिः प्रत्येकं वधे कृच्छ्र्ं प्राथम्यात्प्राजापत्यं द्विजः पापनिहरणार्थं चरेत्। सर्पादयश्च “अभ्रिकार्ष्णायसीं दद्यात् (म.स्मृ. ११ – १३३) इत्येवमारभ्यैतत्पर्यन्ता गृह्यन्ते॥ १३९॥
अस्थिमतां तु सत्त्वानां सहस्रस्य प्रमापणो।
पूर्णे चानस्यनस्थ्नांतु शूद्रहत्याव्रतं चरेत्॥ १४०॥
अनस्थिसाहचर्यादस्मितां प्राणिनां कुकलासादीनां सहस्त्रस्य वधे शूद्रवधप्रायश्चित्तमौपदेशिकं कुर्यात्, अस्थिरहितानां च मत्कुणादीनां शकटपरिमितानां वधे तदेव प्रायश्चित्तं कुर्यात्॥ १४०॥
किञ्चिदेव तु विप्राय दद्यादस्थिमतां वधे।
अनस्थ्नांचैव हिंसायां प्राणायामेन शुद्ध्यति॥ १४१॥
अस्थिमतां क्षुद्रजन्तूनां कृकलासादीनां प्रत्येकं वधे किञ्चिदेव दद्यात्। अस्थिमतां वधे“पणो देयः सुवर्णस्य” इति सुमन्तुस्मरणात्किञ्चिदेवेति पणो बोद्धव्यः। अनस्थिमतां तु यूकामत्कुणादीनां प्रत्येकं वधे प्राणायामेन शुद्धो भवति। प्राणायामश्च—
सव्याहृतिकां सप्रणवां सावित्रीं शिरसा सह।
त्रिः पठेदायतप्राणः प्राणायामः स उच्यते॥
इति वसिष्ठप्रोक्तलक्षणो ग्राह्यः॥ १४१॥
फलदानां तु वृक्षाणां छेदने जप्यमृक्शतम् \।
गुल्मवल्लीलतानां च पुष्पितानां च वीरुधाम्॥ १४२॥
फलदानामाम्रादीनां वृक्षाणां, गुल्मानां कुब्जकादीनां, बल्लीनां गुडूच्यादीनां, लतानां वृक्षशाखासक्तानां, पुष्पितानां च वीरुधां कूष्माण्डादीनां प्रत्येकं छेदने पापप्रमोचनार्थं सावित्र्यादि ऋक्शतं जपनीयम्।
इन्धनार्थमशुष्काणां द्रुमाणामवपातनम्। (म. स्मृ. ११-६४)
इत्यादेरुपपातकमध्ये पठितस्य गुरुप्रायश्चित्ताभिधानात्। इदं फलवद्वृक्षादिच्छेदने लघुप्रायश्चित्तं सकृद्बुद्धिपूर्वकविषयं वेदितव्यम्॥ १४२॥
अन्नाद्यजानां सत्त्वानां रसजानां च सर्वशः।
फलपुष्पोद्भवानां च घृतप्राशो विशोधनम्॥ १४३॥
अन्नादिषु जातानां, गुडादिरसजातानां चोदुम्बरादिफलसम्भवानां, मधुकादिपुष्पोद्भवानां च सर्वप्राणिनां वधे घृतप्राशनं पापशोधनम्॥ १४३॥
कृष्णजानामोषधीनां जातानां च स्वयं वने।
वृथालम्भेऽनुगच्छेद्गांदिनमेकं पयोव्रतः॥ १४४॥
कर्षणपूर्वकजातानामोषधीनां षष्टिकादीनां वने च स्वयमुत्पन्नानां नीवारादीनां निःप्रयोजनच्छेदने क्षीराहारः। एष्वेकमहो गोरनुगमनं कुर्यात्॥ १४४॥
एतैव्रतैरपोहंस्यादेनो हिंसासमुद्भवम्।
ज्ञनाज्ञाकृतं कृत्स्नं शृणुतानाद्यभक्षणे॥ १४५॥
एभिरुक्तप्रायश्चित्तैर्हिंसाजनितपापं ज्ञानाज्ञानकृतं निर्हरणीयम्॥इदानीमभक्ष्यभक्षणा प्रायश्चित्तं वक्ष्यमाणं शृणुत॥ १४५॥
अज्ञानाद्वारुणीं पीत्वा संस्कारेणैव शुद्ध्यति।
मतिपूर्वमनिर्दश्यं प्राणान्तिकमिति स्थितिः॥ २४६॥
महापातकप्रकरणव्यवधानेनास्याम्नाम्नेदं मुख्यपैष्टीसुराविषयं वचनं किन्तु तदितरविषयम्। तत्र यथा चैका तथा सर्वा। गौडीमाध्व्योर्मुख्यसुरासाम्यबोधनमित्तरमद्यापेक्षया ब्राह्मणस्य प्रायश्चित्तगौरवाथांमत्युक्तम्। तेनाबुद्धिपूर्वकं गोडींमाध्वीं च पीत्वा गौतमाक्तं तप्तकृच्छ्रं कृत्वा पुनः संस्कारेणैव शुध्यति। तथा च गोतमः- अमत्यामद्यपानेपयावृतमुदकं वायुं प्रत्यहं तप्तकृच्छ्रस्ततोऽस्य संस्कारः।” इत्थमेव व्याख्यातं भविष्यपुराणे—
अकामतः कृते पाने गौडीमार्ध्व्योर्नराधिप।
ततकृच्छ्रविधानं स्याद् गातमेन यथोदितम्॥
बुद्धिपूर्वकं तु पैष्टीतरमद्यपाने “प्राणान्तिकमनिर्दश्यम्” इति शास्त्रमर्यादा। तथा गौडीमाध्व्योर्ज्ञानात्पाने मरणनिषेधादितरमद्यापेक्षया गुरुत्वाच्च मानवमेव “कणान्या भक्षयेदब्दम्” (म. स्मृ॰ ११ – ९२) इति प्रायश्चित्तमुक्तम्। अत एव गौडामाध्व्योःकामतः पानानुवृत्तौ भविष्यपुराणे—
यद्वाऽस्मिन्नेव विषये मानवीयं प्रकल्पयेत्।
कणान्वा भक्षयेदब्दं पिण्याकं वा सकृन्निशि॥
सुरापापापनुत्त्यर्थं वालवासा जटी ध्वजी। इति।
पैष्टीगौडीमाध्वीव्यतिरिक्तपुलस्त्योक्तपानसादिनवविधमद्यस्य प्रत्येकं पाने लघुत्वात्संस्कारमात्रमेव केवलमन्यद्वा लघुत्वात्प्रायश्चित्तं ब्राह्मणस्य युक्तम्। बुद्धिपूर्वं पानसादिमद्यपाने तु—
मतिपूर्वं सुरापाने कृते वै ज्ञानतो गुह।
कृच्छ्रातिकृच्छ्रौभवतः पुनःसंस्कार एव हि॥
इति भविष्यपुराणीयमन्यद् द्विविधं मुन्यन्तरोक्तम्॥ १४६॥
अपः सुराभाजनस्था मद्यभाण्डस्थितास्तथा।
पञ्चरात्रं पिबेत्पीत्वा शङ्खपुष्पीश्रितं पयः॥ १४७॥
पैष्टीसुराभाण्डे तदितरमद्यभाण्डेऽवस्थिता अपः सुरारसगन्धवर्जिताः पीत्वा शङ्खपुष्पाख्यौषधिप्रक्षेपेण पक्वंक्षीरं न तूदकं
शंखपुष्पाविपक्वेन त्र्यहंक्षीरेण वर्तयेत्।
इति बौधायनस्मरणात्पञ्चरात्रं पिबेत्। सुरामद्ययोः सर्वत्रव गुरुलघुप्रायश्चिताभिधानादिहापि ज्ञानाज्ञानादिप्रकारभेदेन विषयसमीकरणं समाधेयम्। वाचनिकमेव प्रायश्चित्तं साध्यमिति मेधातिथिराह॥ १४७॥
स्पृष्ट्वा दत्त्वा व मदिरां विधिवत्प्रतिगृह्य च।
शूद्रोच्छिष्टाश्च पीत्वापः कुशवारि पिबेत्र्यहम्॥ १४८॥
सुरां स्पृष्ट्वा दत्त्वा च स्वस्तिवाचनपूवर्कं च प्रतिगृह्य शूद्रोच्छिष्टाश्चअपः पीत्वा प्रतिगृह्याभ्युपादानादू ब्राह्मणो दर्भेक्वथितमुदकं त्र्यहंपिबेत्॥ १४८॥
ब्राह्मणस्तु सुरापस्य गन्धमाघ्राय सोमपः।
प्राणानप्सु त्रिरायम्य घृतं प्राश्य विशुध्यति॥ १४९॥
ब्राह्मणः पुनः कृतसोमयागः सुरापस्य मुखसम्बन्धिनं गन्धं घ्रात्वा जलमध्ये प्राणायामत्रयं कृत्वा घृतं प्राश्य विशुद्धो भवति॥ १४९॥
अज्ञानात्प्राश्यविण्मूत्रं सुरासंस्पृष्टमेव च।
पुनः संस्कारमर्हन्ति त्रयो वर्णा द्विजातयः॥ १५०॥
विड्वराहादीनां वक्ष्यमाणत्वादबुद्धिपूर्वकं मनुष्यसम्बन्धि मूत्रं पुरीषं वा प्राश्य मद्यसुरासंस्पृष्टं च भक्तादिरसं वा प्राश्य द्विजातयस्त्रयो वर्णाः पुनरुपनयनमर्हन्ति॥ १५०॥
वपनं मेखला दण्डो भैक्षचर्या व्रतानि च।
निवर्तन्ते द्विजातीनां पुनःसंस्कारकर्मणि॥ १५१॥
शिरोमुण्डनं मेखलाधारणं दण्डधारणं भैक्षाणि व्रतानि च मधुमांसस्त्रीवर्जनयुतानि प्रायश्चित्तानि पुनरुपनयने द्विजातानां न भवन्ति॥ १५१॥
अभोज्यानां तु भुक्त्वान्नं स्त्रीशूद्रोच्छिष्टमेव च।
जग्ध्वा मांसमभक्ष्यंच सप्तरात्रं यवान्पिबेत्॥ १५२ ॥
अभोज्यान्नानाम् “नाश्रोत्रियकृते यज्ञे” (म.स्मृ. ४-२०५) इत्याद्यक्तानामन्नं भुक्त्वा जलमिश्रितसक्तुरूपेण यत्रागुरूपेण वा यवान्पानयोग्यान्कृत्वा सप्तरात्रं पिवेत्। अमुष्मिन्नेव विषये “मत्या भुक्त्वाचरेत्कृछ्रम्” इति चतुर्थाध्याये ( म. स्मृ. ४ २२२ ) प्रायश्चित्तमुक्तंतेन सह वैकल्पिकम् । विकल्पश्च कर्तृशक्त्यपेक्षः। तथा द्विजातिस्त्रीणामुच्छिष्टं शूद्रोच्छिष्टं वा भुक्त्वैतदेव कुर्यात्। तथा ‘क्रव्यादसूकराष्ट्राणाम्” (म. स्मृ. ११ - १५६ ) इत्यादिना यद्विशेषप्रायश्चित्तं तन्निषिद्धमासं भुक्त्वेदमेव कुर्यात्॥ १५२॥
शुक्तानि च कषायांश्चपीत्वा मेध्यान्यपि द्विजः।
तावद्भवत्यप्रयतो यावन्न व्रजत्यधः॥ १५३॥
यानि स्वभावतो मधुरादिरसानि कालयोगेनोदकपरिमाणादिनाम्लभावंव्रजन्ति तानि शुक्तानि, कषायान्विभीतकादीन्, क्वथितान्यप्रतिषिद्धान्यपि पीत्वा यावन्न जोर्णानि भवन्ति·तावदशुचिंपुरुषो भवति॥ १५३॥
विड्वराहखरोष्ट्राणां गोमायोः कपिकाकयोः।
प्राश्य मूत्रपुरीषाणि द्विजश्चान्द्रायणं चरेत्॥ १५४॥
ग्राम्यसूकरखरोष्ट्रशृगालवानरकाकानां मूत्रं पुरीषं वा द्विजातिर्भुक्त्वा चान्द्रायणं कुर्याच्छोधनम्। यत्तु “छत्राकं विड्वाराहंच” ( म. समृ. ५-१९ ) इत्यनेन विड्वाराहग्रामकुक्कुटयोर्बुद्धिपूर्वकभक्षणे पञ्चमाध्याये प्रायश्चित्तमुक्तं तदभ्यासविषये व्याख्यातम्। इदं त्वनम्यासविषये तप्तकृच्छ्रमित्यविरोधः॥ १५४॥
शुष्काणि भुक्त्वा मांसानि भौमानि कवकानि च।
अज्ञातं चैव सूनास्थमेतदेव व्रतं चरेत्॥ १५५॥
वाय्वादिना शोधितानि मांसानि भुक्त्वा भूम्यादिप्रभवाणि छन्नकाणि भुक्त्वा
“भूमिजं वा वृक्षजं वा छत्राकं भक्षयन्तिये।
ब्रह्मघ्नांस्तान्विजानीयात्” इति यमेन वृक्षजस्यापि निषेधात्। हरिणमांसं वा रासभमांसमिति भक्ष्याभक्ष्यतया यन्न ज्ञातं तथा हिंसास्थानं सुना ततो यदानीतं तत् भुक्त्वा चान्द्रायणमेव कुर्यात्॥ १५५॥
क्रव्यादसूकरोष्ट्राणां कुक्कुटानां च भक्षणे।
नरकाकखराणां च तप्तकृच्छ्रं विशोधनम्॥ १५६॥
आममांसभक्षिणां ग्राम्यसूकरोष्ट्रग्राम्यकुक्कुटानां तथा मानुषकाकगर्दभानां प्रत्येकं बुद्धिपूर्वकं मांसभक्षणे वक्ष्यमाणं तप्तकृच्छ्रंप्रायश्चित्तम्। ग्राम्यसुकरकुक्कुटयोर्बुद्धिपूर्वकभक्षणॆपञ्च्माध्याये पातित्यमुक्तं तदभ्यासविषये व्याख्यातम् इदं तु नाभ्यासविषये तप्तकृच्छ्रमित्यविरोधः॥ १६॥
मासिकानं तु योऽश्नीयादसमावर्तको द्विजः।
स त्रीण्यहान्युपवसेदेकाहं चोदके वसेत्॥ १५७॥
यो ब्रह्मचारी ब्राह्मणो मासिकश्राद्धम्वन्ध्यन्नमश्नाति। एतच्चसपिण्डीकरणात्पूर्वमेकोद्दिष्टश्राद्धार्थोपलक्षणम्। स त्रिरात्रमुपवसेत्। त्रिरात्रमध्ये एकस्मिन्नहनि जलमावसेत्॥१२७॥
ब्रह्मचारी तु येश्नीयान्मधु मांसं कथंचन!
स कृत्वा प्राकृतं कृच्छ्रं व्रतशेषंसमापयेत्॥ १५८॥
यो ब्रह्मचारी माक्षिकं मांस वा अनिच्छात आपदि वाऽद्यात्स प्राजापत्यं कृत्वा प्रारब्धब्रह्मचर्य व्रतशेषं समापयेत्॥ १५८॥
बिडालकाकाखूच्छिष्टं जग्ध्वा श्वनकुलस्य च।
केशकीटावपन्नं च पिबेद् ब्रह्मसुवर्चलाम्॥ १५६॥
बिडालकाकमूषककुक्कुरनकुलानामुच्छिष्टं केशकीटरूपसंसर्गदुष्टंवा कृतमृत्क्षॆपविशुद्धिकंज्ञात्वा भुक्त्वा ब्रह्मसुवर्धलां क्वथितमुदकं पिबेत्॥५५४॥
अभोज्यमन्नं नात्तव्यमात्मनः मुद्धिमिच्छता।
अज्ञानभुक्तं तूत्तार्यंशोध्यं व प्याशु शोधनैः॥ १६०॥
आत्मनः शुद्धिकामेन प्रतिषिद्धमन्नं नादनीयम्। प्रमादात्तुभुक्तंवमितव्यम् तदसंभवेप्रायश्चित्तैः क्षिप्रं शोधनीयम्। वमनपक्षे तु लघुप्रायश्चितं भवत्येव ज्ञानतः पुनःपुर्वोक्तं प्रायश्चित्तम्॥ १६०॥
एषोऽनाद्यादनस्योक्तो व्रतानां विविधो विधिः।
स्तेयदोषापहर्तॄणांव्रतानां श्रूयतां विधिः॥ १६१॥
अभक्ष्यभक्षणे यानि प्रायश्चित्तानि तेषामेतन्नानाप्रकारविधानमुक्तम्। स्तेयपापहारिणंविधानमधुना श्रूयताम्॥ १६१॥
धान्यान्नधनचौर्याणि कृत्वा कामाद् द्विजोत्तमः।
स्वजातीयगृहादेव कृच्छ्राब्देन विशुध्यति॥ १६२॥
ब्राह्मणो ब्राह्मणगृहाद्धान्यभक्षाद्यन्नरूपाणि धनचौर्याणाच्छातः कृत्वा न त्वात्मीयभ्रान्त्यानीत्वा संवत्सरं प्राजापत्यव्रताचरणेन शुद्ध्यति। एतच्च देशकालद्रव्यपरिमाणस्वामिगुणाद्यपेक्षया महत्त्वादि बोद्धव्यम्। एवमुत्तरत्रापि॥ १६२॥
मनुष्याणां तु हरणे स्त्रीणां क्षेत्रगृहस्य च।
कूपवापीजलानां च शुद्धिश्चान्द्रायणं स्मृतम्॥ १६३
पुरुषस्त्रीक्षेत्रगृहाणामन्यतमहरणे कूपजलस्य वापीजलस्य वा समस्तस्य वा हरणे चान्द्रायणंप्रायश्चित्तं मन्वादिभिः स्मृतम्॥ १६३॥
द्रव्याणामल्पसाराणां स्तेयं कृत्वाऽन्यवेश्मतः।
चरेत्सांतपनं कृच्छ्रं तन्निर्यात्यात्मशुद्धये॥ १६४॥
द्रव्याणामल्पार्घाणामल्पप्रयोजनानां चानुक्तप्रायश्चित्तविशेषाणां त्रपुसीसकादीनां परगृहाच्चौर्यंकृत्वा तदपहृतं द्रव्यं स्वामिने दत्त्वा सान्तपनं कृच्छ्रं प्रायश्चित्तंवक्ष्यमाणं चात्मशु-
द्वयेकुर्यात्। स्वामिनेऽपहृतं द्रव्यं निर्यात्येति सवस्तेयप्रायश्चित्तशेषः॥ १६४॥
भक्ष्यभोज्यापहरणे यानशय्यासनस्य च।
पुष्पमूलफलानां च पञ्चगव्यं विशोधनम्॥ १६५॥
भक्ष्यस्य मोदकादेः, भोज्यस्य पायसादेः, यानस्य शकटादेः, शय्यायाः, आसनस्य च, पुष्पमूलफलानां च प्रत्येकमपहरणे पञ्चगव्यपानं विशोधनम्॥ १६५॥
तृणकाष्ठद्रुमाणां च शुष्कान्नस्य गुडस्य च।
चेलचर्मामिषाणां च त्रिरात्रं स्यादभोजनम्॥ १६६॥
तृणकाष्ठवृक्षाणां शुष्कान्नस्य च तण्डुलादेर्वस्त्रचर्ममांसानां मध्ये एकस्याप्यपहरणे त्रिरात्रमुपवासंचरेत्॥ १६६॥
मणिमुक्ताप्रवालानां ताम्रस्य रजतस्य च।
अयःकांस्योपलानां च द्वादशाहं कणान्नता॥ १६७॥
मणिमुक्ताविद्रुमताम्ररूप्यलोहकांस्योपलानां च प्रत्येकमपहरणे द्वादशाहंतण्डुलकणभक्षणं कुर्यात्। सर्वत्र चात्र सकृदभ्यासदेशकालद्रव्यस्वामिगुणादौ शक्त्यपेक्षयोत्कृष्टापकृष्टद्रव्यापहारिविषयसमीकरणं समाधेयम्॥ १६७॥
कार्पासकीटजोर्णानां द्विशफैकशफस्य च।
पक्षिगन्धौषधीनां च रज्ज्वाश्चैव त्र्यहं पयः॥ १६८॥
कार्पासकृमिकोशजीर्णानां वस्त्राणां द्विशफैकशफस्यगोरश्वादेः। पक्षिणां शुकादीनां गन्धानां च चन्दनप्रभृतीनां रज्ज्वाश्च प्रत्येकं हरणे त्र्यहं क्षीराहारः स्यात्। अत्रापि पूर्ववद्विषयसमीकरणपरिहारः स्वामिनश्चोत्कृष्टापकृष्टद्रव्यसमर्पणादपि वचनादेकरूपप्रायश्चित्ताविरोधः॥ १६८॥
एतैर्घ्रतैरपोहेत पापं स्तेयकृतं द्विजः।
अगम्यागमनीयं तु व्रतैरेभिरपानुदेत्॥ १६९॥
एतैरुक्तैःप्रायश्चित्तैः स्तेयजनितपापं द्विजातिरपानुदेत्। अगम्यागमननिमित्तं पुनरेभिर्वक्ष्यमाणैर्व्रतैनिर्हरेत्॥ १६९॥
गुरुतल्पव्रतं कुर्याद्रेतः सिक्त्वा स्वयोनिषु।
सख्युः पुत्रस्य च स्त्रीषु कुमारीष्वन्त्यजासु च॥ १७०॥
स्वयोनिषु सोदर्यभगिनोषु तथा मित्रभार्यासु, पुत्रपत्नीषु कुमारीषु, चाण्डालीषु, प्रत्येकरेतः सिक्त्वा गुरुदारगमनप्रायश्चित्तं कुर्यात्। अत्रापि ज्ञानाभ्यासाद्यनुबन्धापेक्षया मरणान्तिकम्। अत एव—
रेतः सिक्त्वा कुमारीषु चाण्डालीष्वन्त्यजासु च।
सपिण्डापत्यदारेषु प्राणत्यागा विधीयते॥
इति यमेन मरणान्तिकमुपदिष्टमज्ञानात्तद् व्रतम्॥ १७०॥
पैतृष्वसेयीं भगिनीं स्वस्त्रीयां मातुरेव च।
मातुश्च भ्रातुस्तनयां गत्वा चान्द्रायणं चरेत्॥ १७१॥
पितृष्वसुर्मातृष्वसुश्च दुहितरं भगिनींमातुश्च सोदर्यभ्रातुर्दुहितरं सोदर्यभगिनीमिव निषिद्धद्गमनां गत्वा चान्द्रायणं कुर्यात्। सकृदज्ञानव्यभिचरिताविषयमल्पत्वात्॥ १७१॥
एतास्तिस्रस्तु भार्या नोपयच्छेत्तु बुद्धिमान्।
ज्ञातत्वेनानुपेयास्ताः पतति ह्युपयन्नधः॥ १७२॥
तिस्रः एताः पैतृष्वसेय्याद्याभार्यार्थंप्राज्ञो नोद्वहेत्। ज्ञातित्वेन बान्धवत्वेन ता नोपेत-
व्याः।यस्मादेता उपयन्नुपागच्छन्नरकं याति। “असपिण्डा चया मातुः” (म.स्मृ.३-२) इत्यनेन निषेधसिद्धौ दाक्षिणात्याचारदर्शननिषेधदार्ढ्याथंपुनर्वचनम्॥१७२॥
अमानुषीषु पुरुष उदक्यायामयोनिषु।
रेतः सिक्त्वा जले चैव कृच्छ्रंसान्तपनं चरेत्॥१७३॥
अमानुषीषु वडवाद्यासु न गवि।“गोष्ववकीर्णी सम्वत्सरं प्राजापत्यं चरेत्” इति शङ्खलिखितादिभिर्गुरुप्रायश्चित्ताभिधानात्। तथा रजस्वलायां योनितश्चान्यत्र स्त्रियां जलेरेतःसेकं कृत्वा पुरुषः सान्तपनं कृच्छ्रं कुर्यात्॥१७३॥
मैथुनं तु समासेव्य पुंसि योषिति वा द्विजः।
गोयानेऽप्सु दिवा चैव सवासाः स्नानमाचरेत्॥१७४॥
यत्र देशे क्वापि पुरुषे मैथुनं सेवित्वा स्त्रियां गोयाने शकटादौ, जले, दिवाकाले मैथुनं चसेवित्वा सवस्त्रश्च स्नायात्॥१७४॥
चण्डालान्त्यस्त्रियो गत्वा भुक्त्वा च प्रतिगृह्य च।
पतत्यज्ञानतो विप्रो ज्ञानात्साम्यं तु गच्छति॥१७५॥
चण्डालस्यान्त्यजानां च म्लेच्छशरीरादीनामज्ञानता ब्राह्मणः स्त्रियो गत्वा तेषां चान्नं भुक्त्वा तेभ्यः प्रतिगृह्य पतति। पतितस्य प्रायश्चित्तं कुर्यात्। एतच्च गुरुत्वाच्चाभ्यासतो भोजनप्रतिग्रहविषयम्। ज्ञानात्तु तेषां गमनं कृत्वा समानतां गच्छति। एतच्च प्रायश्चित्तगौरवार्थम्॥१७५॥
विप्रदुष्टां स्त्रियं भर्ता निरुन्ध्यादेकवेश्मनि।
यत्पुंसः परदारेषु तच्चैनां चारयेद् व्रतम्॥१७६॥
विशेषेण प्रदुष्टाम् इच्छया व्यभिचारिणोमित्यर्थः। भर्ता निरन्ध्यात्पत्नीं कार्यभ्यो निवत्येनिगडबद्धामिवैकगृहे धारयेत्। यच्च पुरुषस्य सजातीयपरदारगमने प्रायश्चित्तं तदेवैनांकारयेत्। ततश्च “स्त्रीणामधं प्रदातव्यम्” इति यद्वसिष्ठादिभिरुक्तं तदनिच्छया व्यभिचारे च कर्तव्यम्॥१७६॥
सा चेत्पुनः प्रदुष्येत्तुसदृशेनोपयन्त्रिता।
कृच्छ्रं चान्द्रायणं चैव तदस्याः पावनं स्मृतम्॥१७७॥
[ ब्राह्मणक्षत्रियविशां स्त्रियः शूद्रेऽपसंगताः।
अप्रजाता विशुध्येयुः प्रायश्चित्तेन नेतराः॥९॥]
सा स्त्री सजातीयगमने सकृद् दुष्टा कृतप्रायश्चित्ता यदि पुनः सजातीयेनाभ्यर्थिता सती तद्गमनं कुर्यात्तदास्याः प्रायश्चित्तं प्राजापत्यं कृच्छ्रचान्द्रायणं च मन्वादिभिः स्मृतम्॥ १७७॥
यत्करोत्येकरात्रेण वृषलीसेवनाद् द्विजः।
तद्भैक्षभुग्जपन्नित्यं त्रिभिर्वर्षैर्व्यपोहति॥ १७८॥
वृषल्यत्र चण्डाली प्रायश्चित्तगौरवात्। चण्डालीगमनयदेकरात्रेण ब्राह्मणः पापमर्जयति तद्भक्षाशी नित्यं सावित्र्यादिकं जपंस्रिभिर्वर्षैरपनुदति। तथा चापस्तम्बः — “यदेकरात्रेण करोति पापं कृष्णं वर्णं ब्राह्मणः सेवमानः। चतुर्थकाल उदक आत्मजापी भैक्षचारी त्रिभिर्वर्षैस्तद्व्यपोहति पापम्॥” मेधातिथिस्तुइत्थमेव व्याख्यातवान्।गोविन्दराजस्त्वक्रमपरिणीतशूद्रागमनप्रायश्चित्तमिदमाह॥ १७८॥
एषा पापकृतामुक्ता चतुर्णामपि निष्कृतिः।
पतितैः सम्प्रयुक्तानामिमाः शृणुत निष्कृतीः॥ १७९॥
इयं हिंसाभक्ष्यभक्षणस्तेयागम्यागमनकारिणां चतुर्णामपि पापकृतां विशुद्धिरुक्ता।इदानींसाक्षात्पापकृद्भिः सह संसर्गिणामिमा वक्ष्यमाणाः संशुद्धीःशृणुत॥१७९॥
सम्वत्सरेण पतति पतितेन सहाचरन्।
याजनाध्यापनाद्यौनान्न तु यानासनाशनात्॥१८०॥
पतितेन सह संसर्गमाचरन् एकयानगमनैकासनोपवेशनैकपङ्क्तिभोजनरूपान्संसर्गानारन्सम्वत्सरेण पतति। नतु याजनाध्यापनाद्यौनात्संवत्सरेण पतति।किन्तु सद्य एवेत्वर्थः। अध्यापनमत्रोपनयनपूर्वकं सावित्रीश्रावणम्। याजनादीनां च सद्यः पातित्यमाह देवलः—
याजनं योनिसम्बन्धं स्वाध्यायं सह भोजनम्।
कृत्वा सद्यः पतन्त्येते पतितेन न संशयः॥
विष्णुः—
आ सम्वत्सरात्पति पतितेन सहाचरन्।
सहयानासनाभ्यासाद्यौनात्तु सद्य एव हि॥
बौधायनः—
सम्वत्सरेण पतति पतितेन सहाचरन्।
याजनाध्यापनाद्यौनात्सद्यो न शयनासनात्॥इति।
गोविन्दराजस्तु याजनादीनां त्रयाणां संवत्सरेण पाति यहेतुत्वं सहासनादीनां लघुत्वान्न सम्वत्सरेण किन्तु तस्मादूर्ध्वमपीति व्याचष्टे। अस्मदीयमनुव्याख्या मुनिव्याख्यानुसारिणी। नैनां गोविन्दराजस्य कल्पनामनुरुन्ध्महे॥१८०॥
यो येन पतितेनैषां संसर्गं याति मानवः।
स तस्यैव व्रतं कुर्यात्तत्संसर्गविशुद्धये॥१८१॥
पतितशब्दोऽयं पापकारिवचनःसकलपापिनामविशेषपाठात्। एषांपतितानांमध्ये यो यन पापकारिणा सह पूर्वोक्तंसंसर्ग करोति स तस्यैव व्रतरूपं प्रायश्चित्तं कुर्यान्नतुमरणान्तिकमित्यभिहितं तदपि व्रतं संसर्गिणा क्रियमाणम् “ब्रह्महा द्वादश समाः” (म. स्मृ. ११ः७२) इत्यादिक पादहीनं कर्त्तव्यम्। तथा च व्यासः—
यो येन ससृजेद्वर्षंसोऽपि तत्समतामियात्।
पादन्यूनं चरेत्सोऽपि तस्य तस्य व्रतं द्विजः॥१८१॥
पतितस्योदकं कार्यं सपिण्डैर्बान्धवैर्बहिः।
निन्दितेऽहनि सायाह्ने ज्ञात्यृत्विग्गुरुसन्निधौ॥१८२॥
महापातकिनो जीवत एव प्रेतस्योदकक्रिया वक्ष्यमाणरीत्या सपिण्डैः समानोदकैश्च ग्रामाबहिर्गत्वा ज्ञात्यृत्विग्गुरुसंनिधाने रिक्तायां नवम्यां तिथौ दिनान्ते कर्तव्या॥१८२॥
दासी घटमपां पूर्णं पर्यस्येत्प्रेतवत्पदा।
अहोरात्रमुपासीरन्नशौचं बान्धवैः सह॥१८३॥
सपिण्डसमानोदकप्रयुक्ता दासी उदकपूर्णं घटं प्रेतवदिति दक्षिणाभिमुखीभूय पादेन क्षिपेत् यथा स निरुदको भवति। तदनु ते सपिण्डाः समानोदकैः सहाहोरात्रमशौचमाचरेयुः॥१८३॥
निवर्तेरंश्च तस्मात्तु सम्भाषणसहासने।
दायाद्यस्य प्रदानं च यात्रा चैव हि लौकिकी॥१८४॥
तस्मात्पतितात्सपिण्डादीनां सम्भाषणमेकासनोपवेशनं च तस्मै ऋक्थप्रदानं सांवत्सरिकादौ निमन्त्रणादिरूपोलोकव्यवहार एतानि निवर्तेरन्॥१८४॥
ज्येष्ठता च निवर्तेत ज्येष्ठावाप्यं च यद्धनम्।
ज्येष्ठांशं प्राप्नुयाच्चास्ययवीयान्गुणतोऽधिकः॥१८५॥
ज्येष्ठस्य यत्प्रत्युत्थानादिकं कार्यं तत्तस्य न कार्यम्। ज्येष्ठलभ्यं च तस्य विंशत्युद्धारादिकं धनं न देयम्। यद्यपि ऋक्थप्रदानप्रतिषेधादवाप्युद्धारप्रतिषेधः सिद्धस्तथापि यवीयसस्तत्प्राप्त्यर्थमनूद्यते। तस्यैव ज्येष्ठस्य सम्बन्धिधनंसोद्धारांशं तदनुजो गुणाधिको लभते॥१८५॥
प्रायश्चित्ते तु चरिते पूर्णकुम्भमपांनवम्।
तेनैव सार्धं प्रास्येयुः स्नात्वा पुण्ये जलाशये॥१८६॥
कृते पुनः पतितेन प्रायश्चित्तं सण्डिसमानोदकास्तेनैव कृतप्रायश्चित्तेनसह पवित्रेजलाधारे स्नात्वा जलपूर्णं नवं घटं प्रक्षिपेयुः। इह नवघटग्रहणाद्दासीघटमित्यत्रकृतोपयोगिघटःप्रतीयते॥१८६॥
स त्वप्सु तं घटंप्रास्य प्रविश्य भवनं स्वकम्।
सर्वाणि ज्ञातिकार्याणि यथापूर्वं समाचरेत्॥१८७॥
स कृतप्रायश्चित्तः तं पूर्वोक्तघटं जलमध्ये क्षिप्त्वा ततः स्वकीयभवनं प्रविश्य यथापूर्वं सर्वाणि ज्ञातिकर्माणि कुर्यात्॥१८७॥
एतदेव विधिं कुर्याद्योषित्सु पतितास्वपि।
वस्त्रान्नपानं देयं तु वसेयुश्च गृहान्तिके॥१८८॥
स्त्रीष्वपि पतितास्वेवमेव पतितस्योदकं कार्यमित्यादिविधिं भर्त्रादिसपिण्डसमानोदकवर्गः कुर्यात्। ग्रासाच्छादनानि पुनराभ्यो देयानि।गृहसमीपे चासां वासार्थंकुटीर्दद्युः॥१८८॥
एनस्विभिरनिर्णिक्तैर्नार्थं किंचित्सहाचरेत्।
कृतनिर्णेजनांश्चैव न जुगुप्सेत कर्हिचित्॥१८९॥
पापकारिभिरकृतप्रायश्चितैः सह दानप्रतिग्रहादिकमर्थं किञ्चिन्नानुतिष्ठेत्। कृतप्रायश्चित्तान्नैव कदाचिदपि पूर्वकृतपापत्वेन निन्देत्किन्तु पूर्ववद्व्यवहरेत्॥१८९॥
अस्यापवादमाह—
बालघ्नांश्च कृतघ्नांश्च विशुद्धानपि धर्मतः।
शरणागतहन्तॄंश्च स्त्रीहन्तॄंश्च न संवसेत्॥१९०॥
बालं यो हतवान्, कृतोपकारमपकाराचरणेन यो विनाशितवान्, प्राणरक्षार्थमागतं यो हतवान्,स्त्रियं च योव्यापादितवानेतान्यथावत्कृतप्रायश्चित्तानपि संसर्गितया न परिवसत्॥१९०॥
येषां द्विजानां सावित्री नानूच्येत यथाविधि।
तांश्चारयित्वा त्रीन्कृच्छ्रान्यथाविध्युपनाययेत्॥१९१॥
येषां ब्राह्मणक्षत्रियविशाम् आनुकल्पिककाल उपनयनं यथाशास्त्रं न कृतवान् तान्प्राजापत्यत्रयं कारयित्वा यथाशास्त्रमुपनयत्। यत्तुयाज्ञवल्क्यादिभिर्व्रात्यस्तोमादिप्रायश्चित्तमुक्तंतेन सहास्य गुरुलाघवमनुसंधाय जातिशक्त्याद्यपेक्षो विकल्पो मन्तव्यः॥१९१॥
प्रायश्चित्तं चिकीर्षन्ति विकर्मस्थास्तु ये द्विजाः।
ब्रह्मणा व परित्यक्तास्तेषामप्येतदादिशेत्॥१९२॥
ये प्रतिषिद्धशूद्रसेविनो द्विजास्ते चोपनीता अप्यनधीतवेदाः प्रायश्चित्तं कर्तुमिच्छन्ति तेषामप्येतत्प्राजापत्यादित्रयमुपदिशेत्॥१९२॥
यद्गर्हितेनार्चयन्ति कर्मणा ब्राह्मणा धनम्।
तस्योत्सर्गेण शुध्यन्ति जप्येन तपसैव च॥१९३॥
गर्हितेन कर्मणा निषिद्धदुःप्रतिग्रहादिना ब्राह्मणा यद्धनमर्ज्यन्ति तस्य धनस्य त्यागेन जपतपोभ्यां वक्ष्यमाणाभ्यां शुध्यन्ति। धनत्यागेन च प्रायश्चित्तविधानाद्बहुमूल्ये चकरि-
तुरगादावल्पमूल्ये च लोहादौ परिगृहीते तुल्यप्रायश्चित्ताभिधानमुपपन्नम्। एवमविक्रय्यविक्रयादावपि॥१९३॥
जपित्या त्रीणि सावित्र्याः सहस्राणि समाहितः।
मासं गोष्ठे पयः पीत्वा मुच्यतेऽसत्प्रतिग्रहात्॥१९४॥
त्रीणि सावित्रीसहस्त्राणि जपित्वा गोष्ठे वा मासं क्षीराहारोऽसत्प्रतिग्रहजनितात्पापान्मुक्तोभवति। शूद्रप्रतिग्रहादावप्येतदेव प्रायश्चित्तम्। द्रव्यदोषेण च दातृदोषेणापि प्रतिग्रहस्य गर्हितत्वाविशेषादिति॥१९४॥
उपवासकृशं तं तु गोव्रजात्पुनरागतम्।
प्रणतं प्रति पृच्छेयुः साम्यं सौम्येच्छसीति किम् ?॥१९५॥
केवलक्षीराहारेण इतरभोजनव्यावृत्त्या कृशदेहं गोष्ठात्प्रत्यागतं प्रणतं नम्रीभूतं किमस्माभिः सह साम्यमिच्छसि पुनरसत्प्रतिग्रहं न करीष्यसोत्येवं धर्मं ब्राह्मणाः परिपृच्छेयुः॥१९५॥
सत्यमुक्त्वा तु विप्रेषु विकिरेद्यवसं गवाम्।
गोभिः प्रवर्तिते तीर्थंकुर्युस्तस्य परिग्रहम्॥१९६॥
सत्यमेतत्पुनरसत्प्रतिग्रहं न करिष्यामीत्येवं ब्राह्मणेषूक्त्वा घासं गवां दद्यात्। तस्मिन्यवसं भक्ष्यमाणे देशे गोभिः पवित्रीकृतत्वात्तीर्थीभूते ब्राह्मणास्तस्य संव्यवहारे स्वीकार कुर्युः॥१९६॥
व्रात्यानां याजनं कृत्वा परेषामन्त्यकर्म च।
अभिचारमहीनं च त्रिभिः कृच्छ्रैर्व्यपोहति॥१९७॥
व्रात्यानाम् “अत ऊर्ध्वं त्रयोऽप्येते” (म. स्मृ. २—३९ ) इत्युक्तानां व्रात्यस्तोमादियाजनं कृत्वा पितृगुर्वादिव्यतिरिक्तानां च निषिद्धौर्ध्वदेहिकदाहश्राद्धादि कृत्वाऽभिचारंच श्येनादिकम्। अभिचारोऽनभिचारणीयस्य। अहीनं यागविशेषः। “अहीनयजनमशुचिकरम्” इति श्रुतेः। त्रिरात्रादि तस्य याजनं कृत्वा त्रिभिः कृच्छ्रैर्विशुध्यति॥१९७॥
शरणागतं परित्यज्य वेदं विप्लाव्य च द्विजः।
सम्वत्सरं यवाहारस्तत्पापमपसेधति॥१९८॥
शरणागतं परित्राणार्थमुपगतं शक्तः सन्नुपेक्षते द्विजातिरनध्याप्यं च वेदमध्याप्य तज्जनितं पापंसम्वत्सरं यवाहारोऽपनुदति॥१९८॥
श्वसृगालखरैर्दष्टो ग्राम्यैः क्रव्याद्भिरेव च।
नराश्वोष्ट्रवराहैश्च प्राणायामेन शुध्यति॥१९९॥
[ शुनाऽऽघ्रातावलीढस्य दन्तैर्विदलितस्य च।
अद्भिः प्रक्षालनं प्रोक्तमग्निना चोपचूलनम्॥१०॥]
कुक्कुरसृगालगर्दभनराश्ववराहाद्यैर्ग्राम्यैश्चाममांसादैर्मार्जारादिभिर्दष्टः प्राणायामेन शुध्यति॥१९९॥
षष्ठान्नकालता मासं संहिताजप एव वा।
होमाश्चसकला नित्यमपाङ्क्त्यानां विशोधनम्॥२००॥
अपाङ्क्त्याः"ये स्तेनपतितक्लीबाः” (म. स्मृ. ३—१५०) इत्यादिनोक्तास्तेषां विशेषतोऽनुपदिष्टप्रायश्चित्तानां मासं त्र्यहमभुक्त्वा तृतीयेऽह्नि सायं भोजनं वेदसंहिताजपो “देवकृतस्यैनसोऽवयजनमसि” इत्यादिभिरष्टभिर्मन्त्रैर्होमःप्रत्येकं कार्यः। एतत्समुद्दिष्टं पापशोधनम्॥२००॥
उष्ट्र्यानं समारुह्य खरयानं तु कामतः।
स्नात्वा तु विप्रो दिग्वासाः प्राणायामेन शुध्यति॥२०१॥
उष्ट्रैर्युक्तं यानं शकटादि एवं खरयानमपि तत्कामत आरुह्य अव्यवधान उष्ट्रखराभ्यां याने प्राणायामबहुत्वं नग्नश्च कामतः स्नानं कृत्वा प्राणायामेन शुद्धो भवति॥२०१॥
विनाद्भिरप्सुवाप्यार्तः शारीरं सन्निवेश्य च।
सचैलो बहिराप्लुत्य गामालभ्य विशुध्यति॥२०२॥
असन्निहितजलो जलमध्ये वा वेगार्तोमूत्रं पुरीषंवा कृत्वा सवासाः बहिर्ग्रामान्नद्यादौ स्नात्वा गां चस्पृष्ट्वा विशुद्धो भवति॥२०२॥
वेदोदितानां नित्यानां कर्मणां समतिक्रमे।
स्नातकव्रतलोपे च प्रायश्चित्तमभोजनम्॥२०३॥
वेदविहितानां कर्मणामग्निहोत्रादीनामनुपदिष्टप्रायश्चित्तविशेषाणां च परिलोपे स्नातकव्रतानां चतुर्थाध्यायोक्तानामतिक्रमे सत्येकाहोपवासं प्रायश्चित्तं कुर्यात्॥२०३॥
हुङ्कारं ब्राह्मणस्योक्त्वा त्वङ्कारं च गरीयसः।
स्नात्वाऽनश्नन्नहः शेषमभिवाद्य प्रसादयेत्॥२०४॥
हुंतूष्णीं स्थीयतामित्याक्षेणं ब्राह्मणस्य कृत्वा त्वङ्कारं च विद्याद्यधिकस्योक्त्वाऽभिवादनकालादारभ्याहःशेषं यावत्स्नात्वा भोजननिवृत्तः पादोपग्रहणेनापगतकोपंकुर्यात्॥२०४॥
ताडयित्वा तृणेनापि कण्ठे वाऽऽबध्य वाससा।
विवादे वा विनिर्जित्य प्रणिपत्य प्रसादयेत्॥२०५॥
प्राकृतं ब्राह्मणं तृणेनापि ताडयित्वा कण्ठे वाऽऽबध्य वाससा वा वाक्कलहेन जित्वा प्रणिपातेन प्रसादयेत्॥२०५॥
अवमूर्य त्वब्दशतं सहस्रमभिहत्य च।
जिघांसया ब्राह्मणस्य नरकं प्रतिपद्यते॥२०६॥
ब्राह्मणस्य हननेच्छया दण्डमुद्यम्य वर्षशतं नरकं प्राप्नोति। दण्डादिना पुनः प्रहृत्य वर्षसहस्रं नरकं प्राप्नोति॥२०६॥
शोणितं यावतः पांसून्संगृह्णाति महीतले।
तावन्त्यब्दसहस्राणि तत्कर्ता नरके वसेत्॥२०७॥
प्रहतस्य ब्राह्मणस्य रुधिरं यावत्संख्याकान् रजःकणान्भूमौ पिण्डीकरोति तावत्संख्याकानि वर्षसहस्राणि तच्छोणितोत्पादको नरके वसेत्॥२०७॥
अवगूर्य चरेत्कृछ्रमतिकृच्छ्रं निपातने।
कृच्छ्रातिकृच्छ्रौकुर्वीत विप्रस्योत्पाद्य शोणितम्॥२०८॥
ब्राह्मणस्य हननेच्छया दण्डाद्युद्यमने कृच्छ्रं कुर्यात्। दण्डादिप्रहारेदत्तेऽतिकृच्छ्रंवक्ष्यमाणं चरेत्। रुधिरमुत्पाद्य कृच्छ्रातिकृच्छ्रौकुर्वीत॥२०८॥
अनुक्तनिष्कृतीनां तु पापानामपनुत्तये।
शक्तिं चावेक्ष्य पापं च प्रायश्चित्तं प्रकल्पयेत्॥२०९॥
अनुक्तप्रायश्चित्तानां यथा प्रतिलोमवधादिकृतानां निर्हरणार्थं कर्तुः शरीरधनानि सामर्थ्यमवेक्ष्य पापंच ज्ञात्वा ज्ञानाज्ञानकृदावृत्त्यनुबन्धादिरूपेण प्रायश्चित्तं प्रकल्पयेत्॥२०९॥
यैरभ्युपायेरेनांसि मानवो व्यपकर्षति।
तान्वोऽभ्युपायान्वक्ष्यामि देवर्षिपितृसेवितान्॥२१०॥
यैर्हेतुभिर्मनुष्यः पापान्यपनुदति तान्पापनाशहेतून्देवर्षिपितृभिरनुष्ठितान् युष्माकं वक्ष्यामि॥२१०॥
त्र्यहं प्रातस्त्र्यहं सायं त्र्यहमद्यादयाचितम्।
त्र्यहं परं च नाश्नीयात्प्राजापत्यं चरन्द्विजः॥२११॥
प्राजापत्याख्यं कृच्छ्रमाचरन्द्विजातिराद्यंदिनत्रयं प्रातर्भुञ्जीत।प्रातःशब्दोऽयं भोजनानामौचित्यप्राप्तदिवाकालपरः। अत एव वसिष्टः—“त्र्यहं दिवा भुङ्क्तेनक्तमत्ति च त्र्यहं त्र्यहंअयाचितव्रतं त्र्यहं न भुङ्क्ते” इति च कृच्छ्रः। आपस्तम्बोऽप्याह—“त्र्यहं नक्ताशी दिवाशी च ततस्त्र्यहम्। त्र्यहमयाचितव्रतस्त्र्यहं नाश्नाति किंचन॥” इति कृच्छ्रद्वादशरात्रस्य विधिः। अपरं च दिनत्रयं सायंसंध्यायामतीतायां भुञ्जीत।अन्यद्दिनत्रयमयाचितं तावदन्नं भुञ्जीत। शेषं च दिनत्रयंन किचिदश्नीयात्। अत्र ग्रासहसंख्यापरिमाणापेक्षायांपराशरः—
सायं द्वात्रिंशतिर्ग्रासाः प्रातः षड्विंशतिस्तथा।
अयाचिते चतुर्विंशत्परं चानशनं स्मृतम्॥
कुक्कुटाण्डप्रमाणं च यावांश्च प्रविशेन्मुखम्।
एतं ग्रासं विजानीयाच्छुद्ध्यर्थं ग्रासशोधनम्॥
हविष्यं चान्नमश्नीयाद्यथा रात्रौ तथा दिवा।
त्रींस्त्रीण्यहानि शास्त्रीयान्ग्रासान्संख्याकृतान्यथा॥
अयाचितं तथैवाद्यादुपवासस्त्र्यहं भवेत्॥२११॥
गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकम्।
एकरात्रोपवासश्च कृच्छ्रं सांतपनं स्मृतम्॥२१२॥
गोमूत्राद्येकीकृत्य एकैकस्मिन्नहनि भक्षयेन्नान्यत्किचिदद्यात्। अपरदिने चोपवास इत्येतत्सांतपनं कृच्छ्रं स्मृतम्। यदा तु गोमूत्रादिषट् प्रत्येकं षट् दिनान्युपभुज्य सप्तमे दिने चोपवासस्तदा महासांतपनं भवति। तथा च याज्ञवल्क्यः—
कुशोदकं च गोक्षीरं दधि मूत्रं शकृद् घृतम्।
जग्ध्वापरेऽह्न्युपवसेत्कृच्छ्रं सांतपनं चरन्॥
पृथक्सांतपनद्रव्यैः षडहः सोपवासिकः।
सप्ताहेन तु कृच्छ्रोऽयं महासांतपनं स्मृतम्॥२१२॥
एकैकं ग्रासमश्नीयात्त्र्यहाणि त्रीणि पूर्ववत्।
त्र्यहं चोपवसेदन्त्यमतिकृच्छ्रंचरन्द्विजः॥२१३॥
अतिकृच्छ्रं द्विजातिरनुतिष्ठन्प्रातः सायमयाचितादिरूपेणैकैकं ग्रासं त्र्यहाणि त्रीणित्रीणिपूर्ववत्।अन्यच्चत्र्यहंन किंचिद् भुञ्जीत॥२१३॥
तप्तकृच्छ्रं चरन्विप्रो जलक्षीरघृतानिलान्।
प्रतित्र्यहं पिबेदुष्णान्सकृत्स्नायी समाहितः॥२१४॥
[ अपां पिबेच्च त्रिपलं पलमेकं च सर्पिषः।
पयः पिबेत्तु त्रिपलं त्रिमात्रं चोक्तमानतः॥११॥]
तप्तकृच्छ्रंचरन्द्विजातिःत्र्यहमुष्णोदकं त्र्यहमुष्णक्षीरंत्र्यहमुष्णघृतं त्र्यहमुष्णवायुमेकवारं स्नानं कुर्वन्संयमवान्पिबेत्। अत्र पराशरोक्तो विशेषः—
षट्पलं तु पिबेदम्भस्त्रिपलं तुपयः पिबेत्।
पलमेकं पिबेत्सर्पिस्तप्तकृच्छ्र्ंविधीयते॥२१४॥
यतात्मनोऽप्रमत्तस्य द्वादशाहमभोजनम्।
पराको नाम कृच्छ्रोऽयं सर्वपापापनोदनः॥२१५॥
विगतानवधानस्य संयतेन्द्रियस्य द्वादशाहमभोजनमेव पराकाख्यः कृच्छ्रः सकृदावृत्तितारतम्येन गुरुलघुसमफलपापापनोदनः॥२१५॥
एकैकं ह्वासयेत्पिण्डं कृष्णे शुक्ले च वर्धयेत्।
उपस्पृशंस्त्रिषवणमेतच्चान्द्रायणं स्मृतम्॥२१६॥
सायंप्रातर्मध्यान्हेषु स्नानं कुर्वाणः पौर्णमास्यां पञ्चदश ग्रासानशित्वा ततः कृष्णप्रतिपत्क्रमेणैकैकं ग्रासंहासयेत्तथा चतुर्दश्यामेको ग्रासः संपद्यते। ततोऽमावास्यायामुपोष्यशुक्लप्रतिपत्प्रभृतिभिरेकैकं ग्रासं वृद्धिं नयेत्। एवं पौर्णमास्यां पञ्चदश ग्रासाः संपद्यन्ते। एतत्पिपीलिकामध्याख्यं चान्द्रायणं स्मृतम्॥२१६॥
एतमेव विधिं कृत्स्नमाचरेद्यवमध्यमे।
शुक्लपक्षादिनियतश्चरंश्चान्द्रायणं व्रतम्॥२१७॥
एतमेव पिण्डह्रासवृद्धित्रिषवणस्नानात्मकं विधानं यवमध्याख्ये चान्द्रायणे शुक्लपक्षमादितः कृत्वा संयतेन्द्रियश्चान्द्रायणमनुतिष्ठन्नाचरेत्। ततश्च शुक्लप्रतिपदमारभ्य एकैकंपिण्डं वर्धयेत्।यथा पौर्णमास्यां पञ्चदश ग्रासाः संपद्यन्ते। ततः कृष्णप्रतिपदमारभ्य एकैकं पिण्डं ह्रासयेत्।यथाऽमावास्यायामुपवासो भवति॥२१७॥
अष्टावष्टौ समश्नीयात्पिडान्मध्यंदिने स्थिते।
नियतात्मा हविष्याशी यतिचान्द्रायणं चरन्॥२१८॥
यतिचान्द्रायणमनुतिष्ठन् शुक्लपक्षात्कृष्णपक्षाद्वाऽऽरभ्यमासमेकं संयतेन्द्रियः प्रत्यहमष्टावष्टौग्रासान्मध्यंदिने भुञ्जीत। मध्यंदिन इति गृहस्थब्रह्मचारिणोःसायंभोजननिवृत्त्यर्थम्॥२१८॥
चतुरः प्रातरश्नीयात्पिण्डान्विप्रः समाहितः।
चतुरोऽस्तमिते सूर्ये शिशुचान्द्रायणं स्मृतम्॥२१९॥
प्रातश्चतुरोग्रासानश्नीयात्। अस्तमिते च सूर्ये चतुरो ग्रासान्भुञ्जीत। एतच्छिशुचान्द्रायणं मुनिभिः स्मृतम्॥२१९॥
यथाकथंचित्पिण्डानां तिस्रोऽशीतीः समाहितः।
मासेनाश्नन्हविष्यस्य चन्द्रस्यैति सलोकताम्॥२२०॥
नीवारादिहविष्यसंबन्धिनां ग्रासानां द्वे शते चत्वारिंशदधिके कदाचिद्दश कदाचित्पञ्च कदाचित्षोडश कदाचिदुपवास इत्येवमाद्यनियमेन यथाकथंचित्पिण्डान्मासेन संयतवान्भुञ्जानश्चन्द्रसलोकतां याति। एवं पापक्षयार्थमभ्युदयार्थं चेदमुक्तम्। अत एव याज्ञवल्क्यः—
धर्मार्थं यश्चरेदेतच्चन्द्रस्यैति सलोकताम्।
कृच्छकृच्छर्मकामस्तु महतीं श्रियमाप्नुयात्॥(या. स्मृ. ३-३२६-२७)
अतः प्राजापत्यादिकृच्छ्रमव्यभ्युदयफलमिति याज्ञवल्क्येनोकम्॥२२२॥
एतद्रुद्रास्तथादित्या वसवश्चाचरन्व्रतम्।
सर्वाकुशलमोक्षाय मरुतश्च महर्षिभिः॥२२१॥
एतच्चान्द्रायणाख्यं व्रतं रुद्रादित्यवसुमरुतश्च महर्षिभिः सह सर्वपापनाशाय गुरुलघुपापापेक्षया सकृदावृत्तिप्रकारेण कृतवन्तः॥२२१॥
महाव्याहृतिभिर्होमः कर्तव्यः स्वयमन्वहम्।
अहिंसासत्यमक्रोधमार्जवं च समाचरेत्॥२२२॥
महाव्याहृतिभिर्भूर्भुवःस्वरेताभिः
आज्यं हविरनादेशे जुहोतिषु विधीयते।
इति परिशिष्टवचनादाज्येन प्रत्यहं होमं कुर्यात्। अहिंसासत्याक्रोधाकौटिल्यानि चानुतिष्ठेत्। यद्यप्येतानि पुरुषार्थतया विहितानि तथापि व्रताङ्गतयायमुपदेशः॥२२२॥
त्रिरहस्त्रिर्निशायां चसवासा जलमाविशेत्।
स्त्रीशूद्रपतितांश्चैव नाभिभाषेत कर्हिचित्॥२२३॥
अहनि रात्रावादिमध्यावसानेषु स्नानार्थं सचैलो नद्यादिजलं प्रविशेत्। एतच्च पिपीलिकामध्ययवमध्यचान्द्रायणेतरचान्द्रायणविषयम्। तयोः “उपस्पृशंस्त्रिषवणम्” (म. स्मृ. ६-२४) इत्युक्तत्वात्। स्त्रीशूद्रपतितैश्च सह यावद् व्रतं कदाचित्संभाषणं न कुर्यात्॥२२३॥
स्थानासनाभ्यां विहरेदशक्तोऽधः शयीत वा।
ब्रह्मचारी व्रती च स्याद्गुरुदेवद्विजार्चकः॥२२४॥
अहनि रात्रौ च उत्थित आसीनः स्यान्न तु शयीत। असामर्थ्येतु स्थण्डिले शयीत न खट्वादौ। ब्रह्मचारी स्त्रीसंयोगरहितव्रतः। व्रतीमौञ्जीदण्डादियुक्तः।
पालाशं धारयेद्दण्डं शुचिर्मौञ्जींच मेखलाम्।
इति यमस्मरणात्। गुरुदेवब्राह्मणानां च पूजको भवेत्॥२२४॥
सावित्रीं च जपेन्नित्यं पवित्राणि च शक्तितः।
सर्वेष्वेव व्रतेष्वेवं प्रायश्चित्तार्थमादृतः॥२२५॥
सावित्रीं च सदा जपेव। पवित्राणि चाघमर्षणादीनि यथाशक्ति जपेत्। एतच्च यथा चान्द्रायणे तथा प्राजापत्यादिकृच्छ्रेष्वपि यत्नवान्प्रायश्चित्तार्थमनुतिष्ठेत्॥२२५॥
एतैर्द्विजातयः शोध्या व्रतैराविष्कृतैनसः।
अनाविष्कृतपापांस्तु मन्त्रैर्होमैश्च शोधयेत्॥२२६॥
लोकविदितपापा द्विजातय एभिरुक्तप्रायश्चित्तैर्वक्ष्यमाणपरिषदा शोधनीयाः। अप्रकाशितपापांस्तु मानवान्मन्त्रैर्होमैश्च परिषदेव शोधयेत्। यद्यपि परिषदि निवेदने रहस्यत्वस्य नाशस्तथाप्यमुकपापे कृते केनापि लोकाविदिते किं प्रायश्चित्तं स्यादिति सामान्यप्रश्ने न विरोधः॥२२६॥
ख्यापनेनानुतापेन तपसाऽध्ययनेन च।
पापकृन्मुच्यते पापात्तथा दानेन चापदि॥२२७॥
पापकारी नरो लोकेषु निजपापकथनेन धिङ्मामतिपापकारिणमिति पश्चात्तापेन शुध्यति। तपसा चोग्ररूपेण सावित्रीजपादिना च पापान्मुच्यते। तपस्यशक्तो दानेन च पापान्मुक्तो भवति। ख्यापनं चेदं प्रकाशप्रायश्चित्ताङ्गभूतं न रहस्यप्रायश्चित्ताङ्गंरहस्यत्वहानिप्रसङ्गात्। अनुतापश्च प्रकाशरहस्याङ्गमेव। दानेनेति प्राजापत्यव्रत एकधेनुविधानात्। धेनुश्च पञ्चपुराणीया त्रिपुराणीया वेति। एतेन ब्रह्महत्यानिमित्तके द्वादशवार्षिकव्रते मासि सार्धद्वयप्राजापत्यात् वत्सरे त्रिंशद्धेनवो भवन्ति। द्वादशभिर्वर्षैः षष्ट्यधिकशतत्रयं धेनवो भवन्तीति॥२२७॥
यथा यथा नरोऽधर्मं स्वयं कृत्वाऽनुभाषते।
तथा तथा त्वचेवाहिस्तेनाधर्मेण मुच्यते॥२२८॥
यथा यथा स्वयं पापं कृत्वा नो भाषते लोके ख्यापयति तथा तथा तेन पापेन सर्पइव जीर्णत्वचा मुच्यत इति ख्यापनविधेरनुवादः॥२२८॥
यथा यथा मनस्तस्य दुष्कृतं कर्म गर्हति।
तथा तथा शरीरं तत्तेनाधर्मेण मुच्यते॥२२९॥
तस्य पापकारिणा मनोयथा यथादुष्कृतं कर्मनिन्दति तथा तथा शरीरं जीवात्मा तेनाधर्मेण मुक्तो भवति अयमनुतापानुवाद इति॥२२९॥
कृत्वा पापं हि संतप्य तस्मात्पापात्प्रमुच्यते।
नैवं कुर्यां पुनरिति निवृत्त्या पूयते तु सः॥२३०॥
पापं कृत्वा पश्चात्संतप्य तस्मात्यापान्मुच्यत इत्युक्तमपि नैवं कुर्यांपुनरित्येवमनुदितम्। यदा तु पश्चात्तापो नैवंपुनः करिष्यामीत्येवं निवृत्तिरूपसंकल्पफलकः स्यात्तदा सुतरां तस्मात्पापात्पूतो भवतीति। एतच्च निवृत्तिसंकल्पस्य प्रकाशाप्रकाशप्रायश्चित्ताङ्गविधानार्थम्॥२३०॥
एवं संचिन्त्य मनसा प्रेत्य कर्मफलोदयम्।
मनोवाङ्मूर्तिभिर्नित्यं शुभं कर्म समाचरेत्॥२३१॥
एवं शुभाशुभानां कर्मणांपरलोक इष्टानिष्टफलं मनसा विचार्य मनोवाक्कायैःशुभमेव सर्वं कर्म कुर्यात्, इष्टफलत्वात्। नाशुभं, नरकादिदुःखहेतुत्वात्॥२३१॥
अज्ञानाद्यदि वा ज्ञानात्कृत्वा कर्म विगर्हितम्।
तस्माद्विमुक्तिमन्विच्छन्द्वितीयं न समाचरेत्॥२३२॥
प्रमादादिच्छातो वा निषिद्धं कर्मकृत्वा तस्मात्पापान्मुक्तिमिच्छन्पुनस्तन्न कुर्यात्। एतच्च पुनः करणे प्रायश्चित्तगौरवार्थम्। अत एव देवलः—
विधेः प्राथमिकादस्माद्द्वितीये द्विगुणं भवेत्।इति॥२३२॥
यस्मिन्कर्मण्यस्य कृते मनसः स्यादलाघवम्।
तस्मिंस्तावत्तपः कुर्याद्यावत्तुष्टिकरं भवेत्॥२३३॥
अस्य पापकारिणो यस्मिन्प्रायश्चित्ताख्ये कर्मण्यनुष्ठिते न चित्तस्य संतोषः स्यात्तस्मिंस्तदेव प्रायश्चित्तं तावदावर्त्तयेद्यावन्मनसः संतोषः प्रसादः स्यात्॥२३३॥
तपोमूलमिदं सर्वं दैवमानुषकं सुखम्।
तपोमध्यं बुधैः प्रोक्तं तपोऽन्तं वेददर्शिभिः॥२३४॥
यदेतत्सर्वं देवानां मनुष्यार्णा च सुखं तस्य तपः कारणम्। तपसैव च तस्य स्थितिः।तपोऽन्तः प्रतिनियतविधिरेव देवादिसुखस्य तपसा जननादादिष्टं वेदार्थैरुक्तम्।उक्तप्राजापत्यादिप्रायश्चित्तात्मकं तपः। प्रसङ्गेन चेदं वक्ष्यमाणं च सर्वतपोमाहात्म्यकथनम्॥२३४॥
ब्राह्मणस्य तपो ज्ञानं तपः क्षत्रस्य रक्षणम्।
वैश्यस्य तु तपो वार्ता तपः शूद्रस्य सेवनम्॥२३५॥
ब्राह्मणस्य ब्रह्मचर्यात्मकवेदान्तावबोधनं तपः, राजन्यस्य रक्षणं तपः, वैश्यस्य कृषिवाणिज्यपाशुपाल्यादिकं तपः, शूद्रस्य ब्राह्मणपरिचर्या तप इति वर्णविशेषणोत्कर्षबोधनार्थम्॥२३५॥
ऋषयःसंयतात्मानः फलमूलानिलाशनाः।
तपसैव प्रपश्यन्ति त्रैलोक्यं सचराचरम्॥२३६॥
ऋषयो वाङ्मनःकायनियमोपेताः फलमूलवायुभक्षास्तपसैव जङ्गमस्थावरसहितं पृथिव्यन्तरिक्षस्वर्गात्मकं लोकत्रयमेकदेशस्थाः सन्तोनिष्पापान्तःकरणाः प्रकर्षेण पश्यन्ति॥२३६॥
औषधान्यगदो विद्या दैवी च विविधा स्थितिः।
तपसैव प्रसिध्यन्ति तपस्तेषां हि साधनम्॥२३७॥
औषधानि व्याध्युपशमनहेतुकानि। अगदो गदाभावः नैरुज्यमिति यावत्। विद्या ब्रह्मधर्मचर्यात्मकवेदार्थज्ञानं वेदसम्बन्धिनी च नानारूपा स्वर्गादाववस्थितिरित्येतानि तपसैवप्राप्यन्ते तस्मात्तप एषां प्राप्तिनिमित्तम्॥२३७॥
यद् दुस्तरं यद् दुरापं यद् दुर्गं यच्च दुष्करम्।
सर्वं तु तपसा साध्यं तपो हि दुरतिक्रमम्॥२३८॥
यद्दुःखेन तीर्यते ग्रहदोषसूचितापदादि, यद्दुःखेन प्राप्यते क्षत्रियादिना यथा विश्वामित्रेण तेनैव शरीरेण ब्राह्मण्यादि, यद्दुःखेन गम्यते मेरुपृष्ठादि, यद्दुःखेन क्रियते गोः प्रचुरदानादि, तत्सर्वं तपसा साधितुं शक्यते। यस्मादतिदुष्करकार्यकरणं सर्वं तपसा साध्यते। तपो दुर्लङ्घनशक्ति॥२३८॥
महापातकिनश्चैव शेषाश्चाकार्यकारिणः।
तपसैव सुतप्तेन मुच्यन्ते किल्बिषात्ततः॥२३९॥
ब्रह्महत्यादिमहापातककारिणोऽन्ये उपपातकाद्यकार्यकारिणस्तपसैव उक्तरूपेणानुष्ठितेन तस्मात्पापान्मुच्यन्ते। उक्तस्यापि पुनर्वचनं प्रायश्चित्तस्तुत्यर्थम्॥२३९॥
कीटाश्चाहिपतङ्गाश्च पशवश्च वयांसि च।
स्थावराणि च भूतानि दिवं यान्ति तपोबलात्॥३४०॥
कीटसर्पशलभपशुपक्षिणः स्थावराणि च वृक्षगुल्मादीनि भूतानि तपोमाहात्म्येन स्वर्गं यान्ति। इतिहासादौ कपोतोपाख्यानादिषु पक्षिणोऽप्यग्निप्रवेशादिकं तपस्तपन्तीति श्रूयते। कीटानां यज्जातिसहजं दुःखं तत्समं तपस्तेन च क्षीणकल्मषा अविकारिणो जन्मान्तरकृतेन सुकृतेन दिवं यान्ति॥२४०॥
यत्किञ्चिदेनः कुर्वन्ति मनोवाङ्मूर्तिभिर्जनाः।
तत्सर्वं निर्दहन्त्याशु तपसैव तपोधनाः॥२४१॥
यत्किञ्चित्पापं मनोवाग्देहैर्मानवाः कुर्वन्ति तत्सर्वं पापं निर्दहन्ति तपसैव तपोधना इति। तप एव धनमिव रक्षणीयं येषां ते तपोधनाः॥२४१॥
तपसैव विशुद्धस्य ब्राह्मणस्य दिवौकसः।
इज्याश्च प्रतिगृह्णन्ति कामान्संवर्धयन्ति च॥२४२॥
प्रायश्चित्ततपसा क्षीणपापस्य ब्राह्मणस्य यागे हवींषि देवाः प्रतिगृह्णन्ति। अभिलषितार्थांश्च प्रयच्छन्ति॥२४२॥
प्रजापतिरिदं शास्त्रं तपसैवासृजत्प्रभुः।
तथैव वेदानृषयस्तपसा प्रतिपेदिरे॥२४३॥
हिरण्यगर्भः सकललोकोत्पत्तिस्थितिप्रलयप्रभुः तपःकरणपूर्वकमेवेमं ग्रन्थमकरोत्। तथैवऋषयो वसिष्ठादयस्तपसैव मन्त्रब्राह्मणात्मकान्वेदान्प्राप्तवन्तः॥२४३॥
इत्येतत्तपसो देवा महाभाग्यं प्रचक्षते।
सर्वस्यास्य प्रपश्यन्तस्तपसः पुण्यमुत्तमम्॥२४४॥
[ ब्रह्मचर्यं जपो होमः काले शुद्धाल्पभोजनम्।
अरागद्वेषलोभाश्च तप उक्तं स्वयम्भुवा॥१२॥]
सर्वस्यास्य जन्तोर्यद्दुर्लभं जन्म तपसः प्रकाशादित्येवं देवाः प्रपश्यन्तः “तपोमूलमिदंसर्वम्” (म० स्मृ० ११-२३४) इत्यादि तपोमाहात्म्यं प्रवदन्ति॥२४४॥
वेदाभ्यासोऽन्वहं शक्त्यामहायज्ञक्रिया क्षमा।
नाशयन्त्याशु पापानि महापातकजान्यपि॥२४५॥
यथाशक्ति प्रत्यहं वेदाध्ययनं पञ्चमहायज्ञानुष्ठानमपराधसहिष्णुत्वमित्येतानि महापातकजनितान्यपि पापानि शीघ्रं नाशयन्ति किमुतान्यानि॥२४५॥
यथैधस्तेजसा वह्निः प्राप्तं निर्दहति क्षणात्।
तथा ज्ञानाग्निना पापं सर्वं दहति वेदवित्॥२४६॥
यथाग्निः काष्ठान्यासन्नानि क्षणेनैव तेजसा निःशेषं करोति तथाज्ञानाग्निना पापंसर्वं वेदार्थज्ञो ब्राह्मणो नाशयति। इत्येतत्परमार्थज्ञानस्येतत्पापक्षयोत्कर्षज्ञापनार्थमेतत्॥२४६॥
इत्येतदेनसामुक्तं प्रायश्चित्तं यथाविधि।
अत ऊर्ध्वं रहस्यानां प्रायश्चित्तं निवोधत॥२४७॥
इत्येतद् ब्रह्महत्यादीनां पापानांप्रकाशानां प्रायश्चित्तं यथाविध्यभिहितम्। अत ऊर्ध्वमप्रकाशानां पापानां प्रायश्चित्तं शृणुत। अयं श्लोको गोविन्दराजेनालिखितः। मेधातिथिना तु लिखित एव॥२४७॥
सव्याहृतिप्रणवकाः प्राणायामास्तु षोडश।
अपि भ्रूणहणं मासात्पुनन्त्यहरहः कृताः॥२४८॥
सव्याहृतिसप्रणवाः सावित्रीशिरोयुक्ताः पूरककुम्भकरेचकादिविधिना प्रत्यहं षोडश प्राणायामाः कृता मासाद् ब्रह्मघ्नमपि निष्पापं कुर्वन्ति। अपिशब्दादातिदेशिकब्रह्महत्याप्रायश्चित्ताधिकृतमपि। एतच्च प्रायश्चित्तं द्विजातीनामेव न स्त्रीशूद्रादेर्मन्त्रानधिकारात्॥२४८॥
कौत्सं जप्त्वाप इत्येतद्वासिष्ठं च प्रतीत्यृचम्।
माहित्रं शुद्धवत्यश्च सुरापोऽपि विशुध्यति॥२४९॥
कात्सेन ऋषिणा दृष्टम् “अप नः शोशुचदघम्” इत्येतत्सूक्तं, वसिष्ठेन ऋषिणादृष्टं च “प्रतिस्तोमेभिरुषसं वसिष्ठाः” इत्येवं ऋचं, माहित्रम् “महित्रीणामवोस्तु” इत्येतत्सूक्तं,शुद्धवत्यः “एतोन्विन्द्रं स्तवाम शुद्धम्” इत्येतास्तिस्त्र ऋचः, प्रकृतं मासमहरहः षोडशकृत्वोऽपि जपित्वा सुरापोऽपि विशुध्यति। अपिशब्दादातिदेशिकसुरापानप्रायश्चित्ताधिकृतोऽपि॥२४९॥
सकृज्जप्त्वास्य वामीयं शिवसंकल्पमेव च।
अपहृत्य सुवर्णं तु क्षणाद्भवति निर्मलः॥२५०॥
ब्राह्मणः सुवर्णमपहृत्य “अस्य वामस्य पलितस्य”। इत्येतत्सूक्तं प्रकृतत्वान्मासमेकं प्रत्यहमेकवारं जपित्वा, शिवसङ्कल्पं च “यज्जाग्रतो दूरम्” इत्येतद्वाजसनेयके यत्पठितं तज्जपित्वा सुवर्णमपहृत्य क्षिप्रमेव निष्पापो भवति॥२५०॥
हविष्पान्तीयमभ्यस्य नतमंह इतीति च।
जपित्वा पौरुषं सूक्तं मुच्यते गुरुतल्पगः॥२५१॥
“हविष्पान्तमजरं स्वर्विदि” इत्येकोनविंशतिऋचः “नतमंहो न दुरितम्” इत्यष्टौ, “इति वाइति मे मनः,““शिवसङ्कल्प"इति च सूक्तं, “सहस्रशीर्षापुरुषः” इत्येतच्च षोडशर्चं सुक्तंमासमेकं प्रत्यहमभ्यस्येति श्रवणात्प्रकृतत्वात् षोडशाभ्यासाज्जपित्वा गुरुदारगस्तस्मात्पापान्मुच्यते॥२५१॥
एनसां स्थूलसूक्ष्माणां चिकीर्षन्नपनोदनम्।
अवेत्यृचं जपेदब्दं यत्किंचेदमितीति वा॥२५२॥
स्थूलानां पापानां महापातकानां सूक्ष्माणां चोपपातकादीनां निर्हरणं कर्तुमिच्छन् “अव तेहेलो वरुण नमोभिः” इत्येतामृचं, “यत्किंचेदं वरुण दैव्ये जने” इत्येतां च ऋचं, “इति वा इति मे मनः"इत्येतत्सूक्तंसंवत्सरमेकवारं प्रत्यहं जपेत्॥२५२॥
प्रतिगृह्याप्रतिग्राह्यंभुक्त्वा चान्नं विगर्हितम्।
जपंस्तरत्समन्दीयं पूयते मानवस्त्र्यहात्॥२५३॥
स्वरूपतो महापातकिधनत्वादिना वाऽप्रतिप्राह्यं प्रतिगृह्य चान्नं स्वभावकालप्रतिग्रहसंसर्गदुष्टं भुक्त्वा “तरत्समन्दी धावति” इत्येता ऋचश्चतस्त्रो जपित्वा त्र्यहं तस्मात्पापान्मनुष्यः पूतो भवति॥२५३॥
सौमारौद्रं तु बह्वेना मासमभ्यस्य शुध्यति।
स्रवन्त्यामाचरन्स्नानमर्यम्णामिति च तृचम्॥२५४॥
“सोमारुद्रा धारयेथामसुर्यम्"इति चतस्रः। “अर्यमणं वरुणं मित्रं च"इति ऋक्त्रयं नद्यां च स्नानं कृत्वा मासमेकं प्रत्येकमभ्यस्य बहुपापो विशुध्यति। बहुष्वपि पापेषु तन्त्रेणैकं प्रायश्चित्तं कार्यमिति ज्ञापकमिदम्॥२५४॥
अब्दार्धमिन्द्रमित्येतदेनस्वी सप्तकं जपेत्।
अप्रशस्तं तु कृत्वाप्सु मासमासीत भैक्षभुक्॥२५५॥
एनस्वीत्यविशेषात्सर्वेष्वेव पापेषु “इन्द्रं मित्रं वरुणमग्निम्” इत्येताः सप्त ऋचः षण्मासं जपेत्। अप्रशस्तं मूत्रपुरीषोत्सर्गादिकं जले कृत्वा मासं भैक्षभोजी भवेत्॥२५५॥
मन्त्रैः शाकलहोमीयैरब्दं हुत्वा घृतं द्विजः।
सुगुर्वप्यपहन्त्येनो जप्त्वा वा नम इत्यृचम्॥२५६॥
“देवकृतस्य” इत्यादिभिः शाकलहोममन्त्रैः संवत्सरं घृतहोमं कृत्वा “नम इन्द्रश्च” इत्येतां वा ऋचं संवत्सरं जपित्वा महापातकमपि पापं द्विजातिरपहन्ति॥२५६॥
महापातकसंयुक्तोऽनुगच्छेद्गाःसमाहितः।
अभ्यस्याब्दं पावमानीर्भैक्षाहारो विशुध्यति॥२५७॥
ब्रह्महत्यादिमहापातकयुक्तो भिक्षालब्धाहारो वर्षमेकं संयतेन्द्रियो गवामनुगमनं कुर्वन् “यः पावमानीरध्येति"इत्यादि ऋचोऽन्वहमभ्यासेन जपित्वा तस्मात्पापाद्विशुद्धो भवति॥२५७॥
अरण्ये वा त्रिरभ्यस्य प्रयतो वेदसंहिताम्।
मुच्यते पातकैः सर्वैः पराकैः शोधितस्त्रिभिः॥२५८॥
त्रिभिः पराकैः पूतो मन्त्रब्राह्मणात्मिकां वेदसंहितामरण्ये वारत्रयमभ्यस्य वा प्रयतोबाह्याभ्यन्तरशौचयुक्तः सर्वैर्महापातकैर्मुच्यते॥२५८॥
त्र्यहं तूपवसेद्युक्तस्रिरह्नोऽभ्युपयन्नपः।
मुच्यते पातकैः सर्वैस्त्रिर्जपित्वाऽघमर्षणम्॥२५९॥
त्रिरात्रमुपवसन्संयतः प्रत्यहं प्रातर्मध्याह्नसायंकालेषु स्नानं कुर्वन्त्रिषवणस्नानकाल एव जले निमज्ज्य “ऋतं च सत्यं च” इति सूक्तमघमर्षणं त्रिरावृत्तं जपित्वा सर्वैः पापैर्मुच्यते। तत्र गुरुलघुपापापेक्षया पुरुषशक्त्याद्यपेक्षया चावर्तनीयम्॥२५९॥
यथाश्वमेधः क्रतुराट् सर्वपापापनोदनः।
तथाऽघमर्षणं सूक्तं सर्वपापापनोदनम्॥२६०॥
यथाऽश्वमेधयागः सर्वयागश्रेष्ठःसर्वपापक्षयहेतुस्तथाघमर्षणसूक्तमपि सर्वपापक्षयहेतुरित्यघमर्षणसूक्तोत्कर्षः॥२६०॥
हत्वालोकानपीमांस्त्रीनश्नन्नपि यतस्ततः।
ऋग्वेदं धारयन्विप्रोनैनः प्राप्नोति किंचन॥२६१॥
भूरादिलोकत्रयमपि हत्वा महापातक्यादीनामप्यन्नमश्नन् ऋग्वेदंधारयन्विप्रादिर्नं किंचित्पापं प्राप्नोति॥२६१॥
ऋग्वेदं रहस्यप्रायश्चित्तार्थमुक्तंततश्च रहस्यपापे कृते ऋक्संहितां मन्त्रब्राह्मणात्मिकामभ्यसेत्तदाह—
ऋक्संहितां त्रिरभ्यस्य यजुषां वा समाहितः।
साम्नां वा सरहस्यानां सर्वपापैः प्रमुच्यते॥२६२॥
ऋक्संहितां मन्त्रब्राह्मणात्मिकां नतु मन्त्रमात्रात्मिकाम् अनन्तरम् “वेदे त्रिवृति” इति प्रत्यवमर्शात्। यजुषांवा मन्त्रब्राह्मणानां संहितां साम्नां वा ब्राह्मणोपनिषत्संहितां वारत्रयमभ्यस्य सर्वपापैः प्रमुक्तो भवति॥२६२॥
यथा महाह्रदं प्राप्य क्षिप्तं लोष्टं विनश्यति।
तथा दुश्चरितं सर्वं वेदे त्रिवृति मज्जति॥२६३॥
ऋगाद्यात्मना त्रिरावर्तत इति त्रिवृत्। यथा महाह्रदं प्रविश्य लोष्टं विशीयेते तथा सर्वंदुश्चरितं त्रिवृति वेदे विनश्यति॥२६३॥
त्रिवृत्त्वमेवाह—
ऋचोयजूंषि चान्यानि सामानि विविधानि च।
एष ज्ञेयस्त्रिवृद्वेदो योवेदैनं स वेदवित्॥२६४॥
ऋचॠङ्मन्त्राः, यजूंषि यजुर्मन्त्राः, सामानि बृहद्रथन्तरादीनि नानाप्रकाराण्यन्यानि एषां त्रयाणां पृथक् पृथक् मन्त्रब्राह्मणानि एष त्रिवृद्वेदोज्ञातव्यः। य एनं वेद स वेदविद्भवति॥२६४॥
आद्यं यत्त्र्यक्षरं ब्रह्म त्रयी यस्मिन्प्रतिष्ठिता।
स गुह्योऽन्यस्त्रिवृद्वेदो यस्तं वेद स वेदवित्॥२६५॥
[ एष वोऽभिहितः कृत्स्नः प्रायश्चित्तस्य निर्णयः।
निःश्रेयसं धर्मविधिं विप्रस्येमं निबोधत॥१३॥
पृथक् ब्राह्मणकल्पाभ्यां स हि वेदस्त्रिवृत्स्मृतः॥१४॥
इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायांसंहितायामेकादशोऽध्यायः॥११॥
सर्ववेदानामाद्यं यत् ब्रह्म वेदसारम् अकारोकारमकारात्मकत्वेन त्र्यक्षरंयत्रत्रयोवेदाः स्थिताः सोऽन्यस्त्रिवृद्वेदः प्रणवाख्यो गुह्यो गोपनीयः वेदमन्त्रश्रेष्ठत्वात्, परमार्थाभिधायकत्वात्परमार्थकत्वेन धारणजपाभ्यां मोक्षहेतुत्वाच्च। यस्तं स्वरूपतोऽर्थतश्चजानाति स वेदवित्॥२६५॥क्षे. श्लो.॥१४॥
प्रायश्चित्तेबहुमुनिमतालोचनाद्यन्मयोक्तं
सद्व्याख्यानं खलु मुनिगिरां तद्भजध्वं गुणज्ञाः।
नैतन्मेधातिथिरभिदधे नापि गोविन्दराजो
व्याख्यातारोन जगुरपरेऽप्यन्यतो दुर्लभं वः॥१॥
इति श्रीकुल्लूकभट्टविरचितायां मन्वर्थमुक्तावल्यां मनुवृत्तावेकादशोऽध्यायः॥११॥
अथ द्वादशोऽध्यायः।
चातुर्वर्ण्यस्यकृत्स्नोऽयमुक्तो धर्मस्त्वयानघ।
कर्मणां फलनिर्वृत्तिं शंस नस्तत्त्वतः पराम्॥१॥
हे पापरहित, ब्राह्मणादिवर्णचतुष्टयस्य सान्तरप्रभवस्यायं धर्मस्त्वयोक्तः। इदानीं कर्मणां शुभाशुभफलप्राप्तिं परां जन्मान्तरप्रभवां परमार्थरूपामस्माकं ब्रूहीति महर्षयो भृगुमवोचन्॥१॥
स तानुवाच धर्मात्मा महर्षोन्मानवो भृगुः।
अस्य सर्वस्यशृणुत कर्मयोगस्य निर्णयम्॥२॥
स धर्मप्रधानो मनोरपत्यात्मा भृगुरस्यसर्वस्य कर्मसम्बन्धस्य फलनिश्चयं शृणुतेति तान्महर्षीनब्रवीत्॥२॥
शुभाशुभफलं कर्म मनोवाग्देहसंभवम्।
कर्मजा गतयो नॄणामुत्तमाधममध्यमाः॥३॥
मनोवाग्देहहेतुकं कर्म विहितनिषिद्धरूपं सुखदुःखफलकं तज्जन्या एव मनुष्यतिर्यगादिभावेनोत्कृष्टमध्यमाधमापेक्षया मनुष्याणां गतयो जन्मान्तरप्राप्तयो भवन्ति। कर्मशब्दश्चात्र न कायचेष्टायामेव किन्तु ममेदं स्वमिति संकल्परूपयोगादिध्यानाचरणादावपि क्रियामात्रे वर्तते॥३॥
तस्येह त्रिविधस्यापि त्र्यधिष्ठानस्य देहिनः।
दशलक्षणयुक्तस्य मनो विद्यात्प्रवर्तकम्॥४॥
तस्य देहिसम्बन्धिनः कर्मण उत्कृष्टमध्यमाधमतया त्रिप्रकारस्यापि मनोवाक्कायाश्रितस्य वक्ष्यमाणदशलक्षणोपेतस्य मन एव प्रवर्तकं जानीयात्। मनसा हि संकल्पितमुच्यते क्रियते च। तथा तैत्तिरीयोपनिषदि “तस्माद्यत्पुरुषो मनसाभिगच्छति तद्वाचा वदति तत्कर्मणा करोति” इति॥४॥
तानि दशलक्षणानि कर्माणि दर्शयितुमाह—
परद्रव्येष्वभिध्यानं मनसानिष्टचिन्तनम्।
वितथाभिनिवेशश्च त्रिविधं कर्म मानसम्॥५॥
कथं परधनमन्यायेन गृह्णामीत्येवं चिन्तनम्, मनसा ब्रह्मवधादि निषिद्धाकाङ्क्षा, नास्ति परलोकः देह एवात्मेत्येतद् ग्रहश्चेत्येवं त्रिप्रकारमशुभफलं मानसंकर्म ।एतत्त्रयविपरीतबुद्धिश्च त्रिविधं शुभफलं मानसं कर्म। “शुभाशुभफलं कर्म” इत्युभयस्यैव प्रक्रान्तत्वात्॥५॥
पारुष्यमनृतं चैव पैशून्यं चापि सर्वशः।
असंबद्धप्रलापश्च वाङ्मयं स्याच्चतुर्विधम्॥६॥
अप्रियाभिधानम्, असत्यभाषणं, परोक्षे परदूषणकथनं, सत्यस्यापि राजदेशपौरवार्तादेनिष्प्रयोजनं वर्णनम्, इत्येवं चतुःप्रकारमशुभफलं वाचिकं कर्म भवेत्। एतद्विपरीतं प्रियसत्यपरगुणाभिधानं श्रुतिपुराणादौ च राजादिचरितकथनं शुभफलम्॥६॥
अदत्तानामुपादानं हिंसा चैवाविधानतः।
परदारोपसेवा च शारीरं त्रिविधं स्मृतम्॥७॥
अन्यायेन परस्वग्रहणमशास्त्रीयहिंसा परदारगमनमित्येवं त्रिप्रकारमशुभफलं शारीरं कर्म। एतद्विपरीतं त्रयं शुभफलम्॥७॥
मानसं मनसैवायमुपभुङ्क्तेशुभाशुभम्।
वाचा वाचाकृतं कर्म कायेनैव च कायिकम्॥८॥
[ त्रिविधं च शरीरेण वाचा चैव चतुर्विधम्।
मनसा त्रिविधं कर्म दश धर्मपथांस्त्यजेत्॥१॥]
मनसा यत्सुकृतं दुष्कृतं वा कर्म कृतं तत्फलं सुखदुःखमिह जन्मनि जन्मान्तरे वा मनसैवायमुपभुङ्क्ते। एवं वाचा कृतं शुभाशुभं वाग्द्वारेण मधुरगद्गदभाषित्वादिना, शारीरंशुभाशुभं शरीरद्वारेण स्रक्चन्दनादिप्रियोपभोगव्याधितत्वादिनाऽनुभवति। तस्मात्प्रयत्नेन शारीरमानसवाचिकानि धर्मरहितानि च वर्जयेन्न कुर्याच्च॥८॥
शरीरजैः कर्मदोषैर्याति स्थावरतां नरः
वाचिकैः पक्षिमृगतां मानसैरन्त्यजातिताम्॥९॥
[ शुभैः प्रयोगैर्देवत्वं व्यामिश्रैर्मानुषो भवेत्।
अशुभैः केवलैश्चैव तिर्यग्योनिषु जायते॥२॥
वाग्दण्डो हन्ति विज्ञानं मनोदण्डः परां गतिम्।
कर्मदण्डस्तु लोकांस्त्रीन्हन्यादपरिरक्षितः॥३॥
वाग्दण्डोऽथ भवेन्मौनं मनोदण्डस्त्वनाशनम्।
शारीरस्य हि दण्डस्य प्राणायामो विधीयते॥४॥
त्रिदण्डं धारयेद्योगी शारीरं न तु वैणवम्।
वाचिकं कायिकं चैव मानसं च यथाविधि॥५॥
यद्यपि पापिष्ठानां शारीरवाचिकमानसिकान्येव त्रीणि पापानि सम्भवन्ति तथापि स यदि प्रायशोऽधर्ममेव सेवते, धर्ममल्पमिति बाहुल्याभिप्रायेणेति व्याख्यातम्।बाहुल्येन शरीरकर्मजपापैर्युक्तः स्थावरत्वं मानुषः प्राप्नोति। बाहुल्येन वाक्कृतैः पक्षित्वं मृगत्वं वा। बाहुल्येन मनसा कृतैश्चाण्डालादित्वं प्राप्नोति॥९॥
वाग्दण्डोऽथ मनोदण्डः कायदण्डस्तथैव च।
यस्यैते निहिता बुद्धौ त्रिदण्डीति स उच्यते॥१०॥
दमनं दण्डः, यस्य वाङ्मनःकायानां दण्डा निषिद्धाभिधानासत्संकल्पप्रतिषिद्धव्यापारत्यागेन बुद्धाववस्थिताः स त्रिदण्डीत्युच्यते। नतु दण्डत्रयधारणमात्रेणेत्याभ्यन्तरदण्डत्रयप्रशंसा॥१०॥
त्रिदण्डमेतन्निक्षिप्य सर्वभूतेषु मानवः।
कामक्रोधौ तु संयम्य ततः सिद्धिं नियच्छति॥११॥
एवं निषिद्धवागादीनां सर्वभूतगोचरतया दमनं कृत्वैतद्दमनार्थमेव कामक्रोधौ तु नियम्य ततो मोक्षावाप्तिलक्षणां सिद्धि मनुष्यो लभते॥११॥
कोऽसौ सिद्धिमाप्नोतीत्यत आह—
योऽस्यात्मनः कारयिता तं क्षेत्रज्ञं प्रचक्षते।
यः करोति तु कर्माणि स भूतात्मोच्यते बुधैः॥१२॥
अस्य लोकसिद्धस्यात्मोपकारकत्वादात्मनः शरीराख्यस्य यः कर्मसु प्रवर्तयिता तं क्षेत्रज्ञं पण्डिता वदन्ति। यः पुनरेष व्यापारान्करोति शरीराख्यः सः पृथिव्यादिभूतारब्धत्वाद् भुतात्मैवेति पण्डितैरुच्यते॥१२॥
जीवसंज्ञोऽन्तरात्मान्यः सहजः सर्वदेहिनाम्।
येन वेदयते सर्वंसुखं दुःखं च जन्मसु॥१३॥
जीवशब्दोऽयं महत्परः, येनेति करणविभक्तिनिर्देशात्। उत्तरश्लोके च—
तावुभौ भूतसंपृक्तौ महान्क्षेत्रज्ञ एव च।
इति तच्छब्देन प्रत्यवमशोच्छरीरक्षेत्रज्ञातिरिक्तोऽन्तःशरीरमात्माख्यत्वादात्मा जीवाख्यः सर्वक्षेत्रज्ञानां सहज आत्मा। तत्प्राप्तेस्तैस्तस्य विनियोगात्। येनाहंकारेन्द्रियरूपतया परिणतेन कारणभूतेन क्षेत्रज्ञः प्रतिजन्म सुखं दुःखं चानुभवति॥१३॥
तावुभौ भूतसंपृक्तौ महान्क्षेत्रज्ञ एव च।
उच्चावचेषु भूतेषु स्थितं तं व्याप्य तिष्ठतः॥१४॥
[ उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः।
यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्ययमीश्वरः॥६॥]
तौ द्वौ महत्क्षेत्रज्ञौ पृथिव्यादिपञ्चभूतसंपृक्तौ वक्ष्यमाणं सर्वलोकवेदस्मृतिपुराणादिप्रसिद्ध्यातमिति निर्दिष्टं परमात्मानमुत्कृष्टापकृष्टसत्त्वेषु व्यवस्थितमाश्रित्य तिष्ठतः॥१४॥
असंख्या मूर्तयस्तस्य निष्पतन्ति शरीरतः।
उच्चावचानि भूतानि सततं चेष्टयन्ति याः॥१५॥
अस्य परमात्मनः शरीरादसंख्यमूर्तयो जीवाः क्षेत्रज्ञशब्देनानन्तरमुक्ता लिङ्गशरीरावच्छिन्ना वेदान्त उक्तप्रकारेणाग्नेरिव स्फुलिङ्गा निःसरन्ति। या मूर्तय उत्कृष्टापकृष्टभूताग्निदेवरूपतया परिणतानि सर्वदा कर्मसुप्रेरयन्ति॥१५॥
पञ्चभ्य एव मात्राभ्यः प्रेत्य दुष्कृतिनां नृणाम्।
शरीरं यातनार्थीयमन्यदुत्पद्यते ध्रुवम्॥१६॥
पञ्चभ्यएव पृथिव्यादिभूतेभ्यो दुष्कृतकारिणां मनुष्याणां पीडानुभवप्रयोजकं जरायुजादिदेहव्यतिरिक्तं दुःखसहिष्णु शरीरं परलोके जायते॥१६॥
तेनानुभूयता यामीःशरीरेणेह यातनाः।
तास्वेव भूतमात्रासु प्रलीयन्ते विभागशः॥१७॥
तेन निर्गतेन शरीरेण ता यमकारिता यातना दुष्कृतिनो जीवाः सूक्ष्मानुभूतस्थूलशरीरनाशे तेष्वेवारम्भकभूतभागेषु यथास्वं प्रलीयन्ते। तत्संयोगिनो भूत्वा अवतिष्ठन्त इत्यर्थः॥१७॥
सोऽनुभूयासुखोदर्कान्दाषान्विषयसङ्गजान्।
व्यपेतकल्मषोऽभ्येति तावेवोभौमहौजसौ॥१८॥
स शरीरिभूतसूक्ष्मादिलिङ्गशरीरावच्छिन्नो निषिद्धशब्दस्पर्शरूपरसगन्धाख्यविषयोप-भोगजनितयमलोकदुःखाद्यनुभूयानन्तरं भोगादपहतपाप्मा तावेव महत्परमात्मानौ महावीर्यौ द्वावाश्रयति॥१८॥
तौ धर्मं पश्यतस्तस्य पापं चातन्द्रितौ सह।
याभ्यां प्राप्नोति संपृक्तः प्रेत्येह च सुखासुखम्॥१९॥
तौ महत्परमात्मानौ अनलसौ तस्य जीवस्य धर्मं भुक्तशेषं च पापं सह विचारयतः। याभ्यां धर्माधर्माभ्यां युक्तो जीवः परलोकेहलोकयोः सुखदुःखे प्राप्नोति॥१९॥
यद्याचरति धर्मं स प्रायशोऽधर्ममल्पशः।
तैरेव चावृतो भूतैः स्वर्गे सुखमुपाश्नुते॥२०॥
स यदि जीवो मानुषदशायां बाहुल्येन धर्ममनुतिष्ठति अल्पं चाधर्मं तदा तैरेवपृथिव्यादिभूतैः स्थूलशरीररूपतया परिणतैर्युक्तः स्वर्गसुखमनुभवति॥२०॥
यदि तु प्रायशोऽधर्मं सेवते धर्ममल्पशः।
तैर्भूतैः स परित्यक्तो यामीः प्राप्नोति यातनाः॥२१॥
यदि पुनः स जीवो मानुषदशायां बाहुल्येन पापमनुतिष्ठति अल्पंच पुण्यं तदा तैरेव भूतैर्मानुषदेहरूपतया परिणतैस्त्यक्तो मृतः सन्ननन्तरं पञ्चभ्य एवमात्राभ्यइत्युक्तरीत्या यातनानुभवोचितसंपातकठिनदेहो यामीःपीडा अनुभवति॥२१॥
यामीस्ता यातनाः प्राप्य स जीवो वीतकल्मषः
तान्येव पञ्च भूतानि पुनरप्येति भागशः॥२२॥
स जीवो यमकारितास्ताःपीडास्तेन कठिनदेहेनानुभूय ततो भोगेनापहतपाप्मा तान्पञ्चजरायुजादिशरीरारम्भकान्पृथिव्यादिभूतभागानधितिष्ठति। मानुषादिशरीरं गृह्णातीत्यर्थः॥२२॥
एता दृष्ट्वास्य जीवस्य गतीःस्वेनैव चेतसा।
धर्मतोऽधर्मतश्चैव धर्मे दध्यात्सदा मनः॥२३॥
अस्य जीवस्य एता धर्माधर्महेतुकाः स्वर्गनरकाद्युपभोगोचितप्रियाप्रियदेहप्राप्तीरन्तःकरणे ज्ञात्वा धर्मानुष्ठाने मनः सदासंगतं कुर्यात्॥२३॥
सत्त्वं रजस्तमश्चैवत्रीन्विद्यादात्मनोगुणान्।
यैर्व्याप्येमान्स्थितो भावान्महान्सर्वानशेषतः॥२४॥
सत्त्वरजस्तमांसि त्रीणि वक्ष्यमाणगुणलक्षणानि आत्मोपकारकत्वादात्मनोमहतो गुणाञ्जानीयात्। यैर्व्याप्तोमहानिमान्स्थावरजङ्गमरूपान्पदार्थान्निःशेषेण व्याप्य स्थितः॥२४॥
यो यदैषां गुणोदेहे साकल्येनातिरिच्यते।
स तदा तद्गुणप्रायं तं करोति शरीरिणम्॥२५॥
यद्यपि सर्वमेवेदं त्रिगुणं तथापि यत्र देहे येषां गुणानां मध्ये योगुणा यदा साकल्येनाधिकोभवति तदा तद्गुणलक्षणबहुलं तं देहिनं करोति॥२५॥
संप्रति सत्त्वादीनां लक्षणमाह—
सत्त्वं ज्ञानं तमोऽज्ञानं रागद्वेषौ रजः स्मृतम्।
एतद्व्याप्तिमदेतेषां सर्वभूताश्रितं वपुः॥२६॥
यथार्थावभासो ज्ञानं तत्सत्त्वस्य लक्षणम्। एतद्विपरीतमज्ञानं तत्तमोलक्षणम्।विषादाभिलाषं मानसकार्यंरजोलक्षणम्।स्वरूपं तु सत्त्वरजस्तमसां प्रीत्यप्रीतिविषादात्मकम्।तथा च पठन्ति “प्रीत्यप्रीतिविषादात्मकाः प्रकाशप्रवृत्तिनियमार्थाः।अन्योन्याभिभवाश्रयजननमिथुनवृत्तयश्च गुणाः॥"(सां. का. १२) एतच्चैषां स्वरूपमनन्तरश्लोकत्रयेणवक्ष्यति। एतेषां सत्त्वादिगुणानामेतज्ज्ञानादि सर्वप्राणिव्यापकं लक्षणम्॥२६॥
तत्र यत्प्रीतिसंयुक्तं किंचिदात्मनि लक्षयेत्।
प्रशान्तमिव शुद्धाभं सत्त्वं तदुपधारयेत्॥२७॥
तस्मिन्नात्मनि यत्संवेदनं प्रीतियुक्तं प्रत्यस्तमितक्लेशं प्रकाशरूपमनुभवेत्तत्सत्त्वं जानीयात्॥२७॥
यत्तु दुःखसमायुक्तमप्रीतिकरमात्मनः।
तद्रजोप्रतिपं विद्यात्सततं हारि देहिनाम्॥२८॥
यत्पुनः संवेदनं दुःखानुविद्धमतएव सत्त्वशुद्धात्प्रीतेरजनकं सर्वदा च शरीरिणां विषयस्पृहोत्पादकं तत्त्वानिवारकत्वात्प्रतिपक्षं रजो जानीयात्॥२८॥
यत्तु स्यान्मोहसंयुक्तमव्यक्तं विषयात्मकम्।
अप्रतर्क्यमविज्ञेयं तमस्तदुपधारयेत्॥२९॥
यत्पुनः सदसद्विवेकशून्यमस्फुटविषयाकारस्वभावमतर्कणीयस्वरूपमन्तःकरणबहिःकरणाभ्यां दुर्ज्ञातं तत्तमो जानीयात्। एषां च गुणानां स्वरूपकथनं सत्त्ववृत्त्यवस्थितौ यत्नवता भवितव्यमित्येतत्प्रयोजनकम्॥२९॥
त्रयाणामपि चैतेषां गुणानां यः फलोदयः।
अग्र्योमध्यो जघन्यश्च तं प्रवक्ष्याम्यशेषतः॥३०॥
एतेषां सत्वादीनां त्रयाणामपि गुणानां यथाक्रममुत्तममध्यमाधमरूपो यः फलोत्पादकस्तंविशेषेण वक्ष्यामि॥३०॥
वेदाभ्यासस्तपो ज्ञानं शौचमिन्द्रियनिग्रहः।
धर्मक्रियात्मचिन्ता च सात्त्विकं गुणलक्षणम्॥३१॥
वेदाभ्यासः, प्राजापत्याद्यनुष्ठानं, शास्त्रार्थावबोधः, मृद्वार्यादिशौचं, इन्द्रियसंयमः, दानादिधर्मानुष्ठानम्, आत्मध्यानपरता एतत्सत्त्वाख्यगुणस्य कार्यम्॥३१॥
आरम्भरुचिताऽधैर्यमसत्कार्यपरिग्रहः।
विषयोपसेवा चाजस्रं राजसं गुणलक्षणम्॥३२॥
फलार्थं कर्मानुष्ठानशीलता, अल्पेऽप्यर्थे वैक्लव्यं, निषिद्धकर्माचरणम् अजस्रंशब्दादिविषयोपभोग इत्येतद्रजोभिधानगुणस्य कार्यम्॥३२॥
लोभः स्वप्नोऽधृतिः क्रौर्यं नास्तिक्यं भिन्नवृत्तिता।
याचिष्णुता प्रमादश्चतामसं गुणलक्षणम्॥३३॥
अधिकाधिकधनस्पृहा, निद्रात्मता, कातर्यं, पैशून्यं, परलोकाभावबुद्धिः, आचारपरिलोपः, याचनशीलत्वं, संभवेऽपि धर्मादिष्वनवधानं, इत्येतत्तामसाभिधानस्य गुणस्य लक्षणम्॥३३॥
त्रयाणापि चैतेषां गुणानां त्रिषु तिष्ठताम्।
इदं सामासिकं ज्ञेयं क्रमशो गुणलक्षणम्॥३४॥
एषां सत्त्वादीनां त्रयाणामपि गुणानां त्रिषु कालेषु भूतभविष्यद्वर्तमानेषुविद्यमानानामिदं वक्ष्यमाणसाक्षेपिकांक्रमेण गुणलक्षणं ज्ञातव्यम्॥३४॥
यत्कर्म कृत्वा कुर्वंश्च करिष्यंश्चैव लज्जति।
तज्ज्ञेयं विदुषा सर्वं तामसं गुणलक्षणम्॥३५॥
यत्कर्मकृत्वा, कुर्वन्, करिष्यंश्च लज्जावान्भवति। कालत्रये द्वयोरन्यत्रवेति विवक्षितं तत्सर्वं तमःकार्यत्वात्तमोऽभिधानं गुणलक्षणं शास्त्रविदा बोद्धव्यम्॥३५॥
येनास्मिन्कर्मणा लोके ख्यातिमिच्छति पुष्कलाम्।
न च शोचत्यसंपत्तौ तद्विज्ञेयं तु राजसम्॥३६॥
इह लोके महतीं श्रियं प्राप्नोतीत्येदर्थमेव यो यत्कर्म करोति न परलोकार्थं नच तत्कर्मफलासंपत्तौ दुःखी भवति तद्रजःकार्यत्वाद्रजोगुणलक्षणं विज्ञेयम्॥३६॥
यत्सर्वेणेच्छति ज्ञातुं यन्न लज्जति चाचरन्।
येन तुष्यति चात्मास्य तत्सत्त्वगुणलक्षणम्॥३७॥
यत्कर्म वेदार्थं सर्वात्मना ज्ञातुमिच्छति, यच्च कर्माचरन्कालत्रयेऽपि न लज्जति, येन कर्मणास्यात्मतुष्टिर्जायते, तत्सत्त्वाख्यस्य गुणस्यलक्षणं ज्ञेयम्॥३७॥
तमसो लक्षणं कामो रजसस्त्वर्थ उच्यते।
सत्त्वस्य लक्षणं धर्मः श्रैष्ठ्यमेषां यथोत्तरम्॥३८॥
कामप्रधानता तमसो लक्षणम्। अर्थनिष्ठता रजसः। धर्मप्रधानता सत्त्वस्य।एषां च कामादीनामुत्तरोत्तरस्य श्रेष्ठत्वम्।कामादर्थः श्रेयानर्थमूलत्वात्कामस्य।ताभ्यां च धर्मस्तन्मूलत्वात्तयोः॥३८॥
येन यस्तु गुणेनैषां संसारान्प्रतिपद्यते।
तान्समासेन वक्ष्यामि सर्वस्यास्य यथाक्रमम्॥३९॥
एषां सत्त्वादीनां गुणानां मध्ये येन गुणेन स्वकार्येणया गतीर्जीवःप्राप्नोति ताः सर्वस्यास्य जगतः संक्षेपतः क्रमेण वक्ष्यामि॥३९॥
देवत्वं सात्त्विका यान्ति मनुष्यत्वं च राजसाः।
तिर्यक्त्वंतामसानित्यमित्येषा त्रिविधा गतिः॥४०॥
ये सत्त्ववृत्ताववस्थितास्ते देवत्वं यान्ति। ये तु रजोवृत्त्यवस्थितास्ते मनुष्यत्वम्।ये तमोवृत्तिस्थास्ते तिर्यक्त्वं चेत्येषा त्रिविधा जन्मप्राप्तिः॥४०॥
त्रिविधा त्रिविधैषा तु विज्ञेया गौणिकी गतिः।
अधमा मध्यमाग्र्याच कर्मविद्या विशेषतः॥४१॥
या सत्त्वादिगुणत्रयनिमित्ता त्रिविधा जन्मान्तरप्राप्तिरुक्तासा देशकालादिभेदेन संसारहेतुभृतकर्मभेदाज्ज्ञानभेदाच्चाधममध्यमोत्तमभेदेन पुनस्त्रिविधा बोद्धव्या॥४१॥
स्थावराः कृमिकीटाश्चमत्स्याः सर्पाः सकच्छपाः।
पशवश्चमृगाश्चैव जघन्या तामसी गतीः॥४२॥
स्थावरा वृक्षादयः, कृमयः सूक्ष्माः प्राणिनः, तेभ्य ईषत्स्थूलाः कीटाः, तथा मत्स्यसर्पकूर्मपशुमृगाश्चेत्येषा तमोनिमित्ता जघन्या गतिः॥४२॥
हस्तिनश्च तुरंगाश्च शूद्रा म्लेच्छाश्चगर्हिताः।
सिंहा व्याघ्रा वराहाश्च मध्यमा तामसी गतिः॥४३॥
हस्त्यश्वशूद्रम्लेच्छसिंहव्याघ्रसूकरास्तमोगुणनिमित्ता मध्यमा गतिः। गर्हिता इति म्लेच्छानां स्वरूपानुवादः॥४३॥
चारणाश्च सुपर्णाश्च पुरुषाश्चैव दाम्भिकाः।
रक्षांसि च पिशाचाश्च तामसीषूत्तमा गतिः॥४४॥
चारणा नटादयः, सुपर्णाः पक्षिणः, छद्मना कर्मकारिणः पुरुषाः, राक्षसाः, पिशाचाश्चेत्येषा तामसीषूत्तमा गतिः॥४४॥
झल्ला मल्ला नटाश्चैव पुरुषाः शस्त्रवृत्तयः।
द्यूतपानप्रसक्ताश्च जघन्या राजसी गतिः॥४५॥
झल्ला मल्लाः क्षत्रियाद् व्रात्यात्सवर्णायामुत्पन्ना दशमाध्यायोक्ताज्ञेयाः। तत्र झल्ला यष्टिप्रहरणाः, मल्ला बाहुयोधिनः, रङ्गावतारका नटाःशस्त्रजीविद्यूतपानप्रसक्ताश्च पुरुषाअधमा राजसी गतिर्ज्ञेया॥४५॥
राजानः क्षत्रियाश्चैव राज्ञां चैव पुरोहिताः।
वादयुद्धप्रधानाश्च मध्यमा राजसीगतिः॥४६॥
राजानोऽभिषिक्ताजनपदेश्वराः। तथा क्षत्रिया राजपुरोहिताश्च शास्त्रार्थकलहप्रियाश्च एषा राजसी गतिर्मध्यमा बोद्धव्या॥४६॥
गन्धर्वा गुह्यका यक्षा विबुधानुचराश्च ये।
तथैवाप्सरसः सर्वा राजसीषूत्तमा गतिः॥४७॥
गन्धर्वाः, गुह्यकाः, यक्षा जातिविशेषाः पुराणादिप्रसिद्धाः, ये च देवानुयायिनो विद्याधरादयः, अप्सरसश्च देवगणिकाः सर्वा इत्येषा राजसीमध्य उत्कृष्टा गतिः॥४७॥
तापसा यतयो विप्रा ये च वैमानिका गणाः।
नक्षत्राणि च दैत्याश्च प्रथमा सात्त्विकी गतिः॥४८॥
वानप्रस्थाः, भिक्षवः, ब्राह्मणाश्च, अप्सरसो व्यतिरिक्ताः पुष्पकादिविमानचारिणः, नक्षत्राणि, दैत्याश्चेत्येषा सत्त्वनिमित्ताऽधमा गतिः॥४८॥
यज्वान ऋषयो देवा वेदा ज्योतींषि वत्सराः।
पितरश्चैव साध्याश्च द्वितीया सात्त्विकी गतिः॥४९॥
यागशीलाः, तथर्षयः, देवाः, वेदाभिमानिन्यश्च देवता विग्रहवत्य इतिहासप्रसिद्धाः, ज्योतींषि ध्रुवादीनि, वत्सरा इतिहासदृष्ट्या विग्रहवन्तः, पितरः सोमपादयः, साध्याश्च देवयोनिविशेषा इत्येषा सत्त्वनिमित्ता मध्यमा गतिः॥४९॥
ब्रह्मा विश्वसृजो धर्मो महानव्यक्तमेव च।
उत्तमां सात्त्विकीमेतां गतिमाहुर्मनीषिणः॥५०॥
चतुर्वदनः, विश्वसृजश्चमरीच्यादयः, धर्मोविग्रहवान्, महान्, अव्यक्तं च सांख्यप्रसिद्धं च तत्त्वद्वयं, तदधिष्ठातृदेवताद्वयमिह विवक्षितम्।अचेतनगुणत्रयमात्रस्योत्तमसात्त्विकगतित्वानुपपत्तेः। एतां चतुर्वदनाद्यात्मिक सत्वनिमित्तामुत्कृष्टां गतिं पण्डिता वदन्ति॥५०॥
एष सर्वः समुद्दिष्टस्त्रिप्रकारस्य कर्मणः।
त्रिविधस्त्रिविधः कृत्स्नः संसारः सार्वभौतिकः॥५१॥
एष मनोवाक्कायरूपत्रयभेदेन त्रिप्रकारस्य कर्मणः सत्त्वरजस्तमोभेदेन त्रिविधः पुनः प्रथममध्यमोत्तमभेदेन त्रिविधः सर्वप्राणिगतः समग्रो गतिविशेषः कार्त्स्न्येनोक्तः। सार्वभौतिक इत्यभिधानादनुक्ताअप्यत्रगतयो द्रष्टव्याः। उक्ता गतयस्तु प्रदर्शनार्थाः॥५१॥
इन्द्रियाणां प्रसंगेन धर्मस्यासेवनेन च।
पापान्संयान्ति संसारानविद्वांसो नराधमाः॥५२॥
इन्द्रियाणां विषयेषु प्रसंगेन निषिद्धाचरणेन च प्रायश्चित्तादिधर्माननुष्ठानेन मूढा मनुष्यापसदाः कुत्सिता गतीः प्राप्नुवन्ति॥५२॥
यां यां योनिं तु जीवोऽयं येन येनेह कर्मणा।
क्रमशो याति लोकेऽस्मिंस्तत्तत्सर्वं निबोधत॥५३॥
अयं जीवो येन येन पापेन कर्मणा इह लोके कृतेन यद्यज्जन्म प्राप्नोति तत्सर्वं क्रमेण शृणुत॥५३॥
बहून्वर्षगणान्घोरान्नरकान्प्राप्य तत्क्षयात्।
संसारान्प्रतिपद्यन्ते महापातकिनस्त्विमान्॥५४॥
ब्रह्महत्यादिमहापातककारिणो बहून्वर्षसमुहान् भयङ्करान्नरकान्प्राप्य तदुपभोगक्षयाद् दुष्कृतशेषेण वक्ष्यमाणान् जन्मविशेषान्प्राप्नुवन्ति॥५४॥
श्वसूकरखरोष्ट्राणां गोजाविमृगपक्षिणाम्।
चण्डालपुक्कसानां च ब्रह्महा योनिमृच्छति॥५५॥
कुक्कुरसूकरगर्दभोष्ट्रगोच्छागमेषमृगपक्षिचण्डालानां पुक्कसानां चनिषादेन शूद्रायांजातानां सम्बन्धिनींजातिं ब्रह्महाप्राप्नोति तत्र पापशेषगौरवलाघवापेक्षयाक्रमेण सर्वयोनिप्राप्तिर्बोद्धव्या। एवमुत्तरत्रापि॥५५॥
कृमिकीटपतङ्गानां विड्भुजां चैव पक्षिणाम्।
हिंस्राणां चैव सत्त्वानां सुरापो ब्राह्मणो व्रजेत्॥५६॥
कृमिकीटशलभानां पुरीषभक्षिणां पक्षिणां हिंसनशीलानां च व्याघ्रादीनां प्राणिनां जातिं सुरापो ब्राह्मणो गच्छति॥१६॥
लूताहिसरटानां च तिरश्चांचाम्बुचारिणाम्।
हिंस्राणां च पिशाचानां स्तेनो विप्रः सहस्रशः॥५७॥
ऊर्णनाभसर्पकृकलासानां, जलचराणां च, तिरश्चांकुम्भीरादीनां, हिंसनशीलानां च योनिंसुवर्णहारी ब्राह्मणः सहस्रवारान्प्राप्नोति॥५७॥
तृणगुल्मलतानां च क्रव्यादां दंष्ट्रिणामपि।
क्रूरकर्मकृतां चैव शतशो गुरुतल्पगः॥५८॥
तृणानां दूर्वादीनां, गुल्मानामप्रकाण्डादीनां, लतानां गुडूच्यादीनां, आममांसभक्षिणांगृध्रादीनां, दंष्ट्रिणां सिंहादीनां, क्रूरकर्मशालिनांवधशीलानां च व्याघ्रादीनां जातिंशतवारान्प्राप्नोति गुरुदारगामी॥५८॥
हिंस्रा भवन्ति क्रव्यादाः कृमयोऽभक्ष्यभक्षिणः।
परस्परादिनः स्तेनाः प्रेतान्त्यस्त्रीनिषेविणः॥५९॥
ये प्राणिवधशीलास्त आममांसाशिनो मार्जारादयो भवन्ति। अभक्ष्यभक्षिणोये ते कृमयो जायन्ते। महापातकव्यतिरिक्ताश्चौरास्ते परस्परं मांसस्यादिनो भवन्ति। ये चाण्डालादिस्त्रीगामिनस्ते प्रेताख्याः प्राणिविशेषा जायन्ते। प्रेतान्त्यस्त्रीनिषेविणइति छन्दःसमानत्वात्स्मृतीनां, सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्त इति विसर्गलोपेच। यद्वायलोपे च सवर्णदीर्घः॥५९॥
संयोगं पतितैर्गत्वा परस्यैव च योषितम्।
अपहृत्य च विप्रस्वं भवति ब्रह्मराक्षसः॥६०॥
यावत्कालीनपतितसंयोगेन पतितो भवति तावन्तं कालं ब्रह्महादिभिश्चतुर्भिः सह संसर्गं कृत्वा परेषां च स्त्रियं गत्वा ब्राह्मणसुवर्णादन्यदपहृत्य एकैकपापकारेण ब्रह्मराक्षसो भूतविशेषो भवति॥६०॥
मणिमुक्ताप्रवालानि हृत्वा लोभेन मानवः।
विविधानि च रत्नानि जायते हेमकर्तृषु॥६१॥
मणीन्माणिक्यादीनि, मुक्ताविद्रुमौ च नानाविधानि च रत्नानि वैदूर्यहारकादीनि लोभेन हृत्वाऽऽत्मीयभ्रमाद्विना सुवर्णकारयोनौ जायते। केचित्तुहेमकारपक्षिणमाचक्षते॥६१॥
धान्यंहृत्वा भवत्याखुः कांस्यं हंसो जलं प्लवः।
मधु दंशः पयः काको रसं श्वा नकुलो घृतम्॥६२॥
धान्यमपहृत्य मूषिको भवति। कांस्यं हृत्वा हंसः, जलं हृत्वा प्लवाख्यः पक्षी, माक्षिकं हृत्वा दंशः, क्षीरं हृत्वा काकः, विशेषोपदिष्टगुडलवणादिव्यतिरिक्तमिक्ष्वादि रसं हृत्वा श्वाभवति। घृतं हृत्वा नकुलो भवति॥६२॥
मांसं गृध्रो वपांमद्गुस्तैलं तैलपकः खगः।
चीरीवाकस्तु लवणं बलाका शकुनिर्दधि॥६३॥
मांसं हृत्वा गृध्रो भवति। वपां हृत्वा मद्गुनामा जलचरो भवति।तैलं हृत्वा तैलपायिकाख्यः पक्षी, लवणं हृत्वा चीराख्य उच्चैःस्वरः कीटः, दधि हृत्वा बलाकाख्यः पक्षी जायते॥६३॥
कौशेयं तित्तिरिर्हृत्वा क्षौमं हृत्वा तु दर्दुरः।
कार्पासतान्तवं क्रौञ्चो गोधा गां वाग्गुदो गुडम्॥६४॥
कीटकोशनिर्मितंवस्त्रंहृत्वा तित्तिरिर्नामा पक्षी भवति। क्षौमकृतं वस्त्रं हृत्वा मण्डूकः, कार्पासमयं पटं हृत्वा क्रौञ्चाख्यः प्राणी, गां हृत्वा गोपा, गुडं हृत्वा वाग्गुदनामा शकुनिर्भवति॥६४॥
छुच्छुन्दरिः शुभान्गन्धान्पत्रशाकं तु बर्हिणः।
श्वावित्कृतान्नं विविधमकृतान्नं तु शल्यकः॥६५॥
सुगन्धिद्रव्याणि कस्तूर्यादीनि हृत्वा छुच्छुन्दरिर्भवति। वास्तूकादिपत्रशाकं हृत्वा मयूरः, सिद्धान्नमोदनसक्त्वादि नानाप्रकारकं हृत्वा श्वाविधाख्यः प्राणी, अकृतान्नं तु व्रीहियवादिकं हृत्वा शल्यकसंज्ञो जायते॥६५॥
बको भवति हृत्वाग्निं गृहकारी ह्युपस्करम्।
रक्तानि हृत्वा वासांसि जायते जीवजीवकः॥६६॥
अग्निं हृत्वा बकाख्यः पक्षी जायते। गृहोपयोगि शूर्पमुसलादि हृत्वा भित्त्यादिषु मृत्तिकादिगृहकारी सपक्षः कीटो भवति। कुसुम्भादिरक्तानि वासांसि हृत्वा चकोराख्यः पक्षी जायते॥६६॥
वृको मृगेभं व्याघ्रोऽश्वंफलमूलं तु मर्कटः।
स्त्रीमृक्षः स्तोकको वारि यानान्युष्ट्रःपशूनजः॥६७॥
मृगं हस्तिनं वा हृत्वा वृकाख्यो हिंस्रः पशुर्भवति। घोटकं हृत्वा व्याघ्रोभवति। फलमूलं हृत्वा मर्कटो भवति। स्त्रियं हृत्वा भल्लूको भवति। पानार्थमुदकं हृत्वा चातकाख्यःपक्षी। यानानि शकटादीनि हृत्वा उष्ट्रो भवति। पशूनुक्तेतरान् हृत्वा छागो भवति॥६७॥
यद्वा तद्वा परद्रव्यमपहृत्य बलान्नरः।
अवश्यं याति तिर्यक्त्वंजग्ध्वा चैवाहुतं हविः॥६८॥
यत्किञ्चिदसारमपि परद्रव्यमिच्छातो मानुषोऽपहृत्य पुरोडाशादिकं तु हविरहुतं भुक्त्वा निश्चितं तिर्यक्त्वं प्राप्नोति॥६८॥
स्त्रियोऽप्येतेन कल्पेन हृत्वा दोषमवाप्नुयुः।
एतेषामेव जन्तूनां भार्यात्वमपयान्ति ताः॥६९॥
स्त्रियोऽप्येतेन प्रकारेणेच्छातः परस्वमपहृत्यपापंप्राप्नुवन्ति। तेन पापेनोक्तानां जन्तूनां भार्यात्वं प्रतिपद्यन्ते॥६९॥
एवं निषिद्धाचरणफलान्यभिधायाधुना विहिताकरणफलविपाकमाह—
स्वेभ्यः स्वेभ्यस्तु कर्मभ्यश्च्युता वर्णाह्यनापदि।
पापान्संसृत्य संसारान्प्रेष्यतां यान्ति शत्रुषु॥७०॥
ब्राह्मणादयश्चत्वारो वर्णा आपदं विनापञ्चयज्ञादिकर्मत्यागिनो वक्ष्यमाणाः कुत्सितायोनीः प्राप्य ततो जन्मान्तरे शत्रुदासत्वं प्राप्नुवन्ति॥७०॥
वान्ताश्युल्कामुखः प्रेतो विप्रोधर्मात्स्वकाच्च्युतः।
अमेध्यकुणपाशी च क्षत्रियः कटपूतनः॥७१॥
ब्राह्मणः स्वकर्मभ्रष्टश्छर्दितभुक् ज्वालामुखः प्रेतविशेषोजायते। क्षत्रियः पुनर्नष्टकर्मापुरीषशवभोजी कटपूतनाख्यः प्रेतविशेषो भवति॥७१॥
मैत्राक्षज्योतिकः प्रेतो वैश्यो भवति पूयभुक्।
चैलाशकश्च भवति शूद्रोधर्मात्स्वकाच्च्युतः॥७२॥
वैश्यो भ्रष्टकर्मा मैत्राक्षज्योतिकनामा पूयभक्षः प्रेतो जन्मान्तरे भवति। मित्रदेवताकत्वान्मैत्रः पायुस्तदेवाक्षं कर्मेन्द्रियं तत्र ज्योतिर्यस्य स मैत्राक्षज्योतिकः। पृषोदरादित्वाज्ज्योतिषः षकारलोपः। शूद्रः पुनर्भ्रष्टकर्मा चैलाशकाख्यः प्रेतो भवति। चैलं वस्त्रं तत्सम्बन्धिनींयूकामश्नातीति चैलाशकः। गोविन्दराजस्तु चेलाशकाख्यःकीटश्चैल इत्युच्यते तद्भक्षश्च स भवतीत्याह तदयुक्तं, प्रेताख्यप्राणिविशेषप्रकरणात्॥७२॥
यथा यथा निषेवन्ते विषयान्विषयात्मकाः।
तथा तथा कुशलता तेषां तेषूपजायते॥७३॥
यथा यथा शब्दादिविषयान्विषयलोलुपा नितान्तं सेवन्ते तथा तथा विषयेष्वेव तेषां प्रावीण्यं भवतीति॥७३॥
ततः—
तेऽभ्यासात्कर्मणां तेषां पापानामल्पबुद्धयः।
संप्राप्नुवन्ति दुःखानि तासु तास्विह योनिषु॥७४॥
तेऽल्पधियस्तेषां निबद्धविषयोपभोगानामभ्यासतारतम्यात्तासु तासुगर्हितगर्हिततरगर्हिततमासु तिर्यगादियोनिषु दुःखमनुभवन्ति॥७४॥
तामिस्रादिषु चोग्रेषु नरकेषु विवर्तनम्।
असिपत्रवनादीनि बन्धनच्छेदनानि च॥७५॥
“संप्राप्नुवन्ति” (म. स्मृ. १२-७४) इति पूर्वश्लोकस्थमिहोत्तरत्रानुवर्तते। तामिस्रादिषु चतुर्थाध्यायोक्तेषु घोरेषु नरकेषु दुःखानुभवं प्राप्नुवन्ति। तथाऽसिपत्रवनादीनि बन्धनच्छेदनात्मिकान्नरकान्प्राप्नुवन्ति॥७५॥
विविधाश्चैव संपीडाः काकोलूकैश्च भक्षणम्।
करम्भवालुकातापान्कुम्भीपाकांश्च दारुणान्॥७६॥
विविधपीडनं काकाद्यैर्भक्षणं तथा तप्तवालुकादीन्कुम्भीपाकादींश्चनरकान्दारुणान्प्राप्नुवन्ति॥७६॥
संभवांश्च वियोनीषु दुःखप्रायासु नित्यशः।
शीतातपाभिघातांश्च विविधानि भयानि च॥७७॥
संभवान् तिर्यगादिजातिषु नित्यं दुःखबहुलासूत्पत्तिं प्राप्नुवन्ति। तत्र शीतातपादिपीडनादि नानाप्रकाराणि च प्राप्नुवन्ति॥७७॥
असकृद्गर्भवासेषु वासं जन्म च दारुणम्।
बन्धनानि च काष्ठानि परप्रेष्यत्वमेव च॥७८॥
पुनः पुनर्गर्भस्थानेषु वासः समुत्पत्तिं च योनियन्त्रादिभिर्दुःखावहामुत्पन्नाश्च शृङ्खलादिभिर्बन्धनादिपीडामनुभवन्ति। परदासत्वं च प्राप्नुवन्ति॥७८॥
बन्धुप्रियवियोगांश्च संवासं चैव दुर्जनैः।
द्रव्यार्जनं च नाशं च मित्रामित्रस्य चार्जनम्॥७९॥
बान्धवैः सुहृद्भिः सह वियोगान्, दुर्जनैश्च सहैकत्रावस्थानं, धनार्जनप्रयासं, धनविनाशं, कष्टेन मित्रार्जनं, शत्रुप्रादुर्भावं प्राप्नुवन्ति च॥७९॥
जरां चैवाप्रतीकारां व्याधिभिश्चोपपीडनम्।
क्लेशांश्च विविधांस्तांस्तान्मृत्युमेव च दुर्जयम्॥८०॥
जरां चाविद्यमानप्रतीकारां व्याधिभिश्चोपपीडनं क्षुत्पिपासादिना च नानाप्रकारान् क्लेशान्मृत्युं च दुर्वारं प्राप्नुवन्ति॥८०॥
यादृशेन तु भावेन यद्यत्कर्म निषेवते।
तादृशेन शरीरेण तत्तत्फलमुपाश्नुते॥८१॥
यथाविधेन सात्त्विकेन राजसेन तामसेन वा चेतसा यद्यत्कर्म स्नानदानयोगाद्यनुतिष्ठति तादृशेनैव शरीरेण सात्त्विकेन रजोऽधिकेन तमोऽधिकेन वा तत्तत्स्नानादिफलमुपभुङ्क्ते॥८१॥
एष सर्वः समुद्दिष्टः कर्मणां वः फलोदयः।
नैश्रेयसकरं कर्म विप्रस्येदं निबोधत॥८२॥
एष युष्माकं विहितप्रतिषिद्धानां कर्मणां सर्वः फलोदय उक्तः इदानीं ब्राह्मणस्य निःश्रेयसाय मोक्षाय हितं कर्मानुष्ठानमिदं शृणुत॥४२॥
वेदाभ्यासस्तपोज्ञानमिन्द्रियाणां च संयमः।
अहिंसा गुरुसेवा च निःश्रेयसकरं परम्॥८३॥
उपनिषदादेर्वेदस्य ग्रन्थतोऽर्थतश्चावर्तनं, तपः कृच्छ्रादि, ज्ञानं ब्रह्मविषयं, इन्द्रियजयः, अविहितहिंसावर्जनं, गुरुशुश्रूषेत्येतत्प्रकृष्टं मोक्षसाधनम्॥८३॥
सर्वेषामपि चैतेषां शुभानामिह कर्मणाम्।
किंचिच्छ्रेयस्करतरं कर्मोक्तं पुरुषं प्रति॥८४॥
सर्वेषामप्येतेषां वेदाभ्यासादीनां शुभकर्मणां मध्ये किंचित्कर्मातिशयेन मोक्षसाधनं स्यादिति वितर्केऋषीणां जिज्ञासाविशेषादुत्तरश्लोकेन निर्णयमाह॥८४॥
सर्वेषामपि चैतेषामात्मज्ञानं परं स्मृतम्।
तद्ध्यग्र्यंसर्वविद्यानां प्राप्यते ह्यमृतं ततः॥८५॥
एषां वेदाभ्यासादीनां सर्वेषामपि मध्ये उपनिषदुक्तपरमार्थज्ञानं प्रकृष्टं स्मृतं यस्मात्सर्वविद्यानां प्रधानम्। अत्रैव हेतुमाह। यतो मोक्षस्तस्मात्प्राप्यते॥८५॥
षण्णामेषां तु सर्वेषां कर्मणां प्रेत्य चेह च।
श्रेयस्करतरं ज्ञेयं सर्वदा कर्म वैदिकम्॥८६॥
एषां पुनः षण्णां पूर्वोक्तानां वेदाभ्यासादीनां कर्मणां मध्ये वैदिकं कर्म परमात्मज्ञानमैहिकामुष्मिकश्रेयस्करतरं ज्ञातव्यम्। पूर्वश्लोके मोक्षहेतुत्वमात्मज्ञानस्योक्तम्, इह तु ऐहिकामुष्मिकश्रेयोऽन्तरहेतुत्वमुच्यत इत्यपौनरुक्त्यम्। तथाहि प्रतीकोपासनानां संशयोदयं
“नाम ब्रह्मेत्युपास्ते यावन्नाम्नोगतं तत्रास्यकामचारो भवति”।गोविन्दराजस्तु एषांपूर्वश्लोकोक्तानां वेदाभ्यासादीनां षण्णां कर्मणां मध्यात्स्मार्त्तकर्मापेक्षया वैदिकं कर्म सर्वदेहपरलोके सातिशयं सातिशयेन कीर्तिस्वर्गनिःश्रेयसाधनं ज्ञेयमिति व्याख्यातवान्।तदयुक्तम्, वेदाभ्यासादीनां षण्णामपि प्रत्येकं श्रुतिविहितत्वात्। तेषु मध्ये स्मार्तापेक्षया किंचिदेवं किंचिच्चनेति न संभवति। ततश्च कथं निर्धारणे षष्ठी।तस्माद्यथोक्तैवव्याख्या॥८६॥
इदानीमैहिकामुष्मिकश्रेयःसाधनत्वमेवात्मज्ञानस्य स्पष्टयति—
वैदिके कर्मयोगे तु सर्वाण्येतान्यशेषतः।
अन्तर्भवन्ति क्रमशस्तस्मिंस्तस्मिन्क्रियाविधौ॥८७॥
वैदिके पुनः कर्मयोगे परमात्मोपासनारुपेसर्वाण्येतानि पूर्वश्लोकोक्तान्यैहिकामुष्मिकश्रेयांसि तस्मिन्नुपासनाविधौ क्रमशः संभवन्ति। अथवा सर्वाण्येतानीति वेदाभ्यासादीन्येव परामृश्यन्ते। परात्मज्ञाने वेदाभ्यासादीनि “तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन” इति श्रुतिविहिताङ्गत्वेनान्तर्भवन्ति॥८७॥
सुखाभ्युदयिकं चैव नैःश्रेयसिकमेव च।
प्रवृत्तं च निवृत्तं च द्विविधं कर्म वैदिकम्॥८८॥
वैदिकं कर्मात्र ज्योतिष्टोमादि प्रतीकोपासनादि च गृह्यते्। स्वर्गादिसुखप्राप्तिकरसंसारप्रवृत्तिहेतुत्वात्प्रवृत्ताख्यं वैदिकं कर्म, तथा निःश्रेयसं मोक्षस्तदर्थं कर्म नैःश्रेयसिकं संसारनिवृत्तिहेतुत्वान्निवृत्ताख्यमित्येवं वैदिकं कर्म द्विप्रकारकं वेदितव्यम्॥८८॥
एतदेव स्पष्टयति—
इह चामुत्र वा काम्यं प्रवृत्तं कर्म कीर्त्यते।
निष्कामंज्ञानपूर्वंतु निवृत्तमुपदिश्यते॥८९॥
[ अकामोपहतं नित्यं निवृत्तं च विधीयते।
कामतस्तु कृतं कर्म प्रवृत्तमुपदिश्यते॥७॥]
इह काम्यसाधनं वृष्टिहेतुकारि यागादिरत्र स्वर्गादिफलसाधनं ज्योतिष्टोमादि यत्कामतया क्रियते तत्संसारप्रवृत्तिहेतुत्वात्प्रवृत्तमित्युच्यते। दृष्टादृष्टफलकामनारहितं पुनर्ब्रह्मज्ञाना-भ्यासपूर्वकंसंसारनिवृत्तिहेतुत्वान्निवृत्तमित्युच्यते॥८९॥
प्रवृत्तं कर्म संसेव्य देवानामेति साम्यताम्।
निवृत्तं सेवमानस्तु भूतान्यत्येति पञ्च वै॥९०॥
प्रवृत्तकर्माभ्यासेन देवसमानगतित्वं तत्फलं कर्मणा प्राप्नोति। एतच्च प्रदर्शनार्थमन्यफलकेन कर्मणा प्रवृत्तेन फलान्तरमपि प्राप्नोति। निवृत्तकर्माभ्यासेन पुनः शरीरारम्भकानि पञ्च भूतान्यतिक्रामति। मोक्षं प्राप्नोतीत्यर्थः॥९०॥
सर्वभूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि।
समं पश्यन्नात्मयाजी स्वाराज्यमधिगच्छति॥९१॥
सर्वभूतेषु स्थावरजङ्गमात्मकेष्वहमेवात्मरूपेणास्मि सर्वाणि भूतानि परमात्मपरिणामसिद्धानि मय्येव परमात्मन्यासत इति सामान्येन जानन्नात्मयाजी ब्रह्मापर्णन्यायेन ज्योतिष्टोमादि कुर्वन् स्वेन राजते प्रकाशत इति स्वराट् ब्रह्म तस्य भावः स्वाराज्यं ब्रह्मत्वं लभते। मोक्षमाप्नोतीत्यर्थः। तथा च श्रुतिः—“सर्वंखल्विदं ब्रह्म तज्जलानिति शान्त उपासीत”।तथा यजुर्वेदमन्त्रः— “यस्तु सर्वाणि भूतान्यात्मन्येवानुपश्यति। सर्वभूतेषु चात्मानं ततो न विजुगुप्सते”॥९१॥
यथोक्तान्यपि कर्माणि परिहाय द्विजोत्तमः।
आत्मज्ञाने शमे च स्याद्वेदाभ्यासे च यत्नवान्॥९२॥
शास्त्रचोदितान्यप्यग्निहोत्रादीनिकर्माणि परित्यज्य ब्रह्मध्यानेन्द्रियजयप्रणवोपनिषदादिवेदाभ्यासेषु ब्राह्मणो यत्नं कुर्यात्। एतच्चैषां मोक्षोपायान्तरङ्गोपायत्वप्रदर्शनार्थं न त्वग्निहोत्रादिपरित्यागपरत्वमुक्तम्॥९२॥
एतद्धि जन्मसाफल्यं ब्राह्मणस्य विशेषतः।
प्राप्यैतत्कृतकृत्यो हि द्विजो भवति नान्यथा॥९३॥
एतदात्मज्ञानवेदाभ्यासादि द्विजातेर्जन्मसाफल्यापादकत्वाज्जन्मनः साफल्यं विशेषेण ब्राह्मणस्य।यस्मादेतत्प्राप्य द्विजातिः कृतकृत्यो भवति न प्रकारान्तरेण॥९३॥
इदानीं वेदादेव ब्रह्म ज्ञातव्यमिति प्रदर्शयितुं वेदप्रशंसामाह—
पितृदेवमनुष्याणां वेदश्चक्षुः सनातनम्।
अशक्यं चाप्रमेयं च वेदशास्त्रमिति स्थितिः॥९४॥
पितृदेवमनुष्याणां हव्यकव्यान्नदानेषु वेद एव चक्षुरिव चक्षुरनश्वरं तत्प्रमाणत्वादसन्निकृष्टफलकव्यदानादौ प्रमाणान्तरानवकाशात्। अशक्यं च वेदशास्त्रं कर्तुम्। अनेनापौरुषेयतोक्ता, अप्रमेयं च मीमांसादिन्यायनिरपेक्षतयानवगम्यमानप्रमेयमेवं व्यवस्था। ततश्च मीमांसया व्याकरणाद्यङ्गैश्च सर्वब्रह्मात्मकं वेदार्थं जानीयादिति व्यवस्थितम्॥९४॥
या वेदबाह्याः स्मृतयो याश्च काश्च कुदृष्टयः।
सर्वास्ता निष्फलाः प्रेत्य तपोनिष्ठा हि ताः स्मृताः॥९५॥
या स्मृतयो वेदमूला न भवन्ति दृष्टार्थवाक्यानि चैत्यवन्दनात्स्वर्गो भवतीत्यादीनि। यानि चासत्तर्कमूलानि देवतापूर्वादिनिराकरणात्मकानि वेदविरुद्धानि चार्वाकदर्शनानि सर्वाणि परलोके निष्फलानि यस्मान्नरकफलानि तानि मन्वादिभिः स्मृतानि॥९५॥
एतदेव स्पष्टयति—
उत्पद्यन्ते च्यवन्ते च यान्यतोऽन्यानि कानिचित्।
तान्यर्वाक्कालिकतया निष्फलान्यनृतानि च॥९६॥
यान्यतो वेदादन्यमूलानि च कानिचिच्छास्त्राणि पौरुषेयत्वादुत्पद्यन्ते एवमाशु विनश्यन्ति। तानि च इदानींतनत्वान्निष्फलानि असत्यरूपाणि च। स्मृत्यादीनां तु वेदमूलत्वादेव प्रामाण्यम्॥९६॥
चातुर्वर्ण्यं त्रयो लोकाश्चत्वारश्चाश्रमाः पृथक्।
भूतं भव्यं भविष्यं च सर्वं वेदात्प्रसिध्यति॥९७॥
“ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीत्” इत्यादिवेदादेव चातुर्वर्ण्यं प्रसिध्यति। ब्राह्मणीभूतमातापितृजनितत्वमिति तदुपजीवितया स्वर्गादिलोकोऽपि वेदादेव प्रसिद्धः। एवं ब्रह्मचर्याद्याश्रमा अपि चत्वारो वेदमूलकत्वाद्वेदादेव प्रसिध्यन्ति। किं बहुना, यत्किंचिदतीतं वर्तमानं भविष्यं च तत्सर्वं “अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यग्”(म. स्मृ. ३-७६) इत्यादिन्यायेन वेदादेव प्रसिध्यति॥९७॥
शब्दःस्पर्शश्च रूपं च रसो गन्धश्च पञ्चमः।
वेदादेव प्रसूयन्ते प्रसूतिगुणकर्मतः॥९८॥
यइह लोके परलोके च शब्दादयो विषयाः प्रसूयन्ते प्रयुज्यन्ते एतैरिति प्रसूतयः प्रसूतयश्च गुणाश्चेति सत्वरजस्तमोरूपाः तन्निबन्धनवैदिककर्महेतुत्वाद्वेदादेव प्रसिध्यन्ति॥९८॥
बिभर्ति सर्वभूतानि वेदशास्त्रं सनातनम्।
तस्मादेतत्परं मन्ये यज्जन्तोरस्य साधनम्॥९९॥
वेदशास्त्रं नित्यं सर्वभूतानि धारयति। तथा च “हविरग्नौ हूयते सोऽग्निरादित्यमुपसर्पतितत्सूर्यो रश्मिभिर्वर्षति तेनान्नं भवति अथेह भूतानामुत्पत्तिस्थितिश्चेति हविर्जायते"इति ब्राह्मणम्। तस्माद्वेदशास्त्रमस्य जन्तोर्वैदिककर्माधिकारिपुरुषस्य प्रकृष्टंपुरुषार्थसाधनंजानन्ति॥९९॥
सेनापत्यं च राज्यं च दण्डनेतृत्वमेव च।
सर्वलोकाधिपत्यं च वेदशास्त्रविदर्हति॥१००॥
सेनापत्यं, राज्यं, दण्डप्रणेतृत्वं, सर्वभूम्याधिपत्यादीन्येतत्सर्वमुक्तप्रयोजनं वेदात्मकशास्त्रज्ञ एवार्हति॥१००॥
यथा जातबलो वह्निर्दहत्यार्द्रानपि द्रुमान्।
तथा दहति वेदज्ञः कर्मजं दोषमात्मनः॥१०१॥
[न वेदबलमाश्रित्य पापकर्मरुचिर्भवेत्।
अज्ञानाच्च प्रमादाच्च दहते कर्म नेतरत्॥८॥]
यथा वृद्धोऽग्निरार्द्रानपि द्रुमान्दहत्येवं ग्रन्थतोऽर्थतश्च वेदज्ञः प्रतिषिद्धाद्याचरणादिकर्मजनितं पापमात्मनो नाशयति। एवं च न वेदः केवलं स्वर्गापवर्गादिहेतुः किं त्वहितनिवृत्तिहेतुरिति दर्शितः॥१०१॥
वेदशास्त्रार्थतत्त्वज्ञो यत्र तत्राश्रमे वसन्।
इहैव लोके तिष्ठन्स ब्रह्मभूयाय कल्पते॥१०२॥
यस्तत्त्वतो वेदं तदर्थं च कर्म ब्रह्मात्मकं जानाति स नित्यनैमित्तिककर्मानुगृहीतब्रह्मज्ञानेन ब्रह्मचर्याद्याश्रमावस्थितोऽस्मिन्नेव लोके तिष्ठन् ब्रह्मत्वाय कल्पते॥१०२॥
अज्ञेभ्यो ग्रन्थिनः श्रेष्ठा ग्रन्थिभ्योधारिणो वराः।
धारिभ्यो ज्ञानिनः श्रेष्ठा ज्ञानिभ्यो व्यवसायिनः॥१०३॥
उभयोः प्रशस्यत्वे सत्यन्यतरातिशयविवक्षायां श्रेष्ठ इतीष्ठनोविधानादीषदध्ययनाअज्ञास्तेभ्यः समग्रग्रन्थाध्येतारः श्रेष्ठाः। तेभ्योऽधीतग्रन्थधारणसमर्थाः श्रेष्ठाः। तेन ग्रन्थिनः पठितविस्मृतग्रन्था बोद्धव्याः। धारिभ्योऽधीतग्रन्थार्थज्ञाः प्रकृष्टास्तेभ्योऽनुष्ठातारः॥१०३॥
तपो विद्या च विप्रस्य निःश्रेयसकरं परम्।
तपसा किल्बिषं हन्ति विद्ययाऽमृतमश्नुते॥१०४॥
तपः स्वधर्मवृतित्वमिति भारतदर्शनात्आश्रमविहितं कर्म आत्मज्ञानं च ब्राह्मणस्य मोक्षसाधनम्। तत्र तपसोऽवान्तरव्यापारमाह। तपसा पापमपहन्ति। ब्रह्मज्ञानेन मोक्षमाप्नोति। तथा च श्रुतिः—“विद्यां चाविद्यां च यस्तद्वेदोभयं सह। अविद्यया मृत्युं तीर्त्त्वाविद्ययाऽमृतमश्नुते”॥ विद्यातोऽन्यदविद्या कर्म मृत्युवद्दुःखसाधनत्वान्मृत्युः पापम्। श्रुत्यर्थएवायं मनुना व्याख्यायोक्तः॥१०४॥
प्रत्यक्षं चानुमानंच शास्त्रं च विविधागमम्।
त्रयं सुविदितं कार्यं धर्मशुद्धिमभीप्सता॥१०५॥
धर्मस्य तत्त्वावबोधमिच्छता प्रत्यक्षमनुमानं च धर्मसाधनभूतद्रव्यगुणजातित्वज्ञानाय शास्त्रं च वेदमूलं स्मृत्यादिरूपं नानाप्रकारधर्मस्वरूपविज्ञानाय सुविदितं कर्तव्यम्। तदेव च प्रमाणत्रयं मनोरभिमतम्। उपमानार्थापत्यादेश्चानुमानान्तर्भावः॥१०५॥
आर्षं धर्मोपदेशं च वेदशास्त्राऽविरोधिना।
यस्तर्केणानुसंधत्ते स धर्मं वेद नेतरः॥१०६॥
ऋषिदृष्टत्वादार्षं वेदंधर्मोपदेशं च तन्मूलस्मृत्यादिकं यस्तदविरुद्धेन मीमांसादिन्यायेन विचारयति स धर्मं जानाति नतु मीमांसानभिज्ञः। धर्मं करणं वेदः, मीमांसा चेतिकर्तव्यतास्थानीया। तदुक्तं भट्टवार्तिककृता—
धर्मे प्रमीयमाणेहि वेदेन करणात्मता।
इतिकर्तव्यताभागंमीमांसा पूरयिष्यति॥१०६॥
नैःश्रेयसमिदं कर्म यथोदितमशेषतः।
मानवस्यास्य शास्त्रस्य रहस्यमुपदिश्यते॥१०७॥
एतन्निःश्रेयससाधनं कर्म निःशेषेण यथावदुदितम्। अत ऊर्ध्वमस्य मानवशास्त्रस्य रहस्यं गोपनीयमिदं वक्ष्यमाणं शृणुत॥१०७॥
अस्य शास्त्रस्यासमस्तधर्माभिधानमाशङ्क्यानया सामान्योक्त्या समग्रधर्मोपदेशकत्वं बोधयति—
अनाम्नातेषु धर्मेषु कथं स्यादिति चेद्भवेत्।
यं शिष्टा ब्राह्मणा ब्रूयुः स धर्मः स्यादशङ्कितः॥१०८॥
सामान्यविधिप्राप्तेषु विशेषेणानुपदिष्टेषु कथं कर्तव्यं स्यादिति यदि संशयो भवेत्तदा यं धर्मं वक्ष्यमाणलक्षणाः शिष्टा ब्राह्मणा ब्रूयुः स तत्र निश्चितो धर्मः स्यात्॥१०८॥
धर्मेणाधिगतो यैस्तु वेदः सपरिबृंहणः।
ते शिष्टा ब्राह्मणा ज्ञेयाः श्रुतिप्रत्यक्षहेतवः॥१०९॥
ब्रह्मचर्याद्युक्तधर्मेण यैरङ्गमीमांसाधर्मशास्त्रपुराणाद्युपबृंहितो वेदोऽधिगतस्ते ब्राह्मणाः श्रुतेः प्रत्यक्षीकरणे हेतवः, ये श्रुतिं पठित्वा तदर्थमुपदिशन्ति ते शिष्टा विज्ञेयाः॥१०९॥
दशावरा वा परिषद्यं धर्मं परिकल्पयेत्।
त्र्यवरा वापि वृत्तस्था तं धर्मं न विचालयेत्॥११०॥
[पुराणं मानवो धर्मो साङ्गोपाङ्गचिकित्सकः।
आज्ञासिद्धानि चत्वारि न हन्तव्यानि हेतुभिः॥९॥]
यदि बहवः सन्तोऽवहिता न भवन्ति तदा दशावरास्त्र्यवराश्चेति वक्ष्यमाणलक्षणा यस्याः सा परिषत् तदभावे त्रयोऽवरा यस्याः सा वा सदाचारा यं धर्मं निश्चिनुयात्तं धर्मत्वेन स्वीकुर्यान्न विसंवदेत्॥११०॥
त्रैविद्योहेतुकस्तर्कीनैरुक्तोधर्मपाठकः।
त्रयश्चाश्रमिणः पूर्वे परिषत्स्याद्दशावरा॥१११॥
वेदत्रयसंबन्धशाखात्रयाध्येतारः श्रुतिस्मृत्यविरुद्धन्यायशास्त्रज्ञः, मीमांसात्मकतर्कवित्, निरुक्तज्ञः, मानवादिधर्मशास्त्रवेदी, ब्रह्मचारी, गृहस्थवानप्रस्थौ इत्येषा दशावरा परिषत्स्यात्॥१११॥
ऋग्वेदविद्यजुर्विच्च सामवेदविदेव च।
त्र्यवरः परिषज्ज्ञेया धर्मसंशयनिर्णये॥११२॥
ऋग्यजुःसामवेदशाखानां येऽध्येतारस्तदर्थज्ञाश्च त्रयः सा धर्मसंदेहनिरासार्थं त्र्यवरा परिषद्बोद्धव्या॥११२॥
तदभावे—
एकोऽपि वेदविद्धर्मं यं व्यवस्येद् द्विजोत्तमः।
स विज्ञेयः परो धर्मोनाज्ञानामुदितोऽयुतैः॥११३॥
एकोऽपि वेदार्थधर्मज्ञो यं धर्मं निश्चिनुयात् प्रकृष्टो धर्मः स बोद्धव्यो न वेदानभिज्ञानां दशभिः सहस्रैरप्युक्तः। वेदविच्छब्दोऽयं वेदार्थधर्मज्ञपरः। एतच्च श्रेष्ठोपलक्षणम्।स्मृतिपुराणमीमांसान्यायशास्त्रज्ञोऽपि गुरुपरंपरोपदेशविच्च ज्ञेयः। तथा—
केवलं शास्त्रमाश्रित्य न कर्तव्यो विनिर्णयः।
युक्तिहीनविचारे तु धर्महानिः प्रजायते॥
तेन बहुस्मृतिज्ञोऽपि यदि सम्यक् प्रायश्चित्तादिधर्मं जानाति तदा तेनाप्येकेन धर्म उक्तः प्रकृष्टोधर्मो ज्ञेयः। अत एव यमः—
एकोद्वौ वा त्रयो वापि यद् ब्रूयूर्धर्मपाठकाः।
स धर्म इति विज्ञेयो नेतरषांसहस्रशः॥११३॥
अव्रतानाममन्त्राणां जातिमात्रोपजीविनाम्।
सहस्रशः समेतानां परिषत्त्वं न विद्यते॥११४॥
सावित्र्यादिब्रह्मचारिव्रतरहितानां, मन्त्रवेदाध्ययनरहितानां, ब्राह्मणजातिमात्रधारिणां, बहूनामपिमिलितानां परिषत्वं नास्ति, धर्मनिर्णयसामर्थ्याभावात्॥११४॥
यं वदन्ति तमोभूता मूर्खा धर्ममतद्विदः।
तत्पापं शतधा भूत्वा तद्वक्तॄननुगच्छति॥११५॥
तमोगुणबहुला मुर्खाः धर्मप्रमाणवेदार्थानभिज्ञा अतएव प्रश्नविषयधर्माविदः प्रायश्चित्तादिधर्मं यं पुरुषं प्रत्युपदिशन्ति तदीयं पापं शतगुणं भूत्वा वाचकान्बहुन्भजेत्॥११५॥
एतद्वोऽभिहितं सर्वं निःश्रेयसकरं परम्।
अस्मादप्रच्युतो विप्रः प्राप्नोति परमां गतिम्॥११६॥
एतन्निःश्रेयससाधकं प्रकृष्टं धर्मादिकं सर्वं युष्माकमभिहितम्। एतदनुतिष्ठन्ब्राह्मणादिः परमां गतिं स्वर्गापवर्गरूपां प्राप्नोति॥११६॥
एवं स भगवान्देवो लोकानां हितकाम्यया।
धर्मस्य परमं गुह्य ममेदं सर्वमुक्तवान्॥११७॥
स भगवानैश्वर्यादिसंयुक्तो द्योतनाद्देवो मनुरक्तप्रकारेणेदं सर्वं धर्मस्य परमार्थं शुश्रूषुशिष्येभ्यः अगोपनीयंलोकहितेच्छया ममेदं सर्वमुक्तवानिति भृगुर्महर्षीनाह॥११७॥
एवमुपसंहृत्य महर्षीणां हितायोक्तमप्यात्मज्ञानं प्रकृष्टमोक्षोपकारकतया पृथक् कृत्याह—
सर्वमात्मनि सम्पश्येत्सच्चासच्चसमाहितः।
सर्वं ह्यात्मनि संपश्यन्नाधर्मे कुरुते मनः॥११८॥
सद्भावमसद्भावं सर्वं ब्राह्मणो जानन्ब्रह्मस्वरूपमात्मन्युपस्थितं तदात्मकमनन्यमना ध्यानप्रकर्षेण साक्षात्कुर्यात्। यस्मात्सर्वमात्मत्वेन पश्यन्रागद्वेषाभावादधर्मे मनो न कुरुते॥११८॥
एतदेव स्पष्टयति—
आत्मैव देवताः सर्वाः सर्वमात्मन्यवस्थितम्।
आत्मा हि जनयत्येषां कर्मयोगं शरीरिणाम्॥११९॥
इन्द्राद्याः सर्वदेवताः परमात्मैव सर्वात्मत्वात्परमात्मनः।सर्वं जगदात्मन्येवावस्थितंपरमात्मपरिणामत्वात्। हिरवधारणार्थे। परमात्मैवैषां क्षेत्रज्ञादीनां कर्मसम्बन्धं जनयति।
तथा च श्रुतिः—“एष ह्येव साधु कर्म कारयति यमूर्ध्वं निनीषति। एष ह्येवासाधु कर्म कारयति यमधो निनीषति” इति॥११९॥
इदानीं वक्ष्यमाणब्रह्मध्यानविशेषोपयोगितया दैहिकाकाशादिषु बाह्याकाशादीनां लयमाह—
खं सन्निवेशयेत्खेषु चेष्टनस्पर्शनेऽनिलम्।
पक्तिदृष्ट्योः परं तेजः स्नेहेऽपो गां च मूर्तिषु॥१२०॥
मनसीन्दुं दिशः श्रोत्रे क्रान्ते विष्णुं बले हरम्।
वाच्यग्निं मित्रमुत्सर्गेप्रजने च प्रजापतिम्॥१२१॥
बाह्याकाशमुदराद्यवच्छिन्नशरीराकाशेषु लीनमेकत्वेन धारयेत्। तथा चेष्टास्पर्शकारणभूतदैहिकवायौ बाह्यवायुं, औदर्यचाक्षुषतेजसोरग्निसूर्ययोः प्रकृष्टं तेजः, दैहिकास्वप्सु बाह्या अपः, बाह्याः पृथिव्यादयः शरीरपार्थिवभागेषु, मनसि चन्द्रं, श्रोत्रे दिशः, पादेन्द्रिये विष्णुं, बले हरं, वागिन्द्रियेऽग्निं, पाय्विन्द्रिये मित्रं, उपस्थेन्द्रिये प्रजापतिं लीनमेकत्वेन भावयेत्॥१२०॥१२१॥
एवमाध्यात्मिकभूतादिकं लीनमेकत्वेन भावयित्वा—
प्रशासितारं सर्वेषामणीयांसमणोरपि।
रुक्माभं स्वप्नधीगम्यं विद्यात्तं पुरुषं परम्॥१२२॥
प्रशासितारं नियन्तारं ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तस्य चेतनाचेतनस्य जातेर्योऽयमग्न्यादीनामौष्ण्यादिनियमो यश्चादित्यादीनां भ्रमणादिनियमो यच्च कर्मणां फलं प्रतिनियतमेतत्सर्वं परमात्माधीनम्। तथा च “एतस्यैवाऽक्षरस्य प्रशासने गार्गि” (बृहदारण्यके ३।८१) इत्याद्युपनिषदः। तथा “भयादस्याग्निस्तपति भयात्तपत्ति सूर्यः। भयादिन्द्रश्च वायुश्च मृत्युर्धावतिपञ्चमः” (कठोपनि.६।३) इति। तथा “अणोरणीयांसं सर्वात्मत्वात्” (नृसिंहतापिनी १।१)। तथा च श्रुतिः —
बालाग्रशतभागस्य शतधा कल्पितस्य च।
भागो जीवेति विज्ञेयः स चानन्त्याय कल्पते॥
रुक्माभंयद्यपि “अशब्दमस्पर्शमरुपमव्ययम्” (कठोप. ३।१५) इत्याद्युपनिषदा रूपं परमात्मनो निषिद्धं तथाप्युपासनाविशेषे शुद्धसुवर्णाभम्। अत एव “य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः” (१।६।६) इत्यादि छान्दोग्योपनिषत्। स्वप्नधीगम्यम्।दृष्टान्तोऽयं स्वप्नधीसदृशज्ञानग्राह्यम्। यथा स्वप्नधीश्चक्षुरादिबाह्येन्द्रियापरमे मनोमात्रेण जन्यत एवमात्मधीरपि। अत एव व्यासः —
नेवासौ चक्षुषा ग्राह्यो न च शिष्टैरपीन्द्रियः।
मनसा तु प्रसन्नेनगृह्यते सूक्ष्मदर्शिभिः॥
एवंविधं परात्मानमनुचिन्तयेत्॥१२२॥
एतमेके वदन्त्यग्निं मनुमन्ये प्रजापतिम्।
इन्द्रमेके परे प्राणमपरे ब्रह्म शाश्वतम्॥१२३॥
एवंच परमात्मानमग्नित्वेनैकेयाज्ञिका उपासते। तथा तमेकमग्निमित्यध्वर्यव उपासते। अन्ये पुनः स्रष्टृत्वात्स्त्रष्टाख्यप्रजाप्रतिरूपतयोपासते।एके पुनरैश्वर्ययोगादिन्द्ररूपतयोपासते।अपरे पुनः प्राणत्वेनोपासते। सर्वाणि भूरादीनीमानि भूतानि “प्राणमेवाभिसंविशन्ति प्राणमभ्युज्जिहतः"इत्यादिश्रुतिदर्शनात्। अपरेपुनरपगतप्रपञ्चात्मकं सच्चिदानन्दस्वरूपं परमात्मानमुपासते मूर्तामूर्तस्वरूपे च ब्रह्मणि सर्वा एवोपासनाः श्रुतिप्रसिद्धा भवन्ति॥१२३॥
एष सर्वाणि भूतानि पञ्चभिर्व्याप्य मूर्तिभिः।
जन्मवृद्धिक्षयैर्नित्यं संसारयति चक्रवत्॥१२४॥
एष आत्मा सर्वान्प्राणिनः पञ्चभिः पृथिव्यादिभिर्महाभूतैः शरीरारम्भकैः परिगृह्य पुर्वजन्मार्जितकर्मापेक्षयोत्पतिस्थितिविनाशै रथादिचक्रवदसकृदुपावर्तमानैरामोक्षात्संसारिणः करोति॥१२४॥
इदानीं मोक्षत्वेनोक्तसर्वधर्मश्रेष्ठतया सर्वत्र परमात्मदर्शनमनुष्ठेयत्वेनोपसंहरति—
एवं यः सर्वभूतेषु पश्यत्यात्मानमात्मना।
स सर्वसमतामेत्य ब्रह्माभ्येति परं पदम्॥१२५॥
[चतुर्वेदसमं पुण्यमस्य शास्त्रस्य धारणात्।
भूयोवाप्यतिरिच्येत पापनिर्यातनं महत्॥१०॥]
“सर्वभूतेषु चात्मानम्"इत्याद्युक्तप्रकारेणयः सर्वेषु भूतेष्ववस्थितमात्मानमात्मना पश्यति स ब्रह्मसाक्षात्कारात्परं श्रेष्ठं पदं स्थानं ब्रह्म प्राप्नोति। तत्रात्यन्तं लीयते, मुक्तोभवतीत्यर्थः॥१२५॥
इत्येतन्मानवंशास्त्रं भृगुप्रोक्तं पठन्द्विजः।
भवत्याचारवान्नित्यं यथेष्टां प्राप्नुयाद्गतिम्॥१२६॥
[मनुः स्वायंभुवो देवः सर्वशास्त्रार्थपारगः।
तस्यास्यनिर्गतं धर्मं विचार्य बहुविस्तरम्॥११॥
ये पठन्ति द्विजाः केचित्सर्वपापोपशान्तिदम्।
ते गच्छन्ति परं स्थानं ब्रह्मणः सद्म शाश्वतम्॥१२॥]
इति मानवे धर्मशास्त्रे भृगुप्रोक्तायांसंहितायां द्वादशोऽध्यायः॥१२॥
समाप्त्यर्थइति शब्दः। एतत्स्मृतिशास्त्रं भृगुणा प्रकर्षेणोक्तंद्विजातिःपठन् विहितानुष्ठाननिषिद्धवर्जनात्सदाचारवान् भवति। यथापेक्षितां च स्वर्गापवर्गादिरूपांगतिं प्राप्नुयादिति॥१२६॥क्षे. श्लो.१२॥
सारासारवचःप्रपञ्चनविधौ मेधातिथेश्चातुरी
स्तोकं वस्तु निगूढमल्पवचनाद् गोविन्दराजोजगौ।
ग्रन्थेऽस्मिन्धरणीधरस्य बहुशः स्वातन्त्र्यमेतावता
स्पष्टं मानवमर्थतत्त्वमखिलं वक्तुं कृतोऽयं श्रमः॥१॥
प्रायो मुनिभिर्विवृतं कथयत्येषा मनुस्मृतेरर्थम्।
दशभिर्ग्रन्थसहस्रैः सप्तशतैर्युता कृता वृत्तिः॥२॥
सेयं मया मानवधर्मशास्त्रेव्यधायि वृत्तिर्विदुषांहिताय।
दुर्बोधजातेर्दुरितक्षयाय भूयात्ततो मे जगतामधीशः॥३॥
इति वारेन्द्रिनन्दनावासीयदिवाकरात्मजश्रीमत्कुल्लूकभट्टविरचितायां मन्वर्थमुक्ता-
वल्यां मनुवृत्तौ द्वादशोऽध्यायः समाप्तः॥१२॥
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1702398061मनुस्मृति1.JPG”/>
समाप्तं मानवं धर्मशास्त्रम् ।
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1702398124मनुस्मृति2.JPG”/>
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1696773683Screenshot2023-10-08193022.png”/>
प्राप्तिस्थानम्—
चौखम्बा-संस्कृत-पुस्तकालय
बनारस सिटी ।
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1696773915Screenshot2023-10-08193049.png”/>
* श्रीः *
परिशिष्टम्।
मनुस्मृतावविद्यमानानां मनुवचनाना-
मकाराद्यनुक्रमेण सङ्ग्रहः।
मनोः—
(अकारादिश्लोकाः)
अकामतस्त्वहोरात्रं शेषेषूपवसेदहः।
मानुषास्थि शवं विष्ठा रेतो मूत्रार्तवं तथा॥ मि॰क्ष॰
अग्निचित्कपिला सत्री राजा भिक्षुर्महोदधिः।
दृष्टमानाः पुनन्त्येते तस्मात्पश्येत्सदा बुधः॥ आ॰म॰
अग्निवत्कपिला सत्री राजा भिक्षुर्महोदधिः।
दृष्टमात्रा पुनन्त्येते तस्मात् पश्येत नित्यशः॥ स्मृ॰च॰
अग्निविद्यु्द्विपन्नानां प्रमृते नास्ति पातकम्।
यन्त्रितं गोचिकित्सार्थं मूढगर्भातिपातने॥ स्मृ॰र॰
अग्निहोत्रस्य शुश्रूषा सन्ध्योपासनमेव च।
कार्यं पत्न्या प्रतिदिनं बलिकर्म च नैत्यकम्॥स्मृ॰र॰
अग्निहोत्रादिभिर्यत्स्याद्दीक्षितब्राह्मणस्य च।
तत्कन्यां विधिवद् दत्वा फलमाप्नोति मानवः॥ वी॰सं॰प्र॰
अग्निहोत्र्यपविध्याग्निं ब्राह्मणः कामकारतः।
चान्द्रायणं चरेन्मासं वीरहत्यासमं हि तत्॥सं॰र॰मा॰
अग्नेश्चापां च संयोगात् हेमरूप्यं च निर्वभो।
तस्मात्तयोः स्वयोन्यैव निर्णेको गुणवत्तरः॥ नृ॰श्रा॰सा॰
अग्नौ क्रियावतां देवो दिवि देवो मनीषिणाम्।
प्रतिभास्वल्पबुद्धीनां योगिनां हृदये हरिः॥ वी॰पू॰प्र॰
अग्रजे ब्रह्मचर्यस्थे योऽनुजो दारसङ्ग्रहम्।
कुरुते परिवेत्ता स परिवित्तोऽग्रजो भवेत्॥वी॰सं॰प्र॰
अग्रैस्तु तर्पयेद्देवान्मनुष्यान्कुशमध्यतः।
पितॄंस्तु कुशमूलाग्रैर्विधिः कौशोयमुच्यते॥ वी॰आ॰प्र॰
*अङ्गादङ्गात्सम्भवति पुत्रवत् दुहिता नृणाम्।
___________________________________________________________________________
* एवं चिन्हिताः श्लोकाः मनुस्मृतौ पाठभेदेन दृश्यन्ते।
तस्यामात्मनि तिष्ठन्त्यां कथमन्यो हरेद्धनम्॥ श्रा॰कौ॰
अजीर्णेऽभ्युदिते वान्ते श्मश्रुकर्मणि मैथुने।
दुःस्वप्ने दुर्जनस्पर्शे स्नानमात्रं विधीयते॥ प्रा॰वि॰
अटव्यामटमानस्य ब्राह्मणस्य विशेषतः।
प्रनष्टसलिले देशे कथं शुद्धिर्विधीयते॥ प्रा॰म॰
अतस्तत्रैव ताः पूज्या अलाभे प्रतिमादिषु।वी॰पू॰प्र॰
अतिगृह्य द्विजो विद्वानेकोद्दिष्टस्य केतनम्।
त्र्यहं न कीर्तयेद् ब्रह्म राज्ञो राहोश्च सूतके॥ वी॰सं॰ प्र॰
अतिथिं पूजयेद्यस्तु श्रान्तं वा हृष्टमानसम्।
स वृषं गोशतं तेन दत्तं स्यादिति मे मतिः॥ हे॰श्रा॰ख॰
अतिथिभ्योऽन्नदानं तु नृयज्ञः स तु पञ्चमः।बा॰आ॰
अतिथिर्यस्य वै ग्रामे भिक्षमाणः प्रयत्नतः।
स चेन्निरसितस्तत्र ब्रह्महत्या विधीयते॥ हे॰श्रा॰ख॰
अतिबालामतिकृशामतिवृद्धामरोगिणीम्।
हत्वा पूर्वविधानेन चरेच्चान्द्रायणं द्विजः॥ स्मृ॰ र॰
अथाग्न्योर्गृह्ययोर्योगं सपत्नीभेदजातयोः।
सहाधिकारसिध्यर्थमहं वक्ष्यामि शौनक।सं॰म॰
अदुष्टाश्च तथा धारा वातोद्धूताश्च रेणवः।
स्त्रियो वृद्धाश्च बालाश्च न दुष्यन्ति कदाचन॥ नृ॰श्रा॰सा॰
अधस्तात्तु प्रहर्त्तव्यं नोत्तमाङ्गे कदाचन।
अतोऽन्यथा हि प्रहरंश्चौरस्याप्नोति किल्बिषम्॥ प्रा॰वि॰
अध्यक्षान् विविधान् कुर्यात्तत्र तत्र विपश्चितः।
तेऽस्य सर्वाण्यवेक्षेरन्नृणां कार्याणि कुर्वताम्॥वी॰रा॰प्र॰
अध्यापयिष्यमाणस्तु यथाकालमतन्द्रितः।
अधीष्व भो इति ब्रूयाद्विरामोऽस्त्विति चारमेत्॥ सं॰र॰मा॰
अनर्हते यद्ददाति न ददाति यदर्हते।
अर्हानर्हानभिज्ञानात्सोऽपि धर्मादहीयते॥ हे॰श्रा॰ख॰
अनिन्दन् भक्षयेन्नित्यं वाग्यतोऽन्नमकुत्सयन्।
पञ्च ग्रासान् महामौनं प्राणाद्याप्यायनाय तत्॥ वी॰आ॰प्र॰
अन्त्याभिगमने त्वङ्क्या कबन्धेन प्रवासयेत्।
शूद्रस्तथाङ्क्य एव स्याद्दण्डः स्याद् गमने वधः॥ पा॰मा॰
अन्यायोपात्तवित्तस्य पतितस्य च वार्धुषेः।
न स्नायादुदपानेषु स्नात्वा कृच्छ्रं समाचरेत्॥वी॰आ॰प्र॰
अपराह्णःपितॄणां तु याऽपराह्णानुयायिनी।
तिथिस्तेभ्यो यतो दत्ता ह्यपराह्णोस्वयम्भुवा॥सं॰र॰मा॰
अपात्रीकरणं कृत्वा तप्तकृच्छ्रेण शुध्यति।
शीतकृच्छ्रेण वा शुद्धिर्महः सांतपनेन वा॥ पा॰मा॰
अपि शाकंपचानस्य शिलोञ्छेनापि जीवतः।
स्वदेशे परदेशे वा नातिथिर्विमना भवेत्॥ हे॰श्रा॰ख॰
अपुत्रेण सुतः कार्यो यादृक् तादृक् प्रयत्नतः।
पिण्डोदकक्रियाहेतोर्नामसङ्कीर्तनाय च॥ द॰मी॰
अपुत्रोऽनेन विधिना सुतां कुर्वीत पुत्रिकाम्।द॰मी॰
अपूर्वः सुव्रती विप्रोह्यपूर्वश्चातिथिस्तथा।
वेदाभ्यासरतौ नित्यं त्रयोऽपूर्वा दिने दिने।वी॰आ॰प्र॰
अपो दृष्ट्वैवविप्रस्तु कुर्याच्चैव सचैलकम्।
गायत्र्याष्टशतं जाप्यं स्नानमेतत्समाचरेत्॥ प्रा॰म॰
अप्रयात्ये समुत्पन्ने मलवद्वाससी यदि।
अभिषेके तु भुक्तिः स्याद्दिनत्रयमभोजनम्॥वी॰सं॰प्र॰
अप्स्वग्नौ चैव हृदये स्थण्डिले प्रतिमासु च।
विप्रेषु च हरेः सम्यगर्चनं मनुना स्मृतम्॥ वी॰ पू॰ प्र॰
अयने मकरे कर्कटे च विषुवे तुलामेषयोः।
शयने आषाढशुक्लद्वादश्यां बोधने कार्तिकशुक्लद्वादश्याम्॥बा॰आ॰
अयोनौ गच्छतो येषां पुरुषं वापि मोहतः।
चतुर्विंशतिको दण्डस्तथा प्रव्रजितोहि सः॥ पा॰मा॰
अधिकः कुलमित्रं च गोपालो दासनापितौ।
एते शूद्रेषु भोज्यान्ना यश्चात्मानं निवेदयेत्॥ हे॰प॰ख॰
अलाभे देवखातानां सरसां सरितां तथा।
उद्धृत्य चतुरः पिण्डान् पारक्ये स्नानमाचरेत्॥स्मृ॰च॰
अलाभे भिन्नकालानां नान्दीश्राद्धत्रयं बुधः।
पूर्वेद्युर्वा प्रकुर्वीत पूर्वाण्हेमातृपूर्वकम्॥ हे॰श्रा॰ख॰
अवकीर्णी तु काणेन गर्दभेन चतुष्पथे।
पाकयज्ञविधानेन यजेत निर्ऋतिं दिशि॥सं॰र॰मा॰
अविद्वान् प्रतिगृह्वानो भस्मीभवति दारुवत्॥नि॰सि॰
अविधाय विधानं यः परिगृह्णाति पुत्रकम्।
विवाहविधिभाजं तं कुर्यान्न धनभाजनम्॥ सं॰ र॰मा॰
अव्रता ह्यनधीयाना यत्र भैक्ष्यचरा द्विजाः।
तं ग्रामं दण्डयेद् राजा चौरभक्तप्रदो हि सः॥ हे॰दा॰ख॰
अश्वयुक् कृष्णपक्षे तु श्राद्धं देयं दिने दिने। कृ॰सा॰स॰
अष्टकासु त्वहोरात्रमृत्वन्तासु च रात्रिषु। वी॰सं॰प्र॰
अष्टम्यां च चतुर्दश्यां दिवा पर्वणि मैथुनम्।
कृत्वा सचैल स्नात्वा तुवारुणीभिश्च मार्जयेत्॥ आ॰म॰
अष्टौ ग्रासा मुनेर्भैक्षं वानप्रस्थस्य षोडश।
द्वात्रिंशतं गृहस्थस्य अमितं ब्रह्मचारिणः॥ वी॰सं॰प्र॰
असत्प्रतिग्रहीतारस्तथैवायाज्ययाजकाः।
नक्षत्रैर्जीवते यश्च सोऽन्धकारं प्रपद्यते॥ प्रा॰म॰
असपिण्डक्रियाकर्म द्विजातैः संस्थितस्य तु।
अदैवं भोजयेच्छ्राद्धं पिण्डमेकं तु कारयेत्॥हे॰प॰ख॰
असामर्थ्याच्छरीरस्य कालशक्त्याद्यपेक्षया।
मन्त्रस्नानादिकं प्रोक्तंमुनिभिः शौनकादिभिः॥ आ॰म॰
असुराणांकुले जाता जातिपूर्वपरिग्रहे।
तस्यादर्शनमात्रेण निराशाः पितरो गताः॥ स्मृ॰च॰
अस्वर्ग्यंलोकविद्विष्टं धर्ममप्याचरेन्न तु।स्मृ॰च॰
*अस्वर्ग्या ह्याहुतिः सा स्थाच्छूद्रसम्पर्कदूषिता।
ब्रह्मचर्यं चरेद्वापि प्रविशेद्वा हुताशनम्॥ नि॰सि॰
(आकारादिश्लोकाः)
आत्मशाखां परित्यज्य परशाखासु वर्तते।
न जातु परशाखोक्तं बुधः कर्म समाचरेत्॥ स्मृ॰र॰
आत्मानं धर्मकृत्यं च पुत्रदारांश्च पीडयेत्।
लोभाद्यः पितरौ मोहात्स कदर्य इति स्मृतः॥ स्मृ॰र॰
आर्तस्य कुर्यात्सच्छंसन् यथाभाषितमादितः।
सुदीर्घस्यापि कालस्य तल्लभेतैव वेतनम्॥ पा॰मा॰
आपः शुद्धा भूमिगताः शुचिर्नारी पतिव्रता।
शुचिर्धर्मपरोराजा सन्तुष्टो ब्राह्मणः शुचिः॥ नृ॰श्रा॰सा॰
आपोहिष्ठादिमन्त्रेण मार्जयित्वा यथाविधि।
आपः पुनन्तु मन्त्रेण जलं पीत्वा समाहितः॥ स्मृ॰र॰
आयव्ययज्ञान्कुर्वीत धर्मशास्त्रार्थकोविदान्।
कुलीनान् वित्तसम्पन्नान्समर्थान् कोशगुप्तये॥ वो॰ल॰प्र॰
आरम्भकृत्सहायश्च दोषभाजौ तदर्धतः। स्मृ॰च॰
आराध्यं देवमाराध्य बन्धूनप्यनुसृत्य च।
भूक्त्वा व्याधौ च न स्नायात्तैलेनापि निशास्वपि॥ स्मृ॰र॰
आरुह्य संशयं यत्र प्रसभं कर्म कुर्वते।
तस्मिन् कर्मणि तुष्टेन प्रसादः स्वामिना कृतः॥ वि॰भ॰
आर्दवासस्तु यः कुर्याज्जपहोमौ प्रतिग्रहम्।
तत्सर्वं निष्फलं विद्यादित्येवं मनुरब्रवीत्॥ स्मृ॰र॰
आहारादधिकं वर्णोन क्वचिद् भैक्षमाहरेत्।
युज्यते स्तेयदोषेण कामतोऽधिकमाहरन्॥ वी॰सं॰प्र॰
आहृतामन्यशौचार्थं वालुकां पांशुरूपिणम्।
न मार्गान्न श्मशानाच्च नाऽऽदद्यात्कुड्यतः क्वचित्॥ य॰ सं॰
(इकारादिश्लोकाः)
इतरेण निधौ लब्धे राजा षष्ठांशमाहरेत्।
अनिवेदितविज्ञाता दाप्यस्तं दण्डमेव च॥ दा॰ त॰
इह जन्मकृतं पापमन्यज्जन्मकृतं च यत्।
अङ्गारकचतुर्दश्यां तपर्यंस्तद्व्यपोहति॥ हे॰प॰ख॰
इष्टिमायुष्मतीं कुर्यादीप्सितांश्च क्रतूंस्ततः। नि॰सि॰
इष्टे यज्ञे यद्दीयते दक्षिणादि तदैष्टिकम्।
बहिर्वेदि च यद्दानं दीयते तत्तु पौर्तिकम्॥ हे॰दा॰ख॰
(उकारादिश्लोकाः)
*उग्रात्तु जातः क्षत्तायां श्वपाक इति कीर्त्यते। पा॰मा॰
उत्कृष्टं वापकृष्टं वा तयोः कर्म न विद्यते।
मध्यमे कर्मणी हित्वा सर्वसाधारणे हि ते॥स्मृ॰ र॰
उदकं यच्च पक्वान्नं यो दर्व्यादातुमिच्छति।
स भ्रूणहा सुरापश्च स स्तेनो गुरुतल्पगः॥ वी॰ आ॰व्र॰
उपस्थाने च यत्प्रोक्तं भिक्षार्थं ब्राह्मणेन हि।
तात्कालिकमिति ख्यातं तदत्तव्यं मुमुक्षुणा॥ पा० मा०
उपस्पृशेच्चतुर्थस्तु तदूर्ध्वं प्रोक्षणं स्मृतम्। वी० आ० प्र०
उभयत्र दशाहानि कुलस्यान्नं न भुज्यते।
दानं प्रतिग्रहो होमः स्वाध्यायश्च निवर्तते॥ पा॰मा॰
उभयाभ्यर्थितेनैव मया ह्यमुकसूनुना।
लिखितं ह्यमुकेनेति लेखकः स्वं तु तल्लिखेत्॥ पा॰मा॰
ऊर्ध्वं संवत्सरादग्निं यस्त्यजेत्स पयोव्रतम्।
द्वैमासिकं ततः कुर्यात्त्रैमासिकमथापि वा॥ सं॰ र॰मा॰
(ऋकारादिश्लोकाः)
ऋणमस्मिन् सन्नयत्यमृतत्वं च विदन्ति। (?)
तेन चानृणतां याति पितॄणां जीवतां सुखम्॥ वि॰ भ॰
ऋणिकःसधनो यस्तु दौरात्म्यान्न प्रयच्छति।
राज्ञा दापयितव्यः स्याद् गृहीत्वा द्विगुणं ततः॥ पा॰मा॰
ऋतुकाले नियुक्तो वा नव गच्छेत् स्त्रियं क्वचित्।
तत्र गच्छन् समाप्नोति ह्यनिष्टं महदेव तु॥ वी॰सं॰प्र॰
ऋतुस्नाता तु या भार्या भर्तारं नोपगच्छति।
तां ग्राममध्ये विख्याप्यभ्रूणघ्नीं विनिवासयेत्॥ वि॰भ॰
*ऋतौ तु गर्भं शङ्कित्वास्नानं मैथुनिनः स्मृतम्।
अनृतौ तु यदा गच्छेच्छौचं मूत्रपुरीषवत्॥ आ॰म॰
ऋषयो दीर्घसन्ध्यत्वाद्दीर्घमायुरवाप्नुवन्।वी॰आ॰प्र॰
ऋषिदेवमनुष्याणां वेदचक्षुः सनातनः। स्मृ॰ च॰
ऋक्थगात्रे जनयितुर्न हरेत्कृत्रिमः सुतः।
ऋक्थगोत्रानुगः पिण्डो व्यपैति ददतः स्वधाम्॥ कृ॰सा॰स॰
*ऋत्विक् पुरोहितामात्याः पुत्राः सम्बन्धिबान्धवाः।
धर्माद्विचलिता दण्ड्या निर्वास्या राजभिः पुरात्॥ पा॰मा॰
ऋत्विजः समवेतास्तु यथा सत्रे निमन्त्रिताः।
कुर्युर्यथार्हतः कर्म गृह्णीयुर्दक्षिणां तथा॥ स्मृ॰च॰
(एकारादिश्लोकाः)
एकपिण्डीकृतानां तु पृथक्त्वं नोपपद्यते।
सपिण्डीकरणादूर्ध्वमृते कृष्णचतुर्दशीम्॥ पु॰चि॰
एकमुद्दिश्य यच्छ्राद्धमेकोद्दिष्टं प्रकीर्तितम्। सं॰ र॰मा॰
एकवर्षे हते वत्से कृच्छ्रपादोविधीयते।
अबुद्धिपूर्ववेशः स्यात्प्रभृते नास्ति पातकम्॥ स्मृ॰ र॰
एकादश्यां तथा रौप्यं ब्रह्मचर्यस्विनः सुतान्।
द्वादश्यां जातरूपं च रजतं कुप्यमेव च॥ हे॰ श्रा॰ख॰
एतदात्मीयमूत्रादिसंस्पर्शन उदाहृतम्। आ॰म॰
एतान्येव तथा पेयान्येकैकं तु द्व्यहं द्व्यहम्।
अतिसान्तपनं नाम श्वपाकमपि शोधयेत्॥ भि॰क्ष॰
एवं सन्ध्यामुपास्थाय पितरावग्रजान्गुरुन्।
त्रिवर्णपूर्वशिष्टांश्च पार्श्वस्थानभिवादयेत्॥ स्मृ॰ र॰
एष वै प्रथमः कल्पः प्रदाने हव्यकव्ययोः।
अनुकल्पस्त्वयं ज्ञेयः सदा सद्भिरनुष्ठितः॥ नृ॰श्रा॰सा॰
एषामन्यतमो यस्तु भुञ्जीत श्राद्धमर्चितः।
पितॄणां तस्य तृप्तिः स्याच्छाश्वती साप्तपौरुषी॥नृ॰श्रा॰सा॰
(औकारादिश्लोकाः)
औदुम्बराय दध्नाय नीलाय परमेष्ठिने।
वृकोदराय चित्राय चित्रगुप्ताय ते नमः॥ पा॰मा॰
औदुम्बरोऽथ वैश्यस्य प्लाक्षो वा दण्ड उच्यते। वी॰सं॰प्र॰
औपासनाग्नौ कुर्वीत गृह्यं कर्म यथाविधि।
पञ्चयज्ञानपक्तिश्च यच्चान्यद् गृहकृत्यकम्॥ हे॰प॰ खं॰
(ककारादिश्लोकाः)
कन्या द्वादशवर्षे या न प्रदत्ता गृहे वसेत्।
भ्रूणहत्या पितुस्तस्याः सा कन्या वरयेत्स्वयम्॥ स्मृ॰ च॰
करे गृहीतपात्रस्तु कृत्वा मूत्रपुरीषके।
तज्जलं मूत्रसदृशं पीत्वा चान्द्रायणं चरेत्॥वी॰आ॰प्र॰
काकतालीयवद् दैवाद् दृष्ट्वापि विधिमग्रतः।
न पौरुषादृते तेन निधिना युज्यते पुमान्॥वी॰ रा॰ प्र॰
काममभ्यर्चयेन्नित्यं नाभिरुपमपि त्वरिम्।
द्विषतां हि हविर्भुक्तं भवति प्रेत्य निष्फलम्॥ वी॰आ॰प्र॰
काममामरणात्तिष्ठेद् गृहे कन्यर्तुमत्यपि।
नत्वेवैनां प्रयच्छेत गुणहीनाय हि क्वचित्॥वी॰सं॰प्र॰
काषायं पाचयित्वा तु श्रोणिस्थानेषु च त्रिषु।
प्रव्रजेतु परं स्थानं पारिव्रज्यमनुत्तमम्॥ य॰सं॰
किं ब्राह्मणस्य पितरं किं वा पृच्छति मातरम्।
श्रुतं चेदस्ति वेद्यं वा तन्मातापितरौ स्मृतौ॥ हे॰ श्रा॰ ख॰
कुर्यादनुपनीतोऽपि श्राद्धमेको हि यः सुतः।
पितृयज्ञाहुतिं पाणौ जुहुयाद् ब्राह्मणस्य सः॥ नृ॰श्रा॰सा॰
कुर्वन् प्रतिपाद श्राद्धं सरूपान् लभते सुतान्।
कन्यकां तु द्वितीयायां तृतीयायां तु वन्दिनः॥हे॰ प॰ख॰
कृते यदब्दाद्धर्मः स्यात्स त्रेतायामृतुत्रये।
द्वापरे तु त्रिपक्षेण कलावह्नातु तद्भवेत्॥ पु॰ चि॰
कृमिकीटाद्युपहतं देशं श्राद्धे विवर्जयेत्। नृ॰श्रा॰सा॰
कृच्छ्रद्वादशरात्रेण मुच्यते कर्मणस्ततः।
तावद्विद्वान्नैव दद्यान्नयाचेन्न च दापयेत्॥ श्रा॰म॰
कृष्णाजिने तु संभारान् संस्थाप्य च कुशादिकान्।
श्राद्धारम्भं प्रकुर्वीत विधिवद् द्विजसन्निधौ॥ बा॰आ॰
केचित्पुरुषकारेण केचिद्दैवेन कर्मणा।
उभाभ्यां केचिदिच्छन्ति फलं कुशलबुद्धयः॥ वी॰रा॰प्र॰
क्रव्यादांस्तु मृगान् हत्वा धेनुं दद्यात् पयस्विनीम्।
अक्रव्यादान् वत्सतरीमुष्ट्रं हत्वा च कृष्णलम्॥ प्रा॰वि॰
*क्षुधितं तृषितं श्रान्तं बलीवर्दं न योजयेत्।सं॰म॰
खट्वासने च शयनं ब्रह्मचारी विवर्जयेत्। सं॰ र॰मा॰
(गकारादिश्लोकाः)
गते देशान्तरे पत्यौ गन्धमाल्याञ्जनानि च।
इन्तकाष्ठं च ताम्बूलं वर्जयेद्वनिता सती॥ स्मृ॰ र॰
गवां मूत्रपुरीषेण त्रिसन्ध्यं स्नानमाचरेत्।
त्रिरात्रं पञ्चगव्याशी अधो नाभ्या विशुध्यति॥पा॰मा॰
गवार्थेब्राह्मणाथ वा प्राणत्यागोऽनुपस्कृतः।
स्त्रीबालाभ्युपपत्तौ च बाह्यानां शुद्धिकारणम्॥ प्रा॰वि॰
गायत्रीं यो न जानाति ज्ञात्वा नैव उपासते।
नामधारकविप्रोऽसौ न विप्रो वृषलो हि सः॥ कृ॰सा॰स॰
गायत्रीमात्रसारोऽपि वरं विप्रः सुयन्त्रितः।
नायन्त्रितश्चतुर्वेदी सर्वाशी सर्वविक्रयी॥ नृ॰श्रा॰सा॰
गुरुणां सन्निधौ दाने यागे चैव विशेषतः।
एषु मौनं समातिष्ठन् स्वर्गं प्राप्नोति मानवः॥ हे॰दा॰ख॰
गुरुणामध्यधिक्षेपौवेदनिन्दासुहृद्वधः।
ब्रह्महत्यासमं ज्ञेयमधीतस्य च नाशनम्॥ स्मृ॰ र॰
गृह्याग्नौ तु पचेदन्नं लौकिके वापि नित्यशः।
यस्मिन्नग्नौ पचेदन्नं तस्मिन्होमो विधीयते॥ शू॰क॰
*गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकम्।
स्नात्वा पीत्वा च हुत्वा च कृमिदष्टः शुचिर्भवेत्॥ प्रा॰म॰
ग्रामधर्मे च पक्त्यां च परिग्राहस्य रक्षणे। शू॰क॰
ग्राममध्ये मृतो यावच्छवस्तिष्ठति कस्यचित्।
ग्रामस्य तावदाशौचं निर्गते शुचितामियात्॥ पा॰मा॰
ग्रामेश्वरेकुलपतौ श्रोत्रिये च तपस्विनि।
शिष्ये पञ्चत्वमापन्ने शुद्धिर्नक्षत्रदर्शनात्॥ पा॰मा॰
ग्रासमात्रा भवेद्भिक्षा अग्रंग्रासचतुष्टयम्।
अग्रंचतुर्गुणीकृत्य हन्तकारो विधीयते॥ स्मृ॰च॰
(चकारादिश्लोकाः)
चणकव्रीहिगोधूमयवानां मुद्गमाषयोः।
अनिषिद्धोग्रहीतव्यो मुष्टिरेकोऽध्वनिर्जितैः॥ स्मृ॰ र॰
चतुर्दश्यष्टमी दर्शः पौर्णमास्यर्कसङ्क्रमः।
एषु स्त्री तैलमांसानि दन्तकाष्ठे च वर्जयेत्॥ पु॰चि॰
चतुर्दश्यष्टमीपर्वप्रतिपत्स्वेवसर्वदा।
दुर्मेधसामनध्यायास्त्वन्तरागमनेषु च॥ पु॰चि॰
चत्वारो ब्राह्मणस्याद्याः शस्ता गान्धर्वराक्षसौ।
राज्ञस्तथासुरो वैश्ये शूद्रे चान्त्यस्तु गर्हितः॥नि॰सि॰
चन्द्रसूर्यग्रहे नाद्यादद्यात्स्नात्वा विमुक्तयोः।
अमुक्तयोरस्तगतयोर्दृष्ट्वा स्नात्वा परेऽहनि॥ पा॰मा॰
चाण्डालान्नं द्विजो भुक्त्वा सम्यक्चान्द्रायणं चरेत्।
बुद्धिपूर्वं तु कृच्छ्राब्दं पुनः संस्कारमेव च॥ बा॰आ॰
चीर्णव्रतानपि सदा कृतघ्नसहितानिमान्।
कृतनिर्णेजकांश्चैव न जुगुप्सेत कर्हिचित्॥ प्रा॰ वि॰
(जकारादिश्लोकाः)
जपस्तपस्तीर्थयात्रा प्रव्रज्या मन्त्रसाधनम्।
देवताराधनं चेति स्त्रीशूद्रपतनानि षट्॥ बा॰आ॰
जातकर्मादिसंस्काराः स्वकाले न भवन्ति चेत्।
चौलादर्वाक्प्रकुर्वीत प्रायश्चित्तादनन्तरम्॥ प्र॰ र॰
जाते कुमारे तदहः कामं कुर्यात्प्रतिग्रहम्।
हिरण्यधान्यगोवासास्तिलानां गुडसर्पिषाम्॥ पा॰मा॰
ज्ञातिश्रैष्ठ्यं त्रयोदश्यां चतुर्दश्यां तु सुप्रजाः।
प्रीयन्ते पितरश्चास्य ये शस्त्रेण हता रणे॥हे॰श्रा॰ख॰
ज्ञात्वाऽपराधं देशं च कालं बलमथापि वा।
वयः कर्म च वित्तं च दण्डं दण्ड्येषु पातयेत्॥ वी॰रा॰ प्र॰
ज्ञानमत्तस्य यो दद्याद्वेदशास्त्रसमुद्भवम्।
अपि देवास्तमर्चन्ति भर्गब्रह्मदिवाकराः॥स्मृ॰ र॰
(तकारादिश्लोकाः)
त एव दण्डपारुष्ये व्याप्यादण्डा यथाक्रमम्। पा॰मा॰
*ततोऽन्नप्राशनं मासि षष्ठे कार्यं यथाविधि।
अष्टमे वाऽथ कर्तव्यं यद्वेष्टं मङ्गलं गृहे॥ सं॰म॰
*ततो मुसलमादाय सकृद्धन्यातु तं स्वयम्।मि॰ क्ष॰
तथा राजतकांस्यानां त्रपूणं सीसकस्य च।
शौचं यथार्हं कर्तव्यं क्षाराम्लोदकवारिभिः॥ नृ॰ श्रा॰सा॰
तदा न व्यवहारोऽभून्न द्वेषो नापि मत्सरः।
नष्टे धर्मे मनुष्येषु व्यवहारः प्रवर्तते॥ पा॰मा॰
तन्मात्रमन्नमुद्धृत्य शेषं संस्कारमर्हति। नृ॰श्रा॰सा॰
तयोरपि पिता श्रेयान् बीजप्राधान्यदर्शनात्। प्रा॰ वि॰
तत्र यद् ब्रह्मचर्यं तु मौञ्जीबन्धेन चिह्नितम्।
सा तस्य माता सावित्री पिता त्वाचार्य उच्यते॥ सं॰ र॰मा॰
तत्र लब्धं तु यत् किञ्चिद्धनं शौर्येण तद्भवेत्।
ध्वजाहृतं भवेद्यच्चविभाज्यं नैव तत्स्मृतम्॥ वि॰भ॰
तत्र विस्मृतिशीलानां बहुवेदप्रपाठिनाम्।
चतुर्दश्यष्टमीपर्वप्रतिपद्वर्जितेषु च॥
वेदाङ्गन्यायमीमांसाधर्मशास्त्राणि चाभ्यसेत्॥ पु॰चि॰
तत्र स्नात्वा च पीत्वा च प्रायश्चित्तं न विद्यते। स्मृ॰ र॰
तस्मान्नोपहरेद् भैक्ष्यमतिरिक्तं कदाचन। वी॰सं॰प्र॰
तस्माद्यत्नेन रक्ष्यास्ता भर्तव्या मनुरब्रवीत्। शू॰क॰
तस्य त्रिरात्रमाशौचं द्वितीये त्वस्थिसञ्चयः।
तृतीये तूदकं कृत्वा चतुर्थे श्राद्धमाचरेत्॥ नि॰सि॰
तस्य सर्वगतस्यार्चा स्थण्डिले भावितात्मनाम्।
विप्राणां वपुराश्रित्य सर्वास्तिष्ठन्ति देवताः॥ वी॰पू॰प्र॰
ताम्रपात्रे न भुञ्जीत भिन्नकांस्ये मलाविले।
पलाशपद्मपत्रेषु गृही भुक्तैन्दवं चरेत्॥ वी॰आ॰प्र॰
तिलार्ददधिमिश्राणांतिलशाकानि निस्वदन्।स्मृ॰ र॰
तिस्रः कोट्योऽर्धकोटी च यानि रोमाणि मानुषे।
तावत्कालं वसेत्स्वर्गे भर्तारं यातु गच्छति॥ पा॰मा॰
*तिस्त्रो वर्णानुपूर्वेण द्वे तथैका यथाक्रमम्।
ब्राह्मणक्षत्रियविशां भार्याःस्वाः शूद्रजन्मनः॥सं॰म॰
तृणं वा यदि वा काष्ठं पुष्पं वा यदि वा फलम्।
अनापृष्टं तु गृण्हान्ते हस्तच्छेदनमर्हति॥ स्मृ॰च॰
तैलभेषजपाने तु औषधार्थं प्रकल्पयेत्।
विषतैलेन गर्भाणां पुत्र ते नास्ति पातकम्॥ स्मृ॰ र॰
त्रिरात्रं वाप्युपवसेत्त्र्यहं त्रिः पर्वणी भवेत्।
तथैवाम्भसि नग्नस्तु त्रिः पठेदघमर्षणम्॥ प्रा॰म॰
त्रिवृन्मौञ्जीसमा श्लक्ष्णा कार्या विप्रस्य मेखला।
क्षत्रियस्य तु मौर्वी ज्या वैश्यस्य शणतान्तवी॥ सं॰ र॰मा॰
त्रीण्याहुरतिदानानि गावः पृथ्वी सरस्वती।
अतिदानं हि दानानां नास्ति दानं ततोऽधिकम्॥ स्मृ॰ र॰
त्रीन्पिण्डानथवोद्धृत्य स्नायादापत्सु ना सदा।
अन्यैरपि कृते कूपे सरोवाप्यादिके तथा॥ स्मृ॰ र॰
त्र्यवरैः साक्षिभिर्भाव्यो नृपब्राह्मणसन्निधौ।स्मृ॰च॰
त्र्यहं न कीर्तयेद् ब्रह्म सपिण्डीकरणं तथा। सं॰ र॰मा॰
(दकारादिश्लोकाः)
दत्तक्रीतादिपुत्राणां बीजवप्तुःसपिण्डता।
पञ्चमी सप्तमी तद्वद् गोत्रं तत्पालकस्य च॥ वी॰सं॰प्र॰
दन्तवद्दन्तलग्नेषु जिह्वा स्पर्शे शुचिर्न तु।
परिच्युतेष्ववस्थानान्निगिरन्नेव तच्छुचिः॥ स्मृ॰ र॰
दद्यात्त्रिभ्यः परेभ्यस्तु जीवेच्चेत्त्रितयं यदि।
आशौचे च व्यतिक्रान्ते नामकर्म विधीयते॥ नि॰सि॰
दद्यादहरहःश्राद्धमन्नाद्येनोदकेन वा।
पयोमूलफलैर्वापि पितृभ्यः प्रीतिमाहरन्॥ हे॰प॰ख॰
दर्व्यादेयं कृतान्नं तु समस्तं व्यञ्जनानि च।
उदकं यच्च पक्वान्नं न दातव्यं कदाचन॥ वी॰आ॰प्र॰
दर्व्या देयं घृतान्नं तु समस्तं व्यञ्जनानि च।
अपक्वंस्नेहपक्वं च न तु दुर्व्या कदाचन॥वी॰आ॰प्र॰
दशानां तु सहस्राणां युक्तानां धुर्यवाहिनाम्।
सुपात्रे विनियुक्तानां कन्या विद्या च तत्समम्॥स्मृ॰ च॰
*दानात्प्रभृति या तु स्याद्यावदायुः पतिव्रता।
सा भर्तृलोकमाप्नोति यथैवारुन्धती तथा॥ वि॰ भ॰
दिवा सूर्यांशुभिः शुद्धं रात्रौ नक्षत्रमारुतैः।
सन्ध्ययोरप्युभाभ्यां च पवित्रं सर्वदा जलम्॥ कृ॰ सा॰स॰
दीपोत्सवचतुर्दश्यां कार्यं तु यमतर्पणम्।
कृष्णाङ्गारचतुर्दश्यामपि कार्यं तथैव वा॥ पा॰मा॰
देवद्रोण्यां विवाहेषु यज्ञेषु प्रसवेषु च।
काकैःश्वभिश्च यत् स्पृष्टं तदन्नंन विवर्जयेत्॥ नृ॰श्रा॰सा॰
देवलः शङ्खलिखितौभरद्वाजोशनोऽत्रयः।
शौनको याज्ञवल्क्यश्च दशाष्टौस्मृतिकारिणः॥ हे॰ दा॰ख॰
देशं कालं समासाद्य अवस्थामात्मनस्तथा।
धर्मशौचेऽनुतिष्ठेत न कुर्याद्वेगधारणम्॥ सं॰ र॰मा॰
देशपत्तनगोष्ठेषु पुरग्रामेषु वादिनाम्।
तेषां स्वसमयैर्धर्मः शास्त्रतोऽन्येषु तैः सह॥ पा॰मा॰
दैवमानुषसद्भावे नार्या गर्भः प्रसिध्यति।
पुंसा सत्यपि संयोगे दैवाभावे न सिध्यति॥ वी॰रा॰प्र॰
दैवमानुषसम्पन्ना यात्रा सर्वार्थसाधिका।
तस्यामतिशयेद्दैवं वर्तते पौरुषं समम्॥ वी॰रा॰प्र॰
दैवे कर्मणि पैत्रे च पञ्चमेऽहनि शुध्यति। श्रा॰कौ॰
द्रव्यमस्वामिविक्रीतं मूल्यं राज्ञे निवेदितम्।
न तत्र विद्यते दोषो न स्यात्तदुपविक्रयात्॥ पा॰मा॰
द्रव्ययज्ञाज्जपो यज्ञो विशिष्टो दशभिर्गुणैः।
उपांशु स्याच्छतगुणः सहस्रो मानसस्तथा॥ य॰ ध॰स॰
द्विजस्य मरणे वेश्म विशुध्यति दिनत्रयात्। शू॰क॰
द्विजातिभ्यो यथा लिप्सेत्प्रकृष्टेभ्यो विशेषतः।
अपि वा जातिमात्रेभ्यो न तु शूद्रात्कथञ्चन॥ स्मृ॰ र॰
द्विजातीनामयं देहो न भोगाय प्रकल्पते।
इह क्लेशाय महते प्रेत्यानन्तसुखाय च॥ स्मृ॰ र॰
द्विजान्विहाय संपश्येत्कार्याणि वृषलैः सह।
तस्य प्रक्षुभितं राष्ट्रं बल कोशं च नश्यति॥ पा॰मा॰
द्व्यहेऽप्यव्यापिनी चेत्स्यान्मृताहे तु यदा तिथिः।
पूर्वविद्धैव कर्तव्या त्रिमुहूर्ता तु भवेद्यदि॥ का॰मा॰
(धकारादिश्लोकाः)
*धर्मव्यतिक्रमो वै हि महतां साहसं तथा।
तदन्वीक्ष्य प्रयुञ्जानः सीदत्येव रजोबलः॥ स्मृ॰च॰
धर्मार्थं ब्राह्मणे दानं यशोऽर्थे तदनर्थकम्।वि॰भ॰
धात्र्याः खादेन्नतु दिवा दधिसक्तूंस्तथा निशि।
सर्वं च तिलसम्बद्धं नाद्यादस्तमयं प्रति॥ स्मृ॰ र॰
धिग्दण्डस्त्वथ वाग्दण्डो धनदण्डो वधस्तथा।
योज्या व्यस्ताः समस्ता वाऽप्यपराधवशादिमे॥ वी॰रा॰प्र॰
(नकारादिश्लोकाः)
न कुर्यात्कस्यचित्पीडां कर्मणा मनसा गिरा।
आचरन्नभिषेकं तु कर्मण्यप्यन्यथाचरन्॥हे॰दा॰ख॰
न च छन्दांस्यधीयीत द्विजः श्राद्धे निमन्त्रितः।बा॰आ॰
न देहिनां यतः शक्यं कर्तुं कर्माण्यशेषतः।
तस्मादामरणाद्वैधं कर्तव्यं योगिना सदा॥ स्मृ॰ र॰
न द्व्यहव्यापिनी चेत्स्यान्मृताहे तु यदा तिथिः।
पूर्वविद्धैव कर्तव्या त्रिमुहूर्ता भवेद्यदा।पु॰चि॰
न निशायां परिश्रान्तोब्रह्माधीत्य पुनः स्वपेत्। सं॰ र॰मा॰
न प्रातर्न प्रदोषश्च सन्ध्याकालेऽतिपद्यते।
मुख्यकालोऽनुकल्पश्च सर्वस्मिन्कर्मणि स्थितः॥ वी॰आ॰प्र॰
नष्टे मृते प्रव्रजिते क्लीबे च पतिते पतौ।
पञ्चत्स्वापत्सु नारीणां पतिरन्यो विधीयते॥ स्मृ॰च॰
न सन्ति पितरश्चेति कृत्वा मनसि यो नरः।
श्राद्धं न कुरुते तत्र तस्य रक्तं पिबन्ति ते॥ बा॰आ॰
न हि दैवमुदासीनं कदाचिदपि मानवम्।
अर्थानर्थफलं नेह संयुनक्त्यवशं हि तत्॥ वी॰रा॰प्र॰
नाग्निहोत्रादिभिस्तत्स्याद्रक्षतोब्राह्मणस्य वा।
यत्कन्यां विधिवद्दत्वा फलमाप्नोति मानवः॥ स्मृ॰च॰
नातुरो नारुणकरन्नाक्तान्ते च नभस्तले।
न पराम्भसि नाल्पे च नाशिरस्कः कथञ्चन॥स्मृ॰ र॰
नाध्यापयति नाधीते स ब्राह्मणब्रुवः स्मृतः।व्य॰त॰
नानिष्ट्वातु पितॄन् श्राद्धे वैदिकं किञ्चिदाचरेत्।
तेभ्योऽपि मातरः पूर्वं पूजनीयाः प्रयत्नतः॥ बा॰आ॰
नानुतिष्ठति यो पूर्वांनोपास्ते यश्च पश्चिमाम्।
स शूद्रवद्बहिः कार्यःसर्वस्माद्विप्रकर्मणः॥ कृ॰सा॰स॰
नानृग्ब्राह्मणो भवति न वणिग्न कुशीलवः।
न शूद्रप्रेषणं कुर्वन्न स्तेनो न चिकित्सकः॥हे॰ दा॰ ख॰
नान्यचिन्तश्चिरं तिष्ठेन्न स्पृशेत्पाणिनाशिरः।
न ब्रूयान्न दिशः पश्येद्विण्मूत्रोत्सर्जने बुधः॥ स्मृ॰ र॰
नापो मूत्रपुरीषाभ्यां नाग्निर्दहनकर्मणा।
न वायुः स्पर्शदोषेण नान्नदोषेण मस्करी॥ य॰ध॰सं॰
नाभिकण्ठान्तरोद्भूते प्राणे चोत्पद्यते कृमिः।
षडूरात्रं तु तदा प्रोक्तं प्राजापत्यं शिरोव्रणे॥ पा॰ मा॰
*नास्ति सत्यात्परो धर्मो नानृतात्पातकं परम्।
साक्षिधर्मे विशेषेण सत्यमेव वदेत सः॥ पा॰ मा॰
निन्द्यासु चान्यास्वष्टासु स्त्रियो रात्रिषु वर्जयेत्।
ब्रह्मचार्येव भवति यत्र तत्राश्रमे वसन्॥बा॰आ॰
निमन्त्र्यविप्रास्तदहर्वर्जयेन्मैथुनं क्षुरम्।
प्रमत्ततां च स्वाध्यायं क्रोधं शोकं तथाऽनृतम्॥हे॰ श्रा॰ख॰
निवर्तकं हि पुरुषं निवर्तयति जन्मतः।
प्रवर्तकं हि सर्वत्र पुनरावृत्तिहेतुकम्॥स्मृ॰ र॰
निष्के तु सत्यवचनं द्विनिष्के पादलम्बनम्।
त्रिकादर्वाक्तु पुण्यं स्यात्कोशपानमतः परम्॥मि॰क्ष॰
निष्पीड्य स्नानवस्त्रं तु पश्चात्सन्ध्यां समाचरेत्।
अन्यथा कुरुते यस्तु स्नानं तस्याफलं भवेत्॥ आ॰म॰
नैनं सूर्योऽभिनिम्लोचेत्सूर्यो नाभ्युदियात्क्वचित्।
सूर्येण ह्यभिनिर्मुक्तः शयानोऽभ्युदितश्च यः॥ वी॰सं॰प्र॰
नैव कन्या न युवतिर्नाल्पविद्यो न बालिशः।
होता स्यादग्निहोत्रस्य नार्तो नासंस्कृतस्तथा॥ वी॰सं॰प्र॰
(पकारादिश्लोकाः)
पक्षत्यादिविनिर्द्दिष्टान्विपुलान्मनसः प्रियान्।
श्राद्धदः पञ्चदश्यां तु सर्वान्कामान्समश्नुते॥ हे॰श्रा॰ख॰
पक्षादौ च रवौ षष्ठ्यां रिक्तायां च तथा तिथौ।
तैलेनाभ्यज्यमानस्तु धनायुर्भ्योविहीयते॥ आ॰म॰
पतत्यर्धं शरीरस्य भार्या यस्य सुरां पिबेत्।
पतितार्धशरीरस्य निष्कृतिर्न विधीयते॥ प्रा॰म॰
पतितस्तु सुतः क्लीबः पङ्गुश्चोन्मत्तको जडः।
अन्धो चिकित्सरोगार्त्तोभर्तव्यास्ते निरंशकाः॥दा॰ क्र॰सं॰
परपूर्वापतिं धीरा वदन्ति दिधिषूपतिम्।
द्विजोऽग्रे दिधिषूश्चैव यस्य सैव कुटुम्बिनो॥ हे॰प॰ख॰
परस्य शोणितस्पर्शे रेतो विण्मूत्रजे तथा।
चतुर्णामपि वर्णानां द्वात्रिंशन्मृत्तिकाः स्मृताः॥ आ॰म॰
परितुष्टेन भावेन पात्रमासाद्य शक्तितः।
यत्किञ्चिदपि दातव्यं याचते नानुसूयया॥ कृ॰सा॰स॰
*पशून् क्षुद्रांश्चचतुर्थ्यां तु पञ्चम्यां शोभनान्सुतान्।
षष्ठ्यांदूतं कृषिंचापि सप्तम्यां लभते नरः॥ हे॰श्रा॰ख॰
पापांशकगते चन्द्रे अरिनीचस्थितेऽपि वा।
अनध्याये चोपनीतः पुनः संस्कारमर्हति॥ पु॰चि॰
पिण्डयज्ञंतु निर्वर्त्य विप्रश्चन्द्रक्षयेऽग्निमान्।
पिण्डान्वाहार्यकं श्राद्धं कुर्यान्मासानुमासिकम्॥ सं॰ र॰मा॰
पिण्डान्वाहार्यकं श्राद्धं क्षीणे राजनिशस्यते।
वासरस्तु तृतीयेंशे नातिसन्ध्यासमीपतः॥ हे॰प॰ख॰
पिता पितृव्यो भ्राता वा चैनामध्यापयेत्पुरः।
स्वगृहे चैव कन्याया भैक्षचर्या विधीयते॥ स्मृ॰च॰
पितुर्वा भजते शीलं मातुर्वोभयमेव वा।
न कथञ्चन दुर्योनिः प्रकृतिं स्वां नियच्छति॥वी॰सं॰प्र॰
पितृवत्पालयेत्पुत्रान् ज्येष्ठो भ्राता यवीयसः।
पुत्रवच्चापि वर्तेरन् यथैव पितरं तथा॥ वी॰सं॰प्र॰
पितृव्यपुत्रे सापत्ने परदारसुतादिषु।
विवाहाधानयज्ञादौ परिवेदो न दूषणम्॥ वी॰सं॰प्र॰
पुच्छे बिडालकं स्पृष्ट्वास्नात्वा विप्रो विशुध्यति।
भोजने कर्मकाले च विधिरेष उदाहृतः॥ स्मृ॰ र॰
पुण्यात्षड्भागमादत्ते न्यायेन परिपालयन्।
अधर्मादपि षड्भागो भवत्यस्य ह्यरक्षतः॥ वी॰रा॰प्र॰
पुत्रः शिष्यस्तथा भार्या दासी दासस्तु पञ्चमः।
प्राप्तापराधास्ताड्याःस्यू रज्वा वेणुदलेन वा॥ प्रा॰ वि॰
पुत्रजन्मनि यज्ञे च तथा सङ्क्रणे रवेः।
राहोश्च दर्शने स्नानं प्रशस्तं नान्यथा निशि॥ स्मृ॰च॰
पुराकल्पे कुमारीणां मौञ्जीबन्धनमिष्यते।
अध्यापनं च वेदानां सावित्रीवचनं तथा॥ स्मृ॰च॰
पुष्पालङ्कारवस्त्राणि गन्धधूपानुलेपनम्।
उपवासे न दुष्यन्ति दन्तधावनमञ्जनम्॥ पु॰चि॰
पूज्येषु सेवका नीचाः पुण्यमार्गक्रियानुगाः।
तत्तदेव पदं चापुर्यथा जातिकुलस्थितिः॥ शं॰वि॰
पूर्वजन्मकृतं पापं व्याधिरूपेण बाधते।
तच्छान्तिरौषधैर्दानैर्जपहोमार्चनादिभिः॥ स्मृ॰ र॰
पूर्वाह्णेदैविकं श्राद्धमपराह्णेतु पार्वणम्।
एकोद्दिष्टं तु मध्याह्ने प्रातर्वृद्धिनिमित्तकम्॥ पु॰ चि॰
पौर्णमास्यां तथा दर्शेयः स्नायादुष्णवारिणा।
स गोहत्याकृतं पापं प्राप्नोतीह न संशयः॥वी॰ आ॰ प्र॰
प्रक्लृप्ते कामकार्येच नानध्याया स्मृतास्तथा।
देवतार्चनमन्त्राणां नानध्यायः स्मृतस्तथा॥ हे॰प॰ख॰
प्रक्षाल्य पादौ हस्तौ च ह्याचान्तो वाग्यतः शुचिः।
तिथिवारादिकं श्रुत्वा सुसङ्कल्प्य यथाविधि॥ स्मृ॰ र॰
प्रख्यापनं नाध्ययनं प्रश्नपूर्वप्रतिग्रहः।
याजनाध्यापने वादः षड्विधो भेदविक्रयः॥ स्मृ॰ र॰
प्रजापतिर्हि यस्मिन्वैकाले राज्यमभूभुजत्।
धर्मैकतानाः पुरुषास्तदाऽऽसन्सत्यवादिनः॥ पा॰मा॰
प्रणवं व्याहृतीः सप्त गायत्रीं शिरसा सह।
त्रिः पठेदायतप्राणः प्राणायामः स उच्यते॥ सं॰ र॰मा॰
प्रणवव्याहृतीनाञ्च सावित्र्याः शिरसस्तदा।
नित्ये नैमित्तिके कार्ये व्रते यज्ञे क्रतौ तथा॥ हे॰प॰ख॰
प्रतिपद्यप्रविष्टायां यदि त्विष्टिः समाप्यते।
पुनः प्रणीय कृत्स्नेष्टिः कर्तव्या यागवित्तमैः॥ सं॰र॰मा॰
प्रतिषिद्धं न भोक्तव्यं मधु मांसं च नित्यशः। वी॰ सं॰प्र॰
प्रदोषपश्चिमौ यामौ वेदाभ्यासेन योजयेत्।
यामद्वयं शयानस्तु ब्रह्मभूयाय कल्पते॥ सं॰कौ॰
प्रवासं गच्छतो यस्य गृहे कर्ता न विद्यते।
पञ्चानां महतामेष स यज्ञैः सह गच्छति॥ वी॰आ॰प्र॰
प्रादेशमात्रमुद्धृत्य सलिलं प्राङमुखः सुरान्।
उदकःमनुष्यास्तर्पेत पितॄन् दक्षिणतस्तथा॥ वी॰आ॰प्र॰
प्रायश्चित्तं चिकित्सां च ज्योतिषं धर्मनिर्णयम्।
विना शास्त्रेण यो ब्रूयात्तमाहुर्ब्रह्मघातकम्॥ शू॰क॰
प्रायश्चित्तं प्रकुर्वन्ति द्विजा वेदपरायणाः।स्मृ॰ र॰
प्रायश्चित्तमकुर्वाणो युक्तः स्यान्महतैनसा।
मुण्डो वा जटिलो वा स्यादथवा स्याच्छिखान्वितः॥वी॰ सं॰प्र॰
(फकारादिश्लोकः)
फलीकरणसंमिश्रैः करञ्जैरवलोकने।
वचोधरान्नदेशेषु बालग्रहविमुक्तये॥वी॰सं॰प्र॰
(वकारादिश्लोकाः)
बह्वीनामेकपत्नीनामेका चेत् पुत्रिणी भवेत्।
सर्वास्तास्तेन पुत्रेण प्राह पुत्रवतीर्मनुः॥ श्रा॰ र्कों॰
बहूनामेककार्याणां सर्वेषां शस्त्रधारिणाम्।
यद्येको घातयेत्तत्र सर्वेते घातकाः स्मृताः॥ मि॰क्ष॰
ब्रह्मचर्यं तपो भैक्ष्यंसन्ध्ययोरग्निकर्म च।
स्वाध्यायो गुरुवृत्तिश्च चर्येयं ब्रह्मचारिणाम्॥वी॰सं॰प्र॰
बह्वग्नयस्तु ये विप्रा ये वैकाग्नय एव च।
तेषां सपिण्डनादूर्ध्वमेकोद्दिष्टं न पार्वणम्॥ हे॰श्रा॰ख॰
बालैरनुपसंक्रान्तं नित्यं मेध्यमिति स्थितिः।स्मृ॰ र॰
ब्राह्मणस्य रणद्वारे पूयशोणितसम्भवे।
कृमिरुत्पद्यते यस्तु प्रायश्चित्तं कथं भवेत्॥ पा॰ मा॰
ब्राह्मणस्य वधे मौण्डयं पुरान्निर्वासनाङ्कने।
ललाटे वाभिशस्ताङ्क्यः प्रयाणं गदभेन तु॥ मि॰क्ष॰
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः स्वावधेरुर्ध्वमब्दतः।
अकृतोपनयनाः सर्वे वृषला एव ते स्मृताः॥ शू॰क॰
*ब्राह्मणो वा मनुष्याणामादित्यस्तेजसामिव।
शिरो वा सर्वगात्राणां धर्माणां सत्यमुत्तमम्॥ पा॰मा॰
(भकारादिश्लोकाः)
भरणं पोष्यवर्गस्य प्रशस्तं स्वर्गसाधनम्।
नरकः पीडने चास्य तस्माद्यत्नेन तं भरेत्॥ वि॰म॰
भर्ता दैवं गुरुर्भर्ता धर्मतीर्थव्रतानि च।
तस्मात्सर्वं परित्यज्य पतिमेकं समाचरेत्॥ शू॰क॰
भुङ्क्ते भुक्ते पतौ या तु स्वासीना चापि वाऽऽसिते।
विनिद्रतो विनिद्राति सा स्त्री ज्ञेया पतिव्रता॥शू॰क॰
भोजनं तु न निःशेषं कुर्यात्प्राज्ञः कथंचन।
अन्यत्र दधिसक्त्वाज्यपललक्षीरमध्वपः॥ आ॰म॰
मध्यमो जातिपूगानां प्रथमो ग्रामदेशयोः। पा॰मा॰
मन्त्रकर्मविपर्यासाद् दुरिताद्दर्गतादपि।
तत्फलं नश्यतेकर्तुरिदं श्रद्धया हुतम्॥ बा॰आ॰
महापापोपवक्तारो महापातकशंसकाः।
आमध्यमोत्तमा दण्ड्याः दद्युस्ते च यथाक्रमम्॥ पा॰मा॰
माता पिता गुरुर्भ्राता प्रजा दीनः समाश्रितः।
अभ्यागतोऽतिथिश्चाग्निः पोष्यवर्गा उदाहृताः॥ स्मृ॰र॰
मातापित्रोरुपाध्यायाचार्ययोरौर्ध्वदेहिकम्।
कुर्वन्मातामहस्यापि व्रती न भ्रश्यते व्रतात्॥नि॰सि॰
*मातामहं मातुलं च स्वस्त्रीयं श्वशुरं गुरुम्।
दौहित्रं विट्पति बन्धून्ऋत्विजं चापि भोजयेत्॥ नृ॰ श्रा॰सा॰
मातुले श्वशुरे मित्रे गुरौ गुर्वङ्गनासु च।
आशौचं पक्षिणींरात्रिं मृता मातामही यदि॥ पा॰मा॰
माधुकरीयमानीय ब्राह्मणेभ्यः प्रयच्छति।
स याति नरकं घोरं भोक्ता भुङ्क्ते तु किल्बिषम्॥ वी॰ सं॰ प्र॰
मांसाशने पञ्चदशी तैलाभ्यङ्गे चतुर्दशी।
अष्टमी ग्राम्यधर्मेषु ज्वलन्तमपि पातयेत्॥ पु॰चि॰
मासिकं वपनं कार्यं शूद्राणां न्यायवर्तिनाम्।
वैश्यवच्छौचकल्पश्च द्विजोच्छिष्टं तु भोजनम्॥ वी॰आ॰प्र॰
मुख्यकाले व्यतिक्रान्ते गौणकाले तथाऽऽचरेत्।स्मृ॰ र॰
मुन्यन्नं ब्राह्मणस्योक्तं मांसं क्षत्रियवैश्ययोः।
मधुप्रधानं वैश्यस्य सर्वेषां चाविरोधि यत्॥ श्रा॰म॰
मूत्रे तिस्रः पादयोस्तु हस्तयोस्तिस्त्र एव तु।
मृदः पञ्चदशा मेध्ये हस्तादीनां विशेषतः॥ आ॰म॰
मृते जन्मनि सङ्क्रान्तौ श्राद्धे जन्मदिने तथा।
अस्पृश्यस्पर्शने चैव न स्नायादुष्णवारिणा॥ वी॰सं॰ प्र॰
मृन्मयं दारुजं पात्रमयःपात्रं तथैव च।
राजतं दैविके कार्ये शिलापात्रं च वर्जयेत्॥ बा॰आ॰
(यकारादिश्लोकाः)
य एवं तर्पयत्यद्भिः पितृृन्स्नात्वा द्विजोत्तमः।
तेनैव सर्वमाप्नोति पितृयज्ञक्रियाफलम्॥ वी॰आ॰प्र॰
यः कारणं पुरस्कृत्य व्रतचर्यांनिषेवते।
पापं व्रतेन संच्छाद्य बैडालंनाम तद्व्रतम्॥ पा॰मा॰
यः कुमारींमेषपशून् ऋक्षांश्चवृषभांस्तथा।
वाहयेत्साहसं पूर्णं प्राप्नुयादुत्तमं वधे॥ पा० मा०
यत्किञ्चिन्मधुसंमिश्रं गोक्षीरघृतपायसम्।
दत्तमक्षयमित्याहुः पितरस्त्वेव देवताः॥ हे॰ श्रा॰ख॰
यत्क्षिप्तो मर्षयत्यार्तैस्तेन स्वर्गे महीयते।
यत्वैश्वर्यान्न क्षमते नरकं तेन गच्छति॥ स्मृ॰च॰
यत्तज्ज्ञात्वा द्विजो धर्मे पापं नैव समाचरेत्। स्मृ॰ र॰
यत् ध्यायति यत्कुरुते रतिं बध्नाति यत्र वै।
तदवाप्नोत्यविघ्नेन यो हिनस्ति न किञ्चन॥ वी॰आ॰ प्र॰
यत्ने कृते विपत्तिश्चेत्प्रायश्चित्तं समाचरेत्।
गवां च पर्वतारोहे नदीतीरे तथैव च॥ स्मृ॰ र॰
यत्प्रोक्षितं भवेन्मांसं ब्राह्मणानाञ्च काम्यया।
यथाविधि नियुक्तश्च प्राणानामेव चात्यये॥ हे॰प॰ख॰
यथा योधसहस्रेभ्यो राजा गच्छति धार्मिकः।
एवं तिलसमायुक्तं जलं प्रेतेषु गच्छति॥ वी॰आ॰प्र॰
यथैव वेदाध्ययनं धर्मशास्त्रमिदं तथा।
अध्यतेव्यं ब्राह्मणेन नियतं स्वर्गमिच्छता॥ स्मृ॰ च॰
यदह्नाकुरुते पापं कर्मणा मनसा गिरा।
आसीनः पश्चिमां संध्यां प्राणायामैर्निहन्ति तैः॥ प्रा॰ म॰
यदा तु नैव कश्चित्स्यात्कन्या राजानमाव्रजेत्॥ नि॰सि॰
यदा तूपघातो……च्छिष्टानि यानि च।
शुध्यन्ति दशभिः क्षारैः श्वकाकोपहतानि च॥ स्मृ॰ र॰
यमाय धर्मराजाय मृत्यवे चान्तकाय च।
वैवस्वताय कालाय सर्वभूतक्षयाय च॥ पा॰मा॰
यल्लब्धं लाभकाले तु स्वजात्या कन्यया सह।
कन्यागतं तु तद्विधाच्छुद्धं वृद्धिकरं स्मृतम्॥ वि॰भ॰
यस्तयोरन्नमश्नाति स कुण्डाश्युच्यते बुधैः।
ते सदा हव्यकव्यानि नाशयन्ति प्रदायिनाम्॥ प्रा॰वि॰
यस्तयोरन्नमश्नाति स कुलाच्यवते द्विजः। हे॰श्रा॰ख॰
यस्तु भक्षयते मांसं विधिं हित्वा पिशाचवत्।
स लोकेऽप्रियतां याति व्याधिभिश्चैव पीड्यते॥ हे॰प॰ख॰
यस्मिन् देशे तु यत्तोयं या च यत्रैव मृत्तिका।
सैव तत्र प्रशस्ता स्यात्तया शौचं विधीयते॥ आ॰म॰
यस्य चैव गृहे विप्रो वसेत्कश्चिदभोजितः॥
न तस्य पितरो देवा हव्यं कव्यं च भुञ्जते॥ हे॰श्रा॰ख॰
यस्य देशं न जानाति स्थानं त्रिपुरुषं कुलम्।
कन्यादानं नमस्कारं श्राद्धं तस्य विवर्जयेत्॥स्मृ॰ र॰
तस्य देशस्य यो धर्मः प्रवृत्तः सार्वकालिकः।
श्रुतिस्मृत्यविरोधेन देशदृष्टः स उच्यते॥ पा॰मा॰
यस्य धर्मध्वजो नित्यं स्वराड्ध्वज इवोच्छ्रितः।
चरितानि च पापानि बैडालं नाम तं विदुः॥ स्मृ॰ र॰
*यस्य मित्रप्रधानानि श्राद्धानि च हवींषि च।
पितृषु दैवयज्ञेषु दाता स्वर्गं न गच्छति॥ हे॰श्रा॰ख॰
यस्यामस्तं रविर्याति पितरस्तामुपासते।
स पितृभ्यो यतो दत्तो ह्यपराण्हः स्वयम्भुवा॥का॰ मा॰
ये जाता येऽप्यजाताश्च ये च गर्भेव्यवस्थिताः।
वृत्तिं तेऽपि हि काङ्क्षन्ति वृत्तिलोपो विगर्हितः॥वि॰ भ॰
ये व्यपेता स्वकर्मभ्यः परपिण्डेपिजीविनः।
द्विजत्वमभिकाङ्क्षन्ति तांश्चशूद्रवदाचरेत्॥ हे॰ दा॰ ख॰
येषामन्नं विनातिथिर्विप्राणां व्रजते गृहात्।
ते वै खरत्वमुष्ट्रत्वमश्वत्वं प्रतिपेदिरे॥ हे॰ श्रा॰ ख॰
यो यस्य हिंस्याद् द्रव्याणि ज्ञानतोऽज्ञानतोऽपि वा।
एतस्योत्पादयेत्तुष्टिं राज्ञा दद्याच्च तत्समम्॥ प्रा॰ म॰
योऽर्थार्थी मां द्विजे दद्यात्पठेच्चैवाविधानतः।
अनध्याये च तं प्राहुर्वदविप्लावकं बुधाः॥ स्मृ॰ र॰
यो हृत्वा गोसहस्राणि नृपो दद्यादरक्षिता।
स शब्दमात्रफलभाग्राजाभवति तस्करः॥ वी॰ रा॰ प्र॰
(रकारादिलोकाः)
रजकश्चर्मकारश्च नटो बुरुड एव च।
कैवर्तमेदभिल्लाश्च सप्तैतेऽन्त्यजजातयः॥स्मृ॰ र॰
रन्ध्रादिनाभिपर्यन्तं ब्रह्मसूत्रं पवित्रकम्।
न्यूने रोगप्रवृद्धिः स्यादधिके धर्मनाशनम्॥ वी॰सं॰प्र॰
रवेरभिमुखस्तिष्ठंस्त्रिरुर्ध्वं सन्ध्ययोः क्षिपेत्। स्मृ॰ र॰
राजा लब्ध्वा निधिं दद्याद् द्विजेभ्योऽर्धंद्विजः पुनः।
विद्वानशेषमादद्यात्स सर्वस्य प्रभुर्यतः॥ दा॰त॰
राज्ञेदत्वाऽथ षड्भागं देवतानां च विशकम्। बा॰आ॰
राहुदर्शनसंक्रान्तिविवाहात्ययवृद्धिषु।
स्नानदानादिकं कार्यं निशि काम्यव्रतेषु च॥ स्मृ॰ र॰
(लकारादिश्लोकाः)
लेखामात्रस्तु दृश्येत रश्मिभिस्तु समन्वितः।
उदितं तु विजानीयात्तत्र होमं प्रकल्पयेत्॥ प्र॰ र॰
लेख्यं यत्र न विद्यतेन मुक्तिर्न च साक्षिणः।
न च दिव्यावतारोऽस्ति प्रमाणं तत्र पार्थिवः॥पा॰ मा॰
(वकारादिश्लोकाः)
वर्जयेदजिनं दण्डं जटाधारणमेव च।स्मृ॰ च॰
वल्लीपलाशपत्रे च स्थलजे पौष्करे तथा,
गृहस्थश्चेत्तु नाश्नीयाद् भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत्॥ वी॰आ॰
वसवः पितरो ज्ञेया रुद्रा ज्ञेयाः पितामहाः।
प्रपितामहास्तथादित्या श्रुतिरेषा सनातनी॥ नि॰सि॰
वस्त्रेणाच्छाद्यतु करं दक्षिणं यः सदा जपेत्।
तस्य तत्सफलं जप्यं तद्धीनमफलं स्मृतम्॥ आ॰म॰
वाक्पारुष्ये य एवोक्ता प्रतिलोमानुलोमतः। मि॰क्ष॰
वाक्याभावे तु सर्वेषां देशदृष्टमनन्तयेत्।पा॰मा॰
वासस्यपि ह्यानर्णिक्तेमैथुनापतिते सति। वी॰सं॰प्र॰
विद्या वित्तं तपश्चेति त्रीणि तेजांसि देहिनः।
इह चामुत्र च श्रेयस्तदेव प्रतिपादयेत्॥ वी॰सं॰प्र॰
विद्यया विमलं ज्योतिर्वित्तत्यागात्सुखोदयम्।
तपसा विमलां भूतिं प्राप्नुयान्मानवस्त्रिभिः॥ वी॰सं॰प्र॰
विद्वद्विप्रनृपस्त्रीणां नेष्यते केशवापनम्।
ऋते महापातकिनो गोहन्तुश्चावकीर्णिनः॥ मि॰क्ष॰
विधेः प्राथमिकादस्माद् द्वितीये द्विगुणं भवेत्।
तृतीये त्रिगुणं चैव चतुर्थे नास्ति निष्कृतिः॥ पा॰मा॰
विप्रस्य दण्डः पालाशो बैल्वो वा धर्मतः स्मृतः।
आश्वत्थः क्षत्रियस्याथ खादिरोवापि धर्मतः॥ वी॰सं॰प्र॰
विप्राणां दैवतं शंभुः क्षत्रियाणां तु माधवः।
वैश्यानां तु भवेद् ब्रह्मा शूद्राणां गणनायकः॥ शं॰ वि॰
विभक्ता वाऽविभिक्ता वा सपिण्डाः स्थावरे समाः।
एको ह्यनीशः सर्वत्र दानाधमनविक्रयः॥मि॰क्ष॰
विभागेतु कृते किञ्चित् सामान्यं यत्र दृश्यते।
नासौ विभागो विज्ञेयः कर्तव्यः पुनरेव हि॥ स्मृ॰च॰
विभागे यत्र संदेहो दायादानां परस्परम्।
पुनर्विभागः कर्तव्यः पृथक् स्थानस्थितैरपि॥ स्मृ॰च॰
विरोधे तु मिथस्तेषां व्यवहारो न सिध्यति। वि॰भ॰
विवाहप्रेतचूडासु माता यदि रजस्वला।
तस्याः शुद्धेःपरं कर्यं मङ्गलं मनुरब्रवीत्॥ ध॰सि॰
विवाहेऽनधिकारी स्याज्ज्येष्ठकन्या स्थिता यदा।
तदनुज्ञां विना वापि कनिष्ठामुद्वहेत्तदा॥वी॰सं॰प्र॰
विशुद्धाः कर्मभिश्चैव श्रुतिस्मृतिनिदर्शिनः।
अविप्लुतब्रह्मचर्या महाकुलसमन्विताः॥ सं॰ र॰मा॰
विश्वासयेच्चापि परं तत्वभूतेन हेतुना।वी॰रा॰ प्र॰
विष्णुः पराशरो दक्षः संवर्तव्यासहारिताः।
शातातपो वसिष्ठश्चयमापस्तम्बगौतमाः॥ हे॰दा॰ख॰
विष्णोहव्यं च कव्यं च ब्रूयाद्रक्षेति च क्रमात्। मि॰क्ष॰
विहितस्याननुष्ठानमिन्द्रियाणामनिग्रहः।
निषिद्धसेवनं नित्त्यं वर्जनीयं प्रयत्नतः॥ हे॰ व्र॰ ख॰
वृद्धः शौचमृते लुप्तप्रत्याख्यातभिक् क्रियः।
आत्मानं घातयेद्यस्तु भृग्वग्न्यनशनाम्बुभिः॥ नि॰सि॰
वैवाहिकं तु तद्विद्याद्भार्यया यत्समागतम्।
धनमेवंविधं सर्वं विज्ञेयं धर्मसाधनम्॥वि॰भ॰
(शकारादिश्लोकाः)
शक्रध्वजनिपाते च उल्कापाते तथैव च।
अनध्यायस्त्रिरात्रं तु भूमिकम्पे तथैव च॥ वी॰सं॰प्र॰
शर्मदेवश्च विप्रस्य वर्म राजा च भूभुजः।
गुप्तो दत्तश्च वैश्यस्य दासः शूद्रस्य कारयेत्॥ सं॰कौ॰
शिवलिङ्गसमीपस्थं यत्तोयं पुरतः स्थितम्।
शिवगङ्गेति तत्प्रोक्तंतत्र स्नात्वा दिवं व्रजेत्॥ कृ॰ सा॰ स॰
शिशुसंरक्षणार्थायाशुभग्रहनिवारिणीम्।
रक्षां सन्ध्यासु कुर्वीत निम्बसर्पपगृञ्जनैः॥ वी॰सं॰प्र॰
शिष्टाचारः स्मृतिर्वेदास्त्रिविधं धर्मलक्षणम्।स्मृ॰च॰
शुक्रे मूढेऽप्युपाकृत्य विद्यावित्तविनाशनम्।
आयुःक्षयमवाप्नोति तस्मात्तत्कर्म वर्जयेत्॥ सं॰ र॰मा॰
शूद्रोऽप्येवंविधः कार्यो विना मन्त्रेण संस्कृतः। सं॰म॰
शोधयेत्तं च छन्देन वेदयेद्धनिकं नृपे।
स राज्ञर्णेचतुर्भागं दाप्यं तस्य च तद्धनम्॥ पा॰मा॰
श्रद्धापूतं वदान्यस्य हतमश्रद्धयेतरत्।
श्रद्धयेष्टञ्च पूतं च नित्यं कुर्यात् प्रयत्नतः॥ हे॰व्र॰ख॰
श्राद्धाङ्गतर्पणं कुर्यात्सतिलं त्वपरेऽहनि।
पित्रोर्विषय एव स्यान्नान्यस्य विषयो भवेत्॥बा॰आ॰
श्राद्धेन यः कुरुते सङ्गतानि न देवयानेन पथा स याति।
विनिर्मुक्तंपिप्पलं बन्धतो वा स्वर्गाल्लोकाद् भ्रश्यति श्राद्धमित्रः
*श्रुति पश्यन्ति मुनयः स्मरन्ति च तथा स्मृतिम्।हे॰ श्रा॰ ख॰
तस्मात्प्रमाणमुभयं प्रमाणैः प्रापितं भुवि॥ पा॰मा॰
श्वशुरयोश्च भगिन्यां च मातुलान्यां च मातुले।पा॰मा॰
(षकारादिश्लोकाः)
षण्ढान्धबधिरादीनां विवाहोऽस्ति यथोचितम्।
विवाहासम्भवे तेषां कनिष्ठो विवहेत्तदा॥ पु॰चि॰
षाण्मासिकेऽपि काले तु भ्रान्तिः सञ्जायते नृणाम्।
धात्राक्षराणि(?)स्पृष्टानि यत्रारूढान्यतः पुरा॥ वि॰ भ॰
(सकारादिश्लोकाः)
संग्रामादाहृतं यत्तु विद्राव्य द्विषतां बलम्।
स्वाम्यर्थे जीवितं त्यक्त्वा तद् ध्वजाहृतमुच्यते॥ वि॰भ॰
संदिग्धेषु तु कार्येषु द्वयोर्विवदमानयोः।
दृष्टश्रुतानुभूतत्वात्साक्षिभ्यो व्यक्तदर्शनम्॥ पा॰मा॰
संसारभीरुभिस्तस्माद्वियुक्तं कामवर्जनम्।
विधिवत्कर्म कर्तव्यं ज्ञानेन सह सर्वदा॥ स्मृ॰ र॰
संस्कृतायां तु भार्यायां स्वयमुत्पादयेत्तुयम्।
तमौरसं विजानीयात्पुत्रं प्रथमकल्पितम्॥ कृ॰सा॰स॰
सत्यं दानं दमो द्रोहमानृशंस्यं क्षमा घृणा।
तपश्च दृश्यते यत्र स ब्राह्मण इति स्मृतः॥ नृ॰श्रा॰सा॰
सत्यमेव परं दानं सत्यमेव परं तपः।
सत्यमेव परो धर्मो लोकोत्तरमिति स्थितिः॥ पा॰मा॰
सत्ये देवाः समुद्दिष्टा मनुष्यास्त्वनृतं स्मृतम्।
इहैव तस्य देवत्वं यस्य सत्ये स्थिता मतिः॥ पा॰मा॰
सन्तुष्टाः सज्जनहिताः साधवस्तत्वदर्शिनः।
रागद्वेषामर्षलोभमानमोहविवर्जिताः।
अक्रोधनाः सुप्रसादाः कार्याः सम्बन्धिनः सदा॥ सं॰ र॰मा॰
सन्ध्ययोरुभयोर्जप्येभोजने दन्तधावने।
पितृकार्ये च दैवे च तथा मूत्रपुरीषयोः॥ हे॰दा॰ख॰
सभासदश्चये तत्र स्मृतिशास्त्रविदः स्थिताः।
यथा लेख्यविधौ तद्वत्स्वहस्तं दद्युरेव ते॥मि॰क्ष॰
समतिक्रान्तकालाच्चपतिताः सर्व एव ते।
नैवावधिपूर्तावदापद्यपि च कर्हिचित्॥ स्मृ॰च॰
समर्घंपण्यमाहत्य महार्घंयः प्रयच्छति।
स वै वार्धुषिको नाम यश्च वृध्या प्रयोजत्॥वी॰आ॰प्र॰
समासमाभ्यां विप्राभ्यां विषमं सममेव च।
पूजातोदीयमानं च न ग्राह्यं देयमेव च॥ वी॰आ॰प्र॰
समाहर्तॄन् प्रकुर्वीत धर्मशास्त्रार्थनिश्चितान्।
कुलीनान् वित्तसम्पन्नान् समर्थान कोशवृद्धये॥ वी॰रा॰प्र॰
समूलश्चभवेद्दर्भः पितॄणां यज्ञकर्मणि।
मूलेन लोकाञ्जयति शक्रस्य च महात्मनः॥ स्मृ॰ र॰
सर्वं वा यदि वाप्यर्धं पादं वा यदि वाक्षरम्।
सकाशाद्यस्य गृण्हीयान्नियतं तस्य गौरवम्॥ हे॰ प॰
सर्वदेशेषु पूर्वाह्णेमुख्यं स्याच्चोपनायनम्।
मध्याह्नेमध्यमं प्रोक्तमपराह्ने च गर्हितम्॥ पु॰वि॰
सर्वत्रादायकं राजा हरेद्ब्रह्मस्ववर्जितम्।
अदायकं तु ब्रह्मस्वं श्रोत्रियेभ्यः प्रदापयेत्॥ वि॰ भ॰
सर्वायासविनिर्मुक्तैः कामक्रोधविवर्जितैः।
भवितव्यं भवद्भिर्नःश्वोभूते श्राद्धकर्मणि॥ नि॰सि॰
सहस्रगुणितं दानं भवेद्दत्तं युगादिषु।
कर्म श्राद्धादिकं चैव तथा मन्वन्तरादिषु॥ पा० मा०
सांवत्सरिकमाप्तैश्च राष्ट्रदाहरयेद्वलिम्।
स्यादाश्रयपरो लोके वर्तत पितृवन्नृषु॥ वी॰रा॰ प्र॰
सान्तानिकं यक्ष्यमाणमध्वगं सार्ववेदसम्।
गुर्वर्थं पितृमात्रर्थं स्वाध्यायार्श्युपतापिनः॥
नवैतान्स्नातकान् विद्याद् ब्राह्मणान् धर्मभिक्षुकान्। हे॰ दा॰
सामान्यं पुत्रकन्याऽऽधिः सर्वस्वं न्याययाचितम्।
अदेयान्याहुरष्टैव यच्चान्यस्मै प्रतिश्रुतम्॥ दा॰सं॰
सायम्प्रातर्मनुष्याणामशनं देवनिर्मितम्।
नान्तरा भोजनं कुर्यादग्निहात्रसमो विधिः॥ वीर॰आ॰प्र॰
सिद्धमन्नं भक्तजनैरानीतं यन्मठं प्रति।
उपपात्रं तदित्याहुर्मुनयो मोक्षकाङ्क्षिणः॥ पा॰मा॰
सुरभिमत्या सहाब्लिङ्गैमार्जयित्वाऽर्ध्यमुत्क्षिपेत्।
द्वौ पादौ संपुटौ कृत्वा पाणिभ्यां पूरयेज्जलम्॥ स्मृ॰ र॰
सूतके तु कुलस्यान्नमदोष मनुरब्रवीत्।मि॰ क्ष॰
सूतके बन्धने विप्रो हव्यकव्यादिवर्जितः।
नैनसालिप्यते तद्वदृतावगमनादपि॥सं॰ र॰मा॰
स्त्रियाः श्रुतौ वा शास्त्रे वा प्रव्रज्या नाभिधीयते।
प्रजा हि तस्याः स्वो धर्मः सवर्णादिति धारणा॥ शू॰क॰
स्त्रियार्जितानि वित्तानि उपजीवन्ति ये नराः।
तेऽपि कूर्मपुटे घोरे पच्यन्ते दीर्घजीविनः॥ प्रा॰ वि॰
स्त्रीणां च प्रेक्षणात्स्पर्शाद्धास्यशृङ्गारभाषणात्।
स्पन्दते ब्रह्मचर्यं च न दारेष्वृतुसङ्गमात्॥ आ॰म॰
स्त्रीधनं स्यादपत्यानां दुहिता च तदर्थिनी।
अप्रत्ता चेत्समूढा तु लभते मानमात्रकम्॥ व्य॰म॰
स्मृत्वोङ्कारं च सावित्रीं निबध्नीयाच्छिखां ततः। कृ॰सा॰स॰
स्वगोत्राढभ्रश्यते नारी विवाहात्सप्तमे पदे।वीर॰सं॰ प्र॰
स्वग्रामे ग्रामतो वापि सन्निकृष्टे मृते सति।
न भुञ्जीताशनं धीमान्अधर्म्यं शोककारणात्॥वीर॰आ॰प्र॰
स्वच्छन्दगा च या नारी तस्यास्त्यागो विधीयते।
न चैव स्त्रीवधं कुर्यान्नचैवाङ्गविकर्तनम्॥ वि॰भ॰
स्वच्छन्दव्यभिचारिण्या विवस्वांस्त्यागमब्रवीत्।
न वधं न च वैरूप्यं बन्धं स्त्रीणां विवर्जयेत्॥ वि॰भ॰
स्वजातिजानन्तरजाः षट् सुता द्विजधर्मिणः। वीर॰सं॰प्र॰
स्वभानैव यद्ब्रूयुस्तद्ग्राह्यं व्यावहारिकम्।
ततो यदन्यद्विब्रूयुर्धर्मार्थं तदपार्थकम्॥ स्मृ॰च॰
स्वभावाद्यत्र विचरेत्कृष्णसारमृगो द्विजाः।
विज्ञेया धार्मिको देशो म्लेच्छदेशस्ततः परः॥ स्मृ॰ र॰
स्वप्नेऽपि विसृजेद् ब्रह्मचारी शुक्रमकामतः।
स्नात्वाऽर्कमर्चयित्वा त्रिः पुनर्मामित्यृचं जपेत्॥ वीर॰सं॰प्र॰
स्वर्गायुर्भूतिकामेन तथा पापोपशान्तये।
मुमुक्षुणा च दातव्यं ब्राह्मणेभ्यस्तथाऽन्वहम्॥ हे॰दा॰
स्वेदाश्रुदूषिका श्लेष्ममलं चामेध्यमुच्यते।मि॰क्ष॰
(हकारादिश्लोकाः)
हतं ज्ञानं क्रियाहीनं हतास्त्वज्ञानिनः सदा।
अपश्यन्नन्धको दग्धः पश्यन्नपि च पङ्गुकः॥ स्मृ॰ र॰
हस्तदत्तातु या भिक्षा लवणं व्यञ्जनानि च।
भुक्त्वा ह्यशुचितां याति दाता स्वर्गं न गच्छति॥ स्मृ॰च॰
हस्तौ तु संयतौ कार्यौजानुभ्यामुपरि स्थितौ।
संहृत्य हस्तावध्येयं स हि ब्रह्माञ्जलिः स्मृतः॥ य॰सं॰
हीनादादेयमादौ स्यात्तदलाभे समादपि।
असम्भवे त्वाददीतविशिष्टादपि धार्मिकात्॥ प्रा॰वि॰
बृहन्मनुः
(अकारादिश्लोकाः)
अत्यन्तं वर्जयेद् गेहमित्येवं मनुरब्रवीत्। नि॰सि॰
असम्बन्धा भवेन्मातुः पिण्डेनैवोदकेन वा।
सा विवाह्या द्विजातीनां त्रिगोत्रान्तरिता च या॥नि॰सि॰
आषाढीमवधिं कृत्वा पञ्चमं पक्षमाश्रिताः।
काङ्क्षन्ति पितरः क्लिष्टा अन्नमप्यन्वहं जलम्॥ पा॰मा॰
(एकारादिश्लोकाः)
एकोदरे जीवति तु सापत्नो न लभेद्धनम्।
स्थावरेऽप्येवमेव स्यात्तदभावे लभेत वै॥ वि॰भ॰
(जकारादिश्लोकाः)
जीवञ्जातो यदि ततो मृतः सूतकमेव तु।
सूतकं सकलं मातुः पित्रादीनां त्रिरात्रकम्॥ शू॰ क॰
(तकारादिश्लोकाः)
तस्मात्तत्रैव दातव्यं दत्तमन्यत्र निष्फलम्।
आषाढीमवधिं कृत्वा यः पक्षः पञ्चमो भवेत्॥ पा॰ मा॰
तत्र श्राद्धं प्रकुर्वीत कन्यास्थोऽर्को भवेन्न वा। पा॰ मा॰
त्रयोदश्यां तु सप्तम्यां चतुर्थ्यामर्धरात्रतः।
अर्वाङ्नाध्ययनं कुर्यादिच्छेत्तस्य परायणम्॥ स्मृ॰ र॰
(दकारादिश्लोकाः)
दशरात्राच्छुनिमृते मासाच्छूद्रेभवेच्छुचिः।
द्वाभ्यां तु पतिते गेहमन्त्यो मासचतुष्टयम्॥ नि॰ सि॰
दशाहाभ्यन्तरे बाले प्रमीते तस्य बान्धवैः।
शावशौचं न कर्तव्यं सूत्याशौचं विधीयते॥मि॰ क्ष॰
दशरात्रेण या वार्ता यत्र न श्रूयतेऽथवा।
गुरोः शिष्ये पितुः पुत्रे दम्पत्योःस्वामिभृत्ययोः॥वि॰ भ॰
देशनामनदीभेदान्निकटेऽपि भवेद्यदि।
तत्तु देशान्तरं प्रोक्तंस्वयमेव स्वयम्भुवा॥वि॰ भ॰
(मकारादिश्लोकाः)
मातुर्मातृगमने पितुर्मातृगमने तथा।
एतस्त्वकामतो गत्वा द्विजश्चान्द्रायणं चरेत्॥ प्रा॰म॰
(रकारादिश्लोकाः)
रात्रौ यामद्वयादर्वाग्यदि पश्येत्त्रयोदशीम्।
सा रात्रिः सर्वकर्मघ्नी शङ्कराराधनं विना॥स्मृ॰ र॰
(शकारादिश्लोकाः)
श्वशूद्रपतिताश्चान्त्या मृताश्चेद् द्विजमन्दिरे।
शौचं तत्र प्रवक्ष्यामि मनुना भाषितं यथा॥ नि॰सि॰
(सकारादिश्लोकाः)
समानोदकभावस्तु निवर्तेताचतुर्दश।
जन्मनामस्मृतेरेके तत्परं गोत्रमुच्यते॥ पा॰मा॰
वृद्धमनुः
(अकारादिश्लोकाः)
अग्नीनाधाय विधिवद्व्रात्यस्तोमेन वा यजेत्।
अथैन्द्राग्नेन पशुना गिरिं गत्वा च तत्र तु॥ नि॰सि॰
स्वग्रामे ग्रामतो वापि सन्निकृष्टे मृते सति।
न भुञ्जीताशनं धीमान्अधर्म्यं शोककारणात्॥वीर॰आ॰प्र॰
स्वच्छन्दगा च या नारी तस्यास्त्यागो विधीयते।
न चैव स्त्रीवधं कुर्यान्नचैवाङ्गविकर्तनम्॥ वि॰भ॰
स्वच्छन्दव्यभिचारिण्या विवस्वांस्त्यागमब्रवीत्।
न वधं न च वैरूप्यं बन्धं स्त्रीणां विवर्जयेत्॥ वि॰भ॰
स्वजातिजानन्तरजाः षट् सुता द्विजधर्मिणः। वीर॰सं॰प्र॰
स्वभानैव यद्ब्रूयुस्तद्ग्राह्यं व्यावहारिकम्।
ततो यदन्यद्बिब्रूयुर्धर्मार्थं तदपार्थकम्॥ स्मृ॰च॰
स्वभावाद्यत्र विचरेत्कृष्णसारमृगो द्विजाः।
विज्ञेयोधार्मिको देशो म्लेच्छदेशस्ततः परः॥ स्मृ॰ र॰
स्वप्नेऽपि विसृजेद् ब्रह्मचारी शुक्रमकामतः।
स्नात्वाऽर्कमर्चयित्वा त्रिः पुनर्मामित्यृचं जपेत्॥ वीर॰सं॰प्र॰
स्वर्गायुर्भूतिकामेन तथा पापोपशान्तये।
मुमुक्षुणा च दातव्यं ब्राह्मणेभ्यस्तथाऽन्वहम्॥ हे॰दा॰
स्वेदाश्रुदूषिका श्लेष्ममलं चामेध्यमुच्यते।मि॰क्ष॰
(हकारादिश्लोकाः)
हतं ज्ञानं क्रियाहीनं हतास्त्वज्ञानिनः सदा।
अपश्यन्नन्धको दग्धः पश्यन्नपि च पङ्गुकः॥ स्मृ॰ र॰
हस्तदत्तातु या भिक्षा लवणं व्यञ्जनानि च।
भुक्त्वा ह्यशुचितां याति दाता स्वर्गं न गच्छति॥ स्मृ॰च॰
हस्तौ तु संयतौ कार्यौजानुभ्यामुपरि स्थितौ।
संहृत्य हस्तावध्येयं स हि ब्रह्माञ्जलिः स्मृतः॥ य॰सं॰
हीनादादेयमादौ स्यात्तदलाभे समादपि।
असम्भवे त्वाददीतविशिष्टादपि धार्मिकात्॥ प्रा॰वि॰
बृहन्मनुः
(अकारादिश्लोकाः)
अत्यन्तं वर्जयेद् गेहमित्येवं मनुरब्रवीत्। नि॰सि॰
असम्बन्धा भवेन्मातुः पिण्डेनैवोदकेन वा।
सा विवाह्या द्विजातीनां त्रिगोत्रान्तरिता च या॥नि॰सि॰
आषाढीमवधिं कृत्वा पञ्चमं पक्षमाश्रिताः।
काङ्क्षन्ति पितरः क्लिष्टा अन्नमप्यन्वहं जलम्॥ पा॰मा॰
(एकारादिश्लोकाः)
एकोदरे जीवति तु सापत्नो न लभेद्धनम्।
स्थावरेऽप्येवमेव स्यात्तदभावे लभेत वै॥ वि॰भ॰
(जकारादिश्लोकाः)
जीवञ्जातो यदि ततो मृतः सूतकमेव तु।
सूतकं सकलं मातुः पित्रादीनां त्रिरात्रकम्॥ शू॰ क॰
(तकारादिश्लोकाः)
तस्मात्तत्रैव दातव्यं दत्तमन्यत्र निष्फलम्।
आषाढीमवधिं कृत्वा यः पक्षः पञ्चमो भवेत्॥ पा॰ मा॰
तत्र श्राद्धं प्रकुर्वीत कन्यास्थोऽर्को भवेन्न वा। पा॰ मा॰
त्रयोदश्यां तु सप्तम्यां चतुर्थ्यामर्धरात्रतः।
अर्वाङ्नाध्ययनं कुर्यादिच्छेत्तस्य परायणम्॥ स्मृ॰ र॰
(दकारादिश्लोकाः)
दशरात्राच्छुनिमृते मासाच्छूद्रेभवेच्छुचिः।
द्वाभ्यां तु पतिते गेहमन्त्यो मासचतुष्टयम्॥ नि॰ सि॰
दशाहाभ्यन्तरे बाले प्रमीते तस्य बान्धवैः।
शावशौचं न कर्तव्यं सूत्याशौचं विधीयते॥मि॰ क्ष॰
दशरात्रेण या वार्ता यत्र न श्रूयतेऽथवा।
गुरोः शिष्ये पितुः पुत्रे दम्पत्योःस्वामिभृत्ययोः॥वि॰ भ॰
देशनामनदीभेदान्निकटेऽपि भवेद्यदि।
तत्तु देशान्तरं प्रोक्तंस्वयमेव स्वयम्भुवा॥वि॰ भ॰
(मकारादिश्लोकाः)
मातुर्मातृगमने पितुर्मातृगमने तथा।
एतस्त्वकामतो गत्वा द्विजश्चान्द्रायणं चरेत्॥ प्रा॰म॰
(रकारादिश्लोकाः)
रात्रौ यामद्वयादर्वाग्यदि पश्येत्त्रयोदशीम्।
सा रात्रिः सर्वकर्मघ्नी शङ्कराराधनं विना॥स्मृ॰ र॰
(शकारादिश्लोकाः)
श्वशूद्रपतिताश्चान्त्या मृताश्चेद् द्विजमन्दिरे।
शौचं तत्र प्रवक्ष्यामि मनुना भाषितं यथा॥ नि॰सि॰
(सकारादिश्लोकाः)
समानोदकभावस्तु निवर्तेताचतुर्दश।
जन्मनामस्मृतेरेके तत्परं गोत्रमुच्यते॥ पा॰मा॰
वृद्धमनुः
(अकारादिश्लोकाः)
अग्नीनाधाय विधिवद्व्रात्यस्तोमेन वा यजेत्।
अथैन्द्राग्नेन पशुना गिरिं गत्वा च तत्र तु॥ नि॰सि॰
अनिन्दन्भक्षयेन्नित्यं वाग्यतोऽन्नमकुत्सयन्।
पञ्चग्रासा महामौनं प्राणाद्याप्यायनं महत्॥ पा॰मा॰
अनुष्ठितं तथा देवैर्मुनिभिर्यदनुष्ठितम्।
नानुष्ठितं मनुष्यैस्तदुक्तं कर्म समाचरेत्॥ स्मृ॰च॰
अन्यायोपात्तवित्तस्य पतितस्य च वार्धुषेः।
न स्नायादुदपानेषु स्नात्वा कृच्छ्रं समाचरेत्॥ स्मृ॰च॰
अपुत्रा शयनं भर्तुः पालयन्ती व्रते स्थिता।
पत्न्येव दद्यात्तत्पिण्डं कृत्स्नमंशं लभेत च॥ स्मृ॰च॰
अमृतं मृतमाकर्ण्यकृतं यस्यौर्ध्वदहिकम्।
प्रायश्चिन्तमसौ स्मार्तं कृत्वाग्नीनादधीत च॥ नि॰सि॰
अर्धरात्रादधस्ताच्चेत्सक्रान्तिग्रहणं तदा।
उपाकर्म न कुर्वीत परतश्चेन्न दोषभाक्॥नि॰सि॰
(इकारादिश्लोकाः)
इह जन्मकृतं पापमन्यजन्मकृतं च यत्।
अङ्गारकचतुर्दश्यां तर्पयंस्तव्द्यपोहति॥ स्मृ॰च॰
(ऋकारादिश्लोकः)
ऋतुकाले नियुक्तोवा नैव गच्छेत्स्त्रियं क्वचित्।
तत्र गच्छन् समाप्नोति ह्यनिष्टं फलमेव च॥ स्मृ॰च॰
(एकारादिश्लोकाः)
एकभातृजयोरेकवत्सरे पुरुषस्त्रियोः।
न समानक्रियां कुर्यान्मातृभेदे विधीयते॥नि॰सि॰
एकैकस्य तिलैर्भिश्रास्त्रींस्त्रीन्कृत्वा जलाञ्जलिम्।
यावज्जीवकृतं पापं तत्क्षणादेव नश्यति॥ स्मृ॰च॰
एतया ज्ञातया नित्यं वाङ्मयं विदितं भवेत्।
उपासितं भवेत्तेन विश्वं भुवनसप्तकम्॥ स्मृ॰च॰
(औकारादिश्लोकः)
और्ध्वपुंड्रोमृदा धार्यो यतिना च विशेषतः।
भस्मचन्दनगन्धादीन्वर्जयेद्यावदायुषा॥स्मृ॰ र॰
(ककारादिश्लोकाः)
कुर्यादनुपनीतोऽपि श्राद्धमेको हि यः सुतः।
पितृयज्ञाहुतं पाणौ जुहुयाद्ब्राह्मणस्य सः॥ स्मृ॰च॰
क्लीबाद्या नोदकं कुर्युःस्तेना व्रात्या विधर्मिणः।
गर्भभर्तृद्रुहश्चैव सुराप्यश्चैव योषितः॥ नि॰सि॰
(खकारादिश्लोकः)
खादिरस्य करञ्जस्य कदम्बस्य तथैव च।
अर्कस्य करवीरस्य कुटजस्य विशेषतः॥स्मृ॰च॰
(चकारादिश्लोकः)
चण्डालादेस्तु संस्पर्शे वारुणं स्नानमेव हि।
इतराणि तु चत्वारि यथायोग्यं स्मृतानिहि॥स्मृ॰ र॰
(जकारादिश्लोकौ)
जपादिकुसुमं झिण्टी रूपिका सुकुरुण्टिका।
पुष्पाणि वर्जनीयानि श्राद्धे कर्मणि नित्यशः॥ श्रा॰म॰
जीवन्यदि समागच्छेद् घृतकुम्भे निमज्य च।
उद्धृत्य स्नापयित्वास्य जातकर्मादि कारयेत्॥ नि॰सि॰
(तकारादिश्लोकाः)
तिस्त्रो व्याहृतयः पूर्वं षडोङ्कारसमन्वितः।
पुनः संस्कृत्य चोङ्कारमन्त्रस्याद्यन्तयोस्तथा॥ स्मृ॰च॰
तैलाभ्यङ्गो नार्कवारे न भौमे
नो संक्रान्तो वैधृतौ विष्टिषष्ठ्योः।
पर्वस्वष्टम्यां च नेष्टः स इष्टः
प्रोक्तान्मुक्त्वा वासरे सूर्यसूनोः॥नि॰सि॰
(दकारादिश्लोकाः)
**दशाहस्यान्तरो यस्य गङ्गातोयेऽस्थि मज्जति।
गयायां मरणं यादृक् तादृक् फलमवाप्नुयात्॥ नि॰ सि॰
द्वादशाहव्रतं चर्यात्त्रिरात्रमथवास्य तु।
स्नात्वोद्वहेत तां भार्यामन्यां वा तदभावतः॥नि॰ सि॰
द्वादशेऽहनि विप्राणामाशौचान्ते च भूभुजाम्।
वैश्यानां तु त्रिपक्षादावथवा स्यात्सपिण्डनम्॥नि॰सि॰ **
(नकारादिश्लोकाः)
न नियुक्तः शिरो वर्ज्यं माल्यं शिरसि वेष्टयेत्॥ स्मृ॰ च॰
न पिबेन्न च भुञ्जीत द्विजः सव्येन पाणिना।
नैकहस्तेन च जलं शूद्रेणावर्जितं पिबेत्॥ स्मृ॰च॰
न प्रातर्न प्रदोषश्च सन्ध्याकालोतिकाल हि।
मुख्याभावेऽनुकल्पश्च सर्वस्मिन्कर्मणि स्मृतः॥ पा॰मा॰
नभस्यस्यापरः पक्षो यत्र कन्यां व्रजेद्रविः।
स महालयसंज्ञः स्याद्गजच्छायाह्वयस्तथा॥ पा॰मा॰
निमन्त्र्य विप्रास्तदहर्वर्जयेन्मैथुनं क्षुरम्।
प्रमत्तानां च स्वाध्यायं क्रोधं शोकं तथानृतम्॥नि॰सि॰
(पकारादिश्लोकाः)
पक्षादौ च रवौ षष्ठ्यां रिक्तायां च तथा तिथौ।
तैलेनाभ्यज्जमानस्तु धनायुर्भ्यांप्रहीयते॥ स्मृ॰ र॰
पतितान्त्यश्वपाकेन संसृष्टा चेद्रजस्वला।
तान्यहानि व्यतिक्रम्य प्रायश्चितं समाचरेत्॥ प्रा॰म॰
पथि विक्रीय तद्भाण्डं वणिक् भृत्यं त्यजेद्यदि।
अथ तस्यापि देयं स्याद् भृतेरर्थं लभेत सः॥ स्मृ॰ च॰
पिता पितामहो भ्राता ज्ञातयोगोत्रजाग्रजाः।
उपानयेऽधिकारी स्यात्पूर्वाभावे परः परः॥ नि॰सि॰
पित्रोः स्वसरि तद्वञ्चपक्षिणींक्षपयन्निशाम्। शू॰क॰
पित्रोरुपशमे स्त्रीणां मूढानां तु कथं भवेत्।
त्रिरात्रेणैव शुद्धिः स्यादित्याह भगवान्यमः॥ पा॰मा॰
पिबतो यत्पतेत्तोयं भोजने मुखनिः सृतम्।
अभोज्यं तद्भवेदन्नं भोक्ता भुञ्जीत किल्बिषी॥ स्मृ॰च॰
पीतावशेषितं कृत्वा ब्राह्मणः पुनरापिबेत्।
त्रिरात्रं तु व्रतं कुर्याद्वामहस्तेन वा पुनः॥ स्मृ॰च॰
पीत्वा योऽशनमश्नीयात्पात्रे दत्तमगर्हितम्।
भार्याभृतकदासेभ्य उच्छिष्टे शेषयेत्ततः॥ पा॰मा॰
प्रतिश्रुत्य न कुर्याद्यः स कार्यः स्याद्बलादपि।
स चेन्न कुर्यात्तत्कर्म प्राप्नुयाद्विशतं दमम्॥ स्मृ॰च॰
प्रथमेऽह्नि त्रिरात्रं स्याद् द्वितीये व्द्यहमेव तु।
अहोरात्रं तृतीयेऽह्नि चतुर्थे नक्तमेव च॥ प्रा॰म॰
प्रमादान्नाशितं दाप्यः समं हि द्रोहनाशितम्।
न तु दाप्यो हृतं चोरैर्दग्धमूढं जलेन वा॥ व्य॰म॰
प्रोषितस्य यदा कालो गतश्चेद् द्वादशाब्दिकः।
प्राप्ते त्रयोदशे वर्षे प्रेतकार्याणि कारयेत्॥ श्रा॰ हे॰
(बकारादिश्लोकः)
ब्रह्मदायागतां भूमिं हरेयुर्ब्राह्मणीसुताः।
गृहं द्विजातयः सर्वे तथा क्षेत्रं क्रमागतम्॥ वि॰भ॰
(मकारादिश्लोकः)
भगिन्यां संस्कृतायां तु भ्रातर्यपि च संस्कृते।
मित्रे जामातरि प्रेते दौहित्रे भगिनीसुते॥ शू॰ क॰
(मकारादिश्लोकाः)
मध्ये वा यदि वाप्यन्ते यत्र कन्यां रविर्व्रजेत्।
पक्षः स कालः सम्पूर्णः श्राद्धं तत्र विधीयते॥ स्मृ॰च॰
मनुष्यतर्पणे चैव स्नाने वस्त्रादिपीडने।
निवीतिस्तूभये विप्रस्तथा मूत्रपुरीषयोः॥ स्मृ॰ र॰
महानद्यन्तरं यत्र गिरिर्वा व्यवधायकः।
वाचो यत्र विभिद्यन्ते तद्देशान्तरमुच्यते। पा॰ मा॰
मृते जन्मनि संक्रान्तौ श्राद्धे जन्मदिने तथा।
अस्पृश्यस्पर्शने चैव न स्नायादुष्णवारिणा॥ स्मृ॰ च॰
मृन्मयं दारुजं पात्रमयःपात्रं च यद्भवेत्।
राजतं दैविके कार्ये शिल्पपात्रं च वर्जयेत्॥नि॰सि॰
(यकारादिकाश्लोकाः)
यथा योधन (?) हस्तेभ्यो राज्यं गच्छति धार्मिकः।
एवं तिलसमायुक्तं जलं प्रेतेषु गच्छति॥ स्मृ॰ च॰
यदि तस्मिन्दाप्यमाने भवेन्मोषे तु संशयः।
मुषितः शपथं दाप्यो बन्धुभिर्वापि साधयेत्॥ पा॰ मा॰
यश्च व्याकुरुते वाचं यश्च मीमांसतेऽध्वरम्।
यश्च वेत्त्यात्मकैवल्यं पङ्किपावनपावनाः॥ श्रा॰ हे॰
यस्यामस्तं रविर्याति पितरस्तामुपासते।
तिथिं तेभ्यो यतो दत्तो ह्यपराह्णःस्वयम्भुवा॥ स्मृ॰च॰
यां काञ्चित्सरितं प्राप्य कृष्णपक्षे चतुर्दशी।
यमुनाया विशेषेण ब्राह्मणो नियतेन्द्रियः॥ श्रा॰ हे॰
यो भाटयित्वा शकटं नीत्वा चान्यत्र गच्छति।
भाटं न दद्याद्दाप्यःस्यादरूढस्यापि भाटकम्॥स्मृ॰ च॰
(वकारादिश्लोकाः)
वस्त्रं त्रिगुणितं यस्तु निष्पीडयति मृढधीः।
वृथा स्नानं भवेत्तस्य यच्चैवादशमाम्बुभिः॥ स्मृ॰ र॰
विधवा कारयेच्छ्राद्धं यथाकालमतन्द्रिताः।
स्वभर्तृप्रभृतित्रिभ्यः स्वपितृभ्यस्तथैव च॥ शू॰क॰
(शकारादिकश्लोकाः)
शालके तत्सुते चैव सद्यः स्नानेन शुध्यति। शू॰क॰
शुक्लाः समुन्नताः श्रेष्ठास्तथा पद्मोत्पलानि तु।
गन्धरुपोपयुक्तानि ऋतुकालोद्भवानि च॥ श्रा॰म॰
शूद्रकन्यासमुत्पन्नो ब्राह्मणेन तु संस्कृतः।
अपरो नापितः प्रोक्तः शूद्रधर्माधिकोऽपि सः॥ शू॰क॰
श्रवणाश्विधनिष्ठार्द्रानागदैवतमस्तके।
यद्यमा रविवारेण व्यतीपातः स उच्यते॥ श्रा॰हे॰
श्राद्धं करिष्यन् कृत्वा वा भुक्त्वा वापि निमन्त्रितः।
उपोष्य च तथा भुक्त्वा नोपेयाच्च ऋतावपि॥ नि॰सि॰
(षकारादिश्लोकौ)
षडोङ्कारं जपन्विप्रो गायत्रीं मनसो शुचिः।
अनेकजन्मजैः पापैर्मुच्यते नात्र संशयः॥ स्मृ॰च॰
षण्ढं तु ब्राह्मणं हत्वा शूद्रहत्याव्रतं चरेत्। शू॰क॰
(सकारादिश्लोकाः)
संक्रान्त्यां भानुवारे च सप्तम्यां राहुदर्शने।
आरोग्यपुत्रमित्रार्थी न स्नायादुष्णवारिणा॥ स्मृ॰च॰
संस्थिते पक्षिणींरात्रिं दौहित्रे भगिनीसुते।
संस्कृते तु त्रिरात्रं स्यादिति धर्मो व्यवस्थितः॥ शू॰क॰
स गोहत्याकृतं पापं प्राप्नोत्येव न संशयः। स्मृ॰च॰
सप्तम्यां भानुवारे च मातापित्रोर्मृतेऽहनि।
तिलैर्यस्तर्पणं कुर्यात्स भवेत्पितृघातकः॥ नि॰सि॰
सप्तहस्तेन दण्डेन त्रिंशद्दण्डनिवर्तनम्।
तान्येव दश गोचर्म दाता पापः प्रमुच्यते॥ पा॰मा॰
समाहितोपलिप्तेतु द्वारि कुर्वीत मण्डले।
स्वयं धौतेन कर्तव्याः क्रिया धर्म्याविपश्चिता॥ स्मृ॰च॰
सौङ्कारचतुरावृत्य विज्ञेया सा शताक्षरा।
शताक्षरां समावृत्य सर्ववेदफलं लभेत्॥ स्मृ॰च॰
स्थापितां चैव मर्यादामुभयोर्ग्रामयोस्तथा।
अतिक्रामन्ति ये पापास्ते दण्ड्या द्विशतं दमम्॥
स्नुषास्वस्त्रीयतत्पुत्रा ज्ञातिसम्बन्धिबान्धवाः।
पुत्राभावे तु कुर्वीरन् सपिण्डान्तं यथाविधि॥ नि॰सि॰
(हकारादिश्लोकः)
हिरण्यं वैश्वदेवे तु दद्याद्वै दक्षिणां बुधः।
पित्रे तु रजतं देयं शक्त्या भूमिगवादिकम्॥ श्रा॰हे॰
मनुस्मृतिश्लोकानामुभयार्धानुक्रमणिका।
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-17029620351000.png”/>
| प्रतीकानि |
| अकन्येति तु यः कन्यां |
| अकामतः कृतं पापम् |
| अकामतः कृते पापे |
| अकामतस्तु राजन्यम् |
| अकामस्य क्रिया काचिद् |
| [अकामोपहतं नित्यम् ] |
| अकारं चाप्युकारं च |
| अकारणपरित्यक्ता |
| अकारश्चास्य नाम्नाऽन्ते |
| अकार्यमन्यत्कुर्याद्वा |
| अकुर्वन् विहितङ्कर्म |
| अकृतः स तु विज्ञेयः |
| अकृतञ्च कृतात् क्षेत्रात् |
| अकृता वा कृता वापि |
| अकृताशांस्तथा भर्तुः |
| अकृत्वा भैक्षचरणं |
| अक्रव्यादान्वत्सतरीं |
| अक्रोधनाः शौचपराः |
| अक्रोधनान्सुप्रसादान् |
| [अक्रोधो गुरुशुश्रूषा ] |
| अक्लेशेन शरीरस्य |
| अक्षभङ्गे च यानस्य |
| अक्षमाला वसिष्ठेन |
| अक्षरं दुष्करं ज्ञेयं |
| अक्षारलवणान्नाः स्युः |
| अक्षारलवणं चैव |
| अक्षेत्रे बीजमुत्सृष्टम् |
| अगम्यागमनीयं तु |
| अगारदाही गरदः |
| अगारादभिनिष्क्रान्तः |
| अगुप्तमङ्गसर्वस्वैः |
| अगुप्ते क्षत्रियावैश्ये |
| अग्निं वाहारयेदेनम् |
| अग्निदग्धानग्निदग्धान् |
| अग्निदान् भक्तदांश्चैव |
| [अग्निदो गरदश्चैव] |
| अग्निपक्वाशनो वा स्यात् |
| अग्निवायुरविभ्यस्तु |
| अग्निष्वात्ताश्च देवानां |
| अग्निष्वात्तांश्च सौम्याश्च |
| [अग्निष्वात्ता हुतैस्तृप्ताः] |
| अग्निहोत्रं च जुहुयात् |
| अग्निहोत्रं समादाय |
| [अग्निहोत्रस्य शुश्रूषा] |
| अग्निहोत्र्यपविध्याग्नीन् |
| अग्नीनात्मनि वैतानान् |
| अग्नीन्धनं भैक्षचर्या |
| अग्नेः सोमयमाभ्यां |
| अग्नेः सोमस्य चैवादौ |
| अग्नौ कुर्यादनुज्ञातः |
| अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यक् |
| अग्न्यगारे गवां गोष्ठे |
| अग्न्यभावे तु विप्रस्य |
| अग्न्याधेयं पाकयज्ञान् |
| अग्न्याः सर्वेषु वेदेषु |
| अग्न्योमध्यो जघन्यश्च |
| अघं स केवलं भुङ्क्ते |
| अङ्गावपीडनायां च |
| अङ्गुलीर्ग्रन्थिभेदस्य |
| अङ्गुल्योरेववा छेदं |
| अङ्गुष्ठमूलस्य तले |
| अचक्षुर्विषयं दुर्गं |
| अचिन्त्यस्याप्रमेयस्य |
| अचिरात्तं दुरात्मानं |
| अच्छलेनैव चान्विच्छेद् |
| अजडश्चेदपोगंडो |
| अजमेषावनड्वाहं |
| अजाविके तु संरुद्धे |
| अजाविकं तु विषमं |
| अजाविकं सैकशफम् |
| [ अजाश्वं मुखतो मेध्यम् ] |
| अजिह्मामशठां शुद्धां |
| अजीगर्तः सुतं हन्तुम् |
| अजीवस्तु यथोक्तेन |
| अज्ञं हि बालमित्याहुः |
| अज्ञातं चैव सूनास्थं |
| अज्ञातभुक्तशुद्ध्यर्थ |
| अज्ञानभुक्तं तूत्तार्यं |
| [ अज्ञानाच्च प्रसादाच्च ] |
| [ अज्ञानाज्ज्ञानपूर्वं तु ] |
| अज्ञानात् प्राश्य विण्मूत्रम् |
| अज्ञानाद् द्वेशते पूर्णे |
| अज्ञानाद्बालभावाच्च |
| अज्ञानाद्यदि वा ज्ञानात् |
| अज्ञानाद्वारुणीं पीत्वा |
| अज्ञेभ्यो ग्रन्थिनः श्रेष्ठाः |
| अज्ञो भवति वै बालः |
| अज्येष्ठवृतियस्तु स्यात् |
| अण्डजाःपक्षिणः सर्पाः |
| [ अण्डस्यान्तस्त्विमे लोकाः ] |
| अण्व्यो मात्रा विनाशिन्यः |
| अत ऊर्ध्वं तु छन्दांसि |
| अत ऊर्ध्वं त्रयोऽप्येते |
| अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि द |
| अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि धर्मं |
| अत ऊर्ध्वंप्रवक्ष्यामि वा |
| अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि वे |
| अत ऊर्ध्वंप्रवक्ष्यामि सु |
| अत ऊर्ध्वं रहस्यानां |
| [ अतः परं प्रवक्ष्यामि धर्मं वै ] |
| अतः परं प्रवक्ष्यामि प्रा |
| अतः परं प्रवक्ष्यामि यो |
| अतः स्वल्पीयसि द्रव्ये |
| अतपास्त्वनधीयानः |
| अतस्तु विपरीतस्य |
| अतिक्रमं व्रतस्याहुः |
| अतिक्रान्ते दशाहे च |
| अतिक्रामन्देशकालौ |
| अतिक्रामेत् प्रमत्तं या |
| अतिथिं चाननुज्ञाप्य |
| अतिथिभ्योऽग्र एवैतान् |
| अतिथिस्त्विन्द्रलोकेशः |
| अतिप्रसक्तिंचैतेषां |
| अतिवादांस्तितीक्षेत |
| अतीतानां च सर्वेषां |
| अतीते कार्यशेषज्ञः |
| अतैजसानि पात्राणि |
| अतोऽन्यतममास्थाय |
| अतोऽन्यतमया वृत्या |
| अतोऽन्यथा तु प्रहरन् |
| अतोऽन्यथा प्रवृत्तिस्तु |
| अतोऽन्यथा वर्तमानः |
| अतो यदन्यद्विब्रूयुः |
| अतोऽर्थान्न प्रमाद्यन्ति |
| अत्युच्छ्रितं तथाऽऽत्मानं |
| अत्युष्णं सर्वमन्नं स्याद् |
| अत्र गाथा वायुगीताः |
| अत्रैव पशवो हिंस्याः |
| अथ पुत्रस्य पौत्रेण |
| अथ मूलमनाहार्य्यं |
| [ अथ शक्तिविहीनः स्यात् ] |
| अदण्ड्यान्दण्डयन्राजा |
| अदण्ड्यो मुच्यते राज्ञा |
| अदत्तानामुपादानं |
| अदत्तान्युपभुञ्जानः |
| अदत्त्वा तु य एतेभ्यः |
| [ अदन्तजन्मनः सद्यः ] |
| अदर्शयन्स तं तस्य |
| अदर्शयित्वा तत्रैव |
| अदातरि पुनर्दाता |
| अदीयमाना भर्त्तारम् |
| अदूषितानां द्रव्याणाम् |
| अदृष्टमद्भिर्निर्णिक्तं |
| अदेश्यं पञ्च दिशति |
| अदैवं भोजयेच्छ्राद्धं |
| [ अद्भिः प्रक्षालनं प्रोक्तं] |
| अद्भिरेव द्विजाग्र्याणां |
| अद्भिर्गात्राणि शुद्ध्यन्ति |
| अद्भिस्तु प्रोक्षणं शौचम् |
| अद्भ्यो गन्धगुणा भूमिः |
| अद्भ्योऽग्निर्ब्रह्मतः क्षत्रम् |
| अद्यात् काकः पुरोडाशं |
| अद्रोहेण च भूतानां |
| अद्रोहेणैव भूतानां |
| अद्वारेण च नातीयात् |
| अधमामध्यमाग्र्या च |
| अधर्मणार्थसिध्यर्थम् |
| अधर्मदण्डनं लोके |
| अधर्मप्रभवं चैव |
| अधर्मादपि षड्भागः |
| अधर्मेण च यः प्राह |
| अधर्मेणैधते तावत् |
| अधर्मो नृपतेर्दृष्टः |
| अधस्तान्नोपदध्याच्च |
| अधार्मिकाणां पापानां |
| अधार्मिको नरो यो हि |
| अधार्मिकं तस्करं च |
| अधार्मिकं त्रिभिर्न्यायैः |
| अधिकं वापि विद्येत |
| अधितिष्ठेन्न केशांस्तु |
| अधियज्ञं ब्रह्म जपेत् |
| अधिविन्ना तु या नारी |
| अधीत्य चानुवर्तन्ते |
| अधीत्य विधिवद्वेदान् |
| अधीयीँ स्त्रयोवर्गाः |
| अधीष्व भो इति ब्रूयात् |
| अधोदृष्टिर्नैष्कृतिकः |
| अध्यक्षान्विविधान् कुर्य्यात् |
| अध्यग्न्यध्यावाहनिकं |
| अध्यात्मरतिरासीनः |
| अध्यापनमध्ययनं यजनं याजनं तथादानं प्रतिग्रहं चैव |
| अध्यापनमध्ययनं यजनं याजनं तथादानंप्रतिग्रहश्चैव |
| अध्यापनं च कुर्वाणः |
| अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः |
| अध्यापनं याजनं च |
| अध्यापयन्गुरुसुतो |
| अध्यापयामास पितृृन् |
| [ अध्येतव्यंब्राह्मणेन ] |
| अध्येष्यमाणं तु गुरुः |
| अध्येष्यमाणस्त्वाचान्तः |
| अनग्निरनिकेतः स्याद् |
| अनग्निरनिकेतः स्यान्मुनि |
| अनडुहः श्रियं पुष्टां |
| अनदन्नन्नमन्हैव |
| अनधीत्य द्विजो वेदान् |
| अनध्यायो रुद्यमाने |
| अनन्तरः सपिण्डाद्यः |
| अनन्तरमरिं विद्याद् |
| अनन्तरासु जातानाम् |
| अनपत्यस्य पुत्रस्य |
| अनपाकृत्य मोक्षं तु |
| अनपेक्षितमर्यादं |
| अनभ्यर्च्यपितृन्देवान् |
| अनभ्यासेन वेदानां |
| अनयैवावृता कार्यं |
| अनर्चितं वृथामांसं |
| [ अनर्हते यद्ददाति ] |
| अनस्थनां चैव हिंसायां |
| अनाचरन्नकार्याणि |
| अनातुरः सप्तरात्रं |
| अनातुरः स्वानि खानि |
| अनादृतास्तु यस्यैते |
| अनादेयं नाददीत |
| अनादेयस्य चादानात् |
| अनाम्नातेषु धर्मेषु |
| अनारोग्यमनायुष्यं |
| अनार्यता निष्ठुरता |
| अनार्यमार्यक्रर्माणम् |
| अनार्यायां समुत्पन्नः |
| अनाविष्कृतपापांस्तु |
| अनाहिताग्निता स्तेयम् |
| अनाहिताग्निर्भवति |
| अनिच्छतः प्राभवत्यात् |
| अनित्यं हि स्थितो यस्मात् |
| अनित्यां विजयो यस्माद् |
| अनिधायेवतद्द्रव्यं |
| अनिन्दितैः स्त्रीविवाहैः |
| अनियुक्तासुतश्चैव |
| अनिर्दशाया गोःक्षीरं |
| अनिर्दशाहां गां सूतो |
| अनिर्दशं च प्रेतान्नं |
| अनिद्दिष्टांश्चौकशफान् |
| अनिर्वृतं नियोगार्थं |
| अनिष्टं चाप्यनिष्टेषु |
| अनिष्ट्वाचव यज्ञश्च |
| अनीहमानाः सततं |
| अनुकल्पस्त्वयं ज्ञेयः |
| अनुक्तनिष्कृतीनान्तु |
| अनुगम्येच्छया प्रेतम् |
| अनुद्वेगकरा नॄणां |
| अनुपघ्नन् पितृद्रव्यम् |
| अनुपाकृतमांसानि |
| अनुबन्धं परिज्ञाय |
| अनुभावी तु यः कश्चित् |
| अनुमन्ता विशसिता |
| अनुरक्तं स्थिरारम्भं |
| अनुरक्तः शुचिर्दक्षः |
| अनुरागापरागौ च |
| अनुव्रज्या च शुश्रूषा |
| अनुष्णाभिरफेनाभिः |
| अनृतस्यैनसस्तस्य |
| अनृतावृतुकाले च |
| [ अनृतौ तु मृदा शौचम् ] |
| अनृतं च समुत्कर्षे |
| अनृतं तु वदन्दण्ड्यः |
| अनेकानि सहस्राणि |
| अनेन क्रमयोगेन प० |
| अनेन क्रमयोगेन सं |
| अनेन तु विधानेन |
| अनेन नारीवृत्तेन |
| अनेनविधिना नित्यम् |
| अनेन विधिना यस्तु |
| अनेन विधिना राजा कुर्वा |
| अनेन विधिना राजा मिथो |
| अनेन विधिना शास्ता |
| अनेन विधिना श्राद्धं |
| अनेन विधिना सर्वान् |
| अनेन विधियोगेन |
| अनेन विप्रो वृत्तेन |
| अनंशौ क्लीबपतितौ |
| अन्तःपुरप्रचारं च |
| अन्तःसंज्ञा भवन्त्येते |
| अन्तरप्रभवाणां च |
| अन्तरागमने विद्याद् |
| [ अन्तरा ब्राह्मणं कृत्वा ] |
| अन्तरिक्षगतांश्चैव |
| अन्तर्गतशवे ग्रामे |
| अन्तर्दशाहे स्यातां चेत् |
| अन्तर्भवन्ति क्रमशः |
| अन्तर्वश्मन्यरण्ये वा |
| अन्धो जडः पीठसर्पी |
| अन्धो मत्स्यानिवाश्नाति |
| अन्धः शत्रुकुलं गच्छेत् |
| अन्नपानेन्धनादीनि |
| अन्नमेषां पराधीनम् |
| अन्नहर्ताऽऽमयावित्वम् |
| अन्नहीनो दहेद्राष्ट्रम् |
| अन्नादेर्भ्रूणहा मार्ष्टि |
| अन्नाद्यजानां सत्त्वानाम् |
| अन्नाद्येनासकृच्चैतान् |
| अन्त्यादपि परं धर्मं |
| अन्नं च नो बहु भवेत् |
| अन्नं चैव यथाशक्ति |
| अन्यत्र पुत्राच्छिष्याद्वा |
| अन्यदुप्तं जातमन्यत् |
| अन्यस्मिन्हि नियुञ्जाना |
| अन्यानपि प्रकुर्वीत |
| अन्यां चेद् दर्शयित्वाऽन्या |
| अन्ये कलियुगे नॄणां |
| अन्ये कृतयुगे धर्माः |
| अन्येषां चैवमादीनां |
| अन्येष्वपरिपूतेषु |
| अन्येष्वपि तु कालेषु |
| अन्योन्यगुणवैशेष्यात् |
| अन्योन्यव्यतिषक्ताश्च |
| अन्योन्यस्याव्यभिचारः |
| अन्वाधेयञ्चयद् दत्तम् |
| अप एव ससर्जादौ |
| अपत्यं धर्मकार्याणि |
| अपत्यलोभाद्यातु स्त्री |
| अपत्यस्यैव चापत्यं |
| अपदिश्यापदेश्यं च |
| अपदेशैश्च संन्यस्य |
| अपपात्राश्च कर्तव्या |
| अपराजितां वास्थाय |
| अपराह्वस्तथा दर्भाः |
| अपसव्यमग्नौ कृत्वा |
| अपसव्येन हस्तेन |
| अपह्नवे तद् द्विगुणं |
| अपह्नवेऽधमर्णस्य |
| अपहृत्य च निःक्षेपं |
| अपहृत्य च विप्रस्वं |
| अपहृत्य सुवर्णं तु |
| अपाङ्क्तदाने यो दातुः |
| अपाङ्क्तेयान्प्रवक्ष्यामि |
| अपाङ्क्तेयैर्यदन्यैश्च |
| अपाङ्क्त्योपहता पङ्क्तिः |
| अपाङ्क्त्यो यावतः पाङ्क्त्यान् |
| अपात्रीकरणे ज्ञेयं |
| अपामग्नेश्चसंयोगात् |
| अपां पिबेच्च त्रिपलम् |
| अपां समीपे नियतः |
| अपि चेत्स्युररक्तानि |
| अपि नः स कुले जायात् |
| अपि भ्रूणहणंमासात् |
| अपि यत्सुकरं कर्म |
| अपुण्यं लोकविद्विष्टं |
| अपुत्रायां मृतायान्तु |
| अपुत्रोऽनेन विधिना |
| अपुष्पाः फलवन्तो ये |
| अपूजितं तु तद् भुक्तं |
| अपः शस्त्रं विषं मांसम् |
| अपः सुराभाजनस्थाः |
| [ अप्यकार्यशतं कृत्वा ] |
| [ अप्रजाता विशुद्धेयुः ] |
| अप्रजायामतीतायांभर्तु |
| अप्रजायामतीतायां माता |
| अप्रणोद्योऽतिथिः सायं |
| अप्रतर्क्यमविज्ञेयं तम |
| अप्रतर्क्यमविज्ञेयं प्रसु |
| अप्रमादश्चनियमाः |
| अप्रमोदात्पुनःपुंसः |
| अप्रयत्नः सुखार्थेषु |
| अप्रशस्तं तु कृत्वाप्सु |
| अप्राणिभिर्यत् क्रियते |
| अप्राप्तामपि तां तस्मै |
| अप्सु प्रविश्य तं दण्डम् |
| अप्सु प्रास्यविनष्टानि |
| अप्सु भूमिवदित्याहुः |
| अबान्धवं शवं चव |
| अबीजकमपि क्षेत्रं |
| अबीजविक्रयीचैव |
| अब्जमश्ममय चैव |
| अब्जेषु चैव रत्नेषु |
| अब्दार्धमिन्द्रमित्येतत् |
| अब्राह्मणादध्ययनं |
| अब्राह्मणः संग्रहणे |
| अब्रुवन्विब्रुवन्वापि |
| अभक्ष्याणि द्विजातीनां |
| अभयस्य हि यो दाता |
| अभिचारमहीनं च |
| अभिचारेषु सर्वेषु |
| अभिजिद्विश्वजिद्भ्यां वा |
| अभिपूजितलाभांस्तु |
| अभिपूजितलाभैश्च |
| अभियोक्तादिशेद्देश्यं |
| अभियोक्तान चेद्र ब्रूयात् |
| अभिवादनशीलस्य |
| अभिवादयेद् वृद्धांश्च |
| अभिवादात्परं विप्रः |
| अभिशस्तस्य षण्ढस्य |
| अभिषह्य तु यः कन्यां |
| अभीप्सितानामर्थानां |
| [ अभुक्तयोरगतयोः ] |
| अभोज्यमन्ने नात्तव्यम् |
| अभोज्यानान्तु भुक्त्वान्नम् |
| अभ्यङ्गमञ्जनं चाक्ष्णोः |
| अभ्यञ्जनं स्नापनंच |
| अभ्यस्याब्दं पावमानीः |
| अभ्याघातेषु मध्यस्थान् |
| अभ्यादध्युश्च काष्ठानि |
| अभ्रातृकां प्रदांस्यामि |
| अभ्रिंकार्ष्णायसीं दद्यात् |
| [ अमत्याच प्रमाप्य स्त्रीं ] |
| अमत्यैतानि षट् जग्ध्वा |
| अमन्त्रिका तु कार्येयं |
| अमात्यमुख्यं धर्मज्ञं |
| अमात्पराष्ट्रदुर्गार्थं |
| अमात्याः प्राड्विवाको वा |
| अमात्ये दण्ड आयत्तो |
| अमानुषीषु पुरुषः |
| अमानुषेषु प्रथमः |
| अमाययैव वर्तेत |
| अमावास्या गुरुं हन्ति |
| अमावास्याचतुर्दश्योः |
| अमावास्यामष्टमींच |
| अमित्रादपि सद्वृत्तं |
| अमृतस्येव चाकाङ्क्षेत् |
| [ अमृतं ब्राह्मणस्यान्नं ] |
| अमेध्यकुणपाशी च |
| अमेध्यलिप्तमन्यद्वा |
| अमेध्ये वा पतेन्मत्ताः |
| अम्भस्यश्मप्लषेनेव |
| अम्मूलफलभिक्षाभिः |
| अयःकांस्योपलानां च |
| अयज्वनां तु यद्वित्तं |
| अयमुक्तोविभागो वः |
| अयशो महदाप्नोति |
| अयाजिकन्तु तद्राजा |
| अयाज्ययाजनैश्चैव |
| अयुक्षु तु पितॄन्सर्वान् |
| अयुध्यमानस्योत्पाद्य |
| अयं द्विजैर्ह्रिविद्वद्भिः |
| अरक्षिता गृहे रुद्धाः |
| अरक्षितारं राजानं |
| अरक्षितारमत्तारं |
| अरण्ये काष्ठवत्त्यक्त्वा |
| अरण्ये निःशलाके वा |
| अरण्ये वा त्रिरभ्यस्य |
| [ अरागद्वेषलोभाश्च] |
| अराजके हि लोकेऽस्मिन् |
| अरेरनन्तरं मित्रं |
| अरोगाःसर्वसिद्धार्थाः |
| अर्थ एवेह वा श्रेयः |
| अर्थकामेष्वसक्तानां |
| अर्थसम्पादनार्थं च |
| अर्थस्य संग्रहेचैनां |
| अर्थानर्थावुभौ बुद्ध्वा |
| अर्थेन नारी तस्यां सः |
| अर्थेऽपव्ययमानं तु |
| अर्थ्युक्ताःसाक्ष्यमर्हन्ति |
| अर्धभाग्रक्षणाद्राजा |
| अर्वाक् त्र्यब्दाद्धरत्स्वामी |
| अर्वाक् सञ्चयनादस्थ्नां |
| अर्हत्तमाय विप्राय |
| अर्हयेन्मधुपर्केण |
| [ अर्हानर्हापरिज्ञानात् ] |
| अलब्धं चैव लिप्सेत |
| अलब्धमिच्छेद्दण्डेन |
| अलाबुंदारुपात्रंच |
| अलाभे त्वन्यगेहानां |
| अलाभे न विषादी स्यात् |
| अलिङ्गी लिङ्गिवेषेण |
| अलङ्कारं नाददीत |
| अलंकृतञ्चसम्पश्येत् |
| अलंकृत्य शुचौ भूमौ |
| अलङ्कृत्य सुतादानं |
| अल्पान्नाभ्यवहारेण |
| अल्पोऽप्येवं महान्वापि |
| अल्पं वा बहु वा प्रेत्य |
| अल्पं वा बहु वा यस्य |
| अवकाशेषुचोक्षेषु |
| अवकीर्णिर्ज्यं शुध्यर्थं |
| अवकीर्णीतु काणेन |
| अवगूर्यचरेत् कृच्छ्रम् |
| अवगूर्य त्वब्दशब्दम् |
| अवजिघ्रच्च तान्पिण्डान् |
| अवनिष्ठीवतो दर्पाद् |
| अवमूत्रयतो मेढ्रं |
| अवश्यं याति तिर्यक्त्वं |
| अवहार्य्योभवेच्चैव |
| अवहार्यौभवेतां तौ |
| अवाक्शिरास्तमस्यन्धे |
| अवाङ् नरकमभ्येति |
| अवाच्यो दीक्षितो नाम्ना |
| अविकं संधिनीक्षीरं |
| अविद्यमाने सर्वस्वं |
| अविद्यानान्तु सर्वेषाम् |
| अविद्वांश्चैव विद्वांश्च |
| अविद्वांसमलं लोके |
| अविन्दंस्तत्वतः सत्यं |
| अविप्लुतब्रह्मचर्यो |
| [अविशेषान् विशेषांश्च] |
| अवृत्तिकर्षितः सीदन् |
| अवृत्तिकर्षिता हि स्त्री |
| अवेक्षेत गतीर्नॄणाम् |
| अवेत्यृचं जपेदब्दं |
| अवेदयानो नष्टस्य |
| अव्यङ्गाङ्गींसौम्यनाम्नां |
| अव्याप्ताश्चेदमेध्येन |
| अव्रतानाममन्त्राणाम् |
| अव्रतैर्यद् द्विजैर्भुक्तं |
| अशक्नुवंस्तु शुश्रूषाम् |
| अशक्यं चाप्रमेयं च |
| अशासंस्तस्करान्यस्तु |
| अशासित्वा तु तं राजा |
| अशीतिभागं गृह्णीयात् |
| अशुद्धा बान्धवाः सर्वे |
| [ अशुभैः केवलैश्चैव ] |
| अशेषतोऽप्याददीत |
| अश्मकुट्टे सङ्केतानि |
| अश्मनो लक्षणं चैव |
| अश्मनोऽस्थीनिगोवालान् |
| अश्रेयान् श्रेयसींजाति |
| अश्रोत्रिये त्वहः कृत्स्नं |
| अश्रोत्रियो पिता यस्य |
| अश्रोत्रियो वा पुत्रःस्यात् |
| अश्लीकमेतत्साधूनां |
| अश्वश्चक्षुस्त्वचंवासो |
| अश्वस्तनविधानेन |
| अष्टकासु त्वहोरात्रं |
| [अष्टम्यामपि वाणिज्यं ] |
| अष्टादशसुमार्गेपुत्र्य |
| अष्टादशसुमार्गेयुनि |
| अष्टानां लोकपालानां |
| अष्टापाद्यं तु शूद्रस्य |
| अष्टावष्टौ समश्नीयाद् |
| अष्टाविमान्समासेन |
| अष्टावेणस्य मांसेन |
| [अष्टावैणेयमांसेन ] |
| अष्टौ चान्याः समाख्याताः |
| अष्टौ मासान्यथादित्यः |
| असकृद्गर्भवासेषु |
| असच्छास्त्राधिगमनं |
| [ असत्सु विनियुञ्जीत] |
| [ असद्वृत्तस्तु कामेषु ] |
| असन्निधावयं ज्ञेयो |
| असपिण्डा चया मातुः |
| असपिण्डेषु सर्वेषु |
| असपिण्डं द्विजे प्रेतं |
| असमीक्ष्यप्रणीतस्तु |
| असम्बद्धकृतश्चव |
| असम्बद्धप्रलापश्च |
| असम्भोज्या ह्यसंयाज्याः |
| असम्यक्कारिणश्चैव |
| असवर्णास्तु सम्पूज्याः |
| असाक्षिकेषु त्वर्थेषु |
| असावहमिति ब्रूयात् |
| असिपत्रवनंचैव |
| असिपत्रवनादीनि |
| असुतास्तु पितुः पत्न्यः |
| असूयकाय मां मादाः |
| असौ नामाहमस्मीति |
| असंख्या मूर्त्तयस्तस्य |
| असंदितानां संदाता |
| असंभाष्ये साक्षिभिश्च |
| असंश्रवे चैव गुरोः |
| असंस्कृतप्रमीतानां |
| असंस्कृतान्पशून्मन्त्रैः |
| अस्तेयमिति पञ्चैते |
| अस्थिमतान्तु सत्त्वानाम् |
| अस्थिस्थूणंस्नायुयुतम् |
| अस्मादप्रच्युतो विप्रः |
| अस्माद्धर्मान्न च्यबेत |
| अस्मिन् धर्मोऽखिलेनोक्तः |
| अस्य नित्यमनुष्ठानं |
| अस्य सर्वस्य श्रुणुत |
| [ अस्यां यो जायते पुत्रः ] |
| अस्रं गमयति प्रेतान् |
| अस्वतन्त्राः स्त्रियः कार्याः |
| अस्वर्ग्यंच परत्रापि |
| अस्वर्ग्याह्याहुतिः सा स्यात् |
| अस्वस्थः सर्वमेतत्तु |
| अस्वामिना कृतो यस्तु |
| अहन्यहन्यवेक्षेत |
| अहस्तत्रोदगयनं |
| अहस्ताश्च सहस्तानां |
| [ अहस्तु नवमादर्वाक्] |
| अहार्यं ब्राह्मणद्रव्यम् |
| अहिंसया च भूतानां |
| अहिंसयेन्द्रियासङ्गैः |
| अहिंसयैव भूतानां |
| अहिंसा गुरुसेवा च |
| अहिंसामेव तांविद्यात् |
| अहिंसासत्यमक्रोधं |
| अहिंसा सत्यमस्तेयम् |
| [ अहिंसा सत्यवचनं ] |
| अहिंस्रो दमदानाभ्यां |
| अहुतं च हुतं चैव |
| अहोरात्रमुपासीरन् |
| अहोरात्रे विभजते |
| अहं प्रजाः सिसृक्षुस्तु |
| अह्ना चौकेन रात्र्या च |
| अह्ना रात्र्यां च याञ्जन्तून् |
| अर्हर्णं तत्कुमारीणां |
| अर्हावभोजयन्विप्रो |
| आ |
| आकारमिङ्गितं चेष्टां |
| आकारैरिङ्गितैर्गत्या |
| आकालिकमनध्यायं मे |
| आकालिकमनध्यायं वि |
| आकाशमिव पंकेन |
| आकाशात्तुविकुर्वाणात् |
| आकाशेशास्तु विज्ञेयाः |
| आकाशं जायते तस्मात् |
| आकीर्णं भिक्षुकैर्वाऽन्यैः |
| आक्रन्दे चाप्यपहीति |
| आक्षारयञ्छतं दाप्यः |
| आख्यातव्यं तु तत्तस्म |
| आख्यानानीतिहासांश्च |
| आगस्तु ब्राह्मणस्यैव |
| आगमं निर्गमं स्थानम् |
| आगमं वाप्यपांभिद्यात् |
| आगमःकारणं तत्र |
| आचक्षाणेन यस्तेयं |
| आचम्य प्रयतो नित्यं ज |
| आचम्य प्रयतो नित्यमु |
| आचम्यव तु निःस्नेहं |
| आचम्योदक्परावृत्य |
| आचान्तांश्चानुजानीयाद् |
| आचामेदेव भुक्त्वान्नं |
| आचारः परमो धर्मः |
| आचारमग्निकार्यंच |
| आचारश्चैव साधूनां |
| आचारहीनः क्लीबश्च |
| आचाराद्धनमक्षय्यं |
| आचाराद्विच्युतो विप्रः |
| आचाराल्लभते ह्यायुः |
| [ आचारांश्चैव सर्वेषां ] |
| आचारेण तु संयुक्तः |
| आचार्यपुत्रः शुश्रूषुः |
| आचार्यश्च पिता चैव |
| आचार्यस्त्वस्य यां जातिं |
| आचार्ये तु खलु प्रेते |
| आचार्यो ब्रह्मणो मूर्तिः |
| आचार्यो ब्रह्मलोकेशः |
| आचार्यं च प्रवक्तारं |
| आचार्यं स्वमुपाध्यायम् |
| आच्छाद्यचार्चयित्वा च |
| आजीवनार्थं धर्मस्तु |
| [ आज्ञासिद्धानि चत्वारि ] |
| आततायिनमायान्तं |
| आतुरामभिशस्तांवा |
| आत्मज्ञाने शमे च स्यात् |
| आत्मनश्च परित्राणे |
| आत्मनस्त्यागिनां चैव |
| आत्मनो यदि वाऽन्येषां |
| आत्मनो वृत्तिमन्विच्छन् |
| आत्मन्यन्तर्दधे भूयः |
| आत्मन्याग्नीन्समारोप्य |
| आत्मानमात्मना यास्तु |
| आत्मनैव सहायेन |
| आत्मानं च पशुं चैव |
| आत्मानं सततं रक्षेत् |
| आत्मानं स्पर्शयेद्यस्मै |
| आत्मार्थं च क्रियारम्भः |
| आत्मा हि जनयत्वेषां |
| आत्मैव देवताः सर्वाः |
| आत्मैव ह्यात्मनः साक्षी |
| [ आथर्वणेन हन्ता च ] |
| आददानस्तु तल्लोभात् |
| आददानो ददच्चैव |
| आददानः परक्षेत्रात् |
| आददीत न शूद्रोऽपि |
| आददीत यतो ज्ञानं |
| आददीताय षड्भागं द्रु॰ |
| आददीताय षड्भागं प्र॰ |
| आददीताममेवास्माद् |
| आदाननित्याच्चादातुः |
| आदानमप्रियकरं |
| आदित्याज्जायते वृष्टिः |
| आदिष्टी नोदकं कुर्यात् |
| आद्याद्यस्य गुणं त्वेषां |
| आद्यं यत्त्र्यक्षरंब्रह्म |
| आद्वाविंशात्क्षत्रबन्धोः |
| आधिञ्चोपनिधिञ्चोभौ |
| आधिःसीमा बालधनं |
| आध्यात्मिकं च सततं |
| आनन्तर्यात्स्वयोन्यां तु |
| आनन्त्यायैवकल्प्यन्ते |
| आनिपाताच्छरीरस्य |
| आनुलोम्येन सम्भृताः |
| आनृण्यं कर्मणा गच्छेत् |
| आनृशंस्याद् ब्राह्मणस्य |
| [ आनृशंस्यं क्षमा सत्यं ] |
| आन्वीक्षिकींचात्मविद्यां |
| आपत्कल्पेन यो धर्मम् |
| आपत्सु मरणाद्भीतैः |
| आपदर्थंधनंरक्षेत् |
| आपद्गतोऽथवा वृद्धा |
| आपद्धर्मंव वर्णानां |
| आपद्यपत्यप्राप्तिश्च |
| आपद्यपि हि घोरायां |
| आपद्यपि हि यस्तेषां |
| आपो नारा इति प्रोक्ताः |
| आपः शुद्धा भूमिगताः |
| आप्तः शक्तोऽर्थदः साधुः |
| आप्ताः सर्वेषु वर्णेषु |
| आभीरोऽम्बष्ठकन्यायां |
| आभ्यः कुर्याद् देवताभ्यः |
| आमन्त्रितस्तु यः श्राद्धे |
| आमृत्योः श्रियमन्विच्छेत् |
| आयतिं सर्वकार्ष्याणां |
| आयत्यां गुणदोषज्ञः |
| आयव्ययस्य कुशलान् |
| आयव्ययौचनियतौ |
| आयुर्विप्रापवादेन |
| आयुष्कामेन वप्तव्यं |
| आयुष्मन्तं सुतं सूते |
| आयुष्मान्भव सौम्येति |
| आयुष्यं प्राङ्मुखो भुङ्क्ते |
| [ आयुष्यं हरते भर्तुः ] |
| आयुः सुवर्णकारान्नं |
| आयोगवश्चक्षत्ता च |
| आरण्यानां च सर्वेषां |
| आरण्यांश्च पशुन् सर्वान् |
| आरभेत ततः कार्यं |
| आरभेतैवकर्माणि |
| आरम्भरुचिताऽधैर्यम् |
| आर्तस्तु कुर्य्यात्स्वस्थः |
| आर्दपादस्तु भुञ्जानः |
| आर्दपादस्तु भुञ्जीत |
| आर्दवासास्तु हेमन्ते |
| आर्धिकःकुलमित्रं च |
| आर्यता पुरुषज्ञानं |
| आर्यरूपमिवानार्यं |
| आर्येगोमिथुनं शुक्लं |
| आर्येधर्मोपदेशं च |
| आर्षोढाजः सुतस्त्रींस्त्रीन् |
| आलस्यादन्नदोषाच्च |
| आवन्त्यवाटधानौ च |
| आवृत्तानां गुरुकुलात् |
| आशासने कुटुम्बिभ्यः |
| आश्रमादाश्रमं गत्वा |
| आश्रमे वृक्षमूले वा |
| आश्रमेषु द्विजातीनां |
| आषोडशाद्ब्राह्मणस्य |
| आसनासनशय्याभिः |
| आसनेषूपक्लृप्तेषु |
| आसनं चैव यानं च |
| आसपिण्डक्रियाकर्म |
| आसमाप्तेःशरीरस्य |
| आसमावर्तनात्कुर्यात् |
| आसमुद्रात्तुवै पूर्वात् |
| आसां महर्षिचर्याणाम् |
| आसीत गुरुणा सार्धं |
| आसीतामरणात्क्षान्तां |
| असीदिदं तमोभूतं |
| आसीनस्य स्थितः कुर्याद् |
| आसीनासु तथाऽऽसीनः |
| आस्यतामिति चोक्तः सन् |
| आहरेत् त्रीणि वा द्वेवा |
| आहरेद्यावदर्थानि |
| आहषेषु मिथोऽन्योऽन्यं |
| आहिण्डिका निषादेन |
| आहुरुत्पादकं केचित् |
| आहूय दानं कन्याया |
| आहृताभ्युद्यतां भिक्षां |
| आ हैव स नखाग्रेभ्यः |
| इ |
| इङ्गिताकारचेष्टज्ञं |
| इच्छयाऽन्योन्यसंयोगः |
| इज्याश्च प्रतिगृह्णन्ति |
| इतरानपि सख्यादीन् |
| इतरे कृतवन्तस्तु |
| इतरेभ्यो बहिवदि |
| इतरेषान्तुपण्यानाम् |
| इतरेषां तु वर्णानां द |
| इतरेषां तु वर्णानामि |
| इतरेषां तु वर्णानां स |
| इतरेषु तु शिष्टेषु |
| इतरेषु त्वपाङ्क्त्येषु |
| इतरेषु ससन्ध्येषु |
| इतरेष्वागमाद्धर्मः |
| इत्येतत्तपसो देवाः |
| इत्येतदेनसा युक्तम् |
| इत्येतन्मानवं शास्त्रम् |
| इदन्तु वृत्तिवैकल्यात् |
| इदमन्विच्छतां स्व |
| इदमूचुर्महात्मानं |
| इदं यशस्यमायुष्यं |
| इदं शरणमज्ञानाम् |
| इदं शास्त्रमधीयानः |
| इदं शास्त्रं तु कृत्वाऽसौ |
| इदं सामासिकं ज्ञेयं |
| इदं स्वस्त्ययतं श्रेष्ठं |
| इन्दुक्षये मासि मासि |
| इन्धनार्थमशुष्काणाम् |
| इन्द्रमेके परे प्राणं |
| इन्द्रस्यार्कस्य वायोश्च |
| इन्द्रानिलयमार्काणाम् |
| इन्द्रान्तकाप्यनीन्दुभ्यः |
| इन्द्रियाणि यशः स्वर्गम् |
| इन्द्रियाणां जये योगं |
| इन्द्रियाणां तु सर्वेषां |
| इन्द्रियाणां निरोधेन |
| इन्द्रियाणां प्रसङ्गन दो |
| इन्द्रियाणां प्रसंगेन ध |
| इन्द्रियाणां विचरतां |
| [ इन्द्रियाणां समस्तानां ] |
| इन्द्रियार्थेषु सर्वेषु |
| इमानप्यनुयुञ्जीत |
| इमान्नित्यमनध्यायान् |
| इमं कर्मविधिं विद्यात् |
| इमं लोकं मातृभक्त्या |
| इमं हि सर्ववर्णानाम् |
| इयं भूमिर्हि भूतानाम् |
| इयं विशुद्धिरुदिता |
| ईशो दण्डस्य वरुणः |
| ईशः सर्वस्य जगतः |
| ईश्वरं चैव रक्षार्थं |
| ईश्वरः सर्वभूतानां |
| इष्टिं वैश्वानरींनित्यम् |
| इष्टीःपार्वायनान्तीयाः |
| इष्ट्वाच शक्तितो यज्ञः |
| इह कीर्तिमवाप्नोति |
| इह चानुत्तमां कीर्ति |
| इहचामुत्रवा काम्यम् |
| इह दुश्चरितैःकेचित् |
| [ इह देवेन साध्यन्ते ] |
| इहाग्र्यांकीर्तिमाप्नोति |
| इहैवलोके तिष्टन्सः |
| इहैवास्ते तु सा लोके |
| उ |
| उक्तोवः सर्ववर्णानां |
| उक्त्वा चैवानृतं साक्ष्ये |
| उग्रान्नं सूतिकान्नं च |
| उच्चावचानि भूतानि |
| उच्चावचेषु भूतेषु दु |
| उच्चावचेषु भूतेषु स्थित |
| उच्चैःस्थानं घोररूपं |
| उच्छिन्दन् ह्यात्मनां मूलं |
| उच्छिष्टमन्नंदातव्यम् |
| उच्छिष्टान्ननिषेकञ्च |
| उच्छिष्टेन तु संस्पृष्टः |
| उच्छिष्टं भागधेयं स्याद् |
| उच्छिष्टः श्राद्धभुक्चैव |
| उच्छीर्षके श्रियै कुर्याद् |
| उच्छेषणं भूमिगतं |
| [ उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः] |
| उत्तमाङ्गोद्भवाज्ज्यष्ठाद् |
| उत्तमानुत्तमान्गच्छन् |
| उत्तमा सेवमानस्तु |
| उत्तमां सात्विकीमेतां |
| उत्तमेषूत्तमं कुर्याद् |
| उत्तमैरुत्तमैर्नित्यं |
| उत्तिष्ठेत्प्रथमं चास्य |
| उत्कर्षेयोषितः प्राप्ताः |
| उत्कर्षं चापकर्षंच |
| उत्कोचकाश्चौपधिकाः |
| उत्कृष्टायाभिरूपाय |
| उत्थाय पश्चिमे यामे |
| उत्थायावश्यकं कृत्वा |
| उत्पत्तिरेव विप्रस्य |
| उत्पत्तिव्यञ्जकः पुण्यः |
| उत्पत्स्यते हि तत्पात्रं |
| उत्पद्यते गृहे यस्य |
| उत्पद्यन्ते च्यवन्ते च |
| [ उत्पन्नयोरधर्मेण ] |
| उत्पादकब्रह्मदात्रोः |
| उत्पादनमपत्यस्य |
| उत्पादयति सावित्र्या |
| उत्पादयेत्पुनर्भूत्वा |
| उत्सादनं च गात्राणां |
| उदकुम्भं सुमनसः |
| उदके मध्यरात्रे च |
| उदकं निनयेच्छेषं |
| उदङ्मुखान्प्राङ्मुखान्वा |
| [ उदपानात्स्वयं ग्राहात् ] |
| उदस्थमुदरं जिह्वा |
| उदासीनप्रचारं च |
| उदितेऽनुदिते चैव |
| उदितोऽयं विस्तरशः |
| उदित्यृचावा वारुण्या |
| उद्धारेऽनुद्धृते त्वेषां |
| उद्धारो न दशस्वस्ति |
| उद्धारं ज्यायसे दत्वा |
| उद्धृते दक्षिणे पाणौ |
| उद्भिज्जाःस्थावराः सर्वे |
| उद्यतासिर्विषाग्निभ्याम् |
| उद्यतैराहवे शस्त्रैः |
| उद्बबर्हात्मनश्चैव |
| उद्वर्तनमपस्नानं |
| उद्वहेत द्विजो भार्यां |
| उद्वेजनकरैर्दण्डैः |
| उन्मत्तजडमूकाश्च |
| उन्मत्तोऽन्धश्च वर्ज्याः स्युः |
| उन्मत्तं पतितं क्लीबम् |
| उपगृह्यास्पदं चैव |
| उपचर्य स्त्रियः साध्व्याः |
| उपचारक्रियाकेलिः |
| उपच्छन्नानि चान्यानि |
| उपजप्यानुपजपेद् |
| उपधाभिश्च यः कश्चित् |
| उपनीय गुरुः शिष्यं |
| उपनीय तुतत्सर्वं |
| उपनीय तु यः शिष्यं |
| उपपन्नो गुणैस्सर्वैः |
| उपपातकसंयुक्तः |
| उपपातकिनस्त्वेवं |
| उपरुध्यारिमासीत |
| उपवासकृशं तन्तु |
| उपवीतमलङ्कारं |
| उपवेश्य तु तान्विप्रान् |
| उपसर्जनं प्रधानस्य |
| उपसेवेत तं नित्यं |
| उपस्थितं गृहे विद्याद् |
| उपस्पृशेत्स्रवन्त्यां तु |
| उपस्पृशंस्त्रिषवणं पि |
| उपस्पृशंस्त्रिषवणंमे |
| उपस्पृशंस्त्रिषवणं त्व |
| उपस्पृश्य द्विजो नित्यं |
| उपस्पृष्टोदका सम्यक् |
| उपाकर्मणि चोत्सर्गे |
| उपाध्यायान्दशाचार्य |
| उपानहौ च वासश्च |
| उपासते ये गृहस्थाः |
| उपांशुः स्याच्छतगुणः |
| उपेक्षकोऽसंकुसुको |
| उपेतारमुपेयं च |
| [ उपेत्य स्नातकोविद्वान् ] |
| उप्यते यद्धि तद्बीजं |
| [ उभयत्र दशाहानि ] |
| उभयोर्हस्तयोर्मुक्तं |
| ऊभयोः सप्त दातव्याः |
| उभयं तु सभांयत्र |
| उभाभ्यामप्यजीवँस्तु |
| उभावपि तु तावेव |
| उभावपि हि तौ धमौ |
| उभे त एक शुल्केन |
| उभे यानासने चैव |
| उभौ तौ नार्हतो भागं |
| उभौ निगृह्य दाप्यःस्यात् |
| उल्कानिर्घातकेतूंश्च |
| उष्ट्रयानं समारुह्य |
| [ उष्ट्रावैणेयमांसेन पार्षं ] |
| उष्णेवर्षति शीते वा |
| ऊ |
| ऊनद्विवार्षिकं प्रेतं |
| ऊर्ध्वं तु कालादेतस्मात् |
| ऊर्ध्वं नाभेर्मेध्यतरः |
| ऊर्ध्वं नाभेर्यानि खानि |
| ऊर्ध्वं पितुश्च मातुश्च |
| ऊर्ध्वं प्राणा ह्युत्क्रामन्ति |
| ऊर्ध्वं विभागाज्जातस्तु |
| ऊर्ध्वं संवत्सरात्वेनां |
| ऊष्मणश्चोपजायन्ते |
| ॠ |
| ऋक्संहितां त्रिरभ्यस्य |
| ऋक्षेष्ट्याग्रयणं चैव |
| ऋग्वेदविद् यजुर्विच्च |
| ऋग्वेदो देवदैवत्यः |
| ऋग्वेदं धारयन्विप्रः |
| ऋचो यजूंषि चान्यानि |
| ऋजवस्ते तु सर्वे स्युः |
| ॠणानि त्रीण्यपाकृत्य |
| ऋणे देये प्रतिज्ञाते |
| ॠणे धने च सर्वस्मिन् |
| ऋणं दातुमशक्तोयः |
| ऋतमुञ्छशिलं ज्ञेयं |
| ऋतामृताभ्यां जीवेत्तु |
| ऋतुकालाभिगामी स्यात् |
| [ ऋतुमत्यां हि तिष्ठन्त्यां ] |
| ऋतुः स्वाभाविकः स्त्रीणां |
| [ ऋतौ तुगर्भं शङ्कित्वा] |
| ऋत्विक्पुरोहिताचायः |
| ऋत्विग्यदि वृतो यज्ञे |
| ऋत्विजस्ते हि शूद्राणां |
| ऋत्विजं यस्त्यजेद् याज्यः |
| ऋषयो दीर्घसन्ध्यत्वात् |
| ऋषयश्चक्रिरे धर्मं |
| ऋषयः पितरो देवाः |
| ऋषयः संयतात्मानः |
| ऋषिभिर्ब्राह्मणश्चैव |
| ऋषिभ्यःपितरो जाताः |
| ऋषियज्ञं देवयज्ञं |
| ए |
| एक एव चरेन्नित्यम् |
| एक एव सुहृद्धर्मो |
| एक एवौरसः पुत्रः |
| एककालं चरेद्भैक्षम् |
| एकजातद्विजातींस्तु |
| एकदेशं तु वेदस्य |
| एकमप्याशयेद्विप्रं |
| एकमुत्पादयेत्पुत्रं |
| एकमेव तु शूद्रस्य |
| एकमेव त्रिधाभूतं |
| एकमेव दहत्यग्निः |
| एकरात्रोपवासश्च |
| एकरात्रंतु निवसन् |
| एकविंशतिमाजातीः |
| एकस्तानमन्त्रवित्प्रीतः |
| एकाकिनश्चात्ययिके |
| एकाकी चिन्तयानो हि |
| एकाकी चिन्तयेन्नित्यं |
| एकाक्षरं परं ब्रह्म |
| एकादशेन्द्रियाण्याहुः |
| एकादशे स्त्रीजननी |
| एकादशं मनो ज्ञेयं |
| [ एकादश्यां तथा रौप्यं ] |
| एकाधिकं हरेज्ज्येष्ठः |
| एकान्तरे त्वानुलोम्यात् |
| एकापायेन वर्तन्ते |
| एका लिङ्गे गुदे तिस्रः |
| एकाऽहमस्मीत्यात्मानं |
| एकैकमपि विद्वांसं |
| एकैकशश्चरेत्कृच्छ्रं |
| एकैकशो युगानां तु |
| एकैकं कारयेत्कर्म |
| एकैकंग्रासमश्नीयात् |
| एकैकं ह्रासयेत्पिण्डम् |
| [ एको न गच्छेदध्वानं ] |
| एकोऽनुभुङ्क्तेसुकृतं |
| एकोऽपि वेदविद्धर्मम् |
| एकोऽलुब्धस्तु साक्षी स्यात् |
| एकं गोमिथुनं द्वे वा |
| एकं वृषभमुद्धारम् |
| एकःप्रजायते जन्तुः |
| एकः शतं योधयति |
| एकः शयीत सर्वत्र |
| [ एकःस्वादुन भुज्जीत ] |
| एतत्कष्टतमं विद्यात् |
| एतच्चतुर्विधं प्राहुः |
| एतच्चतुर्विधं विद्यात् |
| एतच्छौचं गृहस्थानाम् |
| एतत्तु न परे चक्रुः |
| एतत्त्रयंसमाश्रित्य |
| एतत्त्रयं हि पुरुषं |
| एतदक्षरमेतां च |
| एतदन्तास्तु गतयः |
| एतदुक्तंद्विजातीनां |
| एतदेव चरेदब्दम् |
| एतदेव विधिं कुर्यात् |
| एतदेव व्रतं कृत्स्नम् |
| एतदेव व्रतं कुर्य्युः |
| एतद्दण्डविधिं कुर्य्यात् |
| एतद्देशप्रसूतस्य |
| एतद्धि जन्मसाफल्यम् |
| एतद्धि मत्तोऽधिजगे |
| एतद्रुद्रास्तथादित्याः |
| एतद्विदन्तो विद्वांसोब्रा |
| एतद्विदन्तो विद्वांसस्त्र |
| एतद्विद्यात्समासेन |
| एतद्विधानमातिष्टेद्धा |
| एतद्विधानमातिष्ठेद |
| एतद्विधानं विज्ञेयम् |
| एतद्वोऽभिहितं शौचम् |
| एतोद्वोऽभिहितं सर्वं नि |
| एतद्वोऽभिहितं सर्वं वि |
| एतद्वोऽयं भृगुः शास्त्रं |
| एतद्वः सारफल्गुत्वम् |
| एतद् द्वादशसाहस्रं |
| एतद्व्याप्तिमदेतेषां |
| एतन्मांसस्यमांसत्वं |
| एतमेके वदन्त्यग्निम् |
| एतमेव विधिं कृत्स्नम् |
| एतयर्चा विसंयुक्तः |
| एतस्मिन्नेनसि प्राप्ते |
| एता दृष्ट्वाऽस्य जीवस्य |
| एतानाकालिकान्विद्याद् |
| एतानाहुः कौटसाक्ष्ये |
| एतानि मान्यस्थानानि |
| एतानि यतिपात्राणि |
| एतानेके महायज्ञान्य |
| एतानेव महायज्ञान्नि |
| एतान् दोषानवेक्ष्य त्वं |
| एतान्द्विजातयो देशान् |
| एतान्यपि सतां गेहे |
| एतान्येनांसि सर्वाणि |
| एतान्विगर्हिताचारान् |
| एतावानेव पुरुषः |
| एताश्चान्याश्च लोकेऽस्मिन् |
| एताश्चान्याश्च सेवेत |
| एतास्तिस्रस्तु भार्यार्थे |
| एतांस्त्वभ्युदितान्विद्यात् |
| एताः प्रकृतयो मूलं |
| एते गृहस्थप्रभवाः |
| एते चतुर्णां वर्णानाम् |
| एतेभ्यो हि द्विजाग्रेभ्यः |
| एते मनूंस्तु सप्तान्यान् |
| एते राष्ट्रेवर्त्तमानाः |
| एते शूद्रेषु भोज्यान्नाः |
| एते षट् सदृशान् वर्णान् |
| एतेषामेव जन्तूनां |
| एतेषामेव वर्णानां |
| एतेषां निग्रहो राज्ञः |
| एतेष्वविद्यमानेषु |
| एते सर्वे पृथग्ज्ञेयाः |
| एतैरुपाययागैस्तु |
| एतै रुपायरन्यैश्च |
| एतैर्द्विजातयः शोध्याः |
| एतैलिङ्गैर्नयेत्सीमां |
| एतैर्विवादान्संत्यज्य |
| एतैर्व्रतैरपोहेतपापं स्तेयकृतं द्वजः |
| एतैर्व्रतैरपोहेत पापं स्तेयकृतं द्विजः |
| एतैर्व्रतैरपोहेयुः |
| एतैर्व्रतैरपोहं स्यात् |
| एतौ वर्षास्वनध्यायौ |
| एतंसामासिकं धर्मं |
| एधोदकं मूलफलं |
| एनसां स्थूलसूक्ष्माणाम् |
| एनस्विभिरनिर्णिक्तैः |
| एनो गच्छति कर्तारं |
| एभिर्जितैश्च जयति |
| एवमाचारतो दृष्ट्वा |
| एवमादीन्विजानीयात् |
| [ एवमाद्यान्विजानीयात् ] |
| एवमेतरिदं सर्वं |
| [ एवमेव विधिः कुर्य्यात् ] |
| एवमेवाद्वितीयं तु |
| एवं कर्मविशेषेण |
| एवं गृहाश्रमे स्थित्वा |
| एवं चरति योविप्रः |
| एवं चरन् सदा युक्तः |
| एवं दृढव्रतो नित्यम् |
| एवं धर्मं विजानीमः |
| एवं धर्म्याणि कार्याणि |
| एवं निर्वपणंकृत्वा |
| एवं प्रयत्नं कुर्वीत |
| एवं यथोक्तंविप्राणां |
| एवं यद्यप्यनिष्टेषु |
| एवं यः सर्वभूतानि |
| एवं यः सर्वभूतेषु |
| एवं विजयमानस्य |
| एवं विधान् नृपोदेशान् |
| एवं वृत्तस्य नृपतेः |
| एवं वृत्तांसवर्णांस्त्रीम् |
| एवं स जाग्रत्स्वप्नाभ्यां |
| एवं सन्यस्य कर्माणि |
| एवं स भगवान्देवः |
| एवं समुद्धृतोध्दारे |
| एवं सम्बन्धनात्तस्मात् |
| एवं सम्यग्घविर्हुत्वा |
| एवं सर्वमिदं राजा |
| एवं सर्वं विधायेदम् |
| एवं सर्वं स सृष्ट्वेदं |
| एवं सर्वानिमान् राजा |
| एवं सह वसेयुर्वा |
| एवं संचिन्त्य मनसा |
| एवं स्वभावं ज्ञात्वाऽसां |
| [ एष एवपरो धर्मः ] |
| एष ज्ञेयस्त्रिवृद्वेदः |
| एषदण्डविधिः प्रोक्तो |
| एष धर्मविधिः कृत्स्नः |
| एष धर्मोऽखिलेनोक्तो |
| एषधर्मो गवाश्वस्य |
| एष धर्मोऽनुशिष्टो वा |
| एष धर्मः परः साक्षाद् |
| एष धर्मः समासेन |
| एष नौयायिनामुक्तो |
| एष प्रोक्तोद्विजातीनां |
| एष ब्रह्मर्षिदेशोवै |
| एष वै प्रथमः कल्पः |
| एष वोऽभिहितो धर्मो |
| [ एष वोऽभिहितः कृत्स्नः ] |
| एष शौचविधिः कृत्स्नः |
| एषशौचस्यवः प्रोक्तः |
| एष सर्वः समुद्दिष्टःक |
| एष सर्वःसमुद्दिष्टसि |
| एष सर्वाणि भूतानि |
| एष स्त्रीपुंसयोरुक्तः |
| एषा धर्मस्य वो योनिः |
| एषा पापकृतामुक्ता |
| एषामन्यतमे स्थाने |
| एषामन्यतमो यस्य |
| एषा विचित्राभिहिता |
| एषां हि बाहुगुण्येन |
| एषां हिविरहेण स्त्री |
| एषु स्थानेषु भूयिष्ठं |
| एषोऽखिलेनाभिहितोद |
| एषोऽखिलेनाभिहितो |
| एषोऽखिलः कर्मविधिः |
| एषोदिता गृहस्थस्य |
| एषोदिता लोकयात्रा |
| एषोऽनाद्यादनस्योक्तः |
| एषोऽनापदि वर्णानाम् |
| एषोऽनुपस्कृतः प्रोक्तो |
| एष्वर्थेषु पशुन्हिंसन् |
| ऐ |
| ऐन्द्रं स्थानमभिप्रेप्सुः |
| ऐन्द्रं स्थानमुपासीना |
| ओ |
| ओघवाताहृतं बीजम् |
| ओषध्यः पशवो वृक्षा |
| ओषध्यः फलपाकान्ताः |
| ओंकारपूर्विकास्तिस्रः |
| औ |
| औदकेनैव विधिना |
| औरभ्रिको माहिषिकः |
| औरभ्रेणाथ चतुरः |
| औरसक्षेत्रजौ पुत्रौ |
| औरसो विभजन्दायं |
| औरसः क्षेत्रजश्चैव |
| औषधान्यगदो विद्या |
| अं |
| अंशमंशं यवीयांसः |
| क |
| कट्यां कृताङ्को निर्वास्य |
| कणान् वा भक्षयेदब्दम् |
| कण्टकोद्धरणे नित्यं |
| कण्डनी चोदकुम्भश्च |
| कथं तत्रविभागः स्यात् |
| कथं मृत्युः प्रभवति |
| कथञ्चिदप्यतिक्रामन् |
| कन्यकाश्चद्वितीयायां |
| कन्यानां संप्रदानं च |
| कन्याप्रदानमभ्यर्च्य |
| कन्याप्रदानं विधिवद् |
| कन्याप्रदानं स्वाच्छन्द्यात् |
| कन्याया दूषणं चैव |
| कन्यायां दत्तशुल्कायाम् |
| कन्यां भजन्तीमुत्कृष्टं |
| कन्यैवकन्यांया कुर्यात् |
| कपालं वृक्षमूलानि |
| करम्भवालुकातापान् |
| करीषमिष्टकारांश्च |
| कर्णश्रवेऽनिले रात्रौ |
| कर्णौचर्म च वालांश्च |
| कर्णौतत्र पिधातव्यौ |
| कर्मचेष्टास्वहः कृष्णः |
| कर्मजागतयो नॄणां |
| कर्मणा चविवेकार्थं |
| कर्मणाऽपि समं कुर्य्यात् |
| कर्मणां फलनिर्वृतिं |
| कर्मणि चातिकुशलान् |
| कर्मदण्डस्तु लोकान्स्त्रीन् |
| कर्मस्वभ्युद्यतस्त्रेता |
| कर्माण्यारभमाणांहि |
| कर्मात्मतां च देवानां |
| कर्मारस्य निषादस्य |
| कर्मेन्द्रियाणि पञ्चैषां |
| कर्मोपकरणाः शूद्राः |
| कलविङ्कंप्लवं हंसं |
| कलिः प्रसुप्तो भवति |
| [ कल्कापेतामपरुषां ] |
| कल्पायत्वास्य वृत्तिञ्च |
| कव्यानि चैव पितरः |
| कस्मिंश्चिदपि वृत्तान्ते |
| काणं वाऽप्यथवा खञ्जम् |
| कामकारकृतेऽप्याहुः |
| कामक्रोधौ तु संयम्य तत |
| कामक्रोधौ तु संयम्य योऽर्थान् |
| कामजेषु प्रसक्तो हि |
| [ कामतस्तु कृतं कर्म ] |
| कामतस्तु कृतं मोहात् |
| कामतस्तु प्रवृत्तानां |
| कामतो ब्राह्मणवधे |
| कामतो रेतसः सेकम् |
| काममभ्यर्थितोऽश्नीयाद् |
| काममामरणात् तिष्ठेत् |
| काममुत्पाद्य कृष्यान्तु |
| कामात्मता न प्रशस्ता |
| कामात्मा विषमः क्षुद्रः |
| कामोद्दशगुणंपूर्वं |
| कामाद्धिस्कन्दयन् रेतो |
| कामान्माता पिता चैनं |
| कामाभिपातिनी यातु |
| कामिनीषु विवाहेषु |
| कामं क्रोधं च लोभं च |
| कामं तु क्षपयेद्देहम् |
| कामं तु खलु धर्मार्थं |
| कामं तु गुरुपत्नीनां |
| कामं वा समनुज्ञातः |
| कामं श्राद्धेऽर्चयेन्मित्रं |
| काम्यो हि वेदाधिगमः |
| [ काम्यं कर्मेह भवति ] |
| कायक्लेशांश्च तन्मूलान् |
| कायत्रैदेशिकाभ्यां वा |
| कायमङ्गुलिमूलेऽग्रे |
| कारावरो निषादात्तु |
| कारुकाच्छिल्पिनश्चैव |
| कारुकान्नं प्रजां हन्ति |
| कारुषश्च विजन्मा च |
| कापांसकीटजोर्णानाम् |
| कार्पासतान्तवं क्रौञ्चः |
| कार्पासमुपवीतं स्यात् |
| [ कार्यकामोपधाशुद्धान् ] |
| [ कार्यं पत्न्याप्रतिदिनं ] |
| कार्यं वीक्ष्य प्रयुञ्जीत |
| कार्यं सोऽवेक्ष्य शक्तिं च |
| कार्यःशरीरसंस्कारः |
| कार्षापणस्तु विज्ञेयः |
| कार्षापणंभवेद्दण्ड्यो |
| कार्ष्णरौरववास्तानि |
| कार्ष्णायमलङ्कारः |
| कालपक्वैः स्वयं शीणः |
| [ कालप्रमाणंवक्ष्यामि ] |
| कालमासाद्य कार्यंच दण्डं |
| कालमासाद्य कार्यं व राजा |
| कालमेव प्रतीक्षेत |
| कालशाकं महाशाल्काः |
| कालेऽदाता पिता वाच्यः |
| [ काले न्यायगतं पात्रे ] |
| काले प्राप्तस्त्वकाले वा |
| कालं कालविभक्तीश्च |
| किञ्चिच्छ्रेयस्करतरं |
| किञ्चिदेव तु दाप्यःस्यात् |
| किञ्चिदेव तु विप्राय |
| कितवान्कुशीलवान्क्रुरान् |
| किन्नरान्वानरान्मत्स्यान् |
| कीटाश्चा हिपतंगाश्च |
| कीनाशो गोवृषो यानम् |
| कुटुम्बात्तस्य तद् द्रव्यं |
| कुटुम्बार्थेऽध्यधीनोऽपि |
| कुतपं चासने दद्यात् |
| कुबेरश्चधनैश्वर्यं |
| कुरुक्षेत्रं च मत्स्याश्च |
| कुरुक्षेत्रांश्च मत्स्यांश्च |
| कुरुते धर्मसिध्यर्थं |
| कुर्यादध्ययने यत्नं |
| कुर्यादन्यत्र वा कुर्यात् |
| कुर्यादहरहः श्राद्धं |
| कुर्यात् घृतपशुं सङ्गे |
| कुर्वन्ति क्षेत्रिणामर्थ |
| [ कुर्वन्प्रतिपदि श्राद्धं ] |
| कुर्वीत चैषां प्रत्यक्षं |
| कुर्वीत शासनं राजा |
| कुलजे वृत्तसम्पन्ने |
| कुलसंख्यां च गच्छन्ति |
| कुलान्यकुलतां यान्ति |
| कुलान्याशु विनश्यन्ति |
| कुलान्यैव नयन्त्याशु |
| [ कुलीनान्वृत्तिसम्पन्नान् ] |
| कुले महति सम्भूतां |
| कुले मुख्येऽपि जातस्य |
| कुलं दहति राजाग्निः |
| कुविवाहैःक्रियालोपैः |
| कुशीलवोऽवकीर्णी च |
| कुसीदपथमाहुस्तं |
| कुसीदवृद्धिर्द्वैगुण्यं |
| कुसूलचान्यको वा स्यात् |
| कुह्वै चैवानुमत्यै च |
| कूटशासनकर्तॄंश्च |
| कूपवापीजलानां च |
| कूष्माण्डैर्वापि जुहुयात् |
| कृच्छ्रातिकृच्छ्रौ कुर्वीत |
| कृच्छ्रं चान्द्रायणं चैव |
| कृतज्ञं घृतिमन्तं च |
| कृतदारोऽपरान्दारान् |
| कृतनिर्णेजनांश्चव |
| कृतबुद्धिषु कर्तारः |
| कृतवापनो निवसेत् |
| कृतवापो वसेद्गोष्ठे |
| कृतानुसारादधिका |
| कृतान्नं चाकृतान्नेन |
| कृताञ्जलिरुपासीत |
| कृते त्रेतादिषु ह्येषा |
| कृतोपनयनस्यास्य |
| कृतं तद्धर्मतो विद्यात् |
| कृतं त्रेतायुगं चैव |
| कृत्वा पापं हि सन्तप्य |
| कृत्वा मूत्रं पुरीषं वा |
| कृत्वा विक्रीय वा पण्यम् |
| कृत्वा विधानं मूलेतु |
| कृत्वैतद् बलिकर्मैवं |
| कृत्स्नमेव लभेतांशं |
| कृत्स्नं चाष्टविधं कर्म |
| कृमिकीटपतंगानाम् |
| कृमिकीटपतङ्गांश्च |
| कृमिकीटवयो हत्या |
| कृमिभूतः श्वविष्ठायां |
| कृषिगोरक्षमास्थाय |
| कृषिजीवी श्लीपदी च |
| कृषि साध्विति मन्यन्ते |
| कृष्णपक्षे दशम्यादौ |
| कृष्णजानामोषधीनाम् |
| कृष्णसारस्तु चरति |
| केतितस्तु यथान्यायं |
| केशकीटावपन्नं च पदा |
| केशकीटावपन्नं च पिबेद् |
| केशग्रहान्प्रहारांश्च |
| केशान्तिको ब्राह्मणस्य |
| केशान्तः षोडशे वर्षे |
| केशेषु गृह्णतो हस्तौ |
| कैवर्तमिति यं प्राहुः |
| कोष्ठागारायुधागार |
| कौटसाक्ष्यं तु कुर्वाणम् |
| कौत्सं जप्त्वाऽप इत्येतत् |
| कौशेयाविकयोरुषैः |
| कौशेयं तित्तिरिर्हत्वा |
| क्रमतः पूर्वमभ्यस्य |
| क्रमशो याति लोकेऽस्मिन् |
| क्रमशः क्षेत्रजादीनां |
| [ क्रमेण स विशुद्धं हि ] |
| क्रयविक्रयमध्वानं |
| क्रयविक्रयानुशयः |
| क्रयेण स विशुद्धं हि |
| क्रव्यादसूकरोष्ट्राणाम् |
| क्रव्यादाञ्छाकुनान्सर्वान् |
| क्रव्यादांस्तु मृगान् हत्वा |
| क्रव्याद्भिश्च हतस्यान्यैः |
| क्रियाऽभ्युपगमात्त्वेतत् |
| क्रीडन्निवैतत्कुरुते |
| क्रीणीयाद्यस्त्वपत्यार्थम् |
| क्रीत्वा विक्रीय वा किंचित् |
| क्रीत्वा स्वयं वाऽप्युत्पाद्य |
| क्रुद्ध्यन्तं न प्रतिक्रुद्ध्येत् |
| क्रूरकर्मकृतां चैव |
| क्रोधजेऽपि गणे विद्यात् |
| क्लृप्तकेशनखश्मश्रुर्दान्तः |
| क्लृप्तकेशनखश्मश्रुःपात्री |
| क्लृप्तानां पशुसोमानां |
| क्लेशांश्च विविधास्तांस्तान् |
| क्षत्तुर्जातस्तथोग्रायाम् |
| क्षतृवैदेहकौ तद्वत् |
| [ क्षत्रविट्शूद्रदायादाः ] |
| क्षत्रविट्शूद्रयोनिस्तु |
| क्षत्रशूद्रवपुर्जन्तुः |
| क्षत्रस्यातिप्रवृद्धस्य |
| क्षत्रियस्य तु मौर्वी ज्या |
| क्षत्रियस्य परो धर्मः |
| क्षत्रियस्य हि बालिश्याद् |
| क्षत्रियो बाहुवीर्येण |
| क्षत्रियं चैव वैश्यञ्च |
| क्षत्रियं चैव सर्पं च |
| क्षत्रियाच्छूद्रकन्यायाम् |
| क्षत्रियाज्जातमेवं तु |
| क्षत्रियाद् विप्रकन्यायाम् |
| क्षत्रियायामगुप्तायाम् |
| क्षत्रियां चैव वैश्यां च |
| क्षत्रुग्रपुक्कसानान्तु |
| क्षन्तव्यं प्रभुणा नित्यं |
| क्षयी चाप्ययितः सोमः |
| क्षय्यामयाव्यपस्मारि |
| क्षरन्ति सर्वा वैदिक्यः |
| क्षान्त्या शुद्ध्यन्ति विद्वान्सः |
| क्षीणस्य चैव क्रमशो |
| [ क्षीराणि यान्यभक्ष्याणि ] |
| क्षीरं क्षौद्रंदधि घृतं |
| क्षुद्रकाणां पशूनां तु |
| क्षुधार्त्तश्चात्तुमभ्यागात् |
| क्षुवन्तीं जुम्भमाणां च |
| क्षेत्रकूपतडागानाम् |
| क्षेत्रजादीन् सुतानेतान् |
| [ क्षेत्रदारहरश्च्चैव ] |
| क्षेत्रबीजसमायोगात् |
| क्षेत्रभूता स्मृता नारी |
| क्षेत्रिकस्य तु तद्बीजं |
| क्षेत्रिकस्यैव तद्बीजं |
| क्षेत्रियस्यात्यये दण्डो |
| क्षेत्रेष्वन्येषु तु पशुः |
| क्षेत्रं हिरण्यं गामश्वं |
| क्षेम्यां सस्यप्रदांनित्यं |
| क्षौमवच्छङ्खश्रृङ्गाणाम् |
| ख |
| खञ्जोवा यदि वा काणः |
| खट्वाङ्गी चीरवासा वा |
| खराश्वोष्ट्रमृगेभानाम् |
| खलात् क्षेत्रादगाराद् वा |
| खानि चैव स्पृशेदद्भिः |
| खं सन्निवेशयेत्खेषु |
| ख्यापनेनानुतापेन |
| ग |
| गणान्नंगाणकान्नं च लोकेभ्यः |
| गणान्नं गणिकान्नं च विदुषा |
| गतप्रत्यागते चैव |
| गत्वा कक्षान्तरं त्वन्यत् |
| गन्धमाल्यैःसुरभिभिः |
| गन्धर्वा गुह्यका यक्षाः |
| गन्धानां च रसानां च |
| गन्धौषधिरसानां च |
| गर्दभाजाविकानां तु |
| गर्भभर्तृद्रुहां चैव |
| गर्भादेकादशे राज्ञः |
| गर्भाष्टमेऽब्दे कुर्वीत |
| गर्भिणी तु द्विमासादिः |
| गर्भिणीत्वथवा स्यात्तां |
| गर्हितानाद्ययोर्जग्धिः |
| गवा चान्नमुपाघ्रातं |
| गवां च परिवासेन |
| गवां च यानं पृष्ठेन |
| गात्राणि चैव सर्वाणि |
| गान्धर्वो राक्षसश्चैव |
| गान्धर्वः स तु विज्ञेयो |
| गार्भैर्होमैर्जातकर्मैः |
| गां विप्रमजमग्निंवा |
| गिरिपृष्ठं समारुह्य |
| गुच्छगुल्मं तु विविधं |
| [ गुणं पूर्वस्य पूर्वस्य ] |
| गुणांश्च सूपशाकाद्यान् |
| गुप्तं सर्वर्तुकं शुभ्रं |
| गुरुणाऽनुमतः स्नात्वा |
| गुरुतल्पव्रतं कुर्यात् |
| गुरुतल्पे भगः कार्यः |
| गुरुतल्प्यभिभाष्यैनः |
| गुरुदारेषु कुर्वीत |
| गुरुदारे सपिण्डे वा |
| गुरुपत्नीतु युवतिः |
| गुरुपत्न्या न कार्याणि |
| गुरुपुत्रेषु चार्येषु |
| गुरुमातृपितृत्याग |
| गुरुराहवनीयस्तु |
| गुरुवच्च स्नुषावच्च |
| गुरुवत्प्रतिपूज्याः स्युः |
| गुरुशुश्रूषया त्वेवं |
| गुरुषु त्वभ्यतीतेषु |
| गुरुस्त्रीगमनीयं तु |
| गुरुं वा बालवृद्धौ वा |
| गुरुन्भृत्यांश्चोज्जिहीर्षन् |
| गुरोः कुले न भिक्षेत |
| गुरोः प्रेतस्य शिष्यस्तु |
| गुरोर्गुरौ सन्निहिते |
| गुरोर्यत्र परीवादः |
| गुरोश्चालीकनिर्बन्धः |
| गुरोस्तु चक्षुर्विषये |
| गुरौ वसन्सञ्चिनुयाद् |
| गुरौ शिष्यश्च याज्यश्च |
| गुर्वर्थंपितृमात्रर्थं |
| गुल्मवल्लीलतानां च |
| गुल्मांश्च स्थापयेदाप्तान् |
| गुल्मान्वेणूंश्च विविधान् |
| गूढोत्पन्नोऽपविद्धश्च |
| गृहेत्कूर्म इवाङ्गानि |
| गृहं तडागमारामं |
| गृहदोऽग्र्याणि वेश्मानि |
| गृहमेधिषु चान्येषु |
| गृहसंवेशको दूतो |
| गृहस्थ उच्यते श्रेष्ठः |
| गृहस्थस्तु यदा पश्येत् |
| गृहेस्थेनैव धार्यन्ते |
| गृह्णंश्छुल्कं हि लोभेन |
| गृहिणःपुत्रिणो मौलाः |
| गृहीत्वा मुसलं राजा |
| [ गृहीत्वा मुसलं राजा ] |
| गृहे गुरावरण्ये वा |
| [ गाः पुरीषं च मूत्रं च ] |
| गोत्ररिक्थानुगः पिण्डो |
| गोत्ररिक्थे जनयितुः |
| गोपः क्षीरभृतो यस्तु |
| गोबीजकाञ्चनैर्वैश्यं (ब्रूहीति) |
| गोबीजकाञ्चनैवश्यं (सत्येन) |
| गोब्राह्मणस्य चैवार्थे |
| गोभिः प्रवर्तिते तीर्थे |
| गोभिरश्वैश्चयानैश्च |
| गोमिनामेव ते वत्साः |
| गोमूत्रमग्निवर्णं वा |
| गोमूत्रेणाचरेत्स्नानं |
| गोमूत्रं गोमयं क्षीरम् |
| गोयानेऽप्सु दिवा चैव |
| गोरक्षकान् वाणिजिकान् |
| [गोवद्रजतवस्त्रेषु ] |
| गोवद्वस्त्रहिरण्येषु |
| गोवधोऽयाज्यसंयाज्य |
| गोऽश्वोष्ट्रयानप्रासाद |
| गोषु ब्राह्मणसंस्थासु |
| गोस्वाम्यनुमते भृत्यः |
| गौडी पैष्टी च माध्वी च |
| [ गौरमेध्या मुखे प्रोक्ता ] |
| ग्रहीता यदि नष्टः स्यात् |
| ग्रामघाते हिताभङ्गे |
| ग्रामजातिसमूहेषु |
| ग्रामदोषान्समुत्पन्नान् |
| ग्रामस्याधिपतिं कुर्य्यात् |
| ग्रामादरण्यं निःसृत्य |
| ग्रामादाहृत्य वाश्नीयात् |
| ग्रामीयककुलानां च |
| ग्रामेष्वपि च ये केचित् |
| ग्रामं ग्रामशताध्यक्षः |
| ग्रासाच्छादनमत्यन्तं |
| [ ग्रैष्मान्हैमन्तिकान्मासान् ] |
| ग्रीष्मे पञ्चतपास्तु स्यात् |
| घ |
| घातयेद्विविधैर्दण्डैः |
| घृतकुम्भं वराहे तु |
| घोरेऽस्मिन्भूतसंसारे |
| घ्राणेन सूकरो हन्ति |
| च |
| चक्रवृद्धिं समारूढो |
| चक्रवृद्धिः कालवृद्धिः |
| चक्रिणो दशमीस्थस्य |
| चक्षुर्नासा च कर्णौ च |
| चण्डालपुक्कसानां च |
| चण्डालश्वपचानान्तु |
| चण्डालहस्तादादाय |
| चण्डालात् पाण्डुसोपाकः |
| चण्डालान्त्यस्त्रियो गत्वा |
| चण्डालेन तु सोपाकः |
| चतुरो ब्राह्मणस्याद्यान् |
| चतुरो व्रतिनोऽभ्येति |
| चतुरोऽस्तमिते सूर्ये |
| चतुरोंशान् हरेद्विप्रः |
| चतुरः प्रातरश्नीयात् |
| चतुर्णामपि चैतेषां द्वि |
| चतुर्णामपि चैतेषां प्रायश्चि |
| चतुर्णामपि वर्णानां दारा |
| चतुर्णामपि वर्णानां नारी |
| चतुर्णामपि वर्णानां प्रेत्य |
| चतुर्णामपि वर्णानामाचा |
| चतुर्णामपि वर्णानां यथा |
| चतुर्णामाश्रमाणां च |
| चतुर्थ एकजातिस्तु |
| चतुर्थकालमश्नीयात् |
| चतुर्थकालिको वा स्यात् |
| चतुर्थमाददानोऽपि |
| चतुर्थमायुषो भागं त्यक्त्वा |
| चतुर्थमायुषो भागमुषित्वा |
| चतुर्थे मासि कर्तव्यं |
| चतुर्थः सम्प्रदातेषां |
| चतुभिरपि चैवैतैः |
| चतुभिरितरैःसार्धं |
| [ चतुर्वेदसमं पुण्यम् ] |
| चतुष्पथाश्चैत्यवृक्षाः |
| चतुष्पात्सकलो धर्मः |
| चतुःसुवर्णान्पण्निष्कान् |
| चतुःसौवर्णिको निष्को |
| चत्वारस्तूपचीयन्ते |
| चत्वारि तस्य वर्धन्ते |
| चत्वार्याहुःसहस्राणि |
| चन्द्रवित्तेशयोश्चैव |
| [ चन्द्रसूर्यग्रहेनाद्यात् ] |
| चन्द्रस्याग्नेः पृथिव्याश्च |
| चन्द्रार्काद्या ग्रहा वायुः |
| चमसानां ग्रहाणां च |
| चराणामन्नमचरा |
| चरितव्यमतो नित्यं |
| चरूणां स्रुक्स्रुवाणां च |
| चरेत्सान्तपनं कृछ्रं तन्नि |
| चरेत्सान्तपनं कृच्छ्रं प्राजा |
| चरेयुः पृथिवीं दीनाः |
| चर्मचामिकभाण्डेषु |
| चर्मावनद्धं दुर्गन्धि |
| चाक्षुषश्च महातेजा |
| चाण्डालश्च वराहश्च |
| चातुर्वर्ण्यं त्रयो लोकाः |
| चातुर्वर्ण्यस्य कृत्स्नोऽयम् |
| चान्द्रायणविधानैर्वा |
| चान्द्रायणं चरेन्मासं |
| चान्द्रायणं वा त्रीन्मासान् |
| चारणाश्च सुपर्णाश्च |
| चारसञ्चारिणः संस्थाः |
| चारेणोत्साहयोगेन |
| चारैश्चानेकसंस्थानैः |
| [ चिकित्सककृतघ्नानां ] |
| चिकित्सकस्य मृगयोः |
| चिकित्सकानां सर्वेषाम् |
| चिकित्सकान्देवलकान् |
| चिन्तयेद्धर्मकामार्थान् |
| चिरस्थितमपि त्वाद्यं |
| चीरवासा द्विजारण्ये |
| चीरीवाकस्तु लवणं |
| चूडाकर्मद्विजातीनां |
| चेलचर्मामिषाणां च |
| चेष्टाश्चैव विजानीयात् |
| चैत्यद्रुमश्मशानेषु |
| चैलवच्चर्मणां शुद्धिः |
| चलाशकश्च भवति |
| चोदितो गुरुणा नित्यं |
| चोररुपद्रुते ग्रामे |
| चौरिकानृतमायाभिः |
| चौरैर्हृतं जलेनोदम् |
| छ |
| छत्राकं विड्वराहंच |
| छद्मनाऽऽचरितं यच्च |
| छायायामन्धकारे वा |
| छाया स्वो दासवर्गश्च |
| छिद्रं च वारयेत्सर्वं |
| छिन्ननास्ये भग्नयुगे |
| छुच्छुन्दरिः शुभान् गन्धान् |
| छेत्तव्यं तत्तदेवास्य |
| छेदवज प्रणयनं |
| छेदेन चैव यन्त्राणाम् |
| ज |
| जगतश्च समुत्पत्तिं |
| जग्ध्वा मांसममक्ष्यं च |
| जग्ध्वाह्यविधिना मांसं |
| जघन्यं सेवमानां तु |
| जटाश्च बिभूयान्नित्यं |
| जटिलं चानधीयानं |
| जडमूकान्धबधिरान् |
| जडमूकान्धबधिराः |
| जननेऽप्येवमेव स्यात् |
| [ जननेप्येवमेव स्यात् ] |
| जनन्यां संस्थितायान्तु |
| जनयित्वा सुतं तस्यां |
| जन्मज्येष्ठेन चाह्वानम् |
| जन्मन्येकोदकानांतु |
| जन्मप्रभृति यत्किञ्चित् |
| [ जन्मप्रभृति यत्किञ्चित् ] |
| [ जन्मप्रभृतिसंस्कारैः ] |
| जन्मवृद्धिक्षयनित्यं |
| जपतां जुह्वतां चैव |
| जपन्वाऽन्यतमं वेदम् |
| जपंस्तरत्समन्दीयं |
| जपहोमैरणैत्येनः |
| जपित्वा त्रीणि सावित्र्याः |
| जपित्वा पौरुषं सूक्तं |
| जपेच्च जुहुयाच्चैव |
| जपेद्वा नियताहारः |
| जपोऽहुतो हुतो होम |
| जप्येनैव तु संसिध्येत् |
| जरया चाभिभवनं |
| जरायुजाण्डजानां च |
| जराशोकसमाविष्टम् |
| जरां चैवाप्रतीकाराम् |
| [ जलं शुचि विविक्तस्थं ] |
| जाङ्गलं सस्यसम्पन्नम् |
| जातदन्तस्य वा कुर्युः |
| जातब्राह्मणशब्दस्य |
| जातिजानपदान्धर्मान् |
| जातिभ्रंशकरं कर्म |
| जातिमात्रोपजीवी वा |
| जातो नार्यामनार्यायाम् |
| जातो निषादाच्छूद्रायाम् |
| जातोऽप्यनार्यादार्यायां |
| जानन्नपि हि मेधावी |
| जानीयादस्थिरां वाचं |
| जामयोऽप्सरसां लोके |
| जामयो यानि गेहानि |
| जायन्ते दुर्विवाहेषु |
| जायायास्तद्धि जायात्वं |
| जालान्तरगते भानौ |
| जिवांसया ब्राह्मणस्य |
| जितेन्द्रियोहि शक्नोति |
| [ जित्वा धनानि संग्रामाद् ] |
| जित्वा सम्पूजयेद्देवान् |
| जिह्वायाः प्राप्नुयाच्छेदं |
| जीनकार्मुकबस्तावीन् |
| जीर्णानि चैव वासांसि |
| जीर्णोद्यानान्यरण्यानि |
| जीवन्तीनां तु तासां ये |
| जीवसंज्ञोऽन्तरात्माऽन्यः |
| जावितात्ययमापन्नः |
| जीवेत्क्षत्रियधर्मेण |
| जीवेदेतेन राजन्यः |
| जैह्म्यं च मैथुनं पुंसि |
| ज्यायान्परः परो ज्ञेयो |
| ज्यायांसमनयोर्विद्याद् |
| ज्येष्ठ एव तु गृह्णीयात् |
| ज्येष्ठः कुलं वर्धयति |
| ज्येष्ठः पूज्यतमो लोके |
| ज्येष्ठता च निवर्त्तेत |
| ज्येष्ठश्चैवकनिष्ठश्च |
| ज्येष्ठस्तु जातो ज्येष्ठायाम् |
| ज्येष्ठस्य विंश उद्धारः |
| ज्येष्ठांशं प्राप्नुयाच्चास्य |
| ज्येष्ठेन जातमात्रेण |
| ज्येष्ठे मासि नयेत्सीमां |
| ज्येष्ठो यवीयसो भार्याम् |
| ज्योतिरुत्पद्यते भास्वत् |
| ज्योतिषश्च विकुर्वाणात् |
| ज्ञातित्वेनानुपेयास्ताः |
| ज्ञातिभ्यो द्रविणं दत्वा |
| ज्ञातिभ्यः सत्कृतं दत्वा |
| [ ज्ञातिश्रैष्ठ्यं चतुर्दश्यां ] |
| ज्ञातिसम्बन्धिभिस्त्वेते |
| ज्ञाननिष्ठा द्विजाः केचित् |
| ज्ञाननिष्ठेषु कव्यानि |
| ज्ञानमूलां क्रियामेषां |
| ज्ञानाज्ञानकृतं कृत्स्नं |
| ज्ञानेनैवापरेविप्राः |
| ज्ञानोत्कृष्टाय देयानि |
| ज्ञानं तपोऽग्निराहारो |
| झ |
| झल्लामल्ला नटाश्चैव |
| झल्लो मल्लश्चराजन्यात् |
| ड |
| डिम्भाहवहतानां च |
| त |
| त एव हि त्रयो लोकाः |
| त एव हि त्रयो वेदाः |
| तच्चामिषेणकर्तव्यं |
| [ तच्छास्त्रं शबलं कुर्याद् ] |
| तज्ज्ञेयं विदुषासर्वं |
| तडागभेदकं हन्यात् |
| तडागान्युदपानानि |
| तडागारामदाराणां |
| ततो गृहबलिकुर्याद् |
| ततो दुर्गं च राष्ट्रं च |
| ततोऽपरे ज्येष्ठवृषाः |
| ततोभुक्तवतां तेषां |
| ततोऽर्धदण्डो भृत्यानां |
| ततोऽर्धं मध्यमस्य स्यात् |
| ततस्तथा स तेनोक्तः |
| ततःप्रभृति यो मोहात् |
| ततः सपत्नाञ्जयति |
| ततः स्वमातृतः शेषाः |
| ततः स्वयम्भूर्भगवान् |
| तत्तत्कार्यं निवर्तेत |
| तत्तत्तेनैव भावेन |
| तत्तत्पितॄणां भवति |
| तत्तथा वोऽभिधास्या |
| तत्तथा स्थापयेद्राजा |
| तत्तद् गुणवते देयं |
| तत्तदेव हरेत्तस्य |
| तत्तद्वोऽहं प्रवक्ष्यामि |
| तत्तन्निवेदयेत्तेभ्यो |
| तत्ते सर्वं शुनो गच्छेत् |
| तत्पर्युषितमप्याद्यं |
| तत्पापं शतधा भूत्वा |
| तत्पिण्डाग्रंप्रयच्छेत |
| तत्पुण्यफलमाप्नोति |
| तत्प्रयत्नेन कुर्वीत |
| तत्प्राज्ञेन विनीतेन |
| तत्समुत्थो हि लोकस्य |
| तत्सर्वं निर्दहन्त्याशु |
| तत्सर्वमाचरेद्युक्तो |
| तत्सर्वं विफलं ज्ञेयं |
| तत्सहायैरनुगतैः |
| तत्स्यादायुधसम्पन्नं |
| तत्स्वयं नृपतिः कुर्यात् |
| तत्र कालेन जायन्ते |
| तत्रभुक्त्वा पुनः किञ्चित् |
| तत्र यत्प्रीतिसंयुक्तम् |
| तत्र यद्ब्रह्मजन्मास्य |
| तत्रयद्रिक्थजातं स्यात् |
| तत्र ये भोजनीयाः स्युः |
| तत्रराजा भवेद्दण्ड्यः |
| तत्र वक्तव्यमनृतं |
| तत्रविद्या न वक्तव्या |
| तत्र सत्यं ब्रुवन्साक्षी |
| तत्र स्थितः प्रजाः सर्वाः |
| तत्र स्वामीभवेद्दण्ड्यः |
| तत्रात्मभूतैः कालज्ञैः |
| तत्रापरिवृतं धान्यं |
| तत्रासीनः स्थितो वाऽपि |
| तत्रास्य माता सावित्री |
| तथा गुरुगतां विद्यां |
| तथा गृहस्थमाश्रित्य |
| तथा ग्रामशतानां च |
| तथाऽघमर्षणं सूक्तं |
| तथा च श्रुतयो बह्व्यः |
| तथा चारैः प्रवेष्टव्यं |
| तथा ज्ञानाग्निना पापं |
| तथा तथा कुशलता |
| तथा तथा त्वचेवाहिः |
| तथा तथा दमः कार्यः |
| तथा तथा विजानाति |
| तथा तथा शरीरं तत् |
| तथा तथेमं चामुं च |
| तथा त्यजन्निमं देहं |
| तथा दहति वेदज्ञः |
| तथा दुश्चरितं सर्वं |
| तथा धरिममेयानां |
| तथा नश्यति वै क्षिप्रं |
| तथा नित्यं यतेयाताम् |
| तथा निमज्जतोऽधस्तात् |
| तथाऽनृचे हविर्दत्वा |
| तथा पापान्निगृह्णीयाद् |
| तथा प्रकृतयो यस्मिन् |
| तथा प्रयत्नमातिष्ठेत् |
| तथा बाह्यतरं बाह्यः |
| तथाऽभिवर्षेत्स्वं राष्ट्रं |
| तथा यशोऽस्य प्रथते |
| तथा युद्धेत सम्पन्नः |
| तथा रक्षेन्नृपो राष्ट्रं |
| तथारयो न हिंसन्ति |
| तथा राज्ञा नियन्तव्याः |
| तथा राज्ञामपि प्राणाः |
| तथार्याज्जात आर्यायां |
| तथाल्पाल्पो ग्रहीतव्यः |
| तथावेक्ष्य नृपो राष्ट्रं |
| तथा श्राद्धस्य पूर्वाण्हाद् |
| तथा सर्वं संविदध्यात् |
| तथा सर्वाणि भूतानि |
| तथा हरेत्करं राष्ट्रात् |
| तथेदं यूयमप्यद्य |
| तथेन्द्रियाणां दह्यन्ते |
| तथैव वेदानृषयः |
| तथैव सप्तमे भक्ते |
| तथैवाक्षेत्रिणो बीजम् |
| तथैवाप्सरसः सर्वाः |
| तथैवाश्रमिणः सर्वे |
| तथोपनिधिहर्तारं |
| तथ्येनापि ब्रुवन्दाप्यः |
| तदण्डमभवद्धैमं |
| तदध्यास्योद्वहेद्भार्या |
| तदन्नं द्विगुणं दाप्यः |
| [ तदन्वीक्ष्य प्रयुञ्जानाः ] |
| तदप्यक्षयमेव स्यात् |
| तदर्धिकं पादिकं वा |
| तदवाप्नोत्ययत्नेन |
| [ तदस्रं सर्ववर्णानाम् ] |
| तदा तु संश्रयेत्क्षिप्रं |
| तदा त्वायतिसंयुक्तः |
| तदात्वे चाल्पिकां पीडां |
| तदा द्विधा बलं कृत्वा |
| तदा धर्मार्थकामानां |
| तदा नियुज्ज्याद्विद्वांसं |
| तदाऽनेन विधानेन |
| तदाऽयं सर्वभूतात्मा |
| तदा यायाद्विगृह्यैव |
| तदालभ्याप्यनध्यायः |
| तदा विद्यादनध्यायं |
| तदा विशन्ति भूतानि |
| तदासीत प्रयत्नेन |
| तदा सुखमवाप्नोति |
| तदित्यृचोऽस्याः सावित्र्याः |
| तदेकसप्ततिगुणं |
| तदैषु सर्वमप्यैतत् |
| तदृणंप्राप्नुयात्सर्वं |
| तद्दाशैरेव दातव्यं |
| तद् ब्राह्मणेन नात्तव्यं |
| तद् ब्रूत सर्वं सत्येन |
| तद्देशकुलजातीनां |
| तद्धग्र्यं सर्वविद्यानां |
| तद्धि कुर्वन् यथाशक्ति |
| तद्भवत्यसुखोदर्कं |
| तद्भैक्षभुग्जपन्नित्यं |
| तद्रजो प्रतिपं विद्यात् |
| तद्वदन्धर्मतोऽर्थेषु |
| [ तद्वर्णविधिदृष्टेन ] |
| तद्विप्रलुम्पन्त्यसुराः |
| तद्विसृष्टः स पुरुषो |
| तद्वै युगसहस्रान्तं |
| तद्वः सर्वं प्रवक्ष्यामि |
| तनुलोमकेशदशनां |
| तन्तुवायो दशपलम् |
| तन्मेरतः पिता वृक्तां |
| तपत्यादित्यवच्चैष |
| तपश्चरंश्चोभतरं |
| तपसश्चरणैश्चोग्रैः |
| तपसा किल्बिषंहन्ति |
| तपसापनुनुत्सुस्तु |
| तपसैवप्रपश्यन्ति |
| तपसैव प्रसिध्यन्ति |
| तपसैव विशुद्धस्य |
| तपसैवसुतप्तेन |
| तपस्तप्त्वाऽसृजद्यं तु |
| [तपोनिश्चयसंयुक्तं] |
| तपोबीजप्रभावैस्तु |
| तपोमध्यं बुधैःप्रोक्तं |
| तपोमूलमिदं सर्वम् |
| तपो वाचं रतिं चैव |
| तपो विद्या च विप्रस्य |
| [ तपोविद्याविशेषेण ] |
| तपोविशेषैर्विविधैः |
| [ तपोवीर्यप्रभावेण ] |
| तपः परं कृतयुगे |
| तपः स्वाध्यायनिष्ठाश्च |
| तप्तकृच्छ्रं चरन्विप्रः |
| तप्तमासेचयेत्तैलं |
| तमनेन विधानेन |
| तमपीह गुरुं विद्यात् |
| तमसा बहुरूपेण |
| तमसो लक्षणं कामः |
| तमाद्यंदण्डयेद्राजा |
| तमाहुः सर्वलोकस्य |
| तमोऽयं तु समाश्रित्य |
| तमौरसं विजानीयात् |
| तया स काये निर्दग्धे |
| तयोरन्यतरः प्रैति |
| तयोरपि कुटुम्बाभ्यां |
| तयोरेवान्तरं गिर्योः |
| तयोर्दानंच कन्यायाः |
| तयोदवमचिन्त्यं तु |
| तयोर्नित्यं प्रतीघाते |
| तयोर्नित्यं प्रियं कुर्यात् |
| तयोर्यद्यस्य पित्र्यं स्यात् |
| तयोर्हिमातापितरौ |
| तस्करप्रतिषेधार्थं |
| तस्माच्छरीरमित्याहुः |
| [ तस्माच्छ्रुतिस्मृतिप्रोक्तं] |
| तस्मात्तयोः स्वयोन्यैव |
| तस्मात्पुत्र इति प्रोक्तः |
| तस्मात्प्रजाविशुध्यर्थं |
| [तस्मात्प्रमाणं मुनयः] |
| तस्मात्सत्यं हि वक्तव्यं |
| तस्मात्समागमे तेषां |
| तस्मात्सर्वाणि भूतानि |
| तस्मात्साधारणो धर्मः |
| तस्मात्स्वेनैव वीर्येण |
| तस्मादभिभवत्येषः |
| तस्मादविद्वान्विभियात् |
| तस्मादस्मिन्सदा युक्तो |
| तस्मादस्य वधं राजा |
| तस्मादेतत्त्रयं नित्यं |
| तस्मादेतत्परं मन्ये |
| तस्मादेताः सदा पूज्याः |
| तस्मादेतैरधिक्षिप्तः |
| तस्माद् द्यूतं न सवेत |
| तस्माद् द्विजेभ्यो दत्त्वार्धं |
| तस्माद्धर्मोन हन्तव्यः |
| तस्माद्धर्मं यमिष्टेषु |
| तस्माद्धर्मं सहायार्थं |
| तस्माद् ब्राह्मणराजन्यौ |
| तस्मान्न देवाः श्रेयांसं |
| तस्मान्मेध्यतमं त्वस्य |
| तस्माद्यम इव स्वामी |
| तस्माद्युग्मासु पुत्रार्थी |
| तस्माद्राज्ञा निधातव्यः |
| तस्माद्विमुक्तिमन्विच्छन् |
| तस्माद्वैतानकुशलः |
| तस्मिञ्जज्ञे स्वयं ब्रह्मा |
| तस्मिन्देशे य आचारः |
| तस्मिन्नण्डे स भगवान् |
| तस्मिन् युक्तस्यैति नित्यं |
| तस्मिंस्तावत्तपः कुर्यात् |
| तस्मिन्स्वपति सुस्थे तु |
| तस्मै नाकुशलं ब्रूयात् |
| तस्मै मां ब्रूहि विप्राय |
| तस्मै हव्यंन दातव्यं |
| तस्य कर्मविवेकार्थं |
| तस्य कर्मानुरूपेण |
| तस्य कुर्यान्नृपो दण्डं |
| तस्य तद्वधते नित्यं |
| तस्य तद्वितथं कुर्यात् |
| तस्यतावच्छती संध्या |
| तस्य तेजोमया लोका |
| तस्य दण्डविकल्पः स्यात् |
| तस्य दण्डविशेषांस्तु |
| तस्य देहाद्विमुक्तस्य |
| तस्य नित्यंक्षरत्येषः |
| तस्य पुत्रे च पत्न्यां च |
| तस्य प्रक्षुभ्यते राष्ट्रं |
| तस्य प्रेत्य फलं नास्ति |
| तस्य भृत्यजनं ज्ञात्वा |
| तस्य मध्ये सुपर्याप्तं |
| तस्य व्यपैति ब्राह्मण्यं |
| तस्य शास्त्रेऽधिकारोऽस्मिन् |
| तस्य षड्भागभाग्राजा |
| तस्य सर्वाणि भूतानि |
| तस्य सीदति तद्राष्ट्रं |
| तस्य सोऽहर्निशस्यान्ते |
| तस्य ह्याशु विनाशाय |
| तस्याददीत षड्भागं |
| तस्यापि तत्क्षुधा राष्ट्रं |
| तस्याप्यन्नं यथाशक्ति |
| तस्यामात्मनि तिष्ठन्त्यां |
| तस्यार्थेसर्वभूतानां |
| तस्याशु कर्त्येअङ्गुल्यौ |
| [ तस्यास्य निगतं धर्मं ] |
| तस्याहुः संप्रणेतारं |
| तस्यां चैव प्रसूतस्य |
| तस्यां जाताः समांशाः स्युः |
| तस्यां त्वरोचमानानां |
| तस्याः पुरीषे तन्मासं |
| तस्येह त्रिविधस्यापि |
| तस्येह भागिनौ दृष्टौ |
| तस्यैव वा निधानस्य |
| तस्यैष व्यभिचारस्य |
| तस्योत्सर्गेण शुध्यन्ति |
| ताडयित्वा तृणेनापि कण्ठे |
| ताडयित्वा तृणेनापि संरम्भात् |
| तादृग्गुणा सा भवति |
| तादृग्रोहति तत्तस्मिन् |
| तादृशं फलमाप्नोति |
| तादृशान्सम्प्रवक्ष्यामि |
| तादृशेन शरीरेण |
| तानन्तरनाम्नस्तु |
| तानब्रवीदृषीन्सर्वान् |
| तानानयेद्वशं सर्वान् |
| तानि कारुककर्माणि |
| तानि कृत्याहतानीव |
| तानि निर्हरतो लोभान् |
| तानि सन्धिषु सीमायां |
| तानि सम्यक् प्रवक्ष्यामि |
| तान्निबोधत कार्त्स्न्येन |
| तान्प्रजापतिराहैत्य |
| तान्प्रसह्य नृपो हन्यात् |
| तान्प्राज्ञोऽहमिति ब्रूयात् |
| तान्यर्वाक्कालिकतया |
| तान्येव पञ्च भूतानि |
| तान्विदित्वा सुचरितैः |
| तान्वोऽभ्युपायान्वक्ष्यामि |
| ताञ्छिष्याच्चौरदण्डेन |
| तान्समासेन वक्ष्यामि |
| तान्सर्वानभिसंदध्यात् |
| तान्सर्वान्घातयेद्राजा |
| तान्सावित्रीपरिभ्रष्टान् |
| तान्हव्यकव्ययोर्विप्रान् |
| तापसा यतयो विप्राः |
| तापसेष्वेवविप्रेषु |
| ताभिः सार्धमिदं सर्वं |
| ताभ्यां स शकलाभ्यां च |
| तामनेन विधानेन |
| तामिस्रमन्धतामिस्रं |
| तामिस्रादिषु चोग्रेषु |
| ताम्ररूप्यसुवर्णानां |
| ताम्रायःकांस्यरैत्यानाम् |
| ता यदस्यायनं पूर्वं |
| ता राजसर्षपस्तिस्रः |
| तावतां न फलं तत्र |
| तावतां न भवेद्दातुः |
| तावतो ग्रसते प्रेत्य |
| तावतोऽतन्द्रितान्दक्षान् |
| तावतोऽब्दानमुत्रान्यैः |
| तावतः संख्यया तस्मिन् |
| तावन्त्यब्दसहस्राणि |
| तावद्भवत्यप्रयतो |
| तावन्मृद्वारि चादेयं |
| तावत्स्यादशुचिविप्रो |
| तावानेव स विज्ञेयः |
| तावुभावप्यसंस्कार्यो |
| तावुभौ गच्छतः स्वर्गं |
| तावुभौ चौरवच्छास्यौ |
| तावुभौ पतितौस्यातां |
| तावुभौ भूतसंपृक्तौ |
| तासामाद्याश्चतस्रस्तु |
| तासां क्रमेण सर्वासां |
| तासां चेदवरुद्धानां |
| तासां पुत्रेषु जातेषु |
| तासां वर्णक्रमेण स्यात् |
| तास्वेव भूतमात्रासु |
| तिरस्कृत्योच्चरेत्काष्ठं |
| तिर्यक्त्वं तामसा नित्यं |
| तिलप्रदः प्रजामिष्टां |
| तिलौर्वीहियवैर्माषैः |
| तिष्ठन्तीष्वनुतिष्ठेत्तु |
| तीक्ष्णश्चैव मृदुश्च स्यात् |
| तीक्ष्णश्चैव मृदुश्चैव |
| तीरितं चानुशिष्टञ्च |
| ( तीरितं चानुशिष्टं च ) |
| तीर्थं तद्धव्यकव्यानां |
| तुरायणं च क्रमशः |
| तुरीयो ब्रह्महत्यायाः |
| तुलामानम्प्रतीमानम् |
| तृणकाष्ठद्रुमाणाञ्च |
| तृणगुल्मलतानां च |
| तृणानि भूमिरुदकं |
| तृणं च गोभ्यो ग्रासार्थं |
| तृतीयं धनदण्डं तु |
| तृतीयं यज्ञदीक्षायां |
| तृतीयिनस्तृतीयांशाः |
| [ ते गच्छन्ति परं स्थानं ] |
| ते च स्वा चैव राज्ञश्च |
| ते चापि बाह्यान्सुबहून् |
| ते तमर्थमपृच्छन्त |
| तेन चेदविवादस्ते |
| तेन तुल्यः स्मृतो राजा |
| तेन ते प्रेत्य पशुतां |
| [ तेन दत्तं तु भुञ्जीत ] |
| तेन यद्यत्सभृत्येन |
| तेन यायात्सतां मार्गं |
| तेन सार्धं विनिश्चित्य |
| तेनानुभूयता यामीः |
| तेनायुर्वर्धते राज्ञः |
| तेनार्धवृद्धिर्मोक्तव्या |
| तेनास्य क्षरति प्रज्ञा |
| ते निन्दितैर्वर्तयेयुः |
| तेनैव कृत्स्नमाप्नोति |
| तेनैव विप्रानासीनान् |
| तेनैव सार्धं प्रास्येयुः |
| तेऽपि भोगाय कल्पन्ते |
| ते पृष्टास्तु यथा ब्रूयुः समस्ताः |
| ते पृष्टास्तु यथा ब्रूयुः सीमासन्धिषु |
| तेऽभ्यासात् कर्मणां तेषाम् |
| [ तेभ्यो दण्डाहृतं द्रव्यं ] |
| तेभ्योऽधिगच्छेद्विनयं |
| तेभ्यो लब्धेन भैक्षेण |
| ते वै सस्यस्य जातस्य |
| ते शिष्टा ब्राह्मणा ज्ञेयाः |
| तेषामद्भिः स्मृतं शौचं |
| तेषामनुपरोधेन |
| [ तेषामन्ये पङ्क्तिदूष्याः ] |
| तेषामपीह विज्ञेयं |
| तेषामर्थे नियुञ्जीत |
| [ तेषामशौचं विप्रस्य ] |
| तेषामाद्यमृणादानं |
| तेषामारक्षभूतं तु |
| तेषामिदं तु सप्तानां |
| तेषामुत्पन्नतन्तूनां |
| तेषामुदकमानीय |
| तेषामृषीणां सर्वेषां |
| तेषां ग्राम्याणि कार्य्याणि |
| तेषां छित्वा नृपौ हस्तौ |
| तेषां तु समवेतानां |
| तेषां त्वगस्थिरोमाणि |
| तेषां त्ववयवान्सूक्ष्मान् |
| तेषां त्रयाणां शुश्रूषा |
| तेषां दत्वा तु हस्तेषु |
| तेषां दोषानभिख्याप्य |
| तेषां न दद्याद्यदि तु |
| [ तेषां न पूजनीयोऽन्यः ] |
| तेषां निष्ठा तु विज्ञेया |
| तेषां वृत्तं परिणयेत् |
| तेषां वेदविदो ब्रूयुः |
| तेषां षड् बन्धुदायादाः |
| तेषां सततमज्ञानाम् |
| तेषां सर्वत्रगं तेजः |
| तेषां सर्वस्वमादाय |
| तेषां स्वं स्वमभिप्रायम् |
| तेषु तेषु तु कृत्येषु |
| तेषु दर्भेषु तं हस्तं |
| तेषु सम्यग्वर्तमानः |
| ते षोडश स्याद्धरणं |
| तेष्वेव त्रिषु तुष्टेषु |
| तेष्वेव नित्यं शुश्रूषां |
| ते सम्यगुपजीवेयुः |
| ते सर्वार्थेष्वमीमांस्ये |
| तेऽस्य गृह्याणि कर्माणि |
| तेऽस्य सर्वाण्यवेक्षेरन् |
| तेह्येनं कुपिता हन्युः |
| तैजसानां मणीनां च |
| तैरेव चावृतो भूतैः |
| तैर्भूतैः स परित्यक्तः |
| तैः सार्धं चिन्तयेन्नित्यं |
| तैस्तैरुपायैः संगृह्य |
| तौ तु जातौ परक्षेत्रे |
| तौ धर्मं पश्यतस्तस्य |
| तौ नृपेण ह्यधर्मज्ञौ |
| तौर्यत्रिकं वृथाट्या च |
| तौ हि च्युतौ स्वकर्मभ्यः |
| तं कानीनं वदेन्नाम्ना |
| तं कामजमरिक्थीयं |
| तं चेदभ्युदियात्सूयः |
| तंदेवनिर्मितं देशं |
| तं देशकालौशक्तिंच |
| तं प्रतीतं स्वधर्मेण |
| तं मां वित्तास्य सर्वस्य |
| तं यत्नेन जयेल्लोभं |
| तं यस्तु द्वेष्टि संमोहात् |
| तं राजा निर्धनं कृत्वा |
| तं राजा प्रणयन् सम्यक् |
| [ तं वै वार्धीणसं विद्याद् ] |
| तंशुश्रूषेत जीवन्तं |
| तं हि स्वयम्भूः स्वादास्यात् |
| तं ह्यस्याहुः परं धर्मं |
| तांश्चारयित्वा त्रीन्कृच्छ्रान् |
| तां ब्रूयाद्भवतोत्येवं |
| तां विवर्जयतस्तस्य |
| तां श्वभिः खादयेद्राजा |
| तां साध्वीं बिभृयान्नित्यं |
| तांस्तु देवाः प्रपश्यन्ति |
| तांस्तु यः स्तेनयेद्वाचं |
| त्यजन्नपतितानेतान् |
| त्यजेदाश्वयुजे मासि |
| त्रपु मांसं तथा लोहम् |
| त्रयश्चाश्रमिणःपूर्वे |
| त्रयाणामपि चैतेषांगुणानां त्रिषु |
| त्रयाणामपि चैतेषां गुणानां यः |
| त्रयाणामप्युपायानां |
| त्रयाणामुदकंकार्यम् |
| त्रयोदशी चशेषास्तु |
| त्रयो धर्मा निवर्त्तन्ते |
| त्रयंसुविदितं कार्यं |
| त्रयः परार्थेक्लिश्यन्ति |
| त्रसरेणवोऽष्टौविज्ञेया |
| त्रिगुणंस्याद्वनस्थानां |
| त्रिणाचिकेतः पञ्चाग्निः |
| त्रिदण्डमेतन्निक्षिप्य |
| त्रिदण्डं धारयेद्योगी |
| त्रिपक्षाद्ब्रुवन् साक्ष्यम् |
| त्रिपक्षा चैव सावित्री |
| [ त्रिपिबं त्विन्द्रियक्षीणं ] |
| त्रिभ्य एव तु वेदेभ्यः |
| त्रिरहस्त्रिर्निशायां च |
| त्रिराचामेदपः पूर्वं द्विःप्रभृज्यात्ततो मुखम् |
| त्रिराचामेदपः पूर्वं द्विःप्रभृज्यात्ततो मुखम् |
| [ त्रिरात्रमावृतादेशात् ] |
| त्रिरात्रमाहुराशौचम् |
| [ त्रिरात्रात्तुभवेच्छुद्धिः ] |
| त्रिवारं प्रतिरोद्धावा |
| त्रिविधा त्रिविद्येषा तु |
| त्रिविधं च शरीरेण |
| त्रिविधस्त्रिविधः कृत्स्नः |
| त्रिवृता ग्रन्थिनैकेन |
| त्रिंशत्कला मुहूर्तःस्यात् |
| त्रिंशद्वर्षादवहेत् कन्याम् |
| त्रिषु वर्णेषु यानि स्युः |
| त्रिष्वप्येतेषुदत्तंहि |
| त्रिष्वप्रमाद्यन्नेतेषु |
| त्रिवेतेष्विति कृत्यं हि |
| त्रीणि चात्र प्रशंसन्ति |
| त्रीणि देवाः पवित्राणि |
| त्रीणि वर्षाण्युदीक्षेत |
| त्रीणि श्राद्धे पवित्राणि |
| त्रीण्याद्यान्याश्रितस्त्वेषां |
| त्रीण्युत्तराणि क्रमशः |
| त्रींस्तु तस्माद्धविःशेषान् |
| [ त्रेताधर्मापरोधार्थं ] |
| त्रविद्यवृद्धान्विदुषः |
| त्रैविद्याः शुचयो दान्ताः |
| त्रैविद्येभ्यस्त्रयींविद्यां |
| त्रैविद्यो हेतुकस्तर्की |
| त्वग्भेदकः शतं दण्ड्यो |
| त्वमेको ह्यस्य सर्वस्य |
| त्र्यब्दपूर्वं श्रोत्रियाणां |
| त्र्यब्दं चरेद्वा नियतः |
| त्र्यवरः परिषज्ज्ञेया |
| त्र्यवरा वापि वृत्तस्थाः |
| त्र्यवरैः साक्षिभिर्भाव्यः |
| त्र्यंशं दायाद्धरेद् विप्रः |
| त्र्यष्टवर्षोऽष्टवर्षो वा |
| [ त्र्यहकृतशौचानां तु ] |
| त्र्यहेण शूद्रो भवति |
| त्र्यहैहिकोवाऽपि भवेत् |
| त्र्यहंचोपवसेदन्त्यं |
| त्र्यहं तूपवसेद् युक्तः |
| त्र्यहं न कीर्तयेद् ब्रह्म |
| त्र्यहं परं च नाश्नीयात् |
| त्र्यहं प्रातस्त्र्यहं सायम् |
| द |
| दक्षिणां दिशमाकाङ्क्षन् |
| दक्षिणाप्रवणं चैव |
| दक्षिणाभिमुखो रात्रौ |
| दक्षिणासु च दत्तासु |
| दक्षिणेन मृतं शूद्रम् |
| दण्डव्यूहेन तन्मार्गं |
| दण्डःशास्ति प्रजाः सर्वाः |
| दण्डशुल्कावशेषं च |
| दण्डः सुप्तेषु जागर्ति |
| दण्डस्य पातनं चैव |
| दण्डस्य हि भयात्सर्वं |
| दण्डेनैव तमप्योषेत् |
| दण्डेनैव प्रसह्येतान् |
| दण्डो हि सुमहत्तेजो |
| दत्तमिष्टं तपोऽधीतं |
| दत्तस्यषोदिता धर्म्या |
| दत्तानि हव्यकव्यानि |
| दत्तेन मासं तृप्यन्ति |
| दत्वा धनं तु शिष्येभ्यः |
| दत्वा पुनः प्रयच्छन्हि |
| ददाति परमं सौख्यं |
| ददौ स दश धर्माय |
| दद्याच्च सर्वभूतानां |
| दधि भक्ष्यं च शुक्तेषु |
| दुध्नःक्षीरस्य तक्रस्य |
| दन्तजातेऽनुजाते च |
| [दन्तवद्दन्तलग्नेषु ] |
| [ दयार्थं सर्वभूतानां ] |
| दर्भाः पवित्रं पूर्वाण्हः |
| दर्शनप्रातिभाव्येतु |
| दर्शनेन विहीनस्तु |
| दर्शमस्कन्दयन्पर्व |
| दर्शेनचाधमासान्ते |
| दश कामसमुत्थानि |
| दशध्वजसमो वेशो |
| दश पूर्वान्परान्वंश्यान् |
| दशमं द्वादशं वापि |
| दशमासांस्तु तृप्यन्ति |
| दशलक्षणको धर्मः |
| दशलक्षणकं धर्मम् |
| दशलक्षणयुक्तस्य |
| दशलक्षणानि धर्मस्य |
| दशसूनासमं चक्रं |
| दश सूनासहस्राणि |
| दश स्थानानि दण्डस्य |
| दशातिवर्तनान्याहुः |
| दशापरे तु क्रमशः |
| दशाब्दाख्यं पौरसख्यं |
| दशावरा वा पारिषद्यम् |
| दशाहं शावमाशौचं |
| दशी कुलं तु भुञ्जीत |
| दस्युनिष्क्रिययोस्तुस्वं |
| दह्यन्ते ध्मायमानानाम् |
| दातव्यं बान्धवैस्तत्स्यात् |
| दातव्यं सर्ववर्णेभ्यो |
| दाता नित्यमनादाता |
| दातारो नोऽभिवर्धन्तां |
| दातुर्भवत्यनर्थाय |
| दातुर्यद् दुष्कृतं किञ्चिद् |
| दातॄन्प्रतिगृहीतॄंश्च |
| दानधर्मं निषेवेत |
| दानप्रतिभुवि प्रेते |
| ( दानप्रभृति या तु स्यात् ) |
| दानेन वधनिर्णेकम् |
| [ दानं प्रतिग्रहौ यज्ञः ] |
| दानं प्रतिग्रहं चैव |
| दानं प्रतिग्रहश्चैव |
| दापयेद्धनिकस्यार्थं दण्ड |
| दापयेद्धनिकस्यार्थमध |
| दायाद्यस्य प्रदानं च |
| दाराग्निहोत्रसंयोगं |
| दाराधिगमनं चैव |
| दाराधीनस्तथा स्वर्गः |
| दाशापराधतस्तोये |
| दासवर्गस्य तत्पित्र्ये |
| दासाश्वरथहर्ता च |
| दासीघटमपां पूर्णम् |
| दास्यन्तु कारयेल्लोभात् |
| दास्यायेव हि सृष्टोऽसौ |
| दास्यां वा दासदास्यां वा |
| दाहयेदग्निहोत्रेण |
| दिवाकीर्त्तिमुदक्यां च |
| दिवाचरेभ्यो भूतेभ्यो |
| दिवा चरेयुः कार्यार्थम् |
| दिवानुगच्छेद्गास्तास्तु |
| दिवा वक्तव्यता पाले |
| दिवं गतानि विप्राणां |
| दीक्षितस्य कदर्यस्य |
| [ दीक्षितं दक्षिणाहीनः ] |
| [ दीपहर्त्ता भवेदन्धः ] |
| दीप्यमानः स्ववपुषा |
| दीर्घाध्वनि यथादेशं |
| दीर्घांल्लघूंश्चैवनरान् |
| दुःखभागी चसततं |
| दुःखं सुमहदाप्नोति |
| दुखिता यत्र दृश्येरन् |
| दुदोह यज्ञसिध्यर्थ |
| दुराचारो हि पुरुषो |
| दुष्टसामन्तहिंस्त्रश्च |
| दुष्टानुचारी च गुरोः |
| दुष्येयुः सर्ववर्णाश्च |
| दुहित्रा दासवर्गेण |
| दूतएव हि संधत्ते |
| दूतं चैव प्रकुर्वीत |
| दूतं संप्रेषणं चैव |
| दूतस्तत्कुरुते कर्म |
| दूरस्थो नार्चयेदेनं |
| दूरादावसथान्मूत्रं |
| दूरादाहृत्य समिधः |
| दूरादेव परीक्षेत |
| दूषयेच्चास्य सततं |
| दूषितं केशकीटैश्च |
| दूषितोऽपि चरेद्धर्मम् |
| देवकार्याद् द्विजातीनां |
| देवताऽतिथिभृत्यानां |
| देवतानां गुरो राज्ञः |
| देवताभ्यस्तु तद्धुत्वा |
| देवताभ्यर्चनं चैव |
| देवत्वं सात्विका यान्ति |
| देवदत्तां पतिर्भार्याम् |
| देवदानवगन्धर्वा |
| देवब्राह्मणसान्निध्ये |
| देवराद्वा सपिण्डाद्वा |
| देवराय प्रदातव्या |
| देवस्वं ब्राह्मणस्वं वा |
| देवानृषीन्मनुष्यांश्च |
| देवान्कुर्युरदेवांश्च |
| देवान्देवनिकायांश्च |
| देवान्पितॄंश्चार्चयित्वा |
| देवाश्चैतान्समेत्योचुः |
| देवेभ्यस्तु जगत्सर्वं |
| देशकालविधानेन |
| देशधर्माञ्जातिधर्मान् |
| देशानलब्धांल्लिप्सेत |
| देशं रूपं च कालं च |
| देहादुत्क्रमणं चास्मात् |
| देहेषु च समुत्पत्तिं |
| दत्यदानवयक्षाणां |
| दैवकर्मणि युक्तो हि |
| दैवतान्यभिगच्छेत्तु |
| दैवपित्र्यातिथेयानि |
| दैवाद्यन्तं तदीहेत |
| दैविकानां युगानां तु |
| दैवे कर्मणि पित्र्ये वा |
| दैवेन विधिना युक्तं |
| दैवे रात्र्यहनीवर्षं |
| दैवे हविषिपित्र्ये वा |
| दैवोढाजः सुतश्चैव |
| दैवं हि पितृकार्यस्य |
| दैहिकानां मलानां च |
| दोषो भवति विप्राणां |
| दौर्बल्यं ख्याप्यते राज्ञः |
| दौहित्र एव च हरेत् |
| दौहित्रोऽपि ह्यमुत्रैनं |
| दौहित्रो ह्यखिलं रिक्थम् |
| दौहित्रं विट्पतिं बन्धुं |
| दृढकारी मृदुर्दान्तः |
| दृष्टिपूतंन्यसेत्पादम् |
| दृष्ट्वा हृष्येत्प्रसीदेच्च |
| द्यूतपानप्रसक्ताश्च |
| द्यूतमेतत् पुरा कल्पे |
| द्यूतं च जनवादं च |
| द्यूतं समाह्वयं चैव |
| द्यौर्भूमिरापो हृदयं |
| द्रवाणां चैव सर्वेषाम् |
| द्रव्याणामल्पसाराणाम् |
| द्रव्याणां स्थानयोगांश्च |
| द्रव्याणि हिंस्याद्यो यस्य |
| द्रव्यार्जनं च नाशं च |
| द्रोहभावं कुचर्यो च |
| द्वन्द्वैरयोजयेच्चेमाः |
| द्वयोरप्येतयोर्मूलं |
| द्वयोस्त्रयाणां पञ्चानां |
| द्वयोर्हि कुलयोः शोकं |
| [ द्वादश्यां जातरूपं च ] |
| द्वापरे यज्ञमेवाहुः |
| द्वाभ्यामेकश्चतुर्थस्तु |
| द्वाराणां चैव भङ्क्तारं |
| द्वावेव वर्जयेन्नित्यं |
| द्विकं त्रिकं चतुष्कं च |
| द्विकं शतं वा गृह्णीयाद् |
| द्विगुणा वा चतुःषष्टिः |
| [ द्विगुणं दण्डमास्थाय ] |
| [ द्विजत्वमभिकाङ्क्षन्ति ] |
| द्विजातय इवेज्याभिः |
| द्विजातयः सवर्णासु |
| द्विजातिप्रवरो विद्वान् |
| द्विजातिमुख्यवृत्तीनां |
| द्विजातीनां च वर्णानां |
| द्विजोऽध्वगः क्षीणवृत्तिः |
| द्वितीयमायुषो भागं कृतदारः [अनेन] |
| द्वितीयमायुषो भागं कृतदारः [चतुर्थम्] |
| द्वितीयमेके प्रजनम् |
| द्वितीये हस्तचरणौ |
| द्वितीयं तु पितुस्तस्याः |
| द्विधा कृत्वाऽऽत्मनो देहं |
| द्विविधं कीर्त्त्यते द्वैधं |
| द्विविधांस्तस्करान्विद्यात् |
| द्विशतं तु दमः कार्यः |
| द्विषता हि हविर्भुक्तं |
| द्विषदन्नं नगर्यन्नं |
| द्वेकृष्णले समधृते |
| द्वेषं दम्भं च मानं च |
| द्वैधीभावं संश्रयं च |
| द्वौ तु यौ विवदेयाताम् |
| द्वौ दैवेपितृकार्ये त्रीन् |
| द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन |
| द्व्येकान्तरासु जातानां |
| ध |
| धनवन्तं प्रजावन्तं |
| धनानि तु यथाशक्ति |
| धनिनं वाऽप्युपाराध्य |
| धनुःशतं परीहारो |
| धनुःशराणां कर्ता च |
| धनेनवैश्यशूद्रौतु |
| धनोष्मणा पच्यमानाः |
| धनंतत्पुत्रिकाभर्ता |
| धनं यो बिभृयात् भ्रातुः |
| धनं वा जीवनायालं |
| धन्यं यशस्यमायुष्यं |
| धन्वदुर्गं महीदुर्गम् |
| धरणानि दश ज्ञेयः |
| धर्म एव हतो हन्ति |
| धर्मक्रियाऽऽत्मचिन्ता च |
| धर्मज्ञं च कृतज्ञं च |
| धर्मतोऽधर्मतश्चैव |
| धर्मध्वजा सदा लुब्धः |
| धर्मनैपुण्यकामानां |
| धर्मप्रधानं पुरुषं |
| धर्मप्रवक्ता नृपतेः |
| धर्ममूलं निषेवेत |
| [ धर्मव्यतिक्रमो दृष्टः ] |
| धर्मस्थःकारणैरेतैः |
| धर्मस्य परमं गुह्यं |
| धर्मस्य ब्राह्मणो मूलम् |
| धर्मस्याव्यभिचारार्थं |
| धर्माद्विचलितं हन्ति |
| धर्मार्थप्रभवं चैव |
| धर्मार्थं चैव विप्रेभ्यो |
| [धर्मार्थं नोपयुङ्क्तेच ] |
| धर्मार्थं येन दत्तं स्यात् |
| धर्मार्थावुच्यते श्रेयः |
| धर्मार्थो यत्र न स्यातां |
| धर्मासनमविष्ठाय |
| धर्मेण च द्रव्यवृद्धाः |
| धर्मेण व्यवहारेण |
| धर्मेण हि सहायेन |
| धर्मेणाधिगतो यैस्तु |
| धर्मेणापिनियुक्तायां |
| धर्मेप्सवस्तुधर्मज्ञाः |
| धर्मोपदेशं दर्पेण |
| धर्मोविद्धस्त्वधर्मेण |
| धर्मंचाप्यसुखोदर्कं |
| धर्म जिज्ञासमानानां |
| धर्म शतैः सञ्चिनुयाद् |
| धर्मं शाश्वतमाश्रित्य |
| धर्म्यं विभागं कुर्वीत |
| धात्रेवसृष्टा ह्याद्याश्च |
| धाना मत्स्यान्पयो मांसं |
| धान्यकुप्यपशुस्तेयम् |
| धान्यचौरोऽङ्गहीनत्वं |
| धान्यदः शाश्वतं सौख्यं |
| धान्यानामष्टमो भागः |
| धान्यान्नधनचौर्याणि |
| धान्येऽष्टमं विशां शुल्कम् |
| धान्येसदे लवे वाह्ये |
| धान्यं दशभ्यः कुम्भेभ्यो |
| धान्यं शाकं च वासांसि |
| धान्यं हुत्वा भवत्याखुः |
| धारिभ्योज्ञानिनः श्रेष्ठाः |
| धिग्वणानां चर्मकार्यं |
| धीर्विद्या सत्यमक्रोधः |
| धृतिः क्षमा दमोऽस्तेयम् |
| धृतिर्भेक्ष्यंकुसीदं च |
| धेनुरुष्ट्रो वहन्नश्वो |
| ध्यानं प्रसादो माधुर्यं |
| ध्यानयोगेन संपश्येत् |
| ध्यानिकं सर्वमेवैतत् |
| ध्यायत्यनिष्टं यत् किश्चित् |
| ध्रिययाणे तुपितरि |
| ध्वजाहृतो भक्तदासः |
| ध्वजिनी मत्सिनी चैव |
| न |
| न कथञ्चन दुर्योनिः |
| न कदाचन कुर्वीत |
| न कदाचिद् द्विजे तस्मात् |
| न कन्यायाः पिता विद्वान् |
| न कर्णिभिर्नापि दिग्धैः |
| न कर्म निष्फलं कुर्याद् |
| न कश्चिद्योषितश्शक्तः |
| न कार्पासास्थि न तुषान् |
| न कुर्याद्गुरुपुत्रस्य |
| न कुर्वीत वृथा चेष्टां |
| न कुर्वीतात्मनस्त्राणं |
| न कूटैरायुधैर्हन्यात् |
| [ न कृतघ्नैरनुद्युक्तैः] |
| नक्तंचान्नं समश्नीयात् |
| नक्षत्राणि च दैत्याश्च |
| नगरे नगरे चैकं |
| नग्नोमुण्डः कपालेन |
| न ग्रामजातान्यार्तोऽपि |
| न च क्षुधाऽस्य संसीदेत् |
| न च छन्दांस्यधीयीत |
| न च तत्कर्म कुर्वाणः |
| न च द्विजातयो ब्रूयुः |
| न च नग्नःशयीतेह |
| न च पूर्वापरं विद्यात् |
| न च प्राणिवधः स्वर्ग्यः |
| न च प्रापितमन्येन |
| न च योनिगुणान्कांश्चित् |
| न च वासांसि वासोभिः |
| न च वैश्यस्य कामः स्यात् |
| न च शोचत्यसम्पत्तौ |
| न च स्वंकुरुते कर्म |
| न च हन्यात्स्थलारूढं |
| न च हव्यं वहत्यग्निः |
| न चार्तिमृच्छति क्षिप्रं |
| न चादत्वा कनिष्ठेभ्यः |
| न चादेयं समृद्धोऽपि |
| न चाधेः कालसंरोधात् |
| न चानिसृष्टोगुरुणा |
| न चापि पश्येदशुचिः |
| न चालिप्यत पापेन |
| न चासारं न चा न्यूनं |
| न चास्योपदिशेद्धर्मं |
| न चेत्त्रिपक्षात्प्रब्रूयात् |
| न चेमं देहमाश्रित्य |
| न चैनं पादतःकुर्याद् |
| न चैनं भुवि शक्नोति |
| न चैवं प्रलिखेद् भूमिं |
| न चैवात्यशनं कुर्यात् |
| न चैवात्राशयेत्कञ्चिद् |
| नचैवास्यनुकुर्वीत |
| न चैवनां प्रयच्छेत्तु |
| नचोत्पातनिमित्ताभ्यां |
| न चोदके निरीक्षेत |
| [ न चोपलम्भपूर्वोक्तः] |
| न छिन्द्यान्नखलोमानि |
| न जातु कामः कामानां |
| न जातु ब्राह्मणं हन्यात् |
| न जीर्णदेवायतने |
| न जीर्णमलवद्वासा |
| नटश्च करणश्चैव |
| [ न तच्छक्यमपाहर्तुं ] |
| न तत्पुत्रैर्भजेत्सार्धं |
| नतत्फलमवाप्नोति |
| न तत्रप्रणयेद्दण्डं |
| न तत्र विद्यते किञ्चित् |
| न तथैतानि शक्यन्ते |
| न तस्मिन् धारयेद्दण्डं |
| न तस्य निष्कृतिः शक्या |
| नतस्य वेतनं देयं |
| नताडयेत्तृणेनापि |
| न तादृशं भवत्येनो |
| न तापसैर्ब्राह्मणैर्वा |
| न तिष्ठति तु यः पूर्वां |
| न तु नामापि गृह्णीयात् |
| न तेन वृद्धो भवति |
| न तैरभ्यवनुज्ञातो |
| न तैः समयमन्विच्छेत् |
| न तौ प्रति हि तान्धर्मान् |
| न तं नयेत साक्ष्यं तु |
| न तं भजेरन्दायादाः |
| न तं स्तेना न चामित्राः |
| न त्यागोऽस्ति द्विषन्त्याश्च |
| न त्वल्पदक्षिणैर्यज्ञैः |
| न त्वेव ज्यायसीं वृत्तिं |
| न त्वेव तु कृतोऽधर्मः |
| न त्वेव तु वृथा हन्तुं |
| न त्वेवाधौसोपकारे |
| न दत्त्वा कस्यचित् कन्याम् |
| न दद्याद्यदि तस्मात्सः |
| न दर्शेन विना श्राद्धं |
| न दस्युभिर्नाशुचिभिः |
| न दिवीन्द्रायुधं दृष्ट्वा |
| नदीकूलं यथा वृक्षो |
| नदीतीरेषु तद्विद्यात् |
| नदीनां वापि संभेदे |
| नदीषु देवखातेषु |
| न दोषं प्राप्नुयात्किंचित् |
| न दृष्टदोषाः कर्तव्याः |
| न द्रव्याणामविज्ञाय |
| न द्वितीयश्चसाध्वीनां |
| न धर्मस्यापदेशेन |
| न नदीतीरमासाद्य |
| न नामग्रहणादेव |
| न नावं नखरं नोष्ट्रं |
| न निवर्तेत संग्रामात् |
| न निर्वपति पञ्चानां |
| [ न निर्वपति यः श्राद्धं ] |
| न निर्हारंस्त्रियः कुर्युः |
| न निशान्ते परिश्रान्तः |
| न निष्क्रयविसर्गाभ्याम् |
| न नृत्येदथवा गायेत् |
| न पक्ष्यहिप्रेष्यनाम्नीं |
| न पश्येत्प्रसवन्तींच |
| न पाणिपादचपलः |
| न पादेन स्पृशेदन्नं |
| न पादौ धावयेत्कांस्ये |
| नपाषण्डिगणाक्रान्ते |
| न पुत्रदारा न ज्ञातिः |
| न पुत्रभागंविषमं |
| न पूर्वं गुरवे किञ्चित् |
| न पैतृयज्ञियो होमः |
| न फालकृष्टमश्नीयात् |
| न फालकृष्टेन जले |
| न बकव्रतिके विप्रे |
| न बिभृयान्नृपो धर्म |
| न ब्राह्मणक्षत्रिययोः |
| न ब्राह्मणवधाद्भूयात् |
| न ब्राह्मणस्य त्वतिथिः |
| न ब्राह्मणोऽवेदयेत |
| न ब्राह्मणं परीक्षेत |
| न भक्षयति यो मांसं |
| न भक्षयेदेकचरान् |
| न भिन्नभाण्डे भुञ्जीत |
| न भिन्नशृङ्गाक्षिखुरैः |
| न भीतं न परावृत्तं |
| न भुक्तमात्रे नाजीर्णे |
| न भुञ्जीतोद्धृतस्नेहं |
| [ न भैक्ष्यंपरपाकः स्यात् ] |
| न भोक्तव्यो बलादाधिः |
| न भोजनार्थं स्वे विप्रः |
| नभ्रातरो न पितरः |
| न माता न पिता न स्त्री |
| न मातृतो ज्यष्ठमस्ति |
| न मांसभक्षणे दोषः |
| न मित्रकारणाद्राजा |
| न मुक्तकेशं नासीनं |
| न मुखैर्नावलिप्तैश्च |
| [ न मूत्रमुण्डः कर्तव्यः ] |
| न मूत्रं पथि कुर्वीत |
| न मृल्लोष्टं च मृद्नीयात् |
| न यज्ञार्थं धनं शूद्रात् |
| नयेत्तथाऽनुमानेन |
| नरकाकखराणां च |
| नरके हि पतन्त्येते |
| नरकं कालसूत्रं च |
| [ नरकं समवाप्नोति ] |
| न राज्ञः प्रतिगृह्णन्ति |
| न राज्ञः प्रतिगृह्णीयात् |
| न राज्ञामघदोषोऽस्ति |
| नराश्चोष्ट्रवराहैश्च |
| नरेन्द्रास्त्रिदिवं यान्ति |
| नर्क्षवृक्षनदीनाम्नीं |
| न लङ्घयेद्वत्सतन्त्रीं |
| न लोकवृत्तं वर्तेत |
| नवम्यां वै चैकशफान् |
| न वर्धयेदघाहानि |
| नवान्नमद्यान्मांसं च |
| न वारयेद् गां धयन्तीं |
| न वार्यपि प्रयच्छेत्तु |
| न वासोभिः सहाजस्रं |
| न विगर्ह्य कथां कुर्यात् |
| न विण्मूत्रमुदीक्षेत |
| [ न विद्यमानमेवं वै ] |
| न विद्यमानेष्वर्थेषु |
| न विप्रदुष्टभावस्य |
| न विप्रं स्वेषु तिष्ठत्सु |
| न विवादे न कलहे |
| न विवाहविधावुक्तं |
| [ न विश्वसेदविश्वस्तम् ] |
| न विस्मयेत तपसा |
| [ न वेदबलमाश्रित्य ] |
| नवेनानर्चिता ह्यस्य |
| न वै कन्या न युवतिः |
| नवैतान् स्नातकान् विद्यात् |
| न व स्वयं तदश्नीयात् |
| न वृथा शपथं कुर्य्यात् |
| न वृद्धो न शिशुर्नैको |
| न शक्यो न्यायतो नेतुं |
| न शूद्रराज्ये निवसेत् |
| न शूद्राय मतिं दद्यात् |
| न शूद्रे पातकं किञ्चित् |
| न शोचन्ति तु यत्रैता |
| न श्मश्रूणि गतान्यास्यं |
| नश्यतीषुर्यथा विद्धः |
| नश्यतां विनिपाते तौ |
| नश्यन्ति हव्यकव्यानि |
| न श्रमार्त्त न कामार्त्तः |
| न श्राद्धे भोजयेन्मित्रं |
| न श्रोत्रियो न लिङ्गस्थो |
| नष्टं देवलके दत्तं |
| नष्टं विनष्टं कृमिभिः |
| न स राज्ञा नियोक्तव्यः |
| न स राज्ञाऽभियोक्तव्यः |
| न ससत्वेषु गर्तेषु |
| न साक्षी नृपतिः कार्य्यो |
| न साहसिकदण्डघ्नौ |
| न सीदन्नपि धर्मेण |
| न सीदेत्स्नातको विप्रः |
| न सुप्तं न विसन्नाहं |
| न संभाषां परस्त्रीभिः |
| न संवसेच्च पतितैः |
| न संसर्गं व्रजेत्सद्भिः |
| न संहताभ्यां पाणिभ्यां |
| न सांपरायिकं तस्य |
| न स्कन्दते न व्यथते |
| न स्नानमाचरेद् भुक्त्वा |
| न स्पृशेच्चैतदुच्छिष्टो |
| न स्पृशेत्पाणिनोच्छिष्टः |
| न स्याद्वाक्चपलश्चैव |
| न स्वर्गाच्च्यवते लोकात् |
| न स्वातन्त्र्येण कर्तव्यं |
| न स्वामिना निसृष्टोऽपि |
| न हायनैर्न पलितैः |
| न हि तस्यास्ति किञ्चित्स्वं |
| न हि दण्डाद् ऋते शक्यः |
| न हि शूद्रस्य यज्ञेषु |
| न हि हस्तावसृग्दिग्धौ |
| न हिस्याद् ब्राह्मणान्गाश्च |
| न हीदृशमनायुष्यं |
| न होढेन विना चौरम् |
| न हृष्यति ग्लायति वा |
| न ह्यनध्यात्मवित्कश्चित् |
| न ह्यस्मिन्युज्यते कर्म |
| नाकन्यासु क्वचिन्मृृणां |
| नाकृत्वा प्राणिनां हिंसां |
| नाक्रामेत्कामतच्छायां |
| नाक्षैः क्रीडेत्कदाचित्तु |
| नागान्सर्पान्सपर्णांश्च |
| नाग्निर्ददाह रोमापि |
| नाग्निमुखेनोपधमेत् |
| नाङ्क्याराज्ञा ललाटे स्युः |
| नाज्ञातेन समं गच्छेत् |
| नाततायिवधेदोषो |
| नात्तादुष्यत्पदन्नाद्यान् |
| नातिकल्पंनातिसायं |
| नातिप्रगे नाति सायं |
| [ नातिस्थूलां नातिकृशां |
| नातिसांवत्सरीं वृद्धिं |
| नात्मानमवमन्येत |
| नात्रिवर्षस्य कर्त्तव्या |
| नाददीत नृपः साधुः |
| नादण्ड्यो नाम राज्ञोऽस्ति |
| नाद्याच्छूद्रस्य पक्वान्नं |
| नाद्यादविधिना मांसं |
| नाधर्मश्चरितो लोके |
| नाधर्मेणागमः कश्चित् |
| नाधार्मिके वसेद् ग्रामे |
| नाधिकं दशमादद्यात् |
| नाधीयीत श्मशानान्ते |
| नाधीयीतामिषं जग्ध्वा |
| नाधीयीताश्वमारूढः |
| नाध्यधीनो न वक्तव्यो |
| नाध्यापनाद्योजनाद्वा |
| नानारूपाणि जायन्ते |
| नानाविधानां द्रव्याणां |
| नानिष्ट्वानवसस्येष्ठ्या |
| नानुरोधोऽस्त्यनध्याये |
| नानुशासनवादाभ्यां |
| नानुशुश्रूम जात्वेतत् |
| नाञ्जपन्तींस्वके नेत्रे |
| [ नान्तरा भोजनं कुर्यात् ] |
| नाम्नमद्यादेकवासा |
| नान्यदन्येन संसृष्टः |
| नान्यस्मिन् विधवा नारी |
| नान्योत्पन्ना प्रजास्तीह |
| नापृष्टः कस्यचिद् ब्रूया |
| नाप्सु मुत्रं पुरीषं या |
| नाब्रह्म क्षत्रमृघ्नोति |
| नाब्राह्मणे गुरौ शिष्यः |
| नाभिनन्देत मरणम् |
| नाभिवाद्यः स विदुषा |
| नाभिव्याहारयेद् ब्रह्म |
| नामजातिग्रहं त्वेषाम् |
| नामधेयस्य ये केचित् |
| नामधेयं दशम्यां तु |
| [ नाममात्रेण तुष्येत ] |
| नामुत्र हि सहायार्थं |
| नामेध्यं प्रक्षिपेदग्नौ |
| नाम्नां स्वरूपभावो हि |
| नायन्त्रितस्त्रिवेदोऽपि |
| नायुधव्यसनप्राप्तं |
| नायुध्यमानं पश्यन्तं |
| [ नारायणपरोव्यक्ता] |
| नारं पृष्ट्वाऽस्थिसस्नेहं |
| नारिं न मित्रं यं विद्यात् |
| नारी यानानि वस्त्रं वा |
| नारुन्तुदः स्यादार्तोऽपि |
| नार्तेनाप्यवमन्तव्या |
| नार्तो न मत्तो नोन्मत्तो |
| नार्तोऽप्यपवदेद्विप्रात् |
| नार्थसम्बन्धिनो नाप्ता |
| नालोमिकां नातिलोमां |
| नावमन्येत ते भूष्णुः |
| नाविनीतैर्भजेद् धुर्यः |
| नाविस्पष्टमधीयीत |
| नावेदविहितां हिंसां |
| नाशयन्त्याशु पापानि |
| नाश्नन्ति पितरस्तस्य |
| नाश्नन्ति पितृदेवास्तत् |
| नाश्नीयाद्भार्यया सार्धं |
| नाश्नीयात्सन्धिवेलायां |
| नाश्रोत्रियतते यज्ञे |
| नासीनो न च भुञ्जानो |
| [ नासूर्यं हि व्रजेन्मार्गम् |
| नास्तिक्यं वेदनिन्दां च |
| नास्ति सत्यात्परो धर्मो |
| नास्तिस्त्रीणां क्रिया मन्त्रैः |
| नास्ति स्त्रीणां पृथग्यज्ञो |
| नास्फोटयेन्नच क्ष्वेडेत् |
| नास्यकश्चिद्वसेद् गेहे |
| नास्य कार्योऽग्निसंस्कारः |
| नास्य छिद्रं परो विद्यात् |
| नास्याधिकारोधर्मेऽस्ति |
| नास्रमापातयेज्जातु |
| निक्षिप्तस्य धनस्यैव |
| निक्षेपस्यापहरणम् |
| निक्षेपस्यापहर्तारं तत्समम् |
| निक्षेपस्यापहर्तारं निक्षेप्तारम् |
| निक्षेपेष्येषु सर्वेषु |
| निक्षेपोपनिधी नित्यं |
| निक्षेपो यः कृतो येन |
| निक्षेप्योऽयोमयः शङ्कुः |
| निगृतृचारिणश्चान्यान् |
| निगृह्य दापयेच्चौनं |
| निग्रहेण हि पापानाम् |
| निग्रहं प्रकृतीनां च |
| नित्यमास्यं शुचि स्त्रीणाम् |
| नित्यमुद्धृतपाणिः स्यात् |
| नित्यमुद्यतदण्डस्य |
| नित्यमुद्यतदण्डः स्यात् |
| नित्यं तस्मिन्समाश्वस्तः |
| नित्यं शास्त्राण्यवेक्षेत |
| नित्यं शुद्धः कारुहस्तः |
| नित्यं संवृतसंवार्यः |
| नित्यं स्थितस्ते हृद्येषः |
| नित्यं स्नात्वा शुचिः कुर्यात् |
| नित्यानध्याय एवस्यात् |
| निधीनां तु पुराणानां |
| निनीषुः कुलमुत्कर्षं |
| निन्दितेभ्यो धनादानम् |
| निन्दितेऽहनि सायाह्ने |
| निन्दितैर्निन्दिता नृृणां |
| निन्द्यास्वष्टासु चान्यासु |
| निन्द्यैर्हि लक्षणैर्युक्ता |
| निन्द्यव सा भषेल्लोके |
| निपानकर्तुः स्नात्वा तु |
| निबध्नीयात्तथा सीमां |
| निमज्जतश्च मत्स्यादान् |
| निमन्त्रयेत त्र्यवरान् |
| निमन्त्रितान् हि पितरः |
| निमन्त्रितो द्विजः पित्र्ये |
| निमेषा दश चाष्टौ च |
| निम्लोचेद्वाप्यविज्ञानात् |
| नियतात्मा हविष्याशी |
| नियतो वेदमभ्यस्य |
| नियम्य प्रयतो वाचमभि |
| नियम्य प्रयतो वाचं संवी |
| नियम्य प्राञ्जलिस्तिष्ठेद् |
| नियुक्तस्तु यथान्यायं |
| नियुक्तायामपि पुमान् |
| नियुक्तौ यौ विधिं हित्वा |
| नियोजयत्यपत्यार्थं |
| नियोजयेद्धर्मनिष्ठान् |
| निरन्वयं भवेत्स्तेयं |
| निरन्वये शतं दण्डः |
| निरन्वयोऽमपसरः |
| निरये चैव पतनं |
| निरस्य तु पुमाच्छुक्रम् |
| निरादिष्टधनश्चेत्तु |
| निरिन्द्रिया ह्यमन्त्राश्च |
| निरुच्यमानं प्रश्नं च |
| निरोधनेन बन्धेन |
| निर्घाते भूमिचलने |
| निर्दया निर्गमस्काराः |
| निर्देशं ज्ञातिमरणम् |
| निर्दिष्टफलभोक्ता हि |
| निर्भयन्तु भवेद्यस्य |
| निर्मलाःस्वर्गमायान्ति |
| निर्लोपं काञ्चनं भाण्डम् |
| निर्वर्तोतास्य यावद्भिः |
| निर्वृत्तचूडकानां तु |
| निर्हृत्य तु व्रती प्रेतात् |
| निवर्तन्ते द्विजातीनां |
| निवर्त्तेरँश्च तस्मात्तु |
| निवेद्य गुरवेऽश्नीयात् |
| निवृत्तंसेवमानस्तु |
| निःश्रेयसं कर्मणां च |
| निःश्रेयसं धर्मविधिं |
| निषादस्त्री तु चण्डालात् |
| निषादो मार्गवं सूते |
| निषादः शुद्रकन्यायां |
| निषिद्धो भाषमाणस्तु |
| निषेकादिश्मशानान्तः |
| निषेकादीनि कर्माणि |
| निष्कामज्ञानपूर्वं तु |
| निष्पद्यन्ते च सस्यानि |
| निसर्गजं हि तत्तस्य |
| निस्तारयति दुर्गाच्च |
| निःस्वेभ्यो देयमेतेभ्यः |
| नीचंशय्यासनं चास्य |
| नीहारे बाणशब्दे च |
| नेक्षेतोद्यन्तमादित्यं |
| नेन्नवक्त्रविकारैश्च |
| नेहेतार्थान्प्रसङ्गेन |
| नैत्यके नास्त्यनध्यायः |
| नैनं ग्रामेऽभिनिम्लोचेत् |
| नैनः किञ्चिदवाप्नोति |
| नैऋतीं दिशमातिष्ठेत् |
| नवं कुर्यां पुनरिति |
| नैवार्हःपैतृकं रिक्थं |
| नैष चारणदारेषु |
| नैःश्रेयसकरं कर्मं |
| नैःश्रेयसमिदं कर्म |
| नृणामकृतचूडानाम् |
| नृदुर्गं गिरिदुर्गं वा |
| नृपतौ कोशराष्ट्रे च |
| नृपाणामक्षयो ह्येषः |
| नृयज्ञं पितृयज्ञं च |
| नृृत्प्रशंसत्यपत्रं यं |
| नैकग्रामीणमतिथिं |
| नैकः प्रपद्येताध्वानं |
| नैकः सुप्याच्छृन्यगेहे |
| नैतारुपं परीक्षन्ते |
| नैतैरपूतैर्विधिवद् |
| नोच्छिन्द्यादात्मना मूलं |
| नोच्छिष्टं कस्याचिद्दद्यात् |
| नोच्छिष्टं कुर्वते मुख्याः |
| नोत्पादकः प्रजाभागी |
| नोत्पादयेत्स्वयं कार्य्यं |
| नोत्सङ्गे भक्षयेद्भक्ष्यान् |
| नोदक्ययाऽभिभाषेत |
| नोदाहरदस्य नाम |
| नोद्वद्देत्कपिलां कन्यां |
| नोद्वाहिकेषु मन्त्रेषु |
| नान्मत्ताया न कुष्ठिन्या |
| नोपगच्छेत्प्रमत्तोऽपि |
| नोपयच्छेत तां प्राज्ञः |
| नोपसृष्टं न वारिस्थं |
| नोपेक्षेत क्षणमपि |
| न्यस्तशस्त्रा महाभागा |
| न्युप्य पिण्डांस्ततस्तांस्तु |
| प |
| पङ्क्तिदृष्ट्योः परं तेजः |
| पक्वान्नानां च सर्वेषां |
| [ पक्षाद्यादिषु निर्दिष्टान् ] |
| पक्षान्तयोर्वाप्यश्नीयात् |
| पक्षिगन्धौषधीनां च |
| पक्षिणां पोषको यश्च |
| पक्षिदग्धं गवाघ्रातम् |
| पञ्च कृष्णलको माषः |
| पञ्च क्लृप्ता महायज्ञा |
| पञ्च पश्वनृतेहन्ति |
| पञ्चभ्य एव मात्राभ्यः |
| पञ्चयज्ञविधानंच |
| पञ्चरात्रे पञ्चरात्रे |
| पञ्चरात्रं पिबेत्पीत्वा |
| पञ्चसूना गृहस्थस्य |
| पञ्चानां तु त्रयो धर्म्याः |
| पञ्चानां त्रिषु वर्णेषु |
| पञ्चाशतस्त्वभ्यधिके |
| पञ्चाशत्तु भवेद् दण्डः |
| पञ्चाशत् ब्राह्मणोदण्ड्यः |
| पञ्चाशद्भाग आदेयो |
| पञ्चैतान्यो महायज्ञान् |
| पञ्चैतान्विस्तरो हन्ति |
| पणस्य दशमे भागे |
| पणा द्वादश दाप्यश्च |
| पणा द्वादश दाप्यः स्याद् |
| पणानां द्वे शते सार्धो |
| पणो देयोऽवकृष्टस्य |
| पणंयानन्तरे दाप्यं |
| पतत्यज्ञानतो विप्रः |
| पतत्त्रिणावलीढं च |
| पतितस्योदकं कार्यम् |
| पतितां पङ्कलग्नां वा |
| पतितैः संप्रयुक्तानां |
| पतितौ भवतो गत्वा |
| [ पतितं पतितेत्युक्त्वा ] |
| पतिलोकमभीप्सन्ती |
| पतिव्रता धर्मपत्नी |
| पतिव्रतासु च स्त्रीषु |
| पतिसेवा गुरौ वासः |
| पतिं या नाभिचरति |
| पतिं या नाभिचरति |
| पतिं शुश्रूषते येन |
| पतिं हित्वाऽपकृष्टं स्वम् |
| पतिर्भार्यां सम्प्रविश्य |
| पतीन्प्रजानामसृजं |
| पत्यौ जीवति कुण्डः स्यात् |
| पत्यौ जीवति या तु स्त्री |
| पत्यौ जीवति यः स्त्रीभिः |
| पत्यौ जीवति वृत्तायाः |
| पत्रशाकतृणानां च |
| पथिक्षेत्रे परिवृते |
| पदान्यष्टादशैतानि |
| पदा मस्तकमाक्रम्य |
| पद्मेन चैव व्यूहेन |
| पयो घृतं वाऽऽमरणाद् |
| पयोमुलफलौर्वाऽपि |
| [ पयः पिबेत्तुत्रिपलं ] |
| पयः पिबेत् त्रिरात्रं वा |
| परकीयनिपानेषु |
| परदाराभिमर्शेषु |
| परदारेषु जायेते |
| परदारोपसेवा च |
| परद्रव्येष्वभिध्यानम् |
| परधर्मेण जीवन्हि |
| परपत्नी तु या स्त्री स्यात् |
| [ परपाकान्नपुष्टस्य ] |
| [ परपूर्वासु पुत्रेषु ] |
| [ परपूर्वासु भार्यासु ] |
| [ परप्रवृत्तिज्ञानार्थं ] |
| परमं यत्नमातिष्ठेत्पुरुषो |
| परमं यत्नमातिष्ठेत् स्तेनानाः |
| परलोकं नयत्याशु |
| परलोकसहायार्थं |
| परस्परस्य दारेषु |
| परस्परविरुद्धानां |
| परस्परस्यानुमते |
| परस्परादिनः स्तेनाः |
| [ परस्परानुप्रवेशात् ] |
| परस्य चैते बोद्धव्याः |
| परस्य दण्डं नोद्यच्छेत् |
| परस्य पत्न्या पुरुषः |
| परस्य विपरीतं च |
| परस्त्रियं योऽभिवदेत् |
| पराको नाम कृच्छ्रोऽयं |
| पराङ्मुखस्याभिमुखो |
| पराजयश्चसंग्रामे |
| परामप्यापदं प्राप्तः |
| [ परिक्लेशेन महता ] |
| परिच्युतेषु तत्स्थानात् |
| परितुष्टेन भावेन |
| परित्यजेदथकामौ |
| परित्यजेन्नृपो भूमिं |
| परिपूतेषु धान्येषु |
| परिपूर्णं यथा चन्द्रम् |
| परिभाषणमर्हन्ति |
| [ परिभूताभिरद्भिस्तु] |
| परिभोक्ता कृमिर्भवति |
| परिवेत्ता स विज्ञेयः |
| परिवित्तिताऽनुजेऽनुढे |
| परिवित्तिः परिवेत्ता |
| परिवेषयत प्रयतो |
| परीक्षिताः स्त्रियश्चैनं |
| परीवादात्खरो भवति |
| परेणास्तु दशाहस्य |
| [ परैरहार्याञ्छुद्धांश्च ] |
| [ परोक्षं सत्कृपापूर्वं ] |
| पर्याप्तभोगा धमिष्ठा |
| पर्युक्षणाद्धूपनाद्वा |
| पर्ववर्ज व्रजेच्चैनां |
| पलं सुवर्णाश्चत्वारः |
| पलाण्डुं गृञ्जनं चैव |
| पलालभारकं षण्ढे |
| पवित्रं दुष्यतीत्येतत् |
| पवित्रं यच्च पूवाक्तं |
| यशवश्च मृगाश्चैव जपत्या |
| पशवश्च मृगाश्चैव व्याला |
| पशुना त्वयनस्यादौ |
| पशुमण्डूकमार्जार |
| पशुवत्क्षौद्रघृतयोः |
| पशुषु स्वामिनं चैव |
| पशुषु स्वामिनां दद्यात् |
| [ पशून् क्षुद्रांश्चतुर्थ्योतु ] |
| [ पशुन्गोश्वपुरुषाणां ] |
| पशून्मृगान्मनुष्यांश्च |
| [पशूनामप्यानाख्याने ] |
| पशूनां रक्षणं चैव |
| पशूनां रक्षणं दानं |
| पशूनां हरणे चैव |
| पश्चाच्च न तथा तत्स्यात् |
| पश्चाद् दृश्येत यत्किञ्चित् |
| पश्चात्प्रतिभुवि प्रेते |
| पश्चिमां तु समासोनो मक्तं |
| पश्चिमां तु समासोनः सम्य |
| पश्चिमोत्तरपूवस्तु |
| पाकपज्ञविधानेन |
| पाठीनरोहितावाद्यौ |
| पाणिग्रहणसंस्कारः |
| पाणिग्रहणिकामन्त्राः कन्यास्येव |
| पाणिग्रहणिकामन्त्राः नियतं |
| पाणिग्राहस्य साध्वी स्त्री |
| पाणिभ्यां तूपसंगृह्य |
| पाणिमुद्यम्य दण्डं वा |
| [ पात्रभूतोहि यो विप्रः ] |
| पात्रस्य हि विशेषेण |
| ( पात्रे प्रदीपते यस्तु ) |
| पादयोदांढिकायां च |
| पादस्पर्शस्तु रक्षांसि |
| पादेन प्रहरन्कोपात् |
| पादो धर्मस्य कर्तारं |
| पादं पशुश्च योपिच्च |
| पादःसभासदान्सर्वान् |
| पानमक्षाः स्त्रियश्चैव |
| पानं दुर्जनसंसर्गः |
| पापकृन्मुच्यते पापात् |
| पापरोगीस्र सहस्य |
| पापरोग्यभिशस्तश्च |
| पापान् संयान्ति संसारान् |
| पापान्संसृत्य संसारान् |
| पायसं मधुसर्पिभ्यां |
| पायूपस्थं हस्तपादं |
| पारदाः पह्लवाश्चीनाः |
| पारुष्यमनृतं चव |
| पार्ष्णिग्राहं च संप्रेक्ष्य |
| पाषण्डगणधर्मांश्च |
| पाषण्डमाश्रितानां च |
| पाषण्डिनो विकर्मस्थान् |
| पांसुवर्षे दिशां दाहे |
| पिण्डनिर्वपणं केचित् |
| पिण्डान्वाहार्यकं श्राद्धं |
| पिण्डेभ्यस्त्वल्पिकां मात्रां |
| [ पिण्डैर्बर्हिषदः प्रीताः ] |
| पितरश्चैव साध्याश्च |
| पितरस्तावदश्नीत |
| पिताऽऽचार्यः सुहृन्माता |
| पितापुत्रौ विजानीयाद् |
| पिता प्रधानं प्रजने |
| पितामहो वा तच्छ्राद्धं |
| पिता यस्य निवृत्तःस्यात् |
| पिता रक्षति कौमारे |
| पिता वै गार्हपत्योऽग्निः |
| पिता हरेदपुत्रस्य |
| पितुर्भगिन्यां मातुश्च |
| पितुः स नाम सङ्कीर्त्य |
| पितृदेवमनुष्याणाम् |
| पितृभिर्भ्रातृभिश्चैताः |
| पितृभ्यो बलिशेषं तु |
| पितृभ्यो विधिवद् दत्तं |
| पितृयज्ञं तु निर्वत्य |
| पितृवेश्मनि कन्या तु |
| पितॄणामनृणश्चैव |
| पितॄणां तस्य तृप्तिः स्यात् |
| पितॄणां मासिकं श्राद्धं |
| पितृृन्श्राद्धैश्च नृृनन्नैः |
| पितृृंश्चैवाष्टकास्वर्चेत् |
| पितेव पालयेत् पुत्रान् |
| पित्राद्यन्तं त्वीहमानः |
| पित्रा भर्त्रा सुतैर्वापि |
| पित्रा विवदमानश्च |
| पित्रे न दद्याच्छुल्कन्तु |
| पित्र्यमानिधनात्कार्यं |
| पित्र्ये कर्मणि तु प्राप्ते |
| पित्र्ये रात्र्यहनी मासः |
| पित्र्ये स्वदितमित्येव |
| पित्र्यं वा भजते शीलम् |
| पिशुनानृतिनोश्चान्नं |
| पिशुनः पौतिनासिक्यम् |
| पीडनानि च सर्वाणि |
| पीत्वापोऽध्येष्यमाणश्च |
| पुक्कस्यां जायते पापः |
| पुण्यान्यन्यानि कुर्वीत |
| पुण्ये तिथौ मुहूर्ते वा |
| पुण्योऽक्षयफलःप्रेत्य |
| पुत्रका इतिहोवाच |
| पुत्रदारस्य वाप्येनं |
| पुत्रदारात्ययं प्राप्तः |
| पुत्रप्रतिनिधीनाहुः |
| पुत्रवच्चापि वर्तेरन् |
| पुत्राणां भर्तरि प्रेते |
| पुत्रान्द्वादश यानाह |
| पुत्रा येऽनन्तरस्त्रीजाः |
| पुत्रिकायां कृतायान्तु |
| पुत्रेण लोकान् जयति |
| पुत्रे राज्यं समासृज्य |
| पुत्रेषु भार्यां निक्षिप्य |
| पुत्रे सर्वं समासज्य |
| पुत्रं पुत्रगुणैर्युक्तं |
| पुत्रं प्रत्युदितं सद्भिः |
| पुत्रः कनिष्ठो ज्येष्ठायाम् |
| पुनः संस्कारमर्हन्ति |
| पुनर्दारक्रियां कुर्यात् |
| पुनाति पङ्क्तिंवंश्यांश्च |
| पुन्नान्नो नरकाद् यस्मात् |
| पुमान्पुंसोऽधिके शुक्रे |
| पुमांसं दाहयेत् पापं |
| ( पुराणं मानवो धर्मः ) |
| पुराणेष्वपि यज्ञेषु |
| पुरुषं व्यञ्जयन्तीह |
| पुरुषस्य स्त्रियाश्चैव |
| पुरुषाणां कुलीनानां |
| पुरोडाशांश्चरूंश्चैव |
| पुरोहितं च कुर्वीत |
| पुलस्त्यस्याज्यपाः पुत्राः |
| पुलाकाश्चैव धान्यानां |
| पुष्कलं फलमाप्नोति |
| पुष्पमूलफलानां च |
| पुष्पमूलफलैर्वापि |
| पुष्पिणः फलिनश्चैव |
| पुष्पेषु हरिते धान्ये |
| पुष्ये तु छन्दसां कुर्यात् |
| पूजयित्वा ततः पश्चाद् |
| पूजयेदशनं नित्यं |
| पूजयेद्धव्यकव्येन |
| पूजितं ह्यशनं नित्यं |
| पूजिताश्च प्रशस्ताश्च |
| पूज्या भूषयितव्याश्च |
| पूयं चिकित्सकस्यान्नं |
| पूर्णविंशतिवर्षेण |
| पूर्णे चानस्यनस्थनां तु |
| पूर्वभुक्त्या च सततं |
| पूर्णमाक्षारितो दोषैः |
| पूर्वाह्णएव कुर्वीत |
| पूर्वेद्युरपरेद्युर्वा |
| पूर्वेदोषानभिख्याप्य |
| पूर्वेपूर्वेगुरुतरं जानी |
| पूर्वे पूर्वे गुरुतरं विद्या |
| पूर्वां सन्ध्यां जपंस्तिष्ठेत् सावित्रीम् |
| पूर्वां सन्ध्यां जपंस्तिष्ठेत् स्वकाले |
| पृथक्पृथग्वा मिश्रौ वा |
| पृथग्ब्राह्मणकल्पाभ्याम् |
| पृथग्विवर्धते धर्मः |
| पृथिवीमपि चैवेमां |
| पृथुस्तु विनयाद्राज्यं |
| पृथारपीमाम्पृथिवीम् |
| पृष्टस्तत्रापि तद्ब्रूयात् |
| पृष्टोऽपव्ययमानस्तु |
| पृष्ट्वा स्वदितमित्येवं |
| पृष्ठतस्तु शरीरस्य |
| पृष्ठवास्तुनि कुर्वीत |
| पैतृकन्तु पिता द्रव्यम् |
| पैतृष्वसेयीं भगिनीम् |
| पैत्रिको दण्डदासश्च |
| पैलवौदुम्बरौ वैश्यो |
| पैशाचश्चासुरश्चैव |
| पैशुन्यं साहसं द्रोह |
| पौण्ड्रकाश्चौड्रद्रविडाः |
| पौत्रदौहित्रयोर्लोके न |
| पौत्रदौहित्रयोर्लोके विशेषः |
| पात्रीमातामहस्तेन |
| पौनर्भवश्च काणश्च |
| पौनर्भवेन भत्रा सा |
| पौविकीं संस्मरङ्गाति |
| पौश्चल्याच्चलचित्ताच्च |
| प्रकलप्या तस्य तैर्वृत्तिः |
| प्रकाशमेतत्तास्यर्णम् |
| प्रकाशवञ्चकास्तेषाम् |
| प्रकाशं वाऽप्रकाशं वा |
| प्रकाशंश्चाप्रकाशंश्च |
| प्रकृत्यान्तं यथाशक्ति |
| प्रक्षालनेन त्वल्पानां |
| प्रक्षाल्य हस्तावाचम्य |
| प्रचेतसं वसिष्ठं च |
| प्रच्छन्नपापाजप्येन |
| प्रच्छन्नवञ्चकास्त्वेते |
| प्रच्छन्नंवा प्रकाशं वा |
| [ प्रच्छन्नानि च पापानि ] |
| प्रच्छन्ना वा प्रकाशा वा |
| [ प्रजनं स्वेषु दारेषु ] |
| प्रजनार्थं महाभागाः |
| प्रजनार्थ स्त्रियः सृष्टाः |
| प्रजानां परिरक्षार्थे |
| प्रजानां रक्षणं दानं |
| प्रजापतिरिदं शास्त्रम् |
| प्रजापतिर्हि वैश्याय |
| ( प्रजायां रक्ष्यमाणायां ) |
| प्रजा रक्षन्परं शक्त्या |
| प्रजास्तत्र न मुह्यन्ति |
| प्रजास्तमनुवर्तन्ते |
| प्रजेप्सिताधिगन्तव्या |
| प्रज्ञा तेजो बलं चक्षुरायुश्चैव प्रवर्धते |
| प्रज्ञा तेजो बलं चक्षु रायुश्चैव प्रहोयते |
| प्रज्ञां यशश्च कीति च |
| प्रणतं प्रति पृच्छेयुः |
| प्रणम्य तु शयानस्य |
| प्रणम्य लोकपालेभ्यः |
| प्रणष्टस्वामिकं रिक्थम् |
| प्रणष्टाधिगतं द्रव्यं |
| प्रणीतश्चाप्रणीतश्च |
| प्रणेतुं शक्यते दण्डः |
| प्रतापयुक्तस्तेजस्वी |
| प्रतिकुर्याच्च तत्सर्व |
| प्रतिकूलं वर्त्तमाना |
| प्रतिगां प्रतिवातं च |
| प्रतिगृह्णन्नविद्वांस्तु |
| प्रतिगृह्य द्विजो विद्वान् |
| प्रतिगृह्य पुटेनैव |
| प्रतिगृह्याप्रतिग्राह्यम् |
| प्रतिगृह्येप्सितं दण्डं |
| प्रतिग्रहनिमित्तं च |
| प्रतिग्रहसमर्थोऽपि |
| प्रतिग्रहस्तु क्रियते |
| प्रतिग्रहः प्रत्यवरः |
| प्रतिग्रहाच्छिलःश्रेयान् |
| प्रतिग्रहाद् याजनाद्वा |
| [ प्रतिग्रहेण शुद्धेन ] |
| प्रतिग्रहेण ह्यस्याशु |
| प्रतित्र्यहं पिबेदुष्णान् |
| प्रतिपूज्य यथान्यायं |
| प्रतिबुद्धश्च सृजति |
| प्रतिभागं च दण्डं च |
| प्रतिभाव्यं वृथादानम् |
| प्रतिरोद्धा गुरोश्चैव |
| प्रतिवातेऽनुवाते च |
| प्रतिश्रवणसम्भाषे |
| प्रतिषिद्धापि चेद्या तु |
| प्रतिषेधत्सु चाधर्मान् |
| प्रतीपमेतद् देवानां |
| प्रतीपमेते जायन्ते |
| प्रतुदाञ्जालपादांश्च |
| प्रत्यक्ष क्षेत्रिणामर्थः |
| प्रत्यक्षं चानुमानञ्च |
| प्रत्यगेव प्रथागाच्च |
| प्रत्यग्नि प्रतिसूर्यं च |
| प्रत्यहं कल्पयेद् वृत्तिं |
| प्रत्यहं देशदृष्टैञ्च |
| प्रत्यहं लोकयात्रायाः |
| प्रत्याहारेण संसर्गान् |
| प्रत्युत्थानाभिवादाभ्यां |
| प्रत्युद्गम्य त्वाव्रजतः |
| प्रत्युवाचार्च्यताम्सर्वान् |
| प्रत्येकं कथिता ह्येताः |
| प्रथमं तत्प्रमाणानां |
| प्रथमेऽद्वे तृतीये वा |
| प्रथिता प्रेतकृत्यैषा |
| प्रदक्षिणं परीत्याग्निं |
| प्रदक्षिणानि कुर्वीत |
| प्रदद्यात्परिहारांश्च |
| प्रपितामहास्तथादित्यान् |
| प्रब्रूयाद् ब्राह्मणस्त्वेषां |
| प्रब्रूयादितरेभ्यश्च |
| प्रभुः प्रथमकल्पस्य |
| प्रमदा ह्युत्पथं नेतुं |
| प्रमाणं चैव लोकस्य |
| प्रमाणानि च कुर्वीत |
| प्रमापयेत्प्राणभृतः |
| प्रमाप्य वैश्यं वृत्तस्थं |
| प्रयच्छेन्नग्निकां कन्याम् |
| ( प्रयाति शूकरीं पोनिं ) |
| प्रयुक्तं साधयेदर्थं |
| प्रयुज्यते विवाहेषु |
| प्रयुञ्जानोऽग्निशुश्रूषां |
| प्रयोगः कर्मयोग |
| प्रवर्तमानमन्याये |
| प्रवासयेद्दण्डयित्वा |
| प्रविशेद् भूमिमेतेषां |
| प्रविशेद्भोजनार्थं च |
| प्रविश्य सर्वभूतानि |
| प्रवृत्तंकर्म संसेव्य |
| प्रवृत्तं च निवृत्तं च |
| प्रवृत्तिरेषा भून्तानां |
| प्रशान्तमिव शुद्धाभं |
| प्रशासिवारं सर्वेषाम् |
| प्रष्टव्या सीमलिङ्गानि |
| प्रसक्तपश्चेन्द्रियार्थेषु |
| प्रसक्तपश्चेन्द्रियार्थेषु |
| प्रसह्यकन्याहरणं |
| प्रस्त्रबे च शुचिर्वत्सः |
| प्रसाधनोपचारज्ञम् |
| प्रहर्षयेद्वलं व्यूह्य |
| [ प्राक्संस्कारप्रमोतानाम् ] |
| प्राकारस्य व भेत्तारम् |
| प्राक्कूलान्पर्युपासीनः |
| प्राङ्नाभिवर्धनात्पुंसः |
| प्राचीनावोतिना सम्यक् |
| प्राजकश्चेद्भवेदाप्तः |
| प्राजापत्यमदत्त्वाश्चम् |
| प्राजापत्यं चरेत्कृच्छूं |
| प्राजापत्यां निरूप्येष्टिम् |
| प्राज्ञं कुलोनं शुरं च |
| प्राज्ञः प्रतिग्रहं कुर्यात् |
| प्राड्विवाकोऽनुयुञ्जीत |
| प्राणभृत्सु महत्स्वधं |
| प्राणयात्रिकमात्रः स्यात् |
| प्राणस्यान्नमिदं सर्वं |
| प्राणानप्सु त्रिरायम्य |
| प्राणानेवात्तुमिच्छन्ति |
| प्राणान्तं परिरक्षार्थं |
| प्राणायामाः ब्राह्मणस्य |
| प्राणायामेर्दहेद् दोषान् |
| प्राणायामै स्त्रिभिःपूतः |
| प्राणिभिः क्रियते यस्तु |
| प्राणि वा यदि वाऽप्राणि |
| प्रातिलोम्येन जायन्ते |
| प्रतिवेश्यानुवेश्यौ च |
| प्रादुष्कृतेष्वग्निषु तु |
| प्राधीते शतसाहस्रं |
| प्रापणात्सर्वकामानां |
| प्राप्तापराघास्ताऽड्याः स्युः |
| प्राप्नुवन्ति दुरात्मानः |
| प्राप्यैकृतकृत्यो हि |
| प्रायश्चित्तमकुर्वाणो |
| प्रायश्चित्तं चिकीर्षन्ति |
| प्रायश्चित्तन्तु कुर्वाणाः |
| प्रायश्चित्तोयतां प्राप्य |
| प्रायश्चित्तेतु चरिते |
| [ प्रायो नाम तपः प्रोक्तम् ] |
| प्राश्य मूत्रपुरोपाणि |
| प्रास्येदात्मानमग्नौ वा |
| प्रियं च नावृतं ब्रूद्यात् |
| प्रियो भवति लोकस्य |
| प्रियेषु स्वेषु सुकृतः |
| [ प्रीयन्ते पितरश्चस्य ] |
| प्रेक्षासमाजं गच्छेद्वा |
| [ प्रेक्ष्यश्च तमृर्ण दाप्यः] |
| प्रेतनिर्यातकश्चैव |
| प्रेतशुद्धिं प्रवक्ष्यामि |
| प्रेतहारैः समंतत्र |
| प्रेते राजनि सज्योतिः |
| प्रेत्येह व सुखोदर्कान् |
| प्रेत्येह चेदृशा विप्रा |
| प्रेष्मान्यार्धुषिकांश्चैद |
| प्रेष्यो ग्रामस्य राज्ञश्च |
| प्रैष्यासु चैकभक्तासु |
| प्रोक्षणं संहतानां च |
| प्रोक्षणात्तृणकाष्ठं च |
| प्रोक्षितं भक्षयेन्मांसं |
| प्रोषिते त्वविधायैव |
| प्रोषितो धर्मकार्यार्थम् |
| फ |
| फलदानान्तुवृक्षाणाम् |
| फलन्त्यनुयुगं लोके |
| फलन्स्वनभिसन्धाय |
| फलपुष्पोद्भवानां च |
| फलमूलाशनैर्मणैः |
| फलं कतकवृक्षस्य |
| फलौधःकुसुमस्तेयं |
| फाल्गुनं वाज्य चैत्रं वा |
| व |
| बको भवति हत्वाग्निम् |
| वकंचैव बलाकां च |
| बन्धनानि च काष्ठानि |
| बन्धानि च सर्वाणि |
| बन्धुप्रियवियोगांश्च |
| बभूवुर्हि पुरोडाशा |
| बलवानिन्द्रियग्रामः |
| बलवाञ्जायते वायुः |
| बलस्य स्वामिनश्चैव |
| बलाद्दत्तं बलाद्भुक्तं |
| बलंसञ्जायते राज्ञः |
| बहवश्चेत्तु सदृशाः |
| बहवोऽविनयान्नष्टा |
| बहिश्चेद्भाष्यते धर्मान् |
| बह्वीर्गाःप्रतिजग्राह |
| बह्वीषु चौकजातानां |
| बहुत्वं परिगृह्णीयात् |
| बहून् वर्षगणान् घोरान् |
| बालघ्नांश्च कृतघ्नांश्च |
| बालदायादिकं रिक्थं |
| बालया वा युवत्या वा |
| बालवृद्धातुराणां च कुर्वता |
| बालवृद्धातुराणाञ्चसाक्ष्येषु |
| बालवृद्धातुरैर्ठौद्यैः |
| बालातपः प्रेतधूमः |
| बालाश्च न प्रमीयन्ते |
| बाले देशान्तरस्थे च |
| बालोऽपि नावमन्तव्यो |
| बालोऽपि विप्रो वृद्धस्य |
| बालःसमानजन्मा वा |
| बाल्ये पितुर्वशे तिष्ठेत् |
| बाह्यैर्विभावयेल्लिङ्गैः |
| बिडालकाकाखूच्छिष्टम् |
| बिभर्क्ति सर्वभूतानि |
| बिभृयादानृशंस्थेन |
| बीजकाण्डरुहाण्येव |
| बोजक्षेत्र तथैवान्ये |
| बीजमेके प्रशंसन्ति |
| बीजस्यचैव योन्याश्च |
| बोजानामुप्तिविच्च स्यात् |
| बुद्धिमत्सु नराः श्रेष्ठाः |
| बुद्धिवृद्धिकराण्यांशु |
| बुद्धीन्द्रियाणां पञ्चैषां |
| बुद्ध्वा च सर्वं तत्त्वेन |
| बुध्येतारिप्रयुक्तां च |
| बौजिकं गार्भिकं चौनो |
| बैजिकादभिसम्बन्धात् |
| बैडालव्रतिको ज्ञेयो |
| ब्रह्मक्षत्रियविट्योनिः |
| ब्रह्म क्षेत्रं च संपृक्तं |
| ब्रह्मघ्नो ये स्मृता लोका |
| ब्रह्मणा च परित्यक्ता |
| ब्रह्मणो ग्रहणं वैव |
| ब्रह्मणः प्रणवं कुर्यात् |
| ब्रह्मचारिगतं भैक्ष्यं |
| ब्रह्मचारी गृहस्थश्च |
| ब्रह्मचारी तु योऽश्नीयात् |
| ब्रह्मचारी भवेन्नित्यं |
| ब्रह्मचारी व्रती च स्याद् |
| [ ब्रह्मचय जपो होमः ] |
| ब्रह्मचार्याहरेद्भैक्षं |
| ब्रह्मचार्येवभवति |
| ब्रह्म चैव धनं येषां |
| ब्रह्म छन्दस्कृतं चैव |
| ब्रह्म जन्म हि विप्रस्य |
| ब्रह्म तेजोमयं दण्डं |
| ब्रह्मदेयात्मसंतान्मै |
| ब्रह्मद्विट् परिवित्तिश्च |
| ब्रह्मयस्त्वननुज्ञातं |
| ब्रह्मवर्चसकामस्य |
| ब्रह्मवर्चस्विनः पुत्रा |
| ब्रह्मवास्तोष्पतिभ्यां तु |
| ब्रह्मविद्भ्यः परं भूतं |
| ब्रह्महत्याकृतं पापं |
| ब्रह्महत्यापनोदाय |
| ब्रह्महत्या सुरापानम् |
| ब्रह्माहा क्षयरोगित्वं |
| ब्रह्माहा च सुरापाश्च |
| ब्रह्माहा द्वादश समाः |
| ब्रह्माञ्जलिकृतोऽध्याप्यो |
| ब्रह्मान्यौनांश्च सम्बन्धान् |
| ब्रह्माभ्यासेन चाजस्रं |
| ब्रह्मारम्भेऽवसाने च |
| ब्रह्मा विश्वसृजो धर्मः |
| ब्रह्माष्टकापौर्णमास्यौ |
| ब्रह्माहुतिहुतं पुण्यं |
| ब्रह्मैव सन्नियन्तृ स्यात् |
| ब्रह्मोज्ज्ञता वेदनिन्दा |
| ब्रह्मोद्याश्च कयाः कुर्याद् |
| ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्रा |
| ब्राह्मणक्षत्रियविशां स्त्रियः |
| ब्राह्मणक्षत्रियाम्यां तु |
| [ ब्राह्मणस्तु निधि लब्ध्वा ] |
| ब्राह्मणस्तु सुरापस्य |
| ब्राह्मणस्त्वनधीयानः |
| ब्राह्मणस्य चतुःषष्टिः |
| ब्राह्मणस्य तपो ज्ञानम् |
| ब्राह्मणस्य रुजः कृत्वा |
| ब्राह्मणस्य विशेषेण |
| ब्राह्मणस्यानुपृष्येन |
| ब्राह्मणस्यैव कर्मैतत् |
| ब्राह्मणस्वं न हर्त्ताव्यम् |
| ब्राह्मणादुग्रकन्यायाम् |
| ब्राह्मणाद्याश्रया नित्यं |
| ब्राह्मणाद् वैश्यकन्यायाम |
| ब्राह्मणान्पयुपासीत |
| ब्राह्मणान् बाधमानन्तु |
| ब्राह्मणान्षेदविदुषः |
| ब्राह्मणा ब्रह्मयोनिस्था |
| ब्राह्मणाभ्युपपत्तौ च |
| ब्राह्मणाय च राज्ञे च |
| ब्राह्मणायावगूर्यैव |
| ब्राह्मणार्थे गवार्थे वा दहत्यागा |
| ब्राह्मणार्थे गवार्थे वा सद्यः |
| ब्राह्मणा लिङ्गिनश्चैव |
| ( ब्राह्मणाः पादतो मेध्याः ) |
| ब्राह्मणीं यदृगुप्तान्तु |
| ब्राह्मणे चाननूचाने |
| ब्राह्मणेषु च विद्वांसः |
| ब्राह्मणे साहसः पूर्वः |
| ब्राह्मणैरभ्यनुज्ञातः |
| ब्राह्मणैः शिल्पिभिमन्त्रैः |
| ब्राह्मणो जायम्मानो हि |
| ब्राह्मणो तद्धरेत्कत्यां |
| ब्राह्मणे वैल्वपालाशः |
| ब्राह्मणे वै मनुष्याणाम् |
| ब्राह्मणं कुशलं पृच्छेत् |
| ब्राह्मणं क्षत्रियं वैश्यं |
| ब्राह्मणं दशवर्षे तु |
| ब्राह्मणं भिक्षुकं वापि |
| ब्राह्मणः क्षत्रियो वापि |
| ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यः |
| ब्राह्मणः श्रेष्ठतामेति |
| ब्राह्मणः सप्तरात्रेण |
| ब्राह्मणः सम्भवेनैव |
| ब्राह्मण्यामध्यनार्यात्तु |
| ब्राह्मदेवार्षगान्धर्व |
| ब्राह्ममेकमहज्ञेयं |
| ब्राह्मस्य जन्मनः कर्ता |
| ब्राह्मस्य तु क्षपाहस्य |
| ब्राह्मादिषु विवाहेषु |
| ब्राह्मीपुत्रः सुकृतकृत् |
| ब्राह्मेण विप्रस्तीर्णेन |
| ब्राह्मे मुहूर्ते बुध्येत |
| ब्राह्मैर्योनैश्च सम्बन्धौः |
| ब्राह्मो देवस्तथौवार्षः |
| [ ब्राह्मं कृतयुगं प्रोक्तं] |
| ब्राह्मं प्राप्तेन संस्कारं |
| ब्राह्मयं हुतं द्विजाग्यार्चा |
| ब्राह्मयं हुतं प्राशितं च |
| ब्रहीति ब्राह्मणं पृच्छेत् |
| ब्रहीत्युक्तश्च न ब्रूयात् |
| भ |
| भक्षयन्तीं न कथयेत् |
| भक्ष्यभोज्यापहरणे |
| भक्ष्यभोज्योपदेशैश्च |
| भक्ष्यान्पञ्चनखेष्वाहुः |
| भक्ष्याभक्ष्यं च शौचं च |
| भक्ष्येष्वपि समुद्दिष्टान् |
| भक्ष्यं भोज्यं च विविधं |
| भगवन्सर्ववर्णानो |
| भग्नं तद्व्यवहारेण |
| भजेरन्पैतृकं रिक्थं |
| भजेरन्मातृकं रिक्थं |
| भद्रं भद्रमिति ब्रूयात् |
| भयाद्भोगाय कल्पन्ते |
| भयाद् द्वौ मध्यमौ दण्डा |
| भरद्वाजः क्षुधार्त्तस्तु |
| भर्ता तत्सर्वमादत्ते |
| भर्त्तारं लङ्घयेद् या तु |
| भर्तुर्यद् दुष्कृतं किंचित् |
| भर्त्तुः पुत्रं विजानन्ति |
| भर्त्तुः शरीरशुश्रूषाम् |
| [ भर्तृलोकं न त्यजति ] |
| भवत्पूर्वं चरेद् भैक्षं |
| भवत्याचारवान्नित्यं |
| भवन्त्यायोगवीष्वेते |
| भवन्मध्यं तु राजन्यः |
| भस्मनाऽद्भिर्मृदा चैव |
| भस्मनीव हुतं हव्यं |
| भस्मीभूतेषु विप्रेषु |
| भागो यवीयसां तत्र |
| भाण्डपूर्णानि यानानि |
| भाण्डावकाशदाश्चैव |
| भार्या पुत्रश्च दासश्च त्रय एव |
| भार्या पुत्रश्च दासश्च प्रेष्यो |
| भार्यापुरोहितस्तेना |
| भार्यायौ पूर्वमारिण्यौ |
| भार्य्यारिक्थापहारी च |
| भिक्षामप्युदपात्र वा |
| भिक्षाबलिपरिश्रान्तः |
| भिक्षां च भिक्षषे दद्यात् |
| भिक्षुका बन्दिनश्चैव |
| भिक्षेत भिक्षां प्रथमं |
| भिन्दन्त्यवमता मन्त्रं |
| भिन्द्याच्चैव तडागानि |
| भुक्तवत्सु च विप्रेषु |
| भुक्तवत्स्वय विप्रेषु |
| भुक्तवान् विहरेच्चैव |
| भुक्त्वा चोपस्पृशेत्सम्यक् |
| भुक्त्वाऽतोऽन्यतमस्यान्नं |
| भुज्यमानं परैस्तृष्णीं |
| भुञ्जीयातां ततः पश्चात् |
| [ भूतग्रामस्य सर्वस्य] |
| भूतं भव्यं भविष्यं च |
| भूतानां प्राणिनः श्रेष्ठाः |
| भूतिकामनरैर्नित्यं |
| भूमावप्येककेदारे |
| भूमिदो भूमिमाप्नोति |
| भूमिवज्रमणीनां च |
| भूमिं भूमिशयांश्चैव |
| भूमौ विपरिवर्त्तेत |
| [ भूयो वाप्यतिरिच्येत ] |
| भूस्तृणं शिशुकं चैव |
| भृतकाध्यापको यश्च |
| भृतो नार्त्तो न कुर्य्याद्यो |
| भृत्या चाध्ययनादानं |
| भृत्यानामुपरोधेन |
| भृत्यानां च भृतिं विद्यात् |
| भृत्यानां चैव वृत्यर्थं |
| भृत्या भवन्ति प्रायेण |
| [ भृत्येभ्यो विजयेदर्थान् ] |
| [ भैक्षस्यागमशुद्धस्य ] |
| भैक्षाश्यात्मविशुध्यथं |
| भौक्षेण वर्तयेन्नित्यं |
| भौक्षे प्रसक्तो हि यतिः |
| भोजनाभ्यञ्जनाद् दानात् |
| भोजनार्थं हि ते शंसन् |
| भोजयेत्सह भृत्यैस्तौ |
| भोजयेत्सुसमृद्धोऽपि |
| भोमवत्पूर्वकं त्षेनं |
| भोः शब्दं कीर्तयेदन्ते |
| भौमिकैस्ते समा ज्ञेया |
| भ्रातरो ये च संसृष्टाः |
| भ्राता ज्येष्ठः समः पित्रा |
| भ्रातुर्ज्योष्ठस्य भार्यांयाम् |
| भ्रातुर्भार्यांपसंग्राह्या |
| भ्रातृमृतस्य भार्यायां |
| भ्रातृमातृपितृप्राप्तं |
| भातृणामविभक्तानाम् |
| भ्रातृणामेकजातानाम् |
| भ्रातृणां यस्तु नेहेत |
| भ्रामरी गण्डमाली च |
| भ्रूणध्नावेक्षितं चैव |
| म |
| मक्षिका विप्रुषश्छाया |
| मङ्गलाचारयुक्तामां |
| मङ्गलाचारयुक्तः स्यात् |
| मङ्गलादेशवृत्ताश्च |
| मङ्गलाथै स्वस्त्ययनम् |
| मङ्गल्यं दीर्घवर्णान्तं |
| मङ्गल्यं ब्राह्मणस्य स्यात् |
| मणिमुक्ताप्रवालानां तान्नस्य |
| मणिमुक्ताप्रवालानां लोहानाम् |
| मणिमुक्ताप्रवालानि |
| मणोनामपषेधेच |
| मतिपूर्वमनिर्देश्यं |
| मत्तक्रुद्धातुराणां च |
| मत्तोन्मत्तार्ताध्यधीनैः |
| मत्या भुक्त्वाऽऽचरेत्कृच्छ्र |
| मत्स्यधातो निषादानाम् |
| मत्स्यादः सर्वमांसादः |
| मत्स्यादान्विड्वराहांश्च |
| मत्स्यानां पक्षिणां चैव |
| मद्यपाऽसाधुवृत्ता च |
| मधैर्मूत्रैः पुरीषैर्वा |
| मधु नीलिं च लाक्षां च |
| मधु दंशः पयः काकः |
| मधुपर्के च यज्ञे च |
| मधुपकेंण सम्पूज्यौ |
| मध्यन्दिनेऽर्धरात्रे च |
| मध्यन्दिनेऽर्धरात्रे वा |
| मध्यमस्य प्रचारं च |
| मध्यमं तु ततः पिण्डं |
| मध्यमः पञ्च विज्ञेयः |
| मध्ये व्योम दिशश्चाष्टां |
| मध्वापातो विषास्वादः |
| मनश्चावयवै सुक्ष्मैः |
| मनसश्चाप्यहंकारं |
| [ मनसा त्रिविधं कर्म ] |
| मनसीन्दुं दिशः श्रोत्रे |
| मनः सृष्टिं विकुरुते |
| [ मनुप्रणीतान् विविधान् ] |
| मनुमेकाप्रमासीनं |
| [ मनुष्यदुर्गं दुर्गाणां] |
| मनुष्यमारणे क्षिप्रं |
| मनुष्याणामपि प्रोक्तः |
| मनुष्याणां तु हरणे |
| मनुष्याणां पशूनां च |
| [ मनुः स्वायम्भुवो देवः ] |
| मनोहैरण्यगर्भस्य |
| मनोवाग्देहजैर्नित्यं |
| मनोवाङ्मूर्तिभिर्नित्य |
| मन्त्रज्ञैर्मन्त्रिभिश्चैव |
| मन्त्रतस्तु समृद्धानि |
| मन्त्रयेत्परमं मन्त्रं |
| मन्त्रवत्प्राशनं चास्य |
| मन्त्रवज्यं न दुष्यन्ति |
| मन्त्रसम्पूजनार्थं तु |
| मन्त्रेस्तु संस्कृतानद्यात् |
| मन्त्रैः शाकलहोमीयैः |
| [ मन्दरस्यापि शिखरं ] |
| मन्यन्ते वै पापकृतो |
| मन्येतारिं यदा राजा |
| मन्वन्तराण्यसंख्यानि |
| मभायमिति यो ब्रूयात् |
| मभेदमिति यो ब्रूयात् |
| मरीचिमत्र्यङ्गिरसौ |
| मरुद्भ्य इति तु द्वारि |
| मर्यादाभेदकश्चौव |
| मलिनीकरणीयेषु |
| महती देवता होषा |
| महतोप्येनसो मासात् |
| महर्षिपितृदेवानां |
| महर्षिभिश्च देवौश्च |
| महाकूलीनमाय च |
| महान्तमेव चात्मानं |
| महान्ति पातकान्याहुः |
| महान्त्यपि समृद्धानि |
| महापक्षे धनिन्यार्थ |
| महापशूनां हरणे |
| महापातकसंयुक्तः |
| महापातकिनश्चैव |
| महाभुवादि वृत्तौजाः |
| महायज्ञविधानं च |
| महायज्ञैश्च यज्ञैश्च |
| महाव्याहृतिभिर्होमः |
| मागधः क्षत्रजातिश्च |
| माघशुक्लस्य वा प्राप्ते |
| मातरं पितरं जायां |
| मातरं वा स्वसारं वा |
| मातर्यपि च वृत्तायां |
| माता पिता वा दद्याताम् |
| मातापितृभ्यामुत्सृष्टम् |
| मातापितृभ्यां जामीभिः |
| मातापितृविहोनो यः |
| माता पृथिव्या मूर्तिस्तु |
| [ मातामहे त्रिरात्रं तु ] |
| [ मातामहे त्रिरात्रं स्यात् ] |
| मातामहं मातुलं च |
| मातामह्या धनात्किञ्चित् |
| मातुरग्रेऽधिजननं |
| मातुलांश्च पितृव्यांच |
| मातुले पक्षिणीं रात्रिं |
| मातुश्च भ्रातुस्तनयां |
| मातुस्तु यौतकं यत् स्यात् |
| मातुः प्रथमतः पिण्डम् |
| मातृकं भ्रातृदत्तं वा |
| मातृजात्यां प्रसूयन्ते |
| मातृवद् वृत्तिमातिष्ठेद् |
| मातृष्वसा मातुलानी |
| मात्रा स्वस्ना दुहित्रा वा |
| मानयोगं च जानीयात् |
| मानवस्यास्य शास्त्रस्य |
| मानसं मनसैवायम् |
| मारुतं पुरुहूतश्च |
| मार्गशीर्षो शुभे मासि |
| मार्जनोपाञ्जनैवेंशम |
| मार्जनं यज्ञपात्राणाम् |
| मार्जारनकुलौ हत्वा |
| माऽवसंस्थाः स्वमात्मानं |
| माषिकस्तु भवेइण्डः |
| [ मासत्रये त्रिरात्रं स्यात् ] |
| मासस्य वृद्धिं गृह्णीयात् |
| मासिकानं तु योऽश्नीयात् |
| मासेनाश्नन्हविष्यस्य |
| मासं गोष्ठे पयः पीत्वा |
| माहित्रं शुद्धवत्यश्च |
| मां स भक्षयिताऽमुत्र |
| मांसभेता तु षाण्निष्कान् |
| मांसस्य मधुनश्चैव |
| मांसस्यातः प्रवक्ष्यामि |
| मांसं गृध्रो वपां मद्गुः |
| मांसानि च न खादेद्यः |
| मांसाशनं च नाश्नीयुः |
| मित्रद्रुहः कृतघ्नस्य |
| मित्रध्रुग्द्यूतवृत्तिश्च |
| मित्रस्य चानुरोधेन |
| मित्रस्य चैवापकृते |
| मित्रादथाप्यमित्राद्वा |
| मित्रं हिरण्यं भूमिं वा |
| मिथ एव प्रदातव्यः |
| मिथो दायः कृतो येन |
| मिथो भजेताप्रसवात् |
| मिथ्यावादी च संख्याने |
| [ मीमांसित्वोभयं देवाः ] |
| मुखबाहूरुपज्जानाम् |
| मुख्यानां चैव रत्नानां |
| मुच्यते पातकैः सर्वेः पराकैः |
| मुच्यते पातकैः सर्वैस्त्रिर्ज |
| मुच्यते ब्रह्महत्यायाः |
| मुञ्जालाभे तु कर्तव्याः |
| मुण्डो वा जटिलो वा स्यात् |
| मुन्यन्नानि पयः सोमः |
| मुन्यन्नैर्विविधैमध्यौः |
| मूत्रेण मौण्ड्यमिच्छेत्तु |
| मूत्रोच्चारसमुत्सर्गं |
| मुलकर्मणि चानाप्तेः |
| मुल्यात्पञ्चगुणो दण्डः |
| मूल्येन तोषयेच्चैनं |
| मृगयाऽक्षो दिवास्वप्नः |
| मृतवस्त्रभृत्सु नारीषु |
| मृते भर्तरि पुत्रस्तु |
| मृते भर्तरि साध्वी स्त्री |
| मृत्तोयौः शुद्ध्यते शोध्यम् |
| मृतं तु याचितं भैक्षं |
| मृतं शरीरमुत्सृज्य |
| मृत्युश्च वसति क्रोधे |
| मृदं गां दैवतं विप्रं |
| मृन्मयानां च भाण्डानां |
| मृन्मयानां च हरणे |
| मृष्यन्ति ये चोपपतिं |
| मेखलामजिनं दण्डं |
| मेदान्धचुञ्चुमद्गुनां |
| मेदोसृङ्मांसमञ्जास्थि |
| मेध्यवृक्षोद्भवान्पद्यात् |
| मेने प्रजापतिग्राह्यां |
| मैत्रं प्रसाधनं स्नानं |
| मैत्राक्षज्योतिकः प्रेतः |
| मैत्रेयकन्तु वैदेहः |
| मैत्र्यमौद्वाहिकं चैव |
| मैथुमं तु समासेव्य |
| मोहाद्राजा स्वराष्ट्रं यः |
| मौञ्जी त्रिवृत्समा श्लक्ष्णा |
| मौण्ड्यं प्राणान्तिको दण्डः |
| मौलाञ्छास्त्रविदः शूरान् |
| म्रियमाणोऽप्याददीत |
| म्रियेतान्यतरा वापि |
| म्लेच्छवाचश्वार्यवाचः |
| य |
| य आवृणोत्यवितथं |
| य एते तु गणा मुख्याः |
| य एतेऽन्ये त्वभोज्यान्नाः |
| य एतेऽभिहिताः पुत्राः |
| यक्षरक्षःपिशाचान्नम् |
| यक्षरक्षःपिशाचांश्च |
| यक्ष्मी च पशुपालस्य |
| यच्च सातिशयं किञ्चित् |
| यच्चास्य सुकृतं किञ्चित् |
| यच्छेपं दशरात्रस्य |
| यजतेऽहरहर्यज्ञैः |
| यजमानो हि भिक्षित्वा |
| यजेत राजा क्रतुभिः |
| यजेत वाऽश्वमेधेन |
| यज्ञशिष्टासनं ह्येतत् |
| यज्ञश्च भूत्यौ सर्वस्य |
| यज्ञश्चेत् प्रतिरुद्धः स्यात् |
| यज्ञाय जन्धिर्मांसस्य |
| पज्ञार्थमर्थ भिक्षित्वा |
| यशार्थं निधनं प्राप्ताः |
| यज्ञार्थं पशवः सृष्टाः |
| यज्ञार्थ ब्राह्मणैर्वध्याः |
| यज्ञे तु विसते सम्यक् |
| यक्षोऽनृतेन क्षरति |
| यज्ञोपवीतं वेदं च |
| यजवान ऋषयो देवाः |
| यतन्ते रक्षितुं भार्यां |
| यतश्च भयमाशलेत् |
| यतः पत्र समादद्यात् |
| [ यतः पुष्पं समादद्यात् ] |
| यतात्मनोऽप्रमत्तस्य |
| यतिचान्द्रायणं वापि |
| यस्करोत्येकरात्रेण |
| यत्कर्म कुर्वतोऽस्य स्यात् |
| यत् कर्म कृत्वा कुर्वश्च |
| यत् किञ्चित् पितरि प्रेते |
| यत्किञ्चित्स्नेहसंयुक्त |
| यत्किञ्चिदपि दातव्यं |
| यत्किचिदपि वर्षस्य |
| यत्किञ्चिदेनः कुर्वन्ति |
| यत्किञ्चिदेव देयं तु |
| यत्किञ्चिद्दशवर्षाणि |
| यत्किञ्चिन्मधुना मिश्रं |
| यत्तत्कारणमव्यक्तं |
| यत्तु दुःखसमायुक्तम् |
| यत्तु वाणिजके दत्तां |
| यत्तु स्यान्मोहसंयुकम् |
| यत्तेसमधिगच्छन्ति |
| यत्त्वस्याःस्याद्धनं दत्तम् |
| यत्नेन भोजयेच्छ्राद्धे |
| यत्पुण्यफलमा नोति |
| यत्पुंसः परदारेषु |
| यत्प्रारद्वादशसाहस्रं |
| यत्सर्वेणेच्छति ज्ञातुम् |
| यत्रकर्मण्यस्य कृते |
| [यत्र तत्स्यात् कृतं यत्र ] |
| यत्र त्वेते परिध्वंसात् |
| यत्र धर्मो ह्यधर्मेण |
| यत्र नार्यस्तु पुज्यन्ते |
| यत्रवर्जयते राजा |
| यत्र वाप्युपधिं पश्येत् |
| यत्रश्यामो लोहिताक्षो |
| यत्र स्युः सोऽत्र मानाहेः |
| यत्रानिबद्धोऽपीक्षेत |
| यत्रापवर्तते युग्यं |
| यत्रैतास्तु न पूज्यन्ते |
| यथर्तुलिङ्गान्यृतवः |
| यथाकथञ्चित् पिण्डानाम् |
| यथाक्रर्मतपोयोगात् |
| [ यथाकर्म यथाकालं ] |
| [ यथाकामं यथायोगं] |
| यथा काष्ठमयो हस्तो |
| यथाक्रमं द्विजातीनां |
| यथा खनन्खनित्रेण |
| यथा गोवोदासीषु |
| यथा चाज्ञे फलं दानं |
| न्यथा चैवापरः पक्षः |
| यथा चोपचरेदेनं |
| यथा जातबलो वह्निः |
| यथातथाऽध्यापयंस्तु |
| यथा त्रयाणां वर्णानाम् |
| [यथा त्रिवेदाध्ययनं ] |
| [ यथा दण्डगतं वित्तं ] |
| यथा दुर्गाश्रितानेतान् |
| यथा नदीनदाः सव |
| यथा नयत्यसृक्पातैः |
| यथा नाभिचरेतां तौ |
| यथा प्लबेनौपलेन |
| यथा फलेन युज्येत |
| यथा बीजं न वप्तव्यं |
| यथा बीजं प्ररोहन्ति |
| यथा ब्राह्मणचाण्डालः |
| यथा महाहदं प्राप्य |
| यथा मित्रं ध्रुवं लब्ध्वा |
| यथा यथा नरो धर्मम् |
| यथा यथा निषेवन्ते |
| यथा यथा मनस्तस्य |
| यथा यथा महद्दुखं |
| यथा यथा हि पुरुषः |
| यथा यथा हि सद्वृत्तम् |
| यथा यमः प्रियद्वेष्यौ |
| यथायुगं यथोदेशं |
| यथार्हतः संप्रणयेद् |
| यथार्हमेतानभ्यर्च्य |
| यथाल्पाल्पमदन्त्याद्यं |
| यथा वायुं समाश्रित्य |
| यथाविधि नियुक्तस्तु |
| यथाविध्यधिगम्यैनाम् |
| यथाशास्त्रं तु कृत्ववं |
| यथाश्रुतं यथादृष्टं |
| यथाऽश्वमेधः क्रतुराट् |
| यथा षण्डोऽफलः स्त्रीषु |
| यथा सर्वाणि भूतानि |
| यथा संकल्पितांश्चेह |
| यथासुखमुखः कुर्याद् |
| यथाऽस्याम्यधिका न स्युः |
| यथेदमुक्तवाञ्स्छास्न्नं |
| यथेदं शावमाशौचं |
| यथेरिणे बीजमुप्त्वा |
| यथैधस्तेजसा वह्निः |
| यथैनं नाभिसंदध्युः |
| यथैव शूद्रो ब्राह्मण्याम् |
| यथैवात्मा तथा पुत्रः |
| यथैवैका तथा सर्वा |
| यथोक्तकारिणं विप्रं |
| यथोक्तमार्तः सुस्थो वा |
| यथोक्तान्यपि कर्माणि |
| यथोक्तेन नयन्तस्ते |
| यथोक्तेनैव कल्पेन |
| यथोदितेन विधिना |
| यथोद्धरति निर्दाता |
| यदतोऽन्यद्धि कुरुते |
| यदधीत यद्यजते |
| यदन्यगोषु वृषभः |
| यदन्यस्य प्रतिज्ञाय |
| यदपत्यं भवेदस्यां |
| यदाणुमात्रिको भूत्वा |
| यदा तु यानमातिष्ठेत् |
| यदा तु स्यात्परीक्षीणो |
| यदा परबलानां तु |
| यदा प्रहृष्टा मन्येत |
| [ यदा भर्ता च भार्या च ] |
| यदा भावेन भवति |
| यदा मन्येत भावेन |
| यदावगच्छेदायत्याम् |
| यदा स देवो जागर्ति |
| यदा स्वपिति शान्तात्मा |
| यदा स्वयं न कुर्य्यात्तु |
| यदि तत्रापि संपश्येत् |
| यदि तु प्रायशोऽधर्मम् |
| यदि ते तु न तिष्ठेयुः |
| यदि त्वतिथिधर्मेण |
| यदि त्वात्यन्तिकं वासं |
| यदि देशे च काले च |
| यदि न प्रणयेद्राजा |
| यदि नात्मनि पुत्रेषु |
| यदि संशय एव स्यात् |
| यदि संसाधयेत्तत्तु |
| यदि स्त्री यद्यवरजः |
| यदि स्वाश्चापराश्चैव |
| यदि हि श्री न रोचेत |
| यदेतत्परिसद्दख्यातं |
| यदेव तर्पयत्यद्भिः |
| यदेवास्य पिता दद्यात् |
| यद्गर्हितेनाजयन्ति |
| यद् दुस्तरं यद् दुरापं |
| यद् द्वयोरनयोणैत्य |
| यदनं यज्ञशीलानाम् |
| यद्भक्ष्यं स्यात्ततो दद्यात् |
| यद्यत्परवशं कर्म |
| यद्यदात्मवशं तु स्यात् |
| [ यद्यदिष्टत्तमं लोके ] |
| यद्यद्ददाति विधिवत् |
| यद्यद्धि कुरुते किंचित् |
| यद्यद्रोचेत विप्रेभ्यः |
| यद्यन्नमस्ति तेषां तु |
| यद्यपि स्यात्तु सत्पुत्रः |
| यद्यर्थिता तु द्वारैः स्यात् |
| यद्यस्य विहितं चर्म |
| यद्यस्य सोऽदघात्स्वगै |
| यद्याचरति धर्मं सः |
| यद्येकरिक्थिनौ स्याताम् |
| यद्राष्ट्रं शूद्रभूयिष्ठं |
| यद् वा तद् वा परद्रव्यम् |
| यद्वापि प्रतिसंस्कुर्यात् |
| [ यद्विनाऽगममत्यन्तं ] |
| यद्वेष्टितशिरा भुङ्क्ते |
| यद्धयायति यत्कुरुते |
| यन्नावि किञ्चिद्दाशानां |
| यन्मूर्त्यवयवाः सूक्ष्माः |
| यन्मे माता प्रलुलुभे |
| यमयोश्चैव गर्भेषु |
| यमान्पतत्यकुर्वाणो |
| यमान्सेवेत सततं |
| यमिद्धो न दहत्यग्निः |
| यमेव तु शुचिं विद्यात् |
| यमो वैवस्वतो देवो |
| ययास्योद्विजते वाचा |
| यवगोधूमजं सर्वं |
| यवीयसस्तु या भार्या |
| यवीयाञ्ज्येष्ठभार्यायाम् |
| यशोऽस्मिन्प्राप्नुयाल्लोके |
| यश्चाधरोत्तरानर्थान् |
| यश्चापि धर्मसमयात् |
| यश्चौतान्प्राप्नुयात्सर्वान् |
| [ यस्तयोरन्नमश्नाति ] |
| यस्तकेंणानुसंधत्ते |
| यस्तल्पजः प्रमीतस्य |
| यस्तु तत् कारयेन्मोहात् |
| यस्तु दोषवतीं कन्यामनाख्यायोपपादयेत् |
| यस्तु दोषवतीं कन्यामनाख्याय प्रयच्छति |
| यस्तु पूर्वनिविष्टस्य |
| बस्तु भीतः परावृत्तः |
| यस्तु रज्जुं घटं कूपात् |
| यस्त्वधर्मेण कार्याणि |
| यस्त्वनाक्षारितः पूर्वं |
| यस्त्वेतान्युपक्लृतानि |
| यस्मात्त्रयोऽध्याश्रमिणः |
| यस्मादण्वपि भूतानाम् |
| यस्मादेषां सुरेन्द्राणाम् |
| यस्मादुत्पत्तिरेतेषां |
| यस्माद् बीजप्रभावेण |
| यस्मिन् कर्मणि यास्तु स्युः |
| यस्मिञ्जिते जिवावेतौ |
| यस्मिन् देशे निषीदन्ति |
| यस्मिन्नेव कुले नित्यं |
| यस्मिन्नृणं सन्नयति |
| यस्मिन्यस्मिन्कृते कार्य्ये |
| यस्मिन्यस्मिन् विवादे तु |
| यस्मै दद्यात्पिता त्वेनाम् |
| यस्य कायगतं ब्रह्म |
| यस्य ते बीजती जाताः |
| यस्य त्रवाषिकं भक्तम् |
| यस्य दृश्येत सप्ताहात् |
| [ यस्य धर्मध्वजो नित्यं ] |
| यस्य प्रसादे पद्मा श्रीः |
| यस्य मन्त्रं न जानन्ति |
| यस्य मित्रप्रधानानि |
| यस्य यत्णैतृकं रिक्थं |
| यस्य राज्ञस्तु विषये |
| यस्य वाङ्मनसी शुद्धे |
| यस्य विद्वान् हि वदतः |
| यस्य शुद्रस्तु कुरुते |
| यस्य स्तेनः पुरे नास्ति |
| यस्या म्रियेत कन्यायाः |
| यस्यास्तु न भवेद् भ्राता |
| यस्यास्येन सदाश्नन्ति |
| यस्यैते निहिता बुद्धौ |
| यस्त्वैश्वर्यान्न क्षमते |
| या गर्भिणी संस्क्रियते |
| [ याचितारश्च नः सन्तु ] |
| याचिष्णुता प्रमादश्च |
| याच्यः स्यात्स्नातकैर्विप्रैः |
| याजनाध्यापनाद्यौनात् |
| याजनाध्यापने चैव |
| याजनाध्यापनेनापि |
| याजनाध्यापने नित्यम् |
| याजयन्ति च ये पूगान् |
| योज्यान्ते वासिनोर्वापि |
| या तु कन्यां प्रकुर्यात् स्त्री |
| यात्रामात्रप्रसिद्धर्थं |
| यादृग्गुणेन भत्री स्त्री |
| यादृशा धनिभिः कार्या |
| यादृशेन तु भावेन |
| यादृशोऽस्य भवेदात्मा |
| यादृशं तूप्यते बीजम् |
| यादृशं पुरुषस्येह |
| यादृशम्फलमाप्नोति |
| यादृशं भजते हि स्त्री |
| यादृशं भवति प्रेत्य |
| यानशय्याप्रदो भार्यां |
| यानशय्यासनान्यस्य |
| यानस्य चैव यातुश्च |
| यानासनस्थचैवेनं |
| यानि चैवं प्रकाराणि कालाद् |
| यानि चैवं प्रकाराणि स्थलजा |
| यानि चैवाभिषूयन्ते |
| या नियुक्ताऽन्यतः पुत्रम् |
| यानि राजप्रदेयानि |
| यानुपाश्रित्य तिष्ठन्ति |
| यान्यधस्तान्यमेध्यानि |
| यान् सम्यगनुतिष्ठन्तां |
| या पत्या वा परित्यक्ता |
| याभ्यां प्राप्नोति संपृक्तः |
| चामीस्ता यातनाः प्राप्य |
| यामुत्प्लुत्य वृको हन्यात् |
| या रोगिणी स्यात्तु हिता |
| यावती संभवेद् वृद्धिः |
| यावतो ग्रसते ग्रासान् |
| यावतो बान्धवान्यस्मिन् |
| यावतः संस्पृशेदङ्गैः |
| यावत्त्रयस्ते जोवेयुः |
| यावत्स स्यात्समावृत्तः |
| यावदुष्णं भवत्यन्नं |
| यावदेकानुदिष्टस्य |
| यावन्तश्चैव यैश्चान्नैः |
| यावन्ति पशुरोमाणि |
| यावन्नापैत्यमेध्याक्ताद् |
| यावानवध्यस्य वधे |
| या वेदबाह्याः स्मृतयः |
| या वेदविहिता हिंसा |
| या वृतिस्तां समास्थाय |
| यासां नाददते शुल्कं |
| यास्तासां स्युर्दुहितरः |
| यां प्रसह्य वृको हन्यात् |
| यां यां योनिं तु जीवोऽयम् |
| यांस्तत्र चौरान्गृह्नीयात् |
| यांस्तस्य ग्रसते ग्रासान् |
| युक्तः परिचरेदेनं |
| युक्तश्चैवाप्रमत्तश्च |
| युक्तच्छदांस्यधीयीत |
| युक्ते च दैवे युध्येत |
| युक्षु कुर्वन्दिनर्क्षेषु |
| युगपत्तु प्रलीयन्ते |
| युग्मास पुत्रा जायन्ते |
| युग्यस्थाः प्राजकेऽनाप्ते |
| युध्यमानाः परं शक्त्या |
| ये कार्यिकेभ्योऽर्थमेव |
| येऽक्षेत्रिणो बोजवन्तः |
| ये च यैरुपचर्याः स्युः |
| ये तत्र नोपसर्पेयुः |
| ये द्विजानामपसदाः |
| येन केनचिदंगेन |
| येन तुष्यति चात्मास्य |
| येन मूलहरो धर्मः |
| येन यत्साध्यते कार्यं |
| येन यस्तु गुणेनैषाम् |
| येन येन तु मावेन |
| येन येन यथाङ्गेन |
| येन वेदयते सर्वं |
| येनास्मिन् कर्मणा लोके |
| येनास्य पितरो याता |
| ये नियुक्तास्तु कार्येषु |
| येऽन्ये ज्येष्ठकनिष्ठाभ्यां |
| [ ये पठन्ति द्विजाः केचित् ] |
| ये पतन्त्यन्धतामिस्ने |
| ये पाकयज्ञाश्चत्वारः |
| येऽप्यतीताः स्वधर्मेभ्यः |
| ये बकव्रतिनो विप्रा |
| ये शूद्रादधिगम्यार्थम् |
| येषां ज्येष्ठः कनिष्ठो वा |
| येषां तु यादृशं कर्म |
| येषां द्विजानां सावित्री |
| ये स्तेनपतितक्कीज्ञा |
| यैरभ्युपाटौरेनांसि |
| यैर्यैरुपायैरर्थं स्वं |
| यैर्यैर्व्रतैरपोह्यन्ते |
| यैर्व्याप्येमान्स्थितो भावान् |
| यैः कर्मभिः प्रचरितैः |
| यैः कृतस्सर्वभक्ष्योऽग्निः |
| योऽकामां दूषयेस्कन्यां |
| बोगक्षेमं च सम्प्रेक्ष्य |
| योगक्षेमं प्रचारं च |
| योगक्षेमेऽन्यथा चेत्तु |
| योगाधमनविक्रीतं |
| यो ग्रामदेशसङ्घानां |
| यो ज्येष्टो ज्येष्ठवृत्तिः स्यात् |
| यो ज्येष्ठो विनिकुर्वीत |
| यो दण्डो यच्च वसनं |
| योऽदत्तादायिनो हस्तात् |
| यो दत्वा सर्वभूतेभ्यः |
| यो धर्म एकपत्नीनां |
| योऽधीतेऽहन्यहन्येतान् |
| योऽध्यापयति वृत्यर्थं |
| योऽनधीत्य द्विजो वेदं |
| यो न वेत्यभिर्वादस्य |
| योऽनाहिताग्निः शतगुः |
| योनिकोटिसहस्रेषु |
| यो निक्षेपं नीर्णयति |
| यो निक्षेणं याच्यमानो |
| योऽन्यथा सन्तमात्मानं |
| यो बन्धनवधक्लेशान् |
| यो ब्राह्मण्यामगुप्तायां |
| यो भाषतेऽर्थवैकल्यं |
| यो यथा निक्षिपेद्धस्ते |
| यो यदैषां गुणो देहे |
| यो यस्य धर्म्यो वर्णस्य |
| यो यस्य प्रतिभूस्तिष्ठेत् |
| यो यस्य मांसमश्नाति |
| यो यस्यैषां विवाहानां |
| यो यावन्निह्नुवीतार्थं |
| यो येन पतितेनैषाम् |
| यो यो यावतिथश्चैषां |
| योऽरक्षन् बलिमादत्ते |
| यो राज्ञः प्रतिगृह्णाति |
| योऽर्चितं प्रतिगृण्हाति |
| योऽर्थे शुचिर्हि स शुचिः |
| [ यो लोकत्रयमाविश्य ] |
| यो लोभादधमो जात्या |
| योऽवमन्येत ते मूले |
| यो वै युवाप्यधीयानः |
| यो वैश्यः स्याद् बहुपशुः |
| योऽसाधुभ्योऽर्थमादाय |
| योऽसावतीन्द्रियग्राह्यः |
| योऽस्यात्मनः कारयिता |
| योऽहिंसकानि भूतानि |
| यो ह्यग्निः स द्विजो विप्रैः |
| यो ह्यस्य धर्ममाचष्टे |
| यं तु कर्मणि यस्मिन्सः |
| यं तु पश्येन्निधिं राजा |
| यं पुत्रं परिगृह्णीयात् |
| यं ब्राह्मणस्तु शूद्रायाम् |
| यं मातापितरौ क्लेशं |
| यं वदन्ति तमोभूताः |
| यं शिष्टा ब्राह्मणा ब्रूयुः |
| यः करोति वृतो यस्य |
| यः करोति तु कर्माणि |
| यः कश्चित्कस्यचिद्धर्मः |
| यः क्षिप्तो मर्षयत्यार्तैः |
| यः प्रश्नं वितथं ब्रूयात् |
| यः सङ्गतानि कुरुते |
| यः साधयन्तं छन्देन |
| यः स्रग्व्यपि द्विजोऽधीते |
| यः स्वयं साधयेदर्थम् |
| यः स्वाध्यायमधीतेऽब्दं |
| यः स्वामिनामनुज्ञातं |
| र |
| रक्तानि हृत्वा वासांसि |
| रक्षणादार्यवृत्तानाम् |
| रक्षन्ति स्थविरे पुत्राः |
| रक्षन्धर्मेण भूतानि |
| रक्षार्थमस्य सर्वस्य |
| रक्षांसि च पिशाचाश्च ताम |
| रक्षांसि च पिशाचाश्च मनु |
| रक्षांसि च विलुम्पत्ति |
| रक्षितं वर्धयेच्चैव |
| रक्षितं वर्धयेद् वृध्मा |
| रक्षिता यत्नतोऽपीह |
| रजसाभिप्लुतां नारीं |
| रजसा स्त्री मनोदुष्टा |
| रजस्युपरते साध्वी |
| रजस्वलमनित्यं च |
| रजस्वला च षण्ढश्व |
| रजो भूर्वायुरग्निश्च |
| रञ्जकस्य नृशंसस्य |
| रतिमात्रं फलं तस्य |
| रत्नैश्च पूजयेदेनं |
| रथाश्वं हस्तिनं छत्रं |
| रथं हरेत चाध्वर्युः |
| रम्यमानतसामन्तं |
| रसा रसैनिमातव्याः |
| रहस्याख्यायिनां चैव |
| राक्षसं क्षत्रियस्यैकं |
| राजतैर्भाजनैरेषां |
| राजतो धनमन्विच्छत् |
| राजधर्मान्प्रवक्ष्यामि |
| राजभिः कृतदण्डास्तु |
| राजन्यबन्धोर्द्वाविशे |
| [ राजन्यवैश्ययोश्चैवम् ] |
| राजन्यवैश्ययोस्त्वेवं |
| [ राजन्यवैश्यशूद्राणां ] |
| राजन्यवैश्यौ चेजानौ |
| राजर्त्विक्स्नातकगुरुम् |
| [ राजशासननीता च ] |
| राजस्वं श्रोत्रियस्वं च |
| राजस्नातकयोश्चैव |
| राजा कर्मसु युक्तानां |
| राजा च श्रोत्रियश्चैव |
| राजा तदुपयुञ्जानः |
| राजानः क्षत्रियाश्चैव |
| राजान्तकरणावेतौ |
| राजान्नं तेज आदत्ते |
| राजा भवत्यनेनास्तु |
| राजा विनिर्णयं कुर्यात् |
| राजा स्तेनेन गन्तव्यो |
| राजा हि धर्मषड्भागं |
| राजीवान्सिंहतुण्डांश्च |
| राज्ञञ्च दद्युरुद्वारम् |
| राज्ञश्व धर्ममखिलं |
| राज्ञश्वाधिकृतो विद्वान् |
| राज्ञः क्रोपापहर्त्तृश्च |
| राज्ञाः प्रख्यातभाण्डानि |
| राज्ञा च सर्वयोधेभ्यः |
| राज्ञा दाप्यः सुवर्णं स्यात् |
| [ राज्ञा दास्ये नियोज्या सा |
| राजाऽन्यः सचिवः स्निग्धः |
| राज्ञो वलाथिनः षष्ठे |
| राज्ञोमाहात्मिके स्थाने |
| राज्ञो वृत्तानि सर्वाणि |
| राज्ञोहि रक्षाधिकृताः |
| रात्रिभिर्मासतुल्याभिः |
| रात्रि च तावतीमेव |
| रात्रिः सन्ध्ये च धर्मश्च |
| रात्रिःस्वप्नाय भूतानां |
| रात्रौ च वृक्षमूलानि |
| रात्रौ न विचरेयुस्ते |
| रात्रौ श्राद्धं न कुर्वीत |
| राष्ट्रस्य संग्रहे नित्यं |
| राष्ट्रादेनं बहिः कुर्यात् |
| राष्ट्रिकैःसह तद्राष्ट्रं |
| राष्ट्रेषु रक्षाधिकृतान् |
| रिक्तभाण्डानि यत्किञ्चित् |
| रुक्माभं स्वप्नधीगम्यं |
| रुधिरे च स्रुते गात्रात् |
| रूपद्रव्यविहीनांश्च |
| रूपसत्वगुणोपेताः |
| रेतः सिक्त्वा जले चैव |
| रेतः सेकः स्वयोनीषु |
| रोगोऽग्निर्ज्ञातिमरणं |
| रोमाणि च रहस्यानि |
| ल |
| लक्ष्यं शस्त्रभृतां वा स्यात् |
| ललाटसंमितो राज्ञः |
| लशुनं गृञ्जनं चैव |
| लाभालाभं च पण्यानां |
| लूताहिसरटानां च |
| लोकसंव्यवहारार्थ |
| लोकस्याप्यायने युक्तान् |
| लोकानन्यान् सृजेयुर्ये |
| लोकानां च विवृध्यर्थं |
| लोकेशाधिष्ठितो राजा |
| लोभात्सहस्रं दण्ड्यस्तु |
| लोभान्मोहाद्भयान्मैत्रात् |
| लोभः स्वप्नोऽधृतिः क्रौर्यम् |
| लोष्ठमर्दी तृणच्छेदी |
| लोहशङ्कुमृजीषंच |
| लोहितान्वृक्षनिर्यासान् |
| लौकिकं वैदिकं वापि |
| व |
| [ वचनात्तुल्यदोषःस्यात् ] |
| वणिक्पथं कुसीदं च |
| वत्सस्य ह्यभिशस्तस्य |
| वधेन शुध्यति स्तेनः |
| [ वधेन शुध्यते स्तेनः ] |
| वधेनापि यदा त्वेतान् |
| वध्यवासांसि गृह्णीयुः |
| वध्यांश्च हन्युः सततम् |
| वनस्था अपि राज्यानि |
| वनस्पतिभ्य इत्येवं |
| वनस्पतीनां सर्वेषाम् |
| [ वने वनेचराः कार्याः |
| वने वसेत्तुनियतो |
| वनेषु च विहृत्यैवम् |
| वन्ध्याऽष्टमेधिवेद्याब्दे |
| [ वन्यमूलफलानां च ] |
| वपनं मेखला दण्डः |
| वपुष्मान्वीतभीर्वाग्मी |
| वयसः कर्मणोऽर्थस्य |
| [ वयोऽधिकां नाङ्गहीनां ] |
| वयोभिः खादयत्यन्ये |
| वराहमकराभ्यां वा |
| वरिष्ठमग्निहोत्रेभ्यः |
| वरुणेन यथा पाशैः |
| वरं स्वधर्मो विगुणः |
| [वर्जयेत्पौर्णमासीं च] |
| वर्जयेन्मधु मांसंच गन्धं |
| वर्जयेन्मधु मांसं च भौमानि |
| वर्णक्रमेण सर्वाणि |
| वर्णरूपोपसम्पन्नैः |
| [ वर्णानामानुपूर्व्येण ] |
| वर्णानामाश्रमाणां च |
| वर्णानां सङ्करं चक्रे |
| वर्णानां सान्तरालानां |
| वर्णापेतमविज्ञातम् |
| वर्णं रूपं प्रमाणं च |
| वर्तयंश्चशिलोञ्छाभ्यां |
| वर्तेत याम्यया वृत्या |
| वर्षे वर्षेऽश्वमेधेन |
| वशाऽपुत्रासु चैवं स्यात् |
| वशे कृत्वेन्द्रियग्रामं |
| वसन् दूरतरेग्रामात् |
| वसनस्य दशा ग्राह्या |
| वसा शुक्रमसृङमञ्जा |
| वसित्वा मैथुनं वासः |
| वसिष्ठविहितां वृद्धि |
| वसिष्ठश्चापि शपथं |
| वसीत चर्म चीरं वा |
| वसीरन्नानुपूर्व्येण |
| वसून्वदन्ति तु पितॄन् |
| वसेयुरेते विज्ञानाः |
| वस्त्रं पत्रमलङ्कारम् |
| वस्त्रान्नपानं देयं तु |
| [ वस्त्रान्नपानं देयं च ] |
| वस्त्रापहारकः श्वैत्र्यं |
| वाक् चैव मधुरा श्लक्ष्णा |
| वाक्शस्त्रं वै ब्राह्मणस्य |
| वाग्दण्डजं च पारुष्यं |
| वाग्दण्डयोश्चपारुष्ये |
| वाग्दण्डोऽथ भवेन्मौनम् |
| वाग्दण्डोऽथ मनोदण्डः |
| वाग्दण्डो हन्ति विज्ञानम् |
| वाग्दण्डं प्रथमं कुर्यात् |
| वाग्दुष्टात्तस्कराच्चैव |
| वाग्दैवत्यैश्च चरुभिः |
| वाचा वाचाकृतं कर्म |
| वाचिकं कायिकं चैव |
| वाचिकैः पक्षिमृगतां |
| वाचि प्राणे च पश्यन्तो |
| वाच्यग्निं मित्रमुत्सर्गे |
| वाच्यर्था नियताः सर्वे |
| वाच्येके जुह्वति प्राणं |
| वाणिज्यं कारयेत् वैश्यं |
| वातेन्द्रगुरुवह्नीनां |
| वादयुद्धप्रधानाश्च |
| वादेष्ववचनीयेषु |
| वानरं श्येनभासौ च |
| वानस्पत्यं मूलफलं |
| वान्ताश्युल्कामुखः प्रेतः |
| वान्तो विरिक्तः स्नात्वा तु |
| वायसानां कृमीणां च |
| वायुः कर्मार्ककालौ च |
| वायुवच्चानुगच्छन्ति |
| वायोरपि विकुर्वाणात् |
| वाय्वग्निविप्रमादित्यं |
| वारिदस्तृप्तिमाप्नोति |
| वार्ता कर्मेव वैश्यस्य |
| वार्तायां नित्ययुक्तः स्यात् |
| वार्ध्रीणसस्य मांसेन |
| वार्यन्नगोमहीवासः |
| वार्यपि श्रद्धया दत्तं |
| वाषिकांश्चतुरो मासान् |
| [ वालांश्चमं तथास्थीनि ] |
| वासन्तशारदेर्मध्येः |
| वासांसि मृतचेलानि |
| वासो दद्याद्धयं हत्वा |
| वासोदश्चन्द्रसालोक्यं |
| वाहनानि च सर्वाणि |
| विकमक्रियया नित्यं |
| विकर्मस्थाञ्छौण्डिकांश्च |
| [विकल्प्याविद्यमाने तु ] |
| विक्रयाद्योधर्ंकिंचित् |
| विक्रीणीत तिलाञ्छूद्रान् |
| विक्रोणीते परस्य स्वं |
| विक्रोशन्स्यो यस्य राष्ट्रात् |
| विगतं तु विदेशस्थम् |
| विघसाशी भषेन्नित्यं |
| विघसोभुक्तशेषं तु |
| विघुष्य तु हृतं चोरः |
| विचरेन्नियतो नित्यं |
| विचार्य तस्य वा वृत्तं |
| विचार्य सवपण्यानां |
| विजेतुं प्रयतेतारीन् |
| विट्पण्यमुद्धृतोद्धारं |
| विट्शूद्रयोरेवमेव |
| विट्शूद्रयोस्तु तानेव |
| विड्वराहखरोष्ट्राणाम् |
| विण्मूत्रोत्सर्गसिद्धयर्थम् |
| बितथाभिनिवेशश्च |
| वितथेन व्रुवन्दर्पात् |
| वित्तं बन्धुर्वयः कर्म |
| विदुषा ब्राह्मणेनेदं |
| विदुषे दक्षिणां दत्वा |
| विद्ययैव समं कामं |
| विद्यागुरुष्वेतदेव |
| विद्यातपोभ्यां भूतात्मा |
| विद्यातपोविवृद्ध्यर्थं |
| विद्यातपः समृद्धेषु |
| विद्यादुत्सादयेच्चैव |
| विद्याधनन्तु यद् यस्य |
| विद्या ब्राह्मणमेत्याह |
| विद्यार्थंषट् यशोऽर्थंवा |
| विद्या शिल्पं भृतिः सेवा |
| विद्युतोऽशनिमेघांश्च |
| विद्युत्स्तनितवर्षेषु |
| विद्वद्भिः सेवितः सद्भिः |
| विद्वांस्तु ब्राह्मणो दृष्ट्वा |
| विधवायां नियुक्तस्तु |
| विधवायां नियोगार्थे |
| विघातो शासिता वक्ता |
| विधाय वृत्तिं भार्यायाः |
| विधाय प्रोषिते वृत्तिम् |
| विधियज्ञाज्जपयज्ञः |
| विधिवत् प्रतिगृह्यापि |
| विधिवद् ग्राहयामास |
| विधिवद्वन्दनं कुर्यात् |
| विधूमे सन्नमुसले |
| विनश्यत्याशु तत्कृत्स्नं |
| विनोद्भिरप्सु वाप्यार्त्तः |
| [विना पुरुषकारेण ] |
| विनाशं व्रजति क्षिप्रं |
| विनीतवेषाभरणः |
| विनीतात्मा हि नृपतिः |
| विनीतस्तु व्रजेन्नित्यं |
| विन्यसेत्प्रयतः पूर्व |
| विपणेन च जीवन्तो |
| विपरीतं नयन्तस्तु |
| [ विप्रकृष्टेऽध्वनो यत्र] |
| [ विप्रक्षत्रियवत्कार्यो ] |
| विप्रदुष्टां स्त्रियं भर्त्ता |
| विप्रयोगं प्रियैश्चैव |
| विप्रवद्वाऽपि तं श्राद्धे |
| विप्रसेवैव शूद्रस्य |
| विप्रस्य तन्निमित्ते वा |
| विप्रस्य त्रिषु वर्णेषु |
| विप्रस्य विदुषो देहे |
| विप्रस्यौद्धारिकं देयं |
| विप्रः शुद्ध्यत्यपः स्पृष्ट्वा |
| [ विप्रः शुद्ध्येद् दशाहेन ] |
| विप्राणां ज्ञानतो ज्यैष्ठ्यं |
| विप्राणां वेदविदुषाम् |
| विप्रान्तिके पितॄन् ध्यायन |
| विप्राः प्राहुस्तथा चैतत् |
| विप्रोष्य तूपसङ्ग्राह्या |
| विप्रोष्य पादग्रहणं |
| विप्लुतौ शूद्रवद्दण्ड्यौ |
| विभक्ताःसह जीवन्तः |
| विभागधर्मं द्यूतं च |
| विमुखा बान्धवा यान्ति |
| वियुज्यतेऽर्थधर्माभ्यां |
| विरमेत्पक्षिणीं रात्रिं |
| विराट्सुताः सोमसदः |
| विरुद्धा च विगीता च |
| विवशः शतमाजातीः |
| विवादं सम्प्रवक्ष्यामि |
| विवादेवा विनिर्जित्य |
| विवास्यो वा भवेद्राष्ट्रांत् |
| विविक्तेषु च तुष्यन्ति |
| विविधानि च रत्नानि |
| विविधानि च शिल्पानि |
| विविधाश्चैवसंपीडाः |
| विविधाश्चोपनिषदीः |
| विवृध्यर्थं स्ववंशस्य |
| विंशतीशस्तु तत्सर्वं |
| विंशतीशं शतेशं च |
| विशिष्टं कुत्रचिद् बीजम् |
| विशीलःकामवृत्तो वा |
| विशुध्यति त्रिरात्रेण |
| विशेषतोऽसहायेन |
| विश्वजन्यमिमं पुण्यं |
| विश्वासाद्भयमुत्पन्नं |
| विश्वेभ्यश्चैव देवेभ्यो |
| विश्वैश्चदेवैः साध्यैश्च |
| विषघ्नानि च रत्नानि |
| विषघ्नैरगदैश्वास्य |
| विषयाणां ग्रहीतृणि |
| विषयेषु च सज्जन्त्यः |
| विषयेषु प्रजुष्टानि |
| विषयेष्वप्रसक्तिश्च |
| विषयोपसेवा चाजस्रं |
| विषादप्यमृतं ग्राह्यं |
| विष्ठा वार्धुषिकस्यान्नं |
| विसम्वदेन्नरो लोभात् |
| विसृज्य च प्रजाः सर्वाः |
| विसृज्य ध्यानयोगेन |
| विसृज्य ब्राह्मणास्तांस्तु |
| विस्तीर्यते यशो लोके |
| विस्रब्धंब्राह्मणः शूद्रात् |
| विहङ्गमहिषीणां च |
| विहृत्य तु यथाकालं |
| वीक्ष्यान्धो नवतेः काणः |
| वीतशोकभयो विप्रो |
| वृकवच्चावलुम्पेत |
| वृको मृगेभं व्याघ्रोऽश्वम् |
| वृक्षगुल्मावृते चापैः |
| वृत्तिं तत्र प्रकुर्वीत |
| वृत्ते शरावसम्पाते |
| वृत्तीनां लक्षणं चैव |
| वृथा कृसरसंयावं |
| वृथा पशुध्नः प्राप्नोति |
| वृथालम्भेऽनुगच्छेद्गां |
| वृथा सङ्करजातानाम् |
| वृथा हि शपथं कुर्वन् |
| वृद्धसेवी हि सततं |
| वृद्धांश्च नित्यं सेवेत |
| वृद्धौ च मातापितरौ |
| वृषभैकसहस्त्रा गा |
| वृषभैकादशा गाश्च |
| वृषभैकादशा वापि |
| वृषलत्वं गता लोके |
| वृषलं तं विदुर्देवाः |
| वृषलीफेनपीतस्य |
| वृषो हि भगवान् धर्मः |
| वेणुवैदलभाण्डानां |
| वेतनस्यैव चादानं |
| वेदतत्वार्थविदुषे |
| वेदत्रयान्निरदुहद् |
| वेदप्रदानादाचार्यं |
| वेदमध्येष्यमाणश्च |
| वेदमेव सदाभ्यस्येत् |
| वेदमेवाभ्यसेन्नित्यं |
| वेदयज्ञैरहीनानां |
| वेदविच्चापि विप्रोऽस्य |
| वेदविद्याव्रतस्नातान् |
| वेदवित्सु विविक्तेषु |
| वेदशब्देभ्य एवादौ |
| वेदशास्त्रार्थतत्त्वज्ञः |
| वेदसंन्यासतः शूद्राः |
| वेदसंन्यासिकानां तु |
| वेदस्याधीत्य वाप्यन्तं |
| वेदाङ्गानि च सर्वाणि |
| वेदादेव प्रसूयन्ते |
| वेदानधीत्यवे दौ वा |
| वेदान्तं विधिवच्छ्रुत्वा |
| वेदाभ्यासस्तपोज्ञानमिन्द्रि |
| वेदाभ्यासस्तपोज्ञानं शौचम् |
| वेदाभ्यासेनसततं |
| वेदाभ्यासोऽन्वहं शक्त्या |
| वेदाभ्यासो ब्राह्मणस्य |
| वेदाभ्यासो हि विप्रस्य |
| वेदार्थवित्प्रवक्ताच |
| वेदास्त्यागश्च यज्ञाश्च |
| वेदोक्तमायुर्मर्त्यानां |
| वेदोऽखिलो धर्ममूलं |
| वेदादितं स्वकं कर्म |
| वेदोदितानां नित्यानाम् |
| वेदोपकरणे चैव |
| वेदः कृत्स्नोऽधिगन्तव्यः |
| वेदः स्मृतिः सदाचारः |
| वेनो विनष्टोऽविनयात् |
| वेषवाग्बुद्धिसारूप्यं |
| वेषाभरणसंशुद्धाः |
| [ वैकारिकं तैजसं च ] |
| वैगुण्याज्जन्मनः पूर्वः |
| वैणवीं धारयेद्यष्टिं |
| वैतानिकं च जुहुयात् |
| वैदिके कर्मयोगे तु |
| वैदिकैः कर्मभिः पुण्यैः |
| वैदेहकानां स्त्रीकार्य |
| वैदेहकेन त्वम्बष्ठ्यां |
| वैदेहिकादन्ध्रमेदौ |
| वैरिणं नोपसेवेत |
| वैवाहिको विधिः स्त्रीणां |
| वैवाहिकेऽग्नौ कुर्वीत |
| वैशेष्यात् प्रकृतिश्रैष्ठ्यात् |
| [ वैश्यक्षत्रिययोः शूद्रे] |
| वैश्यराजन्यविप्रासु |
| वैश्यवच्छौचकल्पश्च |
| वैश्यवृत्तिमनातिष्ठन् |
| वैश्यवृत्त्यापि जीवंस्तु |
| वैश्यशूद्रापचारं च |
| वैश्यशूद्रावपि प्राप्तौ |
| वैश्यशूद्रौ प्रयत्नेन |
| वैश्यशूद्रौसखा चैव |
| वैश्यश्चेत् क्षत्रियां गुप्ताम् |
| वैश्यस्तुकृतसंस्कारः |
| वैश्यस्य तु तपो वार्ता |
| वैश्यस्य धनसंयुक्तं |
| वैश्यस्य वर्णे चौकस्मिन् |
| वैश्याजः सार्धमेवांशं |
| वैश्यात्तु जायते व्रात्यात् |
| वैश्यात् मागधवैदेहौ |
| वैश्यानां धान्यधनतः |
| वैश्यानामाज्यपा नाम |
| [वैश्यान्नमन्नमित्याहुः] |
| वैश्यान्मागधवैदेहौ |
| वैश्यापुत्रो हरेद् व्द्यंशं |
| वैश्ये चेच्छति नान्येन |
| वैश्येऽप्यर्धशतं द्वे वा |
| वैश्येऽष्टमांशो वृत्तस्थे |
| वैश्ये स्यादर्धपञ्चाशत् |
| वैश्योऽजीवन् स्वधर्मेण |
| वैश्योऽद्भिः प्राशिताभिस्तु |
| [ वैश्यो द्वापरमित्याहुः ] |
| वैश्यं क्षेमं समागम्य |
| वैश्यं पञ्चशतं कुर्यात् |
| वैश्यम्प्रति तथैवैते |
| वैश्यः पञ्चदशाहेन |
| वैश्यः प्रतोदं रश्मीन्वा |
| वैश्यः सर्वस्वदण्डः स्यात् |
| वैश्वदेवस्य सिद्धस्य |
| वैश्वदेवे तु निर्वृत्ते |
| वैश्वदेवं हि नामैतत् |
| वोढुः स गर्भो भवति |
| व्यत्यस्तपाणिना कार्यं |
| व्यपेतकल्मषो नित्यं |
| व्यपेतकल्मषोऽभ्येति |
| व्यपोह्य किल्बिषं सर्वं |
| व्यभिचारात्तु भर्त्तुःस्त्री |
| व्यभिचारात्तु भर्तुः स्त्री |
| व्यभिचारेण वर्णानाम् |
| व्यवहारान्दिदृक्षुस्तु |
| व्यवहारेण जीवन्तं |
| व्यवहारो मिथस्तेषां |
| व्यसनस्य च मृत्योश्च |
| व्यसनानि दुरन्तानि |
| व्यसन्यधोऽधो व्रजति |
| व्यस्तैश्चैव समस्तैश्च |
| व्याधाञ्छाकुनिकान् गोपान् |
| व्याधिता वाऽधिवेत्तव्या |
| व्याधितां विप्रदुष्टां वा |
| व्यायम्याप्लुत्य मध्याह्ने |
| व्यालग्राहानुञ्छवृत्तीन् |
| व्याहृतिप्रणवैर्युक्ता |
| व्रतचर्योपचारं च |
| व्रतवद् देवदैवत्ये |
| व्रतस्थमपि दौहित्रं |
| व्रतानि यमधर्माश्च |
| व्रतेन पापं प्रच्छाद्य |
| व्रतोपवासौ मौनं च |
| व्रात्यता बान्धवत्यागः |
| व्रात्यया सह संवासे |
| व्रात्यात्तु जायते विप्रात् |
| व्रात्यानां याजनं कृत्वा |
| व्रीहयश्शालयो मुद्गाः |
| श |
| शक्तंकर्मण्यदुष्टं च |
| शक्तः परजने दाता |
| शक्तितो नाभिधावन्तः |
| शक्तितोऽपचमानेभ्यः |
| शक्तिंचोभयतस्तीक्ष्णां |
| शक्तिं चावेक्ष्य दाक्ष्यं च |
| शक्ति चावेक्ष्य पापं च |
| शक्तेनापि हि शूद्रेण |
| शठो मिथ्याविनीतश्च |
| शणसूत्रमयं राज्ञः |
| शतमश्वानृते हन्ति |
| शतानि पञ्च दण्ड्यःस्यात्सह |
| शतानि पञ्च दण्ड्यः स्यादज्ञा |
| शतानि पञ्च दण्ड्यःस्यादिच्छ |
| शतायुश्चैव विज्ञेया |
| शतं दशसहस्राणि |
| शतं ब्राह्मणमाक्रुश्य |
| शतं वर्षाणि तामिस्रे |
| शत्रु सेविनि मित्रे च |
| शनकैस्तु क्रियालोपात् |
| शनैरावर्तमानस्तु |
| शब्दःस्पर्शश्चरूपञ्च |
| शम्यापातास्त्रयो वाऽपि |
| शयनस्थो न भुञ्जीत |
| शयानः प्रौढपादश्च |
| शय्यासनमलङ्कारं |
| शय्यासनस्थश्चैवैनं |
| शय्यासनेऽध्याचरिते |
| शय्यां गृहान्कुशान्गन्धान् |
| शरणागतहन्तृंश्च |
| शरणागतं परित्यज्य |
| शरणेष्वममश्चैव |
| शरान्कुब्जकगुल्मांश्र |
| शरीरकर्षणात्प्राणाः |
| शरीरजैः कर्मदोषैः |
| शरीरस्थात्यये चैव |
| शरीरेण समं नाशं |
| शरीरं चैव वाचं च |
| शरः क्षत्रियया ग्राह्यः |
| शमैवद् ब्राह्मणस्य स्यात् |
| शल्यं चास्य न कृन्तन्ति |
| शवं तत्पृष्टिनं चैव |
| शवस्पृशो विशुध्यन्ति |
| शशकूर्मयास्तु मांसेन |
| शस्त्रास्त्रभृत्त्वंक्षत्रस्य |
| शस्त्रेण वैश्यान्रक्षित्वा |
| शस्त्रं द्विजातिभिर्ग्राह्यं |
| शंसेद् ग्रामशतेशस्तु |
| शंसेद् ग्रामदशेशाय |
| शाकमूलफलानां च |
| शाखान्तगमयाध्वर्यु |
| शारङ्गी मन्दपालेन |
| शारीरं धनसंयुक्तं |
| शारीरं यातनार्थीयं |
| शारीरं शौचमिच्छन्हि |
| [ शारीरस्य हि दण्डस्य ] |
| शाल्मलीन्सालतालांश्च |
| शाल्मलीफलके श्लक्ष्णे |
| शासनाद्वा विमोक्षाद्वा |
| [ शास्त्रस्य पारं गत्वा तु ] |
| शिफाविदलरज्वाद्यैः |
| शिरःस्नातश्चतैलेन |
| शिरोभिस्ते गृहीत्वोर्वी |
| [ शिरो वा सर्वगात्राणां |
| शिलानप्युञ्छतो नित्यं |
| शिलोञ्छमप्याददीत |
| शिल्पेन व्यवहारेण |
| शिल्पोपचारयुक्ताश्च |
| शिष्ट्वावा भूमिदेवानाम् |
| शिष्यांश्च शिष्याद्धर्मेण |
| शिष्येण बन्धुना वापि |
| शिष्येभ्यश्च प्रवक्तव्यं |
| शीतातपाभिघातांश्च |
| शुके द्विहायनं वत्सं |
| शुक्तं पर्युषितं चैव |
| शुक्तानि च कषायांश्च |
| शुक्तानि यानि सर्वाणि |
| शुक्लपक्षादिनियतः |
| शुचिना सत्यसन्धेन |
| [ शुचिरग्निः शुचिर्वायुः ] |
| शुचिरुत्कृष्टशुश्रूषुः |
| शुचिं देशं विविक्तं च |
| शुचीनाकरकर्मान्ते |
| शुचौ देशे जपञ्जप्यं |
| शुद्धिर्विजानता कार्या |
| शुद्ध्येद्विप्रो दशाहेन |
| [ शुनाऽऽघ्रातावलीढस्य ] |
| शुनां च पतितानां च |
| शुभाशुभफलं कर्म |
| शुभैः प्रयोगैर्देवत्वम् |
| शुल्कसंज्ञेन मूल्येन |
| शुल्कस्थानम्परिहरन् |
| शुल्कस्थानेषु कुशलाः |
| शुल्कं च द्विगुणं दद्यात् |
| शुल्कं दद्यात्सेवमानः |
| शुल्कं हि गृह्णन्कुरुते |
| शुश्रूषा ब्राह्मणानां च |
| शुश्रूषित्वा नमस्कृत्य |
| शुश्रूषैव तु शूद्रस्य |
| शुष्कवैरंविवादं च |
| शुष्काणि भुक्त्वा मांसानि |
| शूद्रन्तु कारयेद् दास्यं |
| शूद्रविट्क्षत्रविप्राणाम् |
| शूद्रशिष्यो गुरुश्चैव |
| शूद्रस्तु यस्मिन्कस्मिन्वा |
| शूद्रस्तु वृत्तिमाकाङ्क्षन् |
| शूद्रस्य तु सवर्णैव |
| शुद्राणांतु सधर्माणः |
| शूद्राणां मासिकं कार्यम् |
| शूद्राज्जातो निषाद्यांतु |
| शूद्रादायोगवः क्षत्ता |
| शूद्रायां क्षत्रियविशोः |
| शूद्रायां ब्राह्मणाज्जातः |
| शूद्रावेदी पतत्यत्रेः |
| शूद्राश्च सन्तः शूद्राणां |
| शूद्रां शयनमारोप्य |
| शूद्रेण हि समस्तावद् |
| शूद्रैव भार्या शूद्रस्य |
| शूद्रो गुप्तमगुप्तं वा |
| शूद्रोच्छिष्टाश्च पीत्वापः |
| शूद्रोत्पन्नांशपापीयान् |
| शूद्रो हि धनमासाद्य |
| शूद्रो ब्राह्मणतामेति |
| शून्यानि चाप्यगाराणि |
| शूले मत्स्यानिवापक्ष्यन् |
| शृगालयोनिं प्राप्नोति |
| शलुंगव्यं च पेयृषं |
| शेषमात्मनि युञ्जीत |
| शेषाणामानृशंस्यार्थं |
| शेषास्तमुपजीवेयुः |
| शेषे त्वेकादशगुणं |
| शेषेऽप्येकादशगुणं |
| शैलूषतुन्नवायान्नं |
| शोणितं यावतः पांसून् |
| शोणितं यावतः पांसून् |
| शोचन्ति जामयो यत्र |
| [ शौचमिज्या तपो दानं ] |
| शौचं यथाहं कर्तव्यं |
| शौचाशौचं हि मर्त्यानां |
| शौचे धर्मेऽन्नपक्त्यां च |
| शौचेप्सुः सर्वदाचामेत् |
| शौनकस्य सुतोत्पत्या |
| शौर्यकर्मापदेशैश्च |
| श्मशानगोचरं सूते |
| श्मशानेष्वपि तेजस्वी |
| श्रद्दधानोऽनसूयश्च |
| श्रद्दधानः शुभां विद्यां |
| श्रद्धयेष्टं च पूर्तं च |
| श्रद्धाकृते ह्यक्षये ते |
| श्रद्धाचनो मा व्यगमद् |
| [ श्राद्धदः पञ्चदश्यां च ] |
| श्रद्धापूतं वदान्यस्य |
| श्राद्धभुक् पुनरश्नाति |
| श्राद्धभुग्वृषलीतल्पं |
| श्राद्धं भुक्त्वा य उच्छिष्टं |
| श्राद्धे प्रशस्तास्तिथयो |
| श्रावण्यां प्रौष्ठपद्यां वा |
| श्रियं प्रत्यङ्मुखो भुङ्क्ते |
| [ श्रीकामो वर्जयेन्नित्यं ] |
| श्रीफलं शुपट्टानां |
| श्रुतवृत्ते विदित्वाऽस्य |
| श्रुतवृत्तोपपन्ने वा |
| श्रुतशीले च विज्ञाय |
| श्रुतं देशं च जातिं च |
| श्रुतिप्रामाण्यतो विद्वान् |
| श्रुतिद्वधं तु यत्र स्यात् |
| श्रुतिस्तु वेदो विज्ञेयः |
| श्रुतिस्मृत्युदितं धर्मं |
| श्रुतिस्मृत्युदितं सम्यङ् |
| [ श्रुतिं पश्यन्ति मुनयः ] |
| श्रुतीरथर्वाङ्गिरसीः |
| श्रुत्वा स्वपृष्ट्वा च दृष्ट्वा च |
| श्रुत्वैतानृषयो धर्मान् |
| श्रूयतां येन दोषेण |
| श्रेयस्करतरं ज्ञेयं |
| श्रेयसः श्रेयसो लाभे |
| श्रेयःसु गुरुवद्वृत्तिं |
| श्रैष्ठयेनाभिजनेनेदं |
| श्रोत्रं स्वक्चक्षुषी जिह्वा |
| श्रोत्रियस्य कदर्यस्य |
| श्रोत्रियान्वयजाश्चैव |
| श्रोत्रियायैव देयानि |
| श्रोत्रिये तूपसंपन्ने |
| श्रोत्रियेषूपकुर्वंश्च |
| श्रोत्रियंव्याधितार्त्तौ च |
| श्रोत्रियः श्रोत्रियं साधुं |
| श्लेष्मनिष्ट्यूतवान्तानि |
| श्षलेमा दूषिका स्वेदो |
| श्वक्रीडी श्येनजावी च |
| श्वखरोष्ट्र च रुवति |
| श्वगोधोलुककाकांश्च |
| श्ववतांशौण्डिकानां च |
| श्वभिर्हतस्य यन्मांसम् |
| श्वमांसमिच्छन्नार्त्तोऽत्तुं |
| श्वशृगालखरोर्दष्टः |
| श्वसूकरखरोष्ट्राणाम् |
| श्वावित्कृतान्नं विविधं |
| श्वाविधं शल्यकं गोधां |
| श्वा तु दृष्टिनिपातेन |
| ष |
| षट्कमको भवत्येषां |
| [ षट्भिस्त्रिभिरथैकेन ] |
| षट्त्रिंशदाब्दिकं चर्यं |
| षट्सु षट्सु च मासेषु |
| षड् ऋतूंश्च नमस्कुर्याद् |
| षडानुपूर्व्या विप्रल्य |
| [ षण्टस्य कुलटायाश्च ] |
| षण्णान्तु कर्मणामस्य |
| षण्णामेषान्तु सर्वेषाम् |
| [ षण्मासनिचयो वापि ] |
| षण्मासनिचयो वा स्यात् |
| षण्मासांश्छाममांसेन |
| षष्ठं तु क्षेत्रजस्यांशम् |
| षष्टान्नकालता मांसम् |
| षष्ठेऽन्नप्राशनं मासि |
| [ षष्ट्यष्टम्यौ त्वमावार्स्या ] |
| [ षष्ठ्यां दूतमवाप्नोति ] |
| षाण्मासिकस्तथा च्छादः |
| षोडशैव तु वैश्यस्य |
| स |
| स एव ता आददीत |
| स एव दद्याद् द्वौ पिण्डौ |
| स एव धर्मजः पुत्रः |
| सकल्पं सरहस्यं च |
| सकामां दूषयंस्तुल्यः |
| स कुवेरः स वरुणः |
| सकृज्जप्त्वास्य वामीयम् |
| स कृत्वा प्राकृतं कृच्छ्रं |
| स कृत्वा प्लवमात्मानं |
| स वृत्स्यांपृथिवीं भुङ्क्ते |
| सकृदंशो निपतति |
| सकृदाह ददानीति |
| स क्रीतकः सुतस्तस्य |
| [ स खिलो मण्डलायंस्तु ] |
| सख्युः पुत्रस्य च स्त्रीषुकुमारी |
| सख्युः पुत्रस्य च स्त्रीषुगुरु |
| स गच्छति परं स्थानं |
| स गच्छत्यञ्जसा विप्रो |
| स गच्छत्युत्तमस्थानं |
| सगुह्योऽन्यस्त्रिवृद्वेदः |
| स गृहेगूढ मुत्पक्षः |
| स गृहेऽपि वसेन्नित्यं |
| स गोहत्याकृतं पापं |
| सचिवान्सप्त चाष्टौवा |
| सचेत्तु पथि संरुद्धः |
| सचैलो बहिराप्लुत्य |
| सजातिजानन्तरजाः |
| स जीवन्नेव शूद्रत्वं |
| स जीवंश्च मृतश्चैव |
| सज्जयन्ति हि ते नारीः |
| सज्योतिः स्यादनध्यायः |
| स ज्ञेयो यज्ञियो देशो |
| स तथैव ग्रहीतव्यः |
| स तदा तद्गुणप्रायं |
| स तदेव स्वयं भेजे |
| [ स तपस्वी सदा विप्रः ] |
| स तस्यैव व्रतं कुर्यात् |
| स तस्योत्पादयेत्तुष्टिं |
| स ताननुपरिक्रामेत् |
| सतानुवाच धर्मात्मा महर्षीन्मानवो भृगुः |
| स तानुवाच धर्मात्मा महर्षीन्मानवो भृगुः |
| स तैः पृष्टस्तथा सम्यक् |
| सत्क्रियां देशकालौच |
| सत्यधर्मार्यवृत्तेषु |
| सत्यपूतां वदेद्वाचं |
| सत्यमर्थं च संपश्येत् |
| सत्यमुक्त्वा तु विप्रेषु |
| सत्यं ब्रूयात्प्रियं ब्रूयात् |
| सत्यं साक्ष्ये ब्रुवन् साक्षी |
| [ सत्यं स्वर्गस्य सोपानं |
| सत्या न भाषा भवति |
| सत्यानृतं तु वाणिज्यं |
| सत्यानृताभ्यामपि वा |
| [ सत्यां वाचमहिंस्रां च ] |
| सत्येन पूयते साक्षी |
| सत्येन शापयेद्विप्रं |
| [ सत्रधर्मप्रवृत्तस्य ] |
| सत्रंहि वर्धते तस्य |
| स त्रीण्यहान्युपवसेत् |
| स त्वप्सुतं घटं प्राप्य |
| सत्वस्य लक्षणं धर्मः |
| सत्त्वं ज्ञानं तमोऽज्ञानम् |
| सत्वं रजस्तमश्चैव |
| स दण्डं प्राप्नुयान्माषं |
| स दण्ड्यः कृष्णलान्यष्टौ |
| स दत्वा निर्जितां वृद्धि |
| सदा प्रहृष्टया भाव्यम् |
| [ सदा यजति यज्ञेन ] |
| स दीर्घस्यापि कालस्य |
| सदृशन्तु प्रकुर्याद् यम् |
| सदृशं प्रीतिसंयुक्तं |
| सदृशस्त्रीषु जातानाम् |
| सदृशानेव तानाहुः |
| सद्भिराचरितं यत्स्यात् |
| सद्यः पतति मांसेन |
| सद्यः प्रक्षालको वा स्यात् |
| [ सद्यः प्रक्षालिको वा स्यात् ] |
| सद्यः सन्तिष्ठते यज्ञः |
| स द्वौ कार्षापणौ दद्यात् |
| स नाप्नोति फलं तस्य |
| स निर्भाज्यः स्वकादंशात् |
| [ सञ्चयं कुरुते यस्तु ] |
| सञ्जीवनं महावीचि |
| सञ्जीवयति चाजस्रं |
| सन्तोषमूलं हि सुखं |
| सन्धिं छित्वा तु ये चौर्यम् |
| [ सन्धिविग्रहकालज्ञान् |
| सन्ध्ययोरुभयोश्चैव |
| सन्निधातृंश्चमोषस्य |
| सन्निधावेष वै कल्पः |
| सन्नियम्येन्द्रियग्रामं |
| सन्निवेश्यात्ममात्रासु |
| [सन्यसेत्सर्वकर्माणि |
| सन्यस्य सर्वकर्माणि |
| स पर्यायेण यातीमान् |
| स पापकृत्तमो लोके |
| स पापात्मा परे लोके |
| स पाविष्ठो विवाहानां |
| सपारयन्नेव शवः |
| सपालः शतदण्डार्हः |
| सपालान्वा विपालान्वा |
| सपिण्डता तु पुरुषे |
| स पीतसोमपूर्वोऽपि |
| सप्तकस्यास्य वर्गस्य |
| सप्तगारांश्चरेद्भक्षं |
| सप्तद्वारावकीर्णो च |
| सप्त प्रकृतयो ह्येताः |
| सप्तरात्रं व्रतं कुर्यात् |
| सप्त वित्तागमा धर्म्याः |
| सप्ताङ्गस्येह राज्यस्य |
| सप्तानां प्रकृतीनान्तु |
| [ सप्तोदूधृत्य ततः पिण्डान् ] |
| स प्रेत्य पशुतां याति |
| सब्रह्मचारिण्येकाहम् |
| स ब्रह्म परमभ्येति |
| स ब्रह्मस्तेयसंयुक्तो |
| सभान्तः साक्षिणः प्राप्तान् |
| सभाप्रपापूपशाला |
| सभामेव प्रविश्याग्र्यां |
| सभां वा न प्रवेष्टव्यं |
| सभुञ्जानो न जानाति |
| समक्षदर्शनात्साक्ष्यं |
| समता चैव सर्वस्मिन् |
| सममब्राह्मणे दानं |
| समवर्णासु ये जाताः |
| समवर्णे द्विजातीनां |
| समवस्कन्दयेच्चैनं |
| समस्तत्र विभागः स्याज्ज्येष्ठ |
| समस्तत्र विभागः स्याज्ज्यैष्ठ्यं |
| समस्तत्र विभागः स्यादपित्र्य |
| समस्तत्र विभागः स्यादिति |
| समस्तानां च कार्येषु |
| स महीमखिलां भुञ्जन् |
| स माता स पिता ज्ञेयः |
| समानयानकर्मा च |
| समानशयने चैव |
| समानोदकभावस्तु |
| समाप्ते तूदकं कृत्वा |
| समाप्ते द्वादशे वर्षे |
| समाप्नुयाद् दमं पूर्वं |
| समाविशति संसृष्टः |
| समाहर्तु प्रकुर्वीत |
| समाहृत्य तु तड्गैक्षं |
| सभीक्ष्यकारिणं प्राज्ञं |
| समीक्ष्य कुलवर्मोश्च |
| समीक्ष्य स घृतः सम्यक् |
| समुत्कर्षापकर्षास्तु |
| समुत्थानव्ययं दाप्यः |
| समुद्रयानकुशला |
| समुद्रयायी वन्दी च |
| समुद्रे नाप्नुयात्किंचित् |
| समुत्पत्तिं व मांसस्य |
| समुपोढेषु कामेषु |
| समुत्सृजेत्साहसिकान् |
| समुत्सृजेद् भुक्तवर्ता |
| समुत्सृजेद् राजमार्गे |
| स मूढो नरकं याति |
| समेऽपुमान्पुंस्त्रियौ वा |
| समेषु तु गुणोत्कृष्टान् |
| सर्मोह विषमं यस्तु |
| समोत्तमाधमै राजा |
| समोऽवकृष्टजातिस्तु |
| समं पश्यन्नात्मयाजी |
| समः सर्वेषु भूतेषु |
| सम्पन्नमित्यभ्युदये |
| सम्प्रधार्याब्रवीद्धाता |
| सम्बन्धिनो ह्यपां लोके |
| सम्भवश्वास्य सर्वस्य |
| सम्भवांश्च वियोनीषु |
| सम्भूय स्वानि कर्माणि |
| सम्भोगो दृश्यते यत्र |
| सम्यक् प्रणिहितं चार्थं |
| सम्यगथसमाहर्तृृन् |
| सम्यग्दर्शनसम्पन्नः |
| सम्यङ् निविष्टदेशस्तु |
| सम्वत्सरं यवाहारः |
| स यदि प्रतिपद्येत् |
| स याच्यः प्राड्विवाकेन |
| स याति भासतां विप्रः |
| सरस्वतीदृषद्वत्योः |
| [ स रहस्यं च संवादं ] |
| स राजा पुरुषो दण्डः |
| स राज्ञा तच्चतुर्भागं |
| सरितः सागराञ्छेलान् |
| सर्व एव विकर्मस्थाः |
| सर्वकण्टकपापिष्टम् |
| सर्वतो धर्मषड्भागो |
| सर्वतः प्रतिगृह्णीयात् |
| सर्वतः प्रतिगृह्णीयान्न तु |
| सर्वतः प्रतिगृण्हीयान्मध्व |
| सर्वत्र तु सदो देयः |
| सर्वथा ब्राह्मणाः पूज्याः |
| सर्वथा वर्तते यज्ञः |
| सर्वद्रव्याणि कुप्यं च |
| सर्वद्वन्द्वविनिर्मुक्तः |
| सर्वधर्मविदो लुब्धा |
| सर्वभूतप्रसूतिर्हि |
| सर्वभूतमयोऽचिन्त्यः |
| सर्वभूतेषु चात्मानम् |
| सर्वमात्मनि सम्पश्येत् |
| सर्वरत्नानि राजा तु |
| सर्वलक्षणहीनोऽपि |
| सर्वलोकप्रकोपश्च |
| सर्वलोकाधिपत्यं च |
| सर्ववर्णषु तुल्यासु |
| [ सर्वविश्वासिनः सत्यान् ] |
| सर्वस्य तपसो मूलं |
| सर्वस्यास्य तु सर्गस्य |
| सर्वस्यास्य प्रपश्यन्तः |
| सर्वस्यास्य यथान्यायं |
| सर्वस्यैवास्य सर्गस्य |
| सर्वस्वहारमर्हन्ति |
| सर्वस्वं वेदविदुषे |
| सर्वं केर्मेदमायत्तं |
| सर्वं च तान्तवं रक्तम् |
| सर्वं च तिलसम्बद्धं |
| सर्वं च दंशमशकं |
| सर्वं तु तपसा साध्यं |
| सर्वं तु समवेक्ष्येदं |
| सर्वं तु सुकृतमादत्ते |
| सर्वं परवशं दुखं |
| सर्वं भूम्यमृते हन्ति |
| सर्वं वापि चरेद् ग्रामं |
| सर्वं वा रिक्थजातन्तत् |
| सर्वं श्रुणुत तं विप्राः |
| सर्वं स्वं ब्राह्मणस्येद् |
| सर्वं ह्यात्मनि संपश्यन् |
| सर्वाकरेष्वधीकारः |
| सर्वाकुशलमोक्षाय |
| सर्वाणि ज्ञातिकार्याणि |
| सर्वाम्परित्यजेदर्थान् |
| सर्वान्बलकृतानर्थान् |
| सर्वान् रसानपोहेत |
| सर्वान्संसाधयेदर्थान् |
| सर्वासामेकपत्नीनाम् |
| सर्वस्ता निष्फलाः प्रेत्य |
| सर्वोस्तांस्तेन पुत्रेण |
| सर्वोस्तांस्तेन पुत्रेण |
| [ सर्वे चोत्तमवर्णास्तु ] |
| सर्वेण तु प्रयत्नेन |
| सर्वे तस्थादृता धर्माः |
| सर्वे ते जपयज्ञस्य |
| सर्वे ते नरकं यान्ति |
| सर्वेऽपि क्रमशस्त्वेते |
| सर्वे पृक्पृथग्दड्याः |
| सर्वेषां तु विदित्वैषां |
| सर्वेषां तु विशिष्टेन |
| सर्वेषां तु स नामानि |
| सर्वेषां ब्राह्मणो विद्यात् |
| सर्वेषां शावमाशौचम् |
| सर्वेषान्धनजातानाम् |
| सर्वेषामपि चैतेषाम् |
| सर्वेषामपि चैतेषाम् |
| सर्वेषामपि तु न्याय्यम् |
| सर्वेषामप्यभावे तु |
| सर्वेषामर्धिनो मुख्याः |
| सर्वेषामेव दानानां |
| सर्वेषामेव शौचानाम् |
| सर्वेष्वेव व्रतेष्वेवं |
| सर्वैरूपायैरन्विच्छेत् |
| सर्वो दण्डजितो लोको |
| सर्वोपायैस्तथा कुर्य्यात् |
| सर्षपाः षट् यवो मध्यः |
| स लिङ्गिनां हरत्येनः |
| स लोके प्रियतां याति |
| सवर्णाग्रे द्विजातीनां |
| सवासा जलमाप्लुत्य युद्धो |
| सवासा जलमाप्लुत्य सद्य |
| स विज्ञेयः परो धर्मो |
| स विद्यादस्य कृत्येषु |
| स विधूयेह पाप्मानं |
| स विनाशं व्रजत्याशु विद्वेषं |
| सविनाशं व्रजत्याशु सूचका |
| स वै सर्वमवाप्नोति |
| सव्याहृतिप्रणवकाः |
| सव्येन सव्यः स्प्रष्टव्यः |
| सव्ये प्राचीन आवीती |
| स शतं प्राप्नुयाद् दण्डं |
| स शुद्रवद् बहिष्कार्यः |
| स सन्धोर्यः प्रयत्नेन |
| स सर्वसमतामेत्य |
| स सर्वस्य हितप्रेप्सुः |
| स सर्वोऽभिहितो वेदे |
| ससहायः स हन्तव्या |
| सस्यान्ते नवसस्येष्टया |
| स साधुभिर्षहिष्कार्यो |
| स स्वर्गाच्च्यवते लोकात् |
| सह खट्वासनं चैव |
| सह द्यावापृथिव्योश्च |
| सह पिण्डक्रियायां तु |
| स हरेटौव तद्रिक्थं |
| सह वाऽपि बजेद्युक्तः |
| सह सर्वाः समुत्पन्नाः |
| सहसकृत्वस्त्वम्यस्य |
| सहस्रशः समेतानां |
| सहस्रं क्षत्रियो दण्ड्यः |
| सहस्रं तु पितृृन्माता |
| सहस्रं ब्राह्मणो दण्डं |
| सहस्रं ब्राह्मणो दण्ड्यः |
| सहस्रं हि सहस्राणां |
| सहासनमभिप्रेप्सुः |
| स हि धर्मार्थमुत्पन्नो |
| स हि स्वाम्यादतिक्रामेत् |
| सहोढं सोपकरणं |
| सहोभौ चरतां धर्म |
| साक्षिणः सन्ति मेत्युक्त्वा |
| [ साक्षिधर्मे विशेषेण ] |
| साक्षिप्रत्यय एव स्यात् |
| स्वाक्षिप्रत्ययसिद्धानि |
| साक्षिप्रश्नविधानं च |
| साक्षी दृष्टश्रुतादन्यत् |
| साक्ष्यभावे तु चत्वारो |
| साक्ष्यभावे प्रणिधिभिः |
| साक्ष्येऽनृतं वदन् पाशैः |
| सा चेत् पुनः प्रदुष्येत्तु |
| सा चेदक्षतयोनिः स्यात् |
| सा तेषां पावनाय स्यात् |
| सा त्रीन्मासान्परित्याज्या |
| साधुषु व्यपदेशार्थं |
| साध्यानां च गणं सूक्ष्मं |
| साऽनुज्ञाप्याधिवेत्तव्या |
| सान्तानिकं यक्ष्यमाणम् |
| साम्त्वेन प्रशमय्यादौ |
| सांपरायिककल्पेन |
| सा प्रशस्ता द्विजातीनां |
| सा भर्तृलोकमाप्नोति |
| सो भर्तृलोकानामाप्नोति |
| सामदण्डौ प्रशंसन्ति |
| सामध्वनावृग्यजुषी |
| सामन्तप्रत्ययो ज्ञेयः |
| सामन्तानामभावे तु |
| सामन्ताश्चेन्मृषा ब्रूयुः |
| सामवेदः स्मृतः पित्र्यं |
| सामादीनामुपायानां |
| साम्ना दानेन भेदेन |
| साम्नां वा सरहस्यानां |
| साम्राज्यकत्सजात्येषु |
| सायम्प्रातश्च जुहुयाद् |
| [ सायं प्रातद्विजातीनां ] |
| सायं त्वन्नस्य सिद्धस्य |
| सारसं रज्जुवालं च |
| सारापराधौ चालोक्य |
| सारासारं च भाण्डानान् |
| सार्ववर्णिकमन्नाद्यं |
| सांवत्सरिकमाप्तैश्च |
| सावित्राञ्छान्तिहोमांश्च |
| सावित्रच जपेन्नित्यम् |
| सावित्रीपतिता व्रात्या |
| सावित्रीमण्यधीयीत |
| सावित्रीमानसारोऽपि |
| सावित्र्यास्तु परं नास्ति |
| सा सद्यःसन्निरोद्धव्या |
| साऽसंवृतं नाम तमः |
| साहसस्य नरः कर्ता |
| साहसे वर्तमानं तु |
| साहसेषु च सर्वेषु |
| सिंहा व्याघ्रा वराहाश्च |
| सीताद्रव्यापहरणे |
| सीदभःः कुप्यमिच्छभिः |
| सीमाज्ञाने नृणां वीक्ष्य |
| सीमायामविषयायां |
| सीमाविनिर्णयं कुर्युः |
| सीमा विवादधर्मश्च |
| सीमावृक्षाच कुर्वीत |
| सीमासन्धिषु कार्याणि |
| सीमां प्रति समुत्पन्ने |
| सुकृतैः शापिताः स्वैःस्वैः |
| सुखस्य नित्यं दातेह |
| सुखं चरति लोकेऽस्मिन् |
| सुखं चेहेच्छता नित्यं |
| सुखं ह्यवमतः शेते |
| सुखाभ्युदयिकं चैव |
| सुगुर्वण्यपहन्स्येनः |
| सुदाः पैजवनश्व |
| सुपरीक्षितमन्ना |
| सुपर्णकन्नराणांद्यं |
| सुप्तां मत्तां प्रमत्तां वा |
| सुप्त्वा श्रुत्वा च भुक्त्वा च |
| सुबीजं चैव सुक्षेत्रे |
| सुयुद्धमेव तत्रापि |
| सुरापानापनुत्यर्थं |
| सुरास्पीत्वा द्विजो मोहात् |
| सुरा णैमलमन्नानाम् |
| सुरूपं वा विरूपं वा |
| सुवर्णकर्तुर्वेणस्य |
| सुवर्णचौरः कौनख्यं |
| सुवर्णरजतादीनां |
| सुवर्णस्तेयकृद्विप्रः |
| सुवासिनःः कुमारीश्च |
| सुसंगृहीतराष्ट्रौ हि |
| सुसंस्कृतोपस्करया |
| सुहृत्स्वजिह्मःस्निग्धेषु |
| सूक्ष्मतां चान्ववेक्षेत |
| सूक्ष्माभ्यो मूर्तिमात्राभ्यः |
| सूक्ष्मेभ्योऽपि प्रसंगेभ्यः |
| सूच्या वज्रेण चैवैतान् |
| सूतकं मातुरेव स्यात् |
| सूतकं मातुरेव स्यात् |
| सूतानामम्बसारथ्यम् |
| सुतो वैदेहकश्चैव |
| सूत्रकार्पासकिण्वानां |
| सूनाचक्रध्वजवतां |
| सूमी ज्वलन्त स्वाश्लिष्येत् |
| सूर्येण ह्यभिनिर्मुकः |
| सुगालयोनि चाप्नोति |
| सृष्टवन्तः प्रजाः स्वाः स्वाः |
| सृष्टिमृष्टिद्विजाश्चायः |
| सृष्टिं ससर्ज चैवेमां |
| सेनापतिबलाध्यक्षौ |
| सेनापत्यं च राज्यं च |
| सेवा श्चवृत्तिराख्याता |
| सेवेतेमांस्तु नियमान् |
| सेह निन्दामवाप्नोति |
| सैरिन्ध्रंवागुरावृत्ति |
| सोऽग्निर्भवति वायुश्च |
| सोऽचिराद् भश्यते राज्यात् |
| सोऽज्येष्ठः स्यादभागश्च |
| सोदर्या विभजेरँस्तम् |
| सोऽनुज्ञातो हरेदंशं |
| सोऽनुभूयासुखोदर्कान् |
| सोऽन्तर्दशाहात्तद् द्रव्यं |
| सोऽपत्यं भ्रातुरुत्पाद्य |
| सोऽभिध्याय शरीरात्स्वात् |
| सोमपा नाम विप्राणां |
| सोमपास्तु कवेः पुत्राः |
| सोमविक्रयणे विष्ठा |
| सोमाग्न्यर्कानिलेन्द्रागांम् |
| सोमाय राज्ञे सत्कृत्य |
| सोमारौद्रन्तु बह्नेना |
| सोऽसहायेन मूढेन |
| सोऽस्य कार्याणि संपश्येत् |
| सौरान्मत्रान्यथोत्साहं |
| सङ्करापात्रकृत्यासु |
| संकरीकरणं ज्ञेयं |
| संकरे जातयस्त्वेताः |
| संकल्पमूलः कामो णै |
| सङ्कीर्णपोनयो येतु |
| संक्रमध्वजयष्टीनाम् |
| संक्षिप्यते यशो लोके |
| संग्रामेष्वनिवर्तित्वं |
| सन्तुष्टो भार्यया भर्ता |
| सन्तोषंपरमास्थाय |
| सन्त्यज्य ग्राममाहारम् |
| सन्धि च विग्रहं चैव |
| सन्धिंतु द्विविधं विद्यात् |
| संध्यां चोपास्य शृणुयात् |
| संध्ययोर्वेदविद्विप्रो |
| संनियस्य तु तान्येव |
| संन्यासेनापहत्येनः |
| संपश्यतः सभृत्यस्य |
| संपूज्य गुरुपत्नीवत् |
| संप्राप्ताय त्वतिथये |
| संप्राप्नुवन्ति दुःखानि |
| संप्रीत्या भुज्यमानानि |
| संभवश्व यथा वस्य |
| सम्भावयति चान्नेन |
| सम्भाषणं सह स्त्रीभिः |
| सम्भूति तस्य तां विद्यात् |
| संभूय च समुत्थानं |
| सम्भोजनी साभिहिता |
| सम्मानाद् ब्राह्मणो नित्यं |
| समाजनोपाञ्जनेन |
| संयमे यत्नमातिष्ठेत |
| संयुक्तस्यापि दैवेन |
| संयुक्तांश्च वियुक्तांश्च |
| संयोगे विप्रयोगे च |
| संयोगं पतितैगत्वा |
| संरक्ष्यमाणो राज्ञा ये |
| संरक्षणार्थं जन्तूनाम् |
| संरक्ष्येत्सर्वतश्चैनं |
| संवत्सरम्प्रतीक्षेत |
| संवत्सरस्यैकमपि |
| संवराभिशस्तस्य |
| संवत्सरेण पतति |
| सवत्सरे व्यतीते तु |
| संवत्सरं तु गव्येन |
| संवाध रूपसंख्यादीन् |
| संविभागश्च भुतेभ्यः |
| संविवेत्तु यथाकालं |
| संशोध्य त्रिविधं मार्गं |
| संश्रयत्येव तच्छीलं |
| संसारगमनं चैव |
| संसारान्प्रतिपद्यन्ते |
| संसृष्टास्तेन वा ये स्युः |
| संस्कर्ता चोपहर्ता च |
| संस्कारस्य विशेषाच्च |
| संस्काराथ शरीरस्य |
| संस्थितस्यानपत्यस्य |
| संस्पृष्ट नैव शुध्येत |
| संहतस्य च मित्रेण |
| संहतान्याधयेदल्पान् |
| संहत्य हस्तावध्येयं |
| संहातं च स्काकोलं |
| स्कन्धेनादाय मुसलं |
| स्तेनगायनयोश्यामनं |
| स्तेनस्यातः प्रवक्ष्यामि |
| स्तेनानां निग्रहादस्य |
| स्तेनानां पापबुद्धीनां |
| स्तेनान्वाजा निगृह्णीयात् |
| स्तेयं च साहसं चैव |
| स्तेयदोषापहर्तृृर्णा |
| स्तेये च स्वपदं कार्यं |
| स्त्रियं स्पृशेददेशे यः |
| स्त्रियश्चैव विशेषेण |
| स्त्रियः श्रियश्च गेहेषु |
| स्त्रिया क्लीवेन च हुते |
| स्त्रियान्तु यद् भवेद् वित्तम् |
| स्त्रियांत रोचमानायां |
| स्त्रियाप्यसम्भवे कार्य्यं |
| स्त्रियोऽप्येतेन कल्पेन |
| स्त्रियो रत्नाम्यथो विद्या |
| स्त्रीक्षीरं चैव वर्ज्यानि |
| स्त्रीणामसंस्कृतानान्तु |
| स्त्रीणां च प्रेक्षणालम्भं |
| स्त्रीणां साक्ष्यै स्त्रियः कुर्युः |
| स्त्रीणां सुखोद्यमक्रूरं |
| स्त्रीधनानि तु ये मोहात् |
| स्त्रीपुंयोगं तापस्थं |
| स्त्रीपुंधर्मो विभागश्च |
| स्त्रीबालब्राह्मणघ्नांश्च |
| स्त्रीबालाभ्युपपत्तौ च |
| स्त्रीवालोन्मत्तवृद्धानाम् |
| स्त्रीबुद्धेरस्थिरत्वात्तु |
| स्त्रीमृक्षः स्तोकको वारि |
| स्त्रीम्लेच्छव्याधितव्यङ्गान् |
| स्त्रीविप्राभ्युपपत्तौ च |
| स्त्रीशूद्रपसिताश्चैव |
| स्त्रीशूद्रविक्षत्रवधः |
| स्त्रीष्वनन्तरजातासु |
| स्त्रीसम्बन्धे दशैतानि |
| स्थलजौदकशाकानि |
| स्थाणुच्छेदस्य केदारं |
| स्थानासनाभ्यां विहरेत्सवनेषूप |
| स्थानासनाभ्यां विहरेदशक्तः |
| [स्थाने से द्वे विवादस्य ] |
| स्थाने युद्धे च कुशलान् |
| स्थानं समुदयं गुप्ति |
| स्थापयन्ति तु य वृद्धिं |
| स्थापयेत्तत्र तद्वंत्र्यं |
| स्थापयेदासने तस्मिन् |
| स्थावरं जङ्गमं चौव |
| स्थावराणि च भूतानि |
| स्थावराः कृमिकीटाश्च |
| स्थौललक्ष्यं च सततं |
| स्नातकव्रतकल्पश्च |
| स्नातकव्रतलोपे च |
| स्नातकस्य च राज्ञश्च |
| स्नात्वा तु विप्रो दिग्वासाः |
| स्नात्वाऽनश्नन्नहः शेषं |
| स्नात्वाऽर्कमचयित्वा त्रिः |
| स्नात्वा सचैलःस्पृष्ट्वाऽग्निं |
| स्नानं समाचरेन्नित्यं |
| स्नायंस्तु गुरुणाऽऽज्ञप्तः |
| स्नाने प्रसाधने चैव |
| स्पृशन्ति बिन्दवः पादौ |
| स्पृष्ट्वा दत्त्वा च मदिराम् |
| स्पृष्टैतानशुचिर्नित्यं |
| स्फ्यशूर्पशकटानां च |
| [स्मृतिर्न श्रुतिम्ला स्यात् ] |
| स्यञ्चनावचैः समे युद्ध्येत् |
| स्यातुविशतिपणे |
| स्याच्चाम्नायपशे लेाको |
| स्यात् साहसं त्वन्वयवत् |
| स्रग्विणं तल्प आसीनं |
| स्रवत्यनोङ्कृतं पूर्वं |
| स्रवन्त्यामाचरन्स्नानं |
| स्रोतसां भेदको यश्च |
| स्वकर्म ख्यापयन्ब्रुयात |
| स्वकर्मणां च त्यागेन |
| स्वकर्मभ्यो निवर्तन्ते |
| स्वकादपि च वित्ताद्धि |
| स्वक्षेत्रे संस्कृतायान्तु |
| स्वजातोयगृहादेव |
| स्वदेशे वा विदेशे वा |
| स्वधनादेव तद् दद्यात् |
| स्वधर्मेण नियुक्तायां |
| स्वधर्मो विजयस्तस्य |
| स्वधाकारः पराह्याशीः |
| स्वधास्त्वित्येव तं ब्रूयुः |
| स्वप्ने सिक्त्वा ब्रह्मचारी |
| स्वप्नोऽन्यगेहवासश्च |
| स्वभाव एष नारीणां |
| स्वभावेनैव यद्ब्रूयुः |
| स्वमांस परमासेन |
| स्वमेनोऽवभृथस्नातः |
| स्वमेव ब्राह्मणो भुङ्क्ते |
| [ स्वमेव शौचं कुर्वीत ] |
| स्वयमीहितलब्धं तत् |
| स्वयमेव तु यो दद्यात् |
| स्वयमेवात्मनो ध्यानात् |
| स्वयंकृतश्च कार्य्यार्थम् |
| स्वयंदत्तश्च शौद्रश्च |
| [ स्वयम्भुवेनमस्कृत्य ] |
| स्वयं वा शिक्षवृषणो |
| स्वरवर्णङ्गिताकारैः |
| स्वराष्ट्रे न्यायवृत्तः स्यात् |
| स्वर्गायुष्ययशस्यानि |
| स्वर्गार्थमुभपार्थं वा |
| स्वर्गे गच्छत्यपुत्रापि |
| स्वल्पकेनाव्यविद्वान्ह |
| स्ववीर्याद्राजवी |
| स्ववीर्येणैव ताच्छिष्यात् |
| स्वशक्तिं परशक्किं च |
| स्वा चैव कुर्यात्सर्वेषां |
| स्वात्स्वादंशाच्चतुर्भागं |
| स्वादानाद्वर्णसंसर्गा |
| स्वाध्यायभूमि चाशुद्धां |
| स्वाध्याये चैव युक्तः स्याद् |
| स्वाध्यायेन व्रतैर्होमैः |
| स्वाध्यायेनाचेयेतर्षीन |
| स्वाध्याये नित्ययुक्तः स्याद् दान्तो मैत्रः |
| स्वाध्याये नित्ययुक्तः स्याद् दवे चैबेह |
| स्वाध्याये भाजने चैव |
| स्वाध्यायं श्रावयेत्पित्र्ये |
| स्वानि कर्माणि कुर्वाणा |
| स्वानि स्वाम्यभिपद्यन्ते |
| स्वामिनां च पशूनां च |
| स्वां प्रसूतिं चरित्रं च |
| स्वाम्यमात्यौपुरं राष्ट्रन् |
| स्वाम्यं च न स्यात्कस्मिंश्चित् |
| स्वायम्भुवस्यास्य मनोः |
| स्वायम्भुवाद्याः सप्तेते |
| स्वायंभुवो मनुर्धीमान् |
| स्वारोचिपश्चोत्तम |
| स्वालक्षण्यपरीक्षार्थं |
| स्वेदजं दंशमशकं |
| स्वेभ्योऽशेभ्यस्तु कन्याभ्यः |
| स्वेभ्यः स्वेभ्यस्तु कर्मभ्यः |
| स्वेस्वे धर्मे निविष्टानां |
| स्वे स्वेऽन्तरे सर्वमिदं |
| स्वं च धर्मे प्रयत्नेन |
| स्वं स्वं चरित्रं शिक्षेरन् |
| ह |
| हत्वा गर्भमविज्ञातम् |
| हत्वा छित्वा च भित्वाच |
| हत्वा लोकानपीमान् त्रीन् |
| हत्वा हंसे बलाकाञ्च |
| हत्नि जातानजातांश्च |
| हन्त्यल्पदक्षिणो यज्ञः |
| हन्यते प्रेक्षमाणानां |
| हन्याच्चित्तैर्वधोपायैः |
| हरेत्तत्र नियुक्तायाम् |
| [ हरेरनृत्विविजो वापि ] |
| हर्षयेद् ब्राह्मणांस्तुष्टः |
| हविदानेन विधिवद् |
| हवि च्चिररात्राय |
| हविषा कृष्णवस्मैव |
| हविष्यभुग्वाऽनुसरेत् |
| हविष्यात्नीयमभ्यस्य |
| हविष्येणायवाग्वा वा |
| हव्यकव्याभिवाह्याय |
| हव्यानि तु यथान्यायं |
| हस्तिगोऽश्वोष्ट्रदमकः |
| हस्तिनश्च तुरंगाश्च |
| हस्त्यम्वरथहर्तॄश्च |
| हितेषु चैव लोकस्य |
| हिमवद्विन्ध्ययोर्मध्ये |
| हिरण्यभूमिसंप्राप्स्या |
| हिरण्यधान्यमन्नं च |
| हिरण्यं भूमिमश्वं गां |
| हिरण्यमायुरन्नं च |
| [ हिंसया व्याधिभूयस्त्वं ] |
| हिंसाप्रायां पराधीनां |
| [ हिंसा यः कुरुते कश्चित् ] |
| हिंसार यो नित्यं |
| हिंसौषधीनां स्त्रयाजीवः |
| हिंस्राणां च पिशाचानां |
| हिंस्राणां चैव सत्वानां |
| हिंस्रा भवन्ति क्रव्यादाः |
| हिंस्राहिस्रेमृदुक्रुरे |
| हिंस्रो वृषलवृत्तिश्च |
| ह्रियमाणानि विषयौः |
| हीनक्रियं निष्पुरुषं |
| हीनजातिस्त्रियं मोहात् |
| हीनाङ्गानतिरिकाङ्गान् |
| हीनातिरिक्तगात्रो वा |
| हीनान्नवस्त्रवेषः स्यात् |
| हीनाहीनान्प्रसूयन्ते |
| हीनं पुरुषकारेण |
| हुङ्कारंब्राह्मणस्योक्त्वा |
| हुताग्निर्ब्राह्मणांर्च्य |
| हुत्वाऽनौविधिवद्धोमान् |
| हूयमानश्च यज्ञेषु |
| हृदयेनाभ्यनुज्ञातः |
| हृद्राभिः पूयते विप्रः |
| हृद्यानि चैव मांसानि |
| हेमन्तग्रीष्मवर्षासु |
| हैतुकान्बकवृत्तींश्च |
| होता वापि हरेदश्वं |
| होता स्यादग्निहोत्रस्य |
| होमाश्चसकला नित्यं |
| होमे प्रदाने भोज्ये च |
| होमा दैवो बलिर्भौता |
| ब |
| बकच्चिन्तयेदर्थान् |
* इति *
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1697019182154.png”/>
___________________________
सर्वविध पुस्तक प्राप्तिस्थानम्—
जयकृष्णदास हरिदासगुप्त,
चौखम्बा संस्कृत पुस्तकालय,
बनारस सिटी ।
]
-
“अयं श्लोकः खपुस्तके प्रक्षिप्ततयाऽत्रास्ति ।Jolly संशोधितपुस्तके च १०२ तमश्लोकानन्तरं वर्तते । स्वायम्भुवमनुशिष्यो भृगुऋषिः प्रश्नोत्तररूपं मनुप्रणीतं धर्मशास्त्रं स्वकृतपद्यसमूहरूपसंहितारूपेण स्वशिष्यान् प्रति कथयामास । तथा च मनोरर्थप्रवक्तृत्वेऽपि संभावेन तत्र तत्र मनुनिर्देशंस्य नासङ्गतिरिति बोध्यम् । अत एव मिताक्षरायां विज्ञानेश्वरभट्टाचार्याः’यथा मनुननोक्तं भृगुः’ इति प्राहुः। ‘स्वायम्भुव मनुधमानिदं शास्त्रमकल्पयत्’ ( १०२श्लो. ↩︎
-
" अयं श्लोकः खपुस्तके नास्ति ।” ↩︎
-
" ‘वरेड्ये’ क- ।" ↩︎
-
“‘मद्वहुभिः’ ख०” ↩︎
-
" ‘मीमांसा’ क० ।" ↩︎
-
“‘सेविताऽस्ति’ क० ।” ↩︎
-
" ‘समस्ताश्च’ क० ।" ↩︎
-
“याता’ ‘क०’ ।” ↩︎
-
“‘क्वचिदपि’ क० ।” ↩︎
-
“‘कृष्ट’ क० ।” ↩︎
-
“‘इति’ क० ।” ↩︎
-
“‘अत्राभि’ क० ।” ↩︎
-
“’ विनश्यति’ ग० ।” ↩︎
-
" ‘५तम्’ क० ।" ↩︎
-
“‘तादृश’ क० ।” ↩︎
-
" ‘कर्मत्वात्’ क० ।" ↩︎
-
“‘ब्रू०’ क० ।” ↩︎
-
" ‘त्वाच्च’ क० ।" ↩︎
-
“‘इतीरणा’ ग० ‘इतीरितः’ क० ।” ↩︎
-
" ‘तुरगीयसंपर्कात्’ क० ।" ↩︎
-
“‘वर्णस्य’ नास्ति क० ।” ↩︎
-
“‘वेदान्तानां’ क० ।” ↩︎
-
" ‘सर्वज्ञ’ इति नास्ति क० ।" ↩︎
-
" ‘च’ नास्ति क० ।" ↩︎
-
“इत्वाद्य’ क० ।” ↩︎
-
" ‘ह्रीर्विद्या’ क० ।" ↩︎
-
" ‘यतो’ नास्ति क० ।" ↩︎
-
" ‘शब्देनापि ’ क० ।" ↩︎
-
" ‘अपि’ ख० ।" ↩︎
-
“‘तद्वेद’ क० ।” ↩︎
-
“‘ऐश्वर्यसंपन्नः’ क० ।” ↩︎
-
" ‘अप्रतिबन्धः’ क० ।" ↩︎
-
" प्रसत्रेन’ क० ।" ↩︎
-
“‘त्रिदण्ड’ क० ।” ↩︎
-
" ‘लक्षणैरेव’ क० ।" ↩︎
-
“‘प्राप्ते नास्ति क० ।” ↩︎
-
“‘सिद्धेः’ क० ।” ↩︎
-
" ‘तत्तत्सृष्टि’ ख० ।" ↩︎
-
“परमात्मनः नास्ति क०” ↩︎
-
“‘परमात्मन एव ब्रह्मस्वरूपेण उत्पन्नत्वात् नास्ति क० ।” ↩︎
-
“‘असदिति’ ख०” ↩︎
-
" चनास्तिक्र०" ↩︎
-
" योगि क०।" ↩︎
-
" पृथिव्यादिभूतेषु शरीररूपतया’ ख० ।" ↩︎
-
“‘संपादका, भागाः’ क०” ↩︎
-
“‘प्रथमाद्यस्य सुब्लुक्’ ख० ।” ↩︎
-
“‘दैहिकमूर्तेःक०” ↩︎
-
“इति इ वै क।” ↩︎
-
“असूम्रइति’ क० ।” ↩︎
-
" ‘देवानां साध्यानां’ ख० ।" ↩︎
-
" ‘ब्रह्म ’ ख०" ↩︎
-
" ‘सूक्ष्मात्सूक्ष्मम्’ क० ।" ↩︎
-
" ‘मानससृष्टिः’ ख० ।" ↩︎
-
" ‘अतो’ वक्ष्यति’ क० ।" ↩︎
-
" ‘क्रूरं क्षत्रियादेः’ नास्ति क०" ↩︎
-
“‘स’ नास्ति क० ।” ↩︎
-
" ‘हिंस्राऽहिंस्रादीनि’ क०" ↩︎
-
" ‘श्लोकद्वये’ ख०।" ↩︎
-
“यक्षेवैश्रवणः ख.।” ↩︎
-
“यदेत्तच्चतुर्युगं परिसंख्यातं चत्वारि संहस्राणीत्यादिना निश्चितसंख्यमादौ प्रागे तच्छ्लोकस्य चतुर्युगस्य द्वादशभिः सहस्त्रैर्देवानां युगमुच्यते । द्वादशचतुर्युगसहस्राणि दैवयुगं नाम कालइत्यर्थ इति ।” ↩︎
-
“अन्त्यः चाण्डालः तस्मादपि यः परो धर्मः श्रुतिस्मृत्यपेक्षया परोऽन्यो लौकिकः । धर्मशब्दो व्य वस्थायामपि प्रयुज्यते- ‘एषोऽत्र धर्म’ इति । यदि चाण्डालोऽपि ब्रूते - अत्र प्रदेशे माचिरंस्थाः, मा चास्मि न्नम्भसि स्नासीरेषोऽत्र ग्रामीणानां धर्मो राज्ञा कृता वा मर्यादेति । न चैवं मन्तव्यमुपाध्यायवचनं मया-कर्तव्यं धिक् चाण्डालं यो मां नियुक्त इति । न पुनरियं बुद्धिः कर्तव्या- परो धर्मो ब्रह्मतत्त्वज्ञानं नहि चाण्डालादेस्तत्परिज्ञानसम्भवः, वेदार्थवित्त्वाभावात् । न चान्यतस्तत्सम्भवः, नहि वृश्चिकमन्त्राक्षरवद्ब्रह्मोपदेशोऽस्ति ।” ↩︎
-
“यस्वा भ्राता नास्ति तां न विवहेत् ।पुत्रिकाधर्मशङ्कया पुत्रिकात्वशङ्कया, पुत्रिकाधर्मः कदाचिदस्याः कृतो भवेत् पित्रेत्यनया शङ्कया अनेन सन्देहेन । कथं चेयं शङ्काभवति यदि न विज्ञायेत पिता देशान्तरे प्रोषितेमृतो वा सा मात्रा पितृसपिण्डैर्वा दीयते । प्राप्तकालापि पितयंसंनिहित ऐतैरपि दातव्येति स्मर्यते । स्मृतिज्ञोत्तरतो दर्शयिष्यामः । पितरि तु संविज्ञायमाने नास्ति पुत्रिकात्वशङ्का सहि स्वयमेवाह—कृता वान कृता वेति । वा शब्दश्चेच्छब्दार्थे द्रष्टव्यः । यदि पिता न विज्ञायेत तदा कन्यका” ↩︎
-
“शूद्रां विन्दति परिणयति शूद्रावेदी स पतति पतित इव । अत्रिरुतथ्यस्य तनयः पुत्रस्तयो-रेतन्मतमित्युपस्करः। अयं तावदर्धश्लोकः पूर्वप्रतिषेधशेषः । ‘शौनकस्य सुतोत्पत्या’ शास्त्रान्तरमिदम् अभ्यनुज्ञाय शूद्रायामृताबुपगमनं निषेधति । सुतोत्पत्तिर्ह्यृतौ युग्मासु रात्रिषु भवति ऋतौ शूद्रां न गच्छेदित्यर्थः। ‘तदपत्यतया भृगोः इदमपि स्मृत्यन्तरम् । तान्येव शूद्रोत्पन्नान्यपत्यानि यस्य स तदपत्यः तद्भावस्तदपत्यता । भृगोरेतन्मतं ऋतावप्युपयन्नितरासु जातापत्य उपेयात् ।” ↩︎
-
" ‘यत्र तत्राश्रमे वसन्’ अर्थवादोऽयम् । न तु वानप्रस्थाद्याश्रमेषु रात्र्यभ्यनुज्ञा जितेन्द्रियस्वविधानात्सर्वाश्रमेषु गृहस्थादन्येषु वीप्सायाश्चार्थवादतयाऽप्युपपत्तेः ।" ↩︎
-
“स्त्रीगवी च पुंगवश्च गोमिथुनम् । केचिदाहुरेतदादेयमिति । मनोस्तु मतं मृषैव तत्, मिथ्या-ऽनादेयमित्यर्थः । अल्पोऽप्येवम् अल्पसाधनोऽल्पः एवं महान्भवति तावानेत्र विक्रयः ।” ↩︎
-
“’ परिसंवत्सरान्’ इति राजादिपूज्यविशेषणम् । परिगतोऽतिक्रान्तः संवत्सरो येषान्तान् । यदि संवत्सरे अतीते आगच्छन्ति तदा मधुपर्काः, अर्वाङ् न । केचिदेवं व्याचक्षते - यदि सम्वत्सरादर्वागागच्छन्ति तदा अतीतेऽपि संवत्सरे प्रथमपूजायाः पुनर्लभते पूजाम् । अन्ये त्वाहुः - सांवत्सरिकी तेषां पूजा न यावदागमनम् । अस्मिन्पक्षेऽर्वागागमनं न पूजाप्रतिबन्धकम् । पाठान्तरं ‘परिसंवत्सरात्’ इति यावदेव संवत्सरं तावत्परिसम्वत्सरात्तत ऊर्ध्वं पुनः पूज्या इत्यर्थः ।” ↩︎
-
“दैवानुद्दिश्य द्वौ ब्राह्मणौ भोजयेत्, पितॄणां कृत्ये त्रीन्; उभयत्र वा दैवे एकं पित्र्ये चैकम् । यद्यपि पित्र्य इत्यत्र पितुरिदमिति तृशब्देन दैवताचोदना तथापि पितृपितामहप्रपितामहा उद्देश्यास्तत्रै कैकस्यैकैकं भोजयेत् । नत्वेवैकं सर्वेभ्यः पृथक्पृथग्देवतात्वात् । उक्तञ्च गृह्यकारेण-“न त्वेवैकं सर्वेषां पिदैर्व्याख्यातम्” इति । यथैकः पिण्डः सर्वेभ्यो न निरूप्यते तथैव ब्राह्मणोऽपि न भोज्यत इत्यर्थः । इद्दापि वक्ष्यति— निमन्त्रयेत्त्र्यवरानिति ।भोजनार्थमेव तन्निमन्त्रणं, नादृष्टार्थम् । अतश्च पितृकृत्ये त्रीस्त्रीनिति द्रष्टव्यम् । तथाचाह- न चावरान्भोजयेत्’ इति । एवञ्च कृत्वा एकैकमपि विद्वांसमित्येतदपि एवमेव द्रष्टव्यम् एकैकस्यैकैक मिति ।अपि च नैवात्र एकैकमुभयत्रेत्येतद्विधीयते । विस्तरप्रतिषेधार्थो-ऽयमनुवादः । यथा विषं मक्ष्य मा चास्य गृहे भुङ् क्ष्वेति । यद्येवं द्वौ दैव इत्येषोऽपि विधिर्न स्यादस्याप्यन्यार्थतयोपपत्तेः । अथायं विधिरप्राप्तत्वादेकैकमित्येषोऽपि कस्मान्न भवति ? अत्राह—माभूद्द्वयोरेकोऽपि विधिः । कुतस्तर्हि संख्यावगमो निमन्त्रयेत त्र्यवरानिति । ननु तत्र दैवग्रहणं नास्ति स्मृत्यन्तरात्तर्हि संख्यावगमः भ्युजो वा यथोत्साहमिति युग्मान्दैव इति । यदि वाऽयं संख्याविधिः स्याद्विस्तरप्राप्त्यभावात्प्रनिषेधोऽनर्थकः । तस्माद्यावद्भिर्ब्राह्मणै भोजितैर्विस्तरे ये दोषारते न भवन्ति तावन्तो भोजनीयाः ।” ↩︎
-
" विदुषे या दक्षिणा दीयते सा दातॄन् फलभागिनः कुरुते इति युक्तं, प्रतिग्रहीतारस्तु कतरत् फलं भुञ्जते ? यदि सावददृष्टं तदयुक्तम् अनोदितत्वात् प्रतिग्रहस्य दृष्टफललाभेन प्रवृत्तेः । अथ दृष्टं तद विदुषोऽपि हृदयते । सत्यम् प्रशंसैषा ईदृशमेतद्विदुषे दानं यत्प्रतिग्रहीताऽप्यदृष्टफलभाग्भवेत् सत्यपि दृष्टे, कि पुनदतिति । प्रेत्य स्वर्ग इह कीर्तिर्यथाशास्त्रमनुतिष्ठितीति जनैः साधु वा दीयते विधिवदित्यनुबादो ददाति चैव धर्मेष्विति ।" ↩︎
-
“सप्तपुरुषाश्च पिण्डभाजस्त्रयः पितृपितामहप्रपितामहाः; लेपभाजश्चतुर्थाद्यास्त्रयश्च, भात्मा सप्तम इत्यन्यत्रोक्ताः । तदाह पुत्रादीति ।पुत्रोऽत्र श्राद्धकर्ता विवक्षित इति ।” ↩︎
-
“यावतो ब्राह्मणान् स्पृशत्यङ्गैः पङ्क्तिगतः अत्राप्यङ्गस्य स्पर्शनं न विवक्षितं किं तर्हि पूर्ववत्त द्देशसन्निधिः । क्षौर्तिकफलं पूर्ते भवं पौर्तिकं बहिर्वेदिदानाद्यत्फलं तत्पौर्तिकम् ।” ↩︎
-
“वृषलीशब्दःस्त्रीमात्रोपलक्षणार्थः सामान्येन ब्रह्मचर्यस्य विधानात् । अतो ब्राह्मण्यपि वृषल्येव, वृषस्यन्तीचालयति भर्तारमिति यौगिकत्वं दर्शयति अतोऽयमर्थः ।” ↩︎
-
“अन्येनापि तत्कालोचितोपस्थितेनैवमेभिः शब्दैः मोदयितव्यः । अन्यस्त्वाह— अनुज्ञापनमेतैः शब्दैर्योजनादिप्रवृतैः कर्तव्यम् ।” ↩︎
-
“आनिधनात्आमरणाद्यावज्जीविकोऽयं विधिरित्यर्थः ।” ↩︎
-
“पितृद्वेषादप्रवर्तमानस्य प्रवृत्त्यर्थमिदम् ।” ↩︎
-
“पूर्वं हिव्यवहितस्य पाञ्चयज्ञिकमिति महायज्ञविधेरुपसंहारो माङ्गलिकतयैव ।”
इति श्रीकुल्लूकभट्टकृतायां मन्वर्थमुक्तावल्यां मनुवृत्तौ तृतीयोऽध्यायः ॥३॥ ↩︎
-
“उक्त आत्मकुटुम्बस्थित्यैधनसञ्चयःकार्यो न भोगाय क्लेश आश्रयणीयः ।तत्तु किमन्वहमर्जनीयमुतैकदैव चिरकालपर्याप्तमिति नोक्तम् । तत्र कालविलम्बार्थमिदमारभ्यते —कुसूले धान्यमस्येति गमकत्वाद्वयधिकरणो बहुव्रीहिः । पाठान्तरं कुशूलधानक इति । कुसूलपरिमितं धान्यं कुसूलधान्यं तदस्यास्तीति मत्वर्थीय इकशब्दः । धान्याधिकरणमिष्टकादिकृतं कुसूलः कोष्ठ इति चोच्यते । तेन चात्रपरिमाणं लक्ष्यते । तत्र यावन्माति तावत्सञ्चेतव्यम् न पुनराधारनियमोऽस्ति । कुसूले च महापरिग्रहणस्वापि बहुभृत्यबन्धुदारदासपुत्रगवाश्वादिमतोऽपि यावता साम्वत्सरी स्थितिर्भवतितावदनुज्ञायते । यतो वक्ष्यति — यस्य त्रैवार्षिकं भक्तमिति । धान्यग्रहणमप्यविवक्षितम् । सुवर्णरूप्याद्यपि तावत्याः स्थितेः पर्याप्तमर्जयतो न दोषः । सर्वथाधिकं ततो नार्जनीयमिति वाक्यार्थः । कुम्भीउष्ट्रिका षण्मासिकी निचय एतेन प्रतिपाद्यते इति स्मरन्ति ।” ↩︎
-
“एषा कुसूलधान्यकादीनां गृहस्थानामेकः षट्कर्मा भवति । यो महापरिग्रहः प्रागुक्तस्तस्य षड्वृत्ति कर्माणि भवन्ति । कानि पुनस्तानि उञ्छशिलायाचितयाचितलाभकृषिवाणिज्याध्यापनयाजनप्रतिग्रहाः याचितायाचितग्रहणादन्तर्भवन्ति । बहुकुटुम्बको नित्यकर्मसम्पत्त्यर्थं च सर्वा वृत्तीः समुच्चिताः कुर्यात् ।येऽप्यध्यापनमध्ययनमित्यादीनि प्रथमाध्यायपठितानि षट् कर्माणि व्याचक्षते तेषां प्रकरणविरोधो निष्प्रयोजनं वाध्ययनादीनामुपादानमन्यत्रैव तेषां विहितत्वात् । अन्यो द्वितीयः कुम्भीधान्यस्त्रिभिः प्रवर्तते । प्रोऽनर्थकः । यावद्वर्तते तावत्प्रवर्तते इति वर्तनं च स्थितिसम्पत्तिः । प्रकृतानां च यानि कानिचित् क्वचित् कृषिवाणिज्ये विहाय ।प्रशस्ततरो हि पूर्वस्मात्कुम्भीधान्यकः । यतो वक्ष्यति–सा वृत्तिः - “सद्विगहिंता” “गोरक्षकान्वाणिजिकान्” इति । यदप्युक्तं गौतमेन “कृषिवाणिज्ये वाऽस्वयंकृते कुसीदं चैत्यनापद्येव”तत्राप्यस्वयंकरणपक्षे दोषोऽस्त्येव । लघीयांस्तु भविष्यति । अत्रापि याचितलाभं वर्जयित्वा त्रयाणां यथासम्भव द्वे गृह्येते । अयाचितमपि तावद् गृह्यते यावत्त्रहपर्याप्तम् ।चतुर्थस्तु ब्रह्मसत्रेण जीवति ब्रह्मसत्रं शिलोञ्छयोरन्यतरा वृत्तिः । सततभवत्वात्सत्रमिव, न तदहःपरिसमापनीया वृत्तिरतः सत्रमित्युच्यते, अहरहनित्यमनुष्ठानात् । ब्रह्मशब्दो ब्राह्मणपर्यायस्तेषामिदं सत्रम् । अस्मद् ब्रह्मशब्दात्पूर्वोऽयं वृत्तिप्रपञ्चो ब्राह्मणविषय एव विज्ञेयः ।क्षत्रियादीनान्तु तत्र वक्ष्यति । कथं पुनः शिलोञ्छवृत्त्या जीवनं सम्भवति यावता शरद्ग्रीष्मयोरेव क्षेत्रे खले वा शिलपुलाकपातसम्भवः । अथोच्यते ग्रीष्मेभ्यो ग्रैष्माणि शारदानि शारदेभ्योऽर्जयिष्यतीति षाणमासिकवृत्तिरेव स्यावाश्वस्तनिकः ।अथान्यथापि सम्भवति यावतस्तावतो व्रीह्यादेः कथंचित्पतितस्योपादानम् ।सत्यम्, न तद्भोजनाय पर्याप्तम्। सञ्चिन्वानो यदा पर्याप्तं प्राप्स्यति चेदशिष्यति पञ्चाहाद्यसम्भवात् । तथा च महाभारते शिलोञ्छवृत्तिः पक्षान्ताशनो वर्ण्यते । सोऽयमस्यामवस्थायां गृहस्थस्तापसः संवृत्त इति चेत् । किन्त्वेवमप्यश्वस्तनिकत्वं विरुध्यते । यथोपपादस्थितिकस्तदा स्यान्नाश्वस्तनिकः । अश्वस्तनिको ह्युच्यते – अहन्यहन्यर्जयति यात्रिकं तदहरेव च व्ययीकरोति, न द्वितीयेऽह्नि स्थापयति । यदि च न प्रत्यहं शिलोञ्छवृत्तेर्भोजनं निवर्तते । कुतोऽश्वस्तनिको भवेत् । कथं च तथाविधस्य जीवनं पुत्रदारभरणं च ? केचित्त्रिभिरन्यः प्रवर्तते इत्यत आरभ्य अन्यथा व्याचक्षते —त्रिभिर्याजनाध्यापनप्रतिग्रहैर्द्वाभ्यां प्रतिग्रहः प्रत्यवर इति प्रतिग्रहव्युदासेन याजनाध्यापने प्रतिगृह्येते ।ब्रह्मसत्रमध्यापनं तद्धि वृत्तये पर्याप्तम् । यत्तु वर्तयँश्च शिलोञ्छाभ्यामिति, स चतुष्टयव्यतिरिक्तोऽन्य एव । अत्रोच्यते —यः शीलपरिमाणान् दश द्वादशान् यत्रान् व्रीहीन् वा बहुभ्य आदत्ते यावदेकाहयात्रिकं स शिलवृत्तिः । यस्त्वेकैकं यात्रार्थमाहरति स उञ्छवृत्तिः ।स्मृत्यन्तरेऽयं ज्यायान्वरवृत्तिरुक्तः ।अतश्च सार्वकालिकमप्युपपद्यते । न च वैश्वदेवादिक्रियाविरोधस्तत्र पुत्रदाराणामाभरणभेदश्च याचितभैक्षादत्यन्ताल्पग्रहणात् ।” ↩︎
-
“अपचमाना ब्रह्मचारिपरिव्राजका इत्याहुः । तदुक्तं मृताय नित्यवद्दानं विहितमेव ।भिक्षां चभिक्षवे दद्यादिति । तस्माद्ये दरिद्रा भैक्षजीवनाश्च पाखण्ड्यादयःतेभ्यः शक्तितो दातव्यम् ।यावद्भ्यः शक्यते यावञ्च पच्यते पचिक्रियाविरहनिभित्तत्त्वाच्चसिद्धान्तमेवेदम् ।” ↩︎
-
“प्रथमोदिते सवितरि मुहूर्त्तत्रयं बालातपव्यपदेशः ।” ↩︎
-
“प्रतिषेधरूपा यमा ब्राह्मणो न हन्तव्यः सुरा न पेयेत्यादयः । अनुष्ठेयरूपा नियमाः वेदमेव जपेन्नित्यमित्यादयः । न नित्यं नियमान् नानेन नियमानामसेवोच्यते किन्तु यमानां नियमेभ्यो नित्यत्वम् । तथाचाह यमान्पतत्यकुर्वाणः । ब्राह्मणादिर्यमलोपे सति पतितत्वात्सन्ध्योपासनादिभिर्नाधिक्रियते नतु तथा नियमलोपे। तथा च शिष्टस्मरणम्—पतति नियमवान्यमेष्वसक्ता न तु यमवान्नियमालसोऽ-वसीदेदिति । न नियमानसमीक्ष्य बुद्ध्या यमबहुलेष्विति संदधीत बुद्धिम् ।” ↩︎
-
“अप्रकरणे च प्रायश्चित्तवचनं दोषातिशय दर्शनार्थम् । ‘अन्यतमस्य’ इति षष्ठोनिदशात्परिग्रहदुष्ट एवेदं प्रायश्चित्तं मन्यते, न कालस्वभावसंसर्गदुष्टे । शुक्तायुषितादौ चतुर्विधं ‘ह्यमोज्यम्—कालदुष्टं शुक्त्यर्युषितादि, संसर्गदुष्टं मद्यानुगतादि, स्वभावदुष्टं लशुनादि, परिग्रदुष्टं प्रकृतामोज्याजानां यत् । अत्रोच्यते- सत्यं चतुर्विधं ह्यभोज्यं भवति, षष्ठोनिर्देशोऽप्यस्ति, किन्तु यदि शुक्तादैनंदं प्रायश्चित्तं स्यात्तदिह प्रकरणे तेषामुपादानमनर्थकमेवापद्येत । पञ्चमे हि तयोः प्रतिषेधो नास्ति । तस्मादिह प्रायश्चित्तार्थमेवैवमादीनामुपादानम् ।” ↩︎
-
“पाठोनरोहितौ मत्स्यजातिविशेषौ तयोर्हव्यकव्यनियोगेन श्राद्धादौ भक्ष्यताभ्यनुज्ञायते नान्वहिके भोजने ।राजीवसिंहतुण्डसशल्कानां सर्वशः हव्यकव्याभ्यामन्यत्राप्यनिवृत्तिर्भोजने ।” ↩︎
-
“अप्राप्तकालस्य पातःस्राव उच्यते, न पुनद्र्वस्यैव । तथा गौतमेन—गर्भविस्वंसने गर्भमाससमारात्रीरिति पठितम् । ‘सप्तमास्याश्च जीवन्ति’ अतः सप्तमे मासे पूर्णमाशौचम् । एतत्तु जीवतो जातस्य युक्तमन्यथा तु गर्भमाससमा इत्येव ।” ↩︎
-
“असंस्कृता या वाङ्मात्रेण प्रतिगृहीता न च विवाहितास्तासां मरणे बान्धवाः पतिपक्षास्त्रिरात्रेण, सनाभयस्तु सपिण्डाःस्वपितृपक्षा यथोक्तेन कल्पेन निवृत्त चौडकानामिति जातेरधिकारात्त्रिरात्रेण ।अन्यैस्तुक्त सादर्या दशरात्रेणेति तेषां चाभिप्रायः। अष्टवर्षायाः कन्याया दानं विहितम्, अदत्तायाश्च निवृत्तचौडकव्यपदेशाभावात् । पुंस इवोपनीतस्य तदानीं कल्पान्तरस्यानाम्नानाद्दशाह एव युक्तः । अन्यैस्तु पठितम्— अहस्त्वदत्तकन्यासु वालेषु च विशोधनमिति । तत्र व्याख्यातारः - पञ्चदशाब्ददेशी-यापि या ह्यदत्ता कन्या तिष्ठेत्तदधरेवाशौचम्’ यतो मुख्यमाम्नानमतिक्रम्य कालक्षपणे प्रमाणाभावात् । तत्रोच्यते—बालेषु चेति कोऽस्यार्थो यावता उक्तमेव योगविभागे अदन्तजन्मनः सद्य इति । न चैतेन तद्बाधितुं युक्तं सामान्यरूपत्वादस्य,तस्य च विशेषव्यवस्थापनरूपत्वात् । अतोऽयमेकाहः पृथगुक्तोऽपि आचूडादेव व्यवतिष्ठतः सामान्यस्य विशेषापेक्षत्वात् । तस्मादनार्षं एवायमर्धश्लोकः प्रतिपद्यते । स्पर्शविषयतया नेयम् । स्पर्शप्रतिषेधो हि मृतकसूतकयोर्बालस्यापि पुंवत्प्राप्तः । तदर्थमेतदुक्तं स्यात् अहस्त्वदत्तकन्यासु बालेषु च विशोधनमिति । स्वञ्चविषयसप्तम्याश्रिता भवति, सा च युक्ता कारकविभक्तित्वात् । इतरथा अध्याहृत्य भावलक्षणा सप्तमी व्याख्यायेत, बालेषु मृतेषु जीवतां शुद्धिरिति । न च तदुपस्पर्शनाशशौचम् । एतेनैतत् सिद्ध्यति, विषयान्तरे तस्य च चरितार्थत्वात् भूमौ परिवृतत्वात् भूमौ परिवृतस्य च स्पर्शनसम्भवात् । अविशेषोक्तौ कुतो विशेषप्रतिपत्तिरिति चेत् ? तस्याचमनकल्पो विद्यते इत्येतत्सन्निधौ तादृशस्येव स्पर्शस्य प्रतीयमानत्वात् । तथा च रजस्वलासृष्टिनो वालस्य स्पर्शनं नेच्छन्ति, कथास्य विशेषणत्वात् । तथा गौतमेन तदुक्तम्— " ↩︎
-
“प्रत्यूहेन्नाग्निषु किया अशुचित्वात्सर्वश्रीतस्मार्तक्रियानिवृत्ती प्रातायामिदनुच्यते । अग्निषु याः क्रियाः सायंहोमाद्यास्तान्नप्रत्यूहन्न प्रत्यस्येत् । प्रत्यूहो निर्हासअननुष्ठानम् ।नव स्वयं कुर्यादत आह—न च तत्कर्मकुर्वाणः सनाभ्योऽपीति ।सनाभ्योऽपि नःशुचिः स्यात् कि पुनरन्यः। तथा गृह्यम्-“नित्यानि निवर्तेरन् वैज्ञानवर्जं शालाग्नो चैके” ↩︎
-
" भौमानि कवकानि कवकशब्दः प्राग्व्याख्यातः छत्राकपर्यायः । तानि च कवकानि भूमौ जायन्ते वृक्षकोटरादावपि ।अतो विशेषणार्थं भौमग्रहणम् ।समाचारविरोधो गृहस्थधर्मेषु चाविशेषेण कवकानां प्रतिषेधः ।वानप्रस्थस्य च नियमातिशयो युक्तस्तस्माद् ‘भौमानि’ इति स्वतन्त्रं पदम् । तत्र गोजिविका नाम कश्चित्पदार्थो वनेचराणांप्रसिद्धस्तद्विषयं बोद्धव्यम्, न तु यत् किञ्चिद् भुवि जातमात्रस्य ।” ↩︎
-
“(१ ↩︎
-
“प्रीतिपरितापकृतश्चित्तसंक्षोभो हर्षशोकादिलक्षणोऽनेनोपायेन परिहर्तव्यः । यत् किञ्चित्प्रियं करोति वन्मम सुकृतविशेषस्तस्येदं फलं निष्पन्नम्। अहं भर्ता मम स्नेहबुद्धया प्रियं न चायमेवं शक्नोति कर्तुम् । वन्ममावमप्रियं करोति तन्भमैव दुष्कृतं पीडाकरमित्येवं विमृश्य ध्यानयोगेन चित्ते भावयेत्। अतोऽस्य नप्रियकारिणि रागो नाप्रिवकारिणि द्वेषो जायते ।” ↩︎
-
“अकाल एतद्विपरीतः तत्रापि विग्रहः मित्रस्यापकृते यदि शत्रुणा तदीयं मित्रमपकृतं तदा तद्विचिन्त्याकालेऽपि विग्रहः कर्तव्यः । यद्यपि स्वयमपि शत्रोरनन्तरं मित्रं भवति तथापि तेन मित्रेण सहायेन शक्यः शत्रुरपनाधितुम् । शत्रोरनन्तरं मित्रं भवति शत्रोस्तु शत्रुर्विषयानन्तरस्त्वम् ।पाठान्तरं —मित्रेण चैवापकृते ।तेन यद्यसौ बाधितो भवति तदाऽकालेऽपि विग्रहः कार्यः । एतद्विग्रहस्य द्वैविध्यं स्वकार्यार्थं मित्रकार्यार्थं च । अथवा आत्मनोऽभ्युच्छ्रयादेकः प्रकारः, मित्रेणापकृते व्यसनिनि तत्रैव द्वितीयः ।” ↩︎
-
“यदा असंदिग्धः पराजयस्तदा अपक्रमणं युक्तं, निर्गतो हि जीवो न कार्यमासादयति येन भद्राणि पश्यति स्वर्गमर्जयति मृत इति येन केनचित्प्रकारेण जित्वाऽरिम् ।” ↩︎
-
“स्थूललक्षः प्रभूतस्याप्यर्थमेषां सर्वकालं क्षमते।”
↩︎पदार्थकथनमनागमम् । -
“विद्वान् ब्राह्मणः पूर्वैः पित्रादिभिरुपहितं निधिं यदा प्राप्नुयात्तदा सर्वमेवाददीत न रात्रे पूर्वोक्तं भागं दद्यात् । अस्यार्थवादः— सर्वस्याधिपतिर्हि सः । तथा चोक्तं “सर्वे स्वं ब्राह्मणस्येदन्” इति । एतच्चाशेषतो ग्रहणं, यो ब्राह्मणस्वामिक एव निधिः, यस्त्वविज्ञातस्तत्रैव ।” ↩︎
-
“तत्र धर्मत्कन्धकरीत्या स्तोकं स्तोकं ग्रहणमिदमद्य इदं श्व इदं परश्वः यथा कुटुम्बसंवाहोऽस्यवं वयमपि तव कुटुम्बभूताः संविभागयोग्या इत्यादिपठितप्रयोगो धर्मः । यस्तु निःस्वः स व्यवहारेण दापयितव्यः । अन्यत्र कर्णोदकवद्धनं दत्त्वा कृषिवाणिज्यादिना व्यवहारयितव्यम्, तत्रोत्पन्नं धनं तस्माद् ग्रहीतव्यम् । यस्तु घ्यवहारो राजनिवेद्यस्तस्य सर्वोपायपरिक्षये योज्यत्वाद् बलग्रहणेन च गृहीतत्वात् । यस्तु साक्षान्न ददाति विद्यमानधनोऽपि स छलेन दातव्यः । केनचिदपदेशेन विवाहोत्सवादिना कटकाद्याभरणं गृहीत्वा न दातव्यं, यावदनेन तद्धनं न दग्धम् ।” ↩︎
-
“एकस्य पुनः प्रतिषेधो लोभाविरहितस्य प्रतिप्रसवार्थः । तेन सत्यवादितया निश्चित एकोऽपि साक्षी भवत्येव । स्त्रियस्तु न कथंचित्साक्ष्यमर्हन्त्यल्पावबोधा वा शुच्योऽपीति गुणवत्योऽपीत्यर्थः । अत्र हैतुः स्त्रोबुद्धरस्थिरत्वादिति । प्रकृतिरेषा स्त्रीणां यद् बुद्धेश्चपलत्वं गुणास्तु यस्नोपार्जिता अपि प्रमादालस्यादिनान्यतया । यतः स्वाभाविकमस्थैर्यं तिष्ठेदेव, यथाऽऽमयाविनो घृतादिनोत्पत्तेः ।” ↩︎
-
“एकस्य पुनः प्रतिषेधो लोभादिरहितस्य प्रतिप्रसवार्थः । तेन सत्यवादितया निश्चित एकोऽपि साक्षी भवत्येव । स्त्रियस्तु न कथंचिस्साक्ष्यमर्हन्त्यल्पावबोधा वा शुच्योऽपीति गुणवत्योऽपीत्यर्थः । अत्र हेतुःस्रीबुद्धरस्थिरत्वादिति । प्रकृतिरेषा स्त्रीणां यद् बुद्धेश्चपलत्वं गुणास्तु यस्नोपार्जिता अपि प्रमादालस्यादिनान्यतया । यतः स्वाभाविकमस्थैर्यं तिष्ठेदेव, यथाऽऽमयाविनो घृतादिनोत्पत्तेः ।” ↩︎
-
“कः पुनरसौ मुनिभयातिशयप्रदशनार्थनाह— यथेष सर्वप्रणिनां देहनाद्यच्छेदकारीयातनाभिश्र निगृहीतेति श्रुतिपथमागतो भवतः सोऽयं तव हृदये वर्तत, न विप्रकृष्टः । स चापराधं मामेवं नयति मा चर्वं मनसि कृथाः । एष आत्मा मदीयो मामुपैक्षिष्यत इति । न ह्येतस्य कश्चिदात्मोयस्तेन चेदविवादः स चेत्प्रसन्नः प्रत्ययिनः किं गंगागमनेन स्नानार्थिनः पापशुद्धये किं कुरुक्षेत्रगमनेऽस्ति प्रयोजनं, तत्फलं पापक्रमोपलक्षणार्थे ततः पुण्यम्, तदिहैवाविसंवादिनि परमात्मनि । नहि पापकारिण आत्मा निर्विशङ्को भवति, किं मेऽतः स्यादेतेनेति । नास्तिकस्यापि किं कथिका भवत्येव गंगानदी पावयन्ती कुरुक्षेत्रंतु देश एव पावतः ।” ↩︎
-
“ब्राह्मणादिवर्णक्रमेण चतुर्णां सकाशाद् द्विकादयश्चत्वारः कल्पयितव्यायथासङ्ख्येन ग्राह्यतयाऽनुज्ञायन्ते । समं न पादेन वाऽर्धेन वाऽधिकं तदाऽधिकोऽपि सपादद्विकं सार्द्धद्विकमिति द्विकादिव्यपदेशस्यानिवृत्तेराशङ्कानिवारणार्थे समग्रहणम् । यथा मात्रान्यत्वेऽपि संज्ञान्तरव्यपदेशं निवर्तयति । इदमपि पूवणाजीवतः कल्पान्तरं यस्य वा महते धर्माय गृहारम्भो राजा च नातिधार्मिकस्तत्रायं विधिः । येऽसाधुभ्योऽर्थमादायेतिन्वायेन । समामिति पाठान्तरम्, संवत्सरं यावदेषा वृद्धिर्न परतोऽपि महत्वादिकत्वाद्वैगुण्यं स्यात् ।” ↩︎
-
“आधिन्तु भुञ्जानो नान्यां वृद्धिं लभेत । गोप्येऽव्याधौ कालसंरोधाचिचरमवस्थानाद् द्विगुणीभूतेऽप्यमोक्षमाणे न निसर्गोऽस्ति न विक्रयः । अन्यत्र च विधिना अर्पणं निसर्गः । अन्यत्र संक्रामितं द्विगुणोभूतमपि पुनर्वर्धते एव । तथा च पठिष्यति ‘सकृदाहृता’ इति विक्रियः प्रसिद्धः, सोपि न कर्तव्यः । किं तर्हि” ↩︎
-
“आक्षारणं भेदनम्, अनृतेन एषा ते माता न स्नेहवती, द्वितीये पुत्रे अत्यन्ततृष्णावती कनकमङ्गुस्त्रीयकं रहसि तस्मै दत्तवती इत्येवमाद्दुक्त्वा भेदयति ।” ↩︎
-
“आत्मपरित्राणार्थविचारेण योद्धव्यम् । तदनुदर्शयति—प्रातोताय्युद्यत यः शरीरधनदारपुत्रनाशे” ↩︎
-
“बन्धुशब्दो बान्धवपर्यायः । गोत्रहरा दायहराश्चषडितरे विपरीताः ।” ↩︎
-
“अदित्सन् याचितः सन् दातुं यो नेच्छति स त्यागमर्हति तस्य विषये न वस्तव्यम् । अथवा त्यागो शनिः, अन्यस्य चानिर्देशाद्धर्महानिंप्राप्नोति ।” ↩︎
-
“गर्हितानाद्ययोः गर्हितं शास्त्रप्रतिषिद्धं लशुनादि, अनाद्यममनस्तुष्टिदंयत् न भोक्ष्येइति सङ्कल्प्य मोक्ष्यते ।” ↩︎