०७

सिद्धिस् तु परमा राज्ञः स्वीकृतसर्वराजमण्डलस्यानन्तरं सकलमहीमण्डलाधिपत्ये सति निरतिशया धर्मार्थसुखत्रिवर्गाभ्युदयप्राप्तिर् अपरामात्यादिप्रकृतिसम्पत् ॥ ७.१ ॥

तत्र सिद्धिम् अवेक्ष्येदम् उच्यते ।

ब्रह्मणे ब्रह्मणो वा संस्कारो ब्राह्मम् उपनयनादिः स्नानान्तस्, तं प्राप्तेन क्षत्रियेण, नान्यवर्णेन । यथाविधि यथाशस्त्रम् । सर्वस्यास्येत्य् अनेनाभिनयेन वर्णाश्रमौ निर्दिशति । यथान्यायं यथोपदेशं कर्तव्यं परिरक्षणम् इति अन्यवृत्तिपरिसंख्येयं नियमो वा ।

एके तु दृष्टार्थत्वाद् उपदेशं वृत्त्यर्थं मन्यन्ते । तथा च सति पित्र्ये धने निध्यधिगमे ऽन्यथा प्राप्तौ न नियोगतः क्षत्रियो राज्यम् आतिष्ठेद् इति ।
तद् अयुक्तम्, “वेदाभ्यासो ब्राह्मणस्य क्षत्रियस्य तु रक्षणम्, वार्ताकर्मैव वैश्यस्य विशिष्टानि स्वकर्मसु” इत्य् उक्तत्वाद् विशिष्टत्वं चैषां दृष्टादृष्टसंबन्धेन युक्तम् । नियमाश्रयश् चादृष्टसंबन्धः । वृत्तिदाश् चानाथा दीनाश् च राज्ञा रक्ष्यन्ते, यतो न दृष्टार्थम् एव रक्षणम् ॥ ७.२ ॥

अराज्ञो ऽपि च क्षत्रियस्य ग्रामादिसंरक्षणे ऽप्य् एतदर्थवन्नियमशास्त्रस्तुत्यास्य भयो धारणम् अधुनोच्यते ।

हिरण्यगर्भः मात्स्यन्यायो मा भूत् । प्रजानाम् इति [रक्षाय] राजोत्पत्तिर् अनेन प्रदर्श्यते । पूर्वविधिस्तुतिर् इयम् ॥ ७.३ ॥

“बालो ऽपि नावमन्तव्यः” (म्ध् ७.८) इत्य् अस्य विधेर् वक्ष्यमाणस्येमे दश श्लोकाः शेषतया विज्ञेयाः । एवम् इन्रादीनां स्वविषये येन चेष्टाः करोति तेन तेषां मात्राभ्यो निर्मित इत्य् उच्यते ॥ ७.४ ॥

कार्येणैतद् अर्थं दर्शयति । यस्माद् आधिपत्यैश्वर्यात् सर्वभूतान्य् अभिभवति स्वेन तेजसा अत इन्द्रादिदेवतामात्राभ्यो निर्मित इति स्तूयते ॥ ७.५ ॥

यतश् च ।

महाराजलिङ्गेन चामरच्छत्रभृङ्गादिना युक्तो दीप्तिमत्त्वाच् चक्षूंष्य् आदित्यवत् तापयति, मनांसि दण्डपातनाद् । यस्माद् अतो न कश्चिद् एनं शक्नोत्य् अभिवीक्षितुम् अपि, किं पुनर् अपकर्तुम् । पूर्ववद् अयम् अपि स्तुत्यै ॥ ७.६ ॥

एवं च सति तासु तास्व् अवस्थासु कार्यार्थम् ।

एवं चेमे लोकपाला यैर् अयं राजा तथैव व्यपदिश्यते ॥ ७.७ ॥

यतश् चैतद् एवम् अतः ।

शक्नोति ह्य् अयं बालो ऽप्य् अमात्यादिभिर् अकार्यकारिणो निवर्तयितुम् ॥ ७.८ ॥

किं चान्यत् ।

यस्माद् अकार्यकारिणां तत्सहायानां तदपराधसंबन्धानां च कुलं दहति । अतो ऽप्य् असौ नावमन्तव्यः ॥ ७.९॥

यतश् च-

अतश् चासौ वाल्लभ्यान् मैत्र्यात् स्वाजन्यद्वारेण वा नावमन्तव्यः ॥ ७.१० ॥

यतश् च तस्य सम्यग् उपचरितस्य-

अतो न केवलम् असौ भयात् प्रत्यवायपरिहारार्थम् आराध्यः, अभ्युदयो ऽपि हि तस्मात् सम्यग् उपचरिताद् विशिष्टो भवति ॥ ७.११ ॥

अतश् चैवं च सति-

अनयस् तु द्विष्यमाणः कदाचिद् धर्मापेक्षयाशक्त्या वा सहेत, राज्ञः पुनः सहमानस्य स्वतन्त्रविरोदो यतो ऽशक्तश् चासौ निग्रहणं कर्तुम् इति । अतः सदानुवर्तितव्यो निरुपधैस् सद्भिः ॥ ७.१२ ॥

न हि राजा वर्णाश्रमधर्मप्रवृत्तौ हेतुः, शास्त्रलक्षणत्वाद् धर्माधर्मयोः । अव्यवस्था चैवं स्यात् । व्यवस्थाकारिणा च शास्त्रेण भवितव्यम् । तथा च बहुकृत्वस् तदुक्तिः, तद्विरोधश् चान्याय्यः । यतः प्रकरणाद् राजस्तुतिपरम् एतत् प्रत्यवगन्तव्यम् । लौकिकधर्मापेक्षया वेदं विज्ञेयं शास्त्रम् । समाप्ता राजोत्पत्तिः ॥ ७.१३ ॥

अधुना तत्सहकारी दण्डो व्याक्रियते-

इदम् आरभ्य द्वादशश्लोकाः दण्डोत्पत्त्यर्थाः । दण्डनामानं तेजोमयं सर्वभूतगोप्तारं धर्मम् आत्मजम् असृजत् पूर्वं राजोत्पत्तेः । एतद् उक्तं भवति “दण्डाद् ऋते राजसत्वं नाभिवर्तते तस्मान् नैव दण्डोत्सर्जनेन राजा प्रजा रक्षिष्यति” इति ॥ ७.१४ ॥

यतश् च-

जातश् चासौ युक्तो राजसाहाय्ये यस्य भयात् स्थावराणि फलच्छायादिभिर् भोगाय कल्पन्ते, किं पुनर् अन्ये । यो हि स्थावरो वृक्षो न भोगाय कल्पते नियतं तस्य परिशोधनाद्य् आरभते, यतश् च न परिशुद्ध्यते हित्वासाव् अङ्गारीक्रियते, यश् च प्रतिकूलं वर्तते तस्य छेदनमूलोत्पाटनादिभिर् दण्डः प्रणीयते एव । यथा राजमार्गादिजातस्य बीरणस्तंबादेः॥ ७.१५ ॥

ग्रामारण्यबाह्याभ्यन्तररथ्यादिर् देशः । दिवा नक्तं बालो युवा स्थविर इति कालः । शक्तिः शरीरगतार्थगता च । विद्या त्रयी शाङ्गोपाङ्गा । एतदपेक्षया दण्डः प्रणेयः । अन्यथा प्रणीतो ऽनर्थम् उत्पादयति, अर्थं च न करोतीति दण्डस्तुत्यर्थो ऽयम् अनुवादः । दण्डपातनविधिं तूपरिष्टाद् वक्ष्यत्य् अपराधं प्रतिज्ञायेति ॥ ७.१६ ॥

दण्ड एव राजा, तन्निमित्तत्वाद् राजत्वस्य । स एव पुरुषः, येन बलीयसो ऽपि पुरुषान् स्त्रीवन् न्यक्क्र्त्वा वशम् आनयति । स नेता यस्मात् तद्भयाद् एव कार्याणि सम्याङ् नीयन्ते । स एव शासिता येन तदपेक्षयैव वासना शासनीभवति । स एव पतिभूर् वर्णाश्रमव्यतिक्रमे प्रतिभूर् इव प्रतिभूः ॥ ७.१७ ॥

यतश् चैवम् अतः-

न शास्त्रं राजा वा शास्ति । सत्य् अपि च शास्त्रे राजनि च दण्डभयाद् एव शासनम् अनुवर्तन्ते वर्णाश्रमिणः । एवं च स एवाभिरक्षति, अकार्यकारिभ्य इतरान् । सुप्तेष्व् अपि राजपुरुषेष्व् ऐहिकभयात् परलोकभयाद् वा न यथाकामं प्रवर्तते लोकः ॥ ७.१८ ॥

नैतावता मुच्यामहे, असम्यग्धृतः कार्यं न करोतीति । यथैव सम्यग्धृतो रञ्जयति प्रजाः, एवम् असम्यग्धृतः सर्वम् एव विनाशयति ॥ ७.१९ ॥

न केवलं दण्डप्रणीतौ गुणावाप्तिः, अप्रणीतौ मत्स्यस्य न्यायः प्रवर्तते ॥ ७.२० ॥

सर्वा धर्माण् (?) । काकश्वादयः ऋद्धिमद्भिः सर्वोत्तमैर् अपि देवैर् दण्डाद् ऋते न शक्यन्ते प्रतिवारयितुम् । किं पुनर् अन्यः । सुहृन्मित्रस्वजनवचनाद् इति ॥ ७.२१ ॥

एवं च सति-

प्रायण सर्वो दण्डजित एव लोकः, येन दुर्लभः स्वभावशुद्धः, शासनानुवर्ती । तद् एतद् दण्डपातनं यद्य् अपि दुःखोत्पादनं तथापि प्रकल्प्यते शास्त्रेण, येनान्य उपायो धर्मस्थितेर् नास्तीति ॥ ७.२२ ॥

एवम् ईश्वरा अपि सन्तो देवादयो ऽनुग्रहोपघाताभ्याम् । दण्डभयाद् एवानुग्राह्यान् अनुगृह्णन्ति, उपघात्यांश् चोपघ्नन्ति । यदि च दण्डान् न बिभुर् ऐश्वर्याद् यथाकामम् अभिप्रवर्तेरन्, न च प्रवर्तन्ते । अतो मन्यामहे देवादयो ऽपि दण्डभयाद् एव सत्य् अप्य् ऐश्वर्ये यथा कर्मानुग्रहोपघाताभ्यां वर्तन्ते न यथाकामम् इति अतिशयवचनेनैषा दण्डस्तुतिः ॥ ७.२३ ॥

तथा च-

अधार्यमाणे न्यायन् दण्डे वर्णनिमित्ता धर्मा दुष्येयुः । ये च धर्मार्थकामसेतवः ते च भुद्येरन् । किं बहुना, कः शक्नोति भगवन्तं दण्डं धर्मनामानं व्यवस्थाकारिणं बहुगुणत्वात् स्तोतुम् ॥ ७.२४ ॥

एतद्रूपं मनुष्याणां प्रशस्तम् अभीष्टं चातस् तेनासता रूपकं कृत्वा स्तौति । अथ वा द्विरूपो दण्डः कुःखदो भयदश् चेति । यतस् तस्य द्वाभ्यां रूपाभ्यां स्तूयते भयहेतुत्वं श्यामतया दुःखहेतुत्वं च लोहिताक्षत्वेनेति, देवतारूपं वेदं शास्त्रप्रत्यक्षं यथाभूतम् अनेनानूद्यते । समाप्ता दण्डस्तुतिः ॥ ७.२५ ॥

तस्य दण्डस्य प्रणेता जात्या क्षत्रियो ऽभिषेकाद् आधिपत्यप्रभावगुणयुक्तः । सत्यवादि नानवस्थितं दण्डं प्रीत्या प्रापयति, द्वेषेण वा वर्धयति । समीक्ष्य कारी दण्डावधारेण देशाध्यपेक्षया प्राज्ञो देशादीनाम् उत्सर्गापवाददर्शने । धर्मकामार्थेषु च पण्डितः तेषाम् अवस्थाविशेषज्ञः समचित्तः । तम् एवंविधं दण्डस्य प्रेणेतारम् आहुः ॥ ७.२६ ॥

एवंविधश् च-

अदृष्टम् उत्सृज्य दृष्टेन चैनं प्रगुणीकरोति । येन सम्यक् प्रणीत एष त्रिवर्गेण प्रणेतारं वर्धयति । कामादिदिषैश् च दण्डेनैव निहन्यते ॥ ७.२७ ॥

यस्माद्-

येषां स्वाभाविको विद्योपनीतश् च विनयस् ते कृतात्मानः । तैर् अयम् शको धारयितुम् । व्परीतं तस्माच् चलितं दण्द एव सबान्धवं हन्ति ॥ ७.२८ ॥

यदि नृपं सबान्धवं हत्वावतिष्ठेत दण्डः किं न लब्धं भवेत् । येन तु नैतावतावतिष्ठेत दण्डः किं न लब्धं भवेत् । येन तु नैतावतावतिष्ठते दुर्गादीन् अपि हन्ति । अन्तरिक्षगतान् द्युलोकगतांश् च देवादीन् अपि हन्ति । यस्माद् इतः प्रदानजीवना देवा मुनयश् चैतस्माद् असम्यक्प्रणयनाद् देशादिविप्लवे तदिज्याविच्छेदेन हता एव देवादयो भवन्ति, येभ्यो न प्रदीयते । तथा च पौराणिकाः-

> वर्णाश्रमेभ्यस् त्व् इज्या तु लोके ऽस्मिन् या प्रवर्तते ।
> सर्वासां देवयोनीनां स्थितिहेतुः स वै स्मृतः ॥ इति ।

यस्माद् दण्डो दुष्प्रणीतो दृष्टम् अदृष्टं च हन्ति, अतो ऽसहायेन मूढेन लुब्धेनाकृतबुद्धिना विषयातिसेविनेति पञ्चभिर् एतैर् दोषैर् युक्तेन्आशक्यो नेतुम् । ॥ ७.३० ॥

एतद् विपरीतैश् च पञ्चभिर् गुणैर् युक्तेनासौ शक्यो नेतुम्, यतस् तत्प्रदर्शनायेदम् उच्यते-

शुचिना जितेन्द्रियेण, सत्यसंधेन प्रकरणाद् अलुब्धेन, यथाशस्त्रानुसारिणा अमूढेन, सुसहायेन नासहायेन मूर्खसहायेन वा, धीमता कृतशास्त्रप्रज्ञेन स्मृतिमता वा ॥ ७.३१ ॥

एवंविधश् च सन् राजा-

परराष्ट्रे तीक्ष्णदण्डतोच्यते, शौर्यप्रज्ञापनार्थम् । समानाभ्युदयप्रत्यवायः सुहृद्, यस्य कार्यानपेक्षं सुहृत्त्वं स स्निग्धः । तस्मिन् न कुटिलवृत्तिर्, अन्यस्मिंस् तु कार्यापेक्षया कुटिलवृत्तिर् अपि स्यात् । ब्राह्मणेषु क्षमान्वितः नियच्छन्न् अपि दण्डेन ब्राह्मणान् अकार्यकारिणः क्षमापूर्वं नियच्छेन् न तु क्रोधेन सहसैव च ॥ ७.३२ ॥

एवंवृत्तस्य राज्ञो ऽन्तरेणापि कोशं केवलेनैव सम्यग्दण्डप्रणयनेन विस्तीर्यते राजयशः, येन शक्नोति परराष्ट्राण्य् अप्य् आत्मीकर्तुं परिपालयितुं च ॥ ७.३३ ॥

अतो विपरीतस्य राष्ट्रम् अपि संकुचति निर्गुणत्वात्, कुतो ऽन्यद् भविष्यति । सैषा दण्डप्रणयनस्तुतिः समाप्ता ॥ ७.३४ ॥

कस्मात् पुनर् एतद् एवम् । यद्माद् एवंगुण एव-

उपन्यासार्थम् उत्तरविवक्षार्थं चेदम् उक्तम् अप् सद् उच्यते ॥ ७.३५ ॥

श्रोतॄणाम् अवधानार्थः श्लोकः ॥ ७.३६ ॥

त्रयो ऽवयवा अस्येति त्रयी । तस्यां ग्रन्थार्थयोर् वृद्धास् ते त्रैविद्यवृद्धाः, तान् । अथ वा त्रैविद्याध्यायिनस् त्रैविद्यवृद्धाश् च वयस्थप्रज्ञया च त्रैविद्यवृद्धा, ये आन्वीक्षिक्यां दण्डनीत्यां च स्वभिविनीतास् ते विद्वांसः तान् विदुषः प्रातर् उत्थायोपासीतानन्यचित्तः । यच् च ते ब्रूयुस् तच् चाविशङ्कितं कुर्यान् न हि ते किंचिद् अहितं राज्ञो वक्ष्यन्ति परमधार्मिकत्वात् ॥ ७.३७ ॥

इमान् अपरान् विद्यावृद्धान् ब्राह्मणान् धर्मायैव केवलाय सेवेत । येन वृद्धसेवी न केवलं धर्मेण युज्यते, लोके ऽपि च विश्वसनीयतमो भवति । अतश् च रक्षोभिर् अपि पूज्यते इत्य् उच्यते ॥ ७.३८ ॥

विनयो हि द्विविधः- वाभाविकः आधेयश् च । शुश्रूषादिगुणयुक्तं च विद्या विनयति । अतो यद्य् अपि स्वभावतो विनीतात्मा भवेत्, तथाप्य् अभ्यासेन पाटवं जनयेत् । कस्मात् । पुनर् इयान् विनयाधाने यत्न आस्थीयते ॥ ७.३९ ॥

येन-

उभयतोपदेशो हि विनयाधानादरार्थः ॥ ७.४० ॥

तानिदानीं (?) दर्शयति-

त्रिभिः शॢओकैर् विनयस्य प्रत्यक्षफलतां वेनादिदृष्टान्तैर् दर्शयति विनयाधानप्ररोचनाय ॥ ७.४२ ॥

एवं च सत्य् आहितविनयो राजा-

अधिगच्छेद् इति वर्तते । त्रैविद्येभ्यो वेदाधिगमस्योक्तत्वाद् ब्रह्मचार्यवस्थायाम् एव तदर्थाधिगमार्थो ऽयं पुनर् आरम्भः सामर्थ्याद् वेदितव्यः । अनधिगताधिगमार्थो वा व्रतस्नातकपक्षे दण्डनीत्युपदिदिक्षया वा पुनर् अस्योपदेशो दृष्टान्तार्थवादार्थः । एवं दण्डनीतिविद्भ्यो दण्डनीतिम् अधिगच्छेत् । शाश्वतीम् इति स्तुतिपरम् एतत् । दन्डनीतेर् वेदवद् [आनन्त्यं नास्ति] । यद्य् अपि च दण्डनीत्याश्रयं सर्वं शक्यते लोकतो ग्रहीतुम्, दृष्टोपायसाध्यत्वात् तस्य, तथाप्य् अबुद्धा न प्रतिपद्येरन्, बुद्धाश् च दण्डपातने नियमेन वर्तेरन् । लोभान् परित्यज्यादृष्टम् अस्याङ्कनम् अस्य विवासनम् । इयांश् च पुनर् अयम् अस्य दण्ड इतीष्यते च नियमो, दृष्टप्रयोजनत्वान् नियमस्मृतेः । अतो राज्ञा दण्डनीतिर् अवश्यम् अध्येतव्या । आन्वीक्षिकीं चात्मविदां तद्विद्भ्यः । एवं च सत्य् अयं तयाहिततत्त्वविज्ञानो ऽभ्युदयोपनिपातापक्रमकालेषु हर्षविषादविकारोपशमप्रयोजनम् अध्यात्मप्रसंख्यानम् अवाप्य न राज्यतन्त्रं परिहापयिष्यति । प्रज्ञावाक्यक्रियावैशारद्यं चास्या जायते, आन्वीक्षिक्यधिगमे तच् चास्यागमिके विधौ सामन्तदूतसंवादादिषु सप्रयोजनं भवति । वार्तारंभांश् च कोशोपचयहेतून् लोकतो ऽधिगच्छेद् इति वर्तते ॥ ७.४३ ॥

आहितविद्याविनयश् चायं राजा प्रयत्नतः,

श्रोत्रादीनां शब्दादिषु यथाशास्त्रं प्रवृत्तिर् इन्द्रियजयः । स च वर्णधर्मेषूक्तो [मुख्यो विनय इति पुनर् इहोपदिष्टः] ॥ ७.४४ ॥

कथं नामायं जितेन्द्रियः ।

कामक्रोधसमुत्थयोर् दुःखयोर् उपन्यासस् त्यागार्थः, कामक्रोधपरित्यागेन । तत्त्यागश् चेन्द्रियजयेनेत्य् उक्तम् । बलाबलम् अधुना व्यसनवर्गस्योच्यते, आदरार्थम् । कथं नामायं गुरुतरं व्यसनवर्गम् आदरेण जह्यात् ॥ ७.४५ ॥

अनयोस् तु वर्गयोः कामजेषु प्रसक्तः पानद्यूतगीतनृत्तवादित्रादिषु अर्थधर्माभ्यां वियुज्यते, येनार्थधर्माभ्याम् अविरोदेन नैषा प्रवृत्तिः संभवति । क्रोधजेष तु पैशुनसाहसादौ वर्तमानो द्वेष्यभावम् उपगतो नियतम् उच्छिद्यते ॥ ७.४६ ॥

कामज इत् कामाद् इच्छातो जातो विशिष्टकामार्थो वा । स च यः सुखोपभोगार्थो जायते । पूर्वानुभूतविषयानुचिन्तनसुखाद् वा कामपराणां जायते । येनातः कामज इत्य् उच्यते दशको गणः । कामजव्यसनवर्गस्वरूपनिर्देशो मृगयादिः । यानं मृगया । दिवास्वप्नः कर्मानुष्ठानकाले कर्मस्व् अव्यापारः । परिवादस् त्व् अमात्यादीनां क्रियमाणः स्वतन्त्रविरोधी संपद्येत,सर्वो हि पृष्टमांसभक्षणे क्रियमाणे राजकार्यषु न सम्यग् वर्तते, प्रशिथिलमानतया । अपरिवाद्यानां च परिवादे प्रसिद्धो दर्मविरोधः । स्त्रियो मद इत्य् एतद् द्वयं प्रतीतम् । तौर्यत्रिको नृत्तगीतवादित्राणि । वृथाट्या अप्रयोजनम् अटनम् । धर्मार्थसुखरहितम् ईषत्प्रयोजनं वा । एवं च सति सर्वम् एतद् राज्ञो ऽर्थविरोधेन वर्तते । अतो ऽस्य कामजव्यसनवर्गस्य परिहर्तव्यतयोपदेशो युक्ततरः ॥ ७.४७ ॥

पैशुनं हेडकत्वं तच् च क्रोधात् क्रियते । एवं साहसं च । तच् च साधोर् नीचे कर्मणि नियोगः, कर्मोपरोधो वा निष्कारणम् । द्रोह उपांशुवधः, तन्त्रोपरोधो वा जीवत एव । ईर्ष्या विषयसाधारणत्वव्यावृत्तीच्छा । असूया परतुणोपघातार्था वाक्प्रवृत्तिश् चेष्टा वा, जिह्विकाधरविक्षेपहस्ताभिनयैः । अर्थदूषणम् अदानम् अपहरणं वा । वाग्दण्डजपारुष्यं प्रसिद्धार्थम् । एवं क्रोधजो ऽपि गणो ऽष्टकः ॥ ७.४८ ॥

स्त्र्यादिषु लुब्धः कामजं गणं सेवते । प्रतिहतस्य च तत्र क्रोध इति । स एवम् अयं लोभः कामक्रोधयोः व्यसनवर्गयोः मूलम् उच्यते । उपदेशप्रयोजनं तु तत्त्यागे व्यसनवर्गद्वयाभावः प्रदर्शितो यथा स्यात् कारणाभावात् । अथ वान्यायेन परद्रव्यादानं लोभात् क्रियते, मृगयायां च वर्तमानः स्वतन्त्रावसादाद् अवश्यम् अन्यायेन परद्रव्याण्य् आदत्ते । यश् च मृगयापरित्यागे वर्तते, अवश्यम् असौ स्वतन्त्रसिद्ध्यर्थं कोशोपचयहेत्वनुष्ठाने यतेत, तत्र च व्यापृतस्य मृगयायाम् अप्रवृत्तिः । एवं दिवास्वप्नादिषु अपि व्याख्येयम् । अक्षेषु तु प्रसिद्दैव लोभात् प्रवृत्तिः । एवं क्रोधजेष्व् अपि पैशुनादिषु वर्तमानो लुब्ध एवान्तं गच्छति । केवलेन तु क्रोधेन प्रवर्तमानः स्वल्पके वा विआशे ऽवतिष्ठते, उपशमं वा गच्छति । व्यसनवर्गद्वयासेविनः कार्यसामान्याद् वा लोभस्य द्वयोर् अप्य् एतयोर् व्यसनवर्गयोर् मूलं लोभ उच्यते । यथाश्रुतार्थासंभवाद् इतरत्र च सामर्थ्यात् सो ऽयम् अत्र निन्दातिशयः, परित्यागादरार्थो राज्यतन्त्रसिद्धय इति ॥ ७.४९ ॥

दिवास्वप्नादिभ्यो ऽयं चतुष्को कष्टतर इति प्रसिद्धम् इतीदं व्याख्येयम् ॥ ७.५० ॥

अयम् अपि त्रिको गणः पैशुनादिभ्यः पापीयान् इति सुप्रतीतम् ॥ ७.५१ ॥

पानद्यूतयोः पानं गरीयः । तत्र हि संज्ञाप्रणाशः, अनुमत्तस्योन्मत्तत्वम् अप्रेतस्य प्रेतत्वं [कौपीनदर्शनं] श्रुतप्रञाप्रहाणं मित्रहानिः सद्भिर् वियोगः, असद्भिश् च प्रयोगः, गीतादिषु चार्थघ्नेषु प्रसङ्गः, रहस्यमन्त्रप्रकाशं मदवेगेनेति पानदोषाः । द्यूते तु जितम् एवाक्षविदुषा अनक्षज्ञस्यापि पाक्षिकः पराजयः । द्यूतस्त्रीव्यसनयोश् च द्यूतं गरीयः । येन तद् एव जितद्रव्यं तस्याप्य् [आमिषं] भवति, तथा तन्निमित्तो वैरानुबन्धः । जयः साधारणः केवलः पराजयो ऽनुभक्तनाशः । मूत्रपुरीषवेगधारणाच् च शरीरतन्त्रशैथिल्यं व्याधिनिदानम् आसेवनेन क्षुद्रादिभिश् च पीडातिशयेन । मातर्य् अपि च मृतायां दीव्यत्य् एव कितवः, कृच्छ्रेषु च पृच्छ्यमानः सुहृद्भिर् अपि कुप्यतीति द्यूतदोषाः । स्त्रीव्यसने त्व् अपत्योत्पत्तिः, प्रतिकर्मभोजनभूयिष्ट्गम् (?) अनुसवनं धर्मार्थपरिग्रहः । शक्या च स्त्री राजहिते नियोक्तुम् अपवाहयितुं वा । स्त्रीमृगयाव्यसनयोः स्त्रीव्यसनं गरीयः । अदर्शनं कार्याणाम्, स्त्रीव्यसनासङ्गेषु राजकार्येषु निर्वेदः । कालातिपातनम् । धर्मलोपः । पानदोषानुबन्धः । अर्थघेषु च नृत्तादिषु प्रसङ्ग इति । मृगायां तु व्यायामः पित्तश्लेषमेधःस्वेदादिनाशः । चले स्थिरे च काले लक्षपरिचयः । प्रहरणवैशारद्योपजननं ग्राम्यजनपरिचयश् चेति । एवं कामजस्य चतुष्कस्य स्ववर्गे पूर्वं पूर्वं पापीयः । ततस् तेषां पूर्वं पूर्वं यत्नतः परिहरेत् । क्रोधजस्य तु त्रिकस्य दण्डपातनवाक्पारुष्ययोर् दण्डपातनं गरीयः । दण्डपातने हि शरीरविनाशाद् अशक्यं प्रतिसन्धानम्, वाक्पारुष्ये त्व् अमर्षजः क्रोधाग्निः शक्यते दानमानाम्भोभिः शमयितुम् । वाक्पारुष्यार्थदूषणयोर् वाक्पारुष्यं गरीयः । तेजस्विनो हि परुषवचनस्य चित्तसंक्षोभे भेषजं नासादयन्ति । तथा च प्रवादः-

> स्थिरं स्वाधिम् इतं गाढं भित्त्वास्तिसंप्रवेशित
> निःशल्यम् अङ्गान् कृन्तन्ति न वाचो हृदयाद् अपि ॥
> संरोहति शरैर् विद्धं वनं परशुना हतम्
> वाचा दुरुक्तं बीभत्सं न रोहति परिक्षतम् ॥

भाग्यायत्तत्वाद् अर्थस्य च तेजस्विनो ऽर्थदूषणं न गणयन्ति । एवम् एवास्यापि क्रोधजस्य त्रिकस्य पूर्वं पूर्वं गरीय इति व्याख्यातम् ॥ ७.५२ ॥

व्यसननिन्देयं सामान्यतस् तत्परिहारार्थम् । यद्य् अपि मृत्युव्यसने सर्वहरे, तथाप्य् अयम् अनयोर् विशेषः- मृत्युर् अस्मिन्न् एव लोके सर्वहरः, व्यसनं पुनर् उभयोर् अपि लोकयोर् इति । अथ वा यथाश्रुत एवास्य श्लोकस्यार्थो वचनीयः । एवं च ब्रुवता कामक्रोधजानां पुरुषधर्माणां व्यसनीभूतानां प्रतिषेध उक्तो भवति, न त्व् ईषद् आसेवनेन । येनाभ्यस्यामाना ह्य् एते व्यसनीभूता धर्मार्थप्राणहरा भवन्ति राज्यतन्त्रशैथिल्यन् । अपि चात्यन्तासेवनम् अप्य् उक्तम्, राज्ञ शक्यं चेति । यतो व्यसनाख्यानाम् एषां प्रतिषेधः । एवम् अव्यसनस्य राज्ञो गुणवत्सहायसंपदर्थम् अमात्यलक्षणम् इदम् अधुनोच्यते ॥ ७.५३ ॥

यस्मात्,

यस्मात्,

एवं च सति मन्त्रिणाम् अविधानाद् अन्यत्रैत एव यथासंभवं राज्ञो मन्त्रिणः स्युः । तथा च कृत्वोक्तम् एवेति ॥ ७.५५

तत्र ये तेषां मन्त्रिसचिवः,

तैः सह संधिव्ग्रहादौ षाड्गुण्ये सामान्यं गुणदोषबलाबलं विचारयेत् । स नातिरहस्यम् । यत् त्व् इदं कर्तव्यावधारणं परमरहस्यं तत् स्वचित्तेनैव व्यवस्येत् । एवम् अस्य राज्ञः परप्रणेयता न भवति । किं चान्यत् स्थानं तैस् सार्धं चिन्तयेद् इति वर्तते । तत् पुनश् चतुर्विधम्- दण्डकोशपुरराष्ट्राणि । तत्र दण्डो हस्त्यश्वरथपदातयः । तेषां प्रतिकर्मपोषणरक्षणादि चिन्त्यम् । तथा कोशस्य हेमरूप्यबाहुल्यम् आयव्ययरक्षणानि च चिन्त्यानि । तथा राष्ट्रस्य देशप्रयायस्य स्वाजीव आत्मसंधारणः परसंधारणो, आपदि स्वारक्ष्यः, पशव्यः शत्रुद्वेषि सीताप्रायो गुप्तगोचरः, पशुमान् अदेवमातृकः, आपदि च दण्डकरसह इत्य् एवमादि चिन्त्यम् । पुरस्य वक्ष्यति- तत् स्याद् आयुधसंपन्न इत्य् एवमादि ।

अथ वा स्थानं स्वदेशाद् अप्रच्यवनम् । एवं समुदयाश् चिन्त्याः । ते च कृषिर् व्रजो गुल्मस्थानं वणिक्पथः शुल्कदण्ड इत्य् एवमादयः । गुप्तिं स्वराष्ट्रगतां वक्ष्यति । लब्धप्रशमनानि देवताश्रमविद्व्यावतां धार्मिकाणां च शूराणां च दानमानत्यागायोगः । उचितानां चाभ्यनुज्ञानम् । सर्वबन्धनमोक्षः । अनुग्रहो दीनानाथव्याधितानाम् । उत्सवानां चापूर्वाणां प्रव[र्तनं, प्रवृत्तानाम् अनुवृत्तिः । यच् च कोश]दण्डोपघातकम् अधार्मिकं वा चारित्रं तद् अपनीय धर्मव्यवहारं स्थापयेत् । आह च- “चारित्रम् [अकृतं धर्म्यं कृतं चान्यैः प्रवर्तयेत्, प्रवर्तयेन् न चाधर्म्यं कृतं चान्यैर् निवर्तयेत्” इति । एवं] स्थानादीनि चिन्त्यानि ॥ ७.५६ ॥

परतः प्रज्ञाम् उपादित्समानस् तान् मन्त्रि[ण एकैकशः पृच्छेत्] समस्तांश् च । यत्कारणं कश्चिद् धि पुरुषः परिषद्य् अप्रतिभानवान् भवति, रहसि च प्रगल्भः परिषदि च घट्टितप्रज्ञो भवति । यतस् तान् अपक्ष्योभयथा पृच्छेत् । ते यद् उक्तवन्तस् तद् व्यवस्येत्, तदन्यतमोपदिष्टं यावद् अप्रत्यनीकं निर्दोषं च ॥ ७.५७ ॥

अधिकतरप्रज्ञो हि ब्राह्मणो धार्मिकत्वाच् च निर्दोषतया विश्वसनीयः ॥ ७.५८ ॥

एवं च सति,

मन्त्रिगुणयुक्तान् एतान् अपि कुर्यात् सर्वोपधाभिदृष्टतया च सुपरीक्षितान् । अर्थसअमाहर्तॄन् संनिधातॄन् [सप्ताष्टौ] वा संख्यानियमापवादो ऽयं राजसहायानाम् उच्यते ॥ ७.६० ॥

कार्यपरिमाणेनाइषां राज्ञः सचिवानां संग्रहः स्यात् । यत्कारणं कार्यसमावेशाद् अन्येनोपयोगेन हि कश्चिद् विषादं गच्छेत्, समर्थो ऽपि च प्रमाद्यति ॥ ७.६१ ॥

तेषाम् अर्थे शुचयो ऽर्थस्यायव्यययोः स्थाप्याः । दृष्टकर्मतयाविषादिनः शूरा बलाध्यक्षा भीरवस् तु भोजनादौ नियोक्तव्याः । सर्वे चैते दक्षाः कर्याः, ते हि द्वन्द्वोपनिपातान् अपरिगणय्योत्थानशीलतया स्वामिनः कार्यकालं नातिपातयन्ति ॥ ७.६२ ॥

दूतो ऽमात्यगुणसंपदुपेतः कार्यः, सर्वशास्त्रविशारदोपदेशात् । इमाश् चेङ्गिताकारचेष्टा दूतेनावश्यं वेदितव्याः । परविषये राज्ञः । तत्र संधित्सत इमानीङ्गितानि दूतस्यादरेण सम्प्[अरिग्रहः, विश्वसनम्, मुहुः संपूजनम्, तद्वाक्यस्य चानसूयाभिनन्दनम् । एतान्य् एव विपर्यस्तानि विजिघृक्षतः । आकारः खलु शरीरगतः, म्लानमुखता वर्णविपर्ययः । तूष्णींभावो दीर्घोष्णनिश्वासादिः शरीरविकारो दैन्यं सूचयति । प्रसन्नमुखता वाक्यवैशारद्यं शरीरसंस्कार इत्य् एवमादि हर्षम् सूचयति । चेष्टासु कर्मस्व् अनभ्युत्थानं दैन्यम् आविष्करोति कार्यव्यापद्विषादानुगतम्, अभ्युत्थानं पुनर् हर्षं विपर्यये । शुचित्वम् अस्य दूतस्य स्त्रीगते ऽर्थगते [च] । स च विशेषेणोपदिश्यते । स्त्रीसंबन्धे मन्त्रभेदः परिभवश् चार्थग्रहणे कार्यहानिः । कुलोद्गतप्रयोजनम् उक्तम् ॥ ७.६३ ॥

कस्य पुनर् हेतोर् आदरेण दूतलक्षणम् इदं कथ्यते, यस्मात् ।

अनुरक्तो ऽहार्यो भवति । शुचिर् अर्थे स्त्रीषु चाभेद्यो भवति । दक्षो देशकालौ नातिक्रामति । स्मृतिमान् स्वामिसंदेशम् अपरिमुषितस्मृतिप्रसङ्गेन कथयति । देशकालवित् सर्वत्र कार्यसाधकः । वपुष्मान् अनाधृष्यो भवति, प्रियदर्शनत्वाच् च ग्राह्यवाक् । वीतभीः स्वामिसंदेशं परुषम् अप्य् अवितथम् आचष्टे । पौनः पुन्येन । वाग्मी संदेशस्योत्तरप्रतिवचनसमर्थो भवति । किमर्थम् अयं दूतलक्षणादरोपदेश एवं क्रियते ॥ ७.६४ ॥

यथा बलाधिकृते हस्त्यश्वादिबलम् आ[यत्तम् । । । राजसमुद्यमेन राष्ट्रम् अ]भिप्रायेण वर्धते, तद् उपेक्षया च क्षीयते । एवं दूते संधिविग्रहाव् आयत्ताव् इत् भूतार्थसंबन्धेनैषा दूतस्तुतिः । यतश् चैतद् एव मतम् ॥ ७.६५ ॥

मन्त्रस्य हि भेदेन संवरणेन चेदम् उभयं करोतीत्य् उच्यत इति ॥ ७.६६ ॥

स्वामिनो ऽपीडया संधिविग्रहादि प्रतिपत्तव्यं दूतेन । तथा राजधानीम् अनुज्ञातः प्रविशेत् । आटविकान्तपालैः सह संदध्यात् । युद्धोपरोधभूमिम् अवेक्षेत । दुर्गराष्ट्रप्रमाणं सारं चोपलेभेत । प्राणाबाधे ऽपि च शासनं यथोक्तं ब्रूयात् । पूजया नोत्सिक्तः स्यात् । वाक्यम् अनिष्टं सहेत । पानं वर्जयेत् । कृत्यप्क्षान् उपजपेत् । अनुरागापरागौ च यातव्यप्रकृतीनां विद्यात् । स्वबलपरिमाणं च नाचक्षीत, केनचिद् अज्ञानविक्षेपादिना व्याजेन । यच् चान्यद् अपि यातव्यारम्भसहकारि तत् सर्वं बन्धुरत्नापहरणं चारज्ञानादि चानुतिष्ठेत् ॥ ७.६८ ॥

जाङ्ल्गलं नानाविधधान्यमूलफलपुष्पतृणेन्धनहेतुम् । सस्यसंपन्नं दुर्भिक्षरहितम् । आर्यप्रायं ब्राह्मणभूयिष्ठं धर्मादिपरिपालननिमित्तम् । अनाविलं श्वापदसरीसृपतस्करदंशमशकादिभिर् अनाकुलम् । रम्यं सर्वर्तुकुसुमसमृद्धपादपोद्यानादिभिः । आनतसामन्तं प्रह्वीभूतविनतसामन्तम् । स्वाजीव्यं प्रसन्नसलिलजलाशयम् अतिविशंकटगृहप्रासादमालिनम् । एभिश् च जाङ्गलादिभिर् अन्यैश् च देशगुणैः संपन्नं देशम् आवसेत् ॥ ७.६९ ॥

प्राकारेण वेष्टितं विष्कम्भद्विगुणोत्सेधेनैष्टिकेन शैलेन वा द्वादशहस्त्[आद् ऊर्ध्वम् उ]च्छ्रितेन तालमूलेन कपिशीर्षचिताग्रेण । । । दृढवप्रेण परिष्कृतं महीदुर्गम् । अगाधेनानास्रावणीयेन चोदकेन परिवेष्टितम् अब्दुर्गम् । समन्ततो ऽर्धयोजनमात्रं घनमहावृक्षचितं वार्क्षदुर्गम् । चतुरङ्गबलाधिष्ठितं प्रवरायुधीयपुरुषप्रायं नृदुर्गम् । गिरिपृष्टं दुरारोहम् एकमार्गानुगतम् [अन्तर्]नदीप्रस्रवणोदमं गिरिदुर्गम् ॥ ७.७० ॥

एषां दुर्गाणाम् अनाधृष्यतमत्वाद् गिरिदुर्गं श्रेष्ठम् ॥ ७.७१ ॥

दृष्टानत्श्लोकाव् आदरप्रतिपत्त्यर्थौ ॥ ७.७२–७३ ॥

प्रत्यक्षफलत्वं महीदुर्गस्य दर्शयति । एवं च तस्मिन् तस्मिन् दुर्गे गुणो वेदितव्यः ॥ ७.७४ ॥

दुर्गोपरोधकालप्रयोजनवतां प्रदर्शनार्थः श्लोकः । एवं च सत्य् अन्यद् अपि यत् कालप्रयोजनं वधशल्यविषवैद्यमौहूर्तिकादि तद् अपि ग्राह्यम् ॥ ७.७५ ॥

आत्मतन्त्रानुरूपम् असंबाधं यथर्तुस्थानं सुरुङ्गादियुक्तं च गृहं कारयेत् ॥ ७.७६ ॥

राज्यतन्त्रसहायार्थं महतः कुलाद् इत्य् एतत्संबन्धेन सवर्णादीनाम् उक्तानाम् अनुवादः ॥ ७.७७ ॥

अमात्यगुणैर् ब्राह्मणगुणैश् च युक्तः पुरो[हितः स्]यात् । ऋत्विजस् तु ब्राह्मणगुणयुक्ता एव ॥ ७.७८ ॥

इमे अधिके यागदाने राज्ञो विधीयेते । नित्यवद् एवानयोर् अप्य् अकरणे प्रत्यवाय एव ॥ ७.७९ ॥

यथोक्तेभ्य आयस्थानेभ्य आम्नायप्रामाण्येन षष्ठाष्टमभागग्रहणादिना बलिम् आहारयेत् । [करदेष्व् अन्येषु च पितृवत्] स्यात् ।

सुवर्णकोष्ठागारप्ण्यकुप्यायुधतुलाशुल्कनौहस्त्यश्वरथपदात्य्अध्यक्षादीन् विविधान् विपश्चितः स्थापयेत् । सर्व एते अमात्यगुणसंपद्युक्ता विज्ञेयाः ॥ ७.८१ ॥

इदम् अपि स्नातकेभ्यो नियमदानं राज्ञो विधीयते । एतेभ्यो ऽपि ह्य् अददतः प्रत्यवायः । तथा चोक्तम् “अदित्संस् त्यागम् अर्हति” (म्ध् १०.११३) इति ॥ ७.८२ ॥

यथा स्तेना आटविका अमित्रा नृपद्रव्यापहारिणः न तथा ब्राह्मणादिभ्यो हिरण्यादिदानेन निधेः कुतश्चिद् विनाश इत्य् अर्थवादो ऽयं नियतदानस्तुत्यर्थः ॥ ७.८४ ॥

अयं चान्यः ।

यथा स्कन्ना आहुतिर् दोषाय पात्रभेदाच् च व्यथिता, अविज्ञातदेवता च यथा यथानश्यति । तथा च ब्राह्मणम् “अर्धा ह वा एषाहुतिर् या देवताम् अविज्ञाय हुता” । एवं च सति या आहुतेर् दोषत्रयेण निन्दा सा प्रकृतब्राह्मणदानस्तुत्यर्था । तथा चोक्तम् “वरिष्ठम् अग्निहोत्रेभ्यः” इति । अग्निहोत्रेभ्यो ऽग्निहोत्रादिभ्य इत्य् अर्थः । सर्वं नित्यकर्मोपसंग्रहार्थम् एतद् एवं विज्ञेयम् । मुखग्रहणाच् चान्नदानम् इति केचिद् आहुः । तद् अयुक्तम् । “पाण्यास्यो हि द्विजः स्मृतः” (म्ध् ४.११७) इति वचनात्, सर्वप्रतिग्रहविषयम् एतद् विज्ञेयम् ॥ ७.८४ ॥

इदं चान्यत् ।

इतश् चैतेभ्यो देयम् । गुणवत्स्नातकब्राह्मणनियमदानस्तुतिप्रकरणाद् अब्राह्मणादिग्रहणम् इदं विद्वद्दानप्रशंसार्थं वेदितव्यम् । कथं कृत्वा । अब्राह्मणब्राह्मणब्रुवोर् नोपपद्यते । उक्तं च-

> वेदविद्याव्रतस्नाताञ् श्रोत्रियान् गृहम् आगतान् ।
> पूजयेद् धव्यकव्याभ्यां विपरीतांस् तु वर्जयेत् ॥ इति । (म्ध् ८.६३)

न चायं फलविधिः, फलविधौ हि काम्यदानस्य स्याद् । एवं च यथोक्तार्थसामर्थ्यान् नायं फलविधिः कल्पोपदेशार्थः श्लोकः । अन्यथा हि प्रकरणम् उपरुध्येतेति । अथ वा यथोक्ते दीनानातनिमित्ते अब्राह्मणादिदाने पात्रविशेषात् फलविशेषप्रदर्शनार्थः स्याद् अयं राज्ञां विशेषधर्मः । यत्कारणं न ह्य् अकस्मात् प्रशंसा स्याद् इति ॥ ७.८५ ॥

एवं च सति यथा पात्रविशेषात् फलविशेषः, एवं दाने समानेभ्यो ऽपि ब्राह्मणेभ्य इति पात्रविशेषापवादो ऽयं विज्ञेयः । पूर्वश्लोकार्थस्य तु द्वितीयस्येदम् अधुना विवरणं क्रियते । न च देयद्रव्यस्य फलेन जातितः साम्यम्, न च परिमाणतो युज्यते, शाश्त्रविरोधान् न्यायविरोधाच् च । कथं तर्हि इदं समं व्याकरणीयम् । लोकप्रसिद्ध्या नोत्कृष्टं न च निकृष्टम् । यत् तत्समं तथा च लोकप्रसिद्धमेवावधिं कृत्वा द्वैगुण्यादयो वक्तव्याः । अन्ये तु मन्यन्ते न देयद्रव्यस्य समं फलं घटते । तस्माद् दातृगतं साम्यं प्रत्येतव्यम् । अब्राह्मणाय दत्वा भिक्षाद्य् अपि मानुषशरीरेणैव तद्दानोपफलोपभोगं प्राप्नोति, नोत्कृष्टपात्रदानात् । तद् एतद् विचारणीयम् । अब्राह्मणौ च क्षत्रियवैश्यौ । तथा च गौतमीये भिक्षादानप्रकरण एतद् उक्तम् । ब्राह्मणवर्णाद् अनन्तरौ च तौ । प्रयोगश् च “अब्राह्मणाद् विद्योपयोगः” (ग्ध् ७.१) इति । न च शूद्राद् अब्राह्मणाद् विद्योपयोगः । अर्थलोभाच् छास्त्रप्रतिषेधाच् च । ब्राह्मणजाते । । । नितेनेति । क्षत्रियवैश्ययोस् तु ब्रह्मचआरिणोर् इष्यत एव भैक्षादिप्रतिग्रहोपदेशसामर्थ्याद् एवं चाब्राह्मणशब्देन ताव् अपि युक्त[तरं विज्ञेयौ] ॥ ७.८६ ॥

आहूतस्य [येन] केनापि संग्रामाद् अनिवृत्तिः स्यात्, यत्कारणम् एष हि राज्ञां विशिष्टो धर्मः ॥ ७.८७ ॥

यत् ।

यथा प्रजापालनब्राह्मणशुश्रूषणे राज्ञां विशिष्टो धर्म, एवं संग्रामेष्व् अनिवर्तित्वम् इत्य् अनिवृत्तिस्तुतिः ॥ ७.८८ ॥

तथा चाह ।

अतश् च संग्रामाद् अनिवर्तित्वं राज्ञां विशेषधर्मः । तस्य च युध्यतो नियमः शिष्यते च ॥ ७.८९ ॥

संग्रामनियमविधिर् अयम्, तेषां हतिप्रत्यवायार्थम् ॥ ७.९०–९३ ॥

राज्ञो ऽन्यस्यापि दण्डपुरुषस्य परावृत्तस्य् निन्दा श्लोकद्वयेनोक्ता, युक्ता च तन्निन्दा । यदर्थम् असौ ह्रियते तद् अकुर्वन् प्रत्यवेत्य् एव ॥ ७.९४–९५ ॥

स्वामित्वाद् राजग्रहणनिवृत्त्यर्थो नियमः ॥ ७.९६ ॥

उद्धारोपरिष्ठद्रव्यं सर्वयोधेभ्यो राज्ञा आदेयम् । वैदिकी श्रुतिर् “महेन्द्रम् उद्धारम् उदहरत् वृत्रं हत्वा” इत्यादि । अपृथग्जितं समूहजितं यत्, ततः सर्वयोधेभ्यो युद्धव्यायामक्लेशानुरूपं देयम् ॥ ७.९७ ॥

अनुपस्कृतः अकृतः स्वभावसिद्धगुण इत्य् अर्थः । विगुणम् उपस्क्रियते गुणाधानार्थम् । उपसंहारार्थश्लोकः ॥ ७.९८ ॥

[लिप्सेता]लिप्समानः संतुष्टः सन् राजा सपत्नैर् महद्भिर् दायादैर् वर्धमानैर् उच्छिद्येताल्पतन्त्रत्वाद्, अर्जितं चारक्षन् केवलेनार्जितक्लेशेन फलरहितेन संक्षिप्यते, रक्षितं च सम्यग् अवर्धयन् क्षीयते । तदुपयुञ्जानो ऽन्यस्याभावात् तदार्जितं रक्षितं वर्धितं च यन् महता यत्नत्रयेण तदप्रयच्छन् पात्रेभ्यः परलोकाद् धीयते । निष्का[मतयास्यैव यत्न]त्रयसाध्यं क्लेशत्रयम् आपद्यते ॥ ७.९९ ॥

अत्र वृद्ध्यर्थम् उपायो वृद्धिशब्देनोच्यते, प्रकरणसामर्थ्यात् । **[चतुर्विध]निर्देशः ** दानेन पात्रेषु निक्षिपेत् । [चतुर्विध]निर्देशः पुरुषार्थसिद्धये राज्ञः ॥ ७.१००–०१ ॥

यत एतद् एवम्, अतः ।

हस्त्यादिबलं योग्यादिभिर् नित्यम् अभिविनयेत्, शस्त्रावरणे च संस्कुर्यात् । सततम् एवम् अस्योद्यत्दण्डता राजमण्डले प्रकाशीभवति । संधिपालाटवीस्थानादिषु चाप्तपुरुषोपगृहीतैः संनद्धैः कवचिभिः सततं जागरितव्यम् । एवम् अस्य विवृतपौरुषताविर्भवति । कृत्यपक्षस्य च रक्षणोपग्रहाभ्यां [संवृतसंचारो] बवत् । परकृत्यदूषणेन चरिछिद्रानुसारी स्यात् ॥ ७.१०२ ॥

उद्यतदण्डस्यायत्नेनैव शत्रूप[नतिर् भवति] ॥ ७.१०३ ॥

क्रुद्धलुब्धभीतमानिनाम् अन्यराजप्रकृतीनाम् उपजापं पूर्वं न कुर्यात् । आत्मीय्[अविषये परविषये च प्रवृत्त]धर्मस्य धार्मिकत्वात् सर्वं प्रत्य् अनुरागः सुलभः । तत्र विप्रलब्धस् तुल्यकारिणः शिल्पे चोपकारे च विमानितो वल्लभावरुद्धः प्रवासितबन्धुः म्[इथ्याचारवारि]तः सकुल्यैर् अन्तर्हितः सर्वस्वम् आहारित इत्य् एवमादिः क्रुद्धवर्गः । पापकर्मा तुल्यदोषदण्दोद्विग्नो ऽनन्तरभूमिर् दण्डोपनतः सर्वाधिकरणस्थः सहसोपचितार्थ इत्य् एवमादिर् भ्नास्य छिद्रं ईतवर्गः । [परिक्षीनः] कदर्यो व्यसनीत्य् एवमादिर् लुब्धवर्गः । आत्मसंभावितः शत्रुपूजामर्षितो नीचैर् उपहतस् तीक्ष्णः साहसिको भोगेनासन्तुष्ट इत्य् एवमादिर् मानिवर्गः । एतान् परस्यात्मनश् च बुद्ध्वा संरक्षेद् उपजपेच् च ॥ ७.१०४ ॥

अभियोगातिशयेन स्वछिद्रगूहनं परछिद्रदर्शनं च शक्यते कर्तुम् । तच् च स्वविषये गूढपुरुषाणां कापटिकादीनां संचारेण विजानीयात् परविषये चेति ॥ ७.१०५ ॥

यथा अप्दुर्गाश्रयं मत्स्यबलं स्वभावतस् तद्ग्रहणार्थं बकः पर्युपासनया तद्ग्रहणोपायं ध्यानयोगाद् आसादयति, एवम् अर्थचिन्ताभियोगातिशयेन सुदुष्प्रापा अप्य् अर्था आसाद्यन्त इति मत्वा न निर्वेदं गच्छेत् । यथा शशो ऽल्पकायत्वाच् छक्नोति विनिष्पतितुम् अरिगङ्घाद् अपि, तथैको ऽप्य् असहायः सर्वतः समुत्थितसामन्तप्रकोपो ऽशक्तो ऽवस्थातुम्, दुर्गपरिसंग्रहं कृत्वा तस्मान् निष्पतेत् गुणवतिसंश्रयार्थी । यथा च वृकः पशुग्रहणाभियोगात् पालप्रमादम् आसाद्यावलुंपते, एवं स्वारक्षापर इत् कृत्वा तद्ग्रहणाभ्हियोगो न मोक्तव्यो, भविष्यति स कालः, यत्रायं वृकवद् अललुम्पिष्यते । यथा च सिंहो महाकायान् अपि हत्यादीन् पराक्रम्योत्साहशक्त्यायोगाद् धन्ति, एवं महद् अरिबलम् इति कृत्वा न भेत्तव्यम् । महद् अप्य् अल्पप्राणम् अल्पेन महाप्राणेन हन्यत इति ॥ ७.१०६ ॥

एवं विजये स्थितस्य राज्ञो ये प्रतापेन नोपनमेरन् तान् पश्चात् सामादिभिर् वशीकुर्यात् ॥ ७.१०७ ॥

सामाध्युपायत्रयपरिक्षये दण्डस्य प्रयोगनियमः ॥ ७.१०८ ॥

सामप्रयोगे क्षयव्ययायासा न भवन्ति, दण्डे तु सर्वसिद्धिर् एव तत्प्रतापाद्, अतस् ताव् अत्र प्रशस्तौ ॥ ७.११० ॥

अस्य दृष्टान्तः ।

राजभाव्यसंग्रहार्थं रक्षार्थं च ॥ ७.११३–१४ ॥

आसन्नकार्यज्ञापनार्थं ग्रामादिष्व् अधिपतिक्रियास् त्रिभिः श्लोकैः ॥ ७.११५–१७ ॥

अधिपतीनाम् इयं वृत्तिकल्पना श्लोक[द्वयेन] ॥ ७.११८–१९ ॥

अधिपतीनां कर्ता कृतितस् तत्कृताकृतम् अनुपश्येत् ॥ ७.१२० ॥

हस्त्यश्वादि[बल]संपन्नं प्रतिनगरं नागरिकं स्थापयेत् ॥ ७.१२१ ॥

अयम् अधिपतीन् सदा परिक्रामेत् परिरक्षणाय, तेषां च वृत्तं राज[चरैः] कापटिकादिभ्या आगमयेत् ॥ ७.१२२ ॥

यत्कारणम् ।

शुचयो ऽप्य् अधिकृता भक्षयन्ति वित्तानीत्य् अर्थत्वान् मनुष्याणाम् । अतो न शुच्यनुमानोपेक्षणीयास् त इति ॥ ७.१२३ ॥

ज्ञातव्यतिक्रमाणां राजाधिकृतानां सर्वस्वादानप्रवासने कारेयेत्, जनपदरक्षार्थीत्य् अर्थः ॥ ७.१२४ ॥

वस्त्रसंस्काराद्युपलेपनभोजनादिलक्षणेत्य् अर्थः॥ ७.१२५ ॥

भक्तपर्कॢप्तिः श्लोकद्वयेन । पणद्रोणयोः परिमाणं वक्ष्यति ॥ ७.१२६ ॥

तस्येदं सामान्येन लक्षणम् ॥ ७.१२७ ॥

अस्य दृष्टान्तः ।

करादानविधिस्तुत्यर्थो दृष्टान्तश्लोकः ॥ ७.१२९ ॥

मूल्याधिकयोः पशुहिरण्ययोः पञ्चाशद्भागो ग्राह्यः । धान्यानां भागविशेषः सुकरापक्षया कल्प्यः ॥ ७.१३० ॥

यथोक्तानां द्रुमादीनां लाभात् षड्भागादानम् ॥ ७.१३१–३२ ॥

अस्य निन्दार्थवादः ॥ ७.१३३ ॥

श्रोत्रियस्याधिकक्षेमप्रयोजनार्थास् त्रयः श्लोकाः ॥ ७.१३४–३६ ॥

ब्राह्मणाद् अन्यः पृथग्जनः । स्वल्पेनापि व्यवहारेण जीवन् दापयितव्यः करः ॥ ७.१३७ ॥

ये शिल्पमात्रोपजीविनस् तान् मासानुमासिकम् एकैकम् अहः कर्म कारयेत्, आत्मोपजीविनश् च ॥ ७.१३८ ॥

तद् एव प्रतिषेधाद् आत्मनः परेषां च तन्त्रं नोच्छिन्द्यात् ॥ ७.१३९ ॥

संसत एतद्राजवृत्तं नित्यम् अभ्यससीयं ॥ ७.१४० ॥

कार्यदर्शने खिन्नः सर्वोत्कृष्टम् अमात्यं दर्शनस्थाने स्थापयेत् ॥ ७.१४१ ॥

युक्तश् चैवाप्रमत्तश् चा[स्खलितबुद्धिर्] यस्य । प्रजारक्षणविध्यर्थवादार्थास् त्रयः श्लोकाः ॥ ७.१४२–४४ ॥

मन्त्रि]भिः सह । नित्यवृत्तं राज्ञः श्लोकद्वयेनोच्यते ॥ ७.१४५–४६ ॥

मन्त्र]पञ्चाङ्गं मन्त्र्येत् । तद् यथा कर्मणाम् आरम्भोपायः पुरुषद्रव्यसम्पद् देशकालविभागः विनिपातप्रतीकारः कार्यसिद्धिर् इति । तान् एकैकशः पृच्छेत् समस्तांश् च । हेतुभिः सर्वेषां मतिप्रविवेकं विद्यात् । अवाप्तार्थः कालं नातिपातयेन्, न च दीर्घमन्त्रः स्यात् । न च तेषां पक्षीयैर् मन्त्रं मन्त्रयेत् येषाम् अपकुर्यात् । गुप्तमन्त्रश् च स्यात् ॥ ७.१४७ ॥

येन ।

एवं च सति संरक्षणार्थम् ।

यस्मात् ।

धर्मार्थकामानां वृद्धिं चिन्तयेत् । परस्परविरोधिनां राज्ञाम् अन्यतमविवृद्धौ तेषाम् उच्छित्तिर् जायते ॥ ७.१५०–५१ ॥

मन्त्रिणां धर्मार्थकामानां वा, परस्परविरोधे तेषां बलाबलव्यपेक्षा । कन्यानां संप्रदानं स्वकार्यसिद्धिवशेन चिन्त्यम् । कुमाराणां रक्षणम्, तव वयम् इत्य् एवं वादिभिः सत्त्रिभिः दर्मम् अर्थं च ग्राहयितव्यम् । नवं हि द्रव्यं येन येनार्थजातेनोपदिह्यते तद् तद् एवाचूषति । एवम् अयं नवबुद्धिर् यद् यद् उच्यते तत् तत् प्रतिपद्यते । व्यसनेभ्यश् चैनम् उपायतो निवर्तयेयुर् इति नित्यानुशासनाच् च कालेन गुणसंपन्नं यौवराज्ये स्थापयेत्, निर्गुणान् अन्यान् प्रत्यन्तेष्य् निक्षिपेत्- इत्य् एवमादिनाभियोगातिशयेन राज्ञा पुत्ररक्षणं प्रत्यहं चिन्त्यम् ॥ ७.१५२ ॥

येन सह सन्धानं विग्रहो वा चिकीर्ष्यते तत्र दूतसंप्रेषणं चिन्त्यम् । आरब्धकार्यशेषत्वं च चिन्तयेत्, आस्थापनाय । कक्ष्यान्तरेष्व् अन्तर्वंशिकसैन्याधिष्ठितो ऽन्तःपुरं प्रविशेत् । तत्र स्थविरस्त्रीपरिशुद्धां देवीं पश्येन् नापरिशुद्धाम् । देव्या गृहनिलीनो हि भ्राता भद्रसेनम् जघान, मातुः शयनान्तर्गतश् च पुत्रः कारूषम्, विषदिग्धेन नूपुरेण वैरन्त्यं [देवी] जघान, मेखलामणिना सौविरम्, वेण्यां निगूढेन शस्त्रेण विदूरथम् । तस्माद् एतान्य् आस्पदस्थानानि यत्नतः परीक्षेत । मुण्डजटिलकुहकपर्तिसंसर्गं बाह्याभिश् च दासीभिर् अन्तःपुरदासीनां प्रतिषेधयेत् । प्रणिधीनां च कापटिकादीनां चारपरम्पराभिश् चेष्टितं चिन्तयेत् ॥ ७.१५३ ॥

अकृतारम्भम् आरब्धस्यानुष्ठानम् अनुष्ठितविशेषणं कर्मफलसंग्रहः, तथा सामभेददानदण्डाह्, एतद् अष्टविधं कर्म । अथ वा कृषिर् वणिक्पथ उदके सेतुबन्धनं [दुर्गकरणं] कृतस्य वा तत्संस्कारो हस्तिबन्धनं खनिखननं शून्यवेशनं दारुवनछेदनं चेति ।_ अपरे_ त्व् आहुः ।

> आदाने च विसर्गे च तथा प्रैषनिषेधयोः ।
> पञ्चमे चार्थवचने व्यवहारस्य चेक्षणे ॥
> दण्डशुद्ध्योः सदा युक्तस् तेनाष्टगतिको नृपः ।
> अष्टकर्मा दिवं याति राजा शक्राभिपूजितः ॥

इत्य् औशनसौ श्लोकौ । तद्विवरणम्- आदानं बलिना । भृत्येभ्यो धनविसर्गः । प्रैषो दूष्टत्यागः । अर्थाधिकृतानाम् अतिप्रवृत्तिनिरोधो निषेधः । असंप्रवृत्तेर् अर्थवचनम् । वर्णाश्रमिणां स्वकर्मसंश्रये व्यवहारेक्षणम् । परस्पराभियोगे दण्डनिपातनं पराजितानाम् । शुद्धिर् आत्मने (?), प्रमादस्खलिते तु [प्रा]यश्चित्तम् इत्य् एतद् अष्टवि[धं कर्म । प]ञ्चवर्गः । कापटिकोदास्थितगृहपतिकवैदेहकतापसव्यञ्जनाः । परमर्मज्ञः प्रगल्भश् छात्रः कापटिकः । तम् अर्थमानाभ्याम् उपसंगृह्य मन्त्री ब्रूयाद् “राजानं मां च प्रमाणं कृत्वा यत्र यद् अकुशलं पश्य्[असि तत् तदानीम् एवाश्राव्य्]अं त्वया” इति । प्रव्रज्यायाः प्रत्यवसित उदास्थितः, स च प्रज्ञाशौचयुक्तः । सर्वान्नप्रदानसमर्थाया[ं भूमौ] प्रभूतहिरण्यान्तेवासिनः कर्म कारयेत् । कृषिकर्मफलाच् च सर्वप्रव्रजितानां ग्रासाच्छादना]वस्थान् प्रतिविदध्यात् । तेषां ये वृत्तिकामास् तान् उपजपेत्, एवम् “एतेनैव वृत्तेन राजार्थश् चरितव्यो, भक्तवेतनकाले चोपस्थातव्यम्” इति । सर्वप्रव्र[इताश् च स्वं स्वं व]र्गम् उपजपेयुः । कर्षको वृत्तिक्षीनः प्रज्ञाशौचयुक्तो गृहपतिव्यञ्जनः स कृषिकर्म कुर्यात् । यथोक्तायां भूमाव् इति । वाणिजको वृत्तिक्षीणः प्रज्ञाशौचयुक्तो वैदेहकव्यञ्जनः । स वणिक्कर्म कुर्यात् प्रदिष्टायां भूमाव् इति समानं पूर्वेण । मुण्डो जटिलो वा वृत्तिकामस् तापसव्यञ्जनः । [स] नगराभ्याशे प्रभूतजटिलमुण्डान्तेवासी शाकं यवसमुष्टिं वा मासद्विमासान्तरितः प्रकाशम् अश्नीयात्, धर्मव्याजेन, गूढं च यथेष्टम् आहारम् । तापसव्यञ्जनान्तेवासिनश् चैनं सिद्धयोगैर् अर्चयेयुः, शिष्याश् चास्योपदिशेयुः लाभम् अग्निदाहं चोरभयं दुष्टवधबन्धनं विदेशप्रवृत्तिम्, “इदम् अद्य श्वो वा भविष्यतीदं वा राजा करिष्यति” इति । तद् अस्य गूढाः सत्त्रिणस् तत्प्रयुक्ताः सम्पादयेयुः । ये चास्य राज्ञो ऽवश्यं भर्तव्यास् ते लक्षणविद्याम् अङ्गविद्यां जम्भकविद्यां मायागतम् आश्रमधर्मं निमित्तज्ञानं चाधीयमानाः सत्त्रिणः स्युः । तत्र राजैतान् पञ्चसंस्था[न्] एतैर् मन्त्रिभिः सह स्वविषये परविषये चावस्थापयेत् । मन्त्रिपुरोहितसेनापतियुवराजदौवारिकान्तर्वंशिकादिषु श्रद्धेयदेशवेषशिल्पभाषाविदो जनपदापदेशेन सत्त्रिणः संचारयेत् । तथा कुब्जवामनकिरातमूकजडबधिरान्धछद्मनो नटनर्तकगायनादयश् च स्त्रियश् चाभ्यन्तरचारं विद्युः ।

> वने वनचराः कार्याः श्रमणाटविकादयः ।
> परप्रवृत्तिज्ञानार्थाः शीघ्राश् चारपरंपराः ॥
> परस्य चैते बोद्धव्यास् तादृशैर् एव तादृशाः ।
> चारसंचारिणः संस्था गूढाश् चागूढसंज्ञिताः ॥

एवं पञ्चवर्गं परिकल्प्य परस्यात्मनश् चास्माद् एवं च वर्गान् मन्त्रिपुरोहितादीनाम् अन्रागापरागौ विद्यात् । तथा राज**मण्डलप्रचारः, **को माण्डलिकः संधिविग्रहादौ कस्मिन् प्रचारे वर्तत इति ॥ ७.१५४ ॥

एतस्मिन् राजमण्डल इमाश् चतस्रो जाजप्रकृतयो मुख्या भवन्ति, विजिगीषुर् अरिर् मध्य उदासीन इति । तत्रैतेषाम् एव यो राजप्रकृतिसंपन्नो ऽहम् एवेमां पृथिवीं जेष्य इत्य् अभ्युक्षितः स विजिगीषुर् उत्साहशक्तियोगात् । शत्रुस् त्रिविधः, सहजः [प्राकृतः कृत्रिमो भूम्यनन्तर इति । मध्यमः, अनयोर् अरिविजिगीष्वोर् असंहतयोर् निग्रहसमर्थः । उदासीनो ऽरिविजिगीषुमध्यमानाम् असंहतानाम् ॥ ७.१५५ ॥

एताः प्रकृतयो मण्डलस्य व्याख्याताः । अष्टौ चान्या आसां प्रकृतीनाम् एकैकस्याः प्रकृतेर् मित्रं मित्रमित्रं चेति द्वे द्वे प्रकृती उच्येते । एका अष्टौ चान्याः प्रसंख्याताः । एवम् उभयतो ऽपि द्वादश भवन्ति ॥ ७.१५६ ॥

इमा अमात्यपुरराष्ट्रकोशदण्डाख्याः पञ्चापराः प्रत्येकं द्वादशस्ववस्थिताः । एवं च द्वादशराजप्रकृतयः षष्टिर् अमात्यादिप्रकृतयः इति संक्षेपेण द्विसप्ततिः ॥ ७.१५७ ॥

विजिगीषोर् भूम्य्अनन्तरम् अरिं विद्यात् । तथारिमित्रं मित्रमित्रं च । एवम् अपरभूम्यन्तरो विजिगीषोर् मित्रं भवति । उदासीनस् तयोः परः । अरिमित्रलक्षणं सहजकृत्रिमयोर् अपि द्रष्टव्यम् ॥ ७.१५८ ॥

सामादिभिश् चतुर्भिः समस्तैर् व्यस्तैर् वा पौरुषेण नयेन वा केवलेन दण्डेन वा । केवलेन दण्डेनेति समासिकः षाड्गुण्यक्रम उच्यते ॥ ७.१५९ ॥

अत्र हिरण्यादिनिबन्धन उभयानुग्र्हार्थः संधिः । तद्विपरीत विग्रहः । एकत्राभ्युच्चयो यानम् । उपेक्षणम् आसनम् । संधिविग्रहो[पादानं द्वैधीभावः । परा]र्पणं संश्रयः । एतान् षड्गुणांश् चिन्तयेत् सदा । एतेषां षण्णां यस्मिन् गुणे व्यवस्थितो मन्येताहं शक्ष्यामि दुर्गं कारयितुं हस्तिनो बन्धयितुं खनिं खानयितुं वणिक्[पथं प्रयोजयितुं शून्यनिवेशनं] कारयितुं कृषिं प्रयोजयितुं दारुवनं छेदयितुम् अदेवमातृकाणि च क्षेत्राणि बन्धयितुम् इत्य् एवमादीनि, परस्य च व्याहन्तुं वृद्धिविघातार्थम्, तद्गुणम् उपेयात् ॥ ७.१६० ॥

एवं च सति ।

संधायासनं विगृह्यासनं संधाय यानं विगृह्य यानं वा कार्यं वीक्ष्य प्रयुञ्जीत । तथा द्वैधं संश्रयम् एव च । परम् अतिसंधातुकामयोर् अरिविजिगीष्वोर् उपहन्तुम् अशक्तयोः संधायासनं विगृह्य वा । तत्र यदा पश्येत् “स्वबलेनोत्सहे परं कर्शयितुम्, उत्साहयुक्ताश् च मे प्रकृतयः संहता विवृद्धाश् च स्वकर्मण्यव्याहताश् चरिष्यन्ति, परस्य वा प्रकृतयो लुब्धाः क्षीणाश् (?) च, यत उपजापेन शक्यास् त आत्मीकर्तुअम्” इत्य् एवमादि, तदा विगृह्यासीत । विगृह्यासनहेत्वभावे संधायासीत । परस्माद् अभ्युच्चितः सर्वसंदोहवर्जं स्वराष्ट्रे कृतप्रतिविधानो विगृह्य यायात्, व्यसने वा परस्य प्र[कृ]तिक्षये क्प्र्कृतिकोपे वा, आक्रन्दासारबलाद् वा। विगृह्य यानहेत्वभावे तु पार्ष्णिग्राहं संधाय यायात्, संभूय वा यात्राफलांशकृतसंइत्क इत्य् एवमादि । समर्थो वा त्व् अरिं पार्ष्णिग्राहं च युगपद् विगृह्य यावत्, असमर्थो वा बलवता समाक्रान्तो दुर्गापाश्रयाद् द्वैधीभूतस् तिष्ठेत्, मध्यमम् उदासीनं वाश्रयेत्, यत्र वा पूर्वपुरुषोचिता गतिः, आसन्नसंबन्धो वा मित्राणि वा भूयांसि यत्र शक्तिमन्तो भवेयुस् तं संश्रयेत ॥ ७.१६१ ॥

षड् अप्य् एते गुणाः समासतो द्विधा भिद्यन्ते । यतो ऽयम् उत्तरविवक्षार्थ उपन्यासः ॥ ७.१६२ ॥

संभूय यानं यस्य स समानयानकर्मा संधिः । त्वम् इतो याहि अहम् इति यास्यामीत्य् असमानयानकर्मा विपरीतः संधिः । तथा कोशादिलाभेनैकस्य तदात्वयुक्तः इतरस्य्आयतियुक्तः । एवं चायं द्विलक्षणः संपद्यते संधिः ॥ ७.१६३ ॥

यदायम् उत्सहते स्वशक्त्या परं जेतुं तदा स्वयंक्र्तो विग्रहः । अकाले ऽप्य् उच्चयापेक्षया । यस्य परस्यामित्रस् तद्विजिगीषोर् मित्रम् । तेन यदा परस्यापक्रियते तद्विजिगिषोर् मित्रेणापकृते व्यसनिनि परे विपरीतो विग्रहः । सत्सु विग्रहकारणेषु तत्र यद्य् आसनं यदि यानं सर्वदा द्विविधो विग्रहः ॥ ७.१६४ ॥

परस्य व्यसने यदृच्छया, प्राप्ते आत्ययिके च कार्ये, एकाकिन एव यानं यद्य् असाव् एकाकी शक्नोति तं जेतुम् । संहतस्य मित्रेण । । । एवं द्विविधं यानम् ॥ ७.१६५ ॥

साधुकारी चैव क्षयं गच्छति दैवाद्, अपरः पूर्वक्ष्तेन प्रमादेन तस्योभयथापि क्षीणस्यात्मसंवरणक्रियासनम्; यश् च परस्य शत्रुः स विजिगीषोर् मित्रं तस्मिन् क्षीणे तदनुरोधात् समर्थो ऽप्य् आसीत । एवं द्विविधम् आसनम् । “मोहात् पूर्वकृतेन वा” इत्य् अपरो हेतुपाठः ॥ ७.१६६ ॥

बलवताभिभूतो दुर्गापाश्रयो द्विविधा बलं कृत्वा स्वकार्यसिद्धिं कुर्यात् । समर्थो वा परानुग्रहे निरण्यादिफलापेक्षया बलस्य केनचिद् अंशेन ऽन्यं राजानम् अनुगृह्णीयात् ॥ ७.१६७ ॥

महता परेण पीड्यमानस्य संश्रयः तत्संश्रितश् चैनं सर्वयत्नैस् तथात्मकार्यं संपादयेत् । साधुष्व् अव्यपदेशार्थं पापिनापि । संश्रयकारणेनापदा संश्रयेत् । तत्संश्रितो हि समानानाम् अभिभवनीयस् तदा भवति ॥ ७.१६८ ॥

आयत्यपेक्षय्आल्पिकां पीडां कृत्वात्मनः संधिं समाश्रयेत् ॥ ७.१६९ ॥

वि[ग्रहार्थं दण्डादिसंपदाभ्युच्चि]तः स संतुष्टोपगृहीतप्रकृतिः संधिविग्रहं कुर्यात् ॥ ७.१७० ॥

प्रहृष्टपुष्टैः स्वकेवलकारणतः परस्य च विपरीते [सति] विगृह्य संधाय वा यायात् ॥ ७.१७१ ॥

परिक्षीणे हिरण्यादीनां संधायात्मनो ऽभ्युच्चयं कुर्वन्न् आसीत, सान्त्वयन्न् अरिं सामोपप्रदानाभ्याम् ॥ ७.१७२ ॥

बलवताभिभूतो ऽशक्ये संधाने दुर्गापाश्रयो द्विधा कृत्वासीत ॥ ७.१७३ ॥

द्वैधीभावम् अप्य् आश्रितो यद्य् आत्मधारणम् अशक्यं मन्यते ततः प्रागभिभवात् क्षिप्रम् एव बलिनं धार्मिकं च संश्रयेत् । तदभावे ऽन्यम् अपि गुणवन्तम् ॥ ७.१७४ ॥

यासां प्रकृतीनां दोषेण गमनीयतमो जातस् तासां यो निग्रहे समर्थस् तद्अरिबलस्य च, तदा तं सर्वयत्नैर् गुरुं यथा निरुपरोधेन चेतसा परं सद्भावम् आश्रितः सेवेत ॥ ७.१७५ ॥

बन्धुवत्संश्रयो हि महादोषो राज्ञाम् इत्य् एवं च यदि संश्रयगतिना सादयेत्, ततः सुयुद्धम् एव तत्रापि निर्वितर्कः समाचरेत् । दृश्यते ह्य् अल्पबलेनापि महाबलं जीयमानम् । अपि च युध्यतः पराजयो ऽपि स्वर्गप्राप्त्या विशिष्यते । दृष्टसंश्रयस् तु नामुत्र राध्यते ॥ ७.१७६ ॥

किं बहुना ।

धनादिषु गन्धेन मित्रम् अपि शत्रुतां श्रयते, तथोदासीनशत्रौ तु का कथा । अत उक्तैर् उपायैस् तत्प्रवर्तनेने स्वान् प्रति भान्तम् आत्मानं मित्रादिभ्यो ऽधिकं कुर्यात्, न मित्रमुदासीनो वेत्य् आस्था कर्तव्या ॥ ७.१७७ ॥

आयत्यां तावद् गुणदोषौ सर्वकार्येषु विज्ञेयौ; शेषावधृतिर् अनुष्ठानं च तस्य राजतन्त्रानुग्रहाय दोषपरिहारेणेति एवं च तत्शत्रुनिबर्हणं कवचम् इव सर्वकार्यानुगतं नित्यं विजिगीषुणा चिन्त्यम् ॥ ७.१७९ ॥

उपसंहारार्थः श्लोकः ॥ ७.१८० ॥

यात्रोपन्यासश् चित्तप्रणिधानार्थः ॥ ७.१८१ ॥

अत्र हि गच्छन् परस्य शारदं वासन्तं च सस्यम् उपहन्ति गच्छतश् च मार्गाः प्रचुरयवसोदका भवन्ति । तस्मात् शारदसस्यप्रायं जनपदं दीर्घकालं च यात्रां मार्गशीर्षे यायात् । फाल्गुनचैत्रमासयोर् वासन्तसस्यप्रायं दीर्घकालं च यात्राम् । तथा चतुरङ्गबलो मार्गशीर्षे यायात् । अश्वबलप्रायस् तु फाल्गुनचैत्रयोः ॥ ७.१८२ ॥

हस्तिबलप्रायो वर्षास्व् अश्वबलप्रायं रिपुं गच्छेत् । एतस्मिन् हि स्वबलकाले गच्छतो राज्ञो ऽवश्यंभावी जयः । व्यसनं च रिपोर् यदा तदा कदाचिद् यायात् । शक्तो [यायाद् अ]नाक्रन्दं च ॥ ७.१८३ ॥

प्रकृत्युपसंग्रहो ऽर्थमानाभ्यां लुब्धक्रुद्धाभिरक्षणं विशेषतः पार्ष्णिग्राहसंधानं जनप[दस्थापनं मूले विधानम्] । यात्रिकं च हस्त्यश्वादि । ये च परविषये दूष्यास् ते यातुर् आस्पदा भवन्ति, तांश् चात्मीकृत्य चारणं च परविषयप्रवृत्तिविज्ञानाय सम्यग् विधाय यथा चैतद् एवम् ॥ ७.१८४ ॥

जाङ्गलातपाटविक**त्रिविधं मार्गं **पन्थानं यवसेन्धनोद[को]पादानवीरुध्[अविच्छेद्]आदिभिः संशोध्य, बलं च षड्विधं हस्त्यश्वरथपदातिविष्टिकरकोशाख्यं संशोध्य किम् अग्रहृतम् इत्य् एवमादिना संपरायिककल्पेन युयुत्सुकल्पेन यायात् ॥ ७.१८५ ॥

मित्रदुःखगतप्रत्यागतयोर् युक्ततरो भूत्वा सुतरां न विश्वसेत् ॥ ७.१८६ ॥

पुरस्तान् नायकः पश्चात् सेनापतिः स्वामी च मध्ये पार्श्वयोर् हस्तिनः ततो ऽश्वा इत्य् एष साम्ग्रामिको यानविधिः दीर्घः समविन्यासो दण्डव्यूहः सर्वतो भये कार्यः । सूचीमुखः पश्चाद् विस्तृतः शकटव्यूहः पृष्टततो भये योजयितव्यः । श्लक्ष्णमुखपश्चार्धो बृहन्मध्यो वराहव्यूहः पार्श्वतो भये प्रशस्यते । एतेन गरुडव्यूह व्याख्यातः । लघुसमुत्थानसैनिकं सूचीव्यूहः दीर्घः प्रवीरपुरुषमुखः, अग्रतो भये च सादिष्ठः । मकरव्यूहो मुखजघनयोः पृथुर् उभयतो भये प्रशस्यते ॥ ७.१८७ ॥

सर्वथा प्रदर्शनम् एतत्- यतो भयं प्रपश्येत् तु ततो विस्तारेयेद् बलम् । सर्वत उदितेन पद्मव्यूहेन सदा निविशेत ॥ ७.१८८ ॥

सेनापतिबलाध्यक्षपुरुषाश् च सर्वत्र निविशेरन् । अनेकप्रकारास् त्व् अपरे कल्पिताः परान् जेष्यन्तीत्य् अतः पुरुषान् इति युज्यन्ते । गिरिं वनं वा पृष्ठतः कृत्वा भयसिशश् चाग्रतः तत्र युध्येयुः निविशेरन् वा ॥ ७.१८९ ॥

विशेषतो गुलेष्व् एवंगुणाह् स्थाप्याः । ततो हि भयम् उत्पन्नं महते ऽनर्थाय भवति स्वबलेन ॥ ७.१९० ॥

अल्पाः संहताः परस्परापेक्षया युध्यन्तो न बिभ्यति । वज्रव्यूहस् त्रिधाव्यवस्थितः । सूचीव्यूहो व्याख्यातः । सर्वे तु व्यूहा यथासामर्थ्यं कल्पयितव्याः ॥ ७.१९१ ॥

सामर्थ्यदर्शनार्थो ऽयम् उपदेशः ॥ ७.१९२ ॥

एते हि पृथुवक्षस आजानुबाहवो द्विस्पृशो महावर्ष्माणश् च सेनामुखेष्व् ईषन्मनोघातं परेषां कुर्वन्ति ॥ ७.१९३ ॥

जये धर्मार्थो ऽवरजये विसर्जन इत्य् एवमादिना यथाभूतशास्त्रार्थप्रदर्शनेन प्रहर्षयेत् । युद्ध्यतां चेष्टाः प्रत्यक्षीकुर्यात् । चलचित्ता हि पुरुषा उपकुर्वाणस्याप्य् अपकुर्वन्ति ॥ ७.१९४ ॥

दुर्गाश्रितस्याप्रतियुध्यत उपरोधविधिस् त्रिभिः शोकैः ॥ ७.१९५–९७ ॥

तत्र साम द्विविधं वाक्प्रयोगश् चेष्टाप्रयोगश् चेति । वाक्प्रयोगो गुणवचनं हितवचनम् उपकारानुदर्शनवचनम् आत्मोपनिधानम् इत्य् एवमादि; चेष्टाप्रयोगः स्थिताञ्जलिदानं हस्तग्रहणमुखोपप्रदर्शनं स्वदारदर्शनं [मि]थः संकथनम् इत्य् एवमादि । दानं नानाविधैर् द्रव्यैः प्रीत्युत्पादन[प्रतिपादनम्] । भेद एकस्योपसंग्रहो ऽन्यस्य निरसनं भीषणं च । एतैस् त्रिभिर् उपायैः प्रयतेत जेतुम् ॥ ७.१९८ ॥

जयपराजययोर् अनित्यत्वात् प्रयत्नतो युद्धं परिहरणीयम् । तस्माद् असंदिग्धः तनुर् अप्य् अर्थसंदिग्धान् महतो ऽपि श्रेयान् ॥ ७.१९९ ॥

विजिगीषोः सामादीनां परिक्षये साधकत्वम् । तथा संदिग्धे विजये कामं युध्येत, यस्माज् जये ऽर्थः पराजये स्वर्ग इति । युद्धम् एव तत्र ज्यायः । यदार्थसंदिग्धः पराजयस् तदा निष्पतनं साधीयः- निर्गतो हि पुनः कार्यम् आसादयति ॥ ७.२०० ॥

लब्द्यप्रशमनार्थास् तरयः श्लोकाः ॥ ७.२०१–०३ ॥

दानम् अदानं वा कालयुक्तं सुखयति । यथाकालं राज्ञा तद् अनुष्ठितं सर्वलोकसुखावहं भवति ॥ ७.२०४ ॥

यत् तावन् मानुषं फलं तत्पुरुषकर्म्आयत्तम् एव कृष्यादयः । अपि च प्राप्यते दैवात् पुत्रजन्मादिफलम् । तद् अपि दृष्टद्वारम् एव । अतो दृष्टम् एवोपायम् आश्रित्य सर्वकार्ये प्रयतितव्यम् । न दैवपरमो भूत्वासीत निरीह इति ॥ ७.२०५ ॥

मित्रीकरणं त्व् इदं यातव्यस्य यात्राफलम्, जित्वा च तम् एव स्थापयेत् । सहकृतम् अभिरक्षन् मित्रीभूतो मित्रकार्यं काले करिष्यतीति भूमिहिरण्याभ्यां वा संधाय प्रतिनिवर्तेत ॥ ७.२०६ ॥

पार्ष्णिग्राहाक्रन्दानुबन्धम् अविक्ष्य हिरण्यादि यत्राफलं संगृह्णीयात् ॥ ७.२०७ ॥

भूमिहिरण्याभ्यां मित्रं ज्याय इति शोकद्वयेन तत्स्तुतिर् मित्रोपसंग्रहार्था ॥ ७.२०८–०९ ॥

उपदेशप्रयोजनम्- ईदृशम् अरिं सर्वयत्नैर् विजिगीषुः संदध्यात् । येन सत्य् एवंगुण उच्छेतुं शक्यते, कर्शयितुं पीडयितुं वा । अत एवंविधं शत्रुं प्रयत्नतो मित्रीकुर्यात् ॥ ७.२१० ॥

उदयशब्दः समुदायवाची फलर्थस् तु न युज्यते, सामर्थ्यात् । अस्योपदेशप्रयोजनम्- एभिर् गुणैर् युक्तम् उदासीनं संश्रित्य कामं यथोक्तलक्षणेनाप्य् अरिणा विरुध्येत यात्राफलार्थम् । येनैवंगुण उदासीनः संश्रयकार्यं कर्तुं समर्थो भवति । अनेवंगुणस् तूदासीनो ऽप्य् अमित्रीभवति शत्रूपजापाद् अदृढप्रज्ञया तस्य ॥ ७.२११ ॥

यदा तु विजिगीषुर् यद् ईदृशपराभियोगाद् आपद्यात् उदासीनसंश्रयेणारेस् तदा क्षेम्यां सस्यप्रदाम् अपि नित्यं पशुवृद्धिकरीम् अपि परित्यजेन् नृपो भूमिम् इत्तंभूताम् अपि सतीम्, येन राजधर्मेष्व् एवं स्मर्यते ॥ ७.२१२ ॥

सर्वपरित्यागेनाप्य् आत्मा सततं रक्ष्य इति । येन शक्यो ऽप्य् अयं धर्मविरुद्धम् अपि दारपरित्यागं कृत्वा भूयो राजत्वम् आपन्नो महद्धर्मानुष्ठानं कर्तुम् । अस्य दारोद्वाहेनर्ते तु राज्ञो नान्यस्य दारपरित्यागेनात्मसंरक्षणं कर्तुं युक्तम् । परित्यज्य हि दारान् किम् अन्यद् असौ करिष्यति सत्कर्म येनात्मानं पापयिष्यति लोकसंक्रोशं वा विधास्यति । तथा चोक्तम् “लोकसंक्रुष्टम् एव च” इति । आहितविज्ञानेन विन[ष्टधनेनापि धर्म् ऽस्तीत्य् उ]पासनादिभिर् अनेन, न राजधर्मोपदेशमात्रेण ॥ ७.२१३ ॥

[सर्वाः समुत्पन्नाह् समीक्ष्य्]आपदो भृशम्, संयुक्तांश् च समस्तान् त्रीन् वा द्वौ वा वियुक्तांश् च प्रत्येकं सर्वोपायान् समादीन् सृजेद् विसृजेद् बुधः । न सहसा विषण्ण आसीतेत्य् अर्थः । स्वप्रकृतिभया[न्य् उप]क्षेपतस् तद् उपसंहरति ॥ ७.२१४ ॥

आनन्त्याद् अवस्थानाम् इदं समासेन सर्वोपायप्रदर्शनम् आ[त्मरक्षार्थ्]अम् ॥ ७.२१५ ॥

उपसंहारार्थः श्लोकः ॥ ७.२१६ ॥

व्यायम्याप्लुत्येत्य् अत आरभ्य वैहारिकात्मसंरक्षणार्था एकादशस्लोकाः प्रसिद्धा इति कृत्वा न व्याख्यायन्ते । एवं प्रतिविहितराज्यतन्त्रः कृतात्मरक्षश् च राजा व्यवहारान् संपश्येत् प्रजानां कार्यसिद्धये ॥ ७.२१७–२६ ॥

इति ऋजुविमलस्य कृतौ मनुशास्त्रविवरणे

सप्तमो ऽध्यायः ॥