०९

धर्म्ये वर्त्मनीत्य् अन्योन्याव्यभिचारलक्षणे तिष्ठतोर् दम्पत्योः संयोगे जीवति पत्यौ संनिहिते वा विप्रयोगे च मृते प्रोषिते वा तयोर् धर्मान् वक्ष्यामि नियोगवृत्तिनियमादीन् । शाश्वतग्रहणं चानयोर् अनुष्ठानस्तुत्यर्थम् । इदं तावत् प्राक् प्रसिद्धम् एव ॥ ९.१ ॥

यथा ।

सत्यम् । स्त्रीधर्मा एव ते । इमे तु वक्ष्यमाणाः स्त्रीपुंसयोः । तथा च सति प्रतिज्ञेयं पुरुषस्य् स्त्रियाश् चैवेति । शास्त्रानुक्रमण्यां चैवम् एवोक्तम् । “साक्षिप्रश्नविधानं च धर्मः स्त्रीपुंसयोस् तथा” इति । पुनश् च व्यवहारानुक्रण्याम् अष्टमे ऽध्याये समस्तयोर् एव निर्देशः । “स्त्रीपुंधर्मो विभागश् च” इति । अथ वोत्तरार्थम् एतत् स्यात् । एवं च सति यद् उक्तम् आसां स्त्रीधर्मेषु पारतन्त्र्यं तत् कुतः स्याद् इत्य् अत इदं तत्संबन्धेनोच्यते ॥ ९.२ ॥

एवं च सति [न] राजनि भर्तर्य् एव वासाम् अस्वातन्त्र्यम्, किं तर्हि यथावयः पित्रादिषु । तत्संरक्षणपरे च वाक्ये न पित्रादयो वयोविभागाश्रयेण हित्रादिस्त्रीणां रक्षितारो नियम्यन्ते । एवं च सति सर्वदा सर्वेषां तद्रक्षणोपदेशो ऽयं सामर्थ्याद् विज्ञेयः । सर्वत्र लड् द्रष्टव्यो विध्यर्थे रक्षेद् इत्य् एवं छान्दसत्वाविशेषात् । स्मृतेर् युक्तं तल्लक्षणम् अत्र । यतश् चैतद् एवम् अतः ॥ ९.३ ॥

सर्वदा तत्संरक्षणम् अकुर्वन्तः कन्यादानादि च यथासंभवं वाच्या वचनीयाः स्युः । यत एतद्दोषपरिहारार्थम् एभिः ॥ ९.४ ॥

सूक्ष्मप्रसङ्गाश् चासां व्यभिचारहेतवो लोके प्रसिद्धाः परिव्राजिकादिसंसर्गाख्याः अननुशिष्टा अपि ॥ ९.५ ॥

किं पुनर् इतरे । तच् च धर्मोत्तमत्वं स्त्रीरक्xअणस्य यथा भवति तथेदम् अधुनोच्यते सर्वर्थम् ॥ ९.६ ॥

स्वां प्रसूतिम् अपत्यशुद्धिं जायां रक्षन् हि रक्षति यथा तथैव । चरित्रम् आचारम् । भार्या संरक्षणियेत्य् एवम् । कुलं च पूर्वपुरुषान् । आत्मानं च, प्रेतं सन्तम् असंकीर्णापत्यपिण्डोदकरियया, जीवन्तं चापत्यसंकरपरिहारेण । तथा च स्मृत्यन्तर-

वेदस्मृतिशास्त्रन्यायविरोधश् चायम् अर्थवादो भार्यासंरक्षणार्थः । तथा च प्रकरणम् । दृष्टश् चायं लोकप्रवादस् तत्संरक्षणार्थः । अपरो ऽर्थवाद उच्यते ॥ ९.८ ॥

तत्संरक्षणाच् चापत्यशुद्ध्या सर्वकर्माधिकारो ऽत्यन्तोत्कर्षप्रयोजनो यस्मात् । अतश् चायम् उक्तो मुहुर् मुहुर् आदरेण तत्संरक्षणे ॥ ९.९ ॥

पूर्वापरविरोधः शास्त्रे न न्याय्यो भिन्नप्रकरणे ऽपि, किं पुनर् एकप्रकरणे । यत एव[ं न कश्चिद्] योषितः शक्तः प्रसह्य परिरक्षितुम् इतीदं वक्ष्यमाणोपय(?)स्तुत्यर्थम् । एवं च पूर्वं स्त्रीसंरक्षणोपदेशो न विरुध्यते ॥ ९.१० ॥

के पुनस् तद्रक्षणोपायाः । यतस् तान् दर्शयति ।

पारीणह्यम् आसनशयनोपधानास्त्रणादि “पत्नी हि पारीणह्यस्येशे” इति श्रुतेः ॥ ९.११ ॥

अनन्तरश्लोकोतेन चोपायेनैता आत्मानम् आत्मना रक्षन्ति तस्मात् तत्स्तुतिपरम् एवेदम् । न तु गृहोपरोधाप्तपुरुषोपग्रहलक्षणयोस् स्त्रीरकषणहेत्वोर् अयं प्रतिषेधः, सामर्थ्यात् प्रकरणाच् चेति । अथ वा नारीसंदूषणपरिवर्जनस्तुतिपरम् एतत्, आत्मानम् आत्मना यास् तु रक्षेयुस् ताः सुरक्षिता इति । यतस् तत्परिवर्जनार्थं तानि दर्शयति ॥ ९.१२ ॥

परिवर्जनार्थ एषाम् उपदेशस् तत्पुरुषाणाम् । यतश् च पानादिव्यभिचारकरणेषु वर्तमानाः ॥ ९.१३ ॥

एतास्व् अवस्थासु वर्तमाना विसंज्ञाः सत्यः । यतः पानादीन् वर्जयेयुः ॥ ९.१४ ॥

आसु पानाद्यवस्थासु । अतो न पूर्वविश्वासात् पानादिषुपेक्ष्याः (?) ॥ ९.१५ ॥

व्यभिचारात्मकत्वम् आसां स्वभावतः । अतस् तं विदित्वा नित्यम् एता रक्ष्याः । न विश्वासाद् उपेक्षणीयाः गृहीतविनया इति कृत्वा ॥ ९.१६ ॥

यतश् च ।

अतश् च युक्तास् ताः प्रयत्नतो रक्षितुम् एवं स्वभावत्वात् । तत्र तु शय्या भावो नाधिकरणं सुप्यते ऽस्याम् इति । एवम् आसनालंकारकामक्रोधाः, माक्ये भावप्रत्ययाभावे ऽपि । अनार्यता द्रोहभाव इत्य् अत्र स्वशब्देनैव भाव उपदिष्टः । चरणं चर्या कुचर्या उत्सिता चर्या । सर्व एते भावाः । एवम् “स्वभावं ज्ञात्वासाम्” इति प्रकृतत्वाद् अस्य । एवं च सति तन्निन्दावचनं रक्षार्थम् ॥ ९.१७ ॥

यतश् च ।

“अमन्त्रिका तु कार्येयं स्त्रीणाम् आवृद् अशेषतः” इत्य् उक्तम् यद् तद् इदम् उच्यते- “नास्ति स्त्रीणां क्रिया मन्त्रैः” इति । विवाहसंस्कारश् च मन्त्रतः पुरुषसंबन्धापेक्षया न स्वातन्त्र्येण साधारणो वा । यतो न व्याघातः । अर्थवादार्थं चैतन् निन्दावचनम् । इन्द्रियं प्रज्ञाधैर्यादि । तदभावात् स्त्रियो ऽनिन्द्रिया इत्य् उच्यन्ते, नान्यथा । एवं चाबला इत्य् एवम् एताः प्रसिद्धाः । यतो निरिन्द्रिया अमन्त्राश् च स्त्रियः अतस् तासां स्ववीर्यस्याभावात् स्वयम् आत्मसंरक्षणे सामर्थ्यं नास्ति । अमन्त्रत्वाच् च पुरुषवन् मन्त्रवता संस्कारेण शुद्धिर् नास्ति । अमन्त्रत्वाच् च पुरुषवन् मन्त्रवता संस्कारेण शुद्धिर् नास्ति । आत्मसंयमने त्व् आसां सुद्धिर् एषितव्या । अतश् चैता निरिन्द्रिया निर्वीर्या निस्संज्ञत्वान् निर्विज्ञानाः सत्यो ऽनृतशब्देन निन्द्यन्ते । व्यभिचारात्मकत्वेन वा प्रकृतेन ॥ ९.१८ ॥

स्वालक्षण्यम् आसां व्यभिचारः । यतस् तासां व्यभिचार्आकृतिम् इमां शृणुत ॥ ९.१९ ॥

कस्मिंश्चित् किल कर्मणि यजमान इदम् आह- यद्य् अपि मे माता परपुरुषलोभा व्यभिचारिणी भवेत् तथापि तद् रेतः पितैव मे वृङ्क्ता[म् इति । अस्य]इतन् निदर्शनम्- वेदे ऽपि च स्वभावव्यभिचारित्वं स्त्रीणां दृश्यते । ततस् तत्संरक्षणार्थम् अयं वैदिको निगम उदाहृतः ॥ ९.२० ॥

अन्यच् चाह ।

एवं च मनोव्यभिचारे एतद् विज्ञेयम् । “यादृग्गुणेन भर्त्रा स्त्री संयुज्येत यथाविध्”, तादृग्व्यभिचारस्य निह्नवः प्रमार्जनं प्रायश्चित्तम् अस्य मन्त्र[द्वारेण] । न केवलं मनोव्यभिचारप्रदर्शकम् एतत्, किं तर्हि कर्मव्यभिचारप्रायश्चित्तम् एव विज्ञेयम् ॥ ९.२१ ॥

आत्मसंयमनेनाप्य् एताः शक्या रक्षितुं मनुष्येणेत्य् उपायान्तरनिर्देशः । न केवलम् असंयततयात्मानम् एवोपहन्ति मनुष्याः, किं तर्हि स्त्रिया अप्य् उपघात एवंवृत्तो वर्तत इत्य् अस्यार्थस्य निदर्शनम् ॥ ९.२२ ॥

यस्माच् च ।

अतश् चात्मसंयमे यत्नः कर्तव्यः, स्त्रीरक्षणार्थतः तस्येति ॥ ९.२४ ॥

कस्य प्रजा, किं क्षेत्रिणो, बीजिन, उभयोर् वेति ॥ ९.२५ ॥

एषो ऽस्याभिप्रायः- सर्वदोषावस्कन्नानाम् अपि हि स्त्रीणां प्रजननायोगान् महाप्रयोजनत्वे सत्य् अयुक्तस् तासां परित्यागः प्रायश्चित्तप्रत्याहरणीयत्वात् । तथा च वक्ष्यति संयतां वासयेद् गृहे, “यत् पुंसः परदारेषु तच् चैनं चारयेद् व्रतम्” इति वचनात् । न चाकस्मात् स्तुतिः प्रवर्तत इति कृत्वावश्यम् एतद् अभ्युपगन्तव्यम् ॥ ९.२६ ॥

यतश् च ।

अयम् अपरः स्त्रीप्रशंसार्थः श्लोकः पूर्वोक्तप्रयोजनार्थ एव विज्ञेयः ॥ ९.२७ ॥

किं चान्यत्, येन ।

अतश् च यथोक्त एवार्थो विज्ञेयः ॥ ९.२८ ॥

एवं च सति ।

यस्मात् तस्माद् आभिः भर्तृपारतन्त्र्यं न मोक्तव्यम् ॥ ९.२९–३० ॥

यथा विश्वजन्य् ऽसौ तथेदम् उच्यते ॥ ९.३१ ॥

अपरेषां पक्ष उभयोः ॥ ९.३२ ॥

अस्या विप्रतिपत्तेः कारणम् आह ।

अत एतस्मात् कारणाद् युक्तेयं विप्रतिपत्तिः ॥ ९.३३ ॥

अस्यां च विप्रतिपत्तौ स्थितं पक्षं दर्शयति ।

> विशिष्टं तु क्वचिद् बीजं

कैश्चित् परिगृहीतम् ।

> स्त्रीयोनिस् त्व् एव कुत्रचित् ।

अपरेषां पक्षः ।

> उभयं तु समं यत्र सा प्रसूतिर् विशिष्यते ॥ ९.३४ ॥

इत्य् अयं स्थितः पक्ष आचार्यस्य विज्ञेयः ॥ ९.३४ ॥

अत्र पूर्वः पक्षः प्रदर्श्यते ।

> बीजस्य चैव योन्याश् च बीजम् उत्कृष्टम् उच्यते ।

यस्मात्,

> सर्वभूतप्रसूतिर् हि बीजलक्षणलक्षिता ॥ ९.३५ ॥

तथा सति,

अतश् च बीजानां तत्प्राधान्यम् ॥ ९.३६ ॥

येन च,

अतश् च तद्धर्माननुवृत्तेर् बीजस्य क्षेत्रम् अप्रधानम् ॥ ९.३७ ॥

यतश् च ।

बीजानुविधानेन भूमिजात्यननुविधानेन च ॥ ९.३८ ॥

तथा च दर्शयति ।

एवं च सति प्रत्यक्षतः ।

एतावद्बीजप्राधान्यपक्षः । अधुना [क्षेत्रप्राधान्यपक्षः प्रदर्श्य]ते ॥ ९.४० ॥

क्षेत्रप्राधान्यात्, मा भूत् परक्षेत्रे बीजापहारः । [अनादिपरंपरासिद्धं च यतः परक्षेत्रजातं न] बीजिनो ऽपत्यम् ॥ ९.४१ ॥

एवं च ।

परिग्रहे सत्य् अन्यस्य । पश्चाद् अस्वामित्वात् फलाभावं दर्शयति ॥ ९.४३ ॥

अतश् च पूर्वपरिगृहीतुः क्षेत्रिणः क्षेत्रम् । यस्य तत् क्षेत्रं तस्य च क्षेत्रफलं विज्ञेयम्, न बीजिनः । तथा चागमः ॥ ९.४४ ॥

यतश् चैतद् एवम् ।

एतद् दर्शयत्य् अनेन न परस्त्री केनचित् क्रयेण प्रतिग्रहेण वात्मीया धर्मतः शक्या कर्तुम् । यतो ऽस्य बीजनाशः परस्यावश्यंभावी क्षेत्रप्राधान्यात् । तथा च लोके ॥ ९.४६ ॥

कन्यातो अन्यद् अपि देयद्रव्यं दाता प्रतिग्रहीत्रे । एवं च सति त्रीण्य् एतानि सतां सकृत् । अतश् च स पुनर्दानासंभवस् तस्याः । तथा च न बीजप्राधान्यं परपरिग्रीतायाम् । कथम् ॥ ९.४७ ॥

एवम्,

प्रकृतस्यार्थस्य सर्व एते दृष्टान्तश्लोकाः प्ररूपणाय । एवं योनिबलीयस्त्वात् परक्षेत्रजाता न बीजिनो भवन्तीति ॥ ९.४९–५१ ॥

एवं च सति फलं त्व् अनभिसंधायेति वचनात् ।

एवं च संविदा बीजी फलं लभते, नान्यथा । अयं च संविदा करणेन तृतीयः पक्षो विज्ञेयः । यत्र त्व् एवम् उभयोः संविन् नास्ति तत्र ॥ ९.५३ ॥

ओघवातग्रहणं च प्रदर्शनार्थं विज्ञेयम् । अतश् च यश् चौर्याद् बलाद् वा पारक्षेत्रवापी न तस्यास्ति भाग इति गम्यते ॥ ९.५४ ॥

गर्दभस्याननुक्रान्तस्यापि पशुसामान्याद् अयम् एव धर्मः स्यात् ॥ ९.५५ ॥

उपसंहारोपन्यासार्थः श्लोकः ॥ ९.५६ ॥

एतस्यां च व्यवस्थायां सत्याम् ।

आपदुपगमस्तुत्यर्थं श्लोकद्वयम् । नियुक्ताव् अप्य् अन्पदीति वचनाद् एवम् आपद्य् अप्य् अनियुक्तौ पतितौ भवतः । एवं च सति ज्येष्ठेन कनिष्ठेन वा नियुक्तेन च गुरुभिर् आपदि चोपगमः प्रतिपादनीयः ॥ ९.५८ ॥

इदानीम् आपद् उच्यते ।

एवं च सति ज्येष्ठकनिष्ठाव् उभाव् अपि देवरशब्देन [विज्ञेयौ । अत एव तयोर् अविशे]षापेक्षो नियोग इति गम्यते । तथा च वक्ष्यति- “निजो विन्देत देवरः” इति । आपत् सन्तानाभावो ऽनुत्पन्नापत्यतया मृतपु[त्रत्वेन वा । अन्ये तु वर्णय्]अन्ति- “पश्येच् चेज् जीवतो मुखम्” इति वचनात्, जन्मनैव कृतो ऽनेन सन्तत्यर्थ इति । तद् अयुक्तम्, शास्त्रविरोधात् । एवं हि श्रूयते- “तस्मात् पुत्रम् अनुशिष्टं [तल्लोक्यम् आहुस् तस्माद् एनम् अनुशासति]” इति वाजसनेयिनां संप्रतिविधाव् एतद् रहस्यब्राह्मणम् । तथा च स्मृत्यन्तरम्- “सत्पुत्रशिष्यास् त्रायन्ते” इति । एवं च मृतपुत्रस्यापि नियोगः । तथा चाविशेषशास्त्रम् इदं सन्तानस्य परिक्षय इति । यथानुत्पन्नपुत्रस्य सन्तानपरिक्षयः एवं विनष्टस्यापीत्य् अयम् उच्यते । यतः कालसामान्याद् उक्त उभयत्रापि नियोगः । एवं च सति “द्वितीयम् एके प्रजनम्” इत्य् एतद् युक्तरूपं भवति । इदानीम् उपगमविधिर् अयम् उच्यते ॥ ९.५९ ॥

विधवाग्रहणस्य दर्शनर्थत्वाद् अविधव्याम् अपि नियोगो न [निषिद्ध इति] विज्ञायते । वक्ष्यति हि “यद्य् अर्थिता तु दारैः स्यात् क्लीबादीनां कथंचन” इति । एवं च पाण्डोर् अविधवानियोगाद् एवापत्योत्पत्तिः स्मर्यते । दिवा च प्रतिषेधान् निशीत्य् अयम् अन्धकारोपदेशः, तथा च व्यासोपगमः स्मर्यते ॥ ९.६० ॥

अनयोः स्मृत्योर् द्वितीयपुत्रजननस्मृतिर् ज्यायसी, सन्तानानुग्रहात् । कारणम् अत्र गृह्यत इति चेद् उभयत्र कारणग्रहणाद् अप्रवृत्तिर् एवं सति स्यात् ॥ ९.६१ ॥

एतस्माच् च ज्येष्ठनियोगो विज्ञायते । तथा च परिभाषोक्ता- “ज्येष्ठो यवीयसो भार्याम्” इति । उभयोश् च देवरशब्देन ग्रहणं युक्तम् “देवराद् वा सपिण्डाद् वा” इत्य् अत्र । अस्य प्रतिषेधविधेर् अर्थवादः ॥ ९.६२ ॥

विधवानियोगविधीनां सर्वेषां व्यतिक्रमनिन्दार्थवादो ऽयम् अविशेषाद् विज्ञेयः, न केवलम् अनन्तरश्लोकस्य नियोगार्थनिर्वृत्त्युत्तरकालप्रतिषेधस्य । एष तावद् एव कारणाद् विधवानियोगः । अस्य प्रतिषेधः ॥ ९.६३ ॥

> नोद्वाहिकेषु मन्त्रेषु नियोगः कीर्त्यते क्वचित् ।

लिङ्गतो वचनतो वा,

> न विवाहविधाव् उक्तं विधवावेदनंपुनः ॥ ९.६५ ॥

विवाहविधिः शास्त्र इत्य् अर्थः ।

इमे नियोगप्रतिषेधार्थाः सपुराकल्पाः पञ्चश्लोकाः । उक्तप्रतिषिद्धत्वाच् च नियोगस्य विकल्पः । अनयोस् तु स्मृत्योः कतरा ज्याससीति । किं नः । एतेन शक्यते त्व् एतद् एवं वक्तुम् । उभयत्राभ्युदयः, येनैकत्रापत्यम्, अन्यत्र संयमः । उभयं च विशेषतः संस्कृतम्, यतो नियोगो ऽप्य् अभ्युदयाय । न हि मृतस्य जीवतो वा पत्युर् नियोक्तुः [वा] काचिद् इन्द्रियप्रीतिर् अस्ति, नापि पित्रादीनाम् । विधानसामर्थाच् च पित्रादीनाम् अपि योग्याभ्युदयायेति गम्यते । प्रतिषेधोपदेशसामर्थाच् चानियोगे ऽप्य् अनत्ययः । विधवानियोगसाम्याच् च तत्प्रकरण एवायं कन्यानियोगः शिष्यते ॥ ९.६४–६८ ॥

विधानं विधिर् विवाहो यथोक्तः, विन्देतेति वचनात् । इतरथा ह्य् अनूढाम् उपगच्छतः कन्यादूषणम् उपपतं स्यात् । निय्मार्थश् चैवम् आरम्भः । एतस्माद् एव च लिङ्गात् प्राग् विवाहात् वाक्प्रदानम् अस्ति, यस्मिन् निर्वृत्ते मृते भर्तरि सान्यस्मै दीयेत ॥ ९.६९ ॥

यथाविध्यधिगम्यैनां विधिवद् ऊढाम् । शुक्लवस्त्राम् इति नियमः । शुचिव्रतां मनोवागादिसंयताम् । मिथो भजेताप्रसवात् सकृत् सकृद् ऋताव् ऋतौ । कायसामान्याद् विधवानियोगे ऽप्य् एवम् एव स्यात् । पूर्वं च घृता[क्तत्वादि यद् उक्तं] तद् इह सर्वं स्यात्, समानत्वान् नियोगस्य ॥ ९.७० ॥

“सहस्रं पुरुषानृतम्” इति । दत्वान्यस्य कस्यचिद् दानाशङ्कया प्रतिषेधानुवादो ऽयम् ॥ ९.७१ ॥

प्रतिगृ]हीतापि सत्य् एव निमित्ते त्याजा (?) नान्यत्र “निष्क्रयविसर्गाभ्याम्” इति वचनात् । अतो ऽस्याः त्यागनिमित्तैर् विना यथाकामं न त्यागो ऽस्ति, यथोच्छिष्टद्रव्याणाम् ॥ ९.७२ ॥

छद्मनोपपादिता त्याज्येत्यस्यायम् अनुवादः कारणतस् त्यागे दोशा(?)भावप्रदर्शनार्थम् ॥ ९.७३ ॥

कार्यार्थं नियमेन ग्रासाच्छादनप्रविधानं कुर्याद् भार्यायाः । अस्य नियमविधेर् अर्थवाद उत्तरः श्लोकार्धः । कार्यवतश् च मनुष्यस्य प्रवासोपदेशाद् विना कार्येण भार्यां मुक्त्वान्यत्र गमनं प्रतिषेधति ॥ ९.७४ ॥

एतस्याम् अवस्थायाम् अगर्हितशिल्पजीवनम् अभ्यनुज्ञायते तस्या जालिकादिकरणम् । एतेन विधवाया अजातपुत्राया वृत्त्युपायो व्याख्यातः । गर्हितं च वस्त्रनिर्णेजनादि । प्रवासप्रयोजनविशेषेण तदाजीवनापेक्षया कालविकल्पम् इदानीं दर्शयति ॥ ९.७५ ॥

अगर्हितेनाजीवेद् इति । अविधायेत्य् अधिकारात् । तस्या एवायं कालनियमः, अगर्हितशिल्पजीवनेन । ऊर्ध्वं तु कालाद् एतस्माद् गर्हितेनापि जीवेच् छिल्पेन । एवं च विरुद्धशिल्पप्रतिप्रसवो ऽयं विज्ञेयः । धर्मकार्यं गुरुवचनादि । कामार्थं रूपाजीवनानुगमः । न तु व्यभिचारः, प्रतीक्ष्यो ऽष्टौ नरः समाः इत्य् एवमादिवचनाद्, येन शास्त्रविरुद्धस् तासां व्यतिक्रमः, अत्यन्तं संयमोपदेशात् । तथा च सति विधवानियोग एव तावत् कथंचिल् लब्धः, कुत एव व्यभिचारः । अन्यस् त्व् आह- अत ऊर्ध्वं व्यभिचारदोषाभावः, प्रतिप्रसवसामर्थ्यात् । न तु नियमेन व्यभिचारोपदेशः । न हि प्रोषिते ऽन्योढायोगो ऽस्ति यतो गुरुनियुक्तापत्यार्थं प्रवर्तते । एवं च सत्य् अत्यन्तम् अजीवन्त्याः प्राणवृत्तिमात्रार्थो रहसिजन्यो वा व्यभिचारमात्रप्रतिप्रसवो ऽयं विज्ञेयः । “या पत्या वा परित्यक्ता” इत्य् एवं परित्यागोपायजन्यपौनर्भवविषयः । तत् त्व् एतद् अत्यन्तशास्त्रविरोधाद् अयुक्तम् । अपरे त्व् इदं मनुष्याणाम् एव प्रवासकालनियमार्थं वर्णयन्ति । अतः परं प्रोषितस्यावस्थाने धर्मार्थम् अपि प्रत्यवायः स्याद् इति । यो ऽयम् अन्यार्थे वाक्ये सामर्थ्यगम्यो ऽर्थः, न तु शब्दार्थतया शक्यः कल्पयितुम् ॥ ९.७६ ॥

न संवसेद् इत्य् उपगमनिवृत्तिः न निर्वासनम् । पातके ऽपि तस्याः [तन् न] युक्तं “निरुन्ध्याद् एकवेश्मनि” इति तत्र प्रायश्चित्तोपदेशात् । अन्यस् तु त्यागम् एवाह । एवं च सति त्यजतो नातिदोषः कारणोपदेशात् । न त्व् अन्यत्र । सर्वश् च स्त्रीत्यागः प्राग् अग्न्याधेयात् विज्ञेयः, नोत्तरत्र, तया सार्धम् अस्य प्रजाकर्मसहत्वोपदेशाद् इति कश्चित् ॥ ९.७७ ॥

अत्रासंभोगस् त्यागः, न हि निर्वासनम् ॥ ९.७८ ॥

अत्र निमित्ते ऽत्याग एव तस्याः ॥ ९.७९ ॥

अत्र कश्चिद् आह- सत्य् अपि जात्यर्थाविशेषे “देवानाम् अश्नता हविः” इति लिङ्गात् पुंस एव ब्राह्मणस्य सुरापानप्रतिषेधो नियमन गम्यते, ब्राह्मण्यास् तु क्xअत्रियवैश्यवद् अप्रतिषेधस् तल्लिङ्गाद् विज्ञायते । तथा च तद्वधे क्षत्रियवैश्यवधप्रायश्चित्तम् उपपातकं वक्ष्यति । उपस्पर्शने च शूद्रसाम्यम् । स्त्रीशूद्रोच्छिष्टभक्षणे च । स्मृत्यन्तरे च परिसंख्यातं तासां पातकम् । “ब्रूणहनि हीनवर्णसेवायां च स्त्री पतति” । श्रुतौ च शतकुम्भासुरासंप्रदानं विहितम् । स्त्रीश्राद्धे विशेषः । “प्रति[षि]द्धापि चेद् या तु मद्यम् अभ्युदयेष्व् अपि” इति वचनान् मद्यपानं सर्वस्त्रीणां प्रतिषिद्धम्, न तु विशिष्टसुरायाः । द्विजातिस्त्रीणां क्षत्रियवैश्यवत् । एवं च सति नियमपक्षमात्रायाः स्वयं गुरुवचनेन [वा प्रतिषिद्धाया मद्यपाने ऽध्]इवेदनं तस्या वेदितव्यम् इति । तद् अयुक्तम् । “पतत्य् अर्धं शरीरस्य यस्य भार्या सुरां पिबेत्” इत्यादिस्मृत्यन्तरदर्शनात् । “देवानाम् अश्नता हविः” इत्य् अस्यार्थवादार्थत्वाच् च । ब्राह्म[ण्यापि] सुरापानं न कर्तव्यम् इति । अधिवेदनं नाम तद् उपर्य् अन्या[वि]वाहः । एतेष्व् अपि च निमित्तेषु धर्महानौ; न नियमेनाधिवेदनम्; तत्र हि प्रायश्चित्तैर् अर्ध[पाप]हानिः तासां [शक्यत्वात्] ऋजूकर्तुम् ॥ ९.८० ॥

धर्महानौ सत्याम् । एतद् आसाम् अधिवेदननियमतो विज्ञेयम्, येन जातपुत्रस्याधिकारः श्रौतेषु । अप्रियवादिन्यास् त्व् अनित्यम् अधिवेदनम्, जातपुत्रत्वे सति तया सहाधिकृतत्वात् कर्मसु ॥ ९.८१ ॥

अस्याश् चावमानप्रतिषेधाद् इतरा न केवलम् अधिवेद्याः, किं तर्हि शिष्ट्यर्थम् परिभाष्याश् च ॥ ९.८२ ॥

उक्तेषु निमित्तेष्व् अधिविन्नाया निर्गतायाः क्रोधेन, त्यागः श्रुतिकर्माधिकाराविरोधे कुलसंनिधौ, असंभोगो वा त्यागः संनिरोधो वा तस्याः । अपरे तु प्रजाकर्मसहत्वनिवृत्त्यर्थम् इदं त्यागवचनं कथयन्ति श्रौतकर्माविरोधेन ॥ ९.८३ ॥

प्रतिषेधो मद्यपानस्य न प्रेक्षासमाजगमने । अथ वा प्रसङ्गनिवृत्त्यर्थम् । एवं च सति दण्डस्याल्पत्वाद् अप्रतिषेधे ऽस्त्य् अनुज्ञालेशो ऽभ्युदयादिना निमित्तेन । तच् च मद्यम् असुरा द्विजातिस्त्रीणां विज्ञेयम् । तथा च सति पूर्वत्राप्य् अधिवेदननिमित्तेन मद्यपान एषैव व्याख्या “मद्यपासत्यवृत्ता च” इत्य् अत्र । इतरवर्णविषयं चैतत्प्रतिषेधरूपं विज्ञेयम् ॥ ९.८४ ॥

“इमाः स्युः क्रमशो ऽपराः” इत्य् एतत्क्रमेणैव दारकर्मोक्तम् । इह तूत्सृज्येति क्रमेणाद्यूढानां वर्णक्रमेणैव ज्यैष्ठ्यादि स्यात् । प्रयोजनम् अस्य दायविभागः । पूजा चैतेनैव च सवर्णानाम् अनुक्रमेणैव ज्यैष्ठ्यं विज्ञेयम्, न तु जन्मना ॥ ९.८५ ॥

अग्निशरणोपलेपनादिधर्मकार्यं यत् स्त्रिया कर्तव्यं तद् गृह्यते । पुरुषस्यापि धर्मकार्यप्रवृत्तस्यैवोपस्पर्शनदानादिलक्षणा शरीरशुश्रूषा धर्मकार्यसाहचर्याद् गृह्यते । न तु पादनिर्णेजनादिस्वरूपा, धर्मकार्येणासरूपत्वात् ॥ ९.८६ ॥

शुश्रूषानियमार्थवादो ऽयम् । एवं च सति नान्यया कार्यः । यस् तु व्यतिक्रमे वर्तते तस्यायम् निन्दार्थवादः केनचित् सामान्येन ॥ ९.८७ ॥

आत्मनो विद्यादिभिर् उत्कृष्टकारणैर् उत्कृष्टायाभिरूपाय वराय तदभावे सदृशाय वा । ऋज्व् अन्यत् । “उत्तमैर् उत्तमैर् नित्यं संबन्धान् आचरेत्” इत्य् अत्रोक्तम् अप्य् एतत् सदृशदानार्थं पुनर् आरभ्यते । एवं च गुणहीने ददतः प्रत्यवायः । तथा चेदम् अनूद्यते ॥ ९.८८ ॥

अनेन चाप्राप्तकालदानेन परस्याप्राप्तकालस्य कन्याप्रतिग्रहो ऽनुमीयते । येन प्राप्नोत्य् अप्राप्तां न प्रतिग्रहीष्यति । अर्थगृहीतत्वाच् च प्राप्तकालसंयोगस्याप्राप्ते काले दानकीर्तनं नार्थवादिक्रियते ॥ ९.८९ ॥

कन्याया अयम् उपदेशः । सा च द्वादशवर्षर्तुं पश्यतीति स्मर्यते । यत एतस्मात् कालाद् ऊर्ध्वं वर्षत्रयं स्वयंवरात् ग्रहणं तस्याः । ऊर्ध्वं तु ॥ ९.९० ॥

यं वरं स्वयं कन्याधिगच्छति तस्यादोषार्थं कन्याया अदोषवचनम् ॥ ९.९१ ॥

अन्ये त्व् एवम् इमं श्लोकं पठन्ति- “नाददीत त्व् अलंकारं पित्र्यं कन्यास्वयंवरे, मातृकं भ्रातृदत्तं वा स्तेनः स्याद् यदि तं हरेत्” । एवं चापाठे पुरुषविषयः स्लोको भवति ॥ ९.९२ ॥

स्मृत्यन्तरेष्व् अयं श्लोको न त्व् अत्र समाम्नायते ॥ ९.९३ ॥

गुरुणानुमत् इयता कालेन यवीयसीम् उद्वहेत् कन्याम् ॥ ९.९४ ॥

स्वप्रयत्नाद् ऋते पित्रोपनीता देवदत्ता भवति, स्वव्यापारपाप्ता वा । उपदेशप्रयोजनं तां साध्वीं द्विषतीम् अपि द्वेष्यां च सतीं बिभृयात् । येनेदृश्या सहधर्मचारिण्या यजमानेन हविः प्रत्तं देवताभिः प्रतिगृह्यते । प्रसवशुद्धा च सा देवपितृमौष्याणाम् अनृण्ये हि निमित्तम् भवति । यतस् ताम् ईदृशीं द्वेष्यतादिभिर् अपि कारणैर् न परित्यजेत् । येन ॥ ९.९५ ॥

एवम् अनयोः प्रजासहत्ववत् कर्मसहत्वं स्मर्यते । येनातस् तां न परित्यजेद् अधिकारानुग्रहाय ॥ ९.९६ ॥

केनचिद् विशेषेणास्य पुनर् आरम्भः । एवं च सति “यस्या म्रियेत कन्याया वाचा सत्ये कृते पतिः” इत्य् उक्तं तद् अदत्तशुल्काया विधानं स्यात् । देवरग्रहणाच् च पुनः सपिण्डनिवृत्तिर् गम्यते । युक्ता च तन्निवृत्तिः । सा हि क्रीतत्वात् तद्द्रव्याभिसंबन्धिन्य् एव देवरे ऽभ्यनुज्ञातुं युक्ता, शुल्कपण्यत्वात् तस्याः ॥ ९.९७ ॥

न शूद्रो ऽपीति वचनात् शुल्कग्रहणं दोषवद् इत्य् एतद् दर्शयति । न तु शूद्रस्य प्रतिषेधः ॥ ९.९८ ॥

अनेन दानम् अन्यत्र नास्ति । प्रकृतापेक्षम् एतत् ॥ ९.९९ ॥

एवं च सति शुल्कदोषान् नियोगो ऽपि सपिण्डे नास्ति । अतो देवराभावपक्षे नियतः प्रजनविभागः ॥ ९.१०० ॥

अव्यभिचारो ऽन्योपगमपरित्यागः स्त्रियाः । न तु पुरुषस्य स्त्रीवद् अन्योपगमप्रतिषेधः । “तस्माद् एकस्य बह्व्यो जाया भवन्ति नैकस्या बहवः सह पतयः” इति स्रुतिः । स्त्रियास् तु पुरुषान्तरसंकल्पेनापि व्यभिचार इत्य् उतं च । एवं सति ॥ ९.१०१ ॥

विहितस्य स्त्रीपुंधर्मस्यानेकप्रकारस्यास्मिन् प्रकरणे तदनुष्ठानादरार्थम् इदम् उक्तानुकीर्तनम् ॥ ९.१०२ ॥

पूर्वयोः प्रकरणयोर् उपसंहारोपन्यासवचनम् इदं श्रोतृसंबोधनार्थम् ॥ ९.१०३ ॥

तदनुज्ञाता जीवद्पितृमातृका अपि धर्मकार्यापेक्षया भजेरन्न् इत्य् एतद् अर्थाद् आपद्यते । तथा च गौतम आह- “जीवति चेच्छति पितरि” इति । मातुर् अपि चोर्ध्वं तदीयद्रव्यविभागः पाक्षिको विज्ञेयो भगिनीभिः सह ॥ ९.१०४ ॥

एष कारणतः पाक्षिको ऽविभागो विज्ञेयः । [यदि तत् कार]णं न स्यात् तदा ज्येष्ठमध्यमकनिष्ठानां विभागम् अनेकप्रकारं वक्ष्यति । ज्येष्ठग्रहणपक्षे चायम् अर्थवादो भवति ॥ ९.१०५ ॥

यतश् च,

स शिष्टः स्यात् । अविभागपक्षे चेयं ज्येष्ठस्य कनीयस्सु वृत्तिर् उच्यते ॥ ९.१०७ ॥

येनैवंगुणः,

एवं च सति,

> ज्येष्ठः कुलं वर्धयति विनासयति (?) वा पुनः ।

अनेवंगुणः, तस्मात् कारणात् ।

> ज्येष्ठः पूज्यतमो लोके

अतश् चासौ,

> ज्येष्ठः सद्भिर् अगर्हितः ॥ ९.१०९ ॥

गुरुकार्यनिवृत्त्यर्थम् इदं बन्धुवचनम् । तथा च सति ॥ ९.११० ॥

अत्र कारणम् इदम् उच्यते । यदि ज्येष्ठो गुणवत्तया धर्माधिकारार्हो भवति, इतरे चानधिकृता असमर्थाश् च धर्मानुष्ठाने, अतो ऽयम् अविभागो द्रष्टव्यः । यदि त्व् अज्येष्ठवृत्तिर् ज्येष्ठः स्यात् गुणवान् अपि सन् गतो (?) ऽसमर्थेष्व् अपि धर्मानुष्ठाने कनीयस्सु अयम् अविभागो न स्यात् । उक्तं हि “यो ज्येष्ठो ज्येष्ठवृत्तिः स्यात्” इति । तथा “ज्येष्ठवृत्तिर् यस् तु स्यात्” इति च । एवं च सति धर्मानुष्ठानसमर्थेष्व् अधिकारार्हेषु कनीयस्सु दण्डापूपिकया प्रतिषिद्ध एवायम् अविभागो द्रष्टव्यः, सत्य् अपि ज्येष्ठस्य गुणवत्त्वे ज्येष्ठवृत्तित्वे च । तथा चोक्तम् “तस्माद् धर्म्या पृथक्क्रिया” इति । न च धर्म्ये विभागे सत्य् अविभागो युक्तः कारणोपदेशात् । तथा च तद् उक्तम् एव । एतेन पितापुत्रविभागो व्याख्यातः । तुल्यहेतुत्वात् । न चायं नास्तीति मन्तव्यः “ऊर्ध्वं पितुर्” विभागोपदेशात् । यस्माद् वक्ष्यति, “न तत्सुतैर् भजेत् सार्धम्” इति । ततो लिङ्गात् पितापुत्रयोर् विभागो विज्ञेयः । यतश् च सर्वेष्व् अधिकारार्हेषु धर्मानुष्ठानसमर्थेषु च धर्म्या पृथक्क्रिया । अत इदम् उच्यते ॥ ९.१११ ॥

ज्येष्ठस्य विंशतिभागः सर्वद्रव्येषु च यद् वरम् । मध्यमस्य ततो ऽर्धं चत्वारिंशद् भागः । वरद्रव्यानन्तरश् चोद्धारो मध्यमस्य । एवं चतुर्थस् त्व् अशीतिभागो यवीयसः सर्वद्रव्येभ्यश् च हीनः उद्धारः । “द्रव्येभ्यश् च वरं वरम्” इत्य् अस्मिन् पाठे मध्यमकनिष्ठयोस् तदनुरूपैवांशकल्पना विज्ञेया । एवं च मध्यगा उद्धृत्य यद् अन्यच् छिष्यते तस्य समो विभागः कार्यः । त्रयाणां चायं समगुणानां विभागविधिः, त्रयाणाम् उद्धारदर्शनात् । अयम् अपरो विभागः ॥ ९.११२ ॥

बहुपुत्रस्य ज्येष्ठकनिष्ठयोर् गुणवतोर् यथोक्तम् उद्धृत्य निर्गुणानां बहूनाम् अपि मध्यमानां गुणवतो मध्यमस्य यश् चत्वारिंशद्भाग उक्तो ऽनन्तरश्लोके स बहुभिर् अपि च मध्यमैर् विभजनीयः । समगुणानां तु मध्यमानां सर्वेषाम् एकैकस्य पूर्ववच् च[त्वा]रिंशद् भाग उद्धार्यः ॥ ९.११३ ॥

धनजाताद् धनजाताद् यच् छ्रेष्ठं यच् चैकम् अपि सातिशयं सर्वस्माच् च धनजाताद् दशभागः । एतज् ज्येष्ठस्योद्धृत्य पूर्ववद् अन्यत् समधा विभजेरन् । यत्रैव च ज्येष्ठो महागुणः इतरे च गुणहीनाः तत्रायं विधिः सामर्थ्याद् विज्ञेयः । तथा चोत्तरश्लोके चैतम् अर्थं स्फुटीकरिष्यत्य् एव । अपरे तु “दशतश् चाप्नुयाद् वरान्” इति द्वितिया(?)बहुवचनं पठन्ति । गा अश्वान् वा तथा चैतद् दश पशव एव स्मृत्यन्तरे विशेषिताः “दशकं पशूनां नैकशफद्विपदानाम्” इति ॥ ९.११४ ॥

पूर्वश्लोके य उद्धारो ज्येष्ठस्योक्तः स निवर्त्यते । उद्धारो दशस्व् अपि पशुषु नास्ति ज्येष्ठस्य, प्राग् एवान्यत्र यथो[क्तधनजातादिषु । यन्]निमित्तेनायं ज्येष्ठांशापवादस् तं दर्शयति । संपन्नानां स्वकर्मसु तद्भ्रातॄणाम् । एवं वैषाम् अध्ययनविज्ञाने कर्मसंपद्वचनाद् अर्थगृहीते । एतद् अपि [ज्ञेयम्] । यत् किंचिद् एव देयं तु ज्यायसे मानवर्धनं नोद्धारः पूर्वः । तथा च समगुणेषु भ्रातृष्व् अयं विभागो विज्ञेयः । उद्धारग्रहणपक्षे चेदम् उच्यते ॥ ९.११५ ॥

एवं यथोक्तन्यायाविरोधेनोद्धृत्य शिष्टस्य समो विभागः ॥ ९.११६ ॥

गुणाधिके ज्येष्ठे ईषद्प्रकृष्टगुणे च तदनन्तरजे तदवरेषु च ताभ्यां निकृष्टगुणेषु समेषु वायं विभागः सामर्थ्याद् विज्ञायते । “समेत्य भ्रातरः सह” इति वचनात् प्रतिषिद्धं भगिनीभ्यः पित्र्यधनांशदानम् । इष्यते च तासाम् अनूढतया निमित्तेन तत्प्राप्तिः । यत इदं तदपवादार्थम् आरभ्यते ॥ ९.११७ ॥

अनूढानां भगिनीनां नियमेन दानम् इदम् उच्यते, सान्तानिकादिदानवत् । “पतिताः स्युर् अदित्सवः” इति वचनात् । एतच् च स्वांशतो न समुदायतः । उद्वाहमात्रप्रयोजनं देयं स्वधर्मानुपरोधेन, न चतुर्भागो यथाश्रुतः । एवं हि बहुभ्रातृकाणाम् अल्पत्वाच् च कन्यानां धनं बहुतरम् आपद्येत, द्व्येकयोश् च भ्रात्रोर् बह्वीनां भगिनीनां दाने निर्धनत्वं प्रसज्येत । न चैतद् इष्टम्, “धर्म्या पृथक्रिया” इति वचनात् । अथ वा “प्रदद्युर् भ्रातरः पृथक्” इत्य् अत्र श्लोकपदे पृथग्वचनात् भिन्नमातृका एवैते सोदर्याभ्यो भगिनीभ्यः पूर्ववद् दद्युर् इति ॥ ९.११८ ॥

अजाविकं तु विभागकाले यदि विअमसंख्यया विभक्तुम् अशक्यं तज् जेष्ठस्यैव स्यात् । न तद् अन्यस्य द्रव्यांशपातेन समतां नयेत्, विरीय वा तन्मूल्यं खण्डयेत् ॥ ९.११९ ॥

ज्येष्ठांशापवादार्थो ऽयम् आरम्भः । एवं च ज्येष्ठापत्यतया तदंशाधिको भागो न स्यात्, गुणवतो ऽपि कनीयसोत्पन्नत्वात् क्षेत्रजत्वाच् च । नाप्य् अर्धांशः, किं तर्हि “समस् तत्र विभागः स्यात्” । केन, पितृव्येन पितुः कनीयसोत्पादकेनेति । अयं च नियुक्तासुतः क्षेत्रजो विज्ञेयः । अनियुक्तासुतस्य त्व् अनंशार्हत्वम् एव वक्ष्यते । ज्येष्ठपुत्रस्य तु गुणवतः पितुर् इव सोद्धारो धणांश इत्य् एतद् अपि च सामर्थ्याद् गम्यते ॥ ९.१२० ॥

अयं पूर्वश्लोकार्थवादः । उपसर्जनम् अप्रधानं पितुः कनीयान् भ्राता क्षेत्रजस्योत्पादयिता, यस्माद् अतः प्रधानस्य ज्येष्ठस्य भ्रातुः समांशम् इत्य् एतद् धर्मतः शास्त्रतो नोपपद्यते । तथा चोक्तं ज्येष्ठस्यांशदानम् । एवं च सति पिता प्रधानो ऽपत्यप्रजने । तथा च वक्षत्य् औरसप्राधान्यम्, न चायं क्षेत्रजः पित्रा जातः । तस्माद् दर्मेण तं भजेत्- धर्म पूर्वश्लोकशास्त्रम्, “समस् तत्र विभागः स्यात्” इत्य् एतत् । केचिद् “अर्धेन तं भजेत्” इति पठन्ति । तद् अयुक्तम्, पूर्वोक्तव्याघातप्रसङ्गात् । न चात्र विकल्पो युक्तः, अविधित्वाद् अस्य । अविधित्वं च पूर्वश्लोकार्थवादत्वाद् इति । अथ वोपसर्जनं क्षेत्रजः प्रधानस्यौरसस्य् समांश इति एतद् धर्मतो नोपपद्यते । तथा च वक्ष्यति “एक एवौरसः पुत्रः पित्र्यस्य वसुनः प्रभुः” इति । यतश् च पिता प्रधानः प्रजने न चायं तेन जातः, तस्माद् अस्य समांशतैव युक्ता । पूर्वशास्त्र [समं] पितृदानं ततः । अथ वोपसर्जनं क्षेत्रजः प्रधानस्य क्षेत्रिणः समांशम् इत्य् एतद् धर्मतो नोपपद्यत इति । अन्यत् समानम् ॥ ९.१२१ ॥

किं मातुर् उद्वाहक्रमेण ज्यैष्ठ्यम् उतापत्यजन्मक्रमेणेत्य् एवं [संशय], अयं निर्णयक्रमो विधीयते ॥ ९.१२२ ॥

पूर्वस्यां जातः पूर्वजः कनीयान् उच्यते न पूर्वजातः । एवं च सत्य् एतद् अत्र समञ्जसं ज्येष्ठग्रहणं भवति । ततो ऽपि अज्येष्ठ[वृषा एकशः] तदूनानाम् । तस्माद् ऊनास् तदूनाः न व्यस्तः, किं तर्हि स्वमातृतः । तथा च सति मातृतो ज्यैष्ठ्यम् अत्र पुत्राणाम्, न जन्मतः॥ ९.१२३ ॥

ऋज्वर्थः श्लोकः । एतद् एकीयमतम्, मनुस् तु भगवान् आह ॥ ९.१२४ ॥

अस्यार्थवादः-

एककालनिषिक्तयोर् अपि सतोः । अत्र कश्चित् “सदृशस्त्री” वचनात् पूर्वविधिम् असदृशस्त्रीविषयं मन्यते । तद् अयुक्तम्, येन विषमसमीकरणम् अन्याय्यम् । “सदृशस्त्री"ग्रहणं चात्र विध्यन्तरसंबन्धेनोच्यमानं न पूर्वविधेर् असदृशस्त्रीविxअयत्वं दर्शयितुं समर्थम् । यतश् च वक्ष्यति, “एतद् विधानं विज्ञेयं विभागस्यैकयोनिषु, बह्वीषु चैकजातानां न्नास्त्रीषु नोबोधत” इति । अतश् चेद् असमञ्जसं पौनरुक्त्याद् आपद्यते ॥ ९.१२६ ॥

यथैवौरसाभावे क्षेत्रजाद्यभिधानं दायविभागप्रकरणे ऽंशप्राप्त्यर्थं तथैव पुत्रिकापुत्रविधानं विज्ञेयम् । अपुत्रस्यैवैतत् स्यात् पुत्रिकापुत्रविधानम् । अनया संविदा “यद् अपत्यं भवेद् अस्यां तन् मम स्यात् स्वधाकरम्” पिण्डोदकप्रदम् इत्य् अर्थः । अस्यार्थवादः परकृतिरूप उदाह्रियते ॥ ९.१२७ ॥

प्रजापतिर् हि प्रजाविधिज्ञः । यतः स एवोदाहृतः ॥ ९.१२८ ॥

सत्कारवचनं च सर्वार्थं लिङ्गम् अपरेषां पुत्रिकाकर्मणि ॥ ९.१२९ ॥

पितरि प्रेते सपुत्रा अपुत्रा वा पुत्रिका धनं हरेत् तदीयम् ॥ ९.१३० ॥

अस्येशिन्य् एव सा । पुत्रिकापुत्रस् त्व् अपुत्रे मातामहे प्रमीते ऽखिलं धनं हरेत्, पुत्रिका वा । यदा पुत्रिकायां कृतायां मातामहस्य तु पुत्रो जायते दैवात् कथंचित्, तदा भ्रात्रंशस्यैव पुत्रिकापुत्र ईशत इति । अथ तु पुत्रिका कृता तथापि प्राक् प्रयाणात् प्तुर् न पितू रिक्थभागिनी ॥ ९.१३१ ॥

यस्मिन् पक्षे ऽपुत्रो मातामहः पुत्रिकासुतश् चाखिलद्रव्यहारी, तस्मिन् पक्षे तस्य पिण्डदाननियमः । यदा तु मातामहः सपुत्रः संपद्यते दैवात् पुत्रिकापुत्रे सति, तदा पुत्रिकापुत्रो ऽपि सन् नैव पिण्डं मातामहाय दद्यात् । हरेद् यदि, यस्मिन् पक्ष इत्य् अर्थः । तच् च पिण्डदानं पितृमातामहयोः प्रथमम् । एवम् उत्तरयोर् अपि द्वयोर् द्वयोः पिण्डो देयः । यस्मात् ॥ ९.१३२ ॥

> पौत्रदौहित्रयोर् लोके न विशेषो ऽस्ति धर्मतः ।

कारणम् अत्र ब्रवीति, येन-

> तयोर् हि मातापितरौ संभूतौ तस्य देहतः ॥ ९.१३३ ॥

पुत्रिकापुत्रस्तुतिः पूर्वविध्यर्था ॥ ९.१३३ ॥

एवं च सति पुत्रांशदानम् अज्येष्ठत्वान् नास्ति ॥ ९.१३४ ॥

पुत्रिकायाः पितर्य् अपुत्रे उपरते, तद्धने च सर्वस्मिन् पुत्रिकया गृहीते, यद्य् अपुत्र्[आ पुत्रिका म्रियेत तदा तद्धनं] भर्तुः स्यात् । नासौ श्वशुरसपिण्डैर् ज्ञातिभिर् वानुयोज्यः ॥ ९.१३५ ॥

धनग्रहणस्य पिण्ड]दाननिमित्तत्वात् नियमतो धनहरणं पिण्डदानं च । अकृतायां तु पुत्रिकायां दौहित्रस्येच्छासंनियोगशिष्यं पिण्डदानं धनहरणं च स्यात् । यद्य् अभ्युप[गम्यते विक]ल्पो नियमो वा भवत् । ततः पुत्रिकाविधिनार्थः स्यात् । तस्मात् कृतायां नियमः, अन्यत्र तु विकल्प इत्य् उक्तम् । यद् आह । ९.१३६ ॥

दौहित्रप्रशंसार्थः श्लोकः । कथम् । पौत्र एवायं दौहित्र इति कृत्वा स्तूयते मृतस्योपकारविशेषसंबन्धेन । कथम् । पुत्रिणो हि प्रमीताः पितृगणापन्नाः पितृवत् पूजार्हाः पुत्रपौत्रप्रपौत्रैर् विधिसामर्थ्याद् उपहृतस्य कव्यस्य प्रतिग्रहमात्रभोगाद् आ चतुर्थात् पुरुषात् संसारम् आपन्नाः तत्रासत इति । शास्त्रसामर्थ्याद् एतद् गम्यते । एवं हि पुत्रादिभिर् लोकादीञ् जयतीत्य् अयं संस्तव उपपद्यते । तथा च नामधेयनिर्वचनम् अत्र दर्शयति ॥ ९.१३७ ॥

गम्यमानस्य नामधेयगतस्यार्थरूपस्यात्र प्रमाणभावो नामधेयनिर्वचनेन प्रदर्शितः । यतश् चैतद् एवम् अतः कार्यसामान्यात् ॥ ९.१३८ ॥

उक्तार्थोपसंहारार्थः श्लोकः ॥ ९.१३९ ॥

“स एव दद्यात् तत्पिण्डं पित्रे मातामहाय च” इत्य् अत्रोक्तम् अपि सत् पुनर् उच्यते । किम् अर्थम् । कथं नाम पुनरुक्तिः । तत्र मातामहप्रक्रमात् पुत्रिकापुत्रदानं मातामहप्रक्रमं युक्तम् । तस्माद् अयम् अपरः कल्पः पुत्रिकापुत्रपिण्डदानस्य मातुः प्रथमतः पिण्डं निर्वपेत् इत्य् एवमादि । अन्येषां तु पाठो ऽर्थश् चास्य श्लोकस- “मातुः प्रथमतः पिण्डं निर्वपेत् पुत्रिकासुतः, द्वितीयं तु पितुः स्वस्य” इत्य् एवम्, अर्थश् च मातुः प्रथमं मामसंकीर्तनं ततः पितुः स्वस्य । ततो मातामहपितामहयोः यत्परयोश् चेति । तत् पुनर् युक्तायुक्ततया विचारणीयम् ॥ ९.१४० ॥

अपुत्राधिकाराद् अपुत्रस्य सतो दत्तको रिक्थं हरेत् । प्रदर्शनं चेदं कृत्रिमादीनां द्रष्टव्यम् । एवं च सर्व एव पुत्रप्रतिनिधयो ऽविशेषेणापुत्रस्य धनभाजो युक्ताः । यच् च कानीनादीनां षण्णाम् अदाय्[आद्]अत्वम् उच्यते पाक्षिकं तद्विज्ञेयम् । यद् औरस उत्तरकालम् उत्पन्नः उत्तरेभ्यः प्रजीवनमात्रं प्रयच्छति तदा कानीनादीनां विकल्पेन ददातीत्य् एवं कानीनादीनाम् अदायादत्वम् उच्यते ॥ ९.१४१ ॥

गोत्ररिक्थे पिण्डदानं च जनयितुर् दत्त्रिमो न गृह्णीयात् । यस्मै तु दीयते ऽसौ तदीये तस्य गोत्ररिक्थे स्याताम् । पिण्डदानं च तत्संनियोगेन । यस्माद् गोत्रानुगः पिण्डः । अत एतस्मात् कारणाद् व्यपैति दधतः स्वधा पिण्डदानोपलक्षणम् । स्वधा सा च व्यपैति जनयितुः, तेन तस्यान्यस्मै दत्तत्वात् । अन्यस् त्व् आह- “गोत्ररिक्थे जनयितुर् न हरेद् अन्यस्मै दीयमानो ऽपि” । तथा द्व्यामुष्यायणो ऽसौ संपद्यते । गौतमस् तं विसेषयित्वाह- “पिण्डगोत्रर्षिस्[अंबन्धा रिक्थं भजेरन्” इति स एव] गोत्ररिक्थे भजेतेति ॥ ९.१४२ ॥

अनियुक्तासुतश् चैवे[ति देवराज् जातो] ज्येष्ठभार्यायाम् इत्य् अर्थः । एवं च सति नियुक्तासुतस्य तत्र समांशत्वम् उक्तं विज्ञेयम् । पुत्रिण्य् आप्तश् च देवराद् इत्य् एतद् अनपत्याय्[आ एव देवरोत्पन्नस्य नान्योत्पन्नस्य भागहर]त्वम् । देवराद् अपि किम्, उतान्यस्माद् इत्य् “अपि"शब्दलोपः सामर्थ्याद् विज्ञेयः । देवरग्रहणं चोभयविशेषः । अस्यार्थवादः यस्मात् तौ जारजात[ककामजौ इति] कथंचिन् निन्देयम् उभयोः, येन तन्निन्दावचनम् उभयत्र युज्यते, अविधिनोत्पन्नत्वाद् उभयोः ॥ ९.१४३ ॥

नियुक्तायाम् अपि “घृताक्तो वाग्यतः” इति वचनाद् विध्यतिक्रमजातो न रिक्थभागः स्यात् । येन पतितेन पतिताभ्यां वासाव् उत्पादितः । उभयोर् नियमश्रवणात् तद्व्यतिक्रमनिन्दैषा वेदितस्या॥ ९.१४४ ॥

जातो यथौरस इत्य् एतद्गुणवतः क्षेत्रजस्य पित्र्यांशप्राप्त्यर्थं वचनम् । एवं च सति पूर्वोक्तायास् समांशताया अयम् अपवादः गुणवदपत्यतयारम्भसामर्थ्याद् विज्ञेयः । इतरथा हि पूर्वश्लोकार्थपत्तिसिद्धत्वाद् अनारभ्यम् एतत् स्यात् । एवं चात्र स्तुत्यर्थं प्रशंसावचनम् उपपद्यते इदं क्षेत्रिकस्य तु तद्बीजं धर्मतः प्रसवश् च सः इति । न चाकस्मात् प्रशंसावचनम् इदं भवितुम् अर्हति । तथा च ॥ ९.१४५ ॥

दण्डापूपिकयौरसस्य । भ्रातुर् उत्पाद्येति नियोगादिविध्यप्केषितम् इदं वचनम् । अपरे त्व् आहुः- अनियुक्तायाम् अपि पित्र्यं दद्याद् इति । तत् त्व् इदं युक्तायुक्तत्वेन विचारणीयम् ॥ ९.१४६ ॥

विधिजातापत्यस्तुतिर् इयम्, अविधिजातापत्यनिन्दया, पितृधनांशप्राप्त्यर्थम् । अन्यस् त्व् आह- यद् उक्तं “देवराद् वा सपिण्डाद् वा” नियुक्तासुतो रिक्थभाग् इति [तस्या]यं प्रतिषेधः । उक्तनिषिद्धत्वाच् च विकल्पेन रिक्थभाक्त्वं विज्ञेयम् । गुणोपेक्षया चान्यतरम् अध्यवसितव्यम् ॥ ९.१४७ ॥

वक्ष्यमाणप्रकरणौपन्यासिकः श्लोकः ॥ ९.१४८ ॥

आनुपूर्व्यग्रहणम् [अनुवादार्थ]म् । यदिग्रहणं चानित्यार्थम् । तथा चोक्तम् “कामतस् तु प्रवृत्तानाम् इमाः स्युः क्रमशो ऽवराः” इति ॥ ९.१४९ ॥

कीनाशः कर्षकः । तथा च मन्त्रः “इन्द्र आसीत् सीरपतिः शतक्रतुः, कीनाशा आसन् मरुतस् सुदानवः” इति । गोवृषस् सेक्ता गवाम् । यानं गन्त्र्यादि । अलंकारश् च पित्र्याङ्गुलीयकादि । एवं वेश्म । एकश् चांशो यः प्राधान्येन लक्ष्यते । एतद् विप्रस्योद्धारिकम् । एतद् उद्धृत्य मध्यकात् शिष्टस्यांशविभागो येन न्यायेन सो ऽयम् उच्यते ॥ ९.१५० ॥

निगदव्याख्यातांशप्रकॢप्तिः । द्विबहुष्व् अपि समसंख्येष्व् एवं विभज्य पश्चात् सजातयो विभजेरन् पूर्ववत् । विषमसंख्येषु तु शास्त्रलिङ्गाद् उत्प्रेक्ष्यांशकल्पनाः ॥ ९.१५१ ॥

धर्म्यवचनाद् अत्र सर्वेषु यथोक्तकारिष्व् अयं विभागः । सो ऽयम् उच्यते ॥ ९.१५२ ॥

ऋज्वर्थांशकल्पना । अत्रापि पूर्ववत् समविषमसंख्येषु विभागो विज्ञेयः ॥ ९.१५३ ॥

सन्तः पुत्रा [द्विजात]यो यस्य सो ऽयं सत्पुत्रः । यद्य् अपुत्रो ऽपि वा भवेत् तद् अभावे केवलः शूद्रापुत्रः । एवम् अपि नाधिकं दशभागात् तस्मै देयम्, अन्यत् सपिण्डा हरेयुः । तदभावे तद्धनस्य [त एवाधिकारिणः स्युः] । एतस्माद् एव लिङ्गत् क्षत्रियस्याताम् । इतरथा हि शूद्रप्रतिषेधो ऽनर्थकः स्यात् ॥ ९.१५४ ॥

पित्रधीनो ऽस्यांश इत्य् अयम् अपरः कल्पो गुणसंबन्धापेक्षः पूर्वविधेः । एवं च सति पूर्वोत्तरयोर् विरोधाद् अनयोर् विकल्पो गुण[संबन्धापे]क्षः । अथ वा अनूढाशूद्रापुत्रस्यायं विधिर् ज्ञेयः । पूर्वस् तूढापुत्रस्य । तथा च गौतमः शूद्रप्रकरण आहापरिगृहीतास्व् अपि “शुश्रूषुश् चेल् लभेत वृत्तिमूलम् अन्तेवासिविधिना” ॥ ९.१५५ ॥

समवर्णासु वा जाता ज्यायसे मानवर्धनं यत् किंचिद् दत्वा भजेरन्न् इतरे समम् । हीनजातिगुणवत्तरेष्व् अयं विधिः सामर्थ्याद् विज्ञेयः ॥ ९.१५६ ॥

शूद्रायां शुद्धायाम् इदम् उच्यते । अन्यासूत्कृष्टापकृष्टासु धर्माधर्मापेक्षेया (?) विभागः कल्पयितव्यः ॥ ९.१५७ ॥

दायविभागप्रकरणापेक्षः पुत्राणाम् अयम् उपदेशो ऽत्र । सूत्रस्थानीयस्येदं भाष्यं तत्स्वरूपनिर्देशार्थं भवति ॥ ९.१५८ ॥

कार्यार्थो ऽयं वर्गप्रविभागः पुत्राणाम्, तच् च वक्ष्यति । सहोपदेशाद् औरसेन साम्यं मा भूत् क्षेत्रजादीनाम् इति । अत इदम् उच्यते ॥ ९.१५९–६० ॥

अनेन लिङ्गेन सर्वे क्षेत्रजादयो ऽपुत्रस्य पुत्रकार्याणि कुर्युः, सर्वे च दायं गृह्णीयुः । कानीनादीनाम् अदायादत्वम् उक्तं पाक्षिकं तद् इति व्याख्यातम् ॥ ९.१६२ ॥

[और]से सति क्षेत्रजो भव्तीति सामर्थात् वक्तव्यम्, क्षेत्रजे वा सत्य् औरस इति । एवं च सत्य् अनियुक्तासुत एवायं विज्ञेयो गुणतः । तथा हि [यदा पुत्रिण्यां क्षेत्रजो जायेत यदा वोत्पादिते क्षेत्रज औरसो जायेत तदा त]द्धनस्य तयोर् अयं विभागः । यद् यस्य पित्र्यम् इति । एतेन दर्शनेनानियुक्तासुतादय इतरत्रानंशार्हत्वाद् बीजिनो ऽंशं लभन्ते । अन्यस् त्व् आह यदि जातापत्यो ऽथर्वणपक्षक्रियया पुनः सर्वं कृत्वा पुत्रान् उत्पादयेत्, तयोश् च बीजिक्षेत्रिणोर् धनं स्त्रीगतं स्यात्, तयोर् एष विभागः ॥ ९.१६२ ॥

एवं क्षेत्रजादीनाम् औरसे सति पश्चाद् उत्पन्ने वानंशत्वे प्राप्ते विधिर् अयं विकल्पार्थम् उच्यते । इतरेभ्यः क्षेत्रजादिभ्यः प्रजीवनमात्रं देयम् इति ॥ ९.१६३ ॥

क्षेत्रजस्य तृतीयो ऽयं विकल्पो नियुक्तासुतस्य मुख्यत्वात् । षष्टपञ्चमभागविकल्पश् च गुणापेक्षः ॥ ९.१६४ ॥

एवं च पूर्वस्मिन् पूर्वस्मिन् सति उत्तरोत्तरः रजीवनमात्रेणांशेन युज्यते । एतस्माच् च यस्मात् पूर्वस्य पूर्वस्य ज्यायस्त्वं गोत्रभाक्त्वं च ज्ञातिकार्यं च कानीनादिभिर् अपि कार्यम् । एषाम् इदानीं लक्षणम् उच्यते ॥ ९.१६५ ॥

या यस्य स्वर्णा सा तस्य क्षेत्रम् । तस्याम् उत्पन्नः प्राथमकल्पिक औरसो ऽपि विज्ञेयः । क्षत्रियवैश्ययोस् तु जाता न संपूर्णलक्षणा औरसाः सुताः । अतस् तेषाम् [विभा]गो न्यायविरोधेन कल्पयितव्यः । अपरे तु क्षत्रियवैश्याव् एवाउरसौ क्षेत्रजादिभ्यो ज्यायांसौ मन्यन्ते ॥ ९.१६६ ॥

निगदव्याख्यातः श्लोकः ॥ ९.१६७ ॥

ये तु “माता पिता वा दद्याताम्” इति पठन्ति [तद् अयुक्त]म् उच्यते । समस्ताभ्यां दाननियमाद् अन्यतरापाये दत्तको न ग्राह्यः । “माता पिता वा” इत्य् अस्मिंस् तु विकल्पपक्षे समस्तयोर् दाननियमो नास्ति । सदृशं सवर्णम्, [जात्य्]आदितः ॥ ९.१६८ ॥

कृत्रिमो ऽपि सवर्ण एव पितृमातृविहीनश् च ॥ ९.१६९ ॥

अविज्ञातबीजिनो मातृजातीयो गूढोत्पन्नो विज्ञेयः । तथा च व्यासदर्शनम् ॥ ९.१७० ॥

अन्यतरे प्रमीते ऽन्यतरोत्सर्ग उच्यते । इतरथा हि मातापित्रोर् जीवतोर् अन्यतरोत्सर्गे ऽपविद्धतास्य न युक्ता । अयम् अपि च सवर्ण एव ॥ ९.१७१ ॥

सवर्णार्थं सदृशोत्पन्नः । अपरे तु रह इति वचनाद् अत्र्[आपि बी]जिनो ऽविज्ञानात् कानीनं मातृजातीयम् एवाहुः ॥ ९.१७२ ॥

अयम् अपि सहोढो मातृजातीयः ॥ ९.१७३ ॥

अपरे त्व् आहुः क्रीतः सदृशो ऽसदृशो वेति गुणतः कल्प्यते । वर्णतो हि कल्पनायाम् असमवर्णग्रहणे न्यायविरोधः । अन्यस् तु ब्राह्मणविxअयम् एव न्यायविरोधम् आह ॥ ९.१७४ ॥

सवर्णः पौनर्बवो ऽसवर्णो ऽपि वा, असवर्णस् तु गुणतः ॥ ९.१७५ ॥

पाणिग्रहणमात्रेण दूषिता यद्य् अपि भर्तृगृहाद् गतप्रत्यागता भवेत् अक्षतयोनि[ः पुनः संस्कार्या ॥ ९.१७६ ॥

सवर्ण एव स्यात्, न तथेतरः ॥ ९.१७७ ॥

यः शौद्र इति प्राग् अभिहितः । यं ब्राह्मण इति क्षत्रियवैश्ययोर् अपि प्रदर्शनार्थम् । तथा च पारशवग्रहणवान् स पारयन्न् एव जीवन्न् एव शवः । पुरुषार्थप्रयोजनविशिष्टकर्मणानभिसंबन्धित्वात् तस्य पारशवः स्मृतः ॥ ९.१७८ ॥

शूद्रं प्रति पितुर् अनुज्ञावचनाद् ब्राह्मणादीनां स्नेहाद् रागाद् वा दायं प्रत्य् अनुज्ञानं नास्ति ॥ ९.१७९ ॥

एकादशानाम् अविशेषेण प्रतिनिधिवचनात् कानीनादयो ऽपि पूर्वैर् अविशिष्टाः प्रतीयन्ते । अतो यद् एषाम् अदायादबान्धवत्वम् उक्तं प्रजीवनविषये पाक्षिकदानार्थं तत् स्याद् इति व्याख्यातम्, किं अयं प्रधानेन विशिष्टकार्यप्रतिनिधिः यथा मीमांसका आहुर् इति । नेत्य् उच्यते, विषमसमीकरणस्यायुक्तत्वात् । तथा चोक्तम् “तादृशं गुणम् आप्नोति कुपुत्रैः संतरंस् तमः” इत्य् एवमादि । तथा चेदम् आहैषाम् निन्दावचनं समानबलत्वप्रतिषेधार्थम् ॥ ९.१८० ॥

पौनर्भवशौद्रौ द्वौ परित्यज्य नव पुत्रा अन्यबीजजाः उच्यन्ते । तेषाम् औरसेनानिरस्तानां बीजिनां सति संभवे भागित्व[म् । येषां तु] बीजी न ज्ञायेत यथा गूढोत्पन्नकानीनसहोढानां तेषाम् उभयत्राभागित्वे केवलं प्रजीवनमात्रम् एभ्यो दीयते, तच् चानृशंसावचनात् सर्वेषाम् [अभ्यनु]ज्ञातम् । औरसप्रशंसार्थो ऽयं श्लोकः इत्य् अपरे, येन किंचिद् अपि न विधीयते प्रतिषिध्यते वा । अथ वा प्रतिनिध्[एः प्रध्]आनासमानकार्यत्वप्रदर्शनार्थो ऽयं श्लोकः ॥ ९.१८१ ॥

सति भ्रातृपुत्र एते प्रतिनिधयः [न] कर्तव्याः इत्य् एवंपरम् एतत् । अथ वा [तत्पुत्रस्य] प्रथमं दत्तकादिन्यायेन प्रतिनिधित्वम् अनेन श्लोकेन विज्ञायते । अलभ्यमाने त्व् असति वा भ्रातृपुत्रे ऽन्ये कल्पा आश्रयणीया इति ॥ ९.१८२ ॥

इयं न नियोक्तव्येत्य् एतस्माद् गम्यते । न चैतयैकाकिन्या दत्तकादिपुत्रग्रहणं कार्यम् ॥ ९.१८३ ॥

सर्वस्मिन् रिक्थविभाए बीजभूतो ऽयं श्लोकः । एवं च सत्य् अस्यानुरोधेन रिक्थविभागे ऽनागतो ऽतिक्रान्तश् च वर्णनीयः ॥ ९.१८४ ॥

य एते औरसादयःपुत्राः प्रकृतास् त एव रिक्थहराः स्युः । क्षेत्रजादयो ऽप्य् औरसासंभवे । कुत एतत् । प्रकरणसामर्थ्यात् सत्य् अपि संनिकृष्टतरत्वे पितुर् भ्रातुश् च नैव रिक्थभाजः स्युः । अपुत्रस्य पिता हरेत्, तदभावे भ्रातरः । एवं चौरसस्य पितृधनप्राप्तौ सिद्धायां क्षेत्रजादिसुतप्राप्त्यर्थो ऽयम् आरम्भः । यथ्श् चेदम् आह ॥ ९.१८५ ॥

प्रकृतस्य संनिकर्षस्य विभवनार्थो ऽयं श्लोकः ॥ ९.१८६ ॥

सकुल्यग्रहणेन समानोदका गृह्यन्ते । आचार्यः शिष्यो वा । तदभावे ॥ ९.१८७ ॥

सर्वेषाम् अप्य् अभावे इत्य् एतस्माद् गम्यते तत्स्त्रीणाम् अप्य् अभावे यथोक्तगुणसंबन्ध [इति । तथा च] सति ॥ ९.१८८ ॥

ऋज्वर्थः श्लोकः ॥ ९.१८९ ॥

क्षेत्रजस्य देवरसपिण्डाभ्याम् उक्तत्वाद् इह सगोत्रग्रहणं तदुत्पन्नस्यापि धनांशप्राप्त्यर्थम् । इतरथा हि “देवराद् वा सपिण्डाद् वा” इति वचनाद् अदेवरसपिण्डात् सगोत्रात् उत्पन्नस्य क्षेत्रजस्यानंशार्हता स्यात् । क्लीबकस्य दत्तकस्य तु दत्त्कृत्रिमस्वयंदत्ताः स्युः ॥ ९.१९० ॥

या पुनर्भूः सापत्या सधना च परस्मिन् पुरुषे पुनर् भवति तत्रायं विभागः । इदं च पुनर्भूपुत्रस्यांशहरत्वे दर्शनम् ॥ ९.१९१ ॥

समवचनान् नास्त्य् अत्र ज्येष्ठांशः । भगिन्यश् च सनाभय ऊढा अनूढाश् च गृह्यन्ते । अनूढा एवेति केचित् । बगिन्यभावे तु ॥ ९.१९२ ॥

ऊढानाम् अनूढानां चेति कृतविचारम् एतत् । प्रीतिपूर्वकम् इति वचनान् न नियतं दानम् इदं विज्ञायते ॥ ९.१९३ ॥

षड्विधस्य नियमात् मैत्रलब्धस्य स्त्रीधनत्वं नास्ति । अध्यग्नीयम् अग्निसमीप उह्यमानायै दत्तम् । अध्यावाहनिकं पत्या स्वगृहम् आनीयमानायै दीयते ॥ ९.१९४ ॥

ऋज्वर्थः श्लोकः ॥ ९.१९५ ॥

एतेषु पञ्चधेषु (?) भर्तुर् धनम् अभ्यनुज्ञायते ॥ ९.१९६ ॥

एतेष्व् आसुरादिषु कल्या[नेषु तयोः] प्रत्यर्पयितव्यं धनम् ॥ ९.१९७ ॥

षड्विधस्या[पि स्त्रीधन]स्यापुत्रायाम् [अतीतायां ग्रहणे न्याय्ये] सति पित्रा दत्तम् इत्य् एतद् अत्र निदर्शनार्थं सर्वस्त्रीधनानां विज्ञेयम् । [मृत]पुत्रायाश् च विभागं वक्ष्यति । ब्राह्मणी तद् धरेत् कन्या इति नियमात् क्षत्रियादिकन्यानाम् [अयं निय]मः । एतद् ब्राह्मणादीनाम् । ब्राह्मणीक्षत्रियावैश्यासूढास्व् असवर्णस्त्र्युपरमे ब्राह्मणादिकन्याभ्यो धनदानं विज्ञेयम् ॥ ९.१९८ ॥

निर्हारप्रतिषेधाच् चैतत् विज्ञायते यदि काचिद् ईशत्वात् तद्धनं निर्हरेत्, ततस् तत्पुनरादाय भ्रातृभिर् विभक्तव्यम् एव ॥ ९.१९९ ॥

दायादानाम् अयं प्रतिषेधः । आत्मीयानां त्व् औरसपुत्राणाम् अनुज्ञातो विभागः ॥ ९.२०० ॥

इत्य् अनेन पीठसर्पिपंग्वादयो ऽपि गृह्यन्ते सामर्थ्यात् ॥ ९.२०१ ॥

प्रकरणात् क्लीबादीनाम् इदम् उच्यते ग्रासाच्छादनदानं यावज्जीवम् ॥ ९.२०२ ॥

क्लीबादीनाम् इति चात्र सामर्थ्यान् न बहुव्रीहौ तद्गुणसंविज्ञानं भवति । एवं च क्लीबाद् अपरे तु गृह्यन्ते । येन धर्मप्रजार्थं दाराणां संग्रहः यतस् तद् अभावात् क्लीबस्य नास्ति संग्रहः । अपुत्रस्यानधिकाराद् आधाने । अथ स्मार्तकर्मापेक्षो दारसंग्रहः । ततः क्लीबस्याप्य् अत्र ग्रहणं युक्तं तद्गुणसंविज्ञानबहुव्रीहिणा ॥ ९.२०३ ॥

ज्येष्ठलब्धस्य वैद्याः सन्तो भागिनो यवीयांसः, न तु कनिष्ठलब्धस्य ज्यायान् इत्य् एतद् अर्थाल् [लभ्यते] ॥ ९.२०४ ॥

ईहातः चेष्टातः कृष्यादित इत्य् अर्थः । सर्वे चेच् चेष्टन्ते समस् तत्र विभागः स्यात्, न तु गुणापेक्षः कश्चिद् विभागकल्प आश्रयितव्यः ॥ ९.२०५ ॥

औद्वाहिकग्रहणेन सर्वं श्वशुरगृहाल् लब्धं गृह्यते ॥ ९.२०६ ॥

अददताम् अपि तु नैव विरोधो ऽस्ति ॥ ९.२०७ ॥

अर्थात् कामस्य दानम् अनुजानाति ॥ ९.२०८ ॥

पितामहधनस्येतरे ऽपीशत इत्य् अनया शङ्कया प्रतिषेधः । अनेन च दर्शनेन सत्यां विभागप्रतिपत्तौ वित्तं सर्वं विभजनीयम् । पित्रा पुत्रविभागस्यैतद् दर्शनम् । जीवपितृकाणाम् अस्ति विभाग इत्य् एतद् दर्शयति ॥ ९.२०९ ॥

संसृष्टानां यो ज्येष्ठः नासौ ज्येष्टांशं गृह्णीयात् । यत्र तु ज्येष्ठः सह ज्येष्ठांशेन संसृज्यते तत्र पुनर् अस्य ज्य्ष्ठांश उद्ध्रियते ॥ ९.२१० ॥

प्रोषितस्य मृतस्य वा भागम् उद्धृत्य ॥ ९.२११ ॥

असंसृष्टाणां सोद]राणांस् तं विभजेरन् न सापत्नाः, सति तु संसर्गे ये संसृष्टास् ते विभजेरन्, न सोदर्या अप्य् असंसृष्टाः ॥ ९.२१२ ॥

विनिकरणम् अन्यायेन यवीयसां न्यक्करणं धनोपयोगश् च तान् अतिसंधाय । अर्थाच् च कनिष्ठो ऽपि सुतरांनियन्तव्य इत्य् आपद्यते ॥ ९.२१३ ॥

ये कुटुम्बकार्य ऽव्युत्पन्नास् ते द्यूतादिना विकर्मस्थाः प्रकरणसामर्थ्याद् विज्ञायते । पतिताना[म् अ]नंशार्हतोक्ता ॥ ९.२१४ ॥

ये ऽन्योन्योपार्जितधनाः पित्रा स्नेहेन गुणापेक्षया वा तेषां विषमो विभागो न कर्तव्यः । इदं च दर्शनं पितुर् अभिप्राये न सति । अपि तु पित्रभिप्रायेण विभागे वैकल्पिकं ग्रहणं तदभिप्रायेण स्यात्, नान्यथा ॥ ९.२१६ ॥

जीवत्यां मातरि पितामह्यां च न सोदरा ईशन्ते ऽनपत्यस्य स्वधनस्य, नापि तत्पितासोदर्या वा भ्रातरः ॥ ९.२१७ ॥

द्रष्ट्रा न तद् ग्राह्यम् इत्य् एवमर्थं पुनर् उपदेशः, ज्येष्ठांशप्रतिषेधार्थो वा, द्व्यंशः पूर्वजः इत्य् एवम् उक्तं ज्येष्ठस्य तद् अत्र न स्यात् ॥ ९.२१८ ॥

एतान् अपीच्छया विभजेतन् । “नाकामो दातुम् अर्हति” इत्य् एतद् अनुवादो ऽयं द्रष्टव्यः । सर्वत्रैवेच्छातो दानम् अयुक्तं प्रतिषेद्धुम् । सर्वत्र धनविभागे प्राप्ते- वस्त्रं [प्रसिद्धम् । पत्रं] पतत्य् अनेनेत्य् अश्वादिः । अलंकारं सामर्थ्यात् पितरि जीवति यद् येन परिगृहीतम् । कृतान्नं तण्डुलादि । उदकं तदाधारकूपादिः । स्त्रियः उपभोगदास्यः प्रतिनियताः । योगक्षेमप्रचारं च येन द्रव्येण योगक्षेमर्थं पर्चरन्ति । योगो ऽनुपात्तपरिलाभः, क्षेमम् उपात्तपरिपालनम् । योगक्षेमं वा तदर्थं राज्ञापि दीयमानं द्रष्टव्यम् । प्रचारं च प्रचरणभूमिजम् इन्धनकादि, न विभाज्यं प्रचक्षते ॥ ९.२१९ ॥

उपसंहारोपन्यासार्थः स्लोकः ॥ ९.२२० ॥

येन,

> प्रकाशम् एतत् तास्कर्यं यद् एवनसमाह्वयौ ।

अतः,

> तयोर् नित्यं प्रतीघाते नृपतिर् यत्नवान् भवेत् ॥ ९.२२२ ॥

सभिका अपि कारयतो द्यूतं ताडयितव्याः न केवलं कर्तारः । प्रतिषेधपरत्वाच् च वधोपदेशस्यान्येनाप्य् उपायेन तेषां प्रतिषेधः कर्तव्यो राजतन्त्रविरोधिनाम् । येन न ह्य् अत्र धर्मातिक्रमः कश्चिद् अस्ति । एवं च सत्य् अत्र वधिस् ताडनार्थः एव विज्ञेयः । धर्मव्यवस्थाभेदिनस् तु शूद्रान् द्विजलिङ्गिनो घातयेद् एव । द्विजलिङ्गिनश् च शूद्रा यज्ञो[पवी]तपात्रधारिणो भोशब्दवादिनः परिव्राजकादिवेषधारिणश् च । व्याकरणाध्ययनम् अपि च द्विजलिङ्गम् इति शक्यं वक्तुम् ॥ ९.२२४ ॥

क्रूराभिन्नदुष्टयोर् वर्णलोपेन गुणवृत्त्योच्यन्ते । “केलान्” इत्य् अपरः पाठः, ते चातिकामुकाः केलीजीवि[नः । “कैलान्” इत्य् अपरे] पठन्ति- सङ्केतकारिणः । पाषण्डस्थांश् च मानवान् श्रुतिस्मृतिबाह्येष्व् आश्रमलिङ्गेषु व्यवस्थितान् । [विकर्मस्थो] ऽधिकारविरोधेन कर्मस्थः [इति] शब्दस् सतन्त्रः, शौण्डिकविशेषणा[र्थो व(आ)] । सर्वान् एतान् निर्वासयेत् पुरात् । प्रवासनकार्यस्य चविशेषाद् राष्ट्राद् अप्य् एते ऽर्थतो निर्वास्याः । अत्र च कितवप्रसङ्गेन कुशीलवादीनाम् अपि प्रतिषेधः क्रियते । येन ॥ ९.२२५ ॥

यस्माद् एते राजधान्याम् अवस्थिताः महतो ऽनर्थाय राज्ञः । अतश् चैषां राष्ट्राद् अपि निर्वासनम् उच्यते ॥ ९.२२६ ॥

युधिष्ठिरादयो ऽपरकालाः । देवासुरदृष्टं तु द्यूतं चिरवृत्तत्वाद् अत्रोदाह्रियते “ते देवाः एकतः” इति श्रुतेः । एवं चायं द्यूतनिन्दार्थवादो विज्ञेयः । यतश् चैतद् एवम् अतः ॥ ९.२२७ ॥

एवं च सति येन येन दण्डप्रकारेण द्यूतनिवृत्तः स्यात् तं तं दण्डप्रकारं कल्पयेद् आत्मेच्छया ॥ ९.२२८ ॥

यथोक्तं दण्डप्रकारम् अशक्नुवन्तो निर्धनत्वात् क्षत्रियादयो दण्डानुरूपाणि कर्माणि कुर्युः । ब्राह्मणस् तु स्वधर्मानुरोधेन शनैः शनैर् दण्डनीयः । तद् एतद् उक्तम् अप्य् अधुना पुनर् उच्यते दण्डविषयार्थम् । पूर्वं तु कुसीदप्रकरणे तद्गतम् ॥ ९.२२९ ॥

विकर्मस्थानाम् एतद् अपराधानुरूपतः शिफादिभिस् ताडनम् । न पातकिनाम् अपि चापलता विज्ञेया ॥ ९.२३० ॥

धनोष्मणा कस्यचिद् व्यवहारतः साहाय्यं कुर्वन्ति । ते निःस्वाः कार्याः । अथ वा अधिकृताः सन्तो धनं गृहीत्वा ये ऽन्यथा कार्याणि कुर्युः ते निःस्वाः कार्या इति ॥ ९.२३१ ॥

[ते]षां राज्यतन्त्रविरोधे वर्तमानानां नियमतो वधः । द्विट्सेविनश् छमागतिकाः ॥ ९.२३२ ॥

एवं च सति मैत्र्या कारुण्येन वान्येन वा कारणान्तरेण न निवर्तयेत् । अर्थाद् अशास्त्रकृतं निवर्तयेत् । तथा च सति ॥ ९.२३३ ॥

अमात्यो राज्ञा नियुक्तो ब्राह्मणः व्यवहाररक्षणे । तथा चोक्तम्- “तदा नियुञ्ज्याद् विद्वांसं ब्राह्मणं कार्यदर्शने” इति । प्राङ्विवाकास् तु पृथग् वेदशास्त्रज्ञातारः । तथा चोक्तम्- “यस्मिन् देसे निषीदन्ति विप्रा वेदविदस् त्रयः” इति । एते यत् कुर्युः कार्यम् अन्यथा रागादिभिः कारणैः, असंनिहिते राजनि, तत् स्वयं नृपतिः कुर्यात् । पुनस् तान् सहस्रं दण्डयेत् । पणानाम् इत्य् उक्तपरिभाषम् एतत् । समुदाये चैषां दण्डचोदना, यथा “गार्ग्याश् शतं दण्ड्यन्ताम्” इति ॥ ९.२३४ ॥

अपरः पाठो ऽत्र श्लोके-

> ब्राह्मणघ्नं सुरापं च तस्करं गुरुतल्पगम् ।
> एतान् विद्यात् पृथक् सर्वान् महापातकिनो नरान् ॥

अत्र पातकसंबन्धात् सुवर्णस्तेयकृत् तस्करो गृह्यते । ब्रह्महत्यायां सर्वेषां व्यतिक्रमः । सुरायां मधुरामद्यपाने च विशेषं वर्णाश्रयं वक्ष्यामः । चौर्ये च सर्ववर्णाधिकारः । स गुरुतल्पे ॥ ९.२३५ ॥

चतुर्णाम् अपीति वचनात् तत्संबन्धी पञ्चमो गृह्यते । स्त्रीबालब्राह्मणवधे [व]धदण्ड उक्तः । चतुर्णाम् अपि चैतेषाम् इत्य् अत्र श्लोक [अङ्क]न[ं] धनदण्डश् च । तद् एतत् पातकानुरूपं कार्यम् । शूद्रस्य तु ब्रह्महत्याप्रायश्चित्तम् अकुर्वतो दण्डद्वयम् ॥ ९.२३६ ॥

ललाटे ऽङ्कनप्रतिषेधविधौ ललाटग्रहणात् ॥ ९.२३७ ॥

एष एव तेषां त्यागो विज्ञेयः । तद् एव दर्शयति ॥ ९.२३८ ॥

नैते राज्ञा धृतदणा इति कृत्वा ज्ञातिसंबन्धिभिः परिग्राह्याः । एवं च सति व्याध्यादियोगे ऽप्य् एषु दया न कर्तव्या । ज्यैष्ठ्यादिगुणयोगे च नैते नमस्कार्याः, प्रत्युत्थानादिभिः । एष एव चात्र वचनसामर्थ्याद् धर्मो विज्ञेयः । न तु स्वातन्त्र्येण दया विनयो वा पूर्वोपदिष्ट इति ॥ ९.२३९ ॥

पूर्वे वर्णाः ब्राह्मणादयः । प्रमादवधे च पञ्चशतो दण्ड इत्य् एतद् अर्थाद् गम्यते ॥ ९.२४० ॥

अकामत इत्य् उत्तरश्लोके वक्ष्यति । तद् इहापि विज्ञेयम् । एवं च सत्य् एतेष्व् एवागस्सु ब्राह्मणो मध्यमसाहसं दण्ड्यः । कामं विवास्यो राष्ट्रात् । एवं निग्रहद्वयं विकल्पेनास्य स्यात्, वृत्तस्वाध्यायापेक्षया ॥ ९.२४१ ॥

एतान्य् एव महापातकानि कृतवन्तः क्षत्रियादयो ऽकामतः सर्वस्वहरणं कार्याः पूर्वोक्तं वोत्तमसाहसं दण्ड्याः । एवं ब्राह्मणस्य प्रायश्चित्तम् अकु[र्व]तो ऽकामतो मध्यमसाहसो दण्डः, कामतो विवासनम् । क्षत्रियवैश्ययोर् अकामत उत्तमसाहसः सर्वस्वहरणं वा । कामतश् च वधः । शूद्रस्य त्व् अकामतः सर्वस्वहरणम् अङ्कनं च । कामतस् तु वधः ॥ ९.२४२ ॥

यत एतद् एवम् अतः ।

अत्र प्रतिपत्तिविधौ कारणं वक्ति, यस्मात् ।

तस्मात् तद् धनं राज्ञा न ग्राह्यम् । किं चान्यत् ॥ ९.२४५ ॥

दण्डविनियोगस्तुतिश्लोकौ ॥ ९.२४६–४७ ॥

अत्र चित्रैर् वधोपायैर् वध एव नियमेन प्रायश्चित्तम् अकुर्वतो ऽस्य शुद्धय उपदिश्यते । यथापराधं ताडनबन्धनादिभिः शूद्रस्य । त्रयाणां चैके, यस्मात् ॥ ९.२४८ ॥

युक्तश् च तद्रक्षणाद् अधिकृतस्य राज्ञो वध्यमोक्षणे प्रत्यवायः । विशेषेण तु बलिषड्भागहारिणः शास्त्रप्रत्ययाद् दोषनिर्हारणस्य यथाश्रुतैर् एवोपायैर् दोषनिर्हरणं युक्तम् । प्रायश्चित्तवत् । तथा च शास्त्रलक्षणैव धर्माधर्मव्यवस्थेत्य् उक्तम् । एवं च तदुत्पत्तिप्रामाण्यवत् पापक्षये ऽस्य प्रामाण्यं स्यात् । अदृष्टार्थेषु तावद् एवम् । दृष्टार्थेषु तु राज्यतन्त्रविध्यर्थ उपदेशे यद् वधश्रवणं यथा “द्विट्सेविनश् च हन्यात्” इत्य् उक्तं त[त्र दृष्टप्र]योजनार्थत्वाद् उपदेशस्य न नियतो वधः । एवं च सत्य् उपायान्तरेणापि बन्धनादिना विनियच्छतो न दोषः ॥ ९.२४९ ॥

सर्वव्यवहारोपसंहरार्थश्लोकः ॥ ९.२५० ॥

येन चोपायेन [प्रजापरिपालनं राज्ञो भवति स इदानीम् उच्यते । एवमर्थश् च पूर्व उपसंहारो विज्ञेयः ॥ ९.२५१ ॥

अस्य प्रशंसार्थवादः फलविधिरूपः ॥ ९.२५२ ॥

उभयानुग्रहाद् युक्तं राज्ञां त्रिदिवगमनं रक्षताम् । अतः संरक्षणीयधर्मापक्षम् अपि चैतद् युक्तम् । एवं चावश्यं रक्षणीयाः । वृत्तिसंरक्षणाच् च । न चासति फलसंबन्धे इयती स्तुतिर् उपलभ्यते । शास्त्रलक्षणत्वाच् च धर्माधर्मयोर् उत्पत्तिवत् फलारम्भो ऽपि फलाच् छ्रद्दधनीयः । यतश् चैतद् एवम् अतः ॥ ९.२५३ ॥

दृष्टार्थसंबन्धेनेयम् अदृष्टफलस्तुतिः ॥ ९.२५४–५५ ॥

चारचक्षुर्भिः पार्थिवैः परद्रव्यनिर्हरतां तास्कर्यं विज्ञेयम् । आदरार्थं चायम् उपदेशः आदाव् एषां विज्ञेयः ॥ ९.२५६ ॥

तत्र ये क्रये विक्रये मानतुलादिविशेषेण मुष्णन्ति द्रव्याणाम् आगमस्थाननिर्गमान् अनवेक्ष्य ते प्रकाशा वञ्चकाः । प्रच्छन्नास् तु रात्रिसत्त्रास्, तस्करा इत्य् अर्थः । न च केवलम् अत एव किं तर्हीमे चान्ये यान् इत ऊर्ध्वं वक्ष्यामः ॥ ९.२५७ ॥

कस्य पुनर् हेतोस् तत्र दण्डानुष्ठानं राज्ञः शिष्यते। येन,

जनपदकण्टकानाम् एतल् लक्षणम् उक्तं तन् निग्रहार्थम् । कण्टकातुत्यौपमित एषाम् एष शब्दो विज्ञेयः । तद्ग्रहणोपाय इदानीम् उच्यते ॥ ९.२६३ ॥

> भक्ष्यभोज्यापदेशैश् च

चण्डिकादियागात् सर्वनिमित्त्म्,

> ब्राह्मणानां च दर्शनैः ।

विद्यागतागतयोगज्ञानाम्, यद्बलात् सुकरं महाफलं चौर्यं भवति यथेष्टम्,

> शौर्यकर्मापदेशैश् च तेषां कुर्यात् समागमम् ॥ ९.२६८ ॥

तच्छीलिनां बलातिशयव्यवहारिणाम् । एवं च सति ।

एवं च सति । ये तस्कराः प्रकरणे नोपगच्छन्ति राजशासनान्, ये च मूलप्रणिहितास् तस्करा नोपगच्छन्ति चण्डिका[यागा]दिषु । तांश् च तेभ्य एवागमय्य हन्यात् । एवम् अपि च वर्तमानश् चोरनिग्रहे ॥ ९.२६९ ॥

होढो [लोप्त्रम् । सह] तेन ग्रस्तः स्यात्, नान्यथा । यदि तावल् लोप्त्रं दर्शनविचार्यमानं प्रमाणतः शुद्धं भवति । एवम् उपकरणं विवरसाधनादि विज्ञेयम् ॥ ९.२७० ॥

विचार्य प्रत्यक्षागमानुमानैः प्रमाणैः । येनाविज्ञानाद् अपि ह्य् एतत् सर्वं भवति ॥ ९.२७१ ॥

आत्ययिकेष्व् एतान् अननुधातताञ् चोरसंवादेन प्रमादाद् वा चोरवच् छिष्यात् । निमित्तभेदाच् चानुशासनभेदो विज्ञेयः ॥ ९.२७२ ॥

ब्राह्मणो धर्मजीवनः । स ह्य् अनुपकृत्य जीवति । यतस् तस्यापि स्वधर्मस्थापनार्थं दण्डो ऽपराधानुरूपः प्रणेयः ॥ ९.२७३ ॥

आलस्येनानभिधावन्तो निर्वास्याः, ये तु च्रोपक्षेपान् नानुधावन्ति ते चोरवधेन वध्याः ॥ ९.२७४ ॥

अपराधानुरूपतः स्वतन्त्रपीडापेक्षया एषां निग्रहः स्यात् ॥ ९.२७५ ॥

चौर्योपलक्षणार्थं च संधिग्रहणम् । एवं चास्कन्धावार एव प्रविश्य चौर्यं कुर्वतो ऽयम् एव निग्रहः स्यात् । हस्तयोश् छेदनं शुले वा निवेशम् । एकस्यैवेत्य् अपरे । एतच् च वर्णविसेषापक्षया उभयम् अत्रास्य प्रयोजनानुबन्धापेक्षया कल्प्यम्, न यथाश्रुतम् । तथा च दर्शयति ॥ ९.२७६ ॥

कृतनिग्रहस्यापि निग्रहोपदेशश् छिन्नहस्तचरणो ऽपि पुनः केनचिद् उपायान्तरेण चौर्यम् आसेवतः ॥ ९.२७७ ॥

विज्ञाय चोरांस् तत्साहाय्येनाइतानि कुर्वतां चोरवच् छिष्टिस् ताडनबन्धनपरिभाषणादिरूपा । न तु वराङ्गच्छेदो ऽर्थदण्डनं वा शिष्टिः । प्रथमम् एवानुक्तापि चौर्यं वर्णानां चोरवच् छिष्टिर् अल्पेष्व् अपराधेषु चोरस्यापि स्यात् ॥ ९.२७८ ॥

वप्रं तटाकस्य भित्वोदकं हरतो वधो ऽप्स्व् अन्यत्र वा स्थले ऽशक्तस्य प्रतिसंस्कारे, शक्तस्यापि दण्डनम् । पुण्यानुबन्ध एवोभयोर् अप्य् अनुग्रहः कल्पितो भवति, तटाकस्वामिनः तटाकभेदकस्य च । प्रतिसंस्कारपक्षे चास्योत्तमसाहसः पणसहस्रम् ॥ ९.२७९ ॥

देवतागारभेदकाद् ऋते इतरेषां स्वतन्त्ररक्षणप्रयोजनत्वाद् वधोपदेशस्य न नियमेन वधः क्रियते । प्रतिप्रसवभावाच् च निवृत्ताव् अपि नाभ्युदयः । देवतागारभेदकस्यापि प्रतिकर्तुं दण्डं च दातुम् अशक्तस्य वधः स्यात् । तथा चोक्तं पूर्वश्लोके । एवं चाधिकाराद् उत्तमसाहसो दण्डः । “सङ्क्रमद्वजयष्टीनाम्” इत्य् अस्मिन् वक्ष्यमाणश्लोके देवताप्रतिमाभेदकस्यापि दण्डं वक्ष्यति वधरहितम् । एवं च सति यदि देवतागारभेदकस्य नियोगतो वध उच्यते, ततो न्यायविरोध्ययुक्तरूप उपदेशः । अतः पाक्षिको वधो विज्ञेयः ॥ ९.२८० ॥

देवताघातकत्वात् पूर्वनिवेश उच्यते । इतरथा वा । तत्र यद् उक्तम्- सस्यसकार्यं यो हरेत् अनागत एवोदकस्य्[आलादि]न्आगमं वा भिन्द्यात् स दण्ड्यः पूर्वसाहसम् । एवं च सति यद् उक्तम्, दण्डं दातुम् अशक्ताः क्षत्रियादयः “आनृण्यं कर्मणा” गच्छेयुर् इति, तत्कार्यसामान्याद् अत्र सर्वत्र प्रत्येतव्यम् ॥ ९.२८१ ॥

कार्षापणपरिमाणं व्याख्यातम् ॥ ९.२८२ ॥

आप्[अद्गत इति सहोप]देशाद् अत्यन्तवृद्धो, गर्भिणी, बालो वेदितव्यः ॥ ९.२८३ ॥

प्रथममध्यमौ साहसोत्तरपदाव् एतौ द्रष्टव्यौ । विना शास्त्रेण । [अथ]वा सति शास्त्राध्ययने मिथ्या ये चिकित्सायां वर्तन्ते मानुषामानुषेषु तेषाम् एष दमः ॥ ९.२८४ ॥

नदीगर्तादिषु यैः संक्रामन्ति ते संक्रमाः । ध्वजो राज्ञां देवतायतनेषु वा, यष्टिर् नागायतने, बलियष्टिर् वा ग्रामेषु । अयं च विचारितो ऽर्थः । पूर्वश्लोके व्कल्पार्थं वधदण्डस्य केनचिद् अत्रानुबन्धादिना कारणेन प्रतिमाभेदकस्येहोपदेशः ॥ ९.२८५ ॥

कुंकुमादिद्रव्याणां तत् सदृशेन मायाकुसुम्भादिना दूषणम् । भेदनं तु मणिभिः संबध्यते । मणीनां भेदने विनाशे ऽवेधे ऽस्थानवेधे च मणीनाम् एव सारानुरूपो दण्डः । एवं च सति प्रथमसाहसग्रहणं प्रदर्शनार्थं विज्ञेयम् । येन मणयो हि काकणिकमूल्या अपि सन्ति अनेकसाहस्राश् च । अतो नाविशेषेण युक्तो ऽत्र दण्ड इति । एतस्मात् कारणात् प्रथमसाहसग्रहणस्य प्रदर्शनार्थता कल्प्यते ॥ ९.२८६ ॥

अपरिच्छिन्नार्धानां द्रव्याणाम् अज्ञाततया कार्यवत्तां वावेद्क्ष्य क्रेतुर् यो ऽन्यथा विक्रीणीते भावदोषेण तस्य [वि]क्रेतुर् द्रव्यापेक्षया प्रथममध्यमौ कल्प्यौ । अथ वा क्रेतरि प्रथमः कार्यः विक्रेतुर् मध्यमः ॥ ९.२८७ ॥

पृथग्जनस्य पापनिवृत्त्युपायोपदेशः ॥ ९.२८८ ॥

पुरस्य राजकुलस्य दुर्गस्य वा । प्रवासनम् अत्रोभयथा राजकार्यविरोधापेक्षया विज्ञेयम् । एवं च सत्य् अत्र राज्ञः स्वतन्त्रसंरक्षणत्वाद् उपदेशस्य न नियोगेन व्यतिक्रमकारिणां वध उपदिश्यते ॥ ९.२८९ ॥

श्रुतिस्मृतिबाह्येष्व् अभिचारेषु खादिरसूचीनिखननपदपांशुग्रहणादिष्व् इदम् उच्यते । अत्राभिचारार्हस्यायं दण्डो न विद्यते । तथायं प्रायश्चित्तं वक्ष्यत्य् अनभिचरणीयस्याभिचारे “अभिचारम् अहीनं च त्रिभिः कृच्छ्रैर् व्यपोहति” इति । मूलकर्मणि चानाप्तैः क्रियमाणे । न मातृभगिन्यादिभिः, अधिकारात् तासाम् । कृत्यासु च वैताऌआद्यासु भूततन्त्रविहितास्व् असंबन्धकृतास्व् एव । अपरे तु सर्वग्रहणसामर्थ्यात् सर्वाभिचारेष्व् एतद् दण्डम् आहुः ॥ ९.२९० ॥

बीजम् इति कृत्वाबीजं यो विक्रीणीते ऽर्थिनश् च क्रेतॄन् दृष्ट्वा बीजमूल्यत उत्कर्षं नयति । मर्यादाश् च क्षेत्रकेदारगता यो भिनत्ति, न ग्रामदेशसङ्घमर्यादाः, बीजक्रयविक्रयादिसाहचर्यात् । स कर्णनासाच्छेदनाख्यं विकृतत्वकारणम् अर्हति । अपराधसमुच्चयेन सानुबन्धेन च मारणम्, येन न हि दृष्टप्रयोजन इतीयान् निग्रह उपपद्यते । अयम् अपि दण्डो न नियमतः स्याद् एतेष्व् एवापराधेषु, दृष्टार्थत्वाद् अस्य निग्रहोपदेशस्य ॥ ९.२९१ ॥

सर्ववर्णेभ्यः सुवर्णापहारप्रवृत्ते ब्राह्मणसुवर्णापहरणे वा महापातकाभ्यासशीलस्येदम् उच्यते । तं निकषपरिवर्तनतुलासंचरणादिषु अन्यायेषु प्रवृत्तम् “येन येन यथाङ्गेन” इत्य् अनया परिभाषया जिह्वाहस्तपादशिरश्चक्षुरादिना सुवर्णगुप्तिं कुर्वन्तं लवशो घातयेत्, अपराद्धाभ्यासानुबन्धेन । अपरे त्व् आहुः- सर्ववर्णसुवर्णापहरण एतद् उच्यते । हेमकर्तुर् बहुत्वाल्पत्वापेक्षयायं छेदनोपदेशः प्रदर्शनार्थः । अपरे तु सुवर्णकारस्यापीदं न शोधनम् इत्य् उपदिशन्ति, रक्षितापहरणे ऽपि सुराप्रायश्चित्तवत् ॥ ९.२९२ ॥

सीताद्रव्याणि कलयुग, प्रतोदादीनि । शस्त्राणि फलदात्रादीनि तत्साहचर्यात् । औषधं तद्गतं लशुनादि । अथ वा [ओ]षधयो सामान्येन ग्रहणं युक्तम्, समानत्वाद् अपराधस्य । कालम् आसाद्य कार्यं च तेषां दण्डं राजा यथेष्टं कुर्यात् । तद् अपराधनिवृत्तिहेतुम् अन्येषाम् अपि ॥ ९.२९३ ॥

अस्योपदेशप्रयोजनं स्वाम्य्आदीनां पूर्वस्मिन् पूर्वस्मिन् व्यसनं गुरुतरं राज्यतन्त्रविनाशकरणं परिज्ञाय परिहरेन् नृप इति ॥ ९.२९४–९५ ॥

यस्मात्,

भवति हि तत् कार्यं राज्ञो, यत्र लघीयान् अपि प्रकृति पदार्थो गरीयान् भवति । तस्मात् सर्व एवैते सर्वदा समीक्षितव्याः तत्पुरुषाश् च । एवमर्थश् चायं पुनर् इहोपदेशो राजप्रकृतीनाम्, यस्मात् प्रायेण हि राज्यकण्टका अमात्यादिप्रकृतिसंश्रया एव भवन्ति । राजवल्लभामात्यमहिषीकुमाराद्याश्रितास् ते हि राजोष्मणा निःशङ्का सन्तः सुतरां जनपदं मुष्णन्ति ॥ ९.२९७ ॥

अत एषां पुनर् इहोपदेशः कण्टकोद्धरणप्रकरणे । यथैतत्संश्रयाद् इदम् उपदिश्यते नित्यग्रहणम् । एवं च परचक्रसंरक्षणवज् जनपदः स्वचक्रपीडातो ऽपि रक्षणीयः । सैषा कण्टकोद्धरणादरार्था पुनर् इह राजधर्मोक्तिर् विज्ञेया ॥ ९.२९८ ॥

पीडनानि जगताम् अशनिपातदुर्भिक्षादीनि । स्वकृतानि व्यसनानि त्रयाणि देहदैवात्मगतानि क्षयहेतूनि । ज्ञात्वा लोकस्य गुरुलाघ्वतः, ततो दण्डगुरुत्वलघुत्वं समाचरेत् नृपतिर् नाविशेषेण । एवं च राजधर्मेषु वर्तमानो यावज्जीवम् ॥ ९.२९९ ॥

एवं च श्रमाद् अलसत्वाद् न कर्मारम्भान् निवर्तितव्यम् । मा माइवं गृह्णीयाद् युगानुरूपम् मया वर्तितव्यम् इति, यस्मात् ।

तथा च कलियुगम् इति कृत्वा नोदासीनः स्यात् । येन च राजवृत्तेनायं कलियुगादिभिर् व्यपदिश्यते राजा। तद् दर्शयति ॥ ९.३०१ ॥

अनुत्थानशीलः प्रसुप्तो भवति, यो जानानश् चोत्कर्षोपायम् अनुतिष्ठेत् स जाग्रद् भवति । व्यवसितकर्मप्रयोगस् त्रेतायुगं भवति । अनुतिष्ठंश् च सर्वकर्माणि यथाशास्त्रं कर्मफलसंपदा कृतयुगं भवति । एवं च राजनिमित्तत्वात् सर्वारम्भाणां युक्ता तद्वृत्तस्तुतिः ॥ ९.३०२ ॥

एवंवृत्तो हि राजा कण्टकोद्धारणेन प्रतापानुरागाव् आत्मन्य् उत्पादयन् सकलमहीमण्डलाधिपत्येनान्त्येन युज्यते । इन्द्रादिलोकपालवृत्ततां राज्ञः केनचित् सामान्येन प्रदर्श्यते ॥ ९.३०३ ॥

अष्टाभिः श्लोकैर् उक्तम् अपि राजवृत्तम् अर्थनिर्मलत्वाय पुनर् उक्तम् । दण्ड्येषु दण्डपातनं यथापराधं कुर्वन् लोकपालवत् समः प्रजासु यथा स्याद् इति दण्डप्रकरणे पुनर् आदरार्थम् उच्यत इति ॥ ९.३०४–१२ ॥

अभिचाराभिशापाभ्याम् । तथा च तत्प्रतापं दर्शयति ॥ ९.३१३ ॥

किं च,

न चाविद्वान् इति परिभवनीयो ऽसौ, यस्मात् ।

दशभिः श्लोकैर् दण्ड्यनिग्रहप्रकरणे ब्राह्मणाः प्रशस्यन्ते । सत्य् अपि शास्त्रे तदपेक्षयाइषां क्षान्तिम् आश्रित्य मृदूपक्रमो निग्रहो यथा स्यात् स्ववृत्तस्थापनार्थम् इत्य् एवमर्थम् इदम् ॥ ९.३१३–२२ ॥

प्रायणं च राज्ञः प्रथमकल्पः । अतस् तदभाव इतरे कल्पा यथा स्युः स्वकामप्रायणाविरोधश् चास्य व्याख्यातः ॥ ९.३२३ ॥

श्लोकद्वयेन राजधर्मोपसंहारो [वैश्य]शूद्रवृत्तिधर्मोपक्षेपविशेषार्थो विज्ञेयः । तथा च तं विशेषं प्रदर्शयति- यत्कृतो ऽस्य पुनरारम्भः ॥ ९.३२४–२५ ॥

आनन्तर्यार्थो विशेषार्थश् चायम् उपदेशः । अस्यार्थवादः ॥ ९.३२६ ॥

राज्ञो ऽयम् उपदेशः, तथान्यमनुष्यस्य ब्राह्मणादेः । इदं चान्यद् वैशेषिकं वैष्यस्य वृत्तिकर्मणा ॥ ९.३२७–२८ ॥

अष्टाभिः श्लोकैर् उक्तापि सती वैश्यवृत्तिर् विशेषार्थं पुनर् अभिधीयते । स च विशेषो ऽयम्- न च वैश्यस्य कामः स्यान् न रक्षेयं पशून् इति । एवं च सत्य् अस्यान्याभ्यो वृत्तिभ्यः पशुरक्षणवृत्तिर् एव धर्म्येति विज्ञायते । मणिमुक्तादिग्रहणं च सर्वद्रव्यदर्शनार्थम् । तथा च सति नास्य किंचिद् अपि अक्रेयम् इति गम्यते । अन्यच् च हिरण्यादिदानं परिहाप्यान्नं विशेषतो दद्यात्, सर्वभूतानाम् इति वचनाति । न केवलं गुणवद्ब्राह्मणेभ्यः । शूद्रस्या[पि वृत्तिर् इदान्]ईम् उच्यते धर्म्या च ॥ ९.३२९–३३ ॥

शूद्रो विशेषतः इत्थंभूतगुणवतां ब्राह्मणानां [शुश्रूषया निःश्रेयसं लभते] ॥ ९.३३४ ॥

ब्राह्मणापाश्रितशूद्रस्य तदाश्रयफलार्थवादो ऽयम् । फलविधिर् वायं न्यायशास्त्राविरोधाद् युक्तः ॥ ९.३३५ ॥

वृत्तिः धर्मश् चेति सिद्ध्यर्थं द्वैविध्यम् ॥ ९.३३६ ॥

इति भारुचिकृते मनुशास्त्रविवरणे नवमो ऽध्यायः ॥