लौगाक्षिस्मृतिः

लौगाक्षिविषयक धर्मशास्त्रप्रबन्धावतारः

लोकाक्षिः सर्वलोकानां सदाचारप्रवर्तकः । वेददीक्षाव्रतधरः सर्वलोकाक्षिरप्ययम् ॥

सर्वासा

…

। न तत्परः

तयोः कर्ता कारयिता देशकालनिधिः क्षणात् ।

स मासेन विकल्पौघ तन्मर्यादाविशेषवित् ॥

कर्तृ क्रिया कार्यभेदाधिकारव

[[1]]

तेन सुन्दरम् ॥ यच्छ्रास्त्रं परमोत्कृष्टं सर्वसंग्राह्यमित्यभूत् । सर्वलोकहितं तस्मात् सर्वशास्त्रैकसंमतम् ॥

विल

श्वतम् 11.

विषयागोचरं स्पष्टं कृपया तेन चोदितम् । शास्त्रमेतद्वेदसमं धर्मसारोत्तमोत्तमम् ॥

ब्राह्मणो वेद

[[1]]

( मुख्या ? ) धिकारिणो नित्यं परे गौणाधिकारिणः ॥

सोऽयं ब्राह्मणशब्दस्तु दीक्षितः क्षत्रियेष्वपि । अरण्ये

वेदोदितानि

…

भूतो यन्न संशयः । तेन तं ब्राह्मण इति ब्रूयाद्वै श्रुतिशासनात्

[[1]]

[[1]]

यातानि नैमित्तिकमुखान्यपि । नित्यान्यपि

►

[[11]]

वदाम्यहम् । त्रैवर्णिकानामेतेषामजस्त्र प्रवदाम्यहम् ॥२२४

धर्मार्थकाम

लौगाक्षिस्मृतिः

तयोरतिक्रमेतत्तु तत्क्षणेन विनश्यति । ब्राह्मण्यं श्राद्धसंध्याभ्यां स्थिरमेतेषु तिष्ठति ॥

ब्राह्म

ब्राह्मण्यामपि भार्यायां सत्कृतायां

[[11]]

। जन्मना शूद्रतुलितो ब्राह्मणो विवदाम्यहम् ॥ 1 ब्राह्मणत्वं ब्राह्मणात्तादृशात्सतः ॥

तत्तत्कालेषु कर्माणि तानि तानि क्रमेण तु । कर्तव्यानि यथाव

कालातिक्रमेऽपि गर्भाधानादि कर्मणाम् ।

पश्चाद्वा शक्यते कर्तु प्रायश्चित्तस्य प्र (?) पूर्वकम् ॥

द्विजाना तानि कर्माणि

प्रत्यवायः प्रभवति तस्मात्तश्चित्तमाचरेत् ।

1 प्रायश्चित्तस्य करणे सुमहान् पुनः ॥

। समाचरेश्च तश्चित्तं न चेच्छ यो भवेन्न तु ॥

॥"

विप्राभ्यनुज्ञा सर्वस्य कर्ममात्रस्य सर्वदा । संपत्करी च साद्गुण्यकारिणी च (तथा?) बद

…

स्मरार्दितः । शतरुद्रजपात्पूतो दशभिर्दिवसैर्भवेत् ॥

विष्णुर्योन्यादिमन्त्राणां मुखे रजसि दर्शने ।

पुण्याहं वाचयित्वादौ नान्दीं कृत्वा शुभे दिने ॥

सुलग्ने स च कर्तव्यः स एव प्रथमो महान् । षोड

कः ॥

एतस्याः करणे सर्वकर्मणां त्यागसंभवम् । एनो महदवाप्नोति मूलहान्या द्विजोऽधमः ॥

श्रेयसा

मूलदानानि गन्धपुष्पसजामपि ॥

---

[[11]]

दानानि विधिना कुर्यात् सोऽपि कुर्यात्ततः परम् । हरिद्रा कुङ्कुमा

….

सर्वासां प्रथमे गर्भे च

दिना तथा । द्वितीयं स्यात्पुंसवनं सीमन्तोन्नयनं तथा ॥

[[1]]

शाणोस्त्यागे प्रसूतेर्वा परं पुनः ॥

मन्त्रावृत्तिं विधानेन वित्तपूर्वं समाचरेत् । शाखामन्त्र

…

[[1]]

द्वादशानां श्रोत्रियाणामष्टानां यज्वनां न चेत् ॥

॥

कपिलात्रदानं वा

[[1]]

….

लग्नस्य दिवसस्य न ॥

जातकर्मविधिव्यवस्थावर्णनम्

[[२२५]]

निरीक्षणं च विहितं पुण्याहस्य च वाचनम् । नान्दीग्रहमुखं चापि फलदानादिकं तथा

शिखामपि ।

कर्मणो जातकाख्यस्य न लग्नादि निरीक्षणम् ॥

यदा स्याज्जननं गर्भपातस्य तु तथैव हि । तत्

…

"

वैदिकम् । पितुः स्नानपरं कर्म जातकाख्यं श्रुतेरितम् ॥

तच स्नानममन्त्रं स्यादुध्वंमुत्पत्य केवलम् । नदी हा

[[11]]

उद्घृतेनाम्भसा स्नानं विहितं शास्त्रचोदनात् । स्नानोत्पादनतद्वेगसंजातोऽर्घाम्भसा परम् ॥

प्रीयन्ते पितरस्तस्य हेतुना

अत्यन्त

….

[[1]]

पितॄणां तुष्टिहेतवे ॥

पुत्र जातात्परं भद्रं नान्यदस्ति जगत्त्रये । सूतकान्तेऽपि वा कुर्यात् जातकाख्यं सुपावनम् ॥

….

। त्रिसूक्त जापादीनि पावनानि महान्त्यति ॥

मुद्गलादिप्रयोगानि बीजदाना

शक्त्या नित्यं प्रकुर्याच्च नक्षत्रान्त

न्यपि ।

…

॥

गात् । उच्चाटन च भूतानां पिशाचग्रहरक्षसाम् ।

दूरीकरणकार्याय कुर्यान्नीराजनक्रियाम् । दिने दिने विप्रपूजा सायंकाले विशेषतः ॥

तेन श्रेयो महद्भवेत् ।

मातापित्रोः शिशोश्चापि पीडाया जन्मकारणात् ॥

उद्भूया यश्व शान्तिः स्यात् जायते च पदे पदे ।

फली करण

॥

कस्तु पावके । अयं कल्यादिभिर्मन्त्रैः परिषेचनपूर्वकम् ॥

कुर्याचापि विधानेन शिशोरायुष्यकारणात् ।

जामिताया

[[11]]

दशदिनेऽपि वा । सूतकान्तेऽपि वा कुर्याज्जातकर्म विधानतः ॥

[[१५]]

[[२२६]]

लौगाक्षिस्मृतिः

तस्यापि नामकरणात् पूर्वमेव विधीयते । अकृतानां स्वकालेषु जातकर्म

इति धर्मज्ञा जगदुर्ब्रह्मवादिनः ।

स्वकालविहितेनैव कर्मणा येन केनचित् ॥

नामादिकेन कार्यं स्यात् जातकादीति सोऽऽयमा । स्वकालातिक्रमे

---

तूष्णीं पृथक्कते न शक्यते ।

नाम्नैव जातकं कुर्यान् नामान्नप्राशनेन च ॥

अन्नाशनं च चौलेन चौलं मौञ्ज्याखिलं पुनः ।

संतुष्ट

[[11]]

स्वेन विहितमिति शास्त्रकसंमतम् । मौञ्जी क्रिया तु सा सर्वकर्मणां प्रवरं परा ॥

तां येन केनचित् कर्ममात्रे न तु योजयेत् ।

सा ब्राह्मणै

ता प्रिया ॥

नास्यैवेति श्रुतिः प्राह तया सर्वाः क्रियाश्चरेत् ।

तनामव्यवहारार्थं नामकर्म विधीयते ॥

एकादशे द्वादशेऽह्नि ना तत्कुर्यात्तु मुख्यतः ।

भिन्न

गौण एव परा न तु ॥

क्रियमाणेषु मौन्ज्यापि जातका दिककर्मसु ।

क्रमेणैव पृथक्त्वेन तस्मिन्नेवानीति वै ॥

कर्तव्यत्वेन धर्मज्ञ सिद्धान्त इति शास्त्रहन् । भिन्नहृतानि चेन्मोहाज्जनकादिवा

….

…

र्थतां प्राप्य पुनः करणकर्मणः ।

पात्रभूतानि जायन्ते तानि तस्मान्न चाऽऽचरेत् ॥

तथापत्स्वपि वाच्यं ( वच्येव ) तत् पुनः पुनरहं दृढ़म् ।

पुरुषस्य

तु रक्षणम् ॥

अयम्यचणं स्त्रीणां तु चाख्यातोत्तरमेव वै । प्रवराहं सन्धिदीर्घस्वरवर्णसमं स्वकम्

प्रवरं प्रवराहेण स

सुमूलामूलरक्ताढ्यं रक्त पादि

नामकरण विधिवर्णनम्

T

चेष्टया भिन्नपरं तथा ॥

। रञ्जितं बीज निविडं मा (प्रा)

( अस्मिन्स्थले २२४ द्रष्टव्यम् ) । कलौ निषिद्ध विज्ञेयं घृतमध्यादिकं तथा ॥ पृषदाज्यं क्षीरदधि तथा पक्कफलादिकम् । पायसं पानकं स्वादु मिश्रयित्वा सुखोल्बणम् ॥ स्वर्णपात्रेण यत्नतः ।

पश्चात् कुर्यात् ब्राह्मणानां भोजनं च यथारुचि ॥

I

तत्पूर्वमपि केचित्तु तद्भक्तं प्रवदन्त्यपि । तत्र प्रधानमन्त्रास्तु भूरपां त्वदिकाः पराः ॥

चौलकालस्तु विज्ञेयो (?) तार्तियीकस्तु वत्सरः ।

तत्रामनं च नियम औत्तरं केवलं परम् ॥ चूडा कर्मापि मौञ्जी च न कुर्याद्दक्षिणायने । पितामहादिभिः पूर्वैः सद्भिर्मातामहादिभिः ॥ पितृव्यमातुलाद्यैश्च तत्पत्नीभिश्व मातृभिः । समालोच्य प्रयत्नेन ह्यनुज्ञातश्च तैरिति ॥ धानं पुत्रस्य पितरः माता शुभम् ।

य

धाकृतं तूष्णीं स शिशु श्रेयसा न तु ॥

• वाचनं सर्वथा वच्मि पुनः पुनरितीव वै । विनैवाज्ञां गुरूणां तु नामक्रमे पुरा किल ॥

[[1]]

कृत्वाशास्त्रेण मार्गेण द्रव्यत्यागपुरस्सरम् ।

साक्षाद्वसिष्ठो भगवान्विश्वामित्रोऽपि भार्गवः ॥

नष्टपुत्रा बभूवुर्हि कुत्सवत्सादयोऽपि ते । प्रवासादेत्य पुत्रं तं अङ्गादङ्ग ेति मन्त्रतः ॥ कृत्वा मूर्धन्यवघ्राणमेवं कर्णे च दक्षिणे । अङ्कमारोप्य तं कुर्याच्छ्र यसे तस्य केवलम् ॥

[[२२८]]

लौगाक्षिस्मृतिः

अग्निरायुष्मदित्यादिः मन्त्रैर्ब्राह्मणवाचितैः । आशीर्वादाक्षतांश्चापि स्वयं स्वीकृत्य तच्छिरः ॥

अलं कुर्या

….

महिषां कृते । पष्ठेऽन्नप्राशनं कार्य मासि तस्य समन्त्रकम् ॥

कौतुकाख्यक्रियां कृत्वा परं नान्द्या यथाविधि । शुभे मुहूर्ते सुलग्ने च विशेषतः ॥

….

….

freer भक्षणकर्मणः ।

पुनर्जातकनाम्नोऽस्तु नियमः पूर्वमुक्तयोः ॥ दिनयोरेव तेनाsत्र तलमादिनिरीक्षणम् ।

यथा संभवतः प्रोक्तं न तारादिबलादिकम् ॥

कुमार भोजनं चात्र वटुभिर्शक्तिसंभवः । पश्च

नकैः कुर्यान्मात्रा सह शुचिक्रियैः

भक्ष्यभोज्यादिकैर्ये तु द्वयात्पूर्वं यथारुचि । दक्षिणादानकं तेषां भोक्तृणां तेन वर्णिनाम् ॥ पुण्याहानन्तरं नान्द्याः परं कौतुकबन्धकम् । अङ्कुरारोपणं कुर्यात्तदुक्तेनैव वर्त्मना ॥

पश्चात्तत्संकल्प उक्तः प्रतिष्ठा जातवेदसः ।

शक्त्यां सत्यां ग्रह मख

परं सताम् ॥

संनिधाने प्यसंसर्ग मुखं तत्केशवर्धनम् । शिखानिधानं च तथा तत्स्थानादनलस्य च ॥ श्मेव वै । प्रधानहोमं कुर्वात जयादि च ततः परम् ॥

उपसमिधमारभ्य भागा

सर्वं तदोत्तरं तन्त्रं विधिनैव समाचरेत् । नीराजनं चाशिषां च करणं पूजनं ततः ॥

ब्राह्मणानां विशेषेण ताम्बूलं दक्षिणादिकम् ।

तदङ्गत्वेन भूदानं ब्राह्मणानां च भोजनम् ॥ सर्वं सुमङ्गलीगानपूर्वकं सम्यगाचरेत् । मङ्गलानां च वाद्यानामस्मिन् कर्मणि वच्म्यहम् ॥

अन्त्य

करणं विधिचोदनात् ।

शक्त्यभावे तु तूष्णीकं यद्वा दैविकमुत्तमम् ॥

?

वेदप्रतिपाद्यविधेः कर्तव्यफलज्ञापनत्ववर्णनम्

।

[[२२६]]

कर्ममात्रं सूत्रशास्त्रादाचारादिप्रचोदितम् । तन्मात्रमेव कुर्वीत तेन कर्म न दुष्यति ॥ वेदोक्तमन्त्रलोपे तु कर्म तत्तु प्रणश्यति । सर्व वैदिककृत्येषु यथा वा वेदचोदिताः ॥ मन्त्रा लुप्ता भवेयुर्न स्वरवर्णादिकैः पदैः । तथा यत्नेन कर्माणि सम्यगेव समाचरेत् ॥

यत्कर्म वैदिकं तत्तु विप्रसाक्षिकमाचरेत् ।

कर्म ब्राह्मणराहित्ये साद्गुण्यं नाधिगच्छति ॥ एकस्यापि क्रियाज्ञस्य सर्वतन्त्रविदस्सतः । सर्वशाखा मन्त्रतन्त्रसूत्र सर्वस्ववेदिनः ॥

अपि कर्मसु सर्वेषु वैदिकेषु वदाम्यहम् ।

तं विप्रसाक्षित्वरहिते विप्रसाक्षिके ॥

कृतमप्यकृतं कर्म तत्क्षणादेव तद्भवेत् । सदचापि तथा भूयः कर्तव्यत्वेन चोदितम् ॥ शाखाविदां श्रोत्रियाणां यन्त्रतन्त्रक्रियाविदाम् । साद्गुण्यपरि

ण सद्धृदाम् ॥

सभैव सर्वकर्माहोन कुतर्ककुचेतसाम् । वेदशाखागोत्रसूत्रभ्रष्टानां दुष्टचारिणाम् ॥ त्यक्तसंध्यापराणां च वेदमात्रैककोविदाम् ।

तुच्छानिरर्थका न ॥

सूत्र भ्रष्टस्तृतीयकः ॥

न वैदिकक्रिया होमः स्यात्तेषामेकोऽप्यमन्त्रकः । मन्त्रविन्मध्यगश्चेत्तु सत्सभाप्यसभा भवेत् ॥

वेदष्टं तु विज्ञेयं कर्म चण्डा

जातिभ्रष्ट इति ज्ञेयः सर्वकर्मविगर्हितः । सूत्रभ्रष्टश्च कल्माषः परिवित्तिसमस्सदा ॥

तस्मादेतान् सभामध्ये योजयेन्न तु वैदिके । सत्कर्माणि

तानेतानखिलान्भ्रष्टान् वैदिको न समूहयेत् ।

उत्कृष्टं नोपनयनात्कर्मान्यदिह विद्यते ॥

वैदिकेष्वखिलेष्वेषु तद्धि ब्राह्मण्यमूलकम् । वसन्ते चोपनयनं (?) वापि मधुस्स तु ॥

मासाद्याः पञ्चमासाश्च वसन्त इति केवलम् । तत्सानिध्यमहिम्नैव तत्पूर्वापरयोरपि ॥ अतो वसन्त माखाद्या गौणा इत्येव सूरिभिः । सिद्धान्तितः शाखजालविधिज्ञैत्र ह्मवादिभिः ।

[[11]]

[[२३०]]

लौगाक्षिस्मृतिः

गर्भाष्टमो ब्राह्मणस्य मौज्या मुख्य उदाहृतः ।

कालः कालविधिज्ञैस्तैरमः शुभ इत्यपि ॥

तत्समत्वेन मनुना वर्णितो गौतमेन च । ब्रह्मवर्चसकामस्य पञ्चमोऽब्दो महात्मभिः । वर्णितो मुख्य एवेति मेधावी यदि बालकः । तथैव षष्ठः प्रोक्तश्च तेजस्कामस्य चेत्सतः ॥ नवमोन्नाद्यमामस्य दशमोऽब्दोऽपि निश्चितः । एकादशस्य रुद्राब्दः वीर्यकामस्य वम्यहम् ॥ आषोडशाद्ब्राह्मणस्य कालस्तद्योग्यतावशात् । शब्दस्स तु सुविज्ञेयः न सर्वस्येति वै मनुः ॥

मेधाविनं सुवचसं श्रुतिमात्रेण केवलम् । वेदवर्णग्राहकं चेत् तदैवोपनयेदिति ॥

अनध्यायेषु सायाह्न यामिन्यां दक्षिणायने ।

अष्ट कास्केलान्मौ

दिवसेष्वपि ॥

हतान्मोहाच्छलान्मौखर्यात्कृतोपनयनं वृथा ।

पुनः करणमाप्नोति यथावन्नात्र संशयः ॥

भिन्नशाखा गोत्रसूत्रकृतोपनयनं कृतम् । रजस्वलापतिकृतं मुख्य

चिना कृतं मोहात्पुष्पवत्यां च मातरि । महातद्गुरुभिः पित्रा पितागमपुरोगमैः कृतोपनयनश्चापि कृतमेव न संशयः । अननुष्ठितसंध्येन ह्यकृतोपासनेन वा ॥

पूर्वेद्युः श्राद्धभोक्तृणा । कृतं तद्व्यर्थमेव स्यात् तथा तस्मान्न तश्चरेत् ॥

ब्रह्मवीर्यसमुत्पन्नो मूको यदि तु तं ततः । सम्यक षोडशवर्षे जातकादि

वोपनयनं क्रियामात्रेण तन्त्रतः । तन्त्रं कुर्यादशेषं च तन्मन्त्रानखिलान्स्वयम् ॥

वदेदेवं विधानेन कर्ता तत्कारणात्परम् । लिखित्वा सलिले

तां धृतेऽथवा ॥ उपदेशे प्राशयेच्च समिदाधानकर्म च । तद्धस्तेनैव तूष्णीकं स्वमन्त्रोक्तयाऽखिलं यथा ॥

कारयेदेव तूष्णीकं क्रिया

रम् ।

सन्ध्यादिकं तथा नित्यं कारयीतैव तत्करात् ॥

[[11]]

सर्वद्विजातीनां वेदविहितोपनयनकालावधिनिरूपणम्

[[२३१]]

सर्वेषां कर्मणां तस्याभिनयात्कारयीत च । तर्पणं ब्रह्मयज्ञाङ्ग श्राद्धादिकमशेषकम् ॥ केवलम् । ब्राह्मण्यं तस्य सुतरां पादामात्रमिति स्वयम् ॥

तन्त्राभि नयनादेव

भृगुराह परे सर्वे तन्नास्त्येवेति चोचिरे । पाङ्क्त न्यत्वं तस्थ स्तुतः स

योग्यतां पक्तिदर्शने ।

अधिकारोऽस्ति तस्याऽस्य सर्वमन्त्रैकशून्यतः ॥

सर्वक्रियान एव जातिमात्रेण केवलम् । ब्राह्मणश्चेति वनासौ भर्तॄणां च तज्ज्ञातानां चेद्ब्राह्मण्यमेव च ।

अमन्त्रजास्तु ते ज्ञेयाः साक्षात्तु वृषलास्तु ते ॥

पुरुषत्रयात्परं तेषां तद्वश्यानां ततः पुनः ।

…

परेषां ह

गर्भेकादश वर्षोऽयं

मुकवंशक जन्मिनाम् ॥

क्लीबान्धवधिराश्चित्वितद्भिन्ना अपि तत्समाः । वेदोक्तकर्मानधिकारिण एवेति शास्त्रहृत् ॥

i।

[[11]]

न योग्या हव्यकव्ययोः । कृत्योपनयनं तूष्णीमेतेषामपि तां ततः ॥

अन्नपानप्रदानादि कृत्यैः सम्यक् प्रपालयेत् । बधिरजाश्चाशिव त्रिपुत्रास्त्रय स्तुते ॥

तेषां परा योग्यत्वेऽपि न तत्सन्ततिरर्हति । न नैच्यन्यङ्गमाप्नोति संस्कृता सा न दुष्यति ॥

।

योग्यता पङ्क्तिदर्शने । मूक संततिवन्नैषा त्रिपूर्वं दोषगा न तु ॥ राजन्यस्योत्तमो भवेत् । उपवीतेस्त

शुद्धकादश उच्यते ॥

गर्भ द्वादश वर्षस्तु वैश्योपनयने मतः । मुख्यत्वेनैव तत्तुल्यः शुद्धो द्वादशवत्सरः ॥ आद्वाविंशात् क्षत्रियस्य गौणः कालस्स उच्यते । आचतुर्विंशवर्षस्तु गौणो वैश्यस्य शास्त्रतः ॥ राजन्यस्योपनयने ग्रीष्मो मुख्य इतीरितः । - शरद्वश्यस्य संप्रोक्तो रथकारस्य तत्पुरः ॥

[[२३२]]

लौगाक्षिस्मृतिः

वर्षा एवेति स मुनिः वसिष्ठो भगवान्महान् । स न कालश्व रथकारस्य नापरः ॥

सर्वेषामेव वर्णानामुपनीतिप्रपूर्विके ।

पुण्याहो दिवसे कार्यः नान्द्याह्नानं तथैव च ॥ देवतानां प्रतिष्ठा च नित्यं ब्राह्मणभोजनम् । तथैव चाग्निसन्धानमपि विप्रब्रुवस्य च ॥

कर्तव्यत्वेन विहितं परेयुः प्रातरेव वै ।

[[1]]

अकृतानां जातकादिकर्मणां करणं तथा ॥

उपनीत्यङ्गवहश्च प्रतिष्ठापनकर्मवत् । संकल्पोऽत्रवद्विजैः कार्य उपनीतेर्विधानतः ॥

उपनीत्यङ्गसंकल्पे वह्निनामीप्यमप्यति । अपेक्षणीयं सर्वेषामन्यथा तन्न सिद्धयति ॥ अतो यतः प्रतिष्ठाप्य यथाविधि । उपनेष्येति संकल्पः नक्षत्रादिकसंभवम् ॥

च

णमिति प्रोक्ता पुनः पुण्याहपूर्वकम् ।

कारयित्वा ब्राह्मणानां भोजनं

कारयीतैव विधिना चोपवीतस्य धारणम् ।

उपवीतधृतेः पूर्व शुद्धाचमनकर्मणः ॥

[[11]]

कुमार भोजनं सम्यग्वदुभि कारयीत च । मात्रा सीमन्तिनीभिश्च मङ्गलोद्गानपूर्वकम्

…

भोजनान्ते दिग्वपनं येनेत्यादि समन्त्रकैः । चतुर्भिर्विभा द्वपन्तमनुमन्त्रयेत् ॥ माता वा ब्रह्मचारी वा यत्क्षुरेण च दक्षिणे । उप्त्वायेति च मन्त्रेण लुमान् केशानशेषकान् ॥

उदुम्बरस्य वा मूले दर्भस्तम्बेश्च वा क्षिपेत् ।

स्नातमग्नेरुपसमाधानादिकविधानतः ॥

कृत्वाऽऽज्यभागपर्यन्त नायुदेनानले वटोः । हस्तेन समिधन्तां वै चाघेहीति वदेत् ॥

उपनयनसमये कृत्य विधिवर्णनम्

[[२३३]]

बटुं प्रति पिता पश्चात् निक्षिप्तायां ततः पिता । आतिष्ठेतिच मन्त्रेण वटुमारोपयेत्तदा

अश्मानं पूर्वनिक्षिप्तं रेवती स्त्वेति युग्मतः ।

अभिमन्त्र्य च तद्वस्त्रं या अकृन्तन्निति त्रिभिः ॥ तद्वासः परिधाप्याऽस्य वाचयित्वा च तत्त्रयम् । परीदमिति तत्पश्चादनुमन्त्र्यैनमेव वै ॥

मौजीं तं त्रिवृतां सम्यक् प्रादक्षिण्यविधानतः । आवर्तयत् त्रिस्वाहा द्वाचयेत्तामृचं यथा ॥ इयं दुरुक्ताद्युग्मं तन्मित्रस्येति ततः परम् । अजिनं चोत्तरं कुर्यादभिष्टे दशभिस्ततः ॥

आ(म?)न्त्रेत्यव साप्याऽथ समुद्रात्तत्समाचरेत् । तद्धस्तं परिगृह्णीयादग्नयेत्वादिकेनतः

देवताभ्यो रक्षणाथमर्पयेत्तं वदुं तदा । देवस्य त्वेति मनुना पितैवोपनयेदमुम् ॥ अन्ते शर्मन्निति ब्रूयात् सुप्रजा इति दक्षिणे । कर्णे जपन्तं कुर्वीत ततो वटुरयं पुनः ॥ ब्रह्मचर्यं यजुर्जप्त्वा सुखं तिष्ठेत्तदुन्मुखः ।

को नामाऽसीति पित्रोक्त वटुः खन्नाममन्त्रतः ॥

कस्येति च पुनः प्रोक्ते ह्याचार्येण समन्त्र के । प्राणस्येति वदुर्दद्यादुत्तरं तस्य मन्त्रतः ॥

[[1]]

एष तेति पिता प्राह चाध्वनोमिति तत्परम् ।

वटुः

योगे योगेति तत्परम् ॥

प्रधानहोमः कथितः विशेषः कोऽपि चात्र वै ।

द्वितीयतुर्यावाचार्यः स्वयमेव वदेन्मनून् ॥ सर्वाशिषोऽन्वाचयीत

कुमारेण प्रयत्नेन ह्याचार्योऽत्र शनैः शनैः ॥

जधतादि होमात्परतः ब्रह्मणः पुरस्तदा । कूर्चे कुमारदत्ते

[[1]]

[[1]]

मनुनैव वै ॥२३४

….

….

लौगाक्षिस्मृतिः

मन्त्रवतो द्विजान् । प्रार्थयीत तदुक्त्यैव पादप्रक्षलनादयः ॥

तदर्थितो विधानेन सावित्रीं भो इतीव वै ।

संप्रार्थितोऽथ जप्ताश्च तद्गायत्र्यचनात्परम् ॥

सावित्रीमेव तां देवीं गायत्रीं वेदमातरम् ।

पादशोऽर्धर्चशस्सर्वा क्रमेण व्याहृतीयुताम् ॥

पादेष्वन्तेषु वा कृत्वा वदेद्ब्राह्मणवृन्दके । वटु स्वतश्वगुरवे वरं दद्याद्गुरुस्ततः ॥

तं वरं प्रतिगृह्य

न्यादेव विधानतः ।

देवस्य त्वेतादिकश्च यथावत्तद्यजुर्जपेत् ॥

उदायुषेति चोत्थाप्य तचक्षुरिति तत्परम् । आदित्यमुपतिष्ठेत यस्मिन्भूताख्यतन्त्रकम् ॥

कृत्वा निक्षिपेच समिधः प्राङ्मुखो वटुः । तत्पूर्वधृतदण्डस्सन् उपतिष्ठेद्विभावसुम् ॥

समन्त्रस्सुश्रवश्चेति पालाशो दण्ड उच्यते । ब्राह्मणस्य क्षत्रियस्य नैयग्रोधस्समग्रकः ॥

औदुम्बरो बादरो वा दण्डो वैश्यस्य चोदितः ।

दण्डधारणतः पश्चात् स्मृतं च म यजूंष्यपि ॥

प्रवाचीत विधिना पिता पुत्रेण तत्सदः । यदग्नेरपि पश्चात्तु भूयासमिति तत्परे ॥ चरमे परमे जाते वह्निकार्य वटोर्मतम् ।

पश्चात्तदद्मिकर्मान्ते पिता पुत्रं विधानतः ॥

शिक्षयेन्मनुना तेन ब्रह्मचार्यसि तत्परम् । आपोशानेत्यादिकैश्च तत्सर्वत्र च तद्वटोः ॥

वाक्यं च बाढमित्येव वाचयेदिति सा श्रुतिः ।

पश्चात्तु मातृभिक्षा सा विधिना कारयीत च ॥ पदत्रयेण सा साक्षात् प्रकार्या ब्राह्मणैरिति । तत्राद्यं भवतीत्येव पदं तत्परमप्यथ ॥

ब्रह्मचारिभिक्षाप्रकरणम्

[[२३५]]

भिक्षां देहि पदद्वन्द्व क्रमोऽयं मनुनोदितः । भवन्मध्ययामराजा वैश्यस्तु भवदंत्यया भिक्षेतैव विधानेन भिक्षायाः परतोऽपि वा । तत्संशासनमित्युक्तं भिक्षाकाले स्वयं गुरुः ॥ नमस्काराय तन्मातुः स्वगोत्रप्रवरं वरम् । वाचयीत विधानेन तद्वाचनविधिस्त्वयम् ॥ कर्णौ पिधाय हस्वाभ्यां नमस्कार निमित्ततः । चतुः सागरपर्यन्तं गोद्विजेभ्यः शुभं ब्रुवन् ॥ भवत्वित्येव तत्पादौ गृह्णीयाच्च ततः पुनः । साष्टाङ्ग संप्रणम्यैतां भवतीत्यादिकं वदेत् ॥ त्रिवारमेवं प्रथमे दिवसे निखिलेऽप्यति । प्रवदेन्निखिलायां च भिक्षायां मौञ्जिबन्धने ॥

तन्निदिवसेषु सकृदेव वदेदति । मौञ्जीदिने मातृभिन्ना निखिलाश्च चिरंतनीः ॥

न तु भिक्षां चाचयीत भिक्षाद्रव्यं च तद्दिने ।

अक्षतांस्तण्डुलान् रम्यान् नारिकेलादयोऽखिलाः ॥ फलानां ये विशेषाः स्युः भक्ष्याणां ये विशेषकाः । हिरण्येन प्रदातव्या ताम्बूलेनाञ्जलित्रिकात् ॥ नमस्कृतास्तेन नार्यः सर्वा लौकिकवाक्यतः । तस्य मूर्त्यक्षतान्रम्या

शीं निरीक्षितः ॥

अधीत्य चतुरो वेदान्साङ्गान् शास्त्राणि षट्पदम् ।

पुराणस्मृतिशिल्पांश्च दीर्घायुष्मान गृही ( भवेत् ॥

दृष्ट्वा च निखिलाज्ञैः पुत्री पौत्री फलन्मनाः । कृतकृत्यो भवत्येव प्रयुञ्जीरन्महाशिषः ॥

लब्धां भिक्षां च तां सर्वामाचार्याय निवेदयेत् ।

यावदध्ययनं ह्येष भिक्षान्नो हि भवेदुद्ध्रुवम् ॥

सम्यक्कृतं ब्रह्मचर्य समिदाधानकोऽप्ययम् । अनुष्ठिताचार्यकुलवासो विप्रो भवेदपि ॥

[[२३६]]

लौगाक्षिस्मृतिः

मौख लब्धां ततो भिक्षां सद्य एव तदा किल । आचार्याय प्रयच्छन्ति महाकुलसमुद्भवाः

मौन्ज्याङ्गदक्षिणां शक्त्या ताम्बूलानि पृथक् पृथक् ।

सदस्येभ्यो द्विजातिभ्यः प्रयच्छेद वचेतसा ॥ न्क्कुर्यान्न तु तत्कुर्यात् तिरस्कुर्यान्न बाडवान् । पूजयेश्च शिवैर्वाक्यैः दानमानादिभिस्तदा ॥ यावन्तो वै सदस्यास्तु तावन्तो दक्षिणार्हकाः । विधवानां वर्णिनां च ताम्बूलं न कदाचन ॥

प्रदद्याधा स्तूर्णं किंतु दृष्ट्वा विसर्जयेत् ।

याचकेभ्यो द्विजातिभ्यो दरिद्र भ्यो विशेषतः ॥

सततं सच्चरित्रेभ्यः प्रदद्यादक्षिणाः शिवाः । केभ्यो नटेभ्यो वा विदेभ्यः सभ्य एव वा सदूषकेभ्यः पापेभ्यः शैलूषेभ्यो मलेस्वपि । असदर्पणबुद्धिभ्यः श्रोत्रियेभ्यो विशेषतः ॥ न सत्कर्मसु तेभ्योऽर्थं तूष्णीकं न विसर्जयेत् । अभ्यनुज्ञा निमित्तार्थ निक्षिप्तं यद्धनं तु तत् ॥ यज्वभ्यः श्रोत्रियेभ्यश्च विद्वद्भ्यश्च विशेषतः । मन्त्रार्थविभ्यो देयं स्यादन्यानर्थ हेतवे ॥

तद्धनं प्रभवत्येव ततस्तस्मान्न चाचरेत् । पलाशहोमपर्यन्तं मौञ्जीकर्म प्रचक्षते ॥

[[1]]

तावदन्नं यथा शक्त्या ब्राह्मणेभ्यो निवेदयेत् । तृतीयदिवसे मौञ्ज्याः प्रकुर्यात्सुमहाशिवः ॥ तस्मिन्काले विशेषेण विष्णुलक्ष्म्या समायुतः । सांनिध्यं प्रकरोत्येव देवो वेदमयो विभुः ॥ तस्मात्तस्मिन् विशेषेण वेदवन्तो द्विजोत्तमाः । विशेषेण प्रपूज्यास्यः दानमानार्हणादिभिः ॥

कृतं स्वकाले मौज्याख्यमुत्तमं दिनम् । ब्राह्मस्योत्पादकं स्यादेवमेव न चेतरेत् ॥

उपनयनावधिसमुल्लङ्घितस्य फलार्नहत्ववर्णनम्

तस्मिन्ननुष्ठिते सम्यगेकस्मिन्वा परे मौज्याख्ये परमे दिव्ये कृतान्येवेतराण्यपि ॥ जातकादीनि कर्माणि गौणकाले कृतान्यपि ।

मुख्यकालकृतानि स्युः उपनीत्या सदैव चेत् ॥

॥

[[२३७]]

द्रव्यकालादिकैस्तस्य मुख्यस्य यदि संभवे । वैगुण्ये सर्वलोपः स्यादतो ज्ञात्वैतदप्यति

एकां वाऽपि क्रियां विद्वान मौञ्ज्याख्यां सम्यगाचरेत् । तत्रैव मन्त्रसिद्धिः स्यान तन्त्रसिद्धिः परा शिवा ॥ क्रियासिद्धिः तपसिद्धिः श्रेयस्संपन्महोन्नता । ज्ञान सिद्धिलोक सिद्धिर्भवत्यपि न संशयः ॥ पितोपनयनस्यादौ कर्ता पुत्रस्य धर्मतः । स्थिते तस्यापि पितरि पितुः स तु मनीषिभिः ॥ प्रोक्तः कर्तेति परमः तस्यापि पितरि स्थिते ।

स एव मुख्यकर्ता स्यात् पितामह इत्ययम् ॥

असौ कथं भवेत्कर्ता चेति प्रकृते सति । उत्तरं तत्र वक्ष्यामि तत्कर्मादौ तदङ्गके ॥

नान्दीकर्मणि ये देवा अस्य केवलाः ।

प्रभवेयुर्हि नान्यस्य तदुद्देशेन कर्म तत् ॥

समाप्यं किल तेनैव मुख्य कर्ताऽथ मुच्यते ।

ज्येष्ठस्य च पितृव्यस्य पितुः पितुश्चापि च ॥

[[1]]

प्रपितामहस्यासद्भावे पिता कर्ता भवेदिति । पुत्रस्योपनये वच्मि तथाऽन्येषामसंभवे ॥ सतां मातामहादीनां गुरूणामपि दुर्घटे । पिता पुत्रस्योपनीतौ कर्ता स्यादन्यथा न तु तेषामनुज्ञया चेत्तु तद्धर्षेण सुचेतसा । प्रकृतोऽयं भवेदेव नान्यथा न्यायवादिनाम् ॥ मतिमेव विशेषेण ज्ञातव्यं गुरुबुद्धिभिः ।

आषोडशाद्ब्राह्मणस्येत्युक्तः कालः परो न तु ॥

अधिकोऽसत्कल्प एव वटोस्तस्य तु कुत्सितः । प्राप्तायामधिकायां तु तत्कर्मा नर्हतादिभिः

[[२३८]]

लौगाक्षिस्मृतिः

तदाऽहं कल्प प्रभवे वटोर्मध्ये विनिस्थितः ।

पचमादादिकः कालः परो मुख्यतमो मतः ॥

दशमाब्दे तादृशस्य व्यतीतेऽत्यन्तपातकम् । मातापित्रोश्च बन्धूनां प्रभवेन्नात्र संशयः ॥ वेदाक्षरप्रग्रहणशक्तिमस्तं यदा पिता । यदि नोपनयनेत्सद्यः महत्पातकमश्नुते ॥

मौञ्जीकर्मणि ये विप्राः समाहूतास्तु तत्प्रति ।

न गच्छन्ति न पश्यन्ति ते वै नरकगामिनः ॥ स्वकालातिक्रमे मौज्या दैवाद्वा मुख्यगौणयोः । पातित्यं तत्क्षणान्नूनं जातिभ्रंशोऽपि जायते ॥ उक्तानां पोडशाब्दानां येन केनाऽपि कर्मणा । व्यतिक्रमेत्तस्य यतो मौञ्ज्याः स्यान्न प्रयोजनन् ॥ हठाद्यद्यपि कृत्वा वा ब्राह्मण्यं नाऽऽप्नुयादसौ ।

किं त्वब्राह्मण्यमाप्नोति पाङ्क्तेयो न भवत्यपि ॥

सत्कर्मकालासंभाष्यः नेक्षणीयश्च पैतृके । सत्कर्मणि महायज्ञे सन्ध्ययोरुभयोरपि ॥

[[1]]

सन्ध्योपनयनात्पश्चात् कालेषु त्रिषु सा भवेत् ।

अमिकार्य तथा स्नानं तथैवाऽऽचमनक्रिया ॥ कर्मणामपि सर्वेषां नित्यमाहान्तयोर्भवेत् ।

सन्ध्यात्यागे ब्राह्मणोऽस्य ब्राह्मण्यं ना

मश्नुते ॥

ब्राह्मण्यं स्नान सन्ध्याभ्यां नान्येनैतत्प्रजायते ।

सन्ध्याकार्यो यदा मौञ्जी विद्यार्थस्य च केवलम् ॥

सावित्रमहमारभ्य यथा सन्ध्या तथा पुनः । ब्रह्मयज्ञश्च गायत्र्या भवेत्तत्तर्पणं तथा ॥ दीपकर्मक्रियायास्तु तथा सायं विधीयते । तत्पदं वेदमुखतः भवेन्नित्यं द्विजन्मनाम् ॥ मध्याह ब्रह्मयज्ञस्य मुख्यकाल उदाहृतः । प्रातःकालादिकस्सर्वस्तत्समो नैव सर्वदा ॥

वेदोपक्रमणं कुर्यात् कृत्योपाकर्म शास्त्रतः ।

अकृत्वा तदुपाकर्म न वेदं समुपक्रमेत् ॥

उत्सर्गोपाकर्मविधिवर्णनम्

नित्यं द्विजन्मनां प्रोक्त श्रावण्यां वेदहेतवे ।

पौर्णमास्यामुपाकर्म प्रथमं ब्रह्मचारिणाम् ॥

[[२३६]]

प्रथमोपाकृतिसमं नेह कर्म शुभान्तरम् । तत्रैव क्षुरकर्मादौ ततः स्नानान्तरात्पुनः ॥ अभ्यञ्जनं यथावच्च संभवैर्भूपणादिभिः । अलंकारैश्च वासोभिः परैर्नीराजनादिभिः ॥ पीतकौपीननिबन्धदपर्णदण्डमुखरपि । पीतमौज्यजिनस्तावक्षौमकुस्तुम्बरादिभिः ॥ प्रवेशनिर्गमाभ्यां च स्वस्तिवाचनपूर्वतः । सर्वमङ्गलवाद्यौघरञ्जनक्रियया तदा ॥ काण्डपिवेद होमेन विरजाहोमतस्तदा । पाहित्रयोदशमहा जपहोमार्चनादिभिः ॥ कामो कार्षीज्जपेनैवं तन्मन्युरजपेन च । वेदाद्युपक्रममहा सत्कर्मकियया ततः ॥ तत्समस्तूत्तमो नास्ति तदाद्येव द्विजन्मनाम् । वेदादानपरिग्राहशास्त्रप्रवचनादिभिः ॥

लोके सर्वत्र दृश्यन्ते तदाद्येव च वर्णिनाम् । नित्यं कालद्वये होमः समिधामटवीक्षिताम् ॥ नित्यं कालत्रये सन्ध्यासमतिक्रमणं गुरोः । अत्यन्तशिक्षा स्नानं भिक्षाचर्यादिकं तथा ॥

वेदव्रतानां सर्वेषां समनुष्ठानमेव च । तत्तदुक्तेन विधिना तदा द्य ेव न तत्पुरः ॥ उपक्रमः प्रकर्तव्यः प्राजापत्याख्यकाण्डके ।

प्राजापत्यव्रतमिदं विधिना विधिचोदनात् ॥

कर्तव्यत्वेन कथितं तदारम्भेऽप्युपाकृतिः । उत्सर्जनं तत्समाप्तौ द्वयमेकस्य केवलम् ॥ कर्तव्यमेव तन्मन्त्रैः चरिष्यामीत्यचारिपम् । अग्ने व्रतपतेत्येव तञ्चतुष्टयमन्त्रकैः ॥ एवं नवानां काण्डानामाद्यानां करणं बुधैः । पृथक्त्वेन प्रकथितं सोऽन्यानां च ततस्तथा उपाकृतिस्तथोत्सर्गः नवानां च पृथक् पृथक् ।

तत्तलिङ्गश्च तन्मत्रैः तत्तकाण्डर्षिभिस्तथा ॥

पश्चादाग्नेयकाण्डानां समानां करणं बुधैः । प्रचोदितं विधानेन तत्तत्तलिङ्गमन्त्रकैः ॥ अनन्तरं वैश्वदेवकाण्डानां पूर्ववत्तथा । उत्सर्गोपाकर्मणी ते कतव्यत्वेन चोदिते ॥ एवं चतुश्चत्वारिंशत्काण्डानां समुपक्रमे । समाप्तौ च यथाशास्त्रमुपाकर्मे ततः पुनः ॥

[[२४०]]

लौगाक्षिस्मृतिः

उत्सर्जनं च कुर्वीत विधिनाऽनेन मन्त्रवित् । वेदं समभ्यसेदुक्तया गुरोरेव सकाशतः ॥

वर्णी सम्यग्वेदमेवं सादयित्वा ततः पुनः । तदङ्गानि च तन्मध्ये निद्रालस्यादिवर्जितः ॥ लोभमोहक्रोधहीनः वसन्नित्यं गुरोः कुले । श्रोत्रियानागतान्बन्धून् यज्वनो याजकानपि ॥

पितरौ प्रणमन् भक्त्या नित्यं कालद्वयेऽप्यति ।

भिक्षान्नमश्नन्प्रयतो मधुमांसादि वर्जनात् ॥

स्वाध्यायकृतशास्त्रौघः सर्वविद्या विशारदः । ऊहापोहविशेषज्ञः क्रियातत्त्वं विशेषवित् सर्वमन्त्रार्थकुशलः सूत्रतत्त्वविचक्षणः । मीमांसान्यायकुशलः धर्मधर्मिविवेकवान् ॥ अध्वर्यूद्गातृहोतॄणां कार्यकर्तृत्वपेशलः । प्रायश्चित्तेन कुशलः स्नातकी प्रभवेदयम् ॥

तानि काण्डानि वेदस्य प्रवदामि च सुस्फुटम् ।

पौराडाशो याजमानो होता ( ? ) हौत्रमेव च ॥

पितृमेधश्च कथितो ब्राह्मणेन च तत्परम् । तथैवानु ब्राह्मणेन प्राजापत्यानि चोचिरे ॥ तत्काण्डौघविशेषज्ञाः वसिष्ठाद्या महर्षयः । तद्विशेष प्रकाण्डार्थः सम्यगेतद्विभज्यते पौराडाशा इषे त्वाद्या अनुवाकास्त्रयोदश । तद्ब्राह्मणं तृतीयस्यां प्रत्युष्टं पाठकद्वयम् आद्याः षडनुवाकाश्च विश्वरूपप्रपाठके । समिधो यजतीत्याद्या अनुवाकास्तथा दश अनुब्राह्मणमेतत्तत्प्रश्नद्वयगतं परम् । सन्त्वे त्याद्या याजमानाः अनुवाकाः षडीरिताः अनुवाकास्ततः पञ्च पाकयज्ञादिकाश्च षट् । याजमानब्राह्मणानीत्युच्यन्ते वेदवित्तमैः चित्ति स्नुगादयो मन्त्राः होतार स्तद्विधी इमौ । द्वितीये ह्यष्टके प्रश्ने द्वितीयश्च तृतीयकः सत्यमित्यादिकः प्रश्न इष्टिहौत्रमितीरिते । देव वै नेति पश्चाऽनुवाका स्तद्विधाः स्मृताः परे युवांसं प्रश्नस्तु पितृमेध इतीरितः । इत्युक्तं काण्डनवकं प्राजापत्यं प्रकीर्तितम् ॥

काण्डानामथ सौम्यानां क्रियते च निरूपणम् ।

आध्वर्यका महाश्चैव दक्षिणा (च) ततः परम् ॥

समिष्टयजुषां स्तोमः सोमस्त्वव भृतां तथा । वाजपेयः शुक्रियाणि सवश्चापि तथा पुनः

दशानुवाकानाम्वर्णनम्

स ब्राह्मणानि सानुब्राह्मणान्यपि यथाक्रमम् ।

सौम्याख्यानि तु काण्डानि कथितानि महात्मभिः ॥

[[२४१]]

विशदायात्र वै तेषां पुनस्सम्यङ् निरूप्यते । आप उन्दन्तु देवस्य प्रश्नद्वितयमध्वरः ॥ ब्रह्मसंपवमानोऽनुवाकावप्यध्वरौ मतौ । सजोपा इन्द्रपर्यन्ता आददे प्रमुखा ग्रहाः ॥ उदुत्यमनुवाकान्त्रीन् दक्षिणामूचिरे बुधाः । ब्राह्मणत्रयमेतेषां पष्ठः काण्ड उदाहृतः ॥ सत्रात्प्राचोऽनुवाकांस्त्रीन पितद्ब्राह्मणं विदुः ।

उभये वै प्रश्न आद्यः पञ्चमौपष्टसप्तमौ ॥

अग्नेः प्रपाठके तुर्यमन्तिमं चतुरस्तथा । अध्वरब्राह्मणं प्राहुरनुवाकानिमानपि ॥

त्रिवृत्स्तोम इति प्रश्नः समाख्यः परिकीर्तितः ।

नमो वाचे तदूर्ध्वो तु प्रश्नौ शुक्रिय तद्विधी ॥

पाकयज्ञमिति प्रश्नः सप्तमायाः पडीरिताः । अनुवाका वाजपेयाः तद्विधीन्प्रथमेटके प्रश्ने तृतीये देवा वै यथेत्यौ प्रचक्षते । एवं नवोदितान् काण्डान् सौम्यानाहुर्मनीषिणः

आग्नेयानां च काण्डानां क्रियतेऽथ निरूपणम् ।

अग्न्याधेयं त्वग्निहोत्रमग्न्युपस्थानमेव च ॥

महामिचयनं तद्वत् युञ्जानादिकमप्यति । सावित्रचयनं चैव नाचिकेताख्यकं तथा तथा वैश्वसृजाख्यं च पुनरारुणकं ततः । तद्ब्राह्मणमनुब्राह्मणश्चापि क्रमतोदितम् ॥ आग्ने काण्डजालं स्याद्वेदमध्य गतं तथा । स्पष्टार्थमधुना भूयः सम्यगेव निरूप्यते आधानं कृत्तिकास्वादि प्राङ् नवेत्यनुवाकतः । प्रथमे पुनराधानं काण्डे पञ्चमपाठके ॥ “ओधानुवाकाश्चतुरः

haratara रः तथैव प्रथमेऽष्टके । तृतीय पाठकद्यानुवाकं च विबुधा विदुः ॥ उपप्रयन्त इत्याद्यमग्न्युपस्थानमुच्यते । ममान्तमग्निहोत्रस्याङ्गिरसः पाठको विधिः ॥ उदस्यादनुवाकौ तच्छेष तन्निष्कृतित्वतः । अग्निञ्चतुर्थकाण्डोऽनुवाकावायुष आदिमौ

तस्य शेषतया प्रोक्त’ तस्यैकं ब्राह्मणं बुधाः ।

।

आदितश्चतुरः प्रश्नानाहुः पञ्च मकण्डजान् ॥

एक द्वावेकमेकं चेत्यनुवाकान्विना क्रमात् । उत्तरेषु त्रिषु प्रश्नेष्वनुवाका दशोदिताः

[[१६]]

y

लौगाक्षिस्मृतिः

अपरं ब्राह्मणं प्राहुः सप्ताग्ने रिद्धमीरिताः ।

ख्यातान्येवं हि काण्डानि ह्याग्नेयानि मनीषिभिः ॥

अथोच्यते क्रमेणैव वैश्वदेवाख्यकाण्डकम् । राजसूयक्रतुस्त्वेकः पशुबन्धास्ततः परम् ॥ इष्टयः युस्तस्था पश्चात् नाक्षत्रा इष्टयस्तथा । दिवश्येना अपाघाश्च पश्चात्सौत्रायणस्तथा उपहोमाः सूक्तवाक्यान्युपवाक्यानि तत्परम् । पश्चाद्याज्यानुक्याश्चाश्वमेधस्ततः पुनः पूर्वमेधश्च सुमहान् सौत्रामणिरथापरः । अच्छिद्र पशुहौत्रं च सर्वोपनिषदस्तथा ॥ एतद्वा ब्राह्मणवाक्यानि नुब्राह्मणमेव च । तथैवैकाग्निकाण्डश्ववैश्व देवानि षोडश ॥

काण्डानि (विदिता ) न्येवं काण्डविद्भिर्महात्मभिः ।

एतेषां विशदार्थाय पुनः सम्यङ निरूप्यते ॥

आद्य काण्डाष्टमः प्रश्नो राजसूयः प्रकीर्तितः ।

[[1]]

तद्ब्राह्मणं त्रयः प्रश्नाः षष्ठाद्याः प्रथमा ( मे )ष्टके ॥

(…… ) मग्निर्वा ऋतमेव तदुत्तरः । चत्वारोऽप्यनुवाकाः स्युः राजसूयात्मका इमे ॥ वायव्यं काम्य पशवः परे काम्येष्टयस्त्रयः । प्रश्नास्तृतीयकाण्डान् पानुवाक्यमुदाहृतः ॥

उभावामादयोन्त्यानु वाक्याद्यधिकविंशतिः ।

युक्ष्वाहीत्यनुवाकश्च याज्या विद्वद्भिरीरिताः ॥

समिदिशां जीमूतस्याद्यनुवाकचतुष्टयम् । अग्नेर्मन्वे समिद्धो गायत्री त्रिष्टुप् तदुत्तरः एकादशादयो योवा अयुधेति च पाठके । अन्तास्तद्वत् सप्तमेऽपि काण्डे प्रश्नचतुष्टये ॥ विवर्जिते चतुर्थेन तुर्ये तु द्वादशादि (धि)काः । अनुवाका अश्वमेधमन्त्रास्तद्ब्राह्मणं बुधाः प्रपाठको संगिरन्ते साग्रहण्या तदुत्तरौ । प्रजापतेः पवस्वानुवाकावपि तथेरितौ ॥ यदेकेनादिके प्रश्न द्वयोऽप्येकादशादिकाः । यो वा अभौ ततः पूर्व माग्नेयोष्टा तदुत्तरः

यो वा अवस्य ते चा ( ) स्तद्विधयः स्मृताः । सांत्रायणं त्वङ्गिरसमित्रादि समुदाहृतम् ॥ चर्मावेत्यनुवाकान्तमश्वमेधविवर्जितः ।

न वै तान्यनुवाकांश्च पञ्च सौत्रायणं विदुः ॥

नानानुवाकानां ऋषिवर्णनम् तैत्तिरीयके चतुश्चत्वारिशत्काण्डवर्णनम्

जुष्ट प्राणादिको प्रश्नावुपहोमान्प्रचक्षते ।

आहुः सूक्तानि विबुधाः पीबोन्नमिति पाठकम् ॥ अञ्जन्ति त्वामिति प्रश्नः पशुहौत्रमुदाहृतम् ।

स्वत्वा सर्वानभिर्न इति प्रश्ना यथाक्रमम् ॥

[[२४३]]

सौत्रामण्यच्छिद्रनक्षत्रेष्टयस्सामुदाहृताः । आद्य के पञ्चमस्य पाठकस्यादिमा अपि ॥

अनुवाकास्त्रयो नक्षत्रेष्टिकाण्डतया मताः ।

सौत्रामणेः शेष उक्तोऽनुवाकोऽयं युवस्विति ॥

अष्टौ तु काठके हव्यवाडादीनां प्रचक्षते । संज्ञानमिति सावित्रो नाचिकेतस्ततः परः ॥ प्रोक्तो ब्रह्मानुवाकञ्च चातुर्होत्रिय ईरितः । प्रोक्तो वैश्वसृजोऽयं चेत्यनुवाकचतुष्टयम् ॥

तेषां चतुर्णा’ काण्डानां हव्यवाड् ऋषिरीरितः ।

तुभ्यं देवेभ्योऽनुवाकौ दिवः श्येनेष्टयस्तथा ॥

तपसा देवेभ्य इति त्वपाघा उदिता बुधैः । ऋषयो वैश्वदेवास्तु काण्डयोरनयोर्मताः ॥ भद्रं कर्णेभिरित्युक्तः प्रश्ने अरुण केतुकः । अरुणाः काण्ड ऋषयस्तस्य तत्रैव कीर्तिताः शं न इत्यनुवाकानां द्वादशानां मनीषिभिः । साहित्यो देवताः उपनिषदः सं प्रकीर्तिताः । उत्तरेषां त्रयाणां तु वारुण्यस्समुदीरिताः । प्रपाठकस्याम्भसीति याज्ञिक्यः प्रतिपादिताः । स्वाध्यायब्राह्मणं प्राहुः सहवा इति पाठकम् ।

ब्रह्मा स्वयं भूः स्वाध्याय ब्राह्मणस्यर्षिरुच्यते ॥

प्रश्नः पुरुषमेधस्तु तृतीयाष्टक तुर्यकः । राजसूयादिका वैश्वदेवाः काण्डास्तु षोडश ।

एवं चतुश्चत्वारिंशत्काण्डानां तैत्तिरीयके । महाशाखाविशेषेऽस्मिन् कथिता ब्रह्मवादिभिः ॥ सर्वेषामपि चैतेषां काण्डानां तु पृथक् पृथक् । उत्सर्जनोपक्रमयोः काण्डर्षि तं प्रधानकम् ॥૪૪

लौगाक्षिस्मृतिः

कृत्वा पतिं च सदसः कुर्यात्तस्मिन्द्वितीयकम् । सूक्तोपहोमांश्च तथा कुर्वीतैव विधानतः उपस्थानं ततः कुर्यादग्ने तवदादिभिः । सर्वं निवर्तयेत्कर्म जयादिकसमन्वितम् ॥ एतद्व्रतं महानुष्ठानात्परं निखिले परे । अधीत्य वेदं वेदौ वा वेदान्वा वेदमेव वा ॥ स्नानं कुर्याद्विधानेन गुर्वनुज्ञाप्रपूर्वकम् । तदुत्तरायणे कार्य माघादिष्वेव केवलम् ॥

मुख्येषु कुर्याद् गौणेपु न कदाचन तां क्रियाम् । शुभे दिवसनक्षत्रे चन्द्रतारावलान्विते ॥

स्नानं करिष्येति विप्र समीपे प्राविचक्षणः ।

सूर्योदयस्य गोष्टं नमन्तम्ना स चर्मणा ॥

कृष्णाजिनेनापिधाय मौनी तिष्ठेदतन्द्रितः । सेवेत नातपं तस्मिन् दिवसेऽथविचक्षणः मध्याह समिधाग्निं तं प्रतिष्ठाप्य विधानतः । पात्रप्रयोगकाले तु समित्सूत्रादि वस्तु तत् ॥

यथार्हं प्रयुक्तयत्र चैकमेकं क्रमेण वै। तानि सर्वाणि पात्राणि मानुपाणि यतस्ततः ॥

पश्चात्तदाज्यभागान्ते इम थं स्तोममर्हतः ।

पालाशसमिधं वहाँ निक्षिपेदेव तां स्थिताम् ॥

[[11]]

पश्चादग्नेरुपविश्य चेरकायां कटेऽपि वा । त्रियायुषेति मन्त्रेणाभिमन्त्र्य क्षुरमेव तत् ॥ वस्त्रे प्रदद्याद्यजुषा ततः केशनिधनान्तकम् । समानमेव कथितं जघनार्थे व्रजस्य वै ॥ स्व मेखलां मन्त्रधृता विस्तस्य ब्रह्मचारिणे । दद्यात्तद्धारणार्थाय तां गृह्याथ सवर्ण्यपि ॥ । इदमहमिति मन्त्रेण दर्भस्तम्बेऽथवा तथा । उदुम्बरस्य मूले वा उपगूहेत तामथ ॥

आपोहिष्ठेति तिसृभिः हिरण्येति च मन्त्रकैः ।

स्नापयीत विधानेन स्नानानन्तरमेव वै ॥

औदुम्बरेण काष्ठेन कुर्याद्व दन्तधावनम् । उद्वर्तनं स्नानीयेन पुनः स्नानं विधानतः ॥ कृत्वा वासोहतं नूत्नं सोमस्येति च मन्त्रतः । परिधाय प्राङ् मुखतः चन्दनं परमोत्तमम्

सुगन्धरम्यं नूनं च नमो ग्रहमुखैः परैः ।

मनुभिर्देवताभ्योऽथ गन्धं दत्वा द्विजन्मनाम् ॥

अनाश्रमी नवतिष्ठेदितिवर्णनम्

महात्मनां सदस्यानां चापरास्थिति मन्त्रतः । स्वात्मानमनुलिप्याऽथ मणि सौवर्णमेव च ॥

[[२४५]]

सूत्रप्रोतमलंकारयोग्यमौपवतस्ततः । उपात्रे परिलान्यापाशोऽसीति मन्त्रतः ॥ सार्धतः कण्ठमूलेन धृत्वा तन्मणिमालिकाम् ।

ततो बादरिकं नूनं मणि कृत्वा च पूर्ववत् ॥

अमन्त्रकं हस्तमूले बिभृयाद्विधिनैव वै। तद्धारणं वामकरे दक्षिणे प्रतिसरं यतः ॥ ततस्तदुत्तरं वस्त्रं रेवतीस्त्वेति मन्त्रतः । धृत्वा तस्य दशायां च प्रवृत्तौ विधिना कृतौ ॥ प्रबध्य तूष्णीं तत्पश्चात् द्रव्यमादाय तेन वै ।

आज्यमादाय विधिना चायुष्यमिति मन्त्रकैः ॥

अष्टभिश्वापि जुहुयाज्जयादीनपि हावयेत् । ब्रह्मोद्वासनकालेऽथ प्रवृत्तश्चैकमुत्तमम् ॥ चतुर्भिरेव बिभृयादितरंच तथैव वै । शुभिके शिरमन्त्रेण स्रजां शिरसि धारयेत् ॥ यामाहरदिति मन्त्रेण मालिकां च परिग्रहेन् । यदाऽञ्जनेति मन्त्रेणाङ्क्त े तचक्षुषी तदा मयि पर्वतमन्त्रैस्तैः चतुर्भिरथ वैकतः । पर्वतं समुदेक्षेत यन्मे वर्षेति मन्त्रतः ॥ आदर्शनं समुद्वीक्ष्य प्रतिष्ठेस्थेति मन्त्रतः । उपानहौ योजयीत पादयोरिति तत्कमः ॥ पूर्वं दक्षिणपादे वै ततः स्पष्टं हि केवलम् । प्रजापतेरिति ततः छत्रं नूनं धरेच वै । देवस्य त्वेति मनुना वैणवं दण्डमेककम् । भृत्या द्वंसदो मध्ये पश्चाद्वाचं च यच्छति ॥ नक्षत्रोदयपर्यन्तं नक्षत्रेषूदितेष्वथ । दिशं प्राचीमुदीचीं वा दिशं निष्क्रम्य वैधतः ॥ दैव षडुर्वीरित्येतदर्थत्रयक ऋच्छतः । उपस्थाय दिशः सर्वा नक्षत्राणि ततस्तदा ॥ " पश्येचन्द्रमसं चापि पश्चान्मित्रेण येन वा । केन वा भाषणं कुर्यात्पत्नीलाभाय केवलम् यावत्प्रयोजनं ब्रूयादधिकं नैव तद्वदेत् । एवं कर्तुं शक्तिहीनः मन्त्रसंस्कारदुर्भगः ॥

तूष्णीममन्त्रकं सर्वं कुर्यादिति विधिस्स तु ।

कोsपि गौश्च कथितः न मुख्य इति वैदिकाः ॥

प्रोचुः किल महात्मानः तस्मादक्षस्तथा चरेत् । स्नानमेतद्विधानेन कृत्वा तत्परमेव वै सद्य एव विधानेन लक्षण्यां स्त्रियमुद्वहेत् । अनाश्रमी क्षणमपि न तिष्ठेदिति गौतमः ॥

[[२४६]]

लौगाक्षिस्मृतिः

व्रती न ब्रह्मचारी स्यान्न गृही न वनी यतिः । अतस्तस्मिन्दिने यत्नाद् द्वितीयाश्रममाचरेत् ॥

सती ज्येष्ठे विना तं वै हित्वा स्नात्वा स्वयं त्वरन् ।

विवन्न तु तूष्णीकं सोऽनर्थस्सुमहान्भवेत् ॥

परिवेत्ता भवेत्तत्र तज्ज्येष्ठस्तत्कनीयसः । परिवित्तिरिति ज्ञेयः तावुभौ सेवकर्मणाम् ॥ अनहौं द्विजवृन्देषु निन्दितौ कुत्सितावपि ।

ज्यङ्ग नेच्चङ्गतौ पापौ पतितौ पापिनौ ततः ॥

वर्जनीया भवेतां वै प्रायश्चित्तशतैरपि । शुद्धात्मानौ भवेतान्न यावदाचन्द्रतारकम् ॥ कृत्यमेतदति क्रूरं प्रायश्चित्तवहिष्कृतम् । दत्ते वर्णिनि तिष्ठेत्तु यदि जातस्तदौरसः ॥ तस्यैव ज्येष्ठता तस्य विवाहानन्तरं परम् । दत्तस्य कार्य उद्वाहः नोचेत्तस्य दुरात्मनः

न दोषो जायते घोरः प्रायश्चित्ताक्षमो महान् ।

तद्दुष्टं परिविित्तत्वं परिवित्तित्वमेव च ॥

मौञ्जी विवाहयज्ञैस्तैः तत्पूर्वकरणत्वतः । उभयोर्जायते नूनं तयोर्ज्येष्ठकनिष्ठयोः ॥ अनुजोद्वाहतः पश्चात्तज्ज्येष्ठः करपीडनम् । स्वस्य त्यक्तवैव तूष्णीकं यदि तिष्ठेत्ततःपुनः प्रायश्चित्ततैः स्वस्य गृहोल्का तुलितोऽपि वा ।

विप्रश्रेणी निवासाय विप्रैस्संचारिणाय वा ॥ अर्हाभासो भवेत्सत्यं न चेद्वच्मि ततः पुनः ।

श्मशानोल्का समानस्याद्मामावासा क्षमस्तराम् ॥

[[1]]

प्रभवेदेव स ज्येष्ठः कारणान्तरकल्पनात् । विवहेद्यदि पापात्मा कुलनिर्मूलकारकः ॥ कपालचण्डालसमः न ग्रामस्थानमर्हति । अयं विधिः कन्यकानां सम इत्येव सर्वतः सर्वेषामपि वर्णानां धर्मज्ञः समुदाहृतः । यमयोः पुत्रयोर्मध्ये पूर्वं जातः कनीयसः ॥ पश्चाज्जातस्तु विज्ञेयो ज्येष्ठः कर्मसु सत्कृतः ।

आहिताग्निः सोमयाजी क्षुद्रजिद्वह्निजिन्महान् ॥

जाताष्ट पुत्रोपाषज्ञ अपि दत्तः स्वयं सुधीः । जननादौ रसस्यायं कनिष्ठत्वं प्रपद्यते ॥

वंशाभिवृध्यर्थं वरणीयकन्यालक्षणवर्णनम्

[[२४७]]

अनुपेतोऽप्ययं पुत्रः पितृकर्मणि संगते । ज्येष्ठत्वं समवाप्नोति कनिष्ठत्वं न विन्दति ॥

औरसे सति दत्तस्तु स्वकर्तृत्वेन पैतृकम् ।

।

क्रियां यदि चरेन्मोहात्सा क्रिया विधिशून्यतः ॥

कृतप्राया न भवति पुनः करणमर्हति । यावत्पुनः क्रिया पुत्र औरसेनाचरेज्जडः ॥ पितृक्रियां स्वकर्तृत्वधर्मेण जनितश्रमः । पिता तावत्तस्य नूनं प्रेतत्वेन प्रपीड्यते ॥ अयं तावत्सूतकस्य यावत्तत्कर्मशास्त्रतः । करोति विधिना भक्त्या सर्वकर्मसु गर्हितः तस्माद्धर्मेण विवहन् धर्मज्ञः स्वकुलोद्भवैः । स्वबन्धुभिः स्वमित्रैश्च सर्व शास्त्रविदुत्तमैः ॥ समालोच्य प्रयत्नेन सर्वधर्मविवृद्धये । कन्यकां सत्कुलोत्पन्नां सुलक्षणसमन्विताम् ॥ सर्वावयवसंपूर्णा दृढाङ्गां रोगवर्जिताम् । असमानार्षगोत्रां च विवहेश्च यवीयसीम् ।

वाग्दत्त कार्य सिद्धयर्थमन्यं नैवा ततादिभिः ।

गुप्तां दुर्लक्ष्णभिया विकटां ह्रस्वकेशिनीम् ॥ अतिनीचामतिक्ररां निष्ठूरोक्तिमतीमिति ।

अतिरक्तामतिजवामति भापणलोलुपाम् ॥

करालीं कालिका रुग्णां पलितां रक्तमूर्वजाम् । अत्यन्तलीलापरमां चरमां चण्डनिष्ठुराम् कुनखीं श्वेतां निद्रामदसमाकुलाम् । लोलुपां मददिग्धाङ्गीं महारतिपरायणाम् ॥

नित्य दुःखमुखीं भीरु वक्रांगीं वक्रनासिकाम् । अतिदुर्गन्धवदनां भीमदन्तां भयङ्करीम् ॥ कपूय कण्टागरलां चटुलां नित्यहासिनीम् । अतिपारुष्य परमां महामालिन्यचेतसाम् ॥ मालनेत्रां पृथुलभीमौष्ठपुटनासिकाम् ।

ini सांकरकां जाड्यमालिन्यपरमां खलाम् ॥

दीर्घरोमाङ्किततनुं शार्दूलखरदुर्धराम् । कलिशीला विशेषेण मतिमान् संपरित्यजेत् ॥ पालिका स्वनुजां कु वर्षका विहाय च ।

वरयेत् कन्यकां धीमान् स्वीयवंशाभिवृद्धये ॥

[[२४८]]

लौगाक्षिस्मृतिः

शकुनानि परिक्ष्यादौ विचिन्त्य च पुनः पुनः । निमित्तान्यपि दिव्यानि हृदयाह्लादकान्यपि ॥ दृष्ट्वा विवाहयेत्कन्यां चापल्यात्त्वरितेन च । व्यामोहं गमयेन्नैव न तो भवेदपि ॥ बन्धुत्वेनागतान् दूरात्कन्यां दातुं समुद्यतान् ।

वयोऽधिका कार्यकारां लोभात्तां न तु विश्वसेत् ॥

दूरबन्धून्प्रयत्नेन चिरकालविचारतः । वचनादिनुबन्धूनां संबन्धाय परिग्रहेत् ॥ बन्धुत्वेनागतान्दृष्ट्वा पुरस्कुर्यादतीव च । सुप्रसन्नमुखो नित्यं पूजयेद्भोजयेदपि ॥ शक्तयोपकारं कुर्याच्च दानमानार्हणादिभिः ।

( ? ) न च क्रुध्यात्तिरस्कुर्यान्न तान्सुतः ॥ मिथ्यावास्यानि तै यान्नावमन्यन्न भीषयेत् । पूर्णकामान्प्रकुर्वीत सत्यां शक्त्यां तदर्थितान् ॥

सर्ववस्तुविशेषांश्च प्रदद्याद्दापयेत्तथा । यस्य गेहान्निवर्तन्ते पूर्णकामाः समागताः ॥

तस्य श्रेयः संपदश्च वर्धन्ते शुक्लचन्द्रवत् ।

अभ्यागता यस्य गेहादर्थिनो बान्धवाः स्वकाः ॥

मित्रादयो ब्राह्मणा वा तस्य सा श्रीविनश्यति ।

निमित्तानि मनोज्ञानि पश्यन्विप्रैस्सुहृद्गतः ॥

कन्यादातुगृ हं गत्वा बन्धुभिर्ग्रामवासिभिः । पुण्याहवाचनं मन्त्रैः कारयित्वा विधानतः ॥

अनुहा म मन्त्रस्तान् स्वयं जप्त्वा तदा तदा । दर्शने दुर्निमित्तानां वाचं यच्छन्द्विजन्मभिः ॥

स्वस्त्ययनमिति मन्त्रमयं होमुचमेव च । शिवं शिवमिति यजुः जपन्वा जापयेदपि ॥ कल्याणादौ विशेषेण वाचयंस्तद्गृहं व्रजेत् ।

गृह हस्तस्य पादौ प्रक्षाल्याचम्य सिद्धये ॥

कन्यादानवर्णनम्

प्राणानायम्य विधिना देशकालौ प्रकीर्त्य च । तिथिं वारमृतुं मासं पक्षेण च समन्वितम् ॥

L

समुच्चार्य प्राकृतेऽस्मिन् न द्याहं स्त्रियमुद्वहेत् । इति संकल्प्य तत्पश्चाद्रक्षाबन्धनमेव च ॥ कृत्वा यज्ञोपवीतं तद्धृत्वा तन्मन्त्रतस्ततः । चतुरो ब्राह्मणान्नत्वा मदर्थं यूयमद्य वै ॥

कन्यां वृणीध्वं मद्योग्यां यद्वन्धुषु महोन्नताम् ।

इत्युक्त्वा तान्वतो मन्त्रावादिमौ प्रेषधर्मतः ॥ उक्त्वा तान्प्रेपयेचापि प्रेपिता स्तेन तेऽपि वै । गत्वा कन्याप्रदातारं प्राङ्मुखं समवस्थितम् ॥

स्वयं तदुन्मुखो भूत्वाऽथवा ते ब्राह्मणः स्वयम् ।

उदङ्मुखं प्राङ्मुखं च प्रत्यङ्मुखमथापि वा ॥

समुद्दिश्य वदेयुर्वै प्रपितामहपूर्वकम् । नो पौत्राय पुत्राय चायुष्मै च सशर्मणे ॥ साक्षाच्छ चीन्द्ररूपाय गौरीशंकररूपिणे । वाणीभाषा स्वरूपाय लक्ष्मी गोविन्दरूपिणे (नाम्नोपेतामिमां कन्यां नात्री पौत्रीं च पूर्ववत् । सर्वमुक्त्वा तत्क्रमेण वदेयुस्ते वृणीमहे इत्युक्त तैरथ पिता कन्याया स तु चेतसा । चाञ्चल्यरहिते नैव संमत्या स्वजनस्य च

निखिलस्य heats मित्रवर्गस्य कृत्स्नशः ।

वृणीध्वमिति संभाष्य तस्मै दास्यामि संप्रति ॥

1 ।

इत्युक्तवैव ततस्तेभ्यो दत्वा ताम्बूल चेलके । पयित्वा तमामन्त्र्य स्वस्तिवाचनपूर्वकम् सर्वमङ्गलवाद्यौघचिरण्टीगानपूर्वकम् । अभ्यञ्जनस्नानमुखं कारयित्वा च शास्त्रतः ॥ अलंकारासने रम्ये स्थापयित्वा स्वयं ततः ।

पत्न्या समुपविश्यैव प्राणानायम्य वाग्यतः ॥

महासंकल्पमुच्चार्य मद्वश्यानां मया सह । दशापरेषां पूर्वेषां पितॄणां मुक्तिहेतवे ॥ चन्द्रमण्डलपर्यन्तं यत्र संख्याभिरेव वै । सूर्यमण्डलपर्यन्तं तिलसंख्याभिरेव च ।

सर्षपाभिप्तऋषि लोकपर्यन्तमित्यपि ।

वालुका ध्रुवलोकाख्यपर्यन्तं ब्रह्मलोकाप्तिसिद्धये ॥

[[२५०]]

लौगाक्षिस्मृतिः

महादानान्तर्वृत्तिं कन्यकादानमुत्तमम् । करिष्यामीति संकल्य तस्यै कुर्यात्ततः परम् मधुपर्क महापूजां तद्विधानेन पण्डितैः । कन्यादानात्परं वापि पूर्वं वा तं यथाविधि

कुर्याद्विवाहे जामात्रे सम्यगभ्यर्च्य शक्तितः ।

संकल्पानन्तरं तत्रायं ते कूर्चा इति स्वयम् ॥

कन्यादाता स्वयं दद्यात् कूर्वं दर्भमयं शिवम् । वरोऽथ तत्र मन्त्रेण राष्ट्र त्युपविशेत्ततः ॥

आपः पाद्या इति प्रोक्त आपः पादावनेजनीः ।

इति मन्त्र जपेत्सम्यक् पश्चात्कर्ता स्वयं वरम् ॥

पादौ प्रक्षाल्य पूर्वं तु दक्षिणाङ्घ्रिमुखेन वै । पत्नी प्रदत्तनीरेण चन्दनेनार्चयेच तौ ॥ तदा वरो मन्त्रयेच मन्त्रेणानेन मन्त्रवित् । आमागन्नित्यपि तदा विराजो दोह इत्यपि ॥ तच्छिgसलिलं पूर्वं नीयमानं जपेत च ।

समुद्र (द्रादि) मिति मन्त्रेण मत्परोऽन्तं वरो जपेत् ॥

मधुपर्क त्रोच्चारे तस्य विद्यामनुं जपेत् । आमागन्निति मन्त्रं चामृतोपेति मन्त्रतः ॥ तत्पत्नीप्रत्तसलिलं पश्चिमाभिमुखस्स्थितः । पिवेदेव वरो हस्तात्तदाचमविधानतः ॥ यन्मधुनो मधव्येन मधुपर्कं सकृत्ततः । सकृत्प्राश्य ततः तूष्णीम् द्विवारं भक्षयेत्परम् ॥ उत्तरेणाऽथ यजुषा पुननीरं वरः पिबेत् । कन्यादाता गौरि त्युक्त े गौरस्यप मनुं जपेत् ममेत्यत्र स्वनाम्नो वै षष्ठ्यन्तोच्चारणं भवेत् ।

तदाऽमुष्येत्यत्र पश्चात्कन्यादातुश्च नाम तत् ॥

षष्ट्यन्तोचारणं कुर्यास्त्वयमेव वरस्तदा । अग्निः प्रवाश्नातु मन्त्राणां सर्वेषां केवलं जपः ओमुत्सृजत पर्यन्तं कलौ कार्यस्समग्रकः । सिद्धमन्नं भूतमिति पश्येदित्यपि केचन ॥ प्रोचुर्महान्तो विबुधाः तदन्नस्य निरीक्षणम् ।

वरस्य विधिरित्येव सा विराडिति तत्परम् ॥ ओंकल्पयत पर्यन्तं जपेदिति विपश्चिताम् । आचारः सुमहानेवं तस्यान्ते सुमहानयम् ॥

[[7]]

कन्यादानवर्णनम्

साक्षाद्गो मधुपर्कोऽयं निन्दितः शास्त्रवेदिभिः ।

मधुपर्कस्य कालोऽयं विवाहः प्रथमो मतः ॥

[[२५१]]

अनूचानागमः पश्चात् श्रोत्रियस्यागमः परः । श्वशुरस्यागमो राज्ञः वत्सरात्परतः खमु प्रायेण महतां पूर्वं कन्यादानस्य चोदितः । मधुपर्को महाभागै रयमेव महत्पथः ॥

कन्यादानात्परं सोऽयं केषां चित्खलु केवलम् । आचारो दृश्यते तस्माद्विकल्प इति तं विदुः ॥ कन्यादानात्पूर्वमेव कन्याव्रतमुखादिकम् ।

सत्यो महत्यस्तज्ज्ञास्तास्तदम्बाद्यास्तु तत्करात् ॥

प्रकुर्युरिति धर्मज्ञ समयो वैदिकैरपि । समनुष्ठित एवायं तद्व्रतं चेदमुच्यते ॥ गौरीपूजा शचीपूजा सर्वा अङ्कुरदेवताः । यास्तासामत्र पूजा च तत्तन्नाम पदैः परैः ॥ चतुर्थ्यन्तै विधानेन सा कार्याssसनमूलकैः ।

निशाविम्बद्वये गौरि शच्या ते तत्र कल्पयेत् ॥

आद्यार्थ्याचमनीयादिषोडशैरुपचारकैः । प्रदक्षिणनमस्कारैः स्तोत्रैर्मङ्गलकारकैः ॥ अर्चयित्वा ततो भूयो मौनकाष्ठेन यत्परम् । तया यत्कुरुते ध्यानं तत्कन्यात्रतमुच्यते कन्याव्रतात्परं कन्यादानसंकल्प इत्यपि । केचिदाहुः महात्मानः तत्प्रातरिति केचन तत्परां तादृशीं कन्यां पत्न्यादाय सहैव वै ।

स्वयं प्राङ्मुखमासीनः पश्चिमाभिमुखस्य तु ॥

वरस्य वस्त्राभरणविहितस्य पुरोऽस्य वै । स्वस्य चाभ्य (भ्युप) विष्टस्य वेणुद्वन्द्व स्थितिर्भवेत् तद्वधूंवरयोस्तत्र पादद्वन्द्व स्थितिर्भवेत् । पूर्ववत्त्पुनरुच्चार्य स्वगोत्रप्रवरे तदा ॥

प्रपितामहपूर्वेण नत्री पौत्रीं सुतां च ताम् ।

लक्ष्मी स्वरूपिणीं कन्यां लक्ष्मीनारायणस्य वै ॥

स्वरूपिणेऽद्य ते भूयो वरायेति च तत्परम् । प्रजासहत्व कर्मभ्यः इत्येवं प्रतिपादयेत् ॥

प्रतिपादयामीति वदन् धर्मे चार्थे च तत्परम् ।

कामेनाचरितव्येति कर्ता वरमुदीरयेत् ॥

[[२५२]]

लौगाक्षिस्मृतिः

तच्छ्र ुत्वाऽथ वरः पश्चाद्वह्निब्राह्मणसंनिधौ । वदन्नातिचरामीति स्वस्ति प्रतिवचो वदेत् ॥

तत्परं फलताम्बूलहिरण्याभरणादिभिः । शालग्रामेण च गवा धरणी क्षेत्रमन्दिरैः ॥ संगृह्यावरणाद्यारूयं दूरीकुर्यात्पटं तदा । जीरकांश्च गुडं मूर्ध्नि निक्षिपेतां वरौ तदा ॥

देवस्य त्वामनुं जप्त्वा तन्मन्त्रान्ते ततः पुनः । राजात्वेत्यादिकं चोक्त्वा प्रतिगृह्णातु तत्परम् ॥

प्रजापतये कन्या (

) । तेनेत्यादि भवेत्तत्र तत्पूर्वं वेति केचन ॥

तन्मुहूर्ते सुमहति कन्यां दृष्ट्वा वरः स्वयम् । अभ्रातृनी जपं कुर्यादघोरेत्यवलोकयेत् ॥ अत्रैव वरवध्वौ तौ आवाभ्याममुतः परम् । कर्तव्यानि तु कर्माणि प्रजाश्च विधिनैव वै ॥

समुत्पादयितव्यास्युरित्येवं तत्क्रमं विदुः । ( …

अथ दर्भ समुद्धृत्य चेदं मन्त्रेण वै वरः ।

तस्या वध्वाः समूढाया भ्रुवोरन्तरभागकम् ॥

… ) 11

॥

संमृज्याथ प्रतीचीन निरस्य च जलं स्पृशेत् । रोदनादि निमित्तेषु जातेषु यदि वै वरः ॥

जीवां रुदन्तीति मनुं जपेत्तदोपशान्तये ।

युग्मान्मन्त्रवतो विप्रान् तत्स्नानीया (द) द्द्भ्य एव वै ॥

प्रेषयेत्प्रेवविधिना अर्यम्ण इति मन्त्रतः । दार्भमेण्वं निधायाथ तस्याः शिरसि तत्र च ॥

खेनसः खेन मन्त्रेण युगच्छिद्रं तु दक्षिणम् ।

तस्मिन् समं प्रतिष्ठाप्य शंते मन्त्रेण कर्बुरम् ॥

अन्तर्धाय च तच्छिद्र हिरण्येत्यादिकैः परैः । पञ्चभिर्मनुभिः सद्भिः स्नापयित्वा सकृत्ततः ॥ परित्वेति च मन्त्रेण वासोभ्यान्तां विधानतः । अहताभ्यां तथाच्छाद्य चाशासानेति मन्त्रतः ॥

कन्यादानवर्णनम्

[[२५३]]

तामासीनां च योक्त्रेण संनह्यं ति च तेषु वै । पश्यत्सु निखिलेष्वेषु संनह्यात्सुकृतान्ततः माङ्गल्यपूजां निर्वर्त्य मङ्गल्येति च मन्त्रतः । वध्नीयान्माङ्गलं सूत्रं तत्काले गानपूर्वकम् तदा मङ्गलवाद्यानां विशेपो घोप ईरितः । कर्तव्यत्वेन शास्त्रज्ञः महाशीर्वचनान्यपि ॥ तस्मिंश्च मङ्गलग्रन्थ्यो बृहत्सामेति मन्त्रतः ।

रक्षां च भस्मना कुर्यात् तत्राप्येवं विधीयते ॥ आदौ प्रतिसरे चापि वरयोरुभयोरपि ।

तत्सूत्रं भस्मना सम्यक् त्रिस्समृज्य च मध्यतः ॥

वध्वा दीर्घा

भिरम्यां दृढां पश्चात्तु मन्त्रतः ।

विश्वेत्तातेति विधिना बन्धनं दक्षिणे करे ॥

वरस्य कथितं सद्भिः स्त्रीणां वामकरे तदा । माङ्गल्य धारणात्पूर्वं कौतुकं केचिदूचिरे ॥ तत्पश्चादपि केचिद्वे कौतुकं तच पूजया । वरयोर्बन्धनं कुर्यादाशीर्वादपुरस्सरम् ॥

[[1]]

सतां सतीनां सवासां सद्स्यानां महात्मनाम् ।

एवं यज्ञोपवीतस्य माङ्गलस्य च पूजनम् ॥

बन्धनं कारयित्वाssौ पश्चात्तत्कर्म साधयेत् । प्रसङ्गादद्य कथितं तदेतन्निखिलं परम् ॥

आद्राक्षतारोपणं च तथैव कथितं शिवम् । मङ्गलाचारसंप्राप्तं कपिलात्र्यादि चोदितम् ॥ कृत्वाभिमुखं दम्पत्योः पृथक् षोडशदीपकैः । अष्टाभिर्वा विधानेन दीपपात्राणि पितृतः ॥ कृत्वा तेषु दशारिसक्ताः कृत्वा तैलादिना ततः । दीपानुत्पाद्य सुज्वालान्प्रदक्षिण प ( पु ? ) रस्सरम् ॥ तौ वेष्टयित्वा तन्मध्ये पात्रद्वयगतान् शुभान् । अक्षतांश्च क्षतिं प्राप्तान्धवलान्भूरितेजसः ॥ सत्पात्रयुगलं ताभ्यां पृथङ् निर्दिश्य तत्परम् । वरः स्वाञ्जलिना स्वेन पयसा तौ वधूवरौ ॥२५४

लौगाक्षिस्मृतिः

कल्पयित्वाञ्जलिं तत्राभिघार्य स्वेन तेन व ।

पयसा तण्डुलान् क्षिप्त्वाभिघायैतां स तण्डुलान् ॥

सोदकं कलशं तत्र चूतपल्लवरञ्जितम् । गन्धाक्षतालंकृतं च निक्षेपेत्तद्विधानतः ॥

एवमन्यो वरस्यापि तत्पयस्तण्डुलाक्षतैः ।

कृत्वाऽखिलं तदुपरि शान्तिरस्तीति तान्मनून् ॥ एकादश जपेत्सम्यक् क्रमेणैव तदा वरः ।

तत्क्रमं च प्रवक्ष्यामि शान्तिः पुष्टिः ततः परम् ॥

पुष्टिष्टिस्तथा भूयस्त्वविघ्नायुष्यकौ तथा । आरोग्यं तत्परं स्वस्ति शिवं कर्म तथा पुनः कर्मवृद्धिः पुत्रवृद्धिः वेदवृद्धिस्ततस्तथा । समृद्धिरपि शास्त्रस्य समृद्धिर्धनधान्ययोः ॥ प्रत्येकमस्त्विति वदेदेतेषां मन्त्रसिद्धये । पदानामस्त्विति ब्रूयात्केचिदेतान्मनून्परान् ॥ ऊचिरे द्वादशेत्येव त्रयोदश परे जगुः । पुनरेको महामन्त्र सर्वसिद्धिकरः शिवः ॥ प्रवाच्य इति तज्ज्ञास्ते जगदुर्ब्रह्मवादिनः । दम्पत्योर्जन्मनक्षत्रे सलग्ने सगृहे तथा ॥

ससोमेन क्रियेतां वै इत्युक्तत्वा तत्परं पुनः ।

प्रजापतिः स्त्रियां, चेति पण्मन्त्रानपि तान्क्रमात् ॥

जपित्वान्तेप्यसौ स्थाने प्रजामेकाम इत्यथ । समृद्ध यतामिति वदेत्पर्याये प्रथमे किल ॥ एवं द्वितीयपर्याये वधूद्रव्येण पूर्ववत् । सर्वं कृत्वा स्त्रियां कुर्यात्तामेतां निखिलां पराम् मन्त्रोक्तिस्सा वराधीना न वध्वा इति सूरयः ।

द्वितीये च तृतीये च सावित्यत्र तत्पदे ॥

पशवश्चापि यज्ञश्च भवतामिति सा श्रुतिः । सर्वं चतुर्थपर्यायै तत्तद्रव्येण तौ वरम् तूष्णीममन्त्रकं सर्वं कृत्वा तानक्षतांस्तुतौ । परस्परं निक्षिपेतां यथारुचि ततः परम् ॥ यथोत्साहं यथाशक्ति तण्डुलानां तयोरति । अवकीरणमित्यूचुः शुभकर्मविदोऽनघाः महर्षयो महात्मानस्तदनन्तरमेव वै । पश्चान्मुखीं वधूं गृह्य स्वहस्तेन वरस्तदा ॥ पूषा त्वेतो नय त्वेति मन्त्रेणाभ्यग्न्यानीय वै ।

अग्नेः पश्चाद्यथा स्थानमुपविश्य तया सह ॥

साप्तपदीनवर्णनम्

[[२५५]]

उद्वाहः होमसंकल्पं प्राणायामपुरस्सरम् । कुर्याद विधानेन सुलग्ने विप्रसंनिधौ ॥ अग्नीन्धानादिकर्म घृतभागान्तमेव तत् । कृतान्त्रपुरस्कार चक्षुरन्तं समापयेत् ॥ सोमः प्रथमयुग्मेन तामेतामभिमन्त्रयेत् । गृभ्णामीति महामन्त्रचतुष्टयत एव वै ॥ तस्याः पाणि तु साङ्गुष्ठं गृह्णीयादग्निसंनिधौ । उत्थायाथ तया सार्धमग्नेरुत्तरभागके एकमित्यादिकैर्मन्त्रैः वरस्सप्त पदानि वै । तद्विधानेन शनकैः कारयीतैव सूनृतात् ॥ अन्तात्पदात्तु तास्सर्वान्प्रजपेदत्र वै मनून् ।

अग्निं प्रदक्षिणं कुर्याद्ब्राह्मणं चापि दक्षिणे ॥

विद्यमानं यथास्थानमुपविश्य कटेऽपि वा । एरकायां भद्रपीठ अलंकारासने शिवे ॥ सोमायेत्यादिभिर्मन्त्रैः प्रधानं होममाचरेत् ।

अमीन्धनादिकार्याणां करणं ऋत्विजाथत्वा ॥

सर्वत्र शक्यते कर्तु तद्धोमश्च तथा पुनः । शक्यते शास्त्रवर्गेण याजमानादिकं परम् ॥ उद्देश्य त्यागजालं तु कर्तुरेवाखिलेष्वपि । वैदिकाख्येषु तन्त्रेषु चैवं धर्मज्ञनिर्णयः ॥ प्रधानहोमात्परतः तामेतामघ चाश्मनि । वह्नौ तूत्तरभागस्थे ह्यातिष्ठेति च मन्त्रतः अरोपयीत च वरः स्वकरेणैव तां वधूम् । यथावदेव च पुनरुपविश्यासने शुभे ॥

अभिघार्याञ्जलौ तस्याः तथा लाजांस्तथाज्यतः । लाजान्द्विवारं तान्पश्चादावपेच्चापि पूर्ववत् ॥

( …… ) स्य पुनस्सोऽयं स्वहस्ताभ्यां विधाय तान् । इयं नारीति मन्त्रेण जुहुयाद्विधिनैव वै ।

‘केचिदत्र महात्मानस्तस्या सोदर्य एव वै। लाजावपनकर्ता स्यात्तद्धोमे समुपस्थिते ॥ इत्येवमूचुर्धर्मज्ञास्ते कल्याण निदानगाः । तस्मात्तु बहवो लोके तद्धोमसमये खलु ॥ तत्सोदयं समाहूय तान् लाजांस्तन्मुखेन वै । तदञ्जलौ प्रयत्नेन वापयन्ति ततः पुनः ॥ तस्य पूजां सुमहतीं वस्त्रभूषणचन्दनैः । प्रकुर्वन्ति श्रुति प्रोक्तः मन्त्रैरपि विशेषतः ॥ तद्धोमानन्तरं पत्न्या वहिं कुर्यात्प्रदक्षिणम् । तत्प्रदक्षिणकाले तु तुभ्यमप्रमनुत्रयम् ॥ जपित्वैव विधानेन पुनरातिष्ठ मन्त्रतः । तमश्मानं पूर्ववच वधूमारोप्य पाणितः ॥

[[२५६]]

लौगाक्षिस्मृतिः

तन्मन्त्रान्तं यथास्थानमुपविश्य तया सह । द्वितीयामाहुतिं कर्तुं पूर्ववन्निखिलं चरेत् तस्या अर्यमणं मन्त्रः तत्परं पुनरेव वै । प्रदक्षिणेऽपि ते मन्त्राः तुभ्य मप्रादयस्त्रयः ॥ वक्तया एव विधिना तत्पश्चात्पुनरेव वै । तेनैव मनुनाश्मानं तामारोप्याथ पूर्ववत् ॥ उपविश्य यथास्थानं तृतीयामाहुतिं तथा । त्वमर्यमेति मन्त्रेण हुत्वा च तदनन्तरम् ॥ प्रदक्षिणं च तैर्मन्त्रः कृत्वा च तदनन्तरम् । यथास्थानं तया वध्वा तूष्णीमुपविशेद्वरः ॥ प्रदक्षिणत्रयेऽप्यस्मिन् ब्रह्मयत्नाद्वहिर्भवेत् । ब्रह्मणस्स बहिर्भावः तत्कालागतयोस्तयोः ॥ मृत्युः कालस्य शान्त्यर्थे ब्रह्मविद्भिः सुनिश्चितम् । प्रधानहोमकालादौ क्रियमाणे प्रदक्षिणे सहेति ब्रह्मणस्सद्भिर्मन्त्रविद्भिः सुनिश्चितम् । विवाहमात्रे सर्वत्र लाजहोमे ह्युपस्थिते काल मृत्युः संनिहतौ भरेतां तन्निवृत्तये । सब्रह्म व पटुः साक्षात्तस्माद्ब्रह्मा बहिर्भवेत् यदि कन्या ऋतुमती होमकाल उपस्थिते । प्रभवेत्तु तदा सद्यः शतकुम्भाभिषेचनम् ॥ तूष्णीकं कारयित्वाऽथ पृषदाज्येन तत्परम् । अभिषिच्य व्याहृतिभिः तत्परं पुनरेव वै हविष्मतीति मन्त्रेण स्नापयित्वामिसंनिधौ । अन्यवस्त्रद्वयेनैनामलंकृत्य सुमादिभिः ॥

निशाङ्गलेपनं कृत्वा दर्भमौज्यादिभिश्च ताम् ।

daarपरितः कृत्वा तद्वह्नौ तदनन्तरम् ॥

चतुष्पात्रप्रयोगेण संस्कृताज्येन तत्स्त्र ुचा । युञ्जानमन्त्रयुग्मेन जुहुयाज्जनसंसदि । जप्त्वा तन्मन्त्रयुगलं पुनर्जप्त्वा यथाविधि । होमशेषं समाप्याथ धेनुमेकां प्रदाय च ॥ तं वह्नि दूरतः कृत्वा पञ्चगव्य विधानतः । पञ्चगव्यं प्राशयेच्च तत्क्रमश्चात्र वक्ष्यते ॥

गोमूत्र : ताम्रवर्णायाः श्वेतायाश्च च गोमयम् ।

पयः काञ्चनवर्णायाः नीलाया एव वै दधि ॥

घृतं तु सर्ववर्णायाः सर्व कपिलमेव वा । अभावे सर्ववर्णानां सर्ववर्णेष्वयं विधिः ॥ इरावतीदं विष्णुर्यन्मनास्तोकेति शं न वि । अग्नये चैव सोमाय गायत्र्या तदनन्तरम् ॥ प्रणवेन ततः कुर्यात् स्विष्टकृच्च ततः परम् । गोमूत्रं फलमेकं तु अङ्गुष्ठाधं तु गोमयम् ॥ क्षीरं सप्तफलं चैव दधि त्रिफलमुच्यते । घृतमेकफलं प्रोक्तं पलमेकं कुशोदकम् ॥ पूर्वं कृत्वा देहशुद्धि प्राजापत्य व्रतेन तु । पञ्चगव्यं पिबेच्चैव ब्राह्मणानामनुज्ञया ॥

गङ्गासागरसङ्गमादितीर्थफलकथनम

प्राजापत्यस्य कृच्छ्रस्य सद्यः कर्तुमशक्यतः ।

तस्य प्रतिनिधिः कार्यः सोऽयं चात्र निरूप्यते ॥

[[२५७]]

प्राजापत्यस्य गामेकां तन्मूल्यं वा द्विजातये । दद्याच्च तत्फलं सद्यो लभते तेन तत्कृतम्

भवेदेव न सन्देहः प्रकर्तव्यो महात्मभिः ।

द्वादशानां ब्राह्मणानां भोजनं वा न चेत्स तु ॥

दरिद्रस्याथ मुदितः शक्तस्य द्विगुणं ततः । पारायणं संहितायाः दश साहस्रसंख्यया ॥

गायत्र्याश्च जपः प्रोक्तस्तुलितश्चेति सूरिभिः । व्याहृतीभिस्तिलानां च दशसाहस्रसंख्यया ॥ प्राजापत्यस्य कृच्छ्रः स्यादथ वा पुनरुच्यते ।

प्रोक्तो (प्रोक्त) महानदीस्नानं प्रोक्ता सैव महानदी ॥

नित्यप्रवाहसैवान्या कथिता परमोत्तमा । अखण्डा चैव कावेरी सप्तकृच्छ्रफलप्रदा ॥ नर्मदा तुङ्गभद्रा च पयोष्णी च महानदी । असिक्निया वरूथा च शतपर्वा सरितटी

सिन्धुद्वीपवती श्वेता कृष्णवेणी पयस्विनी ।

गौतमी शान्तिमत्याख्या ताम्रपर्णी सुविश्रुता ॥

समुद्रगास्तथाप्यन्याः स्वर्णमुख्यादिका अपि । मन्त्रस्नानविशेषेण पञ्चकृच्छ्रफलप्रदाः सागरस्नानतोऽतीव पर्वस्वेव न चान्यतः । फलं पञ्चदशानां तु चोदितं ब्रह्मवित्तमैः ॥ त्रिंशत्कृच्छ्रफलं तत्र चापाग्रे मौसलेन वै । स्नानतो लभते नूनं पुनर्मन्त्रौस्तु तत्र वै । द्वात्रिंशत्कृच्छ्रजं तत्स्याद्भागीरध्यां तु केवलम् । अष्टोत्तरशतमहाकृच्छ्राणां लभते तु तत अशीत्युत्तरसाहस्रकृच्छ्राणां यत्फलं बुधैः । कथितं तत्र विबुधैः गङ्गासागरसंगमे ॥ तदेतत् कथितं सर्व प्रसङ्गादेव नान्यथा । तादृशे समये तत्र विवाहे समुपागते । क्रियाविशेषतच्चित्तकार्यायैनं हि शुद्धये । सद्यः प्रतिनिधिं कृत्वा कृत्वा तत्परमेव वै ॥ पञ्चगव्य क्रियाशेषं निर्वयैव क्रमेण वै । पञ्चगव्यं प्राशयित्वा तामेतां तु रजस्वलाम् ॥

तत्कार्यं साधयेत्पश्चाद् अन्यथा पतितो भवेत् ।

पञ्चगव्यप्रासनार्थे तत्स्नानक्रम उच्यते ॥

[[1]]

[[१७]]

[[२५८]]

लौगाक्षिस्मृतिः

गोमूत्र मध्यदेशे तु गोमयं पुरतो न्यसेत् ।

क्षीरं दक्षिणदेशे तु दधि पश्चिमतो न्यसेत् ॥

आज्यमुत्तरदेशे तु ईशान्यां तु कुशोदकम् । तण्डुलेदले पद्म धान्यराशौ न चेत्पुनः

अथवा तिलराशौ वा पृथक् पात्रेषु निक्षिपेत् । गायत्र्या चैव गोमूत्र गन्धद्वारेति गोमयम् ॥ आप्यायस्वेति च क्षीरं दधिक्रावेति वै दधि ।

तथा शुक्रमसीत्याज्यं देवस्य त्वा कुशोदकम् ॥

स्थापयित्वार्चयित्वा च कुर्वेनालोड्य सर्वतः । प्रणवेन समाहृत्य पात्रे महति चैकके ॥ एकीकृत्य च तत्सर्वं प्रणवेनैव केवलम् । अग्नौ प्रतिष्ठिते पूर्वप्रोक्तनैव सुवर्त्मना ॥ हुत्वा तद्धोमशेषं च समाप्य तदनन्तरम् । तदशेषं तया सम्यक्पाययित्वा ततो वरः ॥

अशेषब्राह्मणत एतत्कार्याय तां पृथक् ।

प्रदाय दक्षिणां शक्त्या जयादि समुपक्रमेत् ॥

ब्रह्मणे च वरं दद्यात् योक्तमोचनतः परम् । इमं विष्यामीति मनुयुग्मेनाशीरुदीरता ॥ नीराजनात्परं सभ्यानां तु पूजां समाचरेत् ।

तस्मिन्नेव दिने होमात्परतश्चेत्तु सा तथा ॥

गृहप्रवेशात्पुरती दिनत्रयमतीत्य वै । तां तथा स्नापयित्वाऽथ चतुर्थेऽहनि तत्परम् ॥ पञ्चगव्यं प्राशयित्वा दापयित्वा च गां तथा । गृहप्रवेशकार्याय मध्याह्न तदुपक्रमाम् कुर्यादेव विधानेन ह्युत्तम्भनविधौ तथा । यदि स्यात्सा वधूरत्र क्रमोऽयं च निरूप्यते यत्र स्यात्सा तथा तत्र स्थापनीया न चान्यतः । चालनीया विशेषेण वह्निरक्षणपूर्वकम् पश्चादिनत्रयातीते यत्पूर्वोक्तं तु तन्त्रकम् । तत्सर्वमखिलं कृत्वा गोमूत्रशतकुम्भकैः ॥ दशशान्ति महामन्त्रैः चतुर्थेऽहनि तत्परम् ।

अभिषेकः प्रकर्तव्यः न चेत्सा शुद्धिभाङ् न तु ॥

स्नानात्परं तथा तस्या यावकाहार एककः । विशेषेण प्रकर्तव्यो दक्षिणाधेनुपञ्चकात् ॥ तदनन्तरमेव स्यान्न तन्मध्ये कथञ्चन । गृहप्रवेशहोमाख्यस्तावत्तद्रूह्निरक्षणम् ॥

क्रूरतरदोषनिवृत्तये प्रतिकारवर्णनम्

[[२५६]]

अप्रमादेन कर्तव्यं तन्मध्ये यदि तच्छुचौ । नष्टे वधूवरौ भ्रष्टो भवेतामेव केवलम् ॥ तद्दोषपरिहाराय कारयित्वा शुभान्ततः ।

शनैः परिपदं पूर्णां श्रोत्रियाणां महात्मनाम् ॥ सभ्यानां कृत्यविद्यानां यज्वनां ब्रह्मवादिनाम् । विदुपामाहितामीनां तथैवाग्निचितामपि ॥ यथाशक्त्या व्यूहयित्वा पश्चात्तु तदनुज्ञया । अतिरुद्र महारुद्र : तामेतां घोपशान्तितः ॥ कूष्माण्ड : पावमानीभिः शिवसंकल्पतस्तथा । सकृज्जापैर्निष्कृतिः स्यादन्यथा सा न शुद्धयति ॥ विवाहात्पूर्वमेकं सा यदि स्यात्तु रजस्वला । संत्यज्येव भवेन्नूनं तामेतां तादृशीं वधूम् ॥

।

योजयेच्छ्रद्रगोष्ठीषु न ब्राह्मीषु कदाचन । विवाहमध्ये संप्राप्त) ऋतुमत्याश्च संभवः ॥

नाङ्गीकार्यस्तमैः सद्भिः प्रदृष्यो निन्दितस्त्विति ।

नैच्यङ्गतो न्यङ्गभाक्च हीनस्तुच्छस्त्वकच्छकः ॥

रण्डा पुत्रसमत्वेन निखिलैरेव लोक्यते । पुत्रस्य पुत्रकायाश्च नैच्यङ्गमनु वर्णयन् ॥

व्यभिचारः समुत्पन्नोऽप्ययं केवलमेव वै ।

न योग्यः सर्व कृत्यानां तस्य पश्चात्त्रिपूर्वकात् ॥

) ॥

प्रजातानां तद्वंश्यानां तद्बन्धुकृपयैव हि । ( … सदाचरणसंकीर्त्य करणाभ्यां सदाश्रयात् । सर्वसंश्रवणाञ्चापि जायते सत्परिग्रहः ॥ विवाहाब्दे सूतिकायाः तादृगन्दप्रसूतयोः । रजस्वलायास्तद्वर्षे जनाक्रोशौ महान्भवेत् विवाहस्य चतुर्वर्षात्पर (…) मार्तवं यदि । स्त्रीणामपयशो नास्ति परं वर्षत्रयाद्यदि

वनितानां जनाक्रोशो नातीव प्रभवेत्परम् ।

वर्षद्वयाद्विस्मयः स्याजनाक्रोशश्च केवलम् ॥

भवत्येव हि वर्षात्तु परं तद्रजसा भवेत् । निन्दाकुत्सान्नर्हणं च तेनात्यन्तायशोभवेत्

[[२६०]]

लौगाक्षिस्मृतिः

जगत्यस्मिन्त्र रतरं तद्दोषैकनिवृत्तये । वैशाखे कार्तिके मासे यदा वा रोचते यदा ॥

[[1]]

देवयोः शिवयोः शंभोः विष्णोर्वा प्रीतिहेतवे । दीपाराधनतो लक्षवर्तिकासंभवात्परात् ॥

सदोषः शाम्यतेऽतीव नान्यथा प्रवदाम्यहम् । दीपाराधनकृत्यस्य कार्तिकस्तूत्तमोत्तमः

स वैशाखो मध्यमः स्यान्माघमासोऽपि तत्समः । कार्तिके तत्कृतं कर्मकोटि कोटि गुणं भवेत् ॥

न तेन तुलितो माघः सर्वमासोत्तमोत्तमः । अनन्तगुणितस्यापि सवैशाखश्च पुष्कलः

सहस्रवर्तिभिः कुर्यादर्तिकं (दार्तिक्यं) विष्णवे ऽन्वहम् । गोघृतेनाऽथ तैलेन विशेषेण पुनस्तथा ॥

मधूकदिव्यतैलेन सर्वतैलोत्तमेन वै । यस्मिन्मासे समाप्तिः स्यात्तत्पौर्णम्यां समापनम् ॥ कुर्यादेव विधानेन तस्मिन्नेवं कृते तु तत् । सहस्रकोटिगुणितमुपमारहितं परम् ॥ जायते कर्मसु महदित्येवं ब्रह्मवादिनः । एकेन दीपदानेन देवदेवस्य कार्तिके ॥ आजन्म सञ्चितं पापं तत्क्षणादेव नश्यति । किं पुनर्लक्षसंख्याकै र्वर्तिवृन्दोद्भवैः शिवैः दीपैर्दत्तघृताक्त श्च तत्फलं सर्वपापहम् । स एव भगवान्वेत्ति नान्यै (न्ये) ब्रह्मादयोऽखिलाः मासत्रयस्य ते देवा नामशः शास्त्रचोदिताः ।

आर्यो दामोदरस्तत्र माधवो मधुसूदनः ॥

कार्तिकस्य च माघस्य वैशास्त्रस्य च देवताः । महेश्वरो महादेवा वामदेवश्च देवताः यथाशक्ति सुवर्णेन तत्तन्मासाधिदेवताः । कृत्वा तु पौरुषेणैव षोडशैरुपचारकैः ॥ पूजयेद्ब्रह्मदिक्पालान् तत्तन्मन्त्रैस्तथैव च ।

सद्यो जातादिभिर्मन्त्रैः शिवाराधनकर्मणि ॥

सर्वेषामुपचाराणां मनवस्संप्रकीर्तिताः । पूजयित्वा विधानेन त्विग्ब्राह्मणसंवृतः ॥ रात्रौ यामेषु सर्वेषु कलशस्थापनादिभिः । भक्त्या जागरणं कृत्वा प्रतियामं च पूजयेत् दशा दशांशतः कुर्यात्तर्पणं च यथाविधि । तर्पणस्य दशांशेन होमं कुर्यात्समन्त्रकम् ॥

तर्पणोक्त ेन मन्त्रेण पायसं स्यादुद्धृतान्वितम् ।

इदं विष्णु चा (ब) द्ध पालाशं वा विधानतः ॥

स्त्रीपुरुपकृत महापापप्रायश्चित्तवर्णनम्

[[२६१]]

घृतं तु विष्णु गायत्र्या होमस्यायं विधिर्मतः । त्र्यम्बकेण मनुना शिवस्य मनुरुच्यते ॥

गायत्री स्यात्तथा रौद्री होमकर्मणि वै मनुः 1

होमान्ते धूपदीपौ च नैवेद्य’ च निवेदयेत् ॥

आचार्यपूजनं कृत्वा ऋत्विजामपि पूजनम् ।

गौत

क्रमेण कुर्याद्विधिना ब्राह्मणानां च पूजनम् ॥

। सवत्सा

सालङ्कारा गुणान्विता ॥

वै घृतपूरितम्

. त्रिंशत्फलं कांस्यपात्र’ घृतेन परिपूरितम् । सुवर्णवर्तिकायुक्तमाचार्याय निवेदयेत् ॥

अथवा तं यथाशक्त्या दद्यादावश्यकं त्विदम् । व्रताभ

यावज्जीवं जीवपत्नी भवेदेव न संशयः । रजो दोषाद्विमुच्येत पौर्णम्यां या ददाति सा

ब्राह्मणान्भोजयेत्पश्चाद्वित्तशाठ्यं न कारयेत् ।

या चैवं कुरुते नारी तस्याः पुण्यफलं त्विदम् ॥

ब्रह्मवादि प्रकथितं श्रुतिशीर्षशतैरपि । अवाच्यानि च पापानि रहस्यैककृतानि च ॥ नश्यन्ति तानि सर्वाणि दीपदानप्रभावतः । चण्डालशूद्रकैवर्त रजकादिकगामिनी ॥ ब्रह्मक्षत्रियविट्छूद्रप्रातिलोम्येकगामिनी । मातुलेय पितृव्यौघभ्रातृपुत्राभिमर्शिनी ॥ बालघ्नी च पतिनी च मातापित्रोर्वधे रता । गोघ्नी वा तस्करी वापि रजस्संकरकारिणी

वहिदानरता चैव नित्यं चाप्रियवादिनी ।

पत्यौ जीवति या नारी मृते वा व्यभिचारिणी ॥

एवमादि महापापैरावृताऽपि कुलाङ्गना । विवाहाब्दरजोदृष्टिप्रसूतिजननाश्च याः ॥

कृत्वा चैतलवर्तिदीपदानाख्यकृत्यतः ।

तेभ्यः पापविशेषेभ्यो लोकोक्तत्यादिमहांहसः ॥

मुच्यन्ते नात्र सन्देहः प्रवक्ष्यामि पुनः पुनः । पुरुषोऽपि तथा घोरदुष्कृतानां शतैरपि संवृतोऽत्यन्तदुष्कर्त्या कृत्वा चैतत्सु कर्म वै । मुच्यते तत्क्षणादेव नात्र कार्या विचारणा अतिगुह्यतमं चैतत्सर्वपापापनोदकम् । जातिश्रैष्ठ्यकरं चैव सर्वदा न फलप्रदम् ॥ एकदीपप्रदानेन कार्तिके मधुविद्विषः । कोटयो ब्रह्महत्यानामगम्यागमकोटयः ॥

[[२६२]]

लौगाक्षिस्मृतिः

तथैवात्युग्रपापानां कोटयोऽपि सहस्रशः । नश्यन्ति नात्र सन्देहो नार्या वाथ नरस्य वा । तस्मात्तु ब्राह्मणो भीतो जन्मवादात्कुलोद्भवः । दशवर्षात्परं कन्यां कृच्छ्रेऽपि न विवाहयेत् ॥ दशवर्षात्परं नारी कीर्तिता स्याद्रजस्वला । सन्दिग्धां वर्जयित्वैव निस्सन्दिग्धां विवाहयेत् ॥ सन्दिग्धाया विवाहेन लोकोक्तिः सा दुरत्यया । जायतेति वसुक्रूरात्तस्मात्तां परिवर्जयेत् ॥

सांकारिका विवाहेन प्रायेणास्य वरेण (हि) । मन्दिरेाशुभान्येव जायन्ते श्रिय एव च वर्षका विवाहेन दाम्पत्यं पश्यतां वरम् । लोके जनानां सर्वेषां हेलनार्थं भवेत्खलु ॥

मुण्डा मिश्राधिका चण्डी तापालाविवहे ।

कटुकप्रोष्ठदुष्कर्म कलिकुत्मापराधिभिः ॥

नरः प्रदूष्यते केन तस्मात्कुर्याद्विचक्षणः । निर्दुष्टमेव नितरां विवाहं शास्त्रसंमतम् ॥

ब्राह्मयादिकं सर्वयत्नात् न तिष्ठेत्तु निराश्रमी ।

निराश्रमित्वविप्रस्य श्रोत्रियस्य सुचेतसः ॥

कर्मठस्य वदान्यस्य धर्मज्ञस्य महात्मनः । पुत्रिणो दानशीलस्य ज्ञानिनो ब्रह्मवादिनः विदुरत्वादयो नस्यु निर्मलाः स्मृता । अमन्त्रज्ञो वेदहीनः कर्मश्रद्धापराङ्मुखः ॥ नित्यकर्मा करो नित्यं कुतर्क कृतनिश्चयः । कृतश्रोत्रियविद्वेषो यज्ञदूषणतत्परः ॥

पुनः

कुवृत्तयः ।

अपि सन्ध्या मन्त्रमात्रप्रोक्तिशक्ति विवर्जिताः ॥ सन्ध्याभासपरा नित्यं ब्राह्मणा नामधारकाः ।

अश्रोत्रियत्वतो ज्ञेयाः सततं पक्तिदूपकाः ॥

सदा ब्राह्मण कृत्यानि

खलु ।

नित्यं वेदाभियुक्तस्य नित्यकर्मसु चेतसः ॥

उत्तमब्राह्मणकर्मणां सद्यः फलप्राप्तिवर्णनम्

अनग्निकत्वमेतस्य न जानीमः कथं किमु ।

अपनी ब्रह्ममेधान ध्यायोऽश्रोत्रियोऽपि सन् ।

[[२६३]]

नापत्नीको ब्रह्ममेधमात्राध्यायी कथंचन । अश्रोत्रियः पुत्रहीनः ब्रह्मोज्झी वेदविक्रयी ॥

अति मौर्यः त्यक्तभार्यः षिद्गो पत्नीक ईरितः । अश्रोत्रियात्सपत्नीकाच्छ्रोत्रियो विधुरोऽधिकः ॥

बहुपुत्रवतो वापि कर्मठादग्निहोत्रणः । सत्कर्मवत्पुत्रवांश्च प्रतिग्रहपराङ्मुखः ॥

· पात्रं न्यूनमपत्नीका च्छ्रोत्रियाद्वं दवर्जितः । ब्राह्मणो यदि वेदेन वर्जितोऽपि सदा शुचिः कालसन्ध्यापरो नित्यमपरित्यक्तवह्निकः । वैश्वदेवब्रह्मयज्ञसत्क्रियः सत्सु पूजकः ॥

ब्रह्मण्यो ब्रह्मनिष्ठश्च सततं ब्राह्मणप्रियः ।

वेदमन्त्रप्रियो नित्यं वेदवित्प्रीति(त) मानसः ॥ विशिष्यते श्रोत्रियाश्च ब्राह्मणः पितृकर्मकृत् । सद्विवाह संप्राप्त सौभाग्यो ब्राह्मणोत्तमः ॥

कुलाभिवृद्धिं लभते तद्विवाहमतश्चरेत् । प्रसङ्गादिदमाख्यातं श्रोत्रियादिनिरूपणम् ॥

तद्योस्त्रमोचनात्पश्चात् रथोत्तम्भनकालिकाः ।

क्रियाविशेषाः कर्तव्याः परेणाथ च तत्र वै ॥ सत्येनेति च मन्त्रेण रथोत्तम्भनमाचरेत् ।

योगे योगे द्वयेनाथ बाहौ तत्र सुयोजयेत् ॥

[[11]]

सुकिंशुकेति मन्त्रेण रथमारोहतां वधूम् । वरोऽभिमन्त्रयीतैवोदुत्तरमिति त्रिभिः ॥

तस्या न स्याधिकर्धीनां संपदर्थाभि मन्त्रणम् ।

नीललोहितेति मन्त्रेण मार्गे सूत्रास्तृणं भवेत् ॥

ये वध्व इति मन्त्राणां त्रयेण गमनं भवेत् । तामन्दसेति च मनुं तीर्थाति क्रमणे जपेत् अयं न इति मन्त्रं तु नौर्यदि स्यात्तदा जपेत् । तामुद्दिश्यैव वरो जपेद्ब्राह्मणसंवृतः ॥ अस्य पारेति च यजुस्तां तीर्त्वाऽथ जपेत्सुधीः । श्मशानोल्लङ्घने पश्चाद्यदृतेचिदनुक्रमात् ऋचः षडपि होमे स्युः क्षीरवृक्षाद्यतिक्रमे । ये गन्धर्वाद्वायं जप्त्वा गृहानुत्तरया तथा ॥२६४

लौगाक्षिस्मृतिः

संकाशयामीति तदा ऋचा संकाशयेदति । आवामगन्निति ततो वाहौ तौ च विमोचयेत् ॥

अयं न इति मन्त्रोऽयं वाहमोचनकर्मणि ।

नियुक्तः स्यात्ततः पश्चाच्छर्म वर्मेति मन्त्रतः ॥

चर्मास्तरणकं कुर्याद्गृहान्भद्रानिति स्तवैः । वाचयित्वा च तां पश्चात्स्वयं तामुपवेशयेत् आगन्नित्यादयो मन्त्रा इमं मेत्यादयस्तथा । गृहप्रवेशकार्येऽस्मिन्प्रधानो होम उच्यते ॥ इह गाव इति प्रोक्त्वा चर्मण्युपविशेत्तया । नक्षत्रोदयपर्यन्तं नक्षत्रेषूदितेषु वै ॥ वाग्विसर्गश्च कर्तव्यः ततो मौनं भवेत्तयोः । सोमेनेति च मन्त्रेण तदङ्क पुत्रमेककम् ॥ निक्षिपेज्जीव पुत्रा सा प्रस्वस्थ इति मन्त्रतः । तस्मै फलानि दद्याच्च एनापत्येति मन्त्रतः स्वकामसिद्धिरुक्ता स्यात्तथेयं स्यात्सुमङ्गलीम् ।

ध्रुवक्षितीति मन्त्रेण ध्रुवं तं दर्शयेच्च वै ॥

सप्तर्षय इति ततः दर्शयेत्तामरुन्धतीम् । गृहप्रवेशकर्मास्य होमात्परत एव वै 11 जयादयो भवन्त्येव ब्रह्मणो दक्षिणा भवेत् ।

वरोऽत्र याजको वध्वा तत्कर्मान्ते वधूः स्वयम् ॥

गां दद्याद्वृषभं वापि वरायेति द्विजोत्तमाः । केचिदाहुर्महात्मानः पुनः केचित्तु तस्य च

वरस्यापचितायैव ब्राह्मणायेति वै जगुः ।

यथाचारं व्यवस्था च कर्तव्या श्रुतिचोदनात् ॥ स्थालीपाकेऽत्राग्निरेव देवता स्यात्ततस्तथा । स्विष्टकृत्कथितस्सद्भिर्न कर्तव्या जयादयः ॥

च्युपस्तीर्य तत्स्थाल्यामभिधार्यावदाय वै ।

द्विवारमादौ तच्चाभिधार्य स्थालीं ततः पुनः ॥

मध्यमौ जुहुयादेतत्तद्विवारसमुद्धृतम् । सर्वस्थाली पाकधर्मः सोऽयं ब्रह्मविदीरितः अथाभिधार्य तद्द्द्रव्यमेकवारेण तद्धविः । तद्विवारो ध्रुवाकिंचिदधिकं गृह्य तद्धविः ॥ द्विवारमभिधायैव जुहुयात्तदुपस्थले । द्विवारमवदानंस्यादस्य स्विष्टकृतोऽपि वै ॥

अन्वारम्भणेब्रह्मणेदक्षिणादानवर्णनम्

सर्वत्र पञ्चावन्त्तीनां भिदेयं सार्वदेशिकी ।

तामनूयाज समिधं हुत्वा रुद्राय तन्तिचराय वै ॥

[[२६५]]

इध्मसंनहनं हुत्वा तत्पात्रकुशकाग्रतः । दव्यमभ्यज्य निश्शेप मध्यमूले स्स्रुवे तथा ॥ मूलाञ्जने सव्यकरमधः कुर्याद्विधानतः । त्रिवारमैवं कृत्वाथ तृणापादानतः परम् ॥ पाणिद्वयेन तदय प्रतिष्ठाप्येष्टदेवताः । प्रहरेत्तु तदग्राणि त्रिरुद्दिश्य तृणं ततः ॥ क्रमेण प्रहरेदेतदङ्गुल्या त्रिनिवेशनम् । कृत्वा भूमिमुपस्पृश्य मध्यमं परिधिं शुचौ ॥ अहत्याथ तदन्यौ च प्रहरन्तौ विचक्षणः । तदप्रमुत्तरार्घ्यस्य तदङ्गारेषु हस्ततः ॥

(

)।

प्राणानायाम्य तत्पश्चादुपोहति विधानतः ॥

परिधीनाभिमन्त्रयाथ तदाघारसमिद्वयम् । एकमेकं प्रहृत्यैव विद्वान्देवास्ततः परम् ॥

संस्रावभाज उद्दिश्य सर्वाश्चित्ताहुतीहुनेत् । अनाज्ञातत्रयात्पश्चादिदं विष्णोः परेण च ॥ त्र्यम्बकादेव तथा यद्विद्याख्याच्च तत्परम् ।

अस्कां द्यौरिति मन्त्रस्य पुनस्त्वा रुद्रकस्य च ॥

व्याहृतीरपि हुत्वाऽथ व्यस्ताव्यस्तैकधर्मतः । प्राणानायम्य तत्पश्चात्कृत्वाऽथ परिषेचनम्

प्रणीत्यामप आनीय सदसीत्यादिकं जपेत् ।

प्राच्यां दिशीति तत्कृत्यं निखिलं च समाप्य

समुद्र व इदं यत्तत् कृत्वा पत्न्यञ्जलौ पयः । निनीय पतितं भूमौ तं निरन्तः कुशाग्रकैः शान्तिरस्त्वित्यादिकेश्च शिरसः प्रोक्षणं चरेत् । ततः परिस्तरान्सर्वानुत्तरेण विसर्जयेत् ब्रह्मणे च वरं दद्याद्दर्शादिषु तु तद्धविः । शिष्टं तत्प्राशयेद्यत्नाद् ब्राह्मणं सर्पिसंयुतम् ॥ अन्वारम्भणिके तस्मै ब्रह्मणे दक्षिणा परा ।

पूर्णपात्रेण कल्प्या स्यादन्यथा न फलिष्यति ॥ पूर्णपात्रं च तत्प्रोक्तं कपिलादिमहात्मभिः । अष्ट मुष्टिभवेत्किचित्तस्य चत्वारि पुष्कलम् ॥

[[२६६]]

लौगाक्षीस्मृतिः '

पुष्कलानां तु चत्वारि पूर्णपात्रं तदुच्यते । गृहप्रवेश होमाख्येऽप्याग्नेयेऽत्र वरः परम् ॥ याजकं न तु कर्ता स्यात्कारयितृत्वमेव हि । वरस्येति महात्मानः केचिदाहुर्मनीषिणः तेषां तु हृदयं देवो जानाति किल नापरः । समावर्तनमौज्योश्च सीमन्ते पाणिपीडने चौलगोदानचिन्तेषु शम्याः कार्याः प्रयत्नतः ।

कार्याः परिधयो नात्र शम्याभावे तु ते वृथा ॥

भवेयुरेव तस्मात्त तेषु शम्याः प्रकल्पयेत् । यत्र यत्र चरोहोमः तत्र तत्र मुखाहुतिः ॥ परिधिप्रहरं कुर्यात्सत्रावो विधीयते । प्रधानहोमात्परतः वरयोः स्वीयवेश्मनः ॥ समागमन कार्याय मार्गमध्येति दूरतः । दिवसानामनेकेपामतिक्रमणहेतुना ॥

विवाहाग्नेः रक्षणार्थं सायं प्रातस्तदा तदा । तत्कालमात्र संकल्पं गुप्त्यर्थमिति तं ब्रुवन् प्रातहोमं करिष्यामीत्येवं संकल्प्य संयतः । गुप्तिहोमं प्रकुर्याच न चेत्स तु सुवैदिकः ॥ aag भवेदाशु तस्मात्कालेषु तेषु वै । गुप्तिहोमं विधानेन कुर्यादेव विधानतः ॥ इयावान्संप्रयोगश्च संकल्पस्तदनन्तरम् । परिषिच्याऽथ मन्त्रेण होमश्च परिषेचनम् ॥ एतावदेव कर्तव्यं नान्यत्किमपि तत्र वै । स्थालीपाकात्परं तत्र वरयोरुभयोरपि ॥ प्राणायामो भवत्येव संकल्पस्य विधानतः । औपासनस्य कृत्यस्य सदो ब्राह्मणसंनिधौ ओं भूरिति मन्त्राणां पत्न्या वक्त मशक्तितः । तथा वायुनिरोधस्य रेचकादेव केवलम्

नारीणां योग्यताभावात्तदर्थं स्वयमेव तत् ।

वरः सर्वं स्वयं कृत्वा तत्परं लौकिकं वचः ॥

परमेश्वरतुष्ट्यर्थं करिष्येति तया तु तत् । वाचयेदेव विधिना सर्वैवैदिक कर्मसु ॥

नियमोऽयं विधिश्वापि तथैवेत्याह सा श्रुतिः ।

सहत्वमुभयोः प्रोक्तं विवाहप्रभृतिस्फुटम् ॥

औपासनारम्भः

तदेतत्सर्वशास्त्रत्रेषु नीतं च बहुधा तथा । एवमौपासनस्यादौ समारम्भस्य यत्र तत् ॥

तिथेरुक्तः परं कर्ता प्रोक्तोपासनमित्यथ ।

आरस्येति वचः प्रोक्त्वा तेषु शृण्वत्सु सत्स्वपि ॥

तेनोक्त रथ भूयश्च यावज्जीवमिति ब्रुवन् । तण्डुलैर्वा यवैवेति यावदाधानमेव वा ॥ अर्थाधानं वाथ पुनः तदेतदखिलं परम् । एकौच्छ्वासेनैव वदेदेवं पत्न्यापि वाचयेत्

औपासनारम्भकाले ह्यभ्यनुज्ञा परास्मृता ।

ब्राह्मणानां सदस्यानां तत्रत्यानां महात्मनाम् ॥ अभ्यनुज्ञाप्रकारोऽयं स्वशक्त्युचितदक्षिणाम् ।

पात्रे कस्मिन्विनिक्षिप्य ताम्बूलैः सहतां ततः ॥

[[1]]

पत्न्या सह समाधाय तिष्ठन्वेदमनुं जपेत् । नमो महद्द्भ्य इत्येवं नमस्सदस इत्यपि ॥ तन्मत्रोच्चारणात्पश्चान्नत्वा साष्टाङ्गपूर्वकम् । अशेषे हे में ब्राह्म भवत्पादाप्रदापिताम्

यत्किचित्तामिमां भक्त्या क्षणिणां कृपयावयोः । स्वीकृत्योपासनारम्भ योग्यता स्त्विति कृत्स्नतः ॥ भवक्त्य ( वत्य) नुगृहाणेति वाचोक्तत्वा पुनरेव वै । सं प्रणम्य समुत्थाय तिष्ठेतामभिमुख्यतः ॥ सा सभा चाथका दृष्ट्वा दक्षिणा तां च भक्तितः । समर्पितां तां संगृह्य अनयोर्वरयोस्सतोः ॥ औपासनारम्भयोग्यतास्त्वित्येव वदेव सा ।

एवं लब्ध्वाभ्यनुज्ञान्तां कुर्यात्संकल्पमेव तम् ॥

पूर्वोदितं यथावच्च ततस्तत्कालिकं पुनः । कृत्वा संकल्पमथ च चत्वारि मनुकं वदेत् ॥

[[२६८]]

लौगाक्षिस्मृतिः

अथ भूयो विशेषेण खिलमन्त्रान्पठेत च । सप्तहस्तचतुःशृङ्गः सप्तजिह्वो द्विशीर्षकः ॥ त्रिपात्प्रसन्नवदनः सुखासीनश्शुचिस्मितः । स्वाहां तु दक्षिणे पार्श्वे देवींवामे स्वधां तथा बिभ्रदक्षिणहस्तैस्तु शक्तिमन्नं स्र ुचं स्र ुवम् । तोमरं व्यजनं वामैः घृतपात्रं तु धारयन् आत्माभिमुखमासीन एवं रूपो हुताशनः । एतान्मत्रान्पठित्वाऽथ एष हीति मनुं जपेत अग्ने प्राङ्मुखदेवेड्य ममाभिमुखतः स्थितः ।

/

भवेति पूर्वभागेऽस्य सलिलं निक्षिपेत्स्वयम् ॥

जलेन तेन भीतस्तु स्वस्याभिमुख एव वै । विभावसुर्भवेदेव तदनन्तरमेव वै ॥ प्रार्थयेत्तादृशं देवं सुप्रसन्नो भवेति वै । पश्चाद्भूयः प्रार्थयेश्च वरदो भवमेति च ॥ प्रार्थनात्परतो भूयो गायत्र्या परितोऽस्य वै

शुद्धि जलेन तां कृत्वा परिमृज्य स्वहस्ततः ॥

{

अलं कुर्यादक्षतैर्वा पुष्पैस्तत्कालसंभवैः । त इमे तत्र मन्त्रा स्युरग्नये नम आदिमः ॥ नमो हुतवहायेति नमश्चापि हुतार्चिने (षे)। कृष्णवर्त्मनेध त्रोऽयं पश्चाद वमुखाय च ॥ सप्तजिह्वाय च नमः नमो वैश्वानराय वै । अथ मन्त्रोऽयमुदितः नमो वै जातवेदसे ॥ ( ? ) यज्ञपुरुषायेति चरमो मन्त्र ईरितः । एवममिमलंकृत्य परिषिञ्चेत्ततः पुनः ॥ अदितेत्यादिभिस्तर्वैः चतुर्दिक्षु निरन्तरम् ।

परिषिच्य विधानेन होष्यामि (मी) ति वदेद्विजान् ॥

जुहुधीति च तैरुक्तस्तत्स्थालीपाक देवताः । समुद्दिश्य हुनेन्नित्यं प्रातः सौर्याहुतिर्वरा ॥ कर्तव्यत्वेन सा प्राहः श्रुतिस्साध्वी सनातनी ।

तयैकया महाहुत्या सौर्यया गृहमेधिनाम् ॥

प्रतिनित्यं सर्वभूतक्षुन्निवृत्तिसमुद्भवम् । यत्फलं जायते तादृक् फलं प्राप्नोति तत्क्षणात अशेषवतकृच्छ्रौष यज्ञदानतपोर्जितम् । फलं च तत्क्षणान्नूनं जायतेऽत्यल्पयत्नतः ॥ नित्यं प्रातर्वहन्युपास्ति तत्परस्य महात्मनः । पुण्यायां वह्निशालायां तत्कार्य करणोन्मुखाः

सर्वतीर्थानि विबुधाः ब्रह्मविष्णुशिवादयः ।

गङ्गायाः सरितश्चापि सागरास्सप्तपावकाः ॥

यज्ञप्रशंसावर्णनम्

तपांसि कृच्छ्रयज्ञाश्च निवसन्त्यतिसाध्वसात् । नित्योपासनिनस्तस्मात्तीर्थचर्यादयोऽखिलाः ॥

[[२६६]]

ये धर्मास्ते यत्नसाध्याः द्रव्यसाध्यश्च केवलाः । कर्तव्यत्वेन विहिता न भवन्त्येव ते परम् एतत्कर्मासमर्थस्य बोधिता शास्त्रजालकैः । नित्यमनि विवाहेद्ध मेतं त्यक्त्वाऽपि योजडः धर्ममन्यं हि मनुते स शू ( ? ) शस्मृतः । अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते ॥ आदित्याज्जायते वृष्टिः वृष्टेरन्नं ततः प्रजाः ।

तस्मात्तदाहुतिसमो धर्मोऽन्यो गृहमेधिनाम् ॥ नास्त्येव सुतरां लोके तस्मात्तदधिकः कथम् ।

एतादृक् कर्म सिद्धयर्थं ब्राह्मणस्य महात्मनः ॥

अन्यानि सर्वकर्मणि योग्यतापादकानि वै । सर्वाश्रमाणां गार्हस्थ्यं परमोत्कृष्टमुच्यते तन्निष्ठः प्रदरेदाशु चित्तशुद्धिमुखेन वै । श्रेयांसि संपदस्तत्र सन्तोषस्सुखमुत्तमम् ॥ समागतप्रत्यवायपरिहारोऽपि सूक्ष्मतः । प्रयासाधिक्यराहित्यं सर्वापभ्रंशसन्ततौ ॥ प्रायश्चित्तैकसौलभ्यं सर्वाश्रमनिवासिनाम् । सर्वोपकारकरणयोग्यतातस्समं न तु ॥ आश्रमान्तरमत्युञ्चमतस्तं नित्यमाश्रयेत् । तदास्तां प्रकृतेः पश्चात्कुर्यादुत्तरसेचनम् ॥ अदिते पूर्ववत्प्रोक्तान्वमंस्था इति सर्वतः । द्वितीयमन्त्रेऽनुमते तृतीये च सरस्वते ॥ चतुर्थे देवसवितः परिषेचनहेतवे । पृथकू जलं प्रगृहीयान्न त्वैवं सकृदुद्धृतम् ॥ औदास्यान्नैताग्नेयादथ नैऋतमारुतान् । पश्चान्मारुतभूतेशात्तावदैन्द्रात्तु तुर्यके ॥ होमस्य पूर्वापरयोः कार्यं स्यात्परिषेचनम् । श्रितायामाहुतौ कुर्यादुत्तमं परिषेचनम् ॥ सर्वकर्मस्वमेव कार्यं विधिवदेव वै। अग्नेत्वमिति मन्त्रेण सुम्नायेति च मन्त्रतः ॥ स नो बोधीति च ततः उपस्थानं समाचरेत् ।

स्वस्तीति च वदेत्पश्चादुपविश्याऽथ साञ्जलिः ॥

श्रद्धां मेधां यशः प्रज्ञां विद्यांबुद्धिश्रियं बलम् । आयुष्यं तेज आरोग्यं देहिमे हव्यवाहन इति मन्त्रं समुच्चार्य प्रणमेत च तं शुचिम् । नित्यमेवं सायं प्रातः वैदिको ब्राह्मणोत्तमः अग्निर्देवो द्विजातीनां सूक्ष्मं हृदि तु योगिनाम् । प्रतिमा प्रबुद्धानां सर्वत्र समदर्शनाम्

[[२७०]]

लौगाक्षिस्मृतिः

आरोग्यं भास्करादिच्छेच्छ्रियमिच्छेधुताशनात् ।

मननाद् ज्ञानमन्विच्छेत्तस्मान्मुक्ति समाश्रयेत् ॥

न कर्मणा न प्रजया न धनत्यागतोऽपिवा । तपसा केवलेनाऽपि तथा पुण्यशतादपि ॥ ज्ञानं न जायते नृणां किंतु तचित्तशुद्धितः । सा चित्तशुद्धिस्तु तथा नित्यैस्तैर (रे) बकर्मभिः नित्यानामपि सर्वेषां कर्मणां वैदिकः शुचिः ।

श्रुतिश्व तादृशः प्रोक्तः विवाहो नैव नान्यथा ॥

स विवाहः पञ्चदीनात्मको मन्त्रैकरञ्जितः । स्वशक्त्यनुगुणद्रव्यदानत्रय सदात्मकः ॥ तस्मात्तत्तुलितोकर्म विशेषो न तु देहिनाम् । औपासनस्तत्र जातो नित्योऽयं धार्य एव च ॥ मन्थ्यो भवेदनुगतः श्रोत्रियागारतोऽपि वा । आहार्यो विधिना भक्त्या उपवासोऽथवा पुनः ॥ एकस्यैव हि कालस्य सायं वा प्रातरेव वा । भार्यायाचा वा भर्तुः पतेषु सर्वतः ॥ भवेद्व्याहृतिहोमोऽपि सर्वचित्ताय सर्वदा । पाणिग्रहप्रधानाख्यहोमोऽयं यदि वै तथा ॥ मन्ध्यस्समाहृतश्चेत्तु पश्चान्मन्ध्याग्निरेव हि । सन्ध्या न मात्रे प्रभवेन्न चेच्छ्रोत्रियमन्दिरात् ॥ आहार्य एव प्रभवेत् एवं स्यान्नित्यचोदना ।

तथापि मन्थनं तूष्णीं यत्र कुत्रापि दारुके ॥

कर्तुं न शक्यते किंतु तद्विहस्यव ( प ) कात् । पूर्वमेव प्रयत्नेन सुदिने च सुलग्नके ॥

तदीयजनको भ्राता पितृव्यो मातुलादिकाः ।

ऋत्विङ्मन्त्रं शिष्यगुरू तथात्यो यश्च कश्चन ॥ रोहिण्यादिषु तारेषु जयापूर्णादिषुत्यकौ । भार्गवे गुरुवारे वा सोमे सौम्ये परे स्वके ॥

निरित्योपासनविधिवर्णनम

ग्रामात्प्राच्यामुदीच्यां वा संस्थिते कुञ्जराशने ।

शमीगर्भेऽथवा तस्य प्राच्यान्तरगता तु या ॥

[[२७१]]

शाखा तस्यां दृढं स्थूलमरणीकाष्ठमुत्तमम् । सार्थहस्तमितं छत्वा द्विधा विदलने क्षमम् शनैर्निराद्रं कृत्वेमं कुर्यात्तदरणीयम् । मधुपर्कात्पूर्वमेव पश्चात्तत्पाणिपीडने ॥ तत्काष्ठमन्थनं कृत्वा वहिमुत्पाद्य तं स्थिरम् ।

तं योजयेद्विवाहेऽस्मिन्नग्निस्थापनकर्मणि ॥

एवं यत्नेन संस्थाप्य स्वीकृताग्नेर्महात्मनः । मन्थ्य एव सदा वहिः प्रभवत्येव नान्यथा यावदाधानिनो वह्निः सर्वम्मर्तेषु कर्मसु । अन्वाहार्येक पचनो भवेदेव न चापरः ॥ नित्योपासनतः पश्चात्तत्साद्गुणैक सिद्धये । अनाज्ञातत्रयजपं कुर्यादेव तथा पुनः ॥

इदं विष्णुश्च जाप्यः स्यात्तथा व्याहृतयः पुनः ।

पश्चाच्छुचेः पोडशोपचारानपि यथाक्रमम् ॥

समर्पयामीति पृथगुक्तत्वा तस्य समर्पयेत् । सर्वमेवं च निर्वर्त्य तमिमं मन्त्रमुञ्चरेत् ॥

यस्य स्मृत्या च नामोक्त्या तपोहोमक्रियादिषु ।

न्यूनं संपूर्णतां याति सद्यो वन्दे तमच्युतम् ॥

एव तमिमुक्त्वात्र वरमेकं पुनर्जपेत् । मन्त्रहीनं क्रियाहीनं भक्तिहीनं हुताशन ॥ यद्भुतं तु मया देव परिपूर्ण तदस्तु ते । इति जप्त्वा तस्य भस्म गृह्णीयाद्धारणाय वै ॥ बृहत्सामेति मन्त्रेण रक्षास्यै तद्भवेत् त्वरा । तृतीयदिवसे पश्चान्महदाशीः क्रिया शुभा

शेषहोमः ।

शेषहोमस्तुर्यदिनापररात्रे विधीयते । गन्धर्वोद्वासनं कृत्वा चोदीवीवति युग्मतः ॥ विशेषतस्तयोः पूजां कृत्वा ते विसृजेत्परम् ।

अमीन्धनादिकं कृत्वा चक्षुरन्ते ततः किल ॥

अमीत्यादिकमन्त्रैस्तैर्जुहुयादाज्यधारया । पृथक् जयादयश्चात्र भवेयुस्तत्परं पुनः ॥ ब्रह्मोद्वासनतः पूर्वं पश्चाद्वा पश्य मन्त्रकौ । भवेतां जपकार्याय दम्पत्योरुभयोः पृथक् ॥

[[२७२]]

लौगाक्षिस्मृतिः

यथालिङ्ग तच्छिरसः भूर्भुवस्सुवरित्यतः । आज्यबिन्दुक्षेपणं च पश्चान्नाकबलिः परा त्रयस्त्रिंशत्कोटिसंख्याक देवानां समर्चनम् । गौरीपूजा शचीपूजा गजविक्रयणोत्सवः ॥ डोलोत्सव शूर्पदानं सर्वत्रतपरिग्रहः । देवतोद्वासनं पश्चाद्धरिद्रासलिलार्चनम् ॥ तदुत्सवारत्यागः कौतुकादिविमोक्षणम् । मण्डपोद्वासनंपश्चात्स्वस्तिवाचनिकक्रिया ॥

ब्राह्मणानां भोजनं च फलदानादिकं तथा ।

आशीर्वादक्रियाचान्ते विवाहोऽयं समग्रकः ॥

अनेन संपदः सर्वा सप्त तन्तव एव च । पुत्रान्पौत्रांश्च वैराग्यं ज्ञानं चात्र प्रतिष्ठितम् ॥ तज्ज्ञानसिद्धये वह्नौ क्रियानित्या श्रुतीरिताः । कर्तव्यास्युर्विशेषेणाकरणे प्रत्यवायदाः

अतो नित्या इति प्रोक्ता ब्राह्मणस्य महात्मनः ।

भार्यामा हते यस्मिन् तस्मिन्नहनि ते खलाः ॥

पाकज्ञा हविर्यज्ञाः सोमसंस्थास्तथा पराः । पयो देवताश्चापि पितरो ब्राह्मणास्तथा सर्वे मिलित्वा संभूय कृतपाणिनिपीडनम् । समागत्य दृढं कठ परिगृहणन्ति निर्भयात् ॥ सम्यगमनुष्ठानं कुरु देहिन्निति द्विज । नत्वान्त्यजामोऽय वयं वदन्त इति ताः क्रियाः तस्माद्विवाहितो विद्वान्तदादि नितरां भयात् ।

नित्यकर्मपरोभूयादन्यथा स्याहणी स्फुटम् ॥

ऋषीणां देवतानां च पितॄणामृणमुन्थितम् । जायमानं समुद्दिश्य तदपाकरणाय वै 11 वेदोक्ताध्वरकृत्यौघान् शक्त्या कुर्वन् शनैः शनैः । ऋणत्रयात्सुप्रयुक्तो भवेदेव विचक्षणः अन्यथा तदृणीभूयस्तैर्युक्तश्चेद्विचक्षणः । कृतार्थः सिद्धिमाप्नोति नचेद्गच्छेदधोगतिम्

ते सप्तपाकाः कथिताः कर्मोपासनमादिकम् । वैश्वदेवो द्वितीयः स्यात्पार्वणं स्यात्तृतीयकम् ॥ अष्टनासा तुरीयंस्यान्मासि श्राद्धं तु पञ्चमम् । षष्ठं सर्पबलिः प्रोक्तं सप्तमं शूलिपूजनम् ॥ हविर्यज्ञास्तथा प्रोक्ता अग्निहोत्रं पुरोदितम् । दशविः स्यात् द्वितीयस्तु तृतीयं तदनन्तरम् ॥

नैमित्तिकस्य नित्यकर्मणो वैशिष्ट्यकथनम्

[[२७३]]

कर्माप्रयणसंज्ञं वै चातुर्मास्यं तुरीयकम् । निरूढपशुबन्धोऽथ पञ्चमः प्रतिपादितः ॥ षष्ठः सौत्रामणिः प्रोक्तः पितृयज्ञस्तु सप्तमः ।

तथैव सोमसंस्था ज्योतिष्टोमः स आदिमः ॥

अत्यमिष्टोमसंज्ञोऽथ द्वितीयः कथितो बुधैः । उक्यश्च पोडशी पश्चादतिरात्रस्ततः परम

अप्तोऽयमो वाजपेयाः सोमसंस्थाः प्रकीर्तिताः ।

त एते निखिलाः कर्मविशेषाः नित्यसंज्ञिताः ॥ दैनंदिनाख्यकृत्यानां पश्चाद्भाविन्य एव हि । दैनन्दिनक्रियाश्चापि ता एता इति कीर्तिताः ॥ स्नानसन्ध्याजपोहोमो देवतानां च पूजनम् । आतिथ्यं वैश्वदेवात्र्यं षट्कर्माणि दिने दिने ।

दैनंदिनानि कर्माणि ब्राह्मणेन विजानता । पुण्यदेशेषु कार्याणि नापुण्येषु कदाचन ॥ पुण्यदेशे पुण्यकाले योग्यकाले विशेषतः । विधिश्रद्धासमायुक्तं कृतं कर्म विशिष्यते ॥ आचारकर्मतः श्रेष्ठं स्मार्तं कर्म ततः पुनः । श्रौत्रं कर्मधिकं श्रीमन्न तेन तुलितं कचित् अभिन्नंध्वं सर्व जनैः परदुःखाकरं नृणाम् । हितं श्रेयस्करं भूरि कर्म कार्यं मनीषिभिः ॥ सतामनुद्वेगकरं सर्वशास्त्रकसंमतम् । अहेयं सर्वबिन्दूनां यत्स्यात्कर्तव्यमेव तत् ॥ देशकालं वैदिकं च समयं स्वकुलअमम् । स्वबन्धुशिष्टहव्यं यत्कर्तव्यं न तु चेतरत् ॥ पच्छास्त्रनिन्दितं दुष्टं कुबन्धुव्रातकारितम् । सतामसंमतं कर्म त्याज्यमेव विपश्चिता ॥

सदा नैमित्तिकं कर्म नित्यात्कृत्याद्विशिष्यते ।

नैमित्तिकं

पुरा कृत्वा पश्चान्नित्यं समाचरेत् ॥

तद्यथेति कृते प्रश्ने तद्धि विशोधितम् । श्राद्धाङ्गतर्पणस्यादौ सन्ध्याया अपि पूर्वतः ॥ कर्तव्यत्वेन विबुधैः उपदिष्टं हि यत्नतः । तस्मान्नैमित्तिको धर्मो नित्येभ्यः पर ईरितः ॥ सर्वपुण्येषु देशेषु विधयो नात्र वश्शिवः । एते स्युः धर्मदेशाश्च पठिता वेदशास्त्रयोः ॥

ब्रह्मावर्तः कुरुक्षेत्रं पाञ्चालाः शूरसेनयोः ।

मात्स्यदेशा मागधेयाः प्रयागः काशिकादयः ॥

[[१८२७४]]

लौगाक्षिस्मृतिः

आर्यावर्तश्च परमः कृष्णसारनिषेवितः । यागदेश इति ख्यातः दर्भदेशश्व केवलः ॥ पशीभूमिश्च परमः पावनो देश एव च । शमीगर्भ प्रदेशश्च राजवृक्षनिषेवितः ॥ शम्यश्वत्थौदुम्बराढ्यो योज्यंखादिर पुञ्जवान् । बिल्वकाहिततिन्दूकवैकङ्कतविशेषतः ॥ देशाः पुण्यतमा ज्ञेयाः सर्वकर्मक क्षमाः । सरस्वतीदृषद्वत्योर्देवनद्योर्यदन्तरम् ॥ तं देवनिर्मितं देशं ब्रह्मावर्त प्रचक्षते । एष ब्रह्मऋषेर्देशो ब्रह्मावर्तदनन्तरम् ॥ हिमवद्विन्ध्ययोर्मध्ये यत्प्राग्विनशनादपि । आसमुद्रात्तु वै पूर्वादासमुद्रात्तु पश्चिमात् ॥ तयोरेवान्तरे पुण्य आर्यावर्त इति स्मृतः । आर्यावर्तः पुरोदेशः ऋषिदेशस्ततोऽधमः ॥ मध्यदेशस्ततो न्यून आर्यावर्तस्ततोऽधमः । विष्णुक्रान्ता मही सर्व पवित्रेयं स्वभावतः तत्र दुष्टजना यत्र स देशो निन्दितोऽखिलैः । यत्र सज्जनसन्दोहो यत्र श्रोत्रियसंहतिः

आहिताग्निप्रचारश्च स देशः पर उत्तमः ।

न सन्ति सज्जना यत्र श्रोत्रिया मन्त्रवित्तमाः ॥

कर्मण्याः कर्मकुशलाः स देशो सभ्य एव वै । त्याज्य एव भवेन्नूनं व सन्तत्र नराधमाः ॥ कर्मभ्रष्टो भवेन्नूनं परलोकाच्च हीयते । यत्र विद्यागमो नास्ति यत्र नास्ति धनागमः ॥ यत्र बन्धुजनाः सन्तः स्वाचारैकप्रवर्तकाः । न सन्ति तत्र विबुधा न तिष्ठेत्क्षणमप्यति यत्र ऋत्विग्जनाभावः वेदशास्त्रश्रुतिस्तथा । स्वाहाकारस्वधाकारवषट्काराः कदाचन ॥ वसन् तत्र कथं मूढच्युतिं जातेर्न गच्छति । देशानां पुण्यदेशत्वं महदैकनिवासतः ॥

असदैकनिवासेन कुदेशत्वं तथा स्मृतम् । अङ्गवङ्गादयो देशाः षट्पभ्वा षट्कभेदकाः ॥ कदाचित्पुण्यदेशाः स्युः महतां संनिवेशतः । कदाचित्तदभावेन स्युस्ते पापविशेषणाः ॥ चण्डालादिप्रदुष्टा ये देशाः पुण्यविशेषणाः ।

देवस्थलानि श्रीमन्ति स तान्देशाश्च पुष्कलाः ॥

देवगृहा विप्रगृहा f (?) लाभिरप वारिताः । उच्छिष्टादिप्रदुष्टाश्च जन्तुहिंसादिकुत्सिताः गव्याक्रमणता नूनं पूताः सज्जनयोग्यकाः । भवेयुरेव दिवसैः कैश्विदेकत्रिपञ्चभिः ॥ गोविप्रहत्याशतकैः दूषिता अपि वच्मिवः । देवदेशविशेषाश्च धेन्वावासनिवेशनैः ॥ पुनः शुद्धा भवन्त्येव तथामन्त्रोक्षणेन च । पापानामपि पुण्यानां शास्त्रमेकं निरूपकम्

नानाशास्त्राणांवर्णनम्

पवित्रस्यापवित्रस्य शुद्ध शुद्ध योर्द्विजन्मनाम् ।

शास्त्रज्ञानां वाक्यमात्रमेकं मुख्यं निरूपकम् ॥

[[२७५]]

शास्त्रं चतुर्दशविधमिति केचिन्मनीषिणः । अष्टादशविधं चेति पुनरुचुर्महर्षयः ॥

अङ्गानि वेदाश्चत्वारो मीमांसा न्यायविस्तरः ।

पुराणं धर्मशास्त्रं च विद्या हाताश्चतुर्दश ॥

आयुर्वेदो धनुर्वेदो गन्धर्वो वेद एव च । अर्थशास्त्रं चतुर्थं तु विद्या ह्यष्टादश स्मृताः ॥ ‘चतुर्दशानां विद्यानां धर्ममूलत्वमीरितम् । नायुर्वेदादिकस्यैतत् तस्य दृष्टेकमूलतः ॥ नास्त्येव धर्ममूलत्वं स धर्मः श्रुतिचोदितः । धर्मः स्याच्चोदनाप्रोक्तस्तदन्यस्तूपचारतः ॥

लिङ्गादि रूपा सा ज्ञेया मुक्तिदा श्रुतिचोदिता । श्रुत्यन्तर्गतलिङ्लोट् तव्यप्रत्ययसुबोधिते ॥

धर्मशब्दो मुख्यतःस्यादन्यत्र ह्युपचारतः । पुराणाद्य क्त धर्माणां नानादानादिरूपणम् सुकृतत्वं वदन्त्येते न धर्मत्वं तु वैदिकाः । धर्मत्वं किल तेषां तु गौण्या वृत्या न मुख्यतः

चतुर्भिश्च चतुर्भिश्च द्वाभ्यां पञ्चभिरेव च ।

क्रियते यस्स धर्मः स्यादतोऽन्यो नामधारकः ॥

बह्वल्पं वा स्वसूत्रोक्तं यस्य कर्मप्रचोदितम् । तस्य तावति शास्त्रार्थे कृते सर्वं कृतं भवेत् ॥ छन्दोवदेव सूत्राणि भवन्ति खलु सूरिणाम् । वेदोक्तमपि सूत्रोक्त तुलितं वैदिकोत्तमाः ॥ नाङ्गीकुर्वन्ति बाढं वै सूत्रकारस्तु तेऽखिलाः । सर्ववैदिक विज्ञानशालिनः किल वै यतः ॥ तस्मात्तदुक्तं वेदज्ञाः प्रत्यक्षश्रुतिचोदितम् । अपि त्यक्त्वैव सुदृढं सूत्रचोदितमेव वै ॥ स्वीकुर्वन्त्येव निश्शङ्क

ं सूत्रं यद्यपि केवलम् । पौरुषत्वात्कर्तृकं हि तथा स्यात्तत्तु सूत्रकम् नित्याच्छ ते न्यूनमेव नाधिकं पौरुषेतरात् । तस्मिन्वेदोपदेशेऽपि तैष्यां श्रावणकर्मणि प्रधान होमात्परतः श्रुतीनामुपदेशतः । परं कल्पोपदेशोऽपि क्रियते शास्त्रवाक्यतः ॥

तत्समत्वेन च तथा पाणिनीयस्य तत्परम् ।

ग्लोः ग्मेत्यादि ( ? ) स्मर्यादादि बोधकतत्कृतः ॥

शास्त्रस्य तत्परं भूयः पभ्वादि ग्रन्थकस्य च । मयादिसूत्रकस्यापि मीमांसायुग्मकस्य च

[[२७६]]

लौगाक्षिस्मृतिः

अथात इति तत्सूत्रद्वयस्यापि क्रमेण वै । तत्समत्वेन विहितोपदेशो वेदकर्मणि ॥ तस्मादेतानि सर्वाणि लध्यान्येव सर्वदा ।

पुराणधर्मशास्त्रादि (शास्त्राणि निखिलान्यपि ॥

न तैस्समानिति बुधाः प्रवदन्ति यतस्तु हि । नोपदिष्टानि तानि स्युः प्रतिसंवत्सरं परम् ॥ उपदिष्टानि तु पुनः यानि कर्माणि तादृशे । स्युरेवलङ्घनीयानि गुरूणि प्रतिवत्सरम् ॥

द्विवारं बहुधा वृत्या यावज्जीवं विशेषतः । तस्मात्तु धर्मशास्त्रादि प्रोक्तादि निखिलान्यपि ॥ कर्माणि करणे नित्याभ्युदयादिप्रदानि हि । त्यागे तु प्रत्यवायैकप्रदानि न भवन्ति हि ॥ तस्मात्तु दर्शिते वेदाः प्रमाणान्यखिलाः पराः ।

तद्भिन्नास्तदुपसर्जनकत्वे खलु हि कीर्तिताः ॥

आयुर्वेदादयस्तत्र चत्वारः केवलं नृणाम् । दुष्टप्रयोजकत्वेन धर्ममूला भवन्ति न ॥ आयुः परीक्षात्मकत्वात्प्रथमस्तत्र तादृशः । युद्धोपकरणत्वेन द्वितीयोऽपि तथाविधः ॥ श्रोतुः सुखाकरत्वेन तृतीयोऽपि तथा ननु । न्यायेनानेन तुल्योऽपि स्पष्ट एवार्थसाधकः ॥ सर्वं श्रौतेषु सर्वत्र स्मार्तं साधारणं भवेत् । दिक् प्राच्युदीची ग्राह्येति ह्यासीनत्वं च कर्मसु ॥ तत् त्र्यङ्गाणामनुक्तौ तु दक्षिणाङ्ग भवेत्तथा ।

कुत्सितो व महस्तस्मादक्षिणः स्यादकुत्सितः ॥

यज्ञोपवीतिना कार्य सर्व कर्मप्रदक्षिणम् । उपस्थानेषु सर्वत्र नोपदेशनमुच्यते ॥

अवस्थितिः स्यादर्येऽपि विना सायं विशेषतः । आचान्तेन प्रकर्तव्यं कर्ममात्रं विचक्षणैः ॥

अपसव्यं तु पित्र्यं स्यात्प्राचीनावीतमित्यपि । नामान्तरं हि तस्यैव सव्यं दैविकमुच्यते निवीतं मानुषं प्राहुः सव्येनैव च सर्वदा । स्थेयं द्विजेनोपवीतं विना तिष्ठेदपि क्षणम् ॥

कलेयुगधर्मानुसारं धर्माणांविधिनिषेधवर्णनम्

यज्ञोपवीताभावेऽपि वाससा वाऽजिनेन वा । स्थेयं द्विजेनातियत्नादन्यथा स्यात्तु पातकी ॥

सा मयाचारिका धर्मा जातिदेशकुलोद्भवाः

ग्रामाचाराः परिग्राह्याः ये च विद्याविरोधिनः ॥

[[२७७]]

युगधर्मी वर्षधर्मी मात्त ( )धर्मास्तथापरे । क्रियाधमी लोकधर्मी यत्र यत्र यथोचिताः ॥ परिमाया विशेषेण नातिलध्याः कदाचन । यत्कृते दशभिर्वर्षैः त्रेतायां हायनेन तु । द्वापरे तस्य मा तेन ह्यहोरात्रात्कलौयुगे । धर्मसिद्धिर्भवेन्नृणां कलिस्साधुस्ततो महान् ॥ देवरेण सुतोत्पत्तिर्वानप्रस्थपरिग्रहः । अग्निहोत्रहवण्या (विषया) लेहो लीढा परिग्रहः ॥ असवर्णासु कन्यासु विवाहास्तद्विजन्मनाम् । वृत्तस्वाध्यायसापेक्षमघसंकोचनं तथा अस्थिसच्चयनादूर्ध्वमङ्गस्पर्शनमेव च । प्रायश्चित्तविधानं च विप्राणांमरणान्तिकम् ॥ संसर्गदोषः प्रेतेषु मधुपर्के पशोर्वधः । दानहोमौ विना तूष्णीं पुत्रत्वेन परिग्रहाः ॥ शामित्रं चैव विप्राणां सोमविक्रयणं तथा । दीर्घकालत्रह्मचर्यं नरमेधाश्वमेधकौ ॥ ! देवरेण सुतोत्पत्तिः दत्तकन्यापरिग्रहः । कमण्डलोश्च स्वीकारः कलत्रस्य प्रदानकम् ॥ पुत्रकार्याीय चान्यस्य मांसेन श्राद्धकर्म यत् । ज्येष्ठांशदानं च तथा कन्यादूषणमेव च ॥ बालिकाक्षतयोन्याश्च वरेणान्येन संस्मृतिः ।

आततायी द्विजाग्रयाणां धर्मयुद्ध ेन हिंसनम् ॥

द्विजस्याप्र े तु निर्याणं शोधितस्यापि संग्रहः । महाप्रस्थानगमनगोसंज्ञाप्तिश्च गोसवे ॥ सौत्रामण्यामपि सुराग्रहणस्य च संग्रहः । अघसंकोचनं तूष्णीं द्वेषदूरादिना परम् ॥ वेरातिथिपितृभ्यश्च शुश्रूषाकरणक्रिया । दत्तौरसेतरेषां तु पुत्रत्वेन परिग्रहः ॥

अयोनौ संग्रहे वृत्ते परित्यागो गुरुस्त्रियः । षड्भक्तानशनेनापि हरणं हीनकर्मणाम् ॥ शूद्र षदासगोपाल कुलमित्रार्थसारिणाम् । भोज्यान्नं तु गृहस्थस्य तीर्थसेवा च दूरतः शिष्यस्य गुरुदारेषु गुरुवद्वृत्तिकल्पनम् । ब्राह्मणादिषु शूद्रस्य वचनादि क्रिया अपि ॥ जलानयन पाकादि कृत्येषु न्यङ्गशून्यतः । भृग्वग्निपतने चापि वर्ज्य नाहर्मनीषिणः ॥ कलौ विशेषतः सन्तः पुरा किल महात्मभिः । निवर्तितानि कर्माणि व्यवस्थापूर्वकं बुधैः

[[२७८]]

लौगाक्षिस्मृतिः

साधूनां समयश्चापि प्रमाणं वेदवद्वदेत् । श्रुतिद्वधं तु यत्रस्यान्तत्र धर्मावुभावपि । स्मृत्योर्विरोधे संप्राप्त मनुवाक्यस्यसंमतिः । यदेव तत्परं प्रोक्तं बहुस्मृतिमतं तथा ॥

आचार्यस्य विरोधे तु स्वदेशात्तु व्यवस्थितिः । त्यक्ताया व्यभिचारिण्या बन्धुभिस्तत्कलत्रकैः ॥ स्वग्रामवासिभिर्लोकैः पश्चात्कल्पान्तरात्पुनः ।

स्वीकारो युज्यते नैव त्याग एवं सदा मतः ॥

त्यागात्परं तु नारीणां पुनः स्वीकरणात्कुलम् । प्रदुष्टं प्रभवेन्नूनं तदीयं तन्महद्भयम् ॥ कृत्स्नस्य तत्कुलस्यैव जायते सार्थिकाखिला । नापि दुष्टा परित्यक्ता परसद्दोषशङ्कया ॥ तद्बन्धूनामबन्धूनां पश्चात्संग्रहणाक्षमा । प्रायेण नारी लोकेषु विधवा सधवा तथा ॥ सद्गुजङ्गदुरालापैः शङ्कितापि प्रदुष्यति । मव्यापकीर्त्या पुरुषो दुष्टसंन्यासशब्दतः ॥ अतो हीयेत स पुनः तरेन्नैव प्रवच्मि वः । अपवादद्भिया स्त्री वा पुमान्वा सततं यतन् जीवेत कीर्तिमानेव कीर्तिमान्पुण्यलोकभाक् ।

अपकीर्त्या निन्दितस्य नोर्ध्वं लोकं कथंचन ॥ यशो लभ्येत पुण्येन यशः क्रूरेण पाप्मना । अयशस्वी सर्वधर्मैः स्नानसन्ध्यादिकैः स्वकैः ॥

जपैर्होमै स्तपोभिश्च हीयते नात्र संशयः । अप्रमत्तश्च सततं विनिद्रः कालनिद्रकः ॥ नित्यं देवान्भावयंश्च प्रध्यायन्मनसा हरिम् ।

संस्मृत्य तदहः कार्यं सन्ध्योपासन मारभेत् ॥

शिरः प्रावरणं कृत्वा निवीती पृष्ठतो व्रजेत् । कर्णालम्बितसूत्रेण भूतबाधानिवृत्तये ॥

दिशोऽवलोकनं कृत्वा तृणैराच्छाद्य मेदिनीम् । विण्मूत्रावुत्सृजेन्मौनी दिवा चैव तु सन्ध्ययोः ॥

उदङ्मुखः प्रकुर्वीत रात्रौ चेद्दक्षिणामुखः । हलकृष्टे जले चित्यां वल्मीके गिरिमस्तके ॥ देवालये नदीतीरे दर्भदेशेषु वालुके । सेव्यक्षेत्रेषु सच्छाया मार्गेगोष्ठाम्बुभस्मसु ॥ अग्नौ च गच्छस्तिष्ठंश्च विष्ठामूत्रे तु नोत्सृजेत् । सर्वे निषेधा नैव स्युः प्राणबाधा भयेषुवै

बाह्यान्तरशौचयोर्निरूपणम्

[[२७६]]

काष्ठादिना त्वपानस्थममेध्धं निर्मृजेत च । यथाजलं निर्भयं च लभेत च भवेत च ॥ तथा सवं यथाशास्त्रं प्रायश्चित्तप्रपूर्वकम् । कुर्यादेव विधानेन तथा सन्ध्यादिका अपि आपत्काला कृताः पश्चाद्भवेयुर्नात्र पातकम् । कन्दमूलफलाङ्गारैः नामेध्यं निमृजेत च पाषाणलोष्ठदुष्पत्रैः क्षुद्र रर्मकपालकैः । आपत्सु निर्मृ जेद्गुह्यं पुरीपोत्सर्जनात्परम् ॥

आपत्कल्पानि सर्वाणि विपत्स्वेव भवन्ति हि ।

तान्यनापत्सु कुर्वाणो नरो गच्छेदधोगतिम् ॥ शौचयत्नः सदा कार्यः शौचमूलो द्विजः स्मृतः । शौचाचारविहीनस्य समस्तं कर्म निष्फलम् । शौचं तु द्विविधं प्रोक्तं बाह्यमाभ्यन्तरं तथा । मृजलाभ्यां स्मृतं बाह्य भावशुद्धिस्तथान्तरम् ॥ वस्त्रेणान्तरितं शिश्नं वामेनादाय पणिना । शुद्धाकारस्थिता मृत्स्ना शौचायालं समाचरेत् ॥ श्मशानवर्त्मवल्मीक द्र म ध्यान जलस्थिताम् । अन्यशौचावशिष्टां तु तुषारङ्गारयुतां त्यजेत् ॥

रोगात्यन्तापरवशः राजपीडावशोऽपि वा ।

पलायमानश्च भिया शौचं कालोचितं चरेत् ॥ अरण्यकेषु मृत्स्नाया प्रामेष्वाहरणं विधिः ।

नीतीरे शुचौ मृत्स्नां विधायाभ्युक्ष्य वारिणा ॥

दक्षपाणिपुट कुष्टे प्रथमं शोधयेन्मृदः । धात्रीसमानया यद्वा मृदामुष्ट्यर्धक्ऌमया ॥ आदाय दक्षहस्तेन वामपादौ नियुक्तया । मृज्जलोत्तरया पायुं क्षालयेत्पञ्चसंख्यया ॥ एकया क्षालयेच्छिश्नं दशभिर्वामहस्तकम् । मृत्स्नाभिः सप्तभिः हस्तौ परिमृज्य शुभैर्जलैः

एकैकया मृदा पादौ हस्तौ प्रक्षाल्य चाचमेत् ।

एका तु मृत्तिके लिङ्ग तिस्रः सव्ये करे मृदः ॥

करद्वयेमृद्वयं स्यान्मूत्रशौचे प्रकीर्तितम् । शौचमेव गृहस्थानां द्विगुणं ब्रह्मचारिणाम् ॥

[[२८०]]

लौगाक्षिस्मृतिः

त्रिगुणं तु वनस्थानां यतीनां तु चतुर्गुणम् । एवं शौचं दिवा प्रोक्तं रात्रावुक्तार्धमाचरेत् ॥ पथि पादः समादिष्टो व्याधितानां तदर्धकम् ।

स्त्रीशूद्राणां च बालानां वृद्धानामन्धकस्य च ॥

गन्धलेपक्षयकरं शौचं कुर्यान्न संख्यया । चित्तशुद्धयवधिः प्रोक्तः सर्वेषां शुद्धिरीरिता पुनरन्यो विधिः शौचे सर्वस्थानेषु मृत्तिकाः । पञ्चवारं प्रकर्तव्या गृहस्थैरेव केवलः ॥ एतद् द्वयं क्षत्रियाणां वैश्यानां तु तृतीयकम् । तच्चतुर्गुणितं शूद्रजातेरिति तथा परः ॥ आमादिचलने घोरे बहुमूत्रे च सङ्कटे । शरीरानुगुणत्वेन शौचकर्म समाचरेत् ॥ ज्वरातिसारादिकृत्ये जलैनोष्णेन तच्चरेत् । यथाशक्ति यथायोग्यं तदा सर्वं समाचरेत् भ्रमविस्मरणादौ तु मासवर्षद्विवर्षकैः । त्रिवार्षिकादिभिश्वापि सर्वसान्ध्यादिके परे सर्वलोपे च संप्राप्ते तादृशस्य तु देहिनः । तत्कर्म निखिलं सम्यक् तज्जनास्तस्य मुक्तये स्वयं कुर्युस्तमुद्दिश्य तत्परं पुनरप्यति । प्रकृतिस्वाङ्गतस्यैव दृढकायस्य तस्य हि ॥ परिषदक्षिणापूर्व चापाग्रस्नानदानकैः । शतकेन समग्रण पुनरसंस्कारपूर्वकम् ॥ धेनुदानैः शक्तिकृतैर्यावकाहारपूर्वकैः । पञ्चगव्यप्राशनेन ब्राह्मणानां प्रसादतः ॥ कथञ्चित्प्रकृतिं प्राप्त स्त्यक्तरसाध्योऽपि मुच्यते । प्रसङ्गादेतदुदितं चित्तं तत्त्यक्तकर्मणः एतच्चित्तं द्वर्षात्परं कर्तुं न शक्यते । शौचस्थानं परित्यज्य पादौ प्रक्षाल्य चाचमेत् दन्तनां घावनं पश्चात्कुर्यादित्येव तत्क्रमः । दन्तधावनतः पश्चात्प्रकृत्या वर्ष्मण पुनः ॥ कुर्यान्मूत्रपुरीषे वा स्नानस्य परतोऽपि वा । सर्वः कायानुगुण्येन विधिर्भवति देहिनाम् नोपरुद्धः क्रियाः कुर्यात्कर्ममध्येऽपि वा तथा । मूत्रबाधादिकाः प्राप्तौ तदा तत्कर्म संत्यजन् ॥ व्याहृतीनां जपं कुर्वन् इदं विष्णुं त्र्यम्बकम् ।

शक्त्या जपित्वा तत्कृत्वा पुनराचमनात्परम् ॥

तन्मन्त्रं न्यासपूर्वं वै दिग्बन्धनपुरस्सरम् । तद्व्याहृतीर्जपित्वैव पुनस्तत्कर्म चाचरेत् ॥ तदामूत्रं पुरीषं वा वस्त्रमध्यगतं यदि । तद्वत्रं संपरित्यज्य शक्तया वखान्तरं पुनः ॥

दन्तधावनविधानवर्णनम्

शुद्धं धृत्वा शुचिर्भूत्वा पुनः कर्म समारभेत् ।

यथा वा स्यान्मनः शुद्धिः पुनः स्नानादिनाऽथ वा ॥

[[२८१]]

तत्कर्म साधयेद्भूयः तावता कर्म तत्पुनः । प्रनष्टं न भवेदेव सम्यक् संपादितं भवेत् ॥

प्राङ्मुखोदङ्मुखो वापि ईशानाभिमुखोऽपि वा ।

प्रातःकाले तु कर्तव्यं शुद्धयर्थं दन्तधावनम् ॥

।

दन्तधावनतः पश्चान्मन्त्रेणानेन तत्पुनः । काष्ठं परित्यजेदद्भिः प्रक्षाल्यैव तु दूरतः ॥ आयुर्बलं यशोवर्चः प्रजाः पशुवसूनि च । ब्रह्मप्रज्ञां च मेधां च त्वं नो देहि वनस्पते ॥ मन्त्रमेतं पुनः केचित्तत्स्वीकारे वदन्त्यपि । पुराणपठितं यस्मान्न नित्यं तु कृताकृतम् ॥ सर्वत्रैवं पुराणोक्त मन्त्राणां ज्ञेयमेव तत् । अपि वेदोक्तमन्त्राश्च विनियोजकवाक्यतः ॥

कृत्येषु विनियुक्ताश्चेत् त्यागे स्युः प्रत्यवायकाः ।

न चेत्तु प्रायिका चारवर्त्मप्रोक्तिमतां तथा ॥

परित्यागे तु मन्त्राणां बाधकं नेति सूरयः ! अर्थवाद ब्राह्मणानां विध्यनुब्राह्मणस्य च मन्त्रत्वेनैव तूष्णीकं प्रवादनककर्मसु । तदनुक्तौ न किमपि बाधकं स्यात्कदाचन ॥ शिरीषार्जुनकारञ्ज चिरिबिल्वैः सखादिरैः ।

औदुम्बरैरपामागैः स कामी चेत्सदाचरेत् ॥

समच्छेदार्द्र सत्वग्भिः समपर्वनिरामयैः । अष्टाङ्गुलिसमायामैः कनिष्ठपरिणाहकैः ॥ कुर्यात्समैश्च ऋजुभिः दन्तानां शुभधावनम् । अशोकजम्बुकुटजचूतलक्षादियुक्तकैः ॥ स चम्पकैरपामार्गेः द्वादशाङ्गुलसंमितैः । दन्तशुद्धिर्मुमुक्षूणामथवर्णानुपूर्वशः ॥ ब्रह्मक्षत्रियविद्छूद्र शेषाणां दन्तधावनम् । एकैकाङ्गुलतो न्यूनं दशपर्यादिकक्रमात् ॥ धात्री शुमधवैरण्ड शैलूषोशीरसंभवैः । निम्बालिकुचसुक्षीरवृक्षैरङ्गुलिभिर्नतु ॥ दर्भ काष्ठैर्वर्णकाष्ठैः वेणुकाष्ठैश्च कीचकैः । धात्रीतिन्त्रिणिककाष्ठैः न कुर्याद्दन्तधावनम्

अर्काङ्गार व्यतीपात जन्मसंक्रान्तिपर्वसु ।

[[1]]

[[1]]

रिक्तासु प्रतिपत्षष्ठ्योः कृत्तिकायां मघासु च ॥

भरण्यांसाभेरौद्र विशाखायां व्रतेऽहनि । श्राद्धाहे ग्रहणे चैवैकादश्यां व्रती नरः ॥

[[२८२]]

लौगाक्षिस्मृतिः

न कुर्याद्दन्तकाष्ठेन ब्राह्मणो दन्तधावनम् । तृणपर्णैः सदाकुर्यादमा एकादशीं विना ॥ तयोरपि च कुर्वीत जम्बुलाम्रपर्णकैः । मृताहे तु विशेषेण न कुर्याद्दन्तधावनम् ॥ दन्तधावनतत्स्थाने पां द्वादशसंख्यया । गण्डूषकर्म कुर्वीत तेनास्यास्य शुचिर्भवेत् ॥ तर्पणात्परतः प्रातः परेऽहनि विचक्षणः । दन्तानां धावनं कुर्यान्न तत्पूर्वं कदाचन ॥ अत्रोदयं श्राद्धमात्र नान्येषां तु कथञ्चन । सकृन्महालयेऽप्येवे दन्तधावनतः परम् ॥

स्नानविधिः

स्नानं कुर्यात्ततः पश्चात्कार्याः सन्ध्यादिकाः क्रियाः । नद्यादिषु सदा स्नानं द्विवारं गृहिणां सदा ॥

त्रिवारं वनिनामुक्तं सकृत्तु ब्रह्मचारिणाम् । उत्तमंस्यान्नदीस्नानं तीर्थादिषु तथोच्यते सरःस्वपि तटाकेषु हृदेष्वपि च मध्यमम् । कूपस्नानं सदा प्रोक्तं नोत्तमं मध्यमं न तु अधमं हीति विज्ञेयं तस्मात्स्नानं नदीमुखे । प्रकर्तव्यं विशेषेण ब्राह्मणः कर्मकृन्महान् ॥ ऋणप्रदाता वैद्यश्च श्रोत्रियः सजलानदी । यत्र नास्ति चतुष्टय्यं न तत्र दिवसं वसेत् ॥ नदीतीरनिवासोऽयं ब्राह्मणानां धनं महत् । परमं कथितं सद्भिः स्वर्गद्वारकरः परः ॥ ब्रह्महत्यादि पापानि नानारूपाणि यानि वै ।

नदीस्नानेन नश्यन्ति नित्यं स्नातुर्महात्मनः ॥

तस्मात्समाश्रयेद्वियन्नदीतीरं सुदुर्लभम् । देवानामपि सेन्द्राणां सर्वपापनिवृत्तये ॥ तीर्थकोटिसहस्राणि हृदकूप सरांस्यपि । नदीमज्जनमात्रस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ कनिष्ठदेशिन्यङ्गुष्ठमूलान्य’ करस्य च । प्रजापतिपितृब्रह्मदेवतीर्थान्यनुक्रमात् ॥ प्रभूतैधोदके प्रामे निवासो ह्यथवा भवेत् । महात्मनो ब्राह्मणस्य वदन्त्येवं महर्षयः ॥ गृहस्थो यदि शक्तः स्यादजस्त्र स्नानकृद्भवेत् । द्विवारमेव विधिना सकृद्वाऽथ न चेत्पुनः ॥ सकृद्वाऽपि सकृत्कुर्युः मध्याह्न प्रातरेव वा । प्रातः संक्षेपतः स्नानहोमार्थं तु विधीयते ॥

मध्याह्न कर्मबाहुल्यात्संम्यक् स्नानं विधीयते ।

सन्ध्याहोमः प्रातर्नित्यं मध्याह्न े देवपूजनात् ॥

स्नानविधिवर्णनम्

[[२८३]]

ब्रह्मयज्ञाद्वैश्वदेवादातिध्यात्कर्म गौरवात् । मध्याह्न स्नानमधिकं प्रवदन्ति मनीषिणः

तथैव भूयो वक्ष्यामि प्रातः स्नानं यथाविधि ।

( … ) भ्योहोभ्यो गोभ्यश्च त्रिविधेभ्यश्च बाडबः ॥

अष्टभ्यश्चापि सप्तभ्यो मुच्यते नात्र संशयः । प्रातस्नानेन सदृशं नास्ति कर्म पवित्रकम् प्रातः स्नानं ततः प्रोक्तं सर्वकर्मोत्तमोत्तमम् । प्राणानायम्य विधिना सर्वकर्मसु देहभृत् इदं करिष्य इत्येवं कुर्यात्संकल्पमग्रतः । ओं भूरिति प्राणायामजपः कार्यो मनीषिभिः ॥ आदौ सर्वेषु कार्येषु जामितारहितः शुचिः ।

तिथिवारादिकानुक्ता (न्) निर्दिशेत्कर्मजं ततः ॥

स्नान सन्ध्यात्रये होमे ब्रह्मयज्ञे विशेषतः । वैश्वदेवेन विधिना साङ्ग संकल्पमाचरेत् ॥

नित्यं नैमित्तिकं काम्यं क्रियाङ्ग मलकर्षणम् ।

क्रियास्नानं तथा पष्ठं षोढा स्नानं प्रकीर्तितम् ॥ अशक्तस्तु सकृद्वापि शिरः स्नानं विनापि वा । शीतोदकं विना भूयः स्नानमाकरकं तु वा ॥ कटिस्नानं जानुपादस्नानं वा सर्वथा पुनः । उष्णेन वा कीलालेन तद्विना मन्त्रतोऽपि वा ॥

भस्मना रजसा वापि स्नानं कार्यं मनीषिभिः ।

सर्व शक्त्यानुगुण्येन शक्तिमुङ्खनाचरेत् ॥

सर्वेषामपि शास्त्राणामिदमेव मनो महत् । ( स्नान) मुल्लङ्घय तूष्णीकं यो मूढो रोगयुग्जडः ‘स्नानादिकं प्रकुरुते कर्मभ्यो हीयते हि सः । शक्तौ सत्यामुक्तकाले सूर्यस्योदयनादति ॥ तन्मुहूर्तद्वयात्पूर्वं स्नानं कुर्यादतन्द्रितः । तत्राशक्तस्य सूर्यस्योदयकालेऽथवा ततः ॥ कण्ठस्नानादिकं कुर्यादुष्णेन सलिलेन वा ।

आर्द्रवस्त्रेण वा कार्यं निमृजेताथवा न चेत् ॥

धारणं शुद्धवस्त्रस्य वस्त्रत्यागपूर्वकम् । भस्मनाङ्ग’ ससंस्पृश्य मन्त्रप्रोक्षणपूर्वकम् ॥ सर्व कायानुगुण्येन स्वहितं स्नानमाचरेत् । सर्वेषामपि वर्णानामशकौ चोदकं विना२८४

लौगाक्षिस्मृतिः

स्नानं कार्यमुपायेन छायास्नानं तु वा चरेत् । अशक्तिर्यावदेव स्यात्तावदेवं समाचरेत् प्रातर्मध्याह्नयोः स्नानं नित्यस्नानं प्रकीर्तितम् । उच्छिष्ठानुपघातेषु अस्पर्शस्पर्शनेऽपि च ग्रहसंक्रमणादौ च स्नानं नैमित्तिकं स्मृतम् । पुण्यमाखादिकस्नानं काम्यं दैवज्ञभाषितम् इष्टापूर्तक्रियायां तु यज्ञाङ्ग स्नानमुच्यते । मलापकर्षणं यत्तत् स्नानमभ्यङ्गपूर्वकम् ॥ स्नानमेवं पुनस्तीर्थक्रियास्नानं तदुच्यते । स्नानमष्टविधं भूयो वारुणाग्नेयमारुतात् ॥

माहेन्द्रात्पार्थिवान्मन्त्राद्गौरवान्मानसात्तथा ।

वारुणं तद्विधा प्रोक्तं समन्त्रकममन्त्रकम् ॥

समन्त्रकं द्विजातीनां स्त्रीशूद्राणाममन्त्रकम् । नदीसरिद्द वखातगर्तप्रस्रवणेषु च ॥ सरस्सु वा कृत्रिमेषु पुण्यतीर्थेषु वा तथा । वापीकूपतटाकेषु परकीयेषु वारिषु ॥ पल्वलेऽल्पजले स्नानं भवेद्वारुणमुत्तमम् । तदेकेनालिके स्नानं पुष्करिण्यां तु मध्यमम् ॥ कूपे वाप्युदपाने वा ह्यधमं मन्दिरे तथा । राजकार्य प्रतिष्ठस्य सद्दर्शनत एव वै ॥ कार्यबाधकलनस्य न निन्द्य’ गृहमज्जनम् । राज्ञोराजसमानस्य धुरिणस्याधिशासने ॥ तत्साम्राज्याभिषिक्तस्य गृहस्नानं न दुष्यति । नृपशत्रुमहाभीत्या ऋणदानातिपीडनैः अज्ञातवासनश्चापि गृहस्नानं प्रशस्यते । अवगाह्य शिरस्कं यत्तदाद्यं’ काण्ड (ण्ठ) मप्यथ नाभिस्नानं कटिस्नानं द्वितीयमिति तज्जगुः । आद्रेणवाससाऽङ्गानामभिमर्शनमित्यपि ॥

तृतीयं कथितं पश्चादुष्णाम्भः सिक्तवस्त्रतः । निष्पीताद्गात्रमात्राभिमर्शः स्यात्तु तृतीयकः ॥

स्नानमेकं बहुविधं कथितं ब्रह्मवादिभिः । कल्पाम्भसि शिरोमज्जेन्नावगाहेत्समुद्रके ॥

स्त्रोतसोऽभिमुखंस्ना (या) न्मार्जनं चाघमर्षणम् ।

अन्यत्रार्कमुखो रात्रौ प्राङ्मुखोदङ्मुखोऽपि वा ॥

सन्ध्यामुखस्तु सन्ध्यान्ते तथैवाद्य तयामयोः ।

तिष्ठन्नेव सदास्नायाज्जानुमानात्परे जले ॥

अधश्चेदुपविश्यैव गृहे चैवोपविश्य च । गुल्फदध्रजले कूपे महागाधजले तथा ॥

सन्ध्याविधिवर्णनम्

सम्यगञ्जलिना स्नायादल्पपात्रेण वा द्विजः ।

पीठेष्वेव गृहे स्नायात्पाषाणेऽप्यथवा तथा ॥

[[२८५]]

इष्टकासून ते देशे पल्वलेन तु सर्वदा । मृत्तिकामन्त्रविधिना स्नानं मध्याह्न ईरितम् ॥

जीर्णाङ्गा निखिलालोका नित्यशीतासहिष्णवः ।

निवात आतपे नित्यं स्नानं कुर्युः समुन्मुखाः ॥

…

न भुक्त्वाऽलङ्कृतो रोगी स्नानं कुर्यात्कदाचन । अभ्यङ्गस्नानपरतः वङ्गत्वाप्सु (नि) मज्जनम् कुर्यादेव कदाचिद्वा तथाकृच्छुभभाङ्मतः । गृहे स्नाने ( ) वितैः शीतलैवृथा स्नानं कुर्यात्पुनः किं तु सुखोष्णेनैव पाथसा । सत्यामृष्टौ वृद्धिकामो तत्स्नायीत जलैगृ है यदि स्त्रायात्कुबुद्धिस्तु फलंतन्नैहिकादिकम् । कार्यं विना सुखत्यागी पशुरेव न संशयः वृथा सुखार्थी पापीयान् भवत्येव न संशयः । वृथा सुखं च तज्ज्ञेयं साध्यानिद्रादिकं स्मृतम् ॥

सन्ध्याविधिः

सन्ध्याकाले सनिद्रो यः अभिनिर्मुक्त ईरितः । अतिपाप्यग्रगण्योऽयं तन्मुखं नावलोकयेत् ॥ अलक्ष्मीस्तन्मुखे नित्या ज्येष्ठा घोरा तथा पराः । दुश्रियो निवसन्त्येव हत्या ब्राह्मयादिकाः खराः ॥

ब्राह्मणः सर्वयत्नेन सायं प्रातः समाहितः । सन्ध्यामात्रपरो भूयात्तावन्मात्रात्तरिष्यति ब्राह्मण्यं ब्राह्मणानां तत्सन्ध्ययैव न चान्यया । क्रियया प्रभवेन्नूनं प्रवदामि पुनः पुनः ॥ अनागतां तु ये पूर्वामनतीतां तु पश्चिमाम् ।

सन्ध्यां नोपासते ये तु कथं ते ब्राह्मणाः स्मृताः ॥ अशुद्धो वा विशुद्धो वा सपवित्रापवित्रकः ।

सन्ध्यां तीर्थे हृदे वापि भाजने मृण्मयेऽपि वा ॥

औदुम्बरे वा सौवर्णे राजते दारुसंभवे । यत्र कुत्रापि वा नित्यं येनकेनाप्युपायतः । गृहीत्वा वामहस्तेन सन्ध्योपास्तिं समाचरेत् । पात्राद्यसंभवे चैव वामहस्तस्थितैर्जलैः ॥

[[२८६]]

लौगाक्षिस्मृतिः

सुखेन मार्जनं कुर्यात्कर कादौ न धारया । कराभ्यां तु कुशान्धृत्वा प्राक्कूलेषु कुशेषु च ॥

प्राङ्मुखोदङ्मुखो वापि सन्ध्योपास्ति समाचरेत् । तिथिवारादिकानुक्त्वाऽनुक्त्वा वा शुद्धचेतसा ॥

परमेश्वरतुष्ट्यर्थमुपासिष्ये क्रियामहम् । सन्ध्याख्यामित्युदीर्येव देवतीर्थात्कुशाग्रतः ॥ आपोहिष्ठेति तिसृभि मर्जयेन्मूनि शुद्धये ।

ता एव तिस्रः परमा यजुष्ठेन क्रियासु चेत् ॥

नवप्रणवसंयोगात्प्रतिपादादिषु क्रमात् । संवत्सरकृतं पापं तत्क्षणादेव नश्यति ॥ नवप्रणव योगेन क्षिपन्वारि पदे पदे । विप्रुषोष्टौ क्षिपेदूर्ध्व मधो यस्य क्षयाय च ॥ धाराच्युतेन तोयेन सन्ध्योपास्तिर्विगर्हिता ।

तामेतां गर्हितां सन्ध्यां महात्मानो महर्षयः ॥

पितरो न प्रशंसन्ति न प्रशंसन्ति देवताः । मन्त्रपूतं जलं यत्तदापोहिष्ठादिमन्त्रितम् ॥ पतत्यशुचिदेहे तु सद्यःपूतो भवेद्ध्वम् । सन्ध्यात्रयेऽपि कर्तव्यमापोहिष्ठादिमार्जनम् सुक्त रब्देवतैरन्यैः कुशाग्र देवतीर्थतः । प्रोक्षणानन्तरं सान्ध्ये तन्मन्त्रैर्याजुषैः परैः ॥ सायममिव मेत्युक्त्वा प्रातः सूर्येत्यपः पिबेत् ।

आपः पुनन्तु मध्याह्न ततोऽप्यद्भिर्द्विराचमेत् ॥

गालवोऽत्र क्रमं प्राह मन्त्राणां मार्जनस्य वै । आपोहिष्ठेति नवकं दधिक्रावाद्वयं ततः ॥ तदेवनवकंभूयः चतस्रश्च हिरण्यकाः । एतत्क्रमेण तत्कुर्यान्मार्जनं त्रिषु कर्मसु ॥

मार्जयित्वा विधानेन गायत्र्या द्विपदाख्यया । हस्तेनोदकमादाय क्षिपेद्भूमावधोमुखम् ॥

बहिर्जले नित्यमेव पादमेकं जलेक्षिपेत् । पुनस्तथा परं पादं भूमौ संस्थापयन्ततः ॥ हस्तेनोदकमादाय तदाचमनकादिकाः । क्रियास्सर्वश्व कर्तव्याः अर्घ्यदानादयो जले ॥ निवर्त्यस्तिष्ठतास्तत्र तस्मान्नीरात्पुनस्तदा । समुद्धरणमेव स्यात्तश्च हस्तेन नान्यतः ॥ बहिर्जलेनोद्धरिण्या न गृह्णीयाज्जलं बुधः । सर्वकार्येषु तत्किंतु हस्तेनैव समुद्धरेत् ॥ यदिमन्दिर सन्ध्यास्यात्तदाचमनकादिकाः । द्विमुख्योदकतश्चेत्तु तत्पानोद्धरणादिषु पृथक् पृथक् च कथितमतिरात्रफलं शिवम् । द्विमुखीगतपानीयं गोकर्णेन यतन्यदि ।

सन्ध्याप्रकरणे अर्ध्यादिविधानवर्णनम्

[[२८७]]

स्वीकृत्याचमनादीनि कर्माणि कुरुते पुनः । अप्तोऽयामसहस्रस्य फलं प्राप्नोति पुष्कलम् द्विमुखीगतपानीये गङ्गायाः सरितोऽखिलाः ।

पुष्करादीनि तीर्थानि कृच्छ्राणि च तपांस्यपि ॥ साङ्गावेदाच शास्त्राणि ब्रह्मविष्णुशिवादयः । सर्वास्तीर्थाभिमानिन्यो देवता सागरा अपि ॥

महर्षयो महात्मानः एतदुद्धरणाय वै । सदावासं प्रकुर्वन्ति नित्यायत्तत्समुत्सुकाः ॥ स्मात्तु ब्राह्मणोनित्यं द्विमुख्युदकपात्रगः । नित्यकर्मकरोभूयात्तावन्मात्रेण केवलम् ॥ नित्यकर्माननुष्ठानान्निषिद्धकरणादपि । यत्पापं जायतेनृणां तत्सर्व वै विनश्यति ॥ रहस्यमेतत्परममज्ञेयं ज्ञानिनामपि । रहस्यबोधितं साक्षाद् देवदेवेन शंभुना ॥ जगन्मात्रे पृष्टवत्यै शिवं पतितपावकम् । तीर्थानामुत्तरं तीर्थं सुलभं सर्वदेहिनाम् ॥ अशेषपापौघहरमज्ञानोन्मूलक तथा । तादृग्जलेन कर्माणि विशेषज्ञो विचक्षणः ॥ प्रकुर्वन् स्यात्कृतार्थोऽयं तरत्यज्ञानजं तमः । तर्पिताः पितरस्तादृग्जलेन यदि वा सकृत् । प्रयाश्राद्धजमानन्दं प्राप्नुवन्त्येव तत्क्षणात् । प्रोक्षावशिष्टमुदकं कृत्वा रक्षां ततोदरे ॥ नासासमीपमानीय द्रुपदामित्युचं जपेत् । पूरकेणोर्ध्वमादिष्टो धारयेदिन्दुमडले । कुम्भकेनाथसर्वाङ्गव्यापकं पापसञ्चयम् । रेचकेन समानीय पाणौ संस्थाप्य दक्षिणे ॥ तत्पापं तु क्षिपेद्भूमौ चोरवन्नीचहस्ततः । तावन्मात्रेण निखिलं पापमाजन्मसञ्चितम् लयमेति क्षणेनैव सत्यमेतत्प्रचोदितम् । द्वौ हस्तौ युग्मतः कृत्वा पूरयित्वोदकाञ्जलिम् गोशृङ्गमात्रमुद्धृत्य जलं मध्ये जलं क्षिपेत् ।

दिवाकरस्य तुष्ट्यर्थं प्राङ्मुखोऽसौ पवित्रधृत् ॥ उपवीती विधानेन मध्याह्न चोत्तरामुखः ।

सूर्यायैव तु गायत्र्या सावित्र्या चैव सन्ध्ययोः ॥ प्रातर्मध्याह्नयोस्तिष्ठन् सायमासीन एव वा ।

असावादित्यो ब्रह्म तिकृत्वाऽऽत्मानं प्रदक्षिणम् ॥

दैत्यहिंसानिवृत्यर्थमुपविश्य द्विराचमेत् । मन्देहानां वधार्थाय प्रक्षिपेदुदकाञ्जलिम् ॥

[[૨૮૮]]

लौगाक्षिस्मृतिः

गायत्रीमन्त्रितं पूतं त्रिवारं तु तुरीयकम् । प्रायश्चित्तार्थमित्युक्तं पश्चादाचमनेन वै ॥

सा दैत्यपीडा नष्टा स्यान्नित्यमेव सदीरितम् ।

एवं ज्ञात्वा द्विजो नित्यमर्घ्यदानं यतश्चरेत् ॥

रक्षः पीडानिवृत्तिः स्यात्सूर्यस्यार्ध्यत्रयेण यत् । जायते तेन तस्यार्घ्य अर्चनारूप उच्यते

असावादित्यो ब्रह्म ेति यद्ध्यानं क्रियतेऽन्वहम् । तदेव सान्ध्यमित्युक्तं कर्म ब्राह्मण्यमूलकम् ॥

तद्गायत्र्या विसृष्टायाः सिद्धयर्थं पुनरेव वै । प्रातिलोम्येन तां देवीं समाकर्षणमाचरेत् ॥

॥

तन्मन्त्रमेव सततं वदन्ति ब्राह्मणोत्तमाः । यादचो प्रनयोयोधि हि मधीत्वस्यवदेर्गोभ

यंणिरेर्वतु वित्सत गायत्री जपकाले तु ब्रह्मयज्ञादिकेऽपि च । संहितोक्तिप्रकारेण वैदिकोक्तिर्निगद्यते ॥

गायत्रीप्रथमामन्ते णकारस्य प्रधानतः । मकारस्यहि संयोगः तस्मात्सोऽयं तु वर्णकः

संयुक्तनामको ज्ञेयः एक एवेति वेदहन् ।

तत्राद्यपादो गायत्र्याः कृत्वा भिन्नं तु नोश्चरेत ॥ अभिन्नपादा गायत्री दृढाबलवती सदा ।

प्रवरा सा विशिष्टा स्यादिति वेदविदां मतम् ॥

पुनः केचन गायत्रीं वर्णयन्ति महर्षयः । प्रविभक्तपदामैव जपेयुरिति सान्ध्यके ॥ . भृगुराहात्र सर्वज्ञो गायत्रीं वेदमातरम् । पादत्रयेणैवसम्यग्विश्वामित्रोऽपि जैमिनिः ॥

ऊचतुश्च महात्मानौ गायत्रीजपतत्परौ ।

अच्छिन्नपादां गायत्री जपं कुर्वन्ति ये द्विजाः ॥ अधोलोकान् हि गच्छन्ति कल्पकोटिशतैरपि ।

छिन्नपादा तु गायत्री ब्रह्महत्यादिनाशिनी ॥

अच्छिन्नपादा गायत्री ब्रह्महत्यां प्रयच्छति । तस्मात्पादत्रयं भित्वा जपयज्ञं समाचरेत् इत्येवं भगवानाहकाश्यपो वेदवित्तमः । सकण्यश्च तथैवाह गायत्री जपलक्षणे ॥

गायत्री प्रशस्तिवर्णनम्

[[२८६]]

त्रिसन्ध्यासु जपेद्द वीं विच्छिद्य व पदत्रयम् । अविच्छिन्नं जपेद्यस्तु रौरवं नरकं व्रजेत् ब्रह्मयज्ञे तु सततं निखिलं तन्मतं परम् । अङ्गीकृत्य श्रुतिः प्राह पच्छोऽर्घर्चश एव वै ॥

पश्चात्सर्वाश्च सूत्रोक्तमतं चापि प्रगृह्य सा ।

सावित्रीं तां त्रिरन्वाह पच्छोऽर्घचंश अनवानम् (?) ॥

इत्येवं किलतस्यां तु जपकालेऽन्वहं द्विजाः । यथेच्छतो जपेयुर्वै शास्त्राणां तु समत्वतः ॥ तुर्य पादस्तथा गायत्र्या श्रुतिचोदितः । परोरजसे सावदोमित्येवं पापवारकः ॥ मूलश्रुत्या तथा सृष्टः शिव च गोसरहकः ( ? ) । इत्येवं विधया ज्ञातो गायत्रीमातृवर्णने तन्मातरश्च ता ज्ञेयाः पृथक्त्वेनाष्ट ईरिताः । पथिमतदिति मुखं वा न्यं हि तदनन्तरम् ॥

रोयोगों सा द्वितीया स्यादयो देवी तृतीयकम् । जनवच्च चतुर्थं स्यादस्य प्रसेति पञ्चकम् ॥ रेरेधीचो सातु षष्ठं स्यान्निमिदवेति सप्तमम् । यं वा याोष्टमंस्यान्मातृवाक्यक्रमो ह्ययम् ॥ एतेषां मातृवाक्यानां जपमात्रेण सन्ततम् ।

सिद्धिर्भवेत्तु गायत्र्याः कालात्तस्य च सान्ध्ययोः ॥

यत्पापं तस्य नश्येत्तु तदिदं गुह्यमीरितम् । कुशबृस्यां समासीनः कुशपाणिर्जितेन्द्रियः ॥ गायत्रीं तु जपेद्विद्वान् प्राणायामत्रयान्विताम् । पादयोश्च तथा जान्वोः जङ्घयोर्जठरेऽपि च ॥

कण्ठे मुखे तथा मूर्ध्नि क्रमेण व्याहृतीर्न्यसेत् । भूरङ्गुष्ठद्वये न्यस्य भुवस्तर्जनिकाद्वये ॥

ज्येष्ठाङ्गुलीद्वये धीमान् स्वः पदं विनियोजयेत् ।

भूः पदं हृदि विन्यस्य भुवः शिरसि विन्यसेत् ॥ शिखायां हृदि विन्यस्य स्वः पदं कवचे न्यसेत् ।

अक्ष्णोर्भर्गपदं न्यस्य भ्रकुटीषु धियः पदम् ॥

प्रकारान्तरविन्यासः प्रोच्यते पुनरप्ययम् । हृदितत्सवितुर्व्यस्य न्यसेत्कण्ठे वरेण्यकम् भर्गो देवस्य होत्येतन्न्य सन्मध्यमयोरथ । धीमानामिकामध्ये धियः कानिष्ठिके न्यसेत्

[[१६]]

[[२६०]]

लौगाक्षिस्मृतिः

प्रचोदयादिति ततः करतलादौ तु विन्यसेत् । तत्सेति च पुनः पश्चाद्धृदये वै सुविन्यसेत् ॥ वरेण्यं शिरसि स्वाहा भर्गो देवस्य तत्परम् ।

शिखायै वौपडित्युक्त्वा धीमहीति ततः पुनः ॥

कवचाय हि हुं न्यस्य धियोयोन इतीव वै । नेत्रत्रयाय वौषट् च प्रचोदयत एव वै ॥ अत्रायफडितिप्रोक्त्वा कुर्यादिग्बन्धनं ततः । व्याहृतीभिस्त्वथोङ्कारमात्रेणात्र ततः पुनः तद्ध्यानं कथितं सद्भिर्बहुधा तत्प्रकीर्तितम् ।

अन्यन्यासं पुनर्वच्मि वसिष्ठेनोक्तमुत्तमम ॥

तत्पदं विन्यसेत्पादयुग्माङ्गुष्ठद्वयेऽपि च । सकारं गुल्फदेशे तु विकारं जङ्घयोर्न्यसेत् ॥ तुकारं विद्धि जान्वोस्तु वकारं चोरुदेशतः । रेकारं विन्यसेद्गुह्यं णिकारं वृषणे न्यसेत् कटिदेशे यकारं स्याद्भकारं नाभिमण्डले । गोकारं जठरे यो ( ज्य) देकारं स्तनयोर्न्यसेत् वकारं न्यस्य हृदये स्कारं कट एव तु । धीकारमास्ये विन्यस्य मकारं तालुमध्यतः ॥

हिकारं नासिकाग्रे तु धिकारं तं च नेत्रयोः ।

वोर्मध्ये तु योकारं योकारं तु ललाटके ॥

पूर्वानने तु नः कारं प्रकारं दक्षिणानने । उत्तरास्ये तु चोकारं दकारं पश्चिमानने ॥ विन्यसेन्मूर्ध्नियात्कारं सर्वत्र्यापिनमीश्वरम् । तद्गायत्रीस्वरूपेण परं वन्यं सनातनम् भावयित्वा वर्णरूपमुक्तरीत्या जगत्पतिम् । कृत्वाचैतद्विधिं न्यासमशेषं पापनाशनम् पश्चात्समाचरेन्न्यासं वर्णरूपसमन्वितम् । तत्पदं चम्पकाभासं ब्रह्मविष्णुशिवात्मकम् शान्तं सनातनं रुद्र ध्यायेत्संस्थानसिद्धये । सकारं चिन्तयेच्छयाममतसीपुष्पसन्निभम् पद्ममध्यस्थितं सौम्यमुपपातकनाशनम् । विकारं कपिलं चिन्त्यं कपिलासनसंस्थितम् ॥ ध्यायेत्सौम्यं द्विजश्रेष्ठः महापातकनाशनम् । तुकारश्चिन्तयेत्प्राज्ञः इन्द्रनीलसमप्रभम् ॥ निर्दहेत् सर्वदुःखं तु ग्रहरोगसमुद्भवम् । वकारं दीप्तवह्नया भ्रूणहत्याविनाशनम् ॥ तुकारं स्फटिकप्रख्यमगम्यागमदोषहम् । णिकारं वैद्य तप्रख्यमभक्ष्याभक्ष्यदोषहम् ॥ यकारं तारकावणं ध्यायेद्ब्रह्मनाशनम् । भकारं तु महाकृष्णं पूर्षहत्याविनाशनम् ॥

गायत्री जपारम्भकाले चतुर्विंशतिमुद्रावर्णनम्

[[२६४]]

गोकारं स्वर्णरूपं स्यात् स्तेयदोषहरं परम् । देकाररजतप्रख्यमपेयवृजिनापहम् ॥ वकारं मणिवर्णाभमपातयादि पापहम् । स्यकारं पिङ्गवर्णं स्याद्विश्वासद्रोहि पापहम धिकारं मरकताकारं पैशुन्याद्यवहं विदुः । मकारं स्फटिकप्रख्यं गुरुतल्पाघनाशनम् ॥ हिकारं गारुत्मताकारं तत्सङ्गादि महाघहम् ।

धिकारश्चि(ञ्चिन्तयेच्छुक्लं अत्रहत्यादिदोपहम् ॥

योकारो ममरूपोऽयं भार्याहरणदोपहम् । द्वितीयं चैव योकारं रुक्माभं पापनाशनम् नः कारं सूर्यसंकाशं चिन्तयेत्क्रौर्यपापहम् । प्रकारं निलवर्णाभं शिवसायुज्यदायकम् ॥ चोकारं तु सुवर्णाभं विष्णु सायुज्यदायकम् । सितवर्ण दकारं तु ब्रह्मसायुज्यदायकम् ॥ यात्कार मुशिरः प्रोक्तश्चतुर्वदनसप्रभः । प्रत्यक्षफलदो ब्रह्मविष्णुरुद्रस्वरूपकः ॥ आग्नेयं प्रथमं तत्र द्वितीयं वायुदैवतम् । तृतीयं सूर्यदैवत्यं चतुर्थ वैद्य तं तथा ॥ पञ्चमं यमदैवत्यं पष्ठं वारुणमुच्यते । वार्हस्पत्यं सप्रमं तु पार्जन्यं त्वष्टमं विदुः ॥ कौबेरं नवमं विद्याद्वैधं दशममुच्यते । एकादशं तु रौद्र स्यादादित्यं द्वादशं भवेत् ॥ ‘त्रयोदशं वैश्वदेवं साध्यं तच्च चतुर्दशम् । धौमं पञ्चदशं ज्ञेयं पोडशं भानुदैविकम् ॥ प्राजापत्यं सप्तदर्श गारुडं तदनन्तरम् । एकोनविंशं विज्ञेयं कौमारं चिन्तितार्थदम् ॥ आश्विनं चैकविंशत्यं प्राजापत्यं च विंशकम् । सर्वदैवतकंचेति चैकविंशकमक्षरम् ॥ द्विरूपं तस्य विज्ञेयं महा ‘रुयकं पुनः। रौद्र द्वाविंशकं प्रोक्तं ब्राह्म चैव ततः परम् वैष्णवं चतुर्विंशं तु चैवमक्षरदेवताः । जपकाले तु संस्मृत्य तासां सायुज्यगो भवेत् ॥ अथासां दर्शयन्मुद्राः सुमुखं संपुढं तथा । ततो विततविस्तीर्णी (ण) द्विमुखत्रिमुखे ततः चतुर्मुखं पञ्चमुखं पण्मुखाधोमुखं पुनः । व्यापकाञ्जलिकं चैव शकटं तदनन्तरम् ॥ ग्रथितं यमपाशं च ततः स्यात्सन्मुखोन्मुखम् । विलम्बिमुष्टिकानामि मत्स्यकूर्मवराहकाः ॥ सिंहाक्रान्तं महाक्रान्तं ततो मुद्गरपल्लवौ ।

चतुर्विंशति मुद्रास्ताः कथिताश्च यथाक्रमम् ॥

अज्ञानादर्शयन्मुद्रा महाजनसमागमे । महापापमवाप्नोति तन्मन्त्राचा (?) पि हीयते ॥

[[२६२]]

लौगाक्षिस्मृतिः

क्षुभ्यन्ति देवतास्तस्य पितरो विलपन्त्युत । तस्मान्निदर्शयेन्मुद्रा यस्य कस्यापि देहिनः भक्ताय वैदिकायैव (त) तः शुद्धस्य देहिनः । भक्तस्यैव वदेत्प्रीत्या नाभक्ताय कदाचन ॥

कुर्यादाद्यन्तयोर्देव्या जपस्य ध्यानमुत्तमम् ।

तद्ध्यानं च प्रवक्ष्यामि तेषामेकं श्रुतीरितम् ॥ मुक्ताविद्रुमहेमनीलधवच्छायैर्मुखैस्ती (स्य)क्षणैः । युक्ताविन्दुनिबद्धरत्नमकुटां तत्वार्थवर्णात्मिकाम् ॥

गायत्रीं वरदाभयाङ्कुशकशाः शुभ्र कपालं गुणं । शङ्खचक्रमथारविन्दयुगलं हस्तैर्वहन्तीं भजे ॥

इति ध्यात्वा सुखासीनो जपं कुर्यात् त्रिकर्मसु । हस्तेनावर्तयेद्द वीमक्षसूत्रैरथापि वा ॥ प्राङ्मुखोदङ्मुखो वापि जपमात्रविचक्षणः । सूर्यस्याभिमुखः प्रातः गुरुदेवामिदिङ्मुखः ॥

न्या (ना) साग्रन्यस्तमौनी गायत्रीजपमाचरेत् । त्रिविधो जपयज्ञः स्यान्मानसोपांशुवाचकः ॥

मानसो मनसः कार्यो मन्त्रवाक्यार्थचिन्तया । उपांशुरोष्टसंस्पर्शमात्रस्य श्रुतिगोचरः ॥ उच्चैर्भाषा जपः कार्यः परश्रवणगोचरः । मुक्तिदो मानसो ज्ञेयोपांशुः सर्वत्र सिद्धिदः ॥

क्षुद्रकर्मणि भाष्यः स्यादित्युक्तः त्रिविधो जपः ।

प्रातरुत्थाय पाणिभ्यां हस्ताभ्यां दिनमध्यमे ॥ अधोमुखाभ्यां पाणिभ्यां सायं संलक्षितो जपेत् । तिष्ठन्नेव जपेद्द वीं प्रातरासूर्यदर्शनात् ॥ मध्याह्न तु जपेद्देवी मासीनस्तिष्ठतोऽपि वा । कुशबृस्यां समासीनः सायं नक्षत्रदर्शनात् ॥ प्राङ्मुखस्तु जपेत्प्रातः मध्याह्न े प्रागुदङ्मुखः ।

प्रत्यङ्मुखस्तु सायाह्न देवे वा गुरुसंनिधौ ।

तन्मुखस्तु जपं कुर्यात्तन्मन्त्रं तत्र सिद्ध्यति । अविदित्वा ऋषिच्छन्दो दैवतं योगमेव च

गायत्र्या आवाहनावर्णनम्

यो ध्यायेद्वाज्जपेद्वापि पापीयान्जायते हि सः ।

अतः ऋष्यादिकान्ज्ञात्वा मन्त्रमात्रस्य मानसः ॥

I

[[२६३]]

जपं कुर्यात्प्रयत्नेन देवता तेन तुष्यति । मन्त्रसिद्धिश्च भवति तस्मात्तत्तु तथा चरेत् ॥ मन्त्रार्थज्ञस्य विदुषो नैतदावश्यकं परम् । ऋष्यादितत्परिज्ञानकथनं कृत्स्नमेव वै ॥ तदर्थज्ञानोपायस्य सरण्याः प्रतिपादनम् । नित्यं जपेत्तु सावित्रीं सान्ध्यकर्मस्वतन्द्रितः पृथक्त्वेन सहस्रं वै न चेदोत्तरं शतम् । अष्टाविंशतिसंख्याकं दशन्यूनं कदाचन ॥ न कुर्यादेव सहसा कुर्याच्चेद्ब्रह्म नश्यति । विशेषेणात्र भूयश्च ब्रह्मचारिगृहस्थयोः ॥ अष्टोत्तरशतान्यूनमष्टाविंशतिमेव वा । वानप्रस्थयतीनां तु सहस्रान्यूनमुच्यते ॥ यतिरत्र प्रकथितः कुटी चकबहूदकौ । हंसस्य परमहंसस्य न गायत्रीजपः स्मृतः ॥ तयोर्जपः प्रकथितः प्रणवस्यैव केवलम् । सूतके मृतके वापि गायत्र्या जप उच्यते ॥ सन्ध्यात्रयोदशैवेति प्रदोषेऽपि तथैव वै। देशओभे महापत्ती मार्जना ( र्ध्या)द्यसंभवात् सन्ध्यागतं सहस्रांशुं मन्त्रैः कुर्यादुपस्थितम् । जलाभावेनार्घ्यमात्रं रजसैतद्विधीयते ॥

दिग्भ्यश्चैव विदिग्भ्यश्च देवताभ्य प्रणम्य च । आत्मपादौ तथा भूमिं सन्ध्याकालेऽभिवादयेत् ॥ आयुर्विद्यां तथा रोग्यः स्त्रियः कामास्सुदुर्लभाः ।

मनसा चिन्तितानर्थान्प्राप्नोति पुरुषर्षभः ॥

अर्घ्यदानात्परं सम्यगुपविश्यासने शुभे । व्याघ्रचर्मादिके शुद्ध ओमित्येकाक्षरं मनुम् आयातु वरदां चेति यदह्नादिति तत्परम् । सर्ववर्णेति च ततः ओजोसीत्यादिकं ततः

अत्यन्तसप्तकं जप्त्वा तदन्ते वेदवित्तमः ।

अभिभूरोमिति प्रोक्तवा गायत्रीमिति तत्परम् ॥ आवाहयामीत्युक्त्वा च सावित्रीं च सरस्वतीम् ।

छन्दश्च श्रियं पश्चात्प्रोक्तषु च पृथक् पृथक् ॥

आवाहयामीत्यावाह्य गायत्र्यादिकशेषकम् । समुदीर्याथ योन्यन्तो मन्त्रमध्ये पुनश्च वै प्राणापानव्यानोदान समानार्कवाक्यके । विनियोगपदं चान्ते प्रथमां तेन वर्णयेत् ॥२६४

लौगाक्षिस्मृतिः

ओं भूरिति च तस्यास्य वाक्यान्तं खण्डयेत्परम् ।

तत ओं भुव इत्येव ओ थं सुव इति स्म वै ॥

समाप्य वाक्यं तत्पश्चादों महति स्म च । ओं जनः पञ्चमं च ओं तपः षष्ठमप्यथ ॥ ओ सत्यं सप्तमं स्यादूर्ध्वलोकैकराजकाः । भूरित्यादि महाशब्दाः सप्तव्याहृतिवाचकाः ॥ ओंकाररूपा इत्येवमोंकारो ब्रह्मवाचकः ।

एवं संचिन्त्य विबुधः ओमापो ज्योतिरित्यपि ॥

वाक्यशेषं पूरयित्वा तदन्ते पुनरेव वै । भूर्भुवस्सुवरोमुक्त्वा सर्वैरेतैश्च मन्युभिः ॥ त्रिवारं रेचकं कृत्वा पूरकं कुम्भकं तथा । मन्त्रज्ञो मन्त्रवाक्येन प्राणायामं समाचरेत् सर्वकार्येष्वेवमेव प्राणायामविधिः स्मृतः । एवं कर्तु शक्तिहीनः एकं वाक्यमशेषकम् ॥ तूष्णीकं वा जपेन्नित्यं त्रिवारं नासिकाकरः । प्राणायामफलं मूढो लभतेऽपि न संशयः

ब्राह्मण्यस्य प्राणायामः निदानं सा यथा शिवा ।

गायत्री सर्ववेदानां माता श्रेयस्करी परा ॥ सन्ध्याप्रयुक्त गायत्री मन्त्रसंख्यजपं ह्यहम् ।

करिष्येत्येव संकल्प्य पूर्वोक्त नैव वर्त्मना ॥

जपं कुर्याद्यथाशक्ति तत्तन्यासादिकं पुनः । (मन्त्र) तत्त पिंन्यासवीजमुद्रास्त्रादिकमप्यति आहिताग्नेर्वेदिकस्य मन्त्रार्थज्ञस्य कर्मिणः । अत्यन्तावश्यकत्वेन करणं नेति वेदिनः ॥ प्रोचुः किल महात्मानः तदेतदखिलं पुनः । वेदकर्मादिकं तूष्णीं तूष्णीकस्यैकतन्त्रिणः ॥ अमन्त्रस्य विहितं वैदिकस्य तु तस्य चेत् । प्रधान वेदोक्तमन्त्रमात्रस्यैव परं पुनः ॥ उक्तिमात्रेण सन्ध्यामात्रं गायत्रमेव च । जपमात्रं प्रधानं चेत्तदुपस्थानमेव च ॥ गोत्राभिवन्दनं चैव दिङ्नमस्कारमध्यकम् । कर्तव्यत्वेन विहितं नान्यत्किमपि तस्य वै तथा किमर्थमित्युक्त तस्य वेदोक्तकर्मणः । अग्निहोत्रस्य मुख्यत्वात्तस्योद्धरणकर्मणः ॥ उदयास्तमनात्पूर्वं कर्तव्यत्वाख्यहेतुना । तत्रोक्तस्य तस्यास्य दुर्भीक्तत्वं न संशयः ॥ तान्त्रिकादपि च स्मार्ता दिकं कर्मसूरिभिः । सर्वोत्तरमितिप्रोक्त’ तस्मादेतं तु दुर्बलम् :

त्रिकालसन्ध्यावर्णनम्

दीक्षा चेत्पुनस्तत्र सन्ध्याकालेऽस्य केवलम् । परित्यागः प्रकथितो वाग्विसर्गात्परं पुनः ॥ अर्घ्यमात्राभ्यनुज्ञानं गायत्रीदशकस्य च ।

निखिलस्याङ्गजालस्य न्यासबीजादिकस्य वै ॥

[[२६५]]

स वाग्यतस्तप इति श्रुत्यैतद्धि निरूपितम् । नक्षत्रदर्शनात्पश्चाद्वाग्विसर्गश्च चोदितः ॥ तस्मान्नित्यं वैदिकः स्यादाहिताग्नेर्द्विजन्मनः । दशप्रणव गायत्रीमेकादौ सान्ध्यकर्मणि आपोहिष्ठात्रयंपश्चाद्दधिक्रावद्वयं तथा । हिरण्यवर्णाश्चत्वारः द्रुपदाख्या तथैकका ॥ गायत्री पापसत्यागे गायत्र्यर्घ्य तथैकका । असावादित्य इत्येतदोमित्येकाक्षरं परम् आयतु मन्त्रस्तत्पश्चाद्यदह्नादिति तत्परम् । गायत्री जपतः पश्चान्मित्रस्येति त्रयं ततः ॥ ओं नमः पञ्चकं तच यास ‘तत्परम् । उत्तमे शिखरेचेति स्ततोमयाथ चरमा ॥ गात्रोभिवादनं चेति प्रातः सन्ध्या यथैव सा ।

सायं सन्ध्या मध्यमा च विशेषः पुनरप्ययम् ॥

तयोः सन्ध्ययो प्रोक्तः प्रथमप्रोक्षणात्परम् । सतारकनवकान्नित्यं जलप्राशनकर्मणि ॥

सूर्यश्चेति मनुस्त्वादौ मध्यमेऽऽपः पुनन्त्विति ।

अनिश्चेति तथा सायं भेदस्तु श्रुतिचोदितः ॥

उपस्थानेऽपि मध्येऽस्मिन्नासत्येनोद्वयं पुनः । उदुत्यं च तथा चित्रं तच्चक्षुरिति तत्परम् ॥

ज्योक्च सूर्य तथा शिष्टन्न ममवत सूरिभिः ? ।

सां

ज्ञेयैरित्येवं तन्निरूपितम् ॥

चरमायां तु सन्ध्यायामिमं वरुणेतिवै । तत्त्वायामीति च ततः यच्छिद्धिते ततः पुनः यत्किचेदं कितवासः चः

। सममन्यत्प्रकथितमेतावन्नाधिकं पुनः ॥

एतावदेवते सर्वे महात्मानो महर्षयः । सप्तर्षयः काश्यपाद्या नारदाद्याः सुरर्षयः ॥ सनकाद्याश्च योगीन्द्राः सर्वलोकोत्तमोत्तमाः । अकर्तुमन्यथाकर्तुं कर्तुं चापि जगद्वशे ॥ चराचरसुरासुर मिलितं शक्तिमत्तराः । अनया सन्ध्यया पूर्वं बभूवुर्लोकपूजिताः ॥ (एक) द्वित्राश्च बहवः नैव स्युःके तु ते पुनः । चत्वारिंशतिसंख्याकाः प्रातःकाले श्रुतीरिताः

[[२६६]]

लौगाक्षिस्मृतिः

एतत्किचित्तत्रपश्चान्मध्ये सान्ध्येऽत्रकर्मणि । मन्त्रद्वयं विकल्पेनाधिकया च त्रयं पुनः ॥

[[11]]

‘ख्यकार्येऽत्र प्रधानं चात्र केवलम् । ब्राह्मण्यमूलं गायत्री मात्रमेवात्र तत्समम् ॥ नान्यत्कमपि वक्ष्यामि सत्यमेव तथा पुनः । सत्यं सत्यं प्रवक्ष्यामि रमो द्विजः ॥ सर्ववन्द्यः सर्वगुरुः सा गायत्री विकारतः । दशप्रणवसहिता व्याहृतिन्यासवर्णनात् ॥ दशप्रणव गायत्री सेवनान्यापि सा तथा । सर्वकर्मसु प्राणायामाख्यकर्मणः असावादित्यमन्त्रोऽपि तदङ्गत्वेन वै भवेत् । तत्प्रोक्षणादिमन्त्रस्तु गर्भाङ्गा एव सर्वथा न तु प्रधानिनो ज्ञेया तत्स्थाने वेदवित्तमाः । हिरण्यशृङ्गमन्त्रादिपवमानादिकस्तथा यद वा देवकैः भूयः इई विष्ण्यादिकैरपि । अन्यैस्तथावेद्गतैः यैः कैश्चित्तैस्तु पावकैः ॥

प्रोक्षणादीनि तान्यत्र कर्तु शास्त्रेण सन्ततम् ।

शक्यन्ते किलतद्वत्त गायत्री मात्रमत्यति ॥ विकल्पवाक्यतो वच्मि स्वीकर्तुं तन्न शक्यते । त्यागमात्रेण सा सन्ध्या तद्ब्राह्मण्यविनाशिनी ॥

नैव नित्यं प्रयत्नेन पुनः पुनरतीव वै । आवर्तयन् त्रिसन्ध्यासु स्वरवर्णादिकैरपि ॥

सा सम्यक् स्वरवर्णैकपठिता ब्राह्मयमूलका । सद्द्ब्राह्मण्यप्रदा नूनं न चेद्र गुण्यदायिनी ॥

तस्याः सामीचिन्यसिद्धयेऽत्र सर्वे द्विजोत्तमाः । (वेदाध्ययनकर्माख्यं चक्रभ्रमणशाणकम् ॥

नित्यं यत्नेन कुर्वन्ति न चेत्सा सर्वथा शिवा । सम्यगुच्चारणार्थाय न भवेदेव वच्म्यहम्

वेदाध्ययनसच्छिक्षा संस्कृतावाङ्महात्मनाम् । तत्स

रणाय भवेदिति सन्मतम् ॥

यस्त्यक्तवेदाध्ययनं गायत्र्युच्चारणाक्षमः । सम्यग्भवेदेव तस्माद्गायत्रीमात्रमप्यति ॥

तज्ज्ञैः सुशिक्षित भीत्या तन्मन्त्रानपि सांगतः । अधीत्य कर्म तेः कृत्वा देही सायं कृती भवेत् ॥ न चेत्पाप्येव विज्ञेयो द्विजमात्रो नराधमः । नोर्ध्वलोकानवाप्नोति धोलोकान् स गच्छति ॥

गायत्रीप्रशंसावर्णनम्

गायत्रीमूलको विप्रो न निन्द्यः स्यात्प्रवचम्यहम् ।

भूयोभूयः प्रवक्ष्यामि ब्राह्मण्यं तन्महात्मनाम् ॥

गोपनीयं प्रयत्नेन स्पष्टीकरणाक्षयम् । सन्ध्याशिखोपवीतैस्तैरन्विष्टः प्रथमः पदैः ॥ ब्राह्मण्यं बुद्धिपूर्वेण पालनीयं महात्मनाम् । युगानुरूपाः सर्वत्र ब्राह्मणा भूतलेऽधिकाः ॥ तथा देशानुरूपाश्च कदाचित्तु तथा तथा । प्रदृश्य (न्ते) वर्धते सन्तौ सन्तश्च ते पराः ॥

तेषां निन्दा न कर्तव्या युगरूपा हि ते द्विजाः ।

यस्मिन्देशे यदाचारा ब्राह्मणा धर्मवर्धकाः ॥ संप्रदायाश्च कृत्याश्च ताः कदाचिन्न लङ्घयेत् ।

स्नानं स्नातजलस्नानं स्पर्शस्नानं समीक्षणात् ॥

सततं संगवस्नानं मध्याह्नस्नानमेव च । (

) दिषु तत्तेषां दूषणाय न ॥

देशधर्मास्तादृशाः स्युः त एते दूषणाय न । नौपासनं कचिदेशे न स्थालीपाकमेवच ॥ न देवाची ब्रह्मयज्ञः सान्ध्यं कर्मत्रयं च तत् ।

॥

एकदाका (…) मन्त्राभसक्ति रपि केवला ॥ प्रदृश्यते तत्र तत्र मृत्तिका शौचशून्यता । एकवारो वृतजला त्रिवार च मनःक्रिया ॥ एवं जातीयकाचारा युगदेवाविपर्ययात् । द्विजत्वजातिनाशाय न भवन्त्येव सर्वदा ॥ परं तु तादृशं ब्रह्मदोषयुक्तं भवत्यति । सामीचीन्यं नैति तस्मात् तत्तिष्ठतु यथा तथा

तज्जातिभाव ( ) वन्द्यं न निन्द्य पूज्यमप्यति ।

अप्रशस्तं यद्यपि स्यात्तथाप्ये तत्तु जातितः ॥

स्वीकार्यमपि संग्राह्य वाङ्मात्रेण समर्चयेत् ।

याचितस्तेन दद्याच शक्त्या तन्न तु वञ्चयेत् ॥

तद्वभ्वनेन ते देवाः वञ्चिताः स्युर्नसंशयः । यतस्तु ब्राह्मणः सर्वदेवरूप इति स्मृतः ॥

तदेतदास्तां बहुना पौनः पुन्येन किं वृथा ।

स्नानोपासनतः पश्चात् कुर्याद् वै ब्राह्मणोत्तमः ॥

वेदानध्यापयेच्छिष्यवृन्दकं शास्त्रमेव च । अधिगच्छेदीश्वरं च यदृच्छालाभकोप्यति ॥

२ह८

संतुष्ट एव प्रभवे (…

लौगाक्षिस्मृतिः

) भवेन तु । मध्याह्नस्नानपरतः ब्रह्मयज्ञं समाचरेत् ॥

ब्रह्मयज्ञः

उदयानन्तरं केचित्तमिच्छन्ति द्विजोत्तमाः ।

प्राक् सायान्तस्यकालः स्यादित्येवं वेदिनां मतम् ॥

प्रागषूदगषु दर्भेषु सुसमाहितः । प्राणानायम्य विधिना देशकालावुदीर्य च ॥ तिथौ च प्रकृते पुण्यनक्षत्रादियुते शुभे । परमेश्वरतुष्ट्यर्थं ब्रह्मयज्ञेन संप्रति ॥ यक्ष्येऽहमिति संकल्प्य विद्युन्मन्त्रेण तेन वै । अवनिज्य करद्वन्द्व त्रिराचामेत्ततः परम् द्विवारं परिमृज्यैवमुपस्पृश्य सकृज्जलम् । शिरश्च चक्षुपी पञ्चान्नासिके श्रोत्र एव च ॥

हृदयेलभ्य विधिना पश्चोर्धर्चश एव च ।

ततः सर्वा च गायत्रीं व्याहृतीभिः समन्विताम् ॥

…

पादादिषु तथान्ते वा चोपदेशविधानतः । त्रिरन्वाह विधानेन ह्यनवान ताम् ॥ ऋचो अक्षर इत्युक्त्वा त्रिवारं चार्थसिद्धये ।

शक्त्या प्रश्नानुवाकौघ मन्त्राणां ब्राह्मणस्य वा ॥ विधीनामार्थवादानां क्रमाद्भागान्दिने दिने ।

तत (…

…

) नखिलानपि ॥

अधीयीतैव धर्मेण तदीयेनैव नान्यथा । एवं स्वर्य’ वर्जयित्वा समस्वर समाश्रयात् ॥ उच्चैर्वदेहिर्ग्रामे ग्रामे तु मनसैव वै । तं स्वाध्यायमधीयीत तपस्वी पुण्यवान्भवेत् ॥. ऋचामध्ययनेनापि भवेयुः क्षीरकुल्यकाः । भवेत्कल्पितवान्नित्यं तेषां च यजुषामपि ॥

स्वरोच्चारणतो विद्वान् घृतकुल्या (

पुराणानां च प ( …

…) i

प्रभवत्येव सततं तत्सामाध्ययनेन चेत् ॥ सोमधारा महाकुल्या कारकोऽयं सदा भवेत् । तदन्तर्गतगाथानामितिहासानुरूपिणाम् ॥

"

) तीः प्रियाः । कल्पातल्पानल्पभोगजनको जनयेदपि ॥

ब्रह्मयज्ञप्रशस्तिवर्णनम्

[[२६६]]

यजेत्प्रश्नेन शक्तश्चेत् अनुवाकेन वाऽथवा । मन्त्रेण वाक्यमात्रेण प्रज्ञा तेनैव नान्यथा

ब्रह्मयज्ञं प्रकुर्वीत (

) नित्यमेव वै ।

नमो ब्रह्मण इत्युक्तवा परिधानीयकामृचम् ॥

त्रिराहदर्भ पाणिस्सन्वृष्टिमात्रेण तत्परम् ।

समापयेज्जलंस्पृष्ट्वा तान्दर्भा स्तत्र निक्षिपेत ॥

स्वाध्यायी तु वेदस्य ब्रह्मयज्ञाय सन्ततम् । इपेत्वेत्यनुवाकान्तमनुवाकांस्ततः पुनः ॥ चतुरस्त्रीनथद्वौ वा यथाशक्ति समभ्यसेत् । अभ्यस्तमात्र (.) मधीयीतैव तत्परम् भद्रं कर्णेभिरित्यत्र नात्यन्तं ब्रह्मपाठके । मन्त्रद्वयं त्र्यं वापि समधीतैव तत्परः ॥ ऋग्वेदेऽप्यग्निमीति अमआयाहि सामनी ।

शंनोदेवी ( ) परमे वेदवाक्यमृचं तु वा ॥

वदेदधीत्य विधिना साक्षात्कल्पे ततः पुनः । अथातो दर्शपूर्णति प्रणयत्यन्तकं जपेत् ॥ वृद्धिरादैच् सूत्रमध्ये तत्त्रयं समुदीरयेत् । ऋग्वेदलक्षणेचापि ग्लौः ग्मेति च वदेत्तथा ॥ पञ्वसंवत्सरमिति ज्योतिः सूत्रं च तद्वदेत् । मयरेत्यादिकं सूत्रं छन्दोविचिति मध्यगम्

अथातो जैमिनेः सूत्रमथाऽतो व्यासभापितम् ।

अहं वृक्षस्य तत्पश्चाद् भूर्भुवः सुवरित्यथ ॥ नमो ब्रह्म ेति तेषां तत्परिधानीयकामृचम् ।

त्रिरुत्वा वृष्टिवाक्यं च समुच्चार्य जलं स्पृशेत् ॥

-धूतान्दर्भानप्सु नित्यं निक्षिपेदिति तत्क्रमः । यावदध्ययनात्तस्य वेदाध्येतुर्दिने दिने । फलं भवति तावच्च वेदानव्येतुमप्यति । फलं भवेत् सत्यमुक्तमाद्रचित्तस्य कर्मिणः ॥ वेदिवेदैकस च्चित्तशालिनः कृतिनः सतः । गुह्यमेतत्प्रकथितं समस्तोपनिषद्गतम् ॥ अजस्रं ब्रह्मयज्ञान्ते यत्किञ्चिदक्षिणां ततः । प्रदद्यात्तु तदङ्गार्थे सायं यज्ञो दिने दिने कर्तव्यत्वेन विहितो जामितारहितेन वै । ब्रह्मयज्ञमकुर्वाणो ब्राह्मणो यदि मूढधीः ॥ भुङ्क्त े तूष्णीं सद्य एव वेदद्रोह्यपि द्रुग्गुरोः । देवद्रोही पितृद्रोही तीर्थद्रोही भवेदपि ॥ तस्मात्तु ब्राह्मणो विद्वान्देवर्षिपितृतुष्टये । स्वानृण्याय भुक्त्यर्थ ब्रह्मयज्ञपरो भवेत् ॥

[[३००]]

लौगाक्षिस्मृतिः

सततं ब्रह्मयज्ञान्ते तदङ्ग

ं तच्च तर्पणम् । द्विराचम्य ततो देवान् ऋषीन् ऋषिगणानपि ॥ पितृन् पितृगगांश्चैव तर्पयेदनुपूर्वशः । देवानृषीन्पितृन्नित्यमक्षतैरेव तर्पयेत् ॥ विशेषदिवसेष्वेव पितॄणां तर्पणं तिलैः । तद्दिने श्राद्धधर्माः स्युः तत्कर्तु र्नात्र संशयः ॥ तर्पयित्वा पितॄन्यस्तु तिलदर्भः समाहितः । द्वितीयां कुरुते रात्रिं कांगति ( प्राप्य ) मूढधीः कालसूत्रमधो याति यावदभूतसंप्लवन् । तिलतर्पणकृन्मत्यों स्त्रियं वा योऽधिगच्छति ॥ स्वरेतसा पितॄनसोऽयं स्नापयेत् अचिरेणवै ।

देवानृषीन्पतृ श्चापि स्वशाखा चोदितान्परान् ॥

तर्पयतैव विधिना तत्तत्तीर्थेन नान्यतः । देवतान्देवतीर्थेन ऋषितीर्थेन तानपि ॥ पितॄंश्च पितृतीर्थेन तर्पयेदन्वहं द्विजः । द्वितीयया विभक्त्याऽत्र सर्वेषां तर्पणं

भवेत् ॥ पदेन तर्पयामीति ह्यनुषङ्गो भवेदपि । अनुषङ्गो द्वितीयान्ते कदाचिन्नादितो भवेत् । चतुर्थ्यन्तेन चेत्तत्तु तर्पणं वै तदा पुनः । नमः पदान्तेऽनुषङ्गः एवं तर्पणनिर्णयः ॥ स्नानान्ते ब्रह्मयज्ञान्ते तीर्थे तीर्थविशेषके । विधिज्ञः तर्पणकुर्याद वादीनां यथा क्रमम् ॥ गर्ते वापि शुचौ देशे स्थले विस्तीर्णबह्निपि । विधिज्ञस्तर्पणं कुर्यात्तटे पात्रेऽथवा शुचौ ॥ सर्वतोमुखसामीप्यं ब्रह्मयज्ञस्य सन्ततम् । विशेषेण प्रशंसन्ति काननं बहिरण्यति ॥ ग्रामो गृहो मध्यमः स्यात्तस्मात्तत्रैव संचरेत् । गृहे ग्रामेऽपि भूयश्च ह्यछदि देश उत्तमः ॥

कृतस्नानः कृतजपः कृतहोमो जितेन्द्रियः ।

ग्रामात्प्राचीमुदीचीं वा यत्र तिष्ठेज्जलाशयः ।

तत्र गत्वा प्रयत्नेन ब्रह्मयज्ञं समाचरेत् । उक्ताशासु जलाभावे तं दिनं वा व्रजेत वा ॥ प्रक्षाल्य पादौ हस्तौ च द्विराचम्य कुशास्तरे । पूर्वस्य उत्तरास्यो वा जानुमध्यकरद्वयः अधः कृत्वा परं सव्यं दक्षिणं परिविन्यसेत् । पवित्रपाणिदर्भस्थः स्वकरौ दक्षिणोत्तरौ ॥

कदलीपुष्पवत्कृत्वा ब्रह्मयज्ञपरो भवेत् । विना रौप्यसुवर्णाभ्यां विना पुष्पाक्षतैः कुशैः विना मौस्तुदेवर्षि (पन्) तर्पयेत्तेन निष्फलम् । खड्गमौक्तिकहस्तेन रत्नैः पुण्यैः सुशोभनैः हिरण्येन कुशैर्दर्भे कृतं तर्पणमुच्यते । जले स्थित्वा नरोयस्तु देवर्षिपितृतर्पणम् ॥

देवपितराणांतर्पणविधानवर्णनम्

[[३०१]]

तद्व्यर्थमेव भवति व्योम्नि तत्तु विनश्यति । स्थले स्थित्वा जलेयस्तु प्रयच्छेदुदकं नरः

नोपतिष्ठेत तद्वारि पित्रादीनां निरर्थकम् ।

यत्राशुचिस्थलं वा स्यादुदके देवताः पितॄन् ॥

तर्पयेत्तु यथाकाममप्सु सर्वं प्रतिष्ठितम् । वामपादं जले कृत्वा स्थले कृत्वा तु दक्षिणाम् शुचिस्थले समासीनो जानुमध्य करद्वयः । उपवीती पवित्राभ्यां युक्तहस्त उदङ्मुखः ॥ फेनबुबुदकीटादिरहितं वारि निर्मलम् । पूर्णेनाञ्जलिनाऽऽदाय देवतीर्थेन तर्पयेत् ॥ देवान्ब्रह्मादिकान्सर्वान्पुत्रपौत्रगणानपि । भूर्भुवः स्वर्देवताश्च व्यस्ताव्यस्ताश्चताः पृथक् तर्पयेत्तु क्रमेणैव शुद्धयज्ञोपवीततः । देवासुरास्तथा यक्षा नागगन्धर्वराक्षसाः ॥

पिशाचाः गुह्यकाः सिद्धाः कुश्माण्डा भैरवादयः ।

जलेचराः भूमिचराः वाय्वाधाराश्च जन्तवः ॥

तृप्तिं तेनैव गच्छन्ति भूर्भुवस्तर्पणेन वै । तेनैव चाम्बुना भूयो मोदन्ते दशवार्षिकम् ॥ कराङ्गुष्ठयुगासक्तब्रह्मसूत्रेण मानुषान् । सनकादीनृपींश्चैव कृष्णद्वैपायनादिकान् ॥ गर्भुवस्स्वस्थितानन्यान्पत्नीपुत्रांश्च पौत्रकान् । कण्ठस्थ यज्ञसूत्रोऽयमृपितीर्थेन चाक्षतैः॥ वेदकाण्ड ऋषींश्चैव सूत्रकाण्ड ऋषीनपि । तर्पयेदेवविधिना पूर्ववत् प्रत्यङ् (मुख) द्विजः ॥ प्राचीनावीतिना पश्चात्पितृजातिसमाश्रितान् । तर्पयेत्पितृतीर्थेन जर्तिलैर्वा यवैर्नवैः ॥ पैतृकेषु दिनेष्वेव तिलैस्तत्तर्पणं चरेत् । सोमश्च पितृमान्पूर्व देवता तत्र तत्परम् ॥ यमोऽङ्गिरस्वांस्तत्पश्चादग्निष्वात्तास्ततः पुनः ।

अग्निः सोऽयं कव्यवाहः पुनर्बर्हिषदस्तथा ॥

तानेतानखिलान्पत्नीन्पुत्रपौत्रगणानपि । तर्पयेच पृथक्त्वेन पितृतीर्थेन भक्तियुक् ॥ एते हि देवपितरः पित्रादीनथ मानुषान् । त्रीन्पित्रादींस्तथा मातृस्तथा मातामहानपि ॥ मातामहीं पितृव्यादीन्सपत्नीं जननीं तथा ।

मातृवर्गात्परं मात्रा साकं वा तां पृथक् च वा ॥

तर्पयेदेव विधिना मातामहकपूर्वतः । मातामह्यादिकानां तु परतस्वकलत्रकम् 11

[[३०२]]

लौगाक्षिस्मृतिः

सुतभ्रातृपितृव्यास्तु मातुलाः सहभार्यकाः । दुहिता भगिनी चैव दौहित्रो भागिनेयकः पितृष्वसा मातृष्वसा वशुरो गुरुरर्थिनः । स्वामी सखा तथाचार्यः तर्पणक्रम ईरिताः एतेषां तर्पणकरः वंशोद्धारक उच्यते । स्नानार्थमेनं गच्छन्तं त एते निखिलाः स्वकाः ॥ अत्यन्ततृष्णया नित्यं तदीयसलिलार्थिनः ।

देवता अनुगच्छेयुस्तस्मात्तेषां जलार्थिनाम् ॥ प्रयच्छेत्सलिलं भक्त्या तदाशापूरणाय वै ।

यो यज्ञान्ते तर्पयेन त्वां सोऽयं तेषां महाशिषाम् ॥ नित्याश्रयो भवेन्नो चेत्तेपां शापस्य भाजनम् ।

भवेत्किरातस्तद्भक्त्या स्वपितॄणां तु तृप्तये ॥

सुखाय तत्कामपूर्तिकरो विद्वान्महामनाः । अल्पयत्नेन सुमहच्छ्रयसां संपदामपि । नित्याश्रयः प्रभवति कुलमस्य च वर्धते । भूर्भुवः स्वः पितृमन्त्रतर्पणेन तु तेऽखिलाः ॥ नरकेषु समस्तेषु यातनासु च ये स्थिताः । तेपामाप्यायनायैतद्भवेत्तु सलिलं तु तत् ॥

ये बान्धवाबान्धवा ये येऽन्यजन्मनि बान्धवाः ।

तेऽपि तृप्तिं परां यान्ति ये दुःखात्तोयकांक्षिणः ॥

येsग्निदग्धाः कुले जातादग्निदग्धाः कुलोद्भवाः । तथा दत्तेन नीरेण तृप्तिं यान्ति पराम्परे तस्मात्तथा भूर्भुवः स्वः तर्पयामीति तर्पयेत् । नित्यमेतत्तर्पणं तु कथितं सुमहात्मभिः ॥ नैमित्तिकं तथाप्यन्यत्तर्पणं तत्र कथ्यते । संबन्धनामगोत्रेण स्वधान्तेन ततोन्ततः ॥ स्वादिरूपं निर्दिश्य तर्पणं यत्तु तादृशम् । तन्नामगोत्रग्रहणे पुरुषं पुरुषं प्रति ॥

तिलोदकाञ्जलींत्री स्त्रीनुच्चैरुच्चैर्विनिक्षिपेत् । प्राङ्मुखस्तर्पयेद वानृषींश्चैव दङ्मुखः ॥ दक्षिणाभिमुग्वः पश्चात्पितृ स्तांस्तर्पयेत्सदा । एकैकमञ्जलिं देवान् द्वौ द्वौ तु सनकादयः ॥ तथा त्रींस्त्रींश्च पितरः प्राप्नुवन्तीति शास्त्रगाः । एकाञ्जलि स्त्रियtसर्वाः प्राप्नुवन्त्येव नित्यशः ॥

भीष्मतर्पणवर्णनम्

मातृमुख्याश्च यास्तिस्रः मातामह्यादिकास्तथा । अञ्जलित्रयभागिन्यः सपत्नी जननी तु सा ॥

[[३०३]]

नित्यद्वयञ्जलिगाप्रोक्ता सर्वतर्पण मात्रके । तस्याः प्रत्यादिके श्राद्ध परेऽह्नि तिलतर्पणे सैवत्र्यञ्जलिगातत्र मात्रे ज्ञेया विचक्षणैः । एतत्तर्पणतुल्यानि पुनरन्यानिकानिचित् ॥ सन्त्येव तर्पणान्यत्र कर्तव्यानि महात्मभिः । तत्राद्यमेकं कथितं यमतर्पणसंज्ञकम् ॥ तदुत्सवचतुर्दश्यां तत्कार्यं धर्मकांक्षिभिः । कृष्णाङ्गारकवारे च तत्कार्यं स्याद्यमक्रतौ ॥ श्लोकैरेतैर्नमस्कार करणात्परमेव तत् । यमाय धर्मराजाय मृत्यवे चान्तकाय च ॥ वैवस्वताय कालाय सर्वभूतक्षयाय च । औदुम्बराय दध्नाय नीलाय परमेष्ठिने । वृकोदराय चित्राय चित्रगुप्राय ते नमः । चतुर्दश्यां तु मन्त्रस्य पदैरेतैस्तु तर्पणम् ॥ तर्पयामीति सर्वत्र द्वितीयान्तैः क्रमाञ्चरेत् । एकैकेन तिलैमिश्रान् दद्यात् त्रीनुदकाञ्जलीन् यज्ञोपवीतिनाकुर्यात्प्राचीनावीतिनाऽपि वा । देवत्वं च यमत्वं च यमस्यास्ति द्विरूपता

यमोनिहन्ता पितृधर्मराजः वैवस्वतो दण्डधरश्च कालः ।

प्रेताधिपो दत्तकृतानुसौरिः कृत्यं च सर्वमसकृज्जपन्ति ॥

पत्र वचन नद्यां वै स्नात्वा कृष्णचतुर्दशीम् । तत्सर्वं धर्मराजं तं तर्पयित्वा विचक्षणः निखिलेभ्यश्च पापेभ्यो मुच्यते नात्र संशयः । एवमेव पुनर्माघसप्तम्यां कृष्णपक्षके ॥

भीष्मतर्पणम्

• अष्टमीदिवसे चैव भीष्मतर्पणमाचरेत् । सप्तम्यादिषु पुण्येषु दिवसेष्वत्र पथ्वसु ॥ दद्यात्प्रदद्याद्भीष्माय तर्पणं प्रतिवत्सरम् । तेन तर्पणमात्रेण सहस्रद्विजभोजने ॥ यत्फलं कथितं सद्भिस्तदवाप्नोत्यसंशयः । मन्त्रेणानेन कुर्वीत तर्पणं तच पण्डितः ॥ वैयाघ्रपाद्गोत्राय साङकृतिप्रवराय च । गङ्गापुत्राय भीष्माय प्रदास्येऽहं तिलोदकम् अपुत्राय ददाम्येतत्सलिलं भीष्मवर्मणे । महात्मने ब्रह्मण्याय तदीयदिनपश्चके ॥ मन्त्रेणानेन सलिलं दद्याद्भीष्माय भक्तितः ।

तावता कृतकृत्योऽयं नित्यश्रीको भवेद्ध् वम् ॥३०४

लौगाक्षिस्मृतिः

ब्रह्मयज्ञात्परंनित्यं देवपूजां समारभेत् । सर्वसंभृतसंभारः प्रयतो देवतोन्मुखः ॥ एककालं द्विकालं वा त्रिकालं वापि पूजयेत् । अपूज्य भोजनं कुर्वन् नरकं प्रतिपद्यते ॥ प्रातर्मध्यन्दिने सायं विष्णुपूजां समारभेत् ।

यथा सन्ध्या यथा होमः देवपूजा तदा बुधैः ॥ नित्यत्वेनैव विहितस्तस्मात्काले समाचरेत् । अशक्तो विस्तरेणैव प्रातस्संपूज्य केशवम् ॥

मध्याह्न े चैव सायाह्न पुष्पाञ्जलिकमात्रतः । पूजाकार्यकरोनित्यं भवेद्भक्त्या दृढव्रतः ॥

विना सन्ध्यां विना होमं नैव पूजां समाचरेत् ।

ब्रह्मयज्ञात्परं पूर्व यथा रुचि समाचरेत् ॥

प्रतियामे मुहूर्ते वा प्रातस्सायं दिवानिशम् । देवचित्तो नरोभूयादन्यथा न भवेदपि तन्नित्यतर्पर्णादूर्ध्वं वैश्वदेवादधो भवेत् । अकुर्वन्देवपूजान्तां ब्राह्मणो यदि भोजनम् ॥ करोत्यपण्डितो मूढो सर्वपाप्यग्रणी स्मृतः । तमेतं पापिनंभ्रान्तं धर्मराजोऽतिकोपतः ॥ प्राससंख्या लोहपिण्डान् प्रतप्तान्प्राशयेद्यमः । तर्पणान्ते धृतं स्वेन तथार्द्रं वस्त्रमन्तिमे ॥ कृत्यानां वेदगीतानां निपीड्य पितृतृप्रये । आचम्य प्रयतोभूत्वा सुमुखः शुद्धमानसः ॥ देवानामर्चनं कुर्याद्ब्रह्मादीनामतः परम् । ब्रह्मार्पणं विष्णुमीशानं सूर्यमग्निं गणाधिपम् ॥ दुर्गा सरस्वती लक्ष्मी गौरीं वा नित्यमर्चयेत् । स्वमन्त्रैरर्चयेदं वान पत्रपुष्पैरथाम्बुभिः ॥

शाट्यायनीं ब्राह्मणोक्तान्पुरा कौपीतकानपि । ब्रह्माणं शंकरं सूर्यं तथैव मधुसूदनम् ॥

स्कन्दं क्षेत्रपतिं शक्रं देवमग्निं गणाधिपम् ।

दुर्गा सरस्वती लक्ष्मीं गौरीं गङ्गां शिवामपि ॥ अन्यांश्चाभिमतान्देवान्भक्त्या चाक्रोधनोत्वरः । शैवं पाशुपतं शाक्त सौरं वैनायकं तथा ॥

वैष्णवं वैदिकं चेति पूजाकल्पस्तु सप्तधा । स्थण्डिले प्रतिमायां वा जलेऽग्नौ हृदयेऽपि वा भानौ वा स्वर्णरत्नेषु गोब्राह्मणवनस्पतौ । अभिर्देवोद्विजातीनां योगिनां हृदये हरिः ॥

ॐ नमोनारायणमन्त्रमहत्त्ववर्णनम्

[[३०५]]

प्रतिमास्वप्रबुद्धानां सर्वत्र समदर्शिनाम् । पौरुषेणैवसूक्तेन गायत्र्या प्रणवेन वा ॥ अष्टाक्षराख्यमनुनाऽथवा द्वादशाक्षरैः । गुरूपदिष्टमार्गेण देवं बाह्यन चार्चयेत् ॥ अष्टाक्षरो महामन्त्रः सर्वपापहरः शुभः । सर्वदुःखहरः श्रीमान्सर्वशान्तिकरः परः ॥ अष्टाक्षरारूयमन्त्रस्य पिर्नारायणः स्वयम् । छन्दांश्च देवी गायत्री परमात्मा तु देवता गन्धाक्षतादिसकलमनेनैव निवेदयेत् । अनेनाभ्यर्चितो विष्णुः प्रीतो भवति तत्क्षणान्

किं तस्य बहुभिर्मन्त्रैः किं तस्य बहुभिर्मखैः ।

ओं नमोनारायणाय मन्त्रः सर्वार्थसाधकः ॥ आवाहनासनेपाद्यमर्घ्यमाचमनं तथा । स्नानं वस्त्रोपवीतं च भूषणं तदनन्तरम् ॥

गन्धः पुष्पं तथा धूपो दीपो नैवेद्यमेव च । ताम्बूलं च ततो दत्वा नत्वा स्तुत्वा समर्पयेत् ॥ यो मोहादथवाऽऽलस्यादकृत्वा देवतार्चनम् । भुङ्क्त े स याति नरकं शूकरेष्वपि जायते ॥ शूद्राणां च भवेन्नित्यं शुश्रूपा देवतार्चनम् ।

महात्मनां ब्राह्मणानां नान्यदस्ति कदाचन ॥

स्त्रीणां तु पतिशुश्रूषा तामृते देवतार्चनम् । नान्यदस्ति जगत्यस्मिन् तदध्वसरणत्सदा ॥ भूशुद्धि भूतशुद्धिं च कृत्वा चैवात्मरक्षणम् । मूलं च चतुरावृत्य दक्षनासास्थितासनम् ॥ मूलं षोडशधाssवृत्य प्राणायाम इति स्मृतः । प्राणं तं हृदि विन्यस्य नकारं बिन्दुसंयुतम् शिरस्येव तु मोङ्कारं शिखायामपि विन्यसेत्

भकारं कवचे न्यस्य राकारं नेत्रयोर्न्यसेन् ॥

यकारेणास्त्रविन्यासं णकारमुदरे न्यसेन् । पृष्टे यकारं विन्यस्य चतुर्थ्यन्तैर्नमोन्तकैः ॥

ओं नं तु हृदये चेति प्रयोगोऽयं प्रचोदितः । क्रुद्धोल्काय महोल्काय वीरोल्कायेति च क्रमात् ॥ द्वयुल्काय च सहस्रोल्कायाङ्गुलीष्वपि पञ्चसु । स्वाहान्तैः प्रणवाद्यैश्च तथा वामाङ्गुलीषु च ॥

[[२०]]

[[३०६]]

लौगाक्षिस्मृतिः

हृदये च तथा शीर्षे शिखायां कवचे न्यसेत् ।

दशदिक्ष्वपि विन्यासात् ध्यायेन्नारायणं हृदि ॥

अर्चयेद्गन्धपुष्पाद्य : धूपदीपैर्मनोहरैः । ओं क्रुद्धोल्काय स्वाहेति हृदयायेति च क्रमः ॥ गन्धाक्षतैः स्वमात्मानं पुष्पैः पञ्चभिरर्चयेत् ।

पीतवस्त्राम्बुना प्रोक्ष्य कुर्यात्तु जलशोधनम् ॥

सौवर्णरजतं ताम्र’ मृद्भाण्डं स्वस्तिकासनम् । देवस्य दक्षिणे स्थाप्य गायत्र्या पूरयेज्जलम् प्रणवेनापि मन्त्रैर्वा पूरयेद्वृदयादिभिः । गङ्ग े च यमुने चैव गोदावरि सरस्वति ॥

नर्मदे सिन्धु कावेरि जलेऽस्मिन्संनिधि कुरु । गङ्गादि चैवावाह्य गन्धपुष्पाणि निक्षिपेत् ॥ धेनुमुद्रां महामुद्रां दर्शयेन्मूलमन्त्रतः ।

शङ्खपूजा

शङ्खमन्त्राम्बुनाप्रोक्ष्य पीठमन्त्रेण वारिणा । देवस्य पुरतः कुर्याच्चतुरश्रं ( स ) तु मण्डलम् जातवेदसमन्त्रेणाभित्रीजेन चानलम् । अभ्यर्च्य वायुवीजेन पीठे स्थाप्यैव पूजयेत् ॥

वायुमन्त्रेण चामन्त्र्य स्थाप्याब्जे सूर्यमण्डलम् ।

बीजेनैव च तं यष्ट्वा गायत्र्या हृदयादिभिः ॥

गन्धपुष्पैरथाभ्यर्च्य मातृकाक्षरमालया । हकारादि नकारान्तं विपरीतेन मूलतः ॥ जलं वकणबीजेन (?) पूरयित्वाऽभिमन्त्रयेत् । गारुडं घेनमुद्रां च महामुद्रां प्रदर्शयेत् ॥ गङ्गाद्यास्तत्र चावाह्य मन्त्रेणैव तु पूर्ववत् । हृदि प्रविष्टं विक्षिप्य शिरोमन्त्रेण मण्डनम शिखायां चार्चयेच्छङ्खनेत्रेणैव निरीक्षणम् । कवचेनावकुण्ठयाथ कुर्याद्दिग्बन्धमन्त्रतः मूलेन दशधामन्त्र्य कुम्भेनाऽऽत्माभिषेचनम् । गन्धपुष्पातान्प्रोक्ष्य पीठं यजनसाधनम् ॥ पाद्यार्थ्यादीनिपात्राणि पूरयेच्छङ्घवन्मुदा । पाद्य चाचमनीये च गन्धपुष्पाणि निक्षिपेत् ॥

पीठपूजाविधानवर्णनन्

जाजीगन्धलवङ्गादि निक्षिपेन्मधुपर्कके । स्थापयेत्स्नानपात्राणि पयोदधिघृतंमधु ॥

शर्कराचोष्णवारीणि रत्नस्वर्णोदकानि च ॥

पीठपूजा

[[३०७]]

आसाद्य मूलमन्त्रेण पीठपूजामुपक्रमेत् । देवस्य दक्षिणे भागे मण्डूकं वामपके ॥ ‘कालाग्निरुद्र’ संपूज्य पीठस्याधः क्रमात्ततः । आधाररूपिणीं शक्ति मूलप्रकृतिमेव च ॥ कु (कू) र्मशेषं वराहं च पृथिवीं क्षीरसागराम् ।

श्वेतद्वीपं च गन्धाद्यः चतुर्थ्यन्तैः स्वनामभिः ॥

संपूज्य शुद्धिमन्वणं निर्मितं चतुरश्र (ख) कम् । चतुर्द्वाराणिसंपूज्य द्वारपालान्क्रमाद्यजेत् कबाटद्वितयं यष्ट्वा गेहालीवास्तुकां यजेत् । देवस्य वामभागे तु गुरुरूपं हरिं यजेत् ॥ आग्नेयपीठादिगणे गुरु दुर्गा सरस्वतीम् । क्षेत्रपालं समभ्यर्च्य ब्रह्मादीनपि तेषु वै ॥ धर्मज्ञानं च वैराग्यमैश्वर्यं च स्वनामभिः । प्रागादिषु च पादेषु अधर्माज्ञानकैः क्रमात् वैराग्यमनैश्वर्यमधोशेषासनंयजेत् । ततोपरि महापद्म ततोऽप्याग्नेयमण्डलम् ॥ सोमबिम्बं रवेर्बिम्बं सत्वादिषु गुणत्रयम् । अग्न्यादिविम्बत्रितये व्याप्तश्च परमात्मकम् अन्तरान्तं ततो यष्ट्वा प्रागादिषु दलैस्तथा । विमलोत्कर्षिणीं ज्ञानं क्रियायोगा स्तथैव च ॥ प्रज्ञाधीरा तथा सत्या पद्ममध्येऽप्यनुक्रमात् । नामभिः पूजनीयास्ताः चतुर्थ्यन्तैस्तथा हरिम् ॥ शालग्रामे च तं देवं पट्ट मन्त्रादिकल्पिते ।

हृत्पद्म संस्थितं देवं स्थिरविद्य ुल्लतानिभम् ॥

नानारत्नप्रतीकाशमूर्णराजिविराजितम् । घण्डानिनादसंयुक्तं नादान्ते च समुद्भवम् ॥ द्वादशान्तं ततो नीत्वा मन्त्रस्थं तं तथात्मना । चिदानन्दमये देवे ध्यात्वैकं वा प्रभेदतः तस्माद्विनिर्गतं देवं मन्त्रमूर्तिमयं परम् । प्रस्फुरत्तारकाकारं ध्यात्वा भ्रूमध्यसंस्थितम् ॥ पुनरञ्जलिनाssवाह्य मूलमन्त्रेण रेचयेत् । त्रिम्बस्य हृदयाम्भोजे देवस्थापनमुद्रया ॥

[[३०८]]

लौगाक्षिस्मृतिः

स्थापयेन्मूर्ध्नि विन्यस्य पुष्पमञ्जलिनायुतम् । स्थापयामीति संस्थाप्य देवश्चाधिकमुद्रया ।

तं संनिधापयामीति मन्त्रेणैवावकुण्ठयेत् ।

निरोधयामीति च ततस्त्ववकुण्ठयामीति च ॥

एवं हि मुद्रया ऋष्यादिकं सकलकर्म तत् । विन्यसेद वदेवायाऽऽसीनं मूलमन्त्रतः ॥

पाद्यमर्घ्यं चाचमनं मधुपर्क तथा क्रमात् ।

कल्पितेभ्योऽथ पात्रेभ्यो दत्वाऽथ स्थापयेद्धरिम् ॥

कल्पितेभ्योऽथ पात्रेभ्य अर्घ्यमाचमनं ततः । तत्पाद्यमुपवीतं च दत्वा गन्धादिकं पुनः अक्षतानपि पुष्पाणि धूपदीपादिकं क्रमात् । नैवेद्यमपि ताम्बूलैः कर्पूरादिसुगन्धकैः ॥ गन्धेभ्यश्चन्दनं पुष्पं चन्दनादगर्वरः । कृष्णागरुस्ततः श्रेष्ठः अस्पृष्टैश्चापि जन्तुभिः ॥ अरण्यसंभवैर्यद्वा स्वात्मारामसमुद्भवैः । यद्वा त्रितैः पञ्चपुष्पैस्तुलसीजातिसंभवैः ॥ अन्यैः पुष्पैस्त्रिलोकेशं पूजयेत्रिदशेश्वरम् । येऽर्कपुष्पैस्त्रिलोकेशं पूजयन्ति जनार्दनम् ॥ तेभ्यस्तु सुमहद्दुःखं क्रोधाद्विष्णुः प्रयच्छति । उन्मत्तकेन ये मूढा पूजयन्ति त्रिविक्रमम्

। उन्मादं प्रबलं तेषां ददाति गरुडध्वजः । काञ्चनी मालतीपुष्पैः ये यजन्ति सुरेश्वरम् ॥

दारिद्र्यदुःखं बहुलं तेभ्यो विष्णुः प्रयच्छति ।

गिरिकर्णिकया विष्णुं ये यजन्त्यबुधाः नराः ॥

तेषां कुलक्षयं घोरं कुरुते मधुसूदनः । अक्षतैरर्चयेद्विष्णुं चक्राप्रतिमासु वा ॥ दारिद्र्यदुःखं बहुलं क्रोधाद्विष्णुः प्रयच्छति । आदौ पादद्वयं पूज्य गन्धपुष्पैर्यथोचितैः, ततो वक्षःस्थलं विष्णोः पूजयेन्मस्तकं ततः । ततो देवं नमस्कृत्य परिवारान्प्रपूजयेत् ॥ प्रागादिषु च पत्रेषु हृदयादिचतुष्टयम् । वह्निनैऋतवाय्वीश कोणेष्वस्त्रं प्रपूजयेत् ॥

वासुदेवं यजेत्प्राच्यां दक्षे संकर्षणं यजेत् ।

प्रद्युम्नं तु यजेत्प्राच्यां प्रतीच्यामनिरुद्धकम् ॥ aat शान्ति यजेद्विद्वान् श्रीं यजेद्राक्षसे दिशि । वाय सरस्वती यष्ट्वा रौद्रकोणे रतिं यजेत् ॥

विष्णुपूजनकर्मणिनानाविधानवर्णनम्

चक्रं शङ्ख गदां पद्म कौस्तुभं कुशलं तथा ।

खड्गं च वनमालां च प्रागादिषु यजेत्क्रमात् ॥

[[३०६]]

प्रागादिषु चतुर्दिक्षु ध्वजं गरुडमेव च । ततः शङ्ख’ निधि पद्म’ निधि चैव यजेत्क्रमात् वह्नयादिषु च कोणेषु पूजयेत्तु विनायकम् । हर्यक्षं च ततो दुर्गा विष्वक्सेनमिति क्रमात् प्रागादीशानपर्यन्तं लोकपालान्यजेत्क्रमात् । पश्चात्तु देवदेवाय दद्यादुदकपूर्वकम् ॥ धूपं नीचैः प्रदातव्यं दीपमुच्चैः प्रदापयेत् । प्रदापनेनात्र मन्त्रप्रोच्चारणमिति स्मृतम् ॥ दत्वाऽथ परिवारेभ्यो नैवेद्य स्नानशोधनम् ।

कृत्वा तु शङ्खवत्सर्वं दत्वा संप्रोक्ष्य तत्परम् ॥

चक्रेण हरयेत्तं तु वायुवीजेन शोधयेत् । दग्ध्वा च वह्निबीजेन ह्यमृतीकरणं ततः ॥ निर्विषीकरणं कुर्यात्ततोगरुडमुद्रया । धेनुमुद्रां दर्शयित्वा मूलमन्त्रेण योजयेत् ॥ पुष्पैरभ्यर्च्य नैवेद्य पुष्पं देवाय पञ्चकम् । समर्पयेत्तु विधिना मूलेनोदकपूर्वकम् ॥ अमृतापिधानात्पश्चाद्गण्डूपं मुखवासनाम् । ताम्बूलं च ततो दद्यात्ततो नीराजनं हरेः तो नैवेद्यमुद्धृत्य विष्वक्सेनाय दापयेत् । अर्ध्याष्टकं ततो दत्वा दर्पणं व्यञ्जनं तथा छत्रं चोपानहौ दत्वा नृत्तगीतैः स्तवैरपि । प्रणम्य दण्डवद्भूमौ नमस्कारेण योऽर्चयेत् ॥

परां गतिमवाप्नोति नित्यं क्रतुफलं लभेत् ।

विष्णो विमानं यः कुर्यात्सकृद्भक्तया प्रदक्षिणम् ॥

अश्वमेधसहस्रस्य फलं प्राप्नोति मानवः । तेजो रूपं ततो देवं संहरिण्या प्रपूर्य च । प्रविश्य देवे सर्वास्तु तं देवं हृदि मुद्रया । स्थापयित्वाऽर्चनं सर्वं कुर्यान्नारायणार्पणम् ॥ अमिष्टोमसहस्रस्तु वाजपेयशतैरपि । यत्फलं कथितं सद्भिस्तत्फलं लभते वशात् ॥ हृदि रूपं मुखे नाम नैवेद्यमुदरे हरेः । पादोदकं च निर्माल्यं मस्तके यस्य सोऽच्युतः ॥

भवेदेव न सन्देहः सन्देही पातकी भवेत् ।

एवं ह्यभ्यर्चितो विष्णुः प्रीतो भवति तत्क्षणात् ॥ किं तस्य बहुभिर्मन्त्रैः किं तस्य बहुभिर्मखैः । एवमर्चयितुं विष्णुं यद्यशक्तोऽन्वहं नरः ॥

[[३१०]]

लौगाक्षिस्मृतिः

संकल्पमात्रं कृत्वा वा पुरुषसूक्त े न केवलम् । द्वादशाष्टाक्षरात्मभ्यां मन्त्राभ्यां वा नचेत्पुनः ॥ आपोहिष्ठादिभिर्वाऽपि तूष्णीकं वा यथा तथा । शालग्रामे शङ्खतोयमात्रेण स्नपनं वरम् ॥ उद्धरिण्याऽथ वा कृत्वा गन्धाक्षतसुमादिभिः ।

पूजयित्वा शक्तिमात्रात् केशवादिमुखैः पदैः ॥

तुलस्या वाऽभ्यर्चयित्वा कुसुमैर्वा न चेत्पुनः । तूष्णीकमात्रमात्राद्वा धूपदीपौ तथैव हि (उ) शक्तिमात्रादर्पयित्वा पकान्नं यत्तु केवलम् । सव्यञ्जनं सूपयुक्त ताभ्यां विरहितं च वा निवेदयित्वा देवाय तत्पश्चात्तन्निवेदनम् । तद्भक्त भ्यस्तार्क्ष्यशेपसनकादिभ्य एव च ॥

समर्प्य कृतकृत्यः स्यात् भक्तिहीनोऽपि केवलम् ।

( यः पूजयित्वा देवेशं न कुर्याद्भक्तपूजनम् ॥

निरर्थकं भवेत्तत्तु तस्मात्तद्भक्त पूजनम् । प्रयत्नेन प्रकुर्वीत तं निर्माल्यसमर्पणम् ॥ भक्तपूजनमित्युक्तं तद्यत्नान्नित्यमाचरेत् । ) शालिग्राव्णामयुग्मस्य पूजनं कार्यमन्वहम गृहिर्वणिवनस्थानां नित्यं संपत्करं परम् । तद्य ग्मपूजनं तेपां न प्रशस्तं महात्मभिः ॥ निन्दितं दुःखफलदं तथा तस्मात्तु तच्चरेत् । शिलाभेदेन सा पूजा गर्हिता वेदमार्गिणाम् सर्वमूर्तिष्क एव भगवान्विष्णुरव्ययः । सान्निध्यं कुरुते नित्यं तस्माद्द्माव्णां समर्चनम् एकमेव प्रकर्तव्यं न पृथक् तत्कदाचन । समष्टिपूजनादत्र श्रीमान्नारायणो विभुः ॥ सान्निध्यं कुरुते सर्वैः देवैर्भक्त रसमन्वितः । अनेकप्रावयोगे तु देवदेवस्य तस्य वै सान्निध्यं तद्विशेषेण भवेदिति महर्षयः । यत्र द्वादशसंख्याकाः सा (शा) लग्रावाणनामकाः वर्तन्ते स हि देशो यः साक्षाद्वैकुण्ठसंज्ञकः ।

आविर्भावो भगवतः प्रतिमास्वपि केवलः ॥ सा (शा) लावमुखेनैव न स्वातन्त्र्येण वच्मि वः । प्रतिमानां प्रतिष्ठा सा सा (शा) लप्राव्णा समीपतः ॥ तस्मात्कार्या विधिज्ञेन वेदमन्त्रैः सुभक्तितः । प्रतिमाऽत्र पूजा सा वैदिकानां विशेषतः ॥

दीपदानात्परं नैवेद्य निवेदनवर्णनम्

[[३११]]

गर्हिता तत्प्रसादादि गर्हणं न तु वैदिकम् । असंभोज्यान्नहस्तेन यदन्नं वै निवेदितम् ॥

तद्ग्राह्यं भवत्येव तादृशं तं न संस्पृशेत् ।

असंपूज्या अपाङ्क्तेया अपात्राः पात्रदूपकाः ॥

तान्त्रिका वेदबाह्याश्च द्वेषिणः कुण्डगोलकौ । तथा देवलकाः सर्वे ब्रह्मप्रदूषिणोऽपि ये अभिनिर्मुक्तकुनख श्यावदन्तककुष्ठिनः । परिविन्ना अभ्युदिताः परिविित्तय एव च ॥ अपकीर्ति हता बन्धुत्यक्ता ब्राह्मणनिन्दिताः । पुनरन्ये कुत्सिता ये तत्कृतं यन्निवेदितम् ‘तस्पृश्यस्पर्शनेन स्नानप्रक्षालनादिना । शौचं संपादनीयं स्यात्तादृशस्य तु भक्षणात् ॥ अप्रायत्यमवाप्नोति तेन चित्ती भवेदपि । असंभोज्यान्न हस्तेन यदन्नं विनिवेदितम् ॥

तन्निर्विशङ्कयेऽदन्ति ते जातिभ्रंशिनः स्मृताः ।

सततं वैदिकानां तु प्रशस्तं स्यान्निवेदितम् ॥

संभोज्यान्नैककरतः संस्कृतं पावनं शिवम् । निवेदितेन रुच्यर्थं भोजयेन्न निवेदितम् ॥ न पीडयेत्पिण्डयेच्च न त्यजेन्न निषेधयेत् । न प्रोक्षेत्परिपिञ्चेच कुर्यान्नोच्छिष्टमप्यति ॥ माहात्मद्वयहस्ताभ्यां रचितेऽपि निवेदिते । न भोजयेत्पुनः किं तु पृथक्त्वेनैव निक्षिपेत् सुपकमन्नं विधिना शुद्ध पात्रान्तरे शिवे । सुखोष्णयित्वाभिवार्य सूपव्यञ्जनसंयुतम् ॥

भक्ष्यभोज्य फलोपेतं रसैः पभिः समन्वितम् ।

धूपदीपात्परं यत्नाद्गायत्र्या प्रोक्ष्य पाथसा ॥

सत्येन परिषिच्येदं मन्त्रैः प्राणादिपञ्चकैः । निवेदयेत्पञ्चशाख चाञ्चल्याभिनयेन वै ॥ - घृण्टानादप्रपूर्वेण देवाय परमात्मने । भक्तिगम्यो भक्ताश्यो दयालुद्दीनवत्सलः ॥ भक्तापराधानखिलान् क्षमते तत्कृतान्परान् । एकं तमेत्रापराधं सहते न तु केवलम् ॥ दीपदानात्परं यत्तद्वयवधानकृतं हरिः । नैवेद्यमत्य सा हि तद्विना क्षमते स्वभूः ॥

यद “त्यं निखिलं तस्मान्न कुर्यात्तु तथा नरः ।

कदापि बुद्धिमानत्र देवनिक्षिप्तचित्तकः ॥

नैवेद्यमचिरात्कुर्यात् दीपादथ विचक्षणः । चिरायमाणे नैवेद्य सोऽनर्थस्सुमहान्यतः दिनमेकं दशरथः चिरात्कृत्वा निवेदनम् । पुरा जन्मान्तरे कार्यान्तरयोगेनतादृशः ॥

[[३१२]]

लौगाक्षिस्मृतिः

पश्चाज्जन्मान्तरे तस्य फलं घोरं सुदारुणम् ।

अवाप किल मेधावी महाभक्तशिरोमणिः ॥

अप्ययं तदलंघ्यं वै तादृशं प्रवदामि च । नष्टायुर्नटनामश्च पुत्रशोकेन पीडितः ॥ सूनोरसंनिधौ कार्य विससर्ज हि पार्थिवः । तत्पूजया स भगवान् क्रीतस्तत्पुत्रतां गतः अपि तच फलं तस्मै तादृशं च ददौ पुनः । तस्माद्विद्वानत्र नित्यं तनूजास्वपि यत्नतः ॥ नैवेद्यमचिरात्कुर्याद्दीपादथ विचक्षणः । तथैव पुनरप्येकं भक्तानां तत्समर्पणम् ॥ तत्पूजान्ते प्रकर्तव्यमन्यथा तेति कोपतः । शपन्त्येनं बलिमुखाः भक्तास्ते सनकादयः ॥ तस्मात्तेषां प्रकर्तव्यं तन्नैवेद्य समर्पणम् । एतेन शिवपूजापि प्रोक्तप्रायात्र केवला ॥ तत्राद्या या वैदिकी सा सर्वैः मन्त्रैर्निगद्यते । सर्वेषामति सौलभ्य मार्गेणैवाऽतिसूक्ष्मतः

महेश्वरस्तत्र मध्ये प्रपूज्यः स्यात् त्र्यम्बकः ।

आदित्यः पूर्वभागे तु अम्बिकादक्षिणे शिवा ॥

विष्णुर्देवः पश्चिमे स्याद्गणनाथस्ततो (थो) त्तरे । क्रमेण स्थापनीयाः स्युः पूजनेऽत्र शिवस्य तु

बाणानामैकविश्रुतम् । सौवर्णं राजतं वापि तथा मारकतन्तु वा ॥

रानं वा रसलिङ्ग वा सद्योजाताख्यकं तु वा ।

‘दं लिङ्ग’

अघोरनामकं वापि न चेत्तत्पुरुषाख्यकम् ॥

वामदेवाख्यकं श्रीमान्न चेदीशान संज्ञिकम् । एतेषु लभ्यते यद्वा तदेकं वा त्रयं यजेत् ॥

सर्वाणि यानि वा यस्य तावन्त्यो वाऽत्र पूजयेत् ।

पूर्वोक्तः परिवारैस्तु समष्ट्यं वाऽत्र पूजनम् ॥

वैदिकस्यैव विहितं तान्त्रिकस्य न तद्भवेत् । तद्गौरी शिवनाथाख्यं गौरीपूजनकर्मणि स्वीकार्यमिति पूजाविधिज्ञाः प्राहुरित्यथ । स्फाटिके सूर्यमूर्तिः स्यात्प्रकल्पया मन्त्रवित्तमैः

सा (शा) लग्राणि हरिः प्रोक्तः श्रौणः कल्प्यो विनायकः ।

सा (शा) लग्रामेषु शिवयोः मूर्तयो विविधाः पराः ॥ प्रशस्ताः स्युस्तास्तु सतां वैदिकानां महात्मनाम् । पूजाकर्मसु संग्राह्या उत्तमत्वेन सन्ततम् ॥

आदित्यादिपञ्चदेवपूजनविधानवर्णनम्

दैनंदिन वाहनं तु पञ्चानामत्र वैदिके ।

न कार्यमेव किं त्वेतत् कार्ये वच्म्यस्य निश्चयम् ॥

‘काति करणे तत्पूजायां परं तु तत् ।

दिना

आवाहनं तत्प्रभवेत् पञ्चगव्याभिषेचनम् ॥

[[३१३]]

पञ्चामृताभिषेकश्च देवताऽऽह्वान सिद्धये । सा (शा) लग्रामे सर्वथैव न तथाऽऽवाहनं भवेत् प्रतिमानां वैदिकानां पक्षे पक्षे भवेत्तु तन् । महाभिषेकात्परतः अपिधानक्रिया च सा ॥ तदीय वाससैव स्यात्तद्भ्रमस्यापनुत्तये । धूपो दीपश्च नैवेद्य त्रयमेव च तत्क्षणे ॥ कर्तव्यत्वेन कथितं तद्विधिज्ञैर्महात्मभिः । (अपि चण्डालसंस्पृष्ट सा (शा) लग्रावा तु सन्ततम् पूतः प्रक्षालनाच्छुद्धो भवत्येव ततः पुनः । तत्तीर्थं चापि नैवेद्य’ न स्वीकार्यं दिनत्रयम् फलादिकं चेत्संग्राह्यमोदनं निन्दितं भवेत् । पूर्वसूक्ताभिपेश्च तत्परं तस्य वैदिकम् ॥ प्रकार्य इति तज्ज्ञास्ते प्रवदन्ति मनीषिणः ।

उच्छिष्ट दूषितो यस्तु सा (शा) लावा दिनद्वयात् ॥ पूर्षसूक्ताभिपेकश्च तत्परं तस्य वैदिकम् । प्रकार्य इति तज्ज्ञास्ते प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ उच्छिष्टदूषितो यस्तु सा (शा) लावा दिनद्वयात् । पूर्वसूक्ताभिषेकस्य योग्यः स्यादिति योगिनः ॥ चण्डालहस्तगः साक्षात् सा (शा) लावा तु पक्षतः । जलावासेन शुद्धिः स्यात्ततश्चावाहनादिकम् ॥ प्रतिमा निखिलाश्चापि शिवविष्ण्वादिकाः सदा । प्रतिष्ठया तच्छास्त्रोक्तविधयैव न चान्यथा ॥ पूज्या योग्याश्च पूताश्च स्युः संग्राह्याश्च सन्ततम् । भवेयुरेव सर्वेषां यतीनां योगिनां विना ॥ ) आदित्यादिकानां नित्यवैदिक पूजने । रुद्रपूर्षादयो मन्त्राः तत्तन्नामार्चनादिकाः ॥

।३१४

लौगाक्षिस्मृतिः

सर्वा अप्यत्र कर्तुं वा शक्यन्ते ब्रह्मबुद्धितः । सर्वोपास्यं सर्ववन्द्यं सर्वनामास्पदं परम् सत्यज्ञानानन्दरूपं जगज्जन्मादि कारणम् । तद्ब्रह्म कथितं यस्मात्तदेवातो महेश्वरः ॥

ब्रह्मविष्णुसूर्यशक्तिनाममात्रेण भिन्नतः ।

निगद्यतेऽतस्तद्ब्रह्म शिव एव वचा (हरेः) परः ॥ हरिरेव शिवः साक्षात् तयोर्भेदो न सर्वथा । भेदकृत्पापमाप्नोति पुनर्वच्यपि सूक्ष्मतः ॥

शिवस्य हृदयं विष्णुः विष्णोश्व हृदयं शिवः ।

यथा शिवमयो विष्णुरेवं विष्णुमयः शिवः ॥

आकाशात्पतितं तोयं यथा गच्छति सागरम् । सर्वदेवनमस्कारः केशवं प्रति गच्छति यथारुचि ततो नित्यमभीष्टसुरपूजनम् । जलाभिषेकपुष्पाद्यः दीपाद्यैश्च निवेदनैः ॥ कुर्यादेव विधानेन कृतकृत्यो भवेत्ततः । प्रणवो व्याहृतिर्माया बीजिनी करणी च सः व्याहृत्या संपुटयुतो निखिलाकाररूपकः । सर्वमन्त्रस्वरूपच सर्वकारणवाचकः ॥

तथा सूर्यस्य वायोश्च इन्द्रस्याग्नेस्त्रयस्य च ।

उमाया अप्य “कायाः स्वरूपोऽयं क्रियादिकः ॥ सुपुष्टिस्तस्य वृक्षस्य यथा गन्धः सुशोभनः ।

याति दूरात्तथा तस्य गन्धस्पर्शो महात्मनः ॥

तस्मात्तु गन्धाद्भगवान्गान्धारयति शंकरः । गान्धारश्च महादेवो देवानामपि लीलया सुगन्धस्तस्य लोकेऽस्मिन्वायुर्वाति नभस्थले । तस्मात्सुगन्धिकं देवं सुगन्धं पुष्टिवर्धनम् ॥

अस्यावेशः पुरा शम्भोः हृदि योनौ प्रतिष्ठितः ।

तस्य देवं सुबद्धाण्डहिरण्मयम जोद्भवम् ॥

चन्द्रादित्यौ स नक्षत्रा भूर्भुवस्वर्जनस्तपः । सत्यलोकमतिक्रम्य पृथिवीजस्य तस्य वै ॥ पध्वभूतान्यहंकारो बुद्धिः प्रकृतिरेव च । पृथिवीबीजस्य तस्यैव तस्माद् पुष्टिवर्धनः ॥ तं पुष्टिवर्धनं देवं घृतेन पयसा तथा । पयस्संयुक्तदूर्वा : कुशकेन घृतेन वा ॥ सघृतेन तिलेनैव गलू ( इ. ) च्या पायसेन वा । मधुसंयुक्त गोधूमयव बिल्वफलैरपि ॥

शिवपूजाविधौश्रेष्ठकालवर्णनम्

[[३५५]]

कुमुदार्कशमीपत्र गौरर्पसपवारिभिः । भक्तयालिङ्ग यथा न्यायं नित्यं देवं प्रपूजयेत् ऋतेनानेन माम्पाशाद्बन्धनाज्जन्मयोगतः । मृत्योश्व बन्धनाच्चैवमक्षय्यं ते च तेजसा उर्वारुकेण पकानां यथाकालादमृत्युकः । तथैव कालस्संप्राप्तः तेनानेन यस्ततः ॥ पञ्च मन्त्रविधं कृत्वा शिवलिङ्ग प्रपूजयेत् ।

तस्य पापक्षयोऽतीव भविता मृत्युनिग्रहः ॥

! त्र्यम्बकसमो नास्ति देव देव घृणानिधिः । प्रसादशीलः प्रीतश्च तथा पुत्रधनप्रदः ॥ तस्मात्सर्वं परित्यज्य त्र्यम्बकं तमुमापतिम् । त्रियम्बकेण (न) मन्त्रेण पूजयेत्सुसमाहितः

सर्वावस्थां गतो वाऽपि युक्तो वा सर्वपातकैः ।

ध्यात्वा शिवं कृतार्थः स्यात्सरुद्रश्च भवेच्छनैः ॥ हस्ताद्दत्वा च भूतानि दत्त्वा द्रव्याण्यप्यसंख्यया ।

परेषां कृतकृत्यः स्याच्छिवाचनपरो नरः ॥

छन्दोऽनुष्टुप्कहोलच गायत्री वाथ वा पुनः । मृतसंजीविनी रुद्रवी जस्तत्प्रणवः स्मृतः ॥ उमाशक्तिस्तु कथिता विनियोगो यथेच्छया । अनेन पूजयेद्देवं व्यक्षरेण जगद्गुरुम् ॥ अक्षमालाधरो देवो दक्षिणेन तु पाणिना । वामेन मृतकुण्डं च धारयेदमृतान्वितः ॥ वरलाभ पाणिश्च दिव्याभरणभूषितः । शुक्लः सुपीतवासाश्च पद्मस्योपरि संस्थितः ॥

ओं जुं सो मूलमन्त्रः स्यात् पूज्यो मृत्युंजयः शिवः ।

[[1]]

गन्धादिभिर्यथान्यायंतनानावाहनादिकम् ।

वस्त्रे (स्तेनै) जैव कर्तव्यः अर्घ्यं तेनैव दापयेत् । मृत्युञ्जयोक्तकल्पेषु ब्राह्मणं तेन पूजयेत् ॥ करशुद्धिस्तु मूलेन कवचं तेन कारयेत् । ऋपिं शिरसि विन्यस्य मुखे छन्दो हृदिस्थले ॥ कुर्यात्तु देवताभ्यानमस्त्रं च दशदिक्षु वै । प्रातःकाले च मध्याह्न प्रदोषे च विशेषतः ॥ भास्करोदयमारभ्य यावत्तु दश नाडिकाः ।

प्रातः कालः सविज्ञेयः शिवपूजाविधौ नृणाम् ॥ प्रातःकालं समारभ्य आसन्ध्यां मध्यमःस्मृतः । अस्तमानं समारभ्य यावत्सप्त हि नाडिकाः ॥

[[३१६]]

लौगाक्षिस्मृतिः

तृतीयाथममोज्ञेयः कालत्रयसमर्चने । त्रिवारमात्रकरणात् प्रातः प्रभृति सन्ततम् ॥

आरात्रि सार्धयामं वै यदा वा स्यात्तदा स तु ।

नियमः प्रभवेन्नूनं न संकल्पो विनश्यति ॥ यद्वा मध्याह्नवेलायां शिवं यष्ट्वा तु सन्ध्ययोः । पञ्चोपचारान्कुर्वीत तावत्पूजाफलं लभेत् ॥

जलसंग्रहणं कुर्यात् पात्रपुष्पादिसंग्रहम् । कर्तव्यमुदकादूर्ध्वं शुद्धः सन् जलसंग्रहम् ॥

कुर्यादेवातिभतयैव नाशुद्धस्तु कदाचन ।

स्नानं कृत्वा तु मध्याह्न पुष्पाद्य ुत्पादयन्ति ये ॥

देवतास्तं न गृह्णन्ति पितरो गुरवस्तथा । तस्मादिनोदयादूर्ध्वं मध्याह्नात्प्राक् समुद्धरेत् ॥ स्वारामसंभवं श्रेष्ठं तत्तु स्यादुत्तमोत्तमम् । मध्यमं वनसञ्जातं क्रयलब्धं निरर्थकम् ॥ परकीयारामजं तु तत्फलार्थं तमुच्यते । शूद्रोपवनजो यस्तु निरर्थकमिदं स्मृतम् ॥ (वाय) वीर्य वाडवानां द्वयोरर्धफलं लभेत् । शतपुष्पसमं बिल्वं तथैव तुलसीदलम् ॥ तुलसीपुष्पतुलितं बिल्वपुष्पसमं तु वा । न वस्तुलोके परमं वर्तते यत्र कुत्रचित् ॥ प्राणायामं च संकल्पं विना देवं न पूजयेत् ।

संकल्पात्परतो विद्वान् कलशाचनमारभेत् ॥

गन्धपुष्पाक्षतैः सम्यक् तीर्थावाहनकैः परैः ।

आपोवेत्यादिभिर्मन्त्रैः तन्मुद्रादर्शनादिभिः ॥

तन्मन्त्रपठनात्पश्चात् तज्जलेनोद्धृतेन वै । पूजाद्रव्याणि चात्मानं प्रोक्षयेत्तत्परं पुनः ॥ यागगेहस्य पूर्वादिदिक्षु द्वाराणि पूजयेत् । द्वारमन्त्राम्बुनाप्रोक्ष्य द्वारपालान् यजेत्क्रमात् ॥ गणपो भारती लक्ष्मीः सर्वद्वारोर्ध्वगाः स्मृताः । द्वारस्य दक्षिणे वामे मध्यमे परिवर्तिनः ॥ प्राकू द्वारे दक्षिणे नन्दि गङ्गा च द्वारमास्थितः । गणेशो दक्षिण द्वारे पश्चिमे तु सरस्वती ॥

ऋषभा

सूर्यपूजायां भूतशुद्धिमन्त्रशुद्धादिनामवर्णनम्

भृङ्गा मिन्धुश्च तत्पूर्वे सौम्यद्वारस्य पश्चिमे ।

गौरीतापौ च तत्पूर्वे दण्डश्चापि पयोष्णका ॥

[[२१७]]

प्रत्यग्द्वारे दक्षिणभागगौ । स्कन्दो गोदावरी वामे तेपामावाहनादिकम कृत्वा द्वाराणि संछाद्य पूर्वदोत्तराणि च । कुर्वीत दक्षिणद्वारप्रवेशं सर्वकर्मसु ॥

कवाद्वितयं यष्ट्वा सुबाहुं विमलं यजेत् ।

धामशाखां समाश्रित्य गेहलीमस्पृशन्यजेत् ॥

दक्षपादं पुरस्कृत्य वास्तुपालं ततो यजेत् । यजेन्नि निकोप्टे तु ब्राह्मणं जगदीश्वरम् ॥ गणेशस्थापनं वायौ गुरुगामीशकोणतः । देवं प्रदक्षिणीकृत्य वह्निकोणं समाश्रयेत् ॥ प्रतीचीमग्रतः शम्भोः नोत्तरां योपिदाश्रयेत् ।

स प्रतीचीयुतः पृष्टं तस्माद्दक्षं समाश्रयेत् ॥

पश्चिमद्वारहर्म्यं तु यजेन्निर्ऋति (?) कोणगः । प्रणवनासने प्रोक्ष्य बीजं सारस्वतं स्मरेत्. कणिकां संस्मरेत्तत्र दशप्राकारभूषिताम् । स्वरयुग्मं दलेष्वेव चन्द्रादींस्तत्क्रमाद्यजेत् ॥ पूर्वादिषु चतुर्दिक्षु वकारं बिन्दुसंयुतम् । आग्नेयादिपु कोण उकारं बिन्दुसंयुतम् ॥ मातृकाभरणं कृत्वा उपनिन्यु ह्यदङ्मुखः । पद्मासनसमासीनः प्राणायामक्रमान्वितः

भूतशुद्धिर्विधायैव मन्त्रशुद्धिर्विधाय च ।

मन्त्रन्यासं ततः कुर्यात्त्रिकोणं मण्डलं शुभम् ॥ समीकृत्याखिलं विद्वान् पिन्दादिपूर्वकम् ।

शङ्ख चैवार्घ्यपात्रं च पाद्यमाचमनीयकम् ॥

साधारणं जलेनैव क्षालये स्त्रमन्त्रतः । देवस्य पुरतः कुर्यात् त्रिकोणं मण्डलं शुभम् ॥

अग्निबीजं समालिख्य जातवेदसमर्चयेत् ।

अस्त्रेण क्षालितां धारां वायुवीजेन निक्षिपेत् ॥

रविमण्डलमध्यस्थं बिन्दुयुक्तमकारतः । स्नापयित्वा रविं पूज्य गायत्र्या गन्धपुष्पकैः ॥ .क्षकारादिककारान्तमातृकां च विलोमयेत् ।

आनीय चोदकं शङ्ख तीर्थान्नाराचमुद्रया ॥

[[३१८]]

लौगाक्षिस्मृतिः

आवाह्येव तु गङ्गादीन् तकारेण सबिन्दुना । अमृतीकरणं कुर्यादमृती भुव इत्यथ ॥ निर्विषोकरणं कुर्यात् काच गारुड मुद्रया । हृदा संपूजयेच्छङ्खः कवचेनावकुण्ठयेत् ॥ अस्त्रेण रक्षयेच्छङ्घ कवचेनावकुण्ठनम् । अस्त्रमन्त्रेण चालोक्य घेनुमुद्रां तु मूलतः ।

दर्शयित्वा ततो मन्त्रं स्पृष्ट्वा चैवाष्टधा जपेत् । आत्मानं द्रव्यजातं च प्रोक्षेद्यजनसाधनम् ॥ पाद्यार्थ्याचमनीयादि पात्राण्येवं हि साधयेत् ।

अभावे चैव पात्राणां शङ्ख चैवापि तन्त्रतः ॥

आत्माऽर्चनं प्रकुर्वीत गन्धाद्य रष्टपुष्पकैः । तन्मालावलयं कृत्वा देवं वेदस्वरूपिणम् ॥ यजेदेव विधानेन वैदिको नित्यमेव वै। ह्रस्वदीर्घाश्चितान्बिन्दून् ब्रह्मरन्ध्रशिरोन्तरात् मन्त्रान्समुच्चरेन्मन्त्री देवममन्त्रेण वारिणा ।

प्रोक्ष्याङ्गुष्ठकनिष्ठाभ्यां पूजापर्युषितं त्यजेत् ॥

वामहस्तेन संमृज्य पीठकं दक्षहस्ततः । मूलेन पाणिना देवं गङ्गाद्यवनयावधि ॥ मध्यमानामिकाङ्गुष्ठैरुत्तानैर्लिङ्गमस्तके । पुष्पं निधाय दत्वाऽयं लिङ्गमुद्रां दृशेद्धृदि ॥ अङ्गुष्ठेन स्पृशेल्लिङ्ग’ पश्चात्पादं तु मुष्टिना । अस्त्रेण हस्तं प्रक्षाल्य यजेद्दवं गणाधिपम् पूर्वं संकल्पिते पीठे गुरुं चैव प्रपूजयेत् । आधारशक्ति संपूज्य मूलप्रकृतिमेव च ॥ कुमं शेषं वराहं च पृथिवीं च यजेत्क्रमात् । ततो रत्नमयीं वेदीं मण्टपं स्थलमेव च ॥ पीठपादेषु चतृ (तुर ) षु वह्निकोणे गणेश्वरम् । उमां सतीं च तत्पश्चात् क्षेत्रपालां (१) च वह्नितः धर्मं ज्ञानं च वैराग्यमैश्वर्यं च यथाक्रमात् । यजेताधर्ममज्ञानमवैराग्यमनैश्वरम् ॥ इन्द्रादिषु चतुर्दिक्षु अब्जं चैव दलाष्टकम् । मूलकन्दं च नादं च दले चैव तु केसरम् ॥ रजस्तमो गुणं सत्वं मूलादिक्रमतो यजेत् । अष्टैश्वर्यसरूपाणि दलान्यष्टौ प्रपूजयेत् ॥

अष्टौ संपूजयेच्छक्तीः वामां ज्येष्ठां च काद्रिकाम् ।

कालां च कलवी करणीं ततो बलविकारिणीम् ॥

बलप्रमथनीं सर्वभूतदमनीं क्रमात् । तथाशक्तयः पूज्याः व्यम्बके तु विशेषतः ॥ जया तु विजया चैव अजिता चापराजिता । भद्रकाली कपाली च क्षेममृत्युः पराजिता

सविधिपूजाविधानवर्णनम्

rant कर्णिकामध्ये तथा चैव मनोन्मनीम् । दला केसराम्रो च कर्णिका तु मध्यतः ॥ सूर्य सोमानिविम्बानि पूजयेच्छक्तिमण्डलम् । ब्रह्मविष्ण्वीशरुद्रांश्च सूर्याद्रि (दि) कमतो यजेत् ॥ मध्ये सिंहासनन्यासजातं न्यस्य च छन्दसाम् । न्यासं कृत्वा क्रमेणैव कुर्यालि स्वदेहवत् ॥

[[३९६]]

मूलेन चासनं पाद्यमर्घ्यमाचमनीयकम् । मधुपर्कं चाचमनं स्नानं गव्यैस्तु पञ्चभिः ॥ स्नानं चाचमनं दत्वा पाद्यमर्घ्यं तथाचमम् । वस्त्रं चैवाचमनं दद्याद्यज्ञोपवीतकम् ॥

पुनराचमनं गन्धं दत्वा चैत्र यथोचितम् । मध्यमानामिकाङ्गुष्ठैः पुष्पाणि विनिवेदयेत् ॥

नमो मुद्रां प्रदर्श्याथ शम्भोरावरणं यजेत् । पञ्चब्रह्मपडङ्गानि प्रथमावरणे यजेत् ॥ ईशेन्द्र यमदिकसौम्य वारुणेशेष्वतः क्रमात् ।

वह्नीश निऋऋ (’)ति मस्त चक्रदिक्षु यथाक्रमम् ॥ अस्त्रं चैव तु वह्नयादिचतुष्कोणेषु पूजयेत् ।

निवृत्ति वै प्रतिष्ठां च विद्यां शान्ति तथैव च ॥

आग्नेयादिषु कोणेषु द्वितीयावरणं ततः । अनन्ताशेपकरुणा शिवोत्तमकनेत्रकौ ॥

एकरुद्र ं त्रिमूर्ति च श्रीकण्ठाख्यं शिवेड्यकम् ।

पूर्वादिशान्तपत्रेषु विद्येशावरणं यजेत् ॥

चतुर्थे लोकपालांश्च इन्द्रादीननुपूर्वशः । लोकपालास्त्रजालं च पूजयित्वाऽथ पञ्चमे ॥ तस्मिन्नावरणे विद्वान् तत्क्रमोऽयमु (दीर्यते) । वज्र शक्ति कालदण्डं खड्गपाशमथाङ्कुशम् गर्दा त्रिशूलं संपूज्य धूपदीपादिना ततः । क्रमाद्दत्वा तु देवेभ्यो पुष्पैरभ्यर्च्य तत्परम् ॥ धूपदीपो पुनर्दत्वा घण्टानादपुरस्सरम् । अस्त्रेण प्रोक्ष्य पयसा चित्तशुद्धिसमन्वितः ॥ चक्रेण प्रोक्षयेत्सर्वा धेनुमुद्रां प्रदर्शयेत् । ततो नैवेद्यपात्रस्य सवं चैव तु शङ्खवत् ॥ पञ्चप्रहाणदेवस्य दद्यान्नैवेद्यमुत्तमम् । पुनर्नैवद्यमन्येभ्यो दद्याद्याचमनीयकम् ॥

[[३२०]]

लौगाक्षिस्मृतिः

हस्तोद्वर्तनताम्बूलमुखवासादिकं भवेत् ।

दद्यार

समूलेन नमोन्तं तर्पणं (दर्पणं ) तथा ॥

दद्यात्तु व्यजनं छत्रं पादानं चैव चामरम् ।

दूर्वास्तु दत्वा स्तुत्वा च प्रदद्यादपुष्पकम् ॥

[[11]]

अर्घ्यं दत्वा यथाशक्ति जपं कृत्वा प्रणम्य च ।

ततः प्रदक्षिणं कुर्यात् सव्यासव्यविधानतः ॥

मूल मन्त्र जपेन्मौनिः गुरुस्मरणपूर्वकम् । ततः प्रदक्षिणीकृत्य दृष्टा देवं प्रणम्य च ॥ पुष्पं दत्वा तु देवेभ्यो दद्यादर्घ्यं पराङ्मुखः । सर्वान्देवान् शिवे योज्य शिवं च हृदि योजयेत् ॥

नैवेद्य ं सकलं दद्यात्तान्त्रिकश्चित्तु तन्त्रतः । सर्वं कर्म समाप्याथ चण्डायैवाथ भक्तितः

निवेदयित्वा तत्पश्चात् सलिले परिवर्जयेत् ।

चण्डाधिकारो यत्र स्यात् तत्प्रसादं न भक्षयेत् ॥

लिङ्ग स्वायंभुवे बाणे रत्ने च रसनिर्मिते । सिद्धप्रतिष्ठिते चैव न चण्डाधिकृतिर्भवेत् ॥

शुद्धवेदोक्तमनुभिः वैदिकैः सुप्रतिष्ठिते ।

आदित्यादिवृते तस्मिन्लिङ्ग े नास्याधिकारिता ॥

तन्त्रप्रकारवेदाख्य शास्त्रदेवलकाचिते । देवमात्रे प्रसादस्य न कुर्याद्वैदिको ग्रहम् ॥ अपां ज्ञेयाचिते देवे तान्त्रिकाभ्यर्चिते तथा ।

तत्प्रतिष्ठितमूर्ती वा त्यजेन्निर्माल्यकोदनम् ॥

स्वसंभोज्या स्वजनकारितं यन्निवेदितम् । दैवतं तत्परिग्राह्यं तद्भिन्नं यत्परित्यजेत् असंभोज्यान्नहस्तेन कारितं तु निवेदितम् । फलमूलशलावादि यदपक्वं परिग्रहेत् ॥ स्वजनेतरपक्कानि निर्माल्यान्याखिलान्यपि ।

वैष्णवान्यपि शैवानि न संभोज्यानि वैदिकैः ॥ आलयान्नानि शैवानि वैष्णावान्यपि वैदिकैः ।

धर्मतो न भवन्त्येव भोक्तुं तानि तु तान्त्रिकैः ॥

विष्णोर्निवेदितं प्राह्यमित्यत्र मीमांसा

[[३२१]]

अदनीयानि कालेषु तैर्नान्यैर्धर्मतत्परैः । तन्त्रप्रतिष्ठिते लिङ्ग तादृशे विष्णुविग्रहे ॥ यन्निवेदितमन्यन्तत् तेषामेवेति वैदिकाः । निवेदितेन रुच्यर्थं याजयेन्न निवेदितम् ॥ नोच्छिष्येन्मर्दयेद्वा तत्तद्दद्यात्तथा तथा । शिवे निवेदितं भुक्तं तन्त्रैर्मागंप्रतिष्ठिते ॥ अभक्ष्यं मांसतुलितं तत्तीर्थे वा सृजोसमम् ।

विष्णौ निवेदितं त्वन्नं तान्त्रिकैः सुप्रतिष्ठिते ॥

तान्त्रिकाणां भवेद्योग्यं अत्तुं तन्नेनरैर्जनैः । वाणादिलिङ्गनैवेद्य शालप्रामादिना तथा निवेदितं वैदिकेन भोज्यमेवेति वैदकाः । समष्टिकृतपूजायां सालग्रामेषु वा पुनः ॥ आदित्यादिषु वा ग्राह्यं कृतं यत्तु निवेदितम् । आगमोक्तप्रकारेण देवता या प्रतिष्ठिता सापि वन्द्या सुसेव्या च वैदिकैर्धर्मतत्परैः । शूद्रपूजितमूर्तिस्तु प्रादक्षिण्यक्रमेण वै ॥

परिप्राह्या विशेषेण साक्षाद्धरिहरौ तु तौ ।

अञ्जल्या वन्दनीयौ तौ न साष्ट्राङ्ग ेन सर्वथा ॥

पूजितौ विप्रमात्रेण तौ देवालयेषु चेत् । तयोर्महामहिम्नैव वन्दनीयौ विशेषतः ॥ तत्पुष्पमूलताम्बूलशलादुफलसंग्रहः । तत्प्रत्तोऽपि परिग्राह्यः कामकारान्न सर्वधा (था) ॥ अपि शैवं वैष्णवं वा प्रसादं वैदिकं शिवम् । स्वीकार्य वैदिकैर्भक्तया कदाचन न तान्त्रिकम् निर्माल्यं धारयेद्भक्तया शिरसा शिवकृष्णयोः ।

राजसूयस्य यज्ञस्य फलमाप्नोति तत्क्षणात् ॥ शिरसा तत्तु निर्माल्यं निर्माल्यं धारयिष्यसि ।

अशुचिभिन्नमर्यादः सर्वावस्थां गतोऽपि वा ॥

स्वैरीचैवाप्रयुक्तात्मा नियमैश्च बहिष्कृतः । तस्य पापानि सर्वाणि नाशयन्येव देवदः ॥ लोभान्न धारयेत्तस्य निर्माल्यं न च भक्षयेत् । न स्पृशेदपि पादेन लङ्घयेन्नापि सर्वथा तन्निर्माल्योन बुद्धिभ्रंशोऽपि जायते । निर्माल्यदाता नरके पच्यते कालमक्षयम् पृथूदकं महातीर्थं गङ्गा च यमुना नदी । नर्मदा चैव कावेरी तथा गोदावरी नदी ॥ सप्त संनिहितास्त्वेता तत्तीर्थे वेदमन्त्रिते । तस्मात्तदुकं दिव्यं सर्वतीर्थमयं हि तत् । धारणात्पापसंघातैः तत्क्षणादेव मुच्यते । ब्रह्महा वा सुरापी वा स्तेयी वा गुरुतल्पगः

[[२१]]

[[३२२]]

लौगाक्षिस्मृतिः

॥

तत्तीर्थ (र्थाभिषिक्त (क्तेन) तत्सायुज्यमवाप्नुयात् । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन वैदिकेन विपश्चिता शिवविष्णू पूजनीयौ नित्यं नियमधर्मतः । विना तद्भाजनं नृणां नान्यदस्ति तस्मात्तदेव कुर्वीत भूयो भूयः प्रवच्मिवः । आदौ भजनकार्यस्य तत्पूजनमिहोच्यते ॥ सामग्री प्रथमा दिव्या तं च तैर्वस्तुभिः परैः । पत्रैः पुष्पैः(फलैद्रव्यै नानाभावैः) सुशोभनैः

यजेज्जगद्गुरुं देवं तं सत्यमनादि तत् ।

ऋतं सत्येन मनुना यो ब्रह्माणमिति स्म च ॥

मन्त्राभ्यां भावयेन्नित्यं पञ्च ब्रह्मा (दिदेवता ) । न देवमीशानं व्योममध्यगतं विभुम् ॥

यो मोहादथवाssस्यादकृत्वा देवतार्चनम् ।

भुङ्क्त े स याति नरकं सूकरेष्वपि जायते ॥

यो दद्यात्तु गवां लक्षं दोग्ध्रीणां वेद (सम्मतम् ) । ( सुदेश ) कालार्चनतो देवस्य परमात्मनः एकस्माद्दिवसान्नूनं तत्फलं लभते महत् । सकृत्पूजयते यस्तु भगवन्तं जगद्गुरुम् ॥ ग्रीष्मे भक्तिसमायुक्त एकवारं यतेन्द्रियः । (अव) मेधादधिकं फलमाप्नोति निश्चितम् वर्षास्वर्चनतो वाजपेयस्यास्य तु यत्फलम् । तत्फलं समवाप्नोति नात्र कार्याविचारणा

शरत्कालादिपूजानां (म) अति रात्रस्य

अप्तोर्यामस्य सत्रस्य क्रमात्प्रोक्तानि सूरिभिः ॥

[[1]]

फलानि सर्वपापौघवारकाणि चिरन्तनैः । शैवं पाशुपतं शाक्तं सौरं वैनायकं तथा ॥ वैष्णवं चेति भिन्नानि दर्शनानि पड (डेवच) । (देव) भेदेन चोक्तानि देवस्त्वेको महेश्वरः

शिवो नारायणो ब्रह्मा सूर्यः सोमोऽनिलोऽनलः । भैरवस्कन्दविघ्नेशाः लोकेशाश्च नवग्रहाः ॥ भुवनानि तथा (देवी राधा) लक्ष्मी सरस्वती । दुर्गा स्वाहा स्वधा देवी शचीन्द्राणी महेश्वरी ॥

सत्यं ज्ञानमनन्तं च कः किं यत्तन्महच्छिवम् । स्त्रीपुंसादिविभेदेन सर्वे शब्दा म (मैव हि वाचका एव व्यवहारेषु ते परम् । निर्दिष्टा एव तेनैव तत्संकेतमहत्वतः ॥

भिन्नभिन्नतया भान्ति तन्मायापरिकल्पनात् । विचार्यमाणे ते सर्वे सूक्ष्मदृष्ट्या श्रु 11

‘वाचका एव न तु तत्तन्निरूपकाः । एकस्य शंकरस्यास्य पूजनात्सर्वनाकिनाम् ॥

नानादेवेभ्य इष्टप्राप्तिवर्णनम्

[[३२३]]

कृता पूजा प्रभवति यथा चैकस्य वर्ष्मणः । अन्नभक्षणमात्रेण तृप्तिक्षुत्तविनाशिनी

( सर्वेषां चो ) स्योपकारः स्यात् तथैवेश्वरपूजनात् । सर्वगीर्वाणोपकारः पूजनावाहनादिभिः ॥ भवन्ति पूजिताः सर्वे देवा एवं श्रुतिः शिवा । प्रोवाच किल तस्मात्तु तत्पूजां विधिना चरेत् ॥ तत्तन्मूर्तिकृता पूजा निखिला सागमोक्तितः । मूर्तिमन्तमवाप्नोति मूर्तिमाञ्जगदीश्वरः ॥ आपो यस्य शरीरस्याज्जातवेदास्तनूनपात् । शशिसूर्या (यौं) लोकपालाः पर्वताश्व महीरुहाः ॥

खं

वायु पृथिवी सर्वं यस्याङ्गः तं तु गच्छति । सर्वप्रकाररचितं तत्पूजनमनुत्तमम् ॥ परं तु कामनाभेदांस्तत्तन्मूर्ति विशेषतः । पण्डितः प्रार्थयेद्यत्नसा सा मूर्तिस्तु वच्मिवः तस्य तस्य प्रदाने वै समुद्य क्ता चिरेण तु । आरोग्यं भास्करादिच्छेच्छ्रियमिच्छेद्धुताशनात् ॥

ईश्वराज्ञानमन्विच्छेन्मोक्षमिच्छेजनार्दनान् ।

मन्विच्छेल्लोकेशः देहलक्षणम् ॥

दुर्गादिभिस्तथा रक्षां भैरवाद्यस्तु दुर्गमम् ।

विद्यासारं सरस्वत्या लक्ष्म्या चैश्वर्यवर्धनम् ॥

पार्वत्या चैव सौभाग्यं शच्या कल्याणसन्ततिम् ।

स्कन्धात्प्रजाभिवृद्धिं च सर्वं चैव गणाधिपात् ॥

मूर्तिभेदा महेशस्य त एते यन्मयोदिताः । तस्य साक्षाज्जगत्कर्तुः ब्रह्मणोऽव्यक्तजन्मनः वस्त्रालङ्कारयुक्तानां दोग्ध्रीणां वः पारगे ।

अयुतं यो गवां दद्यात्तत्फलं तस्य चोदितम् ॥

देवक्षीरस्नानकर्तुः शुद्धचित्तस्य देहिनः । दध्ना यः स्नापयेद्दं वं सकृद्भक्त्या महामनाः कुलसप्तकमुद्धृत्य ब्रह्मलोके महीयते । कल्पकोटिसहस्र स्तु यत्पापं समुपार्जितम् ॥ घृतस्नानेन तत्सर्वं दहत्यग्निरिवेन्धनम् । मधुना स्नापयेद्द वं सकृद्भतया तु यो नरः ॥ पापकंचुकमुत्सृज्य ब्रह्मलोके महीयते । स्नानमिक्षुरसेनैव शर्करेण गुडेन वा ॥ सकृद्रतया कारयिता देवस्य परमात्मनः । साम्राज्यं समवाप्नोति देववत्वं च गच्छति३२४

लौगाक्षिस्मृतिः

शीतज्वरस्य तु श्रीमान् नार्यश्चिन्त्यः समन्त्रकैः । अभिषेकादि नैवेद्य : वन्द्यो ध्येयः सदा हरिः ॥

उष्णज्वरस्य शान्त्यर्थं सह गौर्या महेश्वरः ।

अभिषिच्याम्बुभिः शीतैः चन्दनोत्पलगन्धिभिः ॥

पुष्पचन्दनतोयेन यदा तु कुशवारिणा । स्नापयित्वा देवदेवं निरोगी जायते नरः ॥ कल्पकोटिसहस्रस्तु कल्पकोटिशतैरपि । ईप्सितं किल्बिषं दग्ध्वा गाणपत्यमवाप्नुयात् । वासांसि सुविचित्राणि सुधूतानि मृदून्यति । नवानि देवदेवाय दत्वा संराद्भवेद्ध् वम्

यावत्तद्वस्त्रतन्तूनां परिमाणं प्रतिष्ठति ।

तावद्वर्षसहस्राणि स्वाराज्याधिपतिर्भवेत् (ध्रुवम् ) ॥

त्रिवृतं शुक्कुपीतं वा पट्टसूत्रादि निर्मितम् । दत्योपवीतं देवाय भवेद्वेदान्तपारगः ॥ दिव्यलेपनकर्ता तु दिव्यगन्धसुचन्दनैः । वर्षकोटिशतं दिव्यं शिवलोके महीयते ॥ गन्धानुलेपनात्पुण्यं द्विगुणं चन्दनस्य तु । चन्द्र नागरुभिः पुण्यं ज्ञेयमष्टगुणाधिकम् ॥ कृष्णागरोर्विशेषेण फलं शतगुणं भवेत् । तस्माच्चतुर्गुणं पुण्यं कुङ्कुमस्य विधीयते ॥ चन्दनागरुकर्पूरैः चन्द्रपुष्पैः सुगन्धिभिः । कुङ्कुमैर्देवमालिप्य कोटिकल्पान्वसेद्दिवि ॥ स्वरामसंभवं श्रेष्ठं मध्यमारण्यसंभवम् । विक्रीतं त्वधमं ज्ञेयं पत्रं पुष्पं फलं तथा ॥ अतिशुक्क्रमतिश्रेष्ठं रक्तपुष्पं तु मध्यमम् । पीतंचैवाधमं ज्ञेयं कृष्णपुष्पं ततोऽधमम् ॥ चित्रपुष्पं ततो हीनं याचितं तु ततोऽधमम् । केशकीटापविद्धानि पत्रपुष्पाणि सन्त्यजेत् ॥ कभिन्नानि सर्वाणि दूरतः परिवर्जयेत् । पतितानि पृथिव्यां च तथा स्थानच्युतानि च ॥ अर्चनार्थं निपिद्धानि कथितानि महात्मभिः । पाढाया अधिका ज्ञेया वतिका तुलसंभवा ॥ कार्पासजाततो मुख्या बिसतन्तु प्रकल्पिता । वर्तिका परमोत्कृष्टा न तयान्या समाऽपरा ॥

दीपप्रशंसावर्णनम्

[[३२५]]

कार्पासकोटिदीपानां बिसतन्तु प्रकल्पितः । एको दीपः समोज्ञेयो देवस्य परमात्मनः कपिलादि घृतोद्भूतः श्रेष्ठो दीपः प्रकीर्तितः । गोमात्रघृतसंभूतो दीप उत्तम मध्यमः ॥ महिषादि घृतोद्भूतः उत्तमाधम उच्यते । मध्यमोत्तमदीपः स्याद्यछ्वेततिलसंभवः ॥ शबलैस्तु तिलैदींपो मध्यमस्य तु मध्यमः । नानावर्णतिलोद्भूतो मध्यमाधम उच्यते ॥ सार्षपादपि च स्नेहादीपश्चैवाधमोत्तमः । कुमुम्भैरण्डसंभूता ह्यधमस्य तु मध्यमः ॥ बीजादिस्नेहसंभूतो मध्यमस्याधमः स्मृतः । वसामेदोद्भवं दीपं प्रयत्नेन विवर्जयेत् ॥ काष्ठानि वारयेन्नित्यं दहेन्नित्यं तृणानि वा ।

यानि यानि प्रशस्तानि निषिद्धानि विवर्जयेत् ॥

चतुर्द्वित्र्यङ्गलज्बालदीपः स्यादुत्तमोत्तमः । प्रकाश मल्लिकाजाति मुकुलस्थूलवर्तिकः ॥

मध्यमः त्रिविधो ज्ञेयः तंतुभिश्चैव विंशभिः । चतुर्दशः पोडशभिः सप्तभिर्वाऽधमः स्मृतः ॥

दीपप्रशंसा

‘दीपमेकं तु देवाय यो दद्याद्भक्तिपूर्वकम् । निरुजश्चक्षुषा धीमान् सूक्ष्मदर्शी भवेन्नरः । दीपद्वयं महेशाय यो दद्याच्चित्तशुद्धितः । चक्षुष्मानेव भवति नात्रकार्या विचारणा ॥ देवदेवाय यो दद्याद्भतया दीपचतुष्टयम् । नित्यमेव भवेच्छ्रीमान् सर्ववेदविदांवरः ॥ दीपाष्टकप्रदाता तु वेदमन्त्रविदांवरः । विनियोगविधिज्ञश्च धनदेनापि भाग्यतः ॥

• तुलितोभवतिक्षिप्रं सत्यमेतन्मयोदितम् । दीपद्वादश दाता तु देवदेवस्य भक्तितः ॥

गन्धर्वलोकमाप्नोति नात्र कार्या विचारणा ।

यस्तु षोडशसंख्याकान्दीपान्भक्त्या प्रकल्पते ॥ नवानां श्रीमतां तेषां निधीनामधिपो भवेत् । देवदेवाय यो दद्याद्दीपान्भक्त्या समन्वितः ॥ इन्द्रलोकमवाप्नोति चतुर्विंशतिसंख्यया । पश्वाशदीपदानेन शूद्रो वैश्यत्वमाप्नुयात् ॥

[[३२६]]

लौगाक्षिस्मृतिः

क्षत्रियत्वमवाप्नोति वैश्यो राजा द्विजत्वकम् ।

आप्नुयादेव वच्येतत्तादृक् तत्कर्मभावुकम् ॥

[[1]]

वेदार्थदर्शी विप्रः स्याद्दीपदानप्रभावतः । न वेदार्थपरिज्ञानादन्याश्रीरस्ति विष्टपे । वेदमन्त्रार्थवित्प्राज्ञः मन्त्रौघविनियोगवित् । कल्पब्राह्मणमार्गेण स एवेश्वर उच्यते ॥ संपदन्या ततो नास्ति मनुष्याणां महात्मनाम् । देवानामपिसेन्द्राणां वेदार्थज्ञानतः परा धनरूपां श्रियं येन केन मार्गेण चित् सदा । शक्यते किल संप्राप्तुं तन्मत्रार्थैकवेदनम् ॥ अनेकजन्मशतक सहस्रतपसा श्रिया । सद्गुरूणां प्रसादेन दक्षिणामूर्त्यनुग्रहात् ॥ हयग्रीवमहिम्नैव दत्तात्रेयप्रसादतः । वेदमात्रार्थतत्त्वज्ञो जायते नान्यथा नरः ॥ शतदीपास्तु देवाय दत्वा तु नियतत्रतः । यमालयमदृष्ट्वैव विमानैः सूर्यसंनिभैः ॥ हंसयुक्त र्गतिं लब्ध्वा स्वेच्छाचारी भवेद्ध्र ुवम् । दीपान् शतद्वयं यस्तु योजयेद्द वसंन्निधौ वर्षकोटिशतं पुण्यं तस्य लोके महीयते । यः पञ्चशतदीपानां कारको देवसंन्निधौ ॥ कल्पकोटिसहस्राणि कल्पकोटिशतैरपि । भक्तेर्देवपुरे भोगाननुभूय महात्मभिः ॥ शतजन्मसु सम्राड्त्वं प्राप्नोत्येव प्रवच्मिवः । देवैरेवं वर्णितानि चतुर्मुखमुखैः पुरा ॥ रात्रौतत् द्विगुणं पुण्यं कार्तिकं द्विगुणं स्मृतम् । चतुर्गुणं दक्षिणे तु पञ्च चैवोत्तरायणे ॥ दीपोत्सवः चतुर्दश्याममायां प्रतिपदिने । न गण्यते विधात्रापि फलं तत्तादृशं महत् यो दद्यात् घृतदीपांस्तान्देवानां चैव पर्वसु । कार्तिक्यां प्रस्थकेनैव प्रकीर्णाघौघनाशनः आढकादुपपातकानि द्रोणेनैव तु पातकम् । पञ्चद्रोणघृतेनैव महापापात्प्रमुच्यते ॥ देवदेवं समुद्दिश्य दीपमाकाशवर्तिनम् । संप्राप्ते कार्ति केकुर्यान्महच्छ्रियमवाप्नुयात् !! त्रिपभ्व कार्तिकौ दीपौ दश द्वादशदीपकौ । देवस्थानन्दजनको दानतोऽजस्रमेवहि ॥ सर्पदीपो वृषाख्यो वा मृगपूरुपनामकः । वल्मीकदीपकल्याणनामको चतुराकृतिः ॥ रथदीपश्च सुमहान्कुम्भदीपो महोन्नतः । पञ्चमूर्ति महादीपा कर्पूरश्वरमः परः ॥ दानमात्रेण मर्त्यानां तत्काले दर्शनादपि । साक्षात्सायुज्यदा एव पुनर्जन्मान्तरापहाः एतत्फलसहस्रांशकोटिमात्रस्य वा विधिः । वक्तुं युगसहस्र ेण न शक्नोति पितामहः ॥ नीराजनस्य दत्तस्य कर्पूरेण कृतस्य वै । य उष्णेन स्वगात्राणि लेपयेत्तस्य देहतः ॥

नानाविधनैवेद्यवर्णनम्

जन्मान्तरमहापापकोटयो रोगकोटयः ।

तत्क्षणेन लयं यान्ति राजकुष्ठादयोऽखिलाः ॥

[[३२७]]

महानैवेद्यपरतः कार्यः पञ्चार्तिकादयः । रथदीपं प्रथमतः प्रकुर्वन्ति हि तान्त्रिकाः ॥ वैदिका पूर्वसंप्रोक्त क्रमेणैव न चान्यथा । चरमे सर्वदीपानां महानीराजनक्रिया ॥ कर्पूरेणैव कर्तव्या वैदिकैरपि तान्त्रिकः । शास्तेयवष्णवः शवः समो धर्मोऽयमुच्यते कर्पूरदीपकालेषु नमस्कार क्रियापरान् । अचिरादेव देवेश अनुगृह्णाति मानुषान् ॥ नीराजनात्परं नित्यं बृहत्सामेति मन्त्रतः ।

[[1]]

कार्येव भस्मना रक्षा तच्छिष्टं भस्म देहिनाम् ॥

धारणात्पुटितुष्टिश्रीः संपदायुष्यदायकम् । नैवेयं सुमहन्नित्यं अन्नात्तण्डुलकारितात् ॥

कर्तव्यं स्याद्विशेषेण तण्डुलास्तेऽपि कीर्तिताः ।

प्रस्थान्यूनाः प्रकर्तव्याः पुरुषाहारमात्रकाः ॥

दृढाङ्गपुरुषा रोगरहिताष्टादशाब्दकः । अब्दो द्वादशमामोक्तः मासः पक्षद्वयात्मकः ॥ मातुलादिः प्रकथितः ते कार्य पूर्णवत्सरः । शालीनां तण्डुलैः प्रस्थान्यूनैरन्नं सुसंस्मृतम कुर्यान्नैवेद्य कार्याय देवस्य परमात्मनः । यावन्तस्तण्डुलास्तस्मिन् नैवेद्यान्नस्युरक्षिताः तावद्य ुगसहस्राणि तल्लोके निवसन्ति ते । तत्कारका महात्मानः नैवेद्यपरिसंख्यया ॥

गुडखण्डगुडापूपान् गोधूमान्गुडसूपकान् ।

माषापूपान्पोडशाख्यान् चाणकान्मौद्गलान्परान् ॥

घृतपक्कान्तै लपक्कान् जलपक्कांस्तथादरात्। तथाम्बरीपपक्कादिकपालश्रपितानपि ॥

अभितप्तानश्मतप्तान् परान्नानाविधान्बहून् ।

सर्वान्भक्षविशेषांश्च निखिलान्यत्नकारितान् ॥

शक्तया नित्यं महेशस्य विशेषदिवसेष्वपि ।

प्रकल्पयेद्भक्तियुक्तः चित्रान्नानि फलान्यपि ॥

अभिधायैव पक्कानि सर्वाण्यस्य निवेदयेत् । पत्रं पुष्पं फलं वापि शालादुदधिमध्वपि नवनीतादिकं हय्यङ्गवीनं च निवेदयेत् । देवदेवस्य सततं भोजनार्थाय कल्पितम् ॥

[[३२८]]

लौगाक्षिस्मृतिः

यद्यतद्धरये दत्वा महतीं श्रियमाप्नुयात् । पूगीफलं यत्नभिन्नं गन्धकर्पूरमिश्रितम् ॥ तस्माच्चतुर्गुणं पुण्यं त्रिगुणं चाग्रवर्जितम् । व्रगहीनं विशुद्धं च शुचिचूर्ण समन्वितम् ॥ ताम्बूलमिति विख्यातं यो देवाय निवेदयेत् । सुगन्धतेजः तेजस्वी सर्वावयवसुन्दरः ॥ कल्पकोटिशतं दिव्यं शिवलोके महीयते । प्रणम्य दण्डवद्भूमौ नमस्कारेण योजयेत परांगतिमवाप्नोति ऋतु जामित्र चोत्तमम् । प्रदक्षिणं यः कुरुते देवदेवं जगद्गुरुम् ॥ अश्वमेधसहस्रस्य फलमाप्नोति तत्क्षणात् । शिवं प्रदक्षिणीकृत्य सव्यासव्यविधानतः मूलमन्त्रं जपन्मौनी सद्गुरूणां मतेस्थितः । छायां च धामसूत्रं च जन्तुन्परिहरन् शनैः देवं प्रदक्षिणीकृत्य दृष्ट्वा शंभुं प्रणम्य च । सव्यापसव्यमार्गेण शुद्धगत्याथ वा त्वरम् मृदुगत्या चित्तशुद्धया तदेकाग्रमनाः परम् । सम्यक् प्रदक्षिणं कृत्वा पञ्चाक्षरपरायणः अष्टाक्षरपरो वापि द्वादशाक्षरगोऽपि वा । अथवा रुद्रगायत्र्या विष्णुगायत्रियापि वा यथा संभवतः कुर्याद् ध्यायन्नेवं यथोक्तवत् । कृत्वा प्रदक्षिणं भक्त्या देवदेवं जगद्गुरुम् अश्वमेधसहस्रस्य संख्येन लभते फलम् । दण्डप्रणाम आद्यः स्यात्प्रणामः स्याद्वितीयकः उपविश्याञ्जलिकृतः प्रणामः त्रिविधः कृतः । त्रिभिरङ्गस्तु पञ्चाङ्ग अष्टाङ्गश्च तथा त्रिधा पुनः स एव प्रख्यातः तद्विधिज्ञे महात्मभिः । पुष्पैरञ्जलिमापूर्य राजाधिमनुना पुरः ॥ नमोन्ताद्भक्तिसंयुक्तः देवं संचिन्त्य मन्त्रवित् ।

शीर्ष्णिदेवस्य दत्वैव पुष्पाञ्जलिमनुत्तमाम् ॥

पुनः प्रदक्षिणं कृत्वा स्वीयं संन्निधिगोऽस्यवै । दण्डवत्प्रणमेद्भूमौ न वस्त्रेणापि पीठके एरकायां कटे तल्पे प्रणमेन्नैव सर्वथा । सिरसा हस्तयुग्मेन कर्णाभ्यां चुबुकेन च ॥ वाहुभ्यां भुवमष्टाङ्ग संस्पृश्य प्रणमेद्विभुम् ।

उरसा सिरसा दृष्ट्या मनसा श्रद्धया गिरा ।

पद्भ्यां कराभ्यां कर्णाभ्यां प्रणामाष्टाङ्ग ईरितः । यथोचितं नमेद वं देशकालाद्यपेक्षया अञ्जल्यैव कदाचित्तु दूराद्गोपुरदर्शने । धावमानोभियाकुर्यादञ्जल्यैव प्रदक्षिणम् ॥ वाङ्मात्रेण कदाचित्तु ध्यानेनापि कदाचन । कीर्तनस्मरणाभ्यां च नमस्कारान्समाचरेत् ॥

ब्रह्मचारिधर्मवर्णनम्

[[३२६]]

सूतके मृतके चैव न कुर्याद्द वतार्चनम् । दानं प्रतिग्रहो होमः स्वाध्यायं च निवर्तयेत् ॥ दीक्षान्वितानां सर्वेषां स्वीयदेव समर्चने । अधिकारोऽस्ति सततं पञ्चाद्र जैव वाससा प्रधानमन्त्रं तत्कुर्यात् क्षणमात्रेण पूजनम् । उक्षापरस्य धर्मोऽयं वैदिकस्य न संभवेत् ॥

अर्चने परकीये तु दीक्षायुक्तस्य सूतके ।

सर्वथा नाधिकारोऽस्ति तान्त्रिकस्यापि सन्ततम् ॥ सर्वदा तान्त्रिकस्यास्य तत्प्रतिष्ठितवर्त्मनः । शूद्रादिसंस्पर्शयोगात् पूजाकाले न बाधकम् ॥ पूजामध्ये तान्त्रिकोऽयं स्नात्वा शुद्धोऽपि संस्थितः । शूलास्त्रदेवचक्राङ्घ्रिकिरीटस्पर्शनादितः ॥

शूद्रादि जातिर्निखिलाः स्पृष्ट्वा स्पृष्ट्वा तदा तदा । पुनर्देवं च संस्पृश्य साक्षाद्विमहरूपिणम् ॥

चरन् शुद्ध भावेन दृश्यते किल देवलः ।

तथा न वैदिको विप्रः अपि तिष्ठेत्क्षणं नु किम् ॥

तस्मात्तु वैदिको मार्गः तन्मार्गात्तु विलक्षणः । साक्षात्परंपरास्पृष्टौ शूद्रादीनां तथैव हि महाघमर्षणस्नानान्मृदादि द्रव्यपूर्वकम् । स्वकर्मक्षमतामेति तादृग्वैदिकशास्त्रतः ॥ न सूतकं मस्करिणां शुद्धानां वर्णिनामपि । स्वधर्मविधुराणां च नास्त्येव किल सूतकम्

तद्धर्मोऽयं समाख्यातः वह्निकार्यं तु कालयोः ॥

ब्रह्मचारिधर्माः

दण्डोपवीतमौञ्जीनां अजिनस्य च धारणम् ।

कौपीन धारणं चापि तत् प्रा (स्त) रणधारणम् ॥

सदा गुरुकुलेवासः वेदाध्ययनमन्वहम् । भिक्षाशनं मातृ पितृ शुश्रूषाचार्यवन्दनम् ॥ गन्धवस्त्राद्यलंकारवर्जनं शिष्टसेवनम् । ताम्बूल वर्जनं चापि स्त्रीबिम्बोकादि शून्यता गुरुवर्त्मानुसरणं तद्वाक्याप्रतिकूलता । त एते मुख्यधर्माः स्युरेतावन्मात्रधारणात् ॥

[[३३०]]

लौगाक्षिस्मृतिः

ब्रह्मचारी भवेच्छूद्रः पातकवर्जनात् । गृहीवस्त्रधरोवर्णी नेक्षणीयः कदाचन ॥

httदण्डाजिनत्यक्तः युवा विंशतिवार्षिकः ।

मत्स्यघातिसमोवर्णी यद्युष्णीषधरः पुनः ॥

गृहीवस्त्रालङ्कृतश्च तिलघातसमः स्मृतः । स(सं) क्रन्दनपरो भूयः दुष्टाम्बष्ठ इति स्मृतः ॥ पुनस्ताम्बूलवदनः साक्षाद्वैणः स एव हि । पुनः खण्डपरश्चेत्तु सुनोऽयं नात्र संशयः ॥

atfarstarदिना सोऽयं भिल्लन्याधाख्यको भवेत् ।

तत्रापि खरवाक् क्रूरो वेदब्राह्मणभीषणः ॥ नेक्षणीयो न संभाष्यः नोपकार्योऽपि बर्बरः । नित्यं न दयनीयश्च न संग्राह्यश्च सर्वधा ( था ) ॥

देशादुच्चाटनीयस्स्यात् दयापात्रमयं न तु । अन्तर्वेदी सङ्गकरो भूमि दुन्दुभिकेक्षणे ॥ यदि वर्णी प्राजापत्यसहस्रेण पुनस्तथा । पुनस्संकारतश्चापकौटौ धेनुद्वयेन च ॥ मासेन यावकाहाराच्छुद्धोऽयं कथितो बुधैः । सा यदा तेन संगेन गर्भिणा प्रभवेत्तदा तं जातं पुल्कसेष्वेव योजयेत्पञ्चवार्षिकम् । ततः सापि पुरोक्तन चित्तेनैव शनैः पुनः भागीरथीस्नानशतैः घृतशौचाटकैरपि । पञ्चगव्यप्राशनेन लक्षवतिब्रतेन च ॥ शुद्धाभवति धर्मज्ञैरित्येवं चित्तनिर्णयः । एतेन पतितानां च कुण्डगोलकयोरपि ॥

अभिनित्र (मुक्ताभ्युदिते परिविन्नादि वापिनाम् । महापातकिनां सर्व कोपपातकिनामपि ॥

चित्तात्परं शास्त्रमार्गात् शुद्धानामपि केवलम् ।

स्वमात्रस्यैव ते शुद्धः प्रभवन्त्येव सन्ततम् ॥

परेषां निन्दिता व कर्मा न भवन्त्यपि । मस्करी यद्यवलया दूषितो रति शब्दतः सद्य उच्चाटनीयः स्यात्स्वदेशात्तत्क्षणेन वै । द्रव्यार्जनपदं ज्ञात्वा यति दूरात्परित्यजेत्

यण ‘यदि ते नायं पश्चादित्येव तं त्यजेत् । असकृद्याचितश्चेत्तु गृहीतेन शनैः परम् ॥ अदर्शनं व्रजेद्धीमान्धत्कारेणाथ वा त्यजेत् । तडितस्तेन चेन्मौर्यान्निवृत्यैनमुपायतः ॥

ब्रह्मचारिधर्मवर्णनम्

[[1]]

[[३३१]]

सद्यः शनैर्वा संताड्य दूरमुच्चाटयेदमुम् । ताडनस्य प्रसक्तौ तु यतेर्दुष्टस्य संभवे ॥ नैकेन तत्तु कर्तव्यं बहुभिर्मिलितैः परैः । तत्कर्तव्यं दुष्टभावे तस्मिन्नोचेन्न तञ्चरेत् ॥ अन्यायताडितो भिक्षुः ब्रह्महत्या फलप्रदः । प्रभवेत्सव एवायं नात्र कार्या विचारणा शुद्धवर्ण्यपि संस्कुर्यात्पितका शास्त्रवर्त्मना । भिक्षान्नमश्नन्विधिना तस्मिन्कर्मणि सूतके अयं सद्यः प्रभवति ब्रह्मचारी पुनस्ततः । तस्मिन्कर्मणि निर्वृत्ते शुद्ध एव भवेदपि ॥ मस्कर्यपि तथा तावत् सूनके कर्ममात्रके । पिण्डार्थाय तथा वर्णी पार्क कुर्याच मस्करी तत्पिण्डायान्य एव स्यात्पाककर्ता गृही वनी ।

नान्यः पाकं प्रकुर्वीत विधवान्याथ वा पुनः ॥

यत्र वर्णी मस्करी वा पाकार्थं पावके तृणम् । इन्धनं वा निक्षिपतः तद्राष्ट्रं लयमेति वै पाकमात्रं धनं क्षिप्ता ब्रह्मचार्यपि मस्करी । ब्रह्महत्यां भ्रूणहत्यां वीरहत्यामवाप्नुतः ॥

अग्निकार्यामिहोत्रादौ वर्णिनः समिधां शुचौ । निक्षेपणाधिकारः स्यान्नान्नपाचनकर्मणि ॥ यतिश्च ब्रह्मचारी च पक्कान्नखामिनावुभौ । भोज्यमिष्टं तयोर्दत्वा सद्यः ऋतु फलं लभेत् ॥ गृही वा गृहिणी नूनं सत्यं वच्मि पुनः पुनः । समुक्ताय भुक्त्यर्थं बालाय ब्रह्मचारिणे ॥

स्थलं जलं पत्रपात्रे लवणं शाकसूतके । रसं तत्र घृतक्षीरं भुक्तिसाधकवस्तु तत् ॥ दत्वा तत्क्रतुसंज्ञातः सुकृतं परसंस्थितम् । अनश्वरममोघं तल्लभतेऽत्यल्पयत्नतः ॥ ‘ये वेदाध्ययने तस्मै वर्णिने धर्मचारिणे । औदर्यपीडशान्त्यर्थं मारीचं कल्कमात्रकम् स्नेहौषध गुडादीनि लड्डुकं शष्कुलीमपः । यल्लभ्यते तद्धिताय ददन्ति किलतेऽमलाः॥ सुपुत्रपौत्रसहिताः नित्यश्री काश्चिरायुषः । नष्टापमृत्यवः प्राप्त वाजिमेधफलाश्च ते ॥ भवेयुरेव वो वच्मि तत्फलं तादृशं महत् ।

विद्याधनोऽपि भगवान् साक्षालक्ष्मीपतिर्विभुः ॥

तन्मनोरथ पूत्यासौ प

‘तं प्रपद्यते । यतिहस्ते जलं दद्यादुभैक्षं दद्यात्ततः परम् ॥

[[३३२]]

लौगाक्षिस्मृतिः

तद्भैक्षं मेरुणा तुल्यं तज्जलं सागरोपमम् । सोऽयं यत्युपकारोऽपि तादृशो ब्रह्मतृप्तिकृत्

धर्माविरोधतः सर्व तद्यात्तद्याचितं परम् ।

काषाय दण्डमात्रेण यतिः पूज्यो हि जन्मनाम् ॥ यति निन्दा कुलघ्नी सा न कार्यातो द्विजन्मभिः । प्रसक्तमप्रसक्त्यालं देवं संपूज्य तत्परम् ॥

वैश्वदेवम्

वैश्वदेवपरो भूयात् नित्यं च ब्राह्मणोत्तमः ।

अन्नस्य चात्मनश्चैव संस्कारोऽथं तथा पुनः ॥

प्रीत्यर्थं परमेशस्य वैश्वदेवं समाचरेत् । कालद्वयेऽपि तत्कुर्यात् अथवा पुनरेक ( कम ) सायंकालस्यापकृष्या कुर्यान्मध्याह्न एव वै । पचनाग्नौ प्रकर्तव्यमथवोपासनानले ॥

। पचनाग्निकृते होमे तदन्नं संस्कृतं भवेत् । सर्वेषामपि भोक्तृणां तस्मिन्नौपासने तु तत् कृतंस्याद्यदि साभिस्सा तद्दम्पत्योस्तु संस्कृतम् । प्रभवेदेव नान्येषां तस्मात्तत्पचनानले ॥ प्रकर्तव्यं विशेषेण चे “पितम् । पचनामिं प्रतिष्ठाप्य ध्यात्वालंकृत तत्पदम् ॥ कृत्वा वा शाकलं होमं परिषेचनपूर्वकम् । पञ्चसूनापनुत्यर्थं वैश्वदेवं समाचरेत् ॥

सभार्यः सन् शुचिर्वि (प्रः विधिनास) म्य (त्य ) वाग्यतः ।

…

प्रज्वाल्य वह्नि विधिना परिषेचनतः परम् ॥

षडाहुतीः प्रकुर्वीत चेशान्ये शाकरुसूपके ।

अल्पोष्णे जुहुयात्पश्चात् उत्तरात्परिषेचनात् ॥

कुर्याद्धर्मादिभ्यो यथा क्रमात् । वैहायसबलिंकुर्यादप्रयदानं च शक्तितः ॥

देवयज्ञादिकं कुर्यात्क्रमेण सुसमाहितः । विद्य वृष्टिप्रपूर्वेण

रथचक्राकृतिं वापि नराकृतिमथापि वा । अथवा धनुराकारं यथारुचि समाचरेत् ॥ परिषेचनमेतेषां पृथगेव समाचरेत् । तत्क्रमं चापि वक्ष्यामि स्पष्टं तद्रप्त एकं द्वौ चतुश्चैकमेकमेकं दशैव तु । एकमेकं पुनश्चैकं एकं तं परिषेचनम् ॥ पश्वसूना गृहस्थस्य वर्धन्तेऽहरहस्सदा । कण्डिनी पेषिणी चुल्ली जलकुम्भ उपस्करः ॥

[[11]]

तानेतान्ध

पञ्चयज्ञवर्णनम्

र्थ ते च मुहुर्मुहुः । एतेषां पावनार्थाय पञ्चयज्ञाः प्रकीर्तिताः ॥

(क) खण्डिनी मुसलोलूखलादिरे ( प ) प्रकीर्तितः ।

पेपिणी पदादिः स्यात्पाकस्थानं तु चुल्लिनी ॥

[[३३३]]

उपस्करस्तु शूर्पादिः उदकुम्भादिना परः । पक्काभावे प्रवासे च तण्डुलानोषधींस्तथा ॥ पयोदधिघृतं वापि कन्दमूलफलानि वा । यजेद वान्समुद्दिश्य जलदानेन वा जले ॥ द्रवं स्त्रवेण होतव्यं पाणिना कठिनं हविः । एतेन मुख्यकल्पेन वैश्वदेवक्रियां चरेत् ॥ अनश्नतापि कर्तव्यमन्यथा पातकी भवेत् । स्नातको ब्रह्मचारी वा पृथग्भावे भवेद्यदि वै

स्त्री वाल कारयेत्तथा । भिक्षान्नं पक्कमथवा येन केनापि बन्धुना सच्चरित्रेण पक्वं तद्ब्रह्मचारी तु नित्यशः । अमौकृत्वा तु भुञ्जीयाद्वष्टा शीत्वा विध) वा विधुरो वापि होमकर्म बहिष्कृतम् । कदाचन न भुञ्जीत विभक्त ष्वेषु चोदितः धर्मोऽयवविभक्तषु संस्पृष्टेनैव यत्कृतम् । संस्कृतं प्रभवे

मेव तत् ॥ प्रथमो ब्रह्मयज्ञः स्याद्ददेवयज्ञो द्वितीयकः । भूतयज्ञः तृतीयः स्यात्पितृयज्ञस्तुरीयकः ॥ नृयज्ञः पञ्चमः प्रोक्तः पञ्चयज्ञाः प्रकीर्तिताः ।

स्वाध्याये ब्रह्मयज्ञः स्याद्द वयज्ञोऽग्नि होमतः ॥

भूतयज्ञबलिः प्रोक्तो हुतशेषादनन्तरः । पितृयज्ञः स्वधामन्त्रात्क्रियते यत एव हि ॥

[[11]]

मनुष्ययज्ञो हन्तेति मनुष्ये भ

। य क्रियते यज्ञः सोऽयं नरविशेषणः ॥

यज्ञो म

…

चरोयं कथितः कल्मषापहः ।

एवं सामान्यतः प्रोचुरिमान्यज्ञान्मनीषिणः ॥

….

विशेषेणात्र वक्ष्यामि चै ( तेषामन्त्रमुत्तमम् ) । देवेभ्य इति मन्त्रेण क्रियते यस्स एव हि ॥ देवयज्ञ इतिप्रोक्त अप्रदानात्परं न चेत् । पूर्वंवासमनेष्टेयः पृथक् संकल्पपूर्वकः ॥ विद्य दृष्टि क्रियापूर्वं

। एवं शिष्टास्त्रयः प्रोक्ताः पितृभ्य इति मन्त्रतः ॥ अग्नेर्दक्षिणभागेसः क्षेपणीयो बलिर्महान् । अत्रापसव्यं कार्यं स्यात्तथा चैवाप्रदक्षिणम्

न्युक्त्वा भूतयज्ञं समाचरेत् । उपवीतेन कार्योऽयं देवयज्ञवदेव वै ॥ मनुष्ययशश्व ततः मनुष्येभ्य इति मन्त्रतः । निवीतेन प्रकर्तव्यो यज्ञोऽयं

….

….

हाम् ॥३३४

लौगाक्षिस्मृतिः

प्रजापति त्रयं पश्चादावन्तीति मन्त्रतः । काष्ठैरौदुम्बरैः साकमन्नहोमश्च शक्तितः ॥ कर्तव्य एव विधिना तेन श्रीमान्भवेदिति । अग्नेनयेतिमन्त्रेण तदुपस्थानतः ( परम ) ॥

(वा) वायस बलिः कार्यः श्वानौ द्वाविति मन्त्रतः ।

ऐन्द्र ेति मन्त्रतश्चापि वलि दत्वा विधानतः ॥ प्रक्षाल्यपादावाचम्य स्वस्तिमन्त्रान्वदेदपि ।

शान्ता पृथिव्यादि ऋचः न्त्यं तां शान्तिकारिकाम् ॥

परित्वाथ द्विजान्भक्त मानसानागतान्परान् । पूजयेव विधानेन प्रत्यहं ब्राह्मणोत्तमः कोद्रवं ककरं माष रंच कुलत्थकम् । श्रारं च लवणं चैव वैश्वदेवे विसर्जयेत् ॥ यद्वा तु क्षारलवणे भोजनार्थे समागते । भस्माङ्गारेषु जुहुयान्मन्त्रैर्वा वैश्वदेवकैः ॥ हविष्य …” सा संस्पृष्टं यदि वा भवेत् । होतव्यं समिद्ध ेऽमौ भस्माङ्गारेषु हूयते ॥ हविष्येषु पदार्थेषु मुख्याः स्युविहयः स्मृताः । माष स्तु गर्हिता होमकर्मसु ॥ जुहुयात्सर्पिपाभ्यक्त’ तैलक्षारादिवर्जितम् ।

दध्यक्तं पायसाक्तं वा तदभावेनापि वा ॥

शाकं वा यदि (पुष्पं फलं) वा यदि वानलम् । संकल्पयेद्यदाहारं तेनैव जुहुयादपि ॥ मिश्रितं चेद्यदाहारैः लवणैर्वापि यद्भवेत् । भस्माङ्गारेषु तं हुत्वा भोक्तव्यं स्वयमेव तत् )

पयो

ताम्बूलं पयसा

। पि पि प्रकर्तव्यं ब्रह्मयज्ञादिकाः क्रियाः

कुर्यादहरहः शुद्धमन्नाद्य नोदके न वा । पयो म

ण चिरकालात्ततः पुनः ॥

भिक्षुकत्वं प्रपन्नस्य नश्रीकस्य कालतः ।

सदिक्षा नैव दातव्या प्रियवाक्यानि नोचरेत् ॥

तस्मै विशेषोपकारं नैव कुर्यात्कथंचन । गोदोहकालं कांक्षेत कृत्वा भूतबलिं द्विजः ॥

संप्राप्तमतिथिं भक्त्या विष्णुबुद्ध्या प्रपूजयेत् ।

प्रियो वा यदि वा द्वेष्यः मूर्खः पण्डित एव वा ॥ यः प्राप्तो वैश्वदेवान्ते सोऽतिथिः स्वर्गसंक्रमः । न मित्रमतिथिं कुर्यान्नैव ग्रामनिवासिनम् ॥

अतिथिमहत्त्ववर्णनम्

[[३३५]]

अज्ञातकुलनामानं तत्कालसुसमागतम्। बुभुक्षुमागतं श्रान्तं याचमानमकिंचनम् ॥ ब्राह्मणं प्राहुरतिथिं संपूज्य शक्तिनो द्विजः । भवेयुर्बहवो विप्रा वैश्वदेवावसानके ॥ सर्वेऽपि पूज्याः शक्तस्य श्रोत्रियो वै गुणोत्तमः । एक एव यदा विप्रो भवेद्यदि गृहाङ्गणे न पृच्छेत्तं गोत्रसूत्रे स्वाध्यायं वापि पण्डितः । शोभनाशोभनाकारं तं मन्येत प्रजापतिम् ॥ बालाः सुवासिनीः वृद्धाः गर्भिण्यातुरकन्यकाः । संभोज्या दासभृत्यश्च दम्पत्योः शेषभोजनम् ॥ देवाग्न्यातिथिभिक्षार्थं पचेन्नैवात्मकारणात् । आत्मार्थं यः पचेन्मोहान्नरकायैव स जीवति ॥ यदि शूद्रादयो नीचाः तस्मिन्काले समागताः । स्वभुक्त्यनन्तरं तेषां क्षान्तिकारयेदिति ॥

ते

कानां सर्वेषां स्वपूर्व स्वेन वा क्षमा ।

भुक्तिः कल्प्या ब्राह्मणेन स्वमुक्तः परतो द्विजान् ॥

बुद्धि पूर्वं भोजयेन्न किंतु शूद्रान् जघन्यजान् । शूद्रशेषं न भुञ्जीत भार्या शेषं च सर्वथा अभ्यागतानां सर्वासां चिरंटीनां तु भोजने ।

सर्वासां कन्यकानां वा विधवानां विशेषतः ॥

अतिर्थ्यर्च्चनकालेषु तैस्साकं भोजने तदा । न स्त्री शेष इति प्रोक्तो दुहितृणां च भोजने पाणां बालबुद्धीनां भगिनीनां तथैव च । मातुलादि सुतानां च कल्याणादिषु भोजने न स्त्री शेष इतिप्रोक्तः तद्भुक्तौ स्यान्न बाधकम् ।

षोडशाब्दात्परं स्त्रीणां कृतभर्तृ रति हियाम् ॥ पतिभावप्राप्त चित्तवृत्तीनां च विशेषतः ।

दाराणां भोजनात्पश्चात् स्त्री शेष इति गोभिलः ॥

शूद्राणां देवताशेषं यज्ञशेषं सुसत्कृतम् । हविः शेषं विप्रशेषं न दद्यात्तु कदाचन ॥ क्षुधार्तानां विशेषेण चण्डालानां विपत्स्वपि । देवनैवेद्य तत्पात्र कृतमन्नं विचक्षणः ॥

[[३३६]]

लौगाक्षिस्मृतिः

न प्रयच्छेदबुद्धिपूर्व नैगमानां तथैव च। प्रदेयसंगतौ तेषां पृथक्त्वेन विपश्चिता ॥ कारयित्वा पाककर्म तादृग्घस्तेन तत्परम् । तदद्यथ कालेभ्य अम धनादिकम् ॥

अत्यन्त क्षोभकालेषु दुर्घटेषु विपत्स्वपि । आगतेभ्यस्तादृशेभ्य दीनेभ्यश्चापि तण्डुलान् पुनर्धान्यविशेषांश्च दद्यादन्नं न संस्कृतम् । देयप्रसक्तौ भूयश्च कदाचिद्द वयोगतः ॥ अशुचिः सन् प्रयच्छेत वामहस्तादिनापि वा । अस्पृश्यत्वं प्राप्यनोचेद्दत्वा तत्परमेव वै प्रक्षाल्यपादौ हस्तौ च कर्ण संस्पृम्य दक्षिणम् ।

आचम्य प्रयतो भूयान्नित्यं बालान्प्रपोषयेत् ॥

बालाश्च कुलवृद्धाश्च कालातिथिमुखाः परे । दूरदेशगता यत्नादाशया नरमात्रकाः ॥

संभोजनीयाः पोष्याश्च वै मुख्यार्हा न सर्वथा ।

लुग्धस्य श्रीमतोदुष्टः बुद्धस्य कामिनः ॥

अभ्यागतो भग्नमनाः यदि सोऽयं न वर्धते । तस्मान्नित्यं द्विजो विद्वान्प्रभवेदतिथिप्रियः शक्त्यान्नेनागतान्साधून्वाचा वा संप्रहर्षयेत् । अतिथिर्यस्यभग्नाशोतस्य सा श्रीविनश्यति ॥

न कुर्यात्तु ततो यत्नाद्धमाशानागतान्सदा । तत्प्रार्थितप्रदानेन तदभावे तु

[[11]]

पयसां तृणादीनां प्रदानतः । परया सौम्यया वाचा क्रिययाभिनयेन च ॥ तोषयेदेव सततं विमुखान्नैव कारयेत् । जलार्थिनेभ्यागताय शूद्रायातपदुःखिने ॥

देवपूजायाः वैश्वदेवस्य वा परम् । स्वभुक्तेर्विप्रपूजायाः प्रार्थितस्तेन चासकृत् नवीनमन्यत्सलिलं यत्र कुत्र स्थितं तदा । समानिनीय तत्तस्मै दापयेदेव दूरतः ॥,

ज कीयाय दुष्टाय बलिनेऽपि वा ।

ส

भृशमाक्रोशमाणाय दद्यादेवोदकं गृही ॥

।

पयो दानेन बालानां यवागूनां तदा तदा । तत्तद्याश्वापराणां तु तत्तद्दानेन सन्ततम् प्रतिक्षणं लभेद्धीमानग्निष्टोमफलं महत् । क्षीरप्रदानेकालस्य नियमो नैव वै शिशोः ॥ तदभ्यनुज्ञा तैलस्य गर्भपीडादि शान्तये । चिकित्साया औषधस्य मन्त्र तन्त्रकृतेरपि तत्कालनियमोनास्ति तस्मात्तद्याचितो गृही । शक्तौ सत्यां सद्य एव तत्तदयादशङ्कितः

मृण्मयादिपात्रेषु भोजननिषेधवर्णनम्

मृण्मये पर्णपृष्टे वा कार्पासे तान्तवेऽपि वा ।

नाश्नीयान्न पिवेच्चैव नारिकेले तथा चैव च ) ॥

[[३३७]]

अर्कपर्णे तु भुञ्जानः पञ्चगव्येन शुध्यति । स्वयमातपर्णेषु स्वयंकीर्णेषु वा तथा ॥ भुञ्जीत नाकरजेपु कुम्भीतिन्दुकयोरपि । कोविदारकपर्णेषु विपत्सु तु कदाचन ॥ भुञ्जीयाद्गतौ विप्रः गतौ तु न कदाचन । चतुष्पष्टिफलं न्यूनं कांस्यपात्रे भुजिक्रियाम् कुर्वन्मलं समश्नाति तथा कुर्वन्जडः पुनः । अभोजनात्त्रिरात्रैश्च पञ्चगव्येन शुद्ध्यति एवं सीसेतयोर्ज्ञेयं मृण्मयेऽपि च भाजने । मृण्मयान्यपि पात्राणि दारुकाणि विशेषतः वागेष्वेव प्रसक्तानि ब्राह्मणानां श्रुतेर्वलान् । अलाबुदारुपात्रं वा मृण्मयं वैणवं तथा ॥ एतानि यतिपात्राणि कृष्णायस मयानि वा । यतीनां यानि पात्राणि वर्जयेत्तानि सिह्यसे

य एकस्मिन्नापि दिने पलाशे पानने से ) यदि ।

तच्छायामथवा विप्रो भुक्तिनो वाजिमेधकृत् ॥

भुक्तौ पुन्नागपत्राणि तथौदुम्बर कन्दलाः । चित्रपोऽलाबुकण्टश्च पिशाचोदुम्बरस्तथा ॥ ब्रह्मपत्रो गुह्यकाख्यः स्वीकार्यः पर्णहेतवे । प्रस्तरे भोजनात्सद्यो व्याधत्वमधिगच्छति दोषस्य निवृत्त्यर्थं रुद्रप्रश्नं जपेत्सकृत् । हेरण्डालावुपत्रक भोजनेन द्विजोत्तमः ॥ रजकत्वमवाप्नोति तदोपस्य निवृत्तये । पूर्वसूक्ताकजपान्मुक्तो भवति नान्यतः ॥ पीठमुक्तया वैणवः स्याद्ब्रह्मणः सद्य एव हि । तदोपपरिहाराय शिवसंकल्पपाठतः ॥ दशावृत्या शुद्धिरुक्ता नान्यमार्गेण सन्ततम् । हस्तप्रक्षिप्तकवल भुक्तितः सकृदेव वा ॥ आभीरत्वमवाप्नोति तदोपशमनाय वै । नारायणं जपेद्दिव्यं औत्तरं पावनं महत् ॥ जलेतिष्ठन्प्राञ्जलिना तेन शुद्धिमवाप्नुयात् । नारिकेलीयपात्रेषु भुञ्जन्विप्रस्सकृत्तु वा ॥ यवनः प्रभवेदेव तद्दोष विनिवृत्तये । सद्योयं यावकाहाराद्दिवसत्रयमात्रतः ॥ पञ्चगव्येन भूयश्च तेन पापेन मुच्यते । कोविदारेषु भुञ्जानः ह्यथवा कौञ्जराशने ॥ पुल्कसः प्रभवेन्नूनं तस्य चित्तिरिहोच्यते । त्रिसुपर्णमहामन्त्रजपतो दशसंख्यया ॥ यावकाहारतः पश्चात् पञ्चगव्येन शुद्ध्यति । राष्ट्रभङ्गपु घोरेषु येषु केषु दलेषु वा ॥

भोजनात्प्रत्यवायोऽयं न विपत्स्वस्ति कश्च नः । सतः स्वस्थस्य सततं प्रत्यवायाः पुरोदिताः ॥

[[२२]]

[[३३८]]

लौगाक्षिस्मृतिः

भवन्त्येवेति विबुधाः प्रोचुस्ते कपिलादयः । संस्कारदुष्टं यश्चान्यत् क्रियादुष्टं तथैव च स्वभावदुष्टं नाश्नीयादनापद्यग (त)स्सदा । संस्कारदुष्टं तद्ज्ञेयं द्विजदेवाद्यनर्पितम् ॥ प्रसूतयेऽभ्यागतानां दरिद्राणां स्थलार्थिनाम् । यत्रकुत्राशरण्यानां स्थलादीनां प्रदानतः पृथक्फलं प्रकथितं राजसूयस्य तन्महत् । न गर्भपीडा तुलिता पीडान्या सर्वदेहिनाम नैवेति साक्षाल्लोकेशः भगवानाह भारतीम् ।

तत्पीडा शान्तये यो वा सहायत्वेन संस्थितः ॥ कृपालुः कुरुते साह्यं तस्मै तां जन्मजन्मनि ।

दुहितृत्वेन जानन्ति तस्याः सोऽयं पिता स्मृतः ॥

तमेनं देवपत्निस्तु सेना घेनादयः पुनः । साक्षालक्ष्मीर्भगवती गिरिजापि सरस्वती ॥ प्रीत्या स्वजनकत्वेन मन्यमानाः शिवंकराः । तन्मनोरथ पूर्त्यर्थं जागरूकाः प्रतिक्षणम् ॥ तिष्ठन्त्येव प्रवक्ष्यामि वरदाश्च दिने दिने । ता एव पीडां तां देव्यः जानते तत्यमप्यति

यतस्तस्माद वपत्न्यो सर्वलोकैकमातरः ।

अतोऽस्य कामानखिलान्प्रयच्छन्ति रमादिकाः ॥

नानदानसमं दानं जगत्तस्मिन् हि तिष्ठति । यतस्त्वेतत्तृप्तिकरं जलदानं च तादृशम् ॥ जलदाता प्राणदः स्यान्मनोमात्रस्य केवलम् । अन्नदो भवति श्रीकः तस्मादन्नं ददन्नरः सर्वदाता भवेन्नूनमन्नाज्जीवा भवन्त्यपि । अन्नं ब्रह्म समाख्यातं यतो भूतानि तेन वै जायते चापि वर्धन्ते दाता सन्निधिः ।

तद्दातुः फललेशस्य माहात्म्यं निखिलं विधिः ॥

वक्तुं युगसहस्रेण शक्रो नैव भवेत्खलु । तद्भोक्त मभमथवा (?) पद्मपत्रपलाशके !!

यथारुचि यथाशक्ति स्वीकुर्यात्तद्विचक्षणः ॥

पद्मपत्र पलाशेषु गृहिणां भोजने सुखम् । ब्रह्मचारी यतीनां तु चान्द्रायण फलं लभेत् ॥ बटाश्वत्थार्कपर्णेषु कुम्भीतिन्दुकपर्णयोः । कोविदारकपत्रे वा गृही भुक्तवोपवासयेत् ।) पलाशमध्यपत्रेषु यो भुङ्क्त मानवोत्तमः । तत्समीकरणं कृत्वा प्राजापत्यं दिने दिने य इच्छत्यूर्ध्वगामित्वं ब्रह्मचारी यतिस्तु वा । पद्मपत्रेषु भोक्तव्यं मासमेकं निरन्तरम् ॥

तां

मृण्मयादिपात्रेषु भोजननिषेधवर्णनम्

मधूके वा रसाले वा भोजनाच्छ्रियमाप्नुयात् ।

एक एव तु यो भुङ्क्ते विमले कांस्य भो (भा) जने ॥ चत्वारि तस्य वर्धन्ते आयुः प्रज्ञा यशोबलम् । एक एव तु यो भुङ्क्त विमले कांस्यपात्र । भोजने पानतो वापि ह्यतिरात्रफलं लभेत् । यत्यादीनां तु तत्पात्रं पानाद्भुक्त्याऽपि योगतः ॥ वीरहत्या फलं ज्ञेयं तस्मात्तं न तथा चरेत् । एक एव तु यः पात्रे भिन्ने भिन्ने दिने दिने ॥

[[३३६]]

॥

यशः कीर्तिर्भ गोलक्ष्मीः भर्ग ओजश्च वर्धते । हरतेऽस्य प्रवर्धेत संपदः श्रिय एव च ॥

वं कांस्यपात्रकभोजनम् । यतिश्च ब्रह्मचारी च विधवा च विसर्जयेत् वासन्तिका वटा ग्राह्याः रम्यपर्णा सुदीर्घिकाः । मुख्य एव वसन्तोत्र अश्वत्थार्कजपत्रेषु कुम्भीतिन्दुकजेषु वा । श्रीकामो नैव भुञ्जीत कोविदारकपित्थयोः यदि भुञ्जीतकालेषु देशदुर्लभदोषतः । भोजना (नन्तरंस ) द्यः गायत्र्यष्टशतं जपेत् ॥ कपित्थवृक्षच्छायायां भुक्तिमात्रेण वाडवः ।

एक पक्त्या पवि

सद्यः शूद्रत्वमाप्नोति चण्डालो दिनपञ्चकात् ॥

" अन्यथा त्वक्रिया तथा । तथैवस्याच्चलशुनं वृत्तालाबु शलाट्वपि कुम्भिकं श्वेतवृन्ताकं श्लेष्मातकशलाटु च ।

आकब्धिकी कुसुम्भं च लोहितं शिम् शिम् तत् ॥

उदम्बरशलावा (कवि ) दार शलाटुकम् । न

कोपोदकी शाकं दुर्गन्धाद्यपि वर्जयेत्

आकण्टकी कुसुम्भं त आरक्तपाटलं तथा ।

आश्वेतं चापि वार्तकं भुक्त्यर्थं नात्र चिन्तयेत् ॥

….

पितं तथा । अन्यत्र

तान्वृक्षनिर्मासान्त्रश्चनान्प्रसवांस्तथा । कनकानि च दितैर्भुक्ति कर्मणि ॥ भक्षेभ्यः सर्वतो गुडात् ॥

अत्यामं शुक्तमित्युक्त निन्दितं ब्रह्मवादिभिः । मरीचिकागलाड्वादिक्षेत्र धानकः ॥

[[३४०]]

लौगाक्षिस्मृतिः

तद्दद्यान्न तु तूष्णी (कं) गच्छन्न भक्षयेत् । अग्निसंपा

रात्रान्तर्हितं च ॥

तत्पर्युषितमित्याहुः निन्दितं ब्रह्मवादिभिः । नाद्या द्धर्म निषिद्ध न द्विः पक्वं कदाचन नापणीयान्नमश्नीयाद्भक्ष्यभोज्यादिकं तथा ।

(घृतं) वा यदि वा तैलं विप्रो नान्नं (न) खाच्युतम् ॥

नखस्पृष्टं तथा रोमदूपितं तेन वा युतम् । तद्युक्तं चेद्धृतं तैलं मधु वा तत्तथैव हि ॥

उद्धृत्यैव परित्यक्त

हस्त

प्रक्षाल्य तत्परम् । स्वीकुर्यादेव चेदन्नं तथा भूतं तथैव वै ॥ कृत्वा प्रोक्ष्य तु गायत्र्या स्वीकुर्यादिति काश्यपः ।

भुक्तिकाले रोमलग्नं कवले वास्य मध्यके ॥

गेवा दूरे परिहरेत्तु तत् । आस्यादिगतमात्रं तत् कबलं भूतले क्षिपन्

पुण्डरीकाक्षनामोक्त्वा जुड़ां हस्तं जलेन वै । प्रक्षाल्य पुनरेवैतत् दद्यादन्नं न तस्यजेत्

शुना स्पृष्टं काकवानरकुक्कुटैः । तत्परात्पुरुपाहर (?) दूरीकरणतः परम

गायत्र्या भस्मनाप्रोक्ष्य शुद्धिं तां परिकल्पयेत् ।

….

तन्मन्त्र

तः प्रोक्षणं कुर्यात् सा राशिर्निखिला ततः ।

अतिशुद्वासु भार्येव सर्वपां नात्र संशयः ॥

वामहस्तेन दत्तानि वणव्यञ्जनान्यपि ।

दातारं नोपतिष्ठन्ति भोक्ता भुङ्क्त े च किल्बिषम् ॥

एकेन पाणिनादत्तः पात्रोच्छिष्टे च धारया । यद्दत्तं दूरविस्रष्टं हासघोषैकदूषितम् घृतं तैलं च लवणं

यो वापि त्याज्यान्याहुर्मनीषिणः ॥

[[1]]

अपूपाः सक्तवोधानाः तक्र दधि घृतं मधु । तैलाज्यपक्कवस्तूनि नामूनि प्राप्नुवन्ति हि,

अन्नं प्रथमपाकेन संयक्पकविहीनतः

पुनर्जलेन चेत्पक्वं मुहूर्तात्परमेव वै । तत्पुनः पाकमित्युक्तं तादृशे नैव भक्षयेत् ॥ तः परम् । समीचीनस्य पक्कस्य वैधार्ये पुनरेव वै ॥ तत्तप्ततैलपचनं तावत्कालेन केवलम् । कारयित्वा सुपक्वं यत् क्रियते तद्धिताह

अपूप

[[11]]

तादृशान्नैव संस्पृशेत् । धानान्करम्भान्पृथुकान् मसूस्या ( रा ) न्सक्तुपाटकान्

तैलपकानाज्यपक्कान् गौ गोधूम बाडिशान् । नारिकेल फलादीनि

अभक्ष्यवर्णनम्

गानि स्युः तावदेव द्विजन्मनाम् ।

आद्यानिन्युस्तेषु दोषः तावन्नास्तीति गौतमः ॥

घृतेनवापि तैलेन दध्ना वा स्पर्शितं भवेत् । स्नापितः चोदकेना

[[३४५]]

[[11]]

प्रक्षोभं च जनक्षोभं बालादीनां च भक्षगे । वृद्धानामातुराणां च योग्यं भवति सन्ततम्

इति धर्मज्ञ निर्णयः । -

तैलाज्ययोर्नमधुनः वल्गुगुकरालाकौ । मदोद्भवक्रयजातं कदाचिन्नैव भक्षयेत् ॥ गोवातं च शुना दुष्टं मक्षिकाकडूनम् । पति

॥

दम्पतीमुक्तिशिष्टं च भुतया चान्द्रायणं चरेत् । घृतादेवोनिं सरजस्कं तु गोमयम् तत्पयो वा तादृशं वै गुडमिश्रं तथा दधि ।

मरीच्यपि ॥ करेण मयितं तक निरसं तक्रमप्यति । अत्यन्त वत्सगोक्षीरं नारिकेलगुडं तु वा ॥

भक्षयित्वा द्विजा बुद्ध्या कु

1 क्रान्ता गर्भिणी संधिनीति या ॥

तस्याः पय विकारान्तान्पीत्वा कृच्छ्रं समाचरेत् ।

अपेयं मृतवत्सायाः पयो दधि घृतं (तथा) ।

धेनोः क्षीरं च चिक्कगम् । अपेयं प्राहुराचार्याः कपिलाक्षीरमेव च

हुतशेषं पिबेत्तत्र विप्रःस्यादन्यथाऽशुचिः । द्विस्तनी ओरपानेन संधिनीक्षीरपान (तः) ॥

मर्त्यो जायेत पातकी । आरण्यानां च सर्वेषां मृगाणां महिषं विना ॥

क्षीरं कदाचिद्धस्तेन संस्पृशन्नतु तत्पिवन् ।

कां गतिं समवाप्नोति तस्मात् (तान्परिवर्जयेत्) ।

ब्राह्मणी गमनेन च । वेदाक्षर महणतः शूद्रः पतति तत्क्षणात् ॥

धानादधि च सक्तंश्च श्रीकामो वर्जयेन्निशि । भोजनं तिलसंमिश्रं स्नानं चैव विचक्षणः

गर्हितः प्रोक्तः

मनीषिभिः । जातितो गर्हितं चैव तथैवाश्रयगर्हितम् ॥

जातितो गर्हितं प्रोक्तं लशुनं ग्रञ्जनादिकम् ।

अभोज्यान्नं च जानीयादन्नमाश्रयगर्हितम् ॥

कदर्या वा थिता क्लीबा अन्धाः जडाः शठाः ।

वैणाभिशस्तवार्थाय गणका गणिका वशाः ॥

[[३४२]]

लौगाक्षिस्मृतिः

चिकित्सकातुरखरपुंश्चलीमत्तविद्विपः । क्रू रोमपतितत्रात्य डा (दा) म्भिकोच्छिष्टभोजनः अवि र्णाकारस्त्रीजितमामयाजिनः । शस्त्रविक्रयकर्मार तुन्नवायः श्ववृत्तयः ॥ नृशंस राजरजक कृतघ्नत्रघजीविकः । चेलधावन जीवि सहोदरविनाशिनः ॥

4*

[[1]]

..

पि विज्ञाः पुनश्च क्रिकवन्दिनः । एषामन्नं न भोक्तव्यं सोमविक्रयिणस्तथा ॥ शूद्धजीवी तारजीवा करजीवी पुरोहितः । कुलाल रजकत्व दिवाकीर्त्यपुरोहितः ॥ वैणसोचितश्चक्री रमत्स्यगाः । एषां पुरोहिता जात्या भोज्यान्नानभवन्त्यमी एतदन्नप्राशनेन प्राजापत्याष्टकं तथा । पञ्चगव्यप्राशनं च गोदानात्परतो मतम् ॥ शूद्र मुत्पन्नो ब्राह्मणः । संस्कारात्तु भवेदासः असंस्कारात्तु नापितः ॥ क्षत्रियाच्छूद्रकन्यायां सुतोजातस्तथापरः । गोपालो नापितश्चापि विप्रा षु परस्सतु ऊरव्याच्छूद्रकन्यायां समुत्पन्न । अर्थसीरीति विज्ञेयः विप्रकार्याय सोऽप्यति ब्राह्मणात्क्षत्रकन्यायामुत्पन्नस्त उच्यते । संस्कृतायमदुष्योयः स एवात्मनिवेदकः ॥

। ॥ त एते ब्राह्मणैरेव स स्तत्क्रिया पराः । विप्रगेहेषु सततं तत्तकार्यपरास्तु ते ॥ तत्प्रदत्तान्नभोक्तारः स्वभुङ्क्त परतस्सदा । भवन्त्येवेति कथिता न चेत्ते नैच्यमाप्नुयुः जाति सर्वत्र शूद्रः साम्यं भजन्त्यपि । शौद्रोदरेषु जातानामेतेषां ब्राह्मणैः क्रियाः निषेकादिश्मशानान्तः कर्तव्याः स्युत्समन्त्रतः । विप्रगेहेष्वेतद्भुक्त " तच्छिष्टमन्न असंभोज्यं विशेषेण तद्द्बाल्यैरप्यसंस्कृतैः । अज्ञानाद्यदि तद्भुक्तमत्यापत्स्वपि वा कदा प्राजापत्यत्रयात्पश्चात्पञ्चगव्येन निष्कृतिः । अपिदुष्टस्य

कदाचिदवशाज्जाते भोजने प्राणसंकटे । गायत्री जपमात्रेण अष्टाविंशदिनैः पञ्चान्निष्कृतिः सद्भिरीरिता । शूद्रतण्डुल

॥

जमात्रस्य वा पुनः ॥

तज्ज्ञात्यनुगुणेन वै ॥ यो स्वोदर या

[[11]]

यः कुर्यान्मैथुनं विप्रः तद्रतः शौद्रमेव हि । तेन जातो हि विप्रत्वं न भजेदेव वच्मिवः

यत्यन्नं यतिशिष्टान्नं यतिना प्रेरितं (वैदिक) तथा ।

द्विजस्तुकाम

चान्द्रायणं चरेत् ॥

यद्वैष्णवालयान्नं वा शिवनिर्माल्यमेव वा ।

शाक्त वा थापि शौरं वा भुक्त्वा कामेन वाडवः ॥

पक्तिपावनानां वर्णनम्

प्राजापत्येन शुध्येत पञ्चगव्येन चैव हि । न त्यजेच्छो

[[३४३]]

स्य न संस्पृशेत् ॥

ताट त्यजन पातकी स्यात्तद्भुत्वा किल्विषी भवेत् । संत्यक्त श्रोत्रियान्नस्य चित्तं चान्द्रायणं ( चरेत् ) ।

श्रोत्रियसंत्यक्तनियमान्नो जडात्मकः ।

स्वान्नमात्रे प्रतिदिनं कवले कवलेऽधिकम् ॥

प्राजापत्यमवाप्नोति तद्दोपविनिवृत्तये । पुनः शिष्टान्नमित्युक्तं नान्यदस्ति कथ (वन)

त्रि शिष्टाः कथिताः श्रोत्रिया वेदगाः परम् ।

वेदश्व शाखामात्रं स्यात्सा च शाखा द्विजन्मनाम् ॥ संस्थTartart बोधिका च निरूपिका । या नैव परमाप्रोक्ता सार्धवा

तदन्नेनैव शिष्टाः स्युः वेदमन्त्रक्रियादिभिः ।

शित्वं कथितं सद्भिः तादृशाः पक्तिपावनाः ॥ पङ्क्तिपावनपङ्क्तौ ये भुञ्जते तेऽपि पावनाः ।

प्रतिज्ञा संसरत लभते नात्र संशयः ॥

येषामस्ति श्रोत्रियत्वं परान्न परिशून्यता । परपाकनिवृत्तिश्च खदारनिरता तथा ॥ परदारातिभिनित्या कालसन्ध्यादिसत्क्रिया । गृह्या

सप्त पावनाः ॥

एतादृशान्पक्तिनिष्टसहस्रजनपावकान् । महात्मनो महासत्र परानगिचितः पुनः ॥

केचित्काल स्वयं वेद मन्त्रमात्रपराङ्मुखाः ।

सन्ध्यादि सत्क्रिया

सत्क्रियास्वविचक्षणाः ॥

ब्राह्मण्यशब्दमात्रक शब्दिता दुष्प्रवृत्तयः ।

पतययोग्या असंभाष्या नित्यवैतनजीविनः ॥

"

त्मानं तन्महत्वेन पापिनः । निश्चित्यैव वृथा मोहादसद्गुरुमतस्थिताः ॥ निश्चिन्वते पक्तियोग्यान् प्रकुर्वन्त्यपि केवलम् । शाक्तवैष्णवशैवाख्याः नुति गाः ॥ तादृशान्मुक्तिकालेषु वैदिको ब्राह्मगोत्तमः । न पश्येद्वापणं ते न कुर्यात्तु तदीयकम् ॥ अपि शब्द न शृगुयात् तादृशानागतानपि । तत्काले याचित

शक्तितः ॥३४४

लौगाक्षिस्मृतिः

अचित्तान्न कुर्याच तोपये देव दानतः । गृकस्थधर्मान्यो विप्रो परित्यजति लोभतः ऋषिभिर्धर्मतत्त्वज्ञः नास्तिकः परिकीर्तितः । अपिचोऽपि

दृशो यदि ॥

कुर्यान्नापदि सत्कारंक” ते हृदयेन वै । सर्वकृत्येषु शक्तश्चेत् सर्वान्धर्मान्समाचरेत्

बुद्ध्या स्वीकृत्य गा

वर्जितः । केवलं स्वय

उच्यते ॥

अनेकेषु क्षुधार्तेषु पश्यत्सु न भुजिक्रियाम् । समाचरेन्न मनुजः रोगी तेन भवेद्यम् ॥ आचार्येषु श्रोत्रियेषु सत्सु सुहृत्स्वपि । कृतबुद्धिषु पश्यत्सु

मित्रपक्तिर्बन्धुपङ्क्तिः गुरुपङ्क्तिस्ततोऽधिका । वेदवित्पङ्क्तिरतुला भुञ्जतां तत्र भक्तितः ॥

नित्यं कृच्छ्रफलंप्रोक्तं अलं शक्तौ तु सन्ततम् । संपाद्य

दुर्लभा श्रोत्रिया

…

णि

भ्र ू

धकम् ॥

तत्र कुर्यादुजिक्रियात्

तेश्रोत्रिया महात्मानः भुञ्जानः पङ्क्तिपावनाः । तत्र सहस्रात्पङ्क्तितां पुनन्त्येवेति सा श्रुतिः ॥

सोमयाजिनाम् । तत्परामिचितापङ्क्तिः तत्परा ब्रह्मवादिनाम् न ब्रह्मवादिपतेस्तु तुलितान्या हि विद्यते ।

मुक्कदा ब्रह्मविदा भिक्षुणा गृहिणापिवा ॥

महापापैः प्रमुच्यते । अच्युतानन्तगोविन्द महादेवेशशूलिनाम् ॥ नाम्नामेकस्य (चो, तयाचेद्भक्तिः कृच्छ्रसहस्रधा ।

भुक्त्यादौ त्रिपर्णस्य पठनादेव पाव (नम्) ॥

---

॥

पैः प्रमुच्येत श्रोत्रियैस्तैस्त्रिभिस्तुचेत् । सिंहानुवाक पठनाच्छ्रोत्रियैर्दशभिर्यदि । भुक्तेरादावमत्रारान्मुच्यते ब्रह्महत्यया । शंनो मन्त्र इति प्रश्न त्रयस्य पठने पुनः ॥ - पूर्व संख्याकैः णन्नोऽपि विमुच्यते । तैश्चेद्वादशसंख्याकैः बीरनोऽपि विशुद्ध्यति अवशाद्भुक्तिकालेषु यत्रकुत्रचिदेकदा । उत्सवेषु ब्राह्मणानां बन्धूनां ना मित्राणां सज्जनानां वा दीक्षाभुक्त्यादिसंकटे । अपाङ्क्तयः समायोगे ब्रह्मभोजनकादिके स्मार्तकर्मणि वा श्रोते भुक्तिसंकटसंभवे । अभिना भस्मना भेन सलिलेन वा ॥ प्रद्वारेणेन मार्गेण पङ्क्तेर्भेदं समाचरेत् । अशने तेन कार्येण तस्माद्दोषात्प्रमुच्यते ॥ उदकं वा तृणं भस्म द्वारसन्धिस्तत्रैव च । प्रोक्तास्तैः पक्तिर्भिद्यतेऽत्र हि ।

सदाचारवर्णनम्

[[३४५]]

एकपङ्क्षयोपविष्टानां विप्राणां सहभोजने । यद्य कोऽपि वहिर्गच्छेत् नाश्नीयुरितरे पुनः

तत्राशतां पञ्चगव्यं सद्यः स्नानात्परं तथा । अन्य

भवेयुर्नात्र संशयः ॥

भुञ्जनेषु तु विप्रेषु यदि पङ्क्ति परित्यजेत् । तद्भुक्तं विनकर्ता स्याद्ब्रह्म ेति निगद्यते ॥

जितकामकारेण सर्वदा । नैं

पक

शयानो

अकच्छः पुच्छकच्छश्च तिर्यकच्छोर्ध्वकच्छकः । कच्छावलम्बि कच्छच पञ्चैते नग्नका स्मृताः ॥

हरतया धर्मपत्न्या सक्रोधक्र रचक्षुषा । नाश्नीयाद्व

प्यकच्छकः ॥

वीर्यहानिर्भवेत्ततः ॥

अश्रीको जायते तस्य सूनुः श्रीविधुरो बलः । तस्मात्तथा नाचरेद्र भोजनं धर्मवित्तमः भुक्तिकाले कामबुद्ध्या नैववीक्षेत धर्मवित् ।

जृम्भमाणां शयानां (तथाss) सीनां च पुष्पिणीम् ॥

नेच्छयेन्मदगर्वाभ्यां तद्विम्बोकादिवश्वितः । प्रभवेदेव सततं स शृङ्गाररसो भवेत् ॥ द्वावेव दम्पती गेहे स्यातां यदि तदा ( बुधः) ।

“पि

धर्म या निष्ठो भवेद्रात्रौ रतिप्रियः ॥

शास्त्रज्ञः शास्त्रवश्यः स्यात्कार्याकार्यविशेषवित् ।

सदा निमीलिताक्षरसन् न स्त्रीवश्यो भवेद (दि) ति ॥

न गुह्यार्थं वदेत्तस्याः नैनां प्र ेषयेद (तः) । यस्मिन्काले यथासेयत्तस्मिन्काले तथा वसेत् अङ्गारकसमानारी घृतपिण्डसमः पुमान् । अतोऽत्यन्तं जागरूकः तत्स सदा भवेत् भक्तिकाले नित्यमेव स्वपा कल्पकम् । कुतैव प्रयत्नेन तस्याः स्वानेन तत्पतिः ॥

सर्वमन्नं पात्रनिष्ठमकृत्वा भागकल्पनम् ।

भुङ्क्ते मूढो धर्मपत्न्याः पश्चाज्जन्मान्तरेह्यसौ ।

[[11]]

पुं स्याद्भार्या नूनं वदामि वः । भागकल्पनमेतत्स्यात्कुर्याद्गृहपतिः स्वयम् ॥ यदिस्यात्तु तदा नो चेन्नायं विधिरिति श्रुतिः । ब्राह्मणेन तयाश्नीयात्तदुच्छिष्ट

षस्तदुच्छिष्टभुक्तौ रतेरन्यत्र चोदितः । रतावप्यधरस्तस्याः नित्यं स्यादति पावनः

सताम्बूलैकविधुरः चण्डालोच्छिष्टसन्निभः । ताम्बूल

भ लवङ्ग ेला. ‘सितः

[[३४६]]

लौगाक्षिस्मृतिः

जाजीकर्पूरपरमः सस्याच्छतपत्रित्रकः । वनिताधरपानस्य पञ्चपर्वाणि वै दिवा ॥ निन्दितान्यतिपानानामालयानीति सूरयः । द्यौरयं पृथिवीवास्याद्रे तोभृत्पुरुषः स्मृतः ॥ रेतोभत्र स साज्ञेया निदानं सन्ततेस्तु सा । प्रत्यङ्गसङ्गसमये नोच्छ्रिप्रमुभयोरपि ॥ हृदो 河 मः तदात्मा तत्र जायते । प्रहाच चमसास्सर्वे नोच्छिष्टा सप्ततन्तुषु ॥ पवित्रा एवमेतेयुः निधुने (?) वनिताधराः । सहत्वं सर्वकर्मभ्यः तत्पाणिग्रहण (णेन च ) ।

विधिना तस्याः अथाप्येतस्य सन्ततम् ।

स

स्यापि कथितं कालाकालादिकं पुनः ॥

तन्मर्यादाविशेषेण दम्पत्योरुभयोरपि । वि ता वितः नं च

[[11]]

सलज्ज समनुष्ठेयं न वेदपयशो भवेत् । पाणिग्रहणकालेऽपि चोरव्याघ्रभयाकुले ॥ पलायने कुमार्गेषु भार्यया सहभोजनम् । प्रशस्यते

विजनेषु तया सार्धं कामकारविवर्जितः । निवसेद्वापणं कुर्यात् गृहकृत्यादि सिद्धये ॥ तदधीनं हि निखिलं गृहकृत्यं द्विजन्मनाम् । वर्णिनां निखिलानां

न चलेदणुमात्रं वा कार्यमात्रं महत्तु वा । अधोवर्णस्त्रिया सार्धं ब्राह्मणः पाणिपीडने ॥

अप्यध्वनि व्याघ्रचोरभयेऽपि भोजन कर्मैतद्विवाहादिषु कर्मसु ॥

..

सर्वेषां तुल्यवर्णेषु विहितं नासमेषु तत् ।

अधोवर्णस्त्रिया सार्धं भुक्त्वा पतति तत्क्षणात् ॥

मोहतो वापि जानाद्वध्यो भवेदपि । बालप्रभृतिभिः सार्धं भोजनं न निषिध्यते ॥ उच्छिष्टदानं पुत्रस्य कदाचिद्विहिते पुनः । महात्मनः सद्गुणस्य स तु

[[11]]

[[11]]

उपनीतायनोच्छिष्टं न दद्याद्ब्रह्मचारिणे । पितापुत्राय धर्मज्ञः किं तु तद्गृहिणे सति सजग्धिरसहभुक्तिश्च सपङ्क्तिः सहभोजनम् ।

भुजिक्रिया ॥

सहभोजनशब्दार्थः कथितो ब्रह्मवादिभिः । एकपात्रभुजिस्सोऽयं तस्मिन्नहनि धर्मतः ॥ चोदिता तच कथितमहरेतन्महात्मभिः । यस्मिन्दिने

नरः ॥

विजानीयादेतदहः तस्मिन्नहनि धर्मतः । तथैकपात्रतुलिता भुक्तिः शस्ता द्विजन्मनाम् प्रतिसंवत्सरं पश्चात् दिनेतस्मिन्विधानतः । इष्टभोजनकर्माख्यं कुर्या

॥

सदाचारवर्णनम्

राज्ञोऽभिषेकदिवसः स्मृतश्चेत्तदहः परम् ।

तस्मिन्स कुर्याद्विधिना तदिष्टारण्यं सुभोजनम् ॥

अत्यन्त लाभो यस्मिन्स्यात्तस्मिन्नहनि तादृशे । नामकेति प्र

[[३४७]]

तादृशं चरेत् ॥

नोजनं तु न विशेषं कुर्यादिति विचक्षणः । प्राहुरेव महात्मानः द्वितीयाश्रमसंस्थितः ॥

। तल्लेपकामाः कामाद्याः तेषां तृप्त्यै तदाचरेत्

मुक्तिपात्रे यथा लेपा भवेयु वानभुक्तौ तथा कुर्यान्नान्यभुक्तौ कथंचन । न तथा करणंयुक्तं भुक्तिधर्मास्स्वकेगृहे

च्छया । दुर्गतोदन

पच्छया

तु किंचि

तु ॥ त्रि वस्तुपरित्यागे दुर्गतो दुःखितो भवेत् । बन्धुमित्राश्व गेहेषु भुक्तिकालेषु वस्तुना ॥ ति त्यागेsपि

। श्राद्धभुक्तौ विशेषाय शास्त्रदृष्टः सनातनः ॥ सर्वसशेषमश्नीयादुद्धृतपायसवर्जितम् । मधुध्नोर्विकल्पोऽत्र कथितो गौतमादिभिः ॥ न पिबेन भुञ्जीत द्विजः सव्येन पाणिना । (वामह) स्तेन च तथा शूद्रानीतजलं त्यजेत् अवशात्तेन संस्पृष्ट पात्रगं सलिलं तथा । दूरात्परिहरेत्सद्यः तादृशं क्षालयेश्च तत् ॥ समादौपरिग्राह्यं भुक्ति मया वयेत् । घृतेन विद्यते तृप्तिः पिबेत्पात्रान्तरस्थितम् ॥ एकधारानिपतितं द्रव्यवस्तु परित्यजेत् । पात्रान्तरात्तत्स्वीकार्यमन्यथोच्छिष्टभोजनः ॥ प्रभवेयुर्हिनिखिलाः तत्पङ्क्तौ येऽस्थितास्तुते । शिष्टपात्रगर्ततच्च दूरात्त्याज्यं मनीषिभिः पीतशेषं पिबेन्नैव परस्य स्वस्य वा जलम् । उच्छिष्टमेव विज्ञेयं भोजनं मुखमारुतात् ॥

पिबतो यः पिवेत्तोयं तत्तोयं तदनन्तरम् ।

पिवतः पङ्क्तिमध्येषु संत्याज्या निन्दितास्तु ते ॥

मुखमारुतदुष्टान्नस्थलपात्रे पुटादिकम् । उच्छिष्टं निखिलंज्ञेयं न ग्राह्यं तादृशं हि यत् ॥ तत्पिबेद्यदिमोहेन द्विजश्चान्द्रायणं चरेत् । पञ्चगव्यं च विधिना तद्दोषस्य निवृत्तये ॥ पाणि पाणि तलार्वा ब्राह्मणो न पिबेत्कचित् । सुरापानेनतत्तुल्यं इति सर्वे महर्षयः न मुखेन पिबेत्तोयं तदानाञ्जलिना कचित् । तथैव वामहस्तेन न धाराभिः कथञ्चन ॥ उद्धृत्य वामहस्तेन यः पिबेद्ब्राह्मणोजलम् । सुरयातज्जलंतुल्यं न त्वे (पे) यमिति सन्ततम् न वास उदकवर्ष सलिलं सन्ततोदकम् । उद्घाटितं जलंवापि न स्वीकुर्याद्विजोत्तमः

[[३४८]]

लौगाक्षिस्मृतिः

कटाहं वापिकौम्भंवा सलिलं शूद्रहस्ततः । समुद्धृतं क्षुद्रकुल्यात्प्रसृतं दूरगं तु वा ॥ न स्पृशेदेव नित्यं तदस्पृश्यं शूद्रयोगतः । कदाचिदापदिपुनर्मूत्रोत्सर्जन शुद्रये ॥ अथवातन्नकरतः संशेद् बुद्धिपूर्वकम् । स्पर्शनात्तस्य नीरस्य ब्राह्मणस्य विजानतः ॥ सचैल स्नानमेवस्यात् पादस्पर्शनसंभवे । अवशान्मार्गमध्ये तुन स्नानं किंतु पादयोः ॥ शुद्धोदकक्षालनंस्यात्तदोपविनिवृत्तये । पादप्रआलनं नित्यं शुद्धनैव हि पाथसा ॥ प्रकर्तव्यं प्रयत्नेन नाशुद्वन कदाचन । शूद्रोदकंपरित्यज्य ) चूर्ण ताम्बूलकारणात् ॥ न स्वीकार्य बुद्धिपूर्वं स्वीकारे पञ्चकम् । सौव रजते तात्र कांस्ये लोहमयेऽपिवा संस्पर्शदोषो न भवेत्तोयपूर्ण ( घटे तथा ) । ब्राह्म गोबुद्धिपूर्वंग यावत्सलिलपात्रकः ॥ तावचण्डालादि सामीप्यादिसर्शो न विद्यते । भोजने निकटेत्यस्य जलपात्रो भवेदपि दूरविन्यस्तपात्रः स्यान्नित्यं मूत्रपुरीषयोः । स मन्त्रं प्रोक्षितेनीरैरपि प्रक्षालितेऽपिवा मोहेन भोजनं कुर्यात् पुनः स्नानेन शुद्ध्यति । अमत्रे मण्डलस्थे चेद्भोजनं यदि वाडवः करोतिमुक्तेपुरतः अष्टाविंशतिसंख्यया । अभिमन्त्रय जलहस्ते सावित्र्या प्राशयेन्न चेत् सन्ध्यादि कर्मणां योग्यो न भवेदेव तत्परम् । भूमौ संस्थापितेपात्रं यन्त्रिकायां महीतले यद्वावा वामहस्तेन पात्रमुद्धृत्य भोजयेत् । लवणं व्यञ्जनं चैव घृतं तैलं पयो दधि ॥ लेह्य पेयं च चोष्यं च हस्तदत्तं परित्यजेत् । व्यदेयं घृतादिस्यात्समस्त व्यञ्जनं तथा उदकं यदपक्कान्नं यो दर्यादातुमिच्छति । स भ्रूणहा सुरापश्च स स्तेनो गुरुतल्पगः चण्डालमुदकं सूर्ति श्वानकुक्कुटरासभान् । भुञ्जानो यदि पश्येत्तु तदन्नं संपरित्यजेत् केशकीटावपन्नं च सुमुखमारुतवीजितम् । अन्नं तत्रापनिन्यं स्यात्तस्मात्तत्परिवर्जयेत चण्डालपतितो क्या सूतिकामजान्त्यजैः (?) । हिंसकवपचाद्यर्वा तेषां शृण्वन्वचांसि वा ॥

[[1]]

भुञ्जीतप्रासमात्रं तु दिनमे क्रमभोजनम् । तत्पीडितस्तन्निषिद्धस्तैस्सा कंनिगले वसन् ॥ तद्गृहेष्वेव निवसन् तद्गृहाति ताडितः । तत्रैव जलपानादि करणात्प्राणवारणम् ॥ कुर्वन् पश्चात् कालेन मुक्तश्चापाप्रमज्जनैः । अनुज्ञया ब्राह्मणानां दक्षिगादानपूर्वतः ॥ तत्तत्कालानुगुण्येन तत्तद् श्रंशानुगुण्यतः । शतादिस्नानकरणैः पुनः संस्कारवर्त्मना ॥

भोजनविधिवर्णनम्

[[३४६]]

धेनूनांदक्षिणाभिश्च गव्यानां प्राशनात्परम् । निष्कृतिर्विहितासद्भिः न चान्येनैव वर्त्मना यचपाणितलेदत्तं यत्तु फट्कारसंयुतम् । प्रसृताङ्गुलिभिर्यच्च तस्य गोमांसवश्चरेत् ॥ शब्देनापः पयः पीत्वा शब्देन घृतपायसौ । शब्देनापोशनंपीत्वा सुरापानत्रतं चरेत् हस्त्यश्वरथयानोष्ट्र स्थानेषु न चरेद्बुजिम् । चण्डालवाटिकाराद्वा राजकस्थानतोऽपि वा श्मशाननिकदेवापि न कुर्यात्तद्भुजिक्रियाम् । शयनस्थो न भुञ्जीत देवालयगतोऽपिवा नार्द्र वासा नाई शिखः न च यज्ञोपवीतवान् । नैकवासा न नग्नो वा नापि कच्छावहिष्कृतः ॥ विवदन् बहुभाषीसन्न कुर्वीत भुजिक्रियाम् ।

अन्तः श्यावग्राममध्ये सन्धौ सान्ध्यद्वये तथा ॥

चतुष्पथे निरुद्धरसन्न कुर्याद्भोजनं सदा । द्विवाद्विभोजनं वापि यामिनीभोजनद्वयम् ॥ न कुर्याद्ब्राह्मणः स्वस्थः कुर्याच्चेचान्द्रकृद्भवेत् ।

परिवेषणतः पश्चाद्गायत्र्या प्रोक्ष्य चोदनम् ॥

परिषिच्य च सत्येन पुष्करेण ततः पुनः । स्वीकृत्यापोशनं तेन सत्यं त्वामनुना भुजिः सदा द्विजानां विहिता प्राणाहुति कृतेः परम् ।

अभिधारितभिस्सायाः परिषेचनिक क्रियाः ॥

प्रकर्तव्या ब्राह्मणेन नित्योयं विधिरुच्यते । परिषेचनतः पश्चात्तदन्नमभिधारितम् ॥ शुनोच्छिमि तिज्ञेयं तस्मात्तत्परिवर्जयेत् । घृतेनैवाभिधारः स्यात् घृताभावे तु केवलम्

वा प्रकुर्वीत यदि तस्यापि दुर्लभे । पयसा तत्प्रकुर्वीत तस्यापि यदि दुर्गतौ ॥ दध्ना तक्रेण वा सर्वाभावे तु सलिलेन वा । अभिघारः प्रकर्तव्यः तथान्यन्नैव भक्षयेत् तदुत्तमं व्यमेव माहिषं मध्यमं परम् । अजस्यापि तथैवम्यादाविकत्वधमाधमम् ॥

सर्वाण्यन्नानि गव्येन युक्तानि यदि तानि च ।

उत्तमत्वेन चोक्तानि दध्यादीन्यपि पण्डितैः ॥

सन्ततं भक्तिकालेषु यदि पत्राणि भुक्तये । स्युस्तेषु पूर्वमाज्येनाभिधारो विधिचोदितः सौवर्णे राजते कांस्ये नाभिघारो मनीषिभिः । कर्तव्यत्वेन विहितः सोऽयं वर्णेषु शस्यते

[[३५०]]

लौगाक्षिस्मृतिः

नित्यं सार्षपशाकानामभिघारत्परं द्विजैः । परिवेषणमित्युक्तं पिष्टकालरसात्मना पश्चाल्लवणशाकानामपक्कानां क्रमेण वै । पक्वानामपि शाकानामन्नस्याज्यस्य पूर्ववत्

परिवेषणमन्ते स्यात्पूर्वस्येति शिवोऽब्रवीत् ।

परिषेचनतः पश्चाच्चित्रादीनां विधिः परा ॥

तेनान्नेनैवकर्तव्या सा त्याज्या सद्य एव

वै ।

चतुर्थ्यन्तेनमोऽन्तेन स्वाहान्तेनापि वाम्भसा ॥

सिक्तभूमौ सुविहिता न शुष्कायां कदाचन । अपोशनाम्भसामन्यः प्रदातास्यात्स्वयंकदा न स्वीकुर्यादितिमनुर्विष्णुत्र्यङ्गिरसांमतम् । आपोशनद्वयजलं स्वयमभ्यञ्जनं तथा ॥

आयुष्कामो न गृह्णीयान्न कुर्याच्च विचक्षणः । प्राणापानव्यानोदानसमानानां क्रमेण वै ॥

स्वाहाकारां ततः प्राणाहुतीः सम्यक् समाचरेत् । मौनेन भोजनं कुर्यात् या कापि तत्र वै ॥

क्रियाभिनयचेष्टाभिः तत्कार्यं साधयेद्बुधः । अथवा हरिगोविन्दशिवशंकर पूर्वकः ॥ नामभिस्सुमुखो भुक्तिं कुर्यादेवेति वै मनुः । पूर्वभुक्तौद्रवः कार्यः मध्वाज्यादिरसैः परैः ॥ मध्यभुक्तौ च काठिन्यं चूर्णैः माषादिकारितैः । अन्तेदध्याभिर्भूयः कार्य एवेति भोजने नियमोबाइटप्रोक्तः सर्वलोकहिताय वै । स्वीकार्यः स्याद्विशेषेण ब्राह्मणानां महात्मनाम् भक्तिकाले भाषणस्य प्रसक्तौ यदिर्भूर्भुवः । सुवश्चापि जपेद्विद्वां स्तदाभाषणसंख्यया ॥ वृथाकलह चापल्यभाषणादिषु तत्परम् । आभिर्गीर्भिर्मनुजपमिदं विष्णुत्र्यम्बकम् ॥

कुर्याज्जपेत्पष्टि (वा) सारं नोचेत्स्यात्किल्बिषी नरः ।

अते पाने जृम्भणे वा क्रियमाणे तु भोजने ॥

अवदचसंप्राप्ते भोजनात्परमेव वै। श्रीर्म भजतु सुमहान्मनुमष्टोत्तरं शतम् ॥ जपेदेव विधानेन पाने तस्मिन्निदं परम् । चित्तं प्रकथितं सद्भिरलक्ष्मीर्मे तदुत्तरम् ॥ जपेदष्टसहस्रं वै तस्याः भूम्यास्ततः परम् । गोमयालेपनंकृत्वा रङ्गवल्यादिरञ्जनात् ॥ परमेव विधानेन श्रीसूक्तेनोक्षणादथ । यम्बकमनुं जप्त्वा तत्र दर्भैस्तृणेरपि ॥

भोजन विधिवर्णनम्

[[३५१]]

दीपयेदेव शमनाय न चेन्महान् । अपमृत्युः प्रजायेत संपदोयान्त्यधोगतिम् ॥ सजोषा इन्द्र सुमहामन्त्रमेतं तु जृम्भणे । शतवारं जपेद्विद्वांस्तद्दोषस्तेन नश्यति ॥ मूत्रस्य स्खलने जाते भुक्तिकाले तु दैवतः । पुरीपस्य च तत्पश्चात्स्नात्वाचम्य विधानतः अन्नत्यागात्परं सद्यः त्यक्त्वापोशनमुत्तरम् । जपित्वाहं स गायत्रीमष्टोत्तरशतं ततः ॥ पूर्वसूक्तजपात्पूतो भवेदिति यमोऽब्रवीत् । अमृतेति च मन्त्रेण ह्युत्तरापोशनात्परम् ॥

तापयसानित्यं नारकान्दोपयेन्नचेत् । ध्रु वंते प्रशपन्त्येनं नारकाः जलकाङ्क्षिणः ॥ रातेषां सुरज्येष्ठः पिपासाशमनाय वै । सलिलं कल्पयामास भुक्त्यन्तेऽत्रद्विजन्मनाम् पीतार्धं तादृशं ब्रह्मा पीयूपादधिकं परम् । कारवेति च मन्त्रेण तदयं तर्जनीमुखात् ॥ अमाद्वाङ्गुष्ठयोगेन तेनश्रेयो महद्भवेत् । भगिनीजननीभार्या स्नुपापुत्र्यपि हस्ततः ॥ शस्यतेऽनुदिनंभुक्तिः मित्रैरिष्टैश्च बन्धुभिः ।

अन्नार्थिभिः क्षुदार्वा भुक्तिवस्त्वैककामुकैः ॥

समीक्षितस्सन्कुर्यान्न भोजनं सर्वथा नरः । यत्कांक्षितं वस्तुभुक्तौ स्वयमश्नाति भोजने दत्वैव तस्मैना तज्जीणं नैति किं पुनः । पिचण्डसंस्थितंतद्वं विषमेव भवेद्ध् वम् पचनं प्राङ्मुखकृतमुदङ्मुखकृतं तु वा । देवयोग्यं भवेत्सर्वं न चेदासुरमुच्यते ॥ पावकं नित्यपाकाय स्वकीयं परिकल्पयेत् । यदि न स्यात्स्व के गेहे दैवादग्निस्तदापुनः ॥ श्रोत्रियागारतोग्राह्यः श्रोत्रियस्यत्वसंभवे । सामान्य ब्राह्मणगृहात्तादृशस्याप्यसंभवे ॥ कुप्रामे कुत्सितेदेशे शूद्रगेह समाकुले । तद्गृहादनिमादाय भूमावेकत्र तं शुचिम् ॥ - घयित्वान्यत्रभूयः यैः कश्चित्काष्ठजालकैः । शुष्कैस्तृणविशेषैर्वा प्रज्वाल्यैनं विभावसुम् । तस्मात्संगृह्य भूयश्च कृत्वेनं बलवत्तरम् । चुलिकायां प्रतिष्ठाप्य तेन पाकादिकक्रियाम् ॥ साधयेदेव विधिना यदि देवालयादिना । तत्समाहरणं कुर्यात्तदा तूष्णीं न चाहरेत् ॥ दत्वैव किंचित्क्रमुकं फलं ताम्बूलमेव वा । शलाटुतण्डुलान्वापि पञ्चाद्वह्नि समाहरेत् । तथागतेभ्यो बुद्धभ्यो जिनेभ्यो नैव सर्वथा ।

देवलेभ्यो विशेषेण कुण्डादिभ्यो न तं हरेत् ॥

।

पाणिना मथितो वहिः अयोदण्डेन वा तथा । विषवृक्षादिसंभूतः श्मशानाग्निसमोमतः

[[३५२]]

लौगाक्षिस्मृतिः

औपासनाभिपाकेन यदन्नं मोहतः कृतम् । दैवानं भवेत्तद्धि तादृशी पचनक्रिया ॥ तन्तुमत्यादिनार्याणां तदम्पत्योः पुनर्नचेत् । तत्पैतृकक्रियाणां स्यान्नान्येषामिति निर्णयः औपासनाग्नौ पचनमुक्तिकृत्याय सन्ततम् । कात्यायनमखांनांस्यादित्येवं हि व्यवस्थितिः ॥ अन्योपासनपक्वान्नमन्यस्य प्राशने वृथा ।

प्राजापत्यः प्रकथितं तस्मात्तं न तथा चरेत् ॥

औपासनान्नं तद्ब्रह्ममात्रस्येव महात्मभिः । संप्राश्यत्वेन कथितमाग्नेयादिषु कर्मसु ॥ तद्धविर्देवतार्थाय कदाचिन्नोपपद्यते । तस्मात्पाकक्रियानित्यं लौकिकानौ द्विजन्मनाम् कर्तव्यत्वेन विहिता सोऽग्निः साधारणः परः ।

तादृशेनामिना नित्यं दीपपाकादिकाः क्रियाः ॥

गृहमेधी साधयीत न गार्ह्यति सूत्रकृत् । भास्कारादृष्टशय्येषु नित्याग्निसलिलेषु च ॥ भास्करदीपेषु गृहे श्रीर्नमुञ्चति । तामसानासुरान्शाकान्न कुर्यात्तु कदाचन ॥ तथैव सूपमन्नं वा न दैवास्तादृशास्तुचेत् । फलमूलानि पत्राणि नैसृताशामुखैस्तथा ॥ खण्डितानग्निशमनमुखैव तामसानि हि । तथा तन्मुखपक्कानि सर्वाण्यन्नादिकान्यपि आसुराणीति विद्वद्भिः ज्ञेयानीति स्वभूर्विभूः । अफगत्किलंभूयश्च तेषां पक्कात्परं पुनः संभारचूर्णयोगस्य पूर्वमेवेति लाघवात् । भर्जनाख्यक्रियाकार्या साफलीकरणादिभिः ॥ । शून्यत्वग्भिर्मापखण्डैः तैलाज्य मुखतापितैः । तत्क्षेपणविशेषेण तत्क्रिया करणात्परम् निश्शेपिते तत्सलिले पुनः कीलालयोजनम् ।

कृत्वाऽनुरूपं संभारं सम्यक् चूर्ण निपातनात् ॥

आलोय यत्नेन यत्पक्वं क्रियते हि तत् ।

शाकानामेव सर्वेषां दैविकंस्यात्परंशिवम् ॥

न चेदेवं शाकपाको राक्षसोनात्र संशयः । राक्षसो निखिलोलोके तामसश्चेति गौतमः

भर्जितास्ते मापखण्डा भुक्तिकालेश्मसंनिभाः ।

दन्तानां घट्टनाद्दुःखहेतवोऽमी भवन्ति हि ॥

तस्मात्तद्य क्तशाकास्ते देवयोग्याः कदाचन । भवेयुरेव नितरां तादृक् पक्वं ततस्त्यजेत्

पाकस्य माह्माग्राह्यवर्णनम्

[[३५३]]

सुपक्वं सुन्दरं दृष्टिप्रियं जिह्वाप्रियं शुचि । देवयोगमिनिप्रोक्तं सर्वशाकादिकं सदा ॥

अतिप्तेषु नरेषु त ठा

लनार्जुनान् ।

क्रियाताः पाकीरास उच्यते ॥

देवयोग्यो भवेन्नायं पितृणामनिनिन्दितः । तेन हव्यं कव्यमपि न कुर्यात्पिण्डतः सदा

नोदकेन पैतृकं ये प्रकुर्वते । निरयस्था भवन्त्येव यावदाभूतसंप्लवम् ॥

प्रक्षाल्य तण्डुलान्सम्यक् त्रिवारं हतः । तस्मिन्नोदकेनैव पार्क कुर्यात्सुपात्रकः सपा दृशो देवयोग्यज्यतमुपायः भवेदेवेति भगवानुवाच । तस्य पाकः सुविहितः परं

समं पितॄणां चातिवल्लभम् ॥ नावं नियमः तप्तेष्वेव पयस्सुवै ॥ सैन्धवनिक्षेपः पूर्वं तस्मिन्कृते तु सः

पाको भवेत्समीचीनः तस्मा परिवर्जयेत् । तथा शाकविशेषाणां सदातनः ॥ नियमोऽयं प्रकथितः पाकशाको लवणयोगेन यस्सुपक्वो भवेन्ननु ॥ तस्य पाकात्परमयं कार्य । मासेन होमकार्य समागते । निन्दितेव भवेन्नित्यं हविस तव हि । यदि प्रथम मोहात्रे सैन्धवे तथा ॥ निक्षिप्ते दूरतो मत्रं आलय एवं वैन वस्तु स्यात्परिवेपितम् ॥ अयोग्यमत्तुं प्रभवेत्सतामेति । यद्यपि स्यातुलवणं रसानामाद्यमुत्तमम् ॥

तस्य ज्येष्ठा देवता या या पुरा सागरोद्भवा ।

पत्नी प्रजापतेः साक्षात्तद्योगात्सोऽपि कर्मसु ॥

योऽयंद्विजोत्तमैः । श्रुतं

संबभूवुर्हि तूष्णीं

(प्रा) जापत्यं भजत्यहो ॥ दैविके वैकृते वापि सति कर्मणि सैन्धवम् । तत्मादत्य द्रव्ययुक्तं कृत्स्नात्तु परिवेषणात् परमेवास्य कर्तव्यं भुक्तमध्येऽथवा सदा । प्रत्यक्षवगत्यागी सुक्तिकाले द्विजोत्तमः ॥ नित्योपवासो विज्ञेयः ब्रह्मवारी जितेन्द्रियः । सर्वतीर्थव्रतपरः सत्यवाक् सर्वधर्मकृत् अष्टादशतुलाद्रव्यक्रमस्यान्ते निरूपिता । तुलेयं सैन्धवीभूयो दशदानक्रमस्य च ॥ अन्ते निरूपिता तल्लचणमित्यपि । तस्मादखिलवस्तूनां कृतेऽस्मिन्परिवेषणे ॥ अन्तेऽन्यद्रव्ययोगेन कार्यं तत्परिवेषणम् । तस्य योगेन सा लक्ष्मी लज्जितातराम

[[२३३५४]]

लौगाक्षिस्मृतिः

तिरस्कृता दुःखिता च दूरादपगता भवेत् । भार्गवी सर्वधान्येषु धनराशिषु तिष्ठति ॥ सन्ततं लवणे ज्येष्ठा सदावासं करोति हि । तस्य निक्षेपणं पात्रे वामपार्श्वे प्रचोदितम् दक्षिणे परमान्नस्य प्रागप्राभिमुखे पुनः । परिवेपणकालेषु तन्निक्षेपणमुच्यते ॥ अन्नस्य दक्षिणे भागे सूपस्थानं प्रचक्षते । शाकानामपि सर्वेषां पक्वानां परिवेषणे ॥ मिथोयोगो यथा न स्यात्तथा पात्रे प्रसाधयेत् । सूपमन्नेन संपृक्त यः कुर्यात्परिषेवणम् स सूनः स्यादष्टजन्म तस्मात्तत्परिवर्जयेत् । पैतृकेष्वाडकाख्येन सूपेन जडधीर्नरः ॥ द्विजान्सन्तर्पयेद्बुध्या नास्तिको जायते नरः । दैवकृत्येषु सर्वेषु मुद्गसूपा विकल्पतः ॥ प्रशस्तः स्यात्परिप्राह्यः पैतृकेषु व्यवस्थितः । शुभकर्मसु सर्वत्र सूप आडक नामकः ॥

चणकाश्च परिग्राह्याः तस्मिन्नर्थे कथंचन ।

माषाः सूपाय यः कुर्यात् भव्य कार्येषु मूढधीः ॥

क्षीयन्ते संपदस्तस्य प्रजाश्च पशवः श्रियः । भक्ष्यकृत्येषु सर्वत्र निन्दिता न भवन्त्यमी माषास्तिलास्तथाभक्ष्याःसंज्ञावस्तुषु चोत्तमाः । दैविकेष्वखिलेष्वेषु पैतृकेषु शुभेष्वपि ॥ कदलीचूतपनसाः पयोदधिघृतान्यपि । गुडतैलकुश क्षीरसमित्ताम्बूलदक्षिणाः ॥ साधारण ब्राह्मणश्च गोमयं च तथा पुनः । कर्ममात्रस्य सततं तवर्तुस्सलिलं सदा ॥

साधनं पावनं प्रोक्तं सलिलं तथा शुभम् ॥

पाकाधिकारिनिरूपणम्

पत्नीपाकः प्रशस्तः स्यात्प्रजावत्यंवयोरपि । पितामह्यादिकानां च ज्ञातीनामेव साधिकः ॥

मातुला मुखानां च बान्धवानां च कृत्स्नशः ।

स्वत

नुगुण्येन चरित्रतः ॥

प्राशस्त्यं पाककायैस्यालौकिके वैदिकेऽपिवा ।

स्थालीपाकादिसत्कृत्ये नित्यं तच्छ्रवणादिकम् ॥

हस्ता वहननं तस्याः संप्राप्तं विधिना यथा । दैविके पैतृके तस्मिन्पचने सर्वकर्मणि ॥

स्त्रीधर्मवर्णनम्

अधिकारो मुख्य एव न तत्साम्यं कथंचन ।

अन्यानप्राप्नुवन्त्येव तत्साम्योक्तिस्तु तत्र चेत् ॥

[[३५५]]

अर्थवाद इति प्राहुः तत्तत्त्वज्ञा महर्षयः । चिरण्टिनीकृतः पाकः परमो व्युत्तमोत्तमः ॥

स्त्रीधर्माः

शुचिः सुमङ्गली भव्या भव्यानामादिकारणम् । श्रेयसां संपदां मूलं श्रियां सैवास्पदं परम् साक्षात्सरस्वती देवी गायत्री साप्यरुन्धती ।

शची रमा भगवती कल्याण्यार्या मनोन्मनी ॥

तस्यास्तु पतिशुश्रूषा परमो धर्म उच्यते । श्रश्रूः श्वशुरपूजा च सततं मन्जुभाषणम् ॥ अर्थीप्रियत्वं बन्धूनां क्रियारञ्जनम (य) ति । सदा शुचित्वमश्रीकवचसां परिवर्जनम् ॥ संपच्छ्रtararaati यथार्थपरिभाषणम् । सदा संमुखतातुष्टिरुपांशुपरिभाषणम् ॥ स्मिताभिभाषणस्वाभिः प्रजाभिर्मेत्रबुद्धिभिः ।

क्रोधनिष्ठुरवाक् प्रोक्तौ गुरुभिस्तैः पतिप्रियैः ॥ विकारशून्यता चित्ते कोधलोभादिशून्यता ।

अनालस्यं कालमात्रे पतिच्छायानुवर्तनम् ॥

पतिव्रता लक्षणं स्यादाचारश्च तथाविधः । स्नानमात्रे प्रकथितं हरिद्रा प्राङ्मुखेन वै ॥ कर्षणं लेपनं चापि लपनस्यादितः स्मृतम् । हत्कण्ठकर्णबाहूरु जान्वङ्घ्रयादि क्रमेणतु

माकण्ठमेवस्यादजस्त्र शिरसो नतु । विशेषदिवसेष्वेवावगाहः प्रतिपादितः ॥

रात्र्या व्यक्तं तु यत्स्नानं वृथा तासां न संशयः ।

भवेदेवेति सा स्वाहा स्वधां प्रोवाच संसदि ॥

कषणात्परमेवेयं निशांदद्यात्क्रमेण वै । चतसृणां दिशामादौ सेनादीनां ततः परम् ॥ सर्वासां देवपत्नीनां दद्यादङ्गुलिचालनात् । पर्वसुप्रोक्तमेतासां पैतृकेषु दिनेष्वपि ॥ ग्रहणेषु विशेषेणाप्यर्वोदयमहोदये । तस्यां कपिलषष्ठ्यां च श्वश्रूश्वशुरयोस्तथा ॥ मृता सूतकाशौचरजस्कालेषु चोदितम् । चिरण्टीनां शिरस्नानं शास्त्रज्ञैस्तैर्महात्मभिः

[[३५६]]

लौगाक्षस्मृतिः

पुण्यतीर्थेष्ववभृथे चण्डालाग्रशुचौ तथा । उच्छिष्पतने शीर्षे बन्धुमात्रमृतावपि ॥

। ॥

श्मशान पृथ्वीवने गमनादिनिमित्तके । भवेदेव शिरः स्नानं

चीना निमित्तं यो मोहात्कुरुते मज्जनं रमा ।

पतिघ्नी सा प्रकथिता विधवा जन्मजन्मनि ॥

भवत्ये प्राह धर्मप्रोक्तौ पुरा विधिः । अचिरा

रब्रवीत् ॥

मज्जनात्परमेad ॥

निखिलान्केशान्प्रकुर्यात्कवरीं शिवाम् । न भवेदार्द्र कवरी नार्द्र वस्त्राप्यकञ्चुका संत्यक्तकुङ्कुमादिव्य सिन्धूरद्यनुलेपना । प्रभवेदेव सततं स्वीकृताञ्जनपालिका ॥ संचरेदुत्तरीयेण पादप्रक्षालनात्परम् । आचामोऽपि भवेत्तूष्णीं जलप्राशनमात्रतः ॥ नामाचमनमित्युक्तं विधवानां च तं त्रिभिः ।

नामभिः कथितं सद्भिः नान्यैरेवेति काश्यपः ॥

उदयानन्तरं स्त्रीणां स्नानं तत्परिकीर्तितम् । तदेतत्सोमपीथिन्याः उदद्यात्पूर्वमेववै ॥ वह द्धरणतः पूर्वं कार्यमेवेति चोदितम् । अग्निहोत्रप्रचारैककालेष्वेवायमुच्यते ॥ विधिः किल विशेषेण न चेन्नायं विधिर्भवेत् । याऽऽई वस्त्रेण कुरुते पचनं दुर्मती रमा तदन्नं तामसं ज्ञेयं नैऋतं न तु दैविकम् । अकञ्चुक्या कृतं त्वन्नं इल्वलोऽत्तीति गौतमः कबर्या साईया मूढा कुर्यात्पाकं कृधायता । तदोदन’ समश्नाति वातापी निर्घृणोऽसुरः ॥ अन्तदुःखेन या नारी मुञ्चन्त्यश्रूणि मूढधीः । करोति पक्वा तां भिम्मामरण्ये निर्जने झुनाम् ॥ yaणामपि काकानां यथा स्वाद्य भवेन्नतु । तथा त्यजेत्प्रयत्नेन तादृशं त्वोदन नरः ॥ योऽश्नाति यं विधिवत् पञ्चगव्यविधानतः ।

पीत्वाऽश्र्वारं जप्त्वा वा गायत्रीं वेदमातरम् ॥

सिहानुवाकपठनाच्छुद्धो भवति नान्यथा । शयाना या प्रकुरुते पाकमन्नस्य दुर्मतिः अलक्ष्मीणां तदन्नः स्यात्सतामेतद्विगर्हितम् । तादृगन्नप्राशनेन मानवो दुर्भगो भवेत्

श्राद्धं गोदानविधिवर्णनम

[[३५७]]

तद्दोषपरिहाराय शान्तां तामृचमुत्तमाम् । जपेदष्टशतं स्नात्वा तेन श्रीको भवेदयम् ॥ दक्षिणाभिमुखात्प्रत्यङ्मुखतो याति मौख्यतः । पचत्यन्नं तत्तु भवेत्पैशाचं राक्षसं परम्

।

पितॄणामपि देवानां अनर्हः स्यात् द्विजन्मनाम् । तदन्नं मनुजोऽतीव विद्यालक्ष्मीवहिष्कृतः ॥ प्रभवत्येव तच्छान्त्यै घोपशान्ति जपेन्मनुम् ।

त्रिवारं प्राङ्मुखस्तिष्ठन् व्याहृतीदेशसंख्यया ॥ व्यस्तास्समस्ता विधिवदन्त ओं तत्सदित्यपि ।

उक्त्वा समापयेद्विद्वांस्तस्मादेव पतिव्रता ॥

सुमङ्गली महाभागा सर्वलक्षणमण्डिता । यथोक्तविधिना स्नाता सुवस्त्राकञ्चुकावृता कुङ्कुमालङ्कृतास्विन्नमुखी कबरसंवृता । अथवा कृतवेणी वा प्राङ्मुखेनैव सुस्थिता ॥ विचक्षणा पाककर्म पाथ (च्छा) शास्त्रवर्त्मना । सर्वकर्मपु भद्रं पु सन्ततं ह्य त्तमोत्तमः सुमङ्गलीकृतः पाकः सर्वशास्त्रमतः परम् । ततोऽपि सोमपीतन्याः पाकः पण्डित संमतः परिवेषणकर्मापि तथैवेति शची जगौ । पचनं भोजने वापि चिरण्टीनां ते तथा ॥ ‘जृम्भणे पानवायौ वा निर्गते वेश्ममध्यमे । कल्याणवेदिकामध्ये तत्कालेष्वेषु दैवतः ॥ तत्फलं तत्क्षणेनैव प्रोक्षयित्वा शुचीवतः । सद्यः संभूतेन पश्चाद्गोमयेनोपलिप्य वै ॥ गास्तत्र तु समानीय नचिकी रथ वा पुनः ।

धेनोः सवत्साः गाः शुद्धा त्रयोऽश्रा वा विधानतः ॥

मुहूर्त तत्र संस्थाप्य तावद्गोसूक्त शब्दतः । पूरयित्वा सैन्धवाश्चेत्तावदत्राश्वसूक्ततः ॥

शब्दापfear विधिना मुहूर्तत्रयतः परम् ।

दूरीकृत्याथ ताघेनो स्ता

श्वान्वत्समाहितः ॥

प्रादेशमात्रमवटं तत्र खात्वा यथा शुचि । यावत्तावत्तु तां सर्वा मृदं दूराद्व्यपोहयेत् व्यपोहनात्ततो भूयः तैरेतैर्निखिलैर्द्विजैः । संवृतः पुनरागत्य पूरयित्वा वटं च तम् ॥ तत्र दर्भान्विषूचीनामान्क्षिप्वाह्यक्षतैः शुभैः । कुङ्कुमाक्तैः सुपुष्पैश्च तत्र कुम्भं दृढं शुभम स्थापयित्वाऽत्र वरुणमावाह्याथ त्रियम्बकम् । तन्नारिकेले संपूज्य प्रतिमायां विधानतः

‘३५८

लौगाक्षिस्मृतिः

षोडशैरुपचारैश्च समाराध्य जगत्पतिम् । पूजान्ते रुद्रगायत्रीं दशवारं द्विजैः सह ॥ जप्त्वा श्रीरुद्रचमको तत्परं तज्जलेन वै । अवटक्षिप्तमृत्स्नाया पूरयेदेव सर्वतः ॥ ततः परं च श्रीसूक्तं भूसूक्तं पूर्वसूक्तकम् ।

लक्ष्मीसूक्तं च यत्नेन जापयित्वा द्विजोत्तमैः ॥ दशशान्तिर्घोपशान्तिः जप्त्वाऽथ प्राङ्मुखः स्वयम् ।

उपवीति नमोब्रह्म परिधानीयकां जपेत् ॥

तदपानजतद्वायोः निष्कृतिः कथिता परा । कृतस्य जुम्भणस्यापि पूर्ववन्नान्यथेतितत् भृगुवारे भौमवारे भानुवारेऽपि पर्वणि । महेषु सुमहत्स्त्रेषु माकरे क्रान्तिशुल्ब के ॥ विवाहयागोपनीति सीमान्तादिपु योगिषु ।

तच्छालायां वेदिकायां तन्नान्दी करणात्परम् ॥ अलंकारासनेत स्मिन्महासिंहासनेऽपि वा । भद्रासने वा विधवा पान्य (या ) ६ वेन शब्दितः ॥ तदा तां निष्ठुरं वाक्यं प्रोक्त्वा छत्कृत्य दूरतः । उद्वासयित्वा चपलं शुचीवो हव्यमन्त्रतः ॥ गोमय लेपनं कृत्वा गोमन्त्रेण ततः परम् ।

तां भूमिं प्रोक्ष्य गायत्र्या कर्दमं किष्कु मात्रतः ॥

कारयित्वाविधानेन पुनस्तस्मिंश्च कर्दमे । पञ्चगव्यं पूरयित्वा तत्तन्मन्त्रेण मन्त्रवित् ॥

तस्मिन्नथाक्रमय्याश्वं अश्वोऽसीति च मन्त्रतः ।

मन्त्रयित्वा पञ्चवारमिह पर्यन्तमेव वै ॥

यदक्रन्दादिषड्विंश ऋचो जप्त्वा ततः पुनः । हुत्वा च समिदन्नाज्यैः स्विष्टकृत्परमेव वै ब्रह्मोद्वासनपर्यन्तं कृत्वा तां मृत्तिकां भुवि । कर्दमत्येन सर्वत्र खनित्रेणैव कृत्स्नशः ॥ समुद्धृत्यैव निःशेषं दूरतः परिवर्जयेत् । पर्येण भस्मना पश्चाद्विकिरेत्तत्र सर्वतः ॥

नर्यप्रजाममन्त्रैस्तैः सतामन्त्रैश्च पञ्चभिः ।

प्रकुर्याद्ब्राह्मणानां च द्वादशानां च भोजनम् ॥

अग्राह्यान्नभोजने दोपवर्णनम्

[[1]]

[[३५६]]

आशिषां कर्मणां पश्चात्पुनर्नान्दीं समाचरेत् । एवं कृते तु मुच्येत सद्यः तदुर्निमित्ततः मुखमारुतसंरुद्धः पावकः स्यादपावकः । तेन सर्वं पक्कमात्रं शूद्राणां योग्यमित्ययम् ॥ प्रोवाच नितिस्साक्षात्तयैवेत्याह तद्यमः । धमन्यास्य मुखाद्वहिं वर्धयित्वैव सन्ततम् पाकक्रिया प्रकर्तव्या स पाको दैविको भवेत्

अयोमयी तु धमनी नारीणां न भवेदिति ॥

प्रोवाच किल धर्मज्ञः चित्रगुप्तः स्वयं विभुः । किंतु सा वैणवी कार्या वनितानां सुपावनी धमनीति जगौ ब्रह्मवृद्धयेऽत्र विभावसुः । संवर्धनदशायां तु यदि संमार्जनी गतिः ॥ इषीकाभिः प्रज्वलिता पाकानिर्भक्तदूपकः । तादृगनौ कदाचित्तु भक्तं निष्पादितं जडः मोहेनाश्नन्पञ्चगव्या गायत्र्यष्टशतेन च । रुद्र कादशिनीं जप्त्वा जलपानेन निष्कृतः प्रभवेदिति धर्मज्ञाः जगदुः सनकादयः । शौर्पवातेन संवृद्धो वीतिहोत्रस्तु दुर्घटे ॥ श्मशानामिसमो ज्ञेय शुद्धः स्पृश्यो भवेन्न तु ।

तस्मिन्ननौ पक्कमन्नं मत्स्यधात्यन्नमुच्यते ॥

तदन्नमश्नन् मोहेन किल्बिपी ब्राह्मणो भवेन् । तद्दोषपरिहाराय पडव्दं कृच्छ्रमाचरेत् ॥ पश्चादखण्डकावेरी स्नानैर्दशभिरेव वै । शुद्धोभवेन्न चान्नेनेत्येवं मनुरब्रवीत् ॥

गोरोगतावकानौस्तं समानीयातिमोढ्यतः ।

चुल्लिकायां प्रतिष्ठाप्य तस्मिन्नन्नं कृतं तु यत् ॥

रजस्वलाकृतं साक्षात् तन्नाश्यमतिपापदम् । तद्भक्षणे प्रकथितं यावकाहारपूर्वकम् ॥ दिनाटकं पञ्चगव्यप्राशनेनैव केवलम् । चतुर्विंशतिगायत्री सहस्रजपतः शुचिः ॥ भवत्येवेति भगवान् वसिष्ठो मुनिरब्रवीत् । कुशाम्मौ वा स्वर्णकारचुल्लिकानौ विशेषतः ताम्रकुट्टकवहौ वा शालावलजपावके । कार्वनौ मार्गनिक्षिप्तधर्मामशास्त्रमन्दिरे ॥ पीडारिका मन्दिराग्नौ लपनोच्छिष्ट पापके ।

पकमन्नं दैववशात् मोहात्स्पृष्ट्वापि केवलम् ॥

अप्रायत्यमवाप्नोति तस्य प्राशनतः पुनः । जातिभ्रंशं सद्य एव लभते ब्राह्मणो महान् तन्निष्कृत्यै महासिन्धु स्नानानां शतकेनवै । अहोरात्रैः त्रिभिः शुद्धोपवासः पञ्चगव्यतः

[[३६०]]

लौगाक्षिस्मृतिः

कुश्माण्डजपमन्त्राणां त्रिवारपठनेन च ।

शक्त्या ब्राह्मणभुक्त्या च शुद्धो भवति नान्यथा ॥

स्वस्य भर्तुर्हितायाऽत्र प्रयत्नेन सुवासिनी । पाकयोग्यं शुद्धमन्नं पात्रेणानीय वै क्रमात् भवनादेव भवने स्वीवह्नरेदुर्लभे । चुल्लिकायां प्रतिष्ठाप्य पाककर्म समाचरेत् ॥ न तृणैराहरेवहिं काष्ठैर्वा नव । सृण्मयेनापि पात्रेण दारुपात्रेण वा तथा ॥

शल्केन शाकलेनाऽपि नोल्कालेन तं हरे । बाहरेतु मोहेन तद्गेश्रीविनश्यति ॥ अलक्ष्य प्रवर्तन्ते पिता तथा । वेरेव भूमिका तथा दुर्गतयः पराः ॥ तागग्निविशेषस्य तदानयनभात्रतः । भर्ना ज्ञाता तु तत्पश्चात् तस्याः कर्म विशेषवित्

दूराहिसृज्य तं यदि नियंत्र व निर्ययुः ।

तदलक्ष्मीविनाशाय स्वयं मानो जपेत् ॥

सुमङ्गलीरियं मन्त्रजपं चापि ध्रुवक्षितेन्द्र

च श्रियं जात श्रियस्तदा

श्रीभूस्सूक्ते जयं चापि विवा तदनन्तरम् । कृत्वा तु मङ्गलग्नानं भवेतां प ननः ॥ ब्राह्मण य संयुक्त कृताहारौ दिनत्रयम् ।

तेन श्रीको भवतां तौ तत्र प्रकान्न भक्षणात् ॥

स्नानात्परं च पुण्याहं वाचयित्वा ततः परम् । प्रतिष्ठाप्य शुचिगेह मध्ये गाह्यक्तवर्त्मना मुखान्ते जुहुयादाज्यसहितं चरुतन्त्रतः । श्रीसूक्ताभिविधानेन पञ्चवारं ततः पुनः ॥ ब्रह्मोद्वासनतः पश्चाद्गौरेकात्र च दक्षिणा ।

परिकल्या द्घोरामापदं प्राप्नुयात्तु सः ॥

अजस्रं शुद्धपाकेन स्वयं शुद्धः स्वलंकृतः । संजातमनं सुमुखं भुञ्जीयात्प्राङ्मुखोद्विजः परपाको नैव भवेत् परान्नः परमन्दिरः । पराधीनो भवन्नैव परः प्रप्यश्च वाडवः ॥ नित्यानि भवेापि सोमयाजी भवेत च ।

यद्वा भवेद्राहिताग्निः समन्त्रः सर्वथा भवेत् ॥

अश्रोत्रियो न म्रियेतानाहिताग्निः कथं चन । म्रियतेना सोमयाजी ह्यमन्त्रानिम्रियेत च

श्राद्धं निमन्त्रणक्रमवर्णनम

[[३६१]]

नित्यकर्मकरो भूयात नित्यं श्रोत्रियपूजकः । उदासीनो श्रोत्रियेषु सुमहात्मसु संमुखः ॥ भवेदेवान्वहं गेही तटस्थो मध्यमेष्यति । श्राद्धकर्मपरी भूयाच्छ्रद्धालुः कर्मभक्तिकः ॥ श्राद्धकर्मसु सर्वेषु शौचमक्रोधमत्वरा । सब्राह्मणान्वेषणं च सौमुख्यं सत्यभाषणम् ॥ सद्वस्तुसंगृहस्त्वैक द्रव्यं चापि तथा पुनः । अदानं सर्ववस्तूनां यस्य कस्यचिदत्र वै ॥ परवस्तुप्रग्रहश्च तत्कथाप्रतिपादनम् । तद्धर्मशास्त्र वैकचिन्तनं तन्निरीक्षणम् ॥ संपादितानां द्रयाणां वस्तूनामवलोकनम् । समीकरणमेतेषां तत्र तत्र नियोजनम् ॥ 1 मुहूर्तपञ्चकादेतदत्यन्तावश्यकत्वतः । समनुष्ठेयमेवस्यात्पुनरन्यानि यानि वा ॥

तानि कार्याणि भूयचानुष्ठेयानि विशेषतः । अत्र स्वानात्परंसन्ध्यामात्रं होमश्च केवलः वेदस्याध्ययनं नैव त्रतकृच्छ्रादिकं तथा अभिवादनकार्याणि बन्धूनां महतामपि ॥ उपायनप्रग्रहणं पुनश्च प्रतिपादनम् । वर्जयेत्तु विशेषेण श्राद्धीयेकानि तत्करः ॥ तत्प्रश्नप्रकृतीन्य विशेषनियमो मतः । एननित्रयमिति केचिदाहुः मनीषिणः ॥ पूर्वेद्य ुरपिचश्वश्च तद्दिनत्रय कर्मणा । सर्वे रागाणां स्मिन्

परं तप मात्रं स्यादेकमुक्ति केवला । दिवसे तत्र विज्ञेया तच्छ्राद्ध तर्पणान्तकम् ॥ इत्युक्त्वा सर्वशास्त्राणामेतावाननिश्चयः परः । निमन्त्रिणां ब्राह्मणानां पूर्वरात्रौ प्रचोदितम् ॥

क्ति परतोज्ञेयं

सनकृतेः परम् ।

परेद्य रेवं प्रातश्च सन्ध्याहोमात्परं पुनः ॥

श्राद्ध निमन्त्रणक्रमः

आमन्त्रणं तद्भोक्तृणां विधिना चोदितं तथा ।

पस

पुनः ॥

संकल्पानन्तरं श्राद्ध पूर्व

रेव वै ॥

वरणं तत्प्रकर्तव्यः पित्र्युद्द देशेन तद्दिने । पितृभक्तया श्राद्धकर्ता मासपट्कस्य पूर्वतः ॥ ब्राह्मणान्वेषणं कुर्यान्मनसैव विचक्षणम् । वेदवाची महाभाग साचारे साग्निहोत्रणे

[[३६२]]

लौगाक्षिस्मृतिः

एकस्मिन्नपि वा वे पित्रानन्दो भवेन्महान् ।

ब्राह्मणस्तादृशो भाव्यः कुलीनः क्रोधवर्जितः ॥

अदाम्भिकश्च कर्मिष्ठः श्रोत्रियः श्रोत्रियोद्भवः । ब्रह्मण्यो ब्रह्मनिष्ठश्च सर्वपात्रोत्तमोत्तमः ॥

देवाद्विस्मृतवेदश्च वेदोज्भः परिकीर्तितः ।

क्रियानहः स विज्ञेयः त्याज्यः स्याच्छ्राद्धकर्मणि ॥

स्वाधीनवेदः सततं पदक्रमविशेषवित् । तत्प्रयोगविशेषज्ञः विनियोगविशारदः ॥

अध्यापक वरिष्ठोऽयं नित्यप्रवचनोन्मुखः । वावसंख्या प्रश्नकृत प्रयासो ब्राह्मणोत्तमः साक्षात्पावक एवायं संहितामात्र पाठनान् । वाताध्यायस्तु ऋग्वेदे साम्नि सप्तकगानतः वेदाध्यायी तु विज्ञेयो स एव श्रोत्रियोऽपि वै । पदाध्ययनतो विष्णुः साक्षादेव न संशयः पदप्रकृतिरेतस्याः संहितायाः क्रमस्तु सः । संहिताकारकोऽत्यन्तं क्रमस्तस्मात्ततोऽधिकः साक्षाद्भुद्र इतिख्यातः क्रमाध्यायी तदंशजः । स्वरवर्णविशेपज्ञः स हरो हरिरेव च ॥ यजुर्वेदस्यैकदेशः ऋग्वेदः सामनामकः । तन्निदानक इत्येव तदव्यूढश्वनेतरः ॥ ब्राह्मणेषूत्तमा ज्ञेयाः निखिलेषु महच्छ्रियः । देवद्विजर्षिमुनयः विप्राश्चेति हि पञ्चधा ॥ संहितामात्रतोज्ञेयाः विप्राः सर्वक्रियाकाः । पदेन कर्मणा चापि द्विजशब्देन शब्दिताः ऋषयः क्रमतो ज्ञेयाः श्रुत्यर्थज्ञाश्च केवलाः । परायातेनसुनयः तथा संहितया पुनः ॥ अहिरण्यक तन्मन्त्र कठशाखाविशेषतः । विप्राःस्युरेते परमाः सर्वकर्मैकसाधकाः ॥ ऋक्सामाभ्यां ब्रह्म या कल्पविशारदाः । तत्सर्व कलानिष्ठाः ब्राह्मणाः सर्वसंपदे योग्या भवन्ति सततं तस्माच्छ्राद्धं पु तादृशान् । ब्राह्मणानुपयुञ्जीत न वेदाक्षरवर्जितान्

श्राद्धयोग्याः सुदुर्लभाः ।

कलौ तु केवल

ब्राह्मणादयोsara बहवः श्रोत्रियद्विषः ॥

केचित्सन्ध्यामन्त्रमात्रानभिज्ञा ब्राह्मणत्र वाः ।

तकसुत्रमास्तूष्णीं विप्राभासाः कुवृत्तयः ॥

ब्रह्मविद्याबहिर्भूताः न संग्राह्यास्तु वैदिके । त्यक्तवेदाः त्यक्तशाखाः त्यक्तसूत्रास्तथा पुनः

ब्राह्मणभोजने योग्यायोग्यवर्णनम्

[[३६३]]

गोत्र भ्रष्टाभिन्नशाखाः शिखाभ्राश्च केचन । अन्यवेदशिखाशाखा गोत्रसूत्रावलम्बिनः कर्मणा । अपात्रभूता विज्ञेयाः तूष्णीं ब्राह्मणशब्दिताः न विद्यया केवलया तपसा वापि पात्रता । यत्रवृत्तिरिमेचोभे तद्धि पात्रं प्रचक्षते ॥ तथाविधब्राह्मणानां दुर्लभं केवलं पुनः । स्वबन्धुष्वेव यत्नेन भोक्तुः संपादयेत्तथा ॥ अश्रोत्रियं श्रोत्रियं वा ब्रह्मवृन्नामधारकम् ।

स्वकीयेष्वेव भोक्तारं यत्नात्संपादयेद् द्विजम् ॥

स्वकीयाश्चेत्तत्र सम्यक् तत्त्वरूपं प्रकारतः । ज्ञातं भवति तम्मात्तु परेषां दुर्लभे त्वयम् मुख्यतः श्राद्धयोग्यास्ते योनिसंबन्धवर्जिताः । गोत्रसंबन्धरहिताः मन्त्रसंबन्धशून्यकाः येनकेनाप्युपायेन वेदाक्षरसुपूरिते । सुशुद्ध ब्राह्मणमुखे कत्र्यान्नं पातयेत्सुधीः ॥ कुक्षौ तिष्ठति यस्यान्नं वेदाभ्यासेन जीर्यते । कुलंतारयते तेपां दशपूर्वान्दशापरान् ॥ अवेदाक्षरकुक्षिस्थमन्नं प्रत्तं मृताह । प्रकुर्याद्रोदनंतेन कर्तर्दोषो महान्भवेत् ॥ नन्दन्त्योषधयस्सर्वे वेदज्ञे गृहमागते । वयमेतत्कुक्षिगताः यास्यामः परमां गतिम् ॥ वेदज्ञे पितृतृप्त्यर्थं यदल्पं बहु वस्तु तत् । दीयतेनुपकारार्थं मेरुमन्दरसंनिभम् ॥ अनश्वरममोघं स्यात्पितॄणां पूर्ण तृप्तिदम् । वेदाक्षरपरित्यक्तलपनत्यक्तमोदनम् ॥ वालुकात्यक्त सलिलरूपवल्लयमेति वै । स्वशाखायां दुर्लभेषु भोक्तृनन्यान्निमन्त्रयेत् ।

नातिचारान्नातिवृद्धान् नातिस्थूलान्कृशास्तराम् ।

अप्यल्पभक्षकान्भूयः गृह्णीयाद्बहुभक्षकान् ॥

दृष्ट्वा तु पितरः श्राद्ध ब्राह्मणं बहुभक्षकम् । दृष्टेष्वलभिया सद्यः कुर्वन्त्येव पलायनम अत्यल्पभक्षणपरं ब्राह्मणं तं विलोक्य तु । न तृप्तिमधिगच्छन्ति तत्र श्रोत्रिय एव तत् तत्पीत सलिलादेव नष्टक्षुद्दाहकश्मलाः । आद्वादशाब्दा संप्राप्त महावृप्त्यैकनिर्भराः ॥

प्रभवन्त्येव तस्मात्तु वेदिनं तं निमन्त्रयेत् ।

वेदः साक्षाद्धरिः प्रोक्तं स वेदो यस्य सन्ततम् ॥ जिह्वायां हृदि वाssस्येऽस्य वर्तते सहि चोदितः । साक्षान्नारायणः श्रीमान् तद्भुक्तौ किमु दुर्लभम् ॥३६४

लोगाक्षिस्मृतिः

वेद्यभावे तु शिष्यं वा पुत्रं पौत्रं च विद्व ( प ) तिम् । आत्मानं भोजयेद्वाऽपि न विप्रं वेदवर्जितम् ॥ वेदिनां पुरतो यो वा कुयुक्तिस्तर्कवादिसः । पुरस्करोऽत्यर्चनया भ्रान्तोऽयं बालिशः स्मृतः ॥ पुरतः श्रोत्रियाणां यो वेदत्यागपुरस्सरात् ।

कृतशास्त्रप्रयासान् नृन्भ्रान्तो हार्चितुमिच्छति ॥

स रोगां संपरित्यज्य खरं दुह्यान्न संशयः । कलौ प्रायेण सर्वत्र पुरस्कारो न वेदिनाम् किंतु तत्तर्किणामेव पञ्चम्यन्त प्रधानतः । शूद्रप्रायाश्च शूद्राच केवलं शुद्धतर्किणः ॥ वेदान्यान्ब्राह्मणादेव तिरस्कुर्वन्ति तत्कलौ । कलिधर्मपरो न स्याद्ब्राह्मणो वैदिकोत्तमः

[[1]]

कुशास्त्रभाषा शास्त्राणि प्रामाण्येन न विश्वसेत् ।

गानशास्त्राणि कृत्स्नानि नृत्तशास्त्राणि यानि वा ॥

सभारञ्जकशास्त्राणि तालगीतलयश्रिकाः । वैद्यशिल्पोडुशास्त्राणि हीन्द्रजालीयकानि च वैदिकस्तत्परा : सर्वा महावैदुष्यविद्ययोः । प्रसक्तौ तादृशान्सर्वान्वेदमन्त्रबहिष्कृतान् सन्ध्यामन्त्रैकविधुरान्पुनः श्रोत्रियरूपतः । तत्तत्कार्येण्वागतांस्तान्साम्येन न तु पूजयेत् पैतृकेषु विशेषेण मौञ्ज्यादिषु सवादिषु । श्रौतेषु स्मार्तकृत्येषु न साम्यादयेदति ॥ ब्राह्मणान्भोजयेदिति विधिकार्येषु सर्वतः । सन्तस्ते वैदिका एव मुख्यत्वेन सदा द्विजैः

परिप्राह्याः पुरस्कार्याः न तादृक्यास्त्रधारिणः ।

त्राह्मणानां धनं वेदा ऋग्यजुस्सामनामकाः ॥

तच्छिक्षास्तत्परं श्रौत्रकल्पा सूत्राणि तत्परम् । तत्प्रयोगपरिज्ञानं विनियोगपुरस्सरम् पश्चात्तदर्थजिज्ञासा तदर्थं तर्कचिन्तने । अभ्यासस्स तु कर्तव्यो न तत्पूर्वं तु तं नरः अभ्यसेदितिकामेन ब्रह्मचर्येण वाडवः । सौम्यव्रतान्ते तर्कस्य समयो वेदचोदितः ॥ आग्नेयकाण्डात्परतो तद्वत्तस्य च मध्यमे । उक्तो व्याकरणस्यैवं मर्याद विधिरव्ययम् एवं स्थितेऽत्र तां दिव्यां मर्यादां वेदनिर्मितम् ।

समुल्लङ्घ्य ब्रह्मचर्ये शुष्कतर्कादितच्छ्रमाः ॥

वालानां कृतेश्राद्धविधानम्

[[३६५]]

वेदश्रमपरित्यागपूर्वकं ब्रह्मविद्विषः । तर्किणः शिल्पिनो गानपरानाक्षत्रकास्तथा ॥ नटीवेण विकाः सर्वे वैदिकाः स्युर्विनाश्रुतिः । वैदिकानां समाजेषु सर्ववैदिककर्मसु ॥ समाधिक्यपुरस्कारपूजाकार्यकरो नरः । भूयिष्ठान्यशुभान्येव विन्दते न तु संपदः ॥

अपूज्या यत्र पूज्यन्ते पूज्या यत्रावमानिताः ।

त्रीणि तत्र भविष्यन्ति दुर्भिक्षं मरणं ध्रुवम् ॥

यत्र नास्ति भयत्राता श्रोत्रियस्सजला नदी ।

आत्मसौख्यं यत्र नाम्ति न तत्र दिवस वसेत् ॥

अवशागतचित्तस्य नास्ति यत्र विधायकः । असंभावितदुष्कार्य जातदुष्कीर्तिभञ्जकः ॥ यस्मिन्देशे दुर्लभःस्यान्न तत्र दिवसं वसेत् । कुप्रामे कुत्सिते देशे दुष्टक्रूरजनाकुले ॥ वेदद्विड्जनभूयिष्ठे तिष्ठेन्नापि क्षणं द्विजः । ताहग्देशनिवासेन कलाज्ञानं भविष्यति कलाज्ञानेन सततं कर्ममात्रं विनश्यति । तिथिभेदकृतं श्राद्ध पुनः करणमर्हति ॥ मासभेदात्पक्षभेदात्तथा तत्स्यात्ततोद्विजः । ग्रामेविद्वज्जनावासे निवसेत्कर्मसिद्धये ॥ दुर्व्यापारालस्यकान्यनियोगादिनिमित्तकः । ताम्बूलचर्वणजल प्राशनात्परतोऽपि वा ॥ शलाटुफलतक्रेक्षुफललाजादिभक्षणान् । परतो वा सार्धयामात्स्मृतं श्राद्धं तु तर्पणम् । अपि वा सद्य एवायं सर्वसंभारसंवृतम् । निवर्तयेच्छ्राद्धकर्म येनकेनाप्युपायतः ॥ शक्तौ सत्यां स एव कुर्याद्भक्त्या विचक्षणः । शक्त्याभावे उपोष्याऽथ पिवाह्नि पदके चरत् ॥

तत्संकल्पस्य पुरतः अनाज्ञातत्रयं जपेत् । इदं विष्णु महामन्त्रत्रिंशद्वारजपस्तथा ॥

व्याहृतीनां समस्तानां व्यस्तानां च सहस्रकम् ।

जप्त्वापश्चाच्छ्राद्धकर्म सम्यनिर्वर्तयेद्विजः ॥

विध्युलङ्घनदोषे तु प्राजापत्यं विशोधकम् । यदिवालाः परं प्रातः कर्तारः श्राद्धकर्मणाम् साक्षादन्नकृताहाराः स्युश्चेत्तु तदनन्तरम् । भुक्तयन्तरं परित्यज्य परेद्यः प्रातरेव वै ॥ कुर्युः भुजिक्रियां मोहात्तद्विज्ञानात्परं तु ते ।

गुरुभिः बोधिताः सद्यः स्नात्वा पञ्चाङ्गवर्त्मना ॥

[[३६६]]

लौगाक्षिस्मृतिः

गायत्रीं तद्दिने जप्त्वा सहस्र वेदमातरम् । श्राद्धं कुर्युर्विधानेन निष्कृतेः परतः पुनः ॥

निष्कृतिरसा प्रकथिता प्राजापत्यद्वयं तथा ।

गौरेका दक्षिणा देया ब्राह्मणाय महात्मने ।

गृहीस्वस्थो विदेशस्थः स्वदेशस्थोऽपि वा द्विजः । अनेककार्यशतक संलीनोराजपीडया

समाक्रान्तश्राद्धकर्म विस्मृत्यैवावशात्पुनः ।

भुक्तेः परं वा भुक्तौ वा स्मृत्वा तत्तदनन्तरम् ॥

भुक्तमन्नं हईयित्वा स्नात्वाऽऽचम्य शुचिः स्वयम् ।

पावमान्यश्च कूश्माण्ड्यः शिवसंकल्प रुद्रकान् ॥

तान्पञ्चचमकं वापि पूर्वसूक्तमघोरकम् । नारायणं चोत्तरं वै जप्त्वनाज्ञात भूर्भुवः ॥ उपोष्यतद्दिनंपश्चात्परेद्यः प्रातरेव वै । प्रातस्संध्यां साधयित्वा कृत्वोपासनमेव च ॥ कूश्माण्डहोमं निर्वर्त्य पूर्वसूक्तं च तत्परम् । अष्टादशयजुर्मन्त्रान्दुत्वास्विकृतः परम् ॥ ब्रह्मोद्वासनतः पश्चान्नैचिकीनां त्र्यं ततः । प्रदानं ब्राह्मणानां तु कृत्वा यद्वा तु दुर्लभे तन्मूल्यदानं कुर्याच्च ततः श्राद्ध विधानतः । निर्वर्तयेदेवमेव न चेदोषो महान्भवेत् ॥ दर्शादिके विशेषोऽस्ति पिष्टान्नादिकमक्षणे । अज्ञानादवशादै वात्कृते ऽप्येतत्समाचरेत् ॥ अष्टोत्तरशतं जप्त्वा गायत्रीं वेदमातरम् । अनाज्ञातत्र्यं पश्चात् व्याहृतीश्च त्रियम्बकम् पूर्षसूक्तं च कूश्माण्ड्यः पावसान्यश्च तान्परान् । पञ्चरुद्रानौत्तरं च नारायणमनन्तरम्

क्षमापवित्रं घोपशान्ति दशशान्त्यादिकं क्रमात् । जप्त्वादर्भषूपविश्य प्राङ्मुखेनैव मन्त्रवित् ॥

जले मनोऽथ वायुं स्वं निरुध्येव समाहितः । दशप्रणवगायत्रीं एकोच्छ्वासेन शक्तितः श्वासद्वयेन वा जप्त्वा तदुच्छ्वासत्रयेण वा । त्रिवारं प्रजपेदेवं तस्माद्दोषात्प्रमुच्यते

आभिर्गीर्भिः शतं नो चेदधमर्पणमेव वा ।

निमज्य सलिले जप्त्वा शक्त्या दद्याच दक्षिणाम् ॥ तस्माद्दोषात्प्रमुच्येत शुद्धः पश्चात्तु तत्पुनः ।

दर्शश्राद्ध प्रकुर्वीत हिरण्याम जलादिभिः ॥

नित्यानित्यश्राद्धयोग्यवर्णनम्

[[३६७]]

अष्टोत्तरशतश्राद्धकरणापाटवो द्विजः । सर्वप्रकृतिमूलं तं दर्श वा येनकेनचित् ॥ हिरण्याममधुक्षीर मुखैर्मन्त्रविधानतः । पड्देवताक्रमेणैव त्यक्त्वाऽऽलस्यादिकं तथा ॥ निर्वर्तयेद्विधानेन विषुवेऽप्ययने तथा । महालयाख्यपक्षं च व्यतीपाते च मार्गके ॥ तृतीयामनि वैशाखे ब्राह्मणः पितृभक्तिमान् ।

यथाशक्ति यथोत्साहं पितृभ्यः प्रीतये बुधः ॥

॥

दिनशून्यमकृत्वैव कुर्याद्ब्राह्मणभोजनम् । अधर्मकं सधर्मं वा सर्वप्राणेन बाडवः ॥ विप्रभुक्तिकरोविद्वान्सततं सर्वदेवताः । प्रीणयत्येव नूनं वै ब्राह्मणस्सर्वदेवताः ॥ इत्युक्तश्रुतिवाक्येन तस्माद्ब्राह्मणभोजने । कृतेऽस्मिंस्तेन पितरः परां तृप्तिमनश्वराम् ॥

प्राप्नुवन्ति हि ते कन्या येऽपि बर्हिषदोऽखिलाः ।

अग्निष्वात्ताच सोम्याश्च औमाऔर्व्याश्च सन्ततम् ॥

न विप्रभुक्तितुलितं कर्मास्ति जगतीतले । तेन सर्वक्रियाजन्यं फलानि लभते नरः ॥ अष्टोत्तरशतश्राद्धान्येतानि किल सूरिभिः । कर्तव्यत्येन चोक्तानि सत्यां शक्तौ विशेषतः अमामनुयुगक्रान्त धृतिपात महालयाः । अटकान्वष्टकाः सर्वाः पण्णवत्यः प्रकीर्तिताः प्रतिमासं प्रयत्नेन मासे श्राद्धानि यानि हि ।

मिलित्वा तैः पुरोक्तानि सर्वाण्यपि महात्मभिः ॥

अष्टोत्तरशतानीति गणयित्वेक ईरितः । अमामनुयुगास्तत्राटुकान्वष्टकास्तथा ॥

महालयश्च क्लृप्ता हि तस्मान्नित्याः प्रकीर्तिताः ।

ये नित्यास्ते पिण्डयुक्तास्तद्भिन्नाः पिण्डवर्जिताः ॥ संक्रान्तिधृतिपाताख्याः अक्लमा एव सन्ततम् ।

तस्मादपिण्डाख्याताः स्युः न नित्या इत्युदीरिताः ॥

पुनरन्यानि पुण्यानि श्राद्धान्याहुर्मनीषिणः । घृतश्राद्धं दधिश्राद्ध’ ग्रहणश्राद्धमित्यपि तीर्थश्राद्ध पात्रयोगश्राद्धं वृषभनामकम् । पुनरन्यानि सर्वाणि देवयुक्तानि सन्ततम् देवीनानि सर्वाणि प्रेतोह शेन यान्यपि । तानि सर्वाण्यशुचिना निर्वत्र्त्यान्येव सर्वदा अत्याज्यानि भवेयुर्वै कालप्राप्तानि केवलम् । तानि नैमित्तिकान्येव कामान्येवं बहूनि हि

[[३६८]]

लौगाक्षिस्मृतिः

पश्वर्थानि प्रजार्थानि जयार्थान्यपि तानि वै ।

पैतृकाणि महाभागे मदितानीति तान्यपि ॥

[[1]]

सूत्रकारोपदिष्टानि प्रथमादिष्वनुक्रमात् । तत्र त्रिप्रायिकेश्राद्ध भिस्सादानस्य केवलम्

प्राधान्यं कथितं सद्भिः वरणानन्तरं तदा ।

आसवं पाद्यमात्रं स्याद्गन्धादि तु यथारुचि ॥

कृत्वा वाऽप्यथवा दत्वा भुक्तिपात्रेऽभिवार्य वै । अन्नप्रक्षेपणं कृत्वाभिघार्य च ततः परम् यथासंभवशाकाका सूपं चापि कृतं कृतम् । पयो वा दधि वा क्रयं भुक्तयन्ते तृप्तये भवेत् ॥

तत्रान्नदाने गायत्र्या प्रोक्षणं देव स

…

मन्त्रेण परिषिच्यान्नं पृथिवीतेति मन्त्रतः ॥

तरि ।

कुर्यात्तु चोदकप्राप्तं निखिलं तन्मापयेत् । एवमेव पुनः प्रातः कार्यं श्राद्धं द्वितीयकम मध्याह्नत्र तु सर्वाङ्ग कलापैरिति तत्क्रमः ।

रात्रौ भोतारः भिन्नान्येवेति वाडवाः ॥

तयोस्तु विश्वदेवास्तु कथिताच कृता कृताः । श्रायान्नात्तत्कारे उत्तं समवदानकम् कृत्वावयमेवस्यात्प्राश्नीयाद्वा यथारुचि । एवं यः कुरुते श्राद्ध त्रिप्रायकसमाख्यकम जन्ममध्ये सकृद्वापि कृतकृत्यस्स एव हि । सोज्यं सर्वेषु दिव्येषु क्षेत्रेषु विविधेष्वपि ॥ यावज्जीवकृतश्राद्धः भवत्येवेति गौत्तमः । श्राद्धमात्र उशन्त्वस्त्वा • मनुनेति भवेत्तदा ॥ आवाहनं पितॄणां तु चायं तु न ऋचा तथा । अपिण्डकेषु सर्वत्र नाय नावाहनं तथा सर्वत्र विहितं पादक्षालनं पाद्यमेव वा । आमश्राद्धं हिरण्ये च तत्पाद्यं तु कृताकृतम् आसनं वरणं मुख्यं गन्धधूपादिकं न तु । सर्वोपचारकृत्याय दर्भा वा स्युस्तिला न चेत तहाने पृथिवीति गेाऽऽवश्यकी परा । सर्वमन्यं न किमपि तयोरेप विधिः स्मृतः त्वं सोमेति द्वयं घास श्राद्ध आवाहने भवेत् । स्नातयोर्वृ पयोरेव तदावाहनकर्म वै ॥ कर्तव्यंस्यात्प्रयत्नेन नमो व इति मन्त्रतः । नमस्कारः प्रकर्तव्यः तदाहाख्ये च रोदने ॥ अत्यन्तावश्यको ज्ञेयः प्रणामोज्याङ्ग वर्त्मना । दाहश्राद्धं रोदने च न संकल्प उदाहृतः

श्राद्धकर्मणि नानाविधानवर्णनम्

[[1]]

[[३६६]]

तयोस्तु संगवः काल श्राद्धयोर्न तु तत्परम्। त्वं सोमपितृभिश्चेति द्वयेनाभवेद्यथा ॥ आवाहनं पूर्ववत्स्यादाहेऽस्मिन्पितृकर्मणि । बर्हिषदः पितरश्चेति द्वयं रोदने भवेत् उपहृताः पितर इति मन्त्रश्राद्ध े ऽति संकटे । आवाहनं प्रकथितमन्यत्सर्वं कृताकृतम् ॥ तर्पणश्राद्धपरतः नमो व इति मन्त्रतः । नमस्कारः पितृभ्योऽत्र कर्तव्य इति काश्यपः ॥ इदं पितृभ्यो मन्त्रेण चटकश्राद्धकर्मणि । आवाहने प्रकथितः सर्वमन्यत्तु चोदनात् ॥ विज्ञेयमेव विधिना आपत्कालेषु नान्यतः । यद्ग्ने कव्य मन्त्रेण स्वभुक्तिश्राद्धकर्मणि ॥ आवाहनं स्वयं स्वस्मिन्सम्यगेव विभावयेत् । तत्पिण्डदानात्परतः कृत्स्नाङ्गकरणात्परम् आत्मभुक्तिस्सुविहिता तस्यामापोशनक्रियाम् । स्वयमेवस्वहस्तेन स्वहस्ते वै समाचरेत् उत्तरापोशनेऽप्येवं विधिरुक्ता मनीषिभिः । पुत्रभुक्तिश्राद्धकर्म विशेषत्वं परैव सा ॥ इतिकर्तव्यता प्रोक्ता निखिला ब्रह्मवादिभिः । पादप्रक्षालनं कार्यमथवापाद्यकर्म तत् प्रदानं तेन पात्रेण नात्मनो विसेचनम् । न विरोऽत्रदेयं स्यादासनस्यैव दानकम त्वम् ईडितो मनु मन्त्रेणावाहनक्रिया । प्रदक्षिणानुत्रजने वर्जयेदेव तत्र ते ॥ ताम्बूलं दक्षिणा ते द्व े चोदिते हि कृताकृते ।

अन्नशेषस्य संप्रश्नः संत्याज्यः किंतु तं स्वयम् ॥

तदुत्तरं विना तूष्णीं इष्टेर्बन्धुभिराचरेत् । तद्भोजनं यथावच्च शिष्टं सर्वं यथा क्रमात् समनुष्ठेयमेव स्याद्रीतिरेवं हि तद्विदाम् । घृतश्राद्धं तीर्थयात्रा दिवसे क्रोशगश्चरेत् ॥

मन्दिरे यस्यकस्यापि स्वीयं कृत्वा स्थलं क्रियात् ।

दानधर्मेण भार्यादिद्रव्याणामथवा गिराम् ॥

प्रीत्या तत्त्वामिनो वापि परस्परमतेन वा । दाक्षिण्यप्रीतियोगाभ्यां तत्र निर्वर्तयेत्तु तत् सुवर्णेनाथ वामेन शक्तिहीनस्य सा क्रिया । चोदितापदि धर्मज्ञः दधि श्राद्ध’ तथैव च क्षेत्रत्यागदिने तत्स्याद्गव्यूत्यां यत्र कुत्रचित् । नान्दीवन्नापि दैवत्यं तच्च श्राद्धं प्रचक्षते तीर्यश्राद्ध सदाप्रोक्तं धर्मज्ञैर्बहुदेवतम् । जीवश्राद्धं पवा दैवतं तत्तु केवलम् ॥ विलक्षणं सर्वश्राद्धक्रियाभ्योऽतीव तन्त्रतः ।

[[२४]]

…

तुर्य विशन्नाश्रमं तच्छ्राद्धं कुर्यान्न चान्यतः ॥

[[३७०]]

लौगाक्षिस्मृतिः

aff गृही वनी वापि क्रमसंन्यासकर्मणि । जीवश्राद्धविधानेन कुर्यादेव द्विजोत्तमः आपत्सन्यासकार्ये तु नियमा निखिला अपि । निवर्तन्ते द्विजातीनां प्रेषमात्रेण केवलम् स सन्यासो भवेदेव तच्चित्तस्य महात्मनः । संन्यासाद्ब्राह्मणस्थानं सर्वशास्त्रेषु निश्चितम् न संशयोऽत्र कर्तव्यः संशयी पापभाग्भवेत् । संन्यस्तानां कदाचित्स्यान्नाशौचं नोदकक्रिया ॥ भिक्षोर्मृ तस्यकायोऽयं दर्भग्रन्थिहिरण्ययोः । तुलितः सर्वदा प्रोक्त पवित्रः पावनो महत् ॥

नये स्मैकतुलितः स्पर्शनादघनाशनः । सालियावा यथा शुद्धः वज्रकीट बहिष्कृतः ॥ अत्यन्तैकमहाशुद्धः स्पृष्टमात्रावारकः । कृष्णाजिनव्याघ्रचर्म खड्गशङ्खवदेव वै ॥ अङ्गीकार्य : पूजनीयः सर्वैरपि नरैरति । वन्द्यः सेव्यो भावनीयः समस्कार्या विशेषतः नोपेक्षा दृष्टिमात्रेण तदर्हकृतिमात्रतः । शताग्निष्टोमफलं नरः प्राप्नोत्यसंशयम् ॥ यतिक्रियाविशेषोऽयं पुत्रपौत्रप्रदायकः । तत्कर्ममध्ये तच्छीर्षभेदनादेव देहिनः ॥ अनेकजन्मसंलीनमहावन्ध्यात्वमोचिताः । पुत्रवन्त्यो भवन्त्येव तत्संततिरथात्र हि ओषधिस्तम्बवद्वृद्धिं प्राप्नोति परमां तराम् । तच्छिरस्ताडननारिकेललेशस्य भक्षणात् वन्ध्या पुत्रं लभेतैव शतवत्सरजीविनम्। तन्निवेदितवस्तूनां याचनापूर्वकेण ये ॥ कुर्वन्ति भक्षणं भक्त्या तेऽतिरात्रक्रनूद्भवम् । सुकृतं प्राप्नुवन्त्येव तदा तदनुयायिनः ॥ खननाख्योत्सवे पुण्ये महासुकृनपाकतः । संरभ्ये श्रेयसां हेतुभूते परमदुर्लभे ॥

पदे पदे प्राप्नुवन्ति दर्शादिफलमुत्तमम् । तदाप्लवनतस्सद्यः परं तत्खननाच्छिवात् ॥ जाह्नवीस्नानशतकसंभूतं यत्फलं महत् । अवाप्नोत्यवशान्नूनं सत्यमेतन्मयोदितम् ॥ यतेरेकादशदिने पार्वणश्राद्धनामके । संप्राप्ते तु तदा कश्चिद्यविद्वास्यात्सुतेतरः ॥ तदात्मानं ततोभूयः अन्तरात्मानमेव च । परमात्मानमुद्दिश्य कर्म तत्तु प्रसाधयेत् ॥ पुत्रस्तु तातत्रितयं समुद्दिश्यैव तश्चरेत् । यतेस्तु ब्रह्मरूपत्वाद्ब्रह्मणः सर्वरूपतः ॥ पित्रादिरूपं वस्वादिरूपं सर्व च तस्य वै । संगच्छतेऽतस्तत्सूनुः पितृरूपेण तचरेत् ॥

शिष्यादिकस्तथान्य (व्य) श्वेदात्मादित्रयरूपतः । तत्कार्यमिति धर्मज्ञसमयो विधिचोदितः ॥

नानागुरुणवर्णनम्

[[३७१]]

द्वादशेऽहनि तत्पश्चान्नारायणबलिः परा । तदुद्देशेन कर्तव्या तत्र साक्षाद्धरिः परः ॥

नारायणो देवता स्यात्पूर्षसूक्तविधानतः ।

पूजाहोमादिकः कृत्स्नः कर्तव्यत्वेन चोदितः ॥

द्वादशानां ब्राह्मणानां शास्त्रतः स्यान्निमन्त्रणम् । आराधनक्रिया पश्चात् त्रयोदशदिने भवेत् ॥

गु (रु) कभूतं समुद्दिश्य भिक्षं मस्करिणं यतिम् । सिद्धिगतं परंहंसं करिष्ये राधनं त्विति संकल्प आदौ कर्तव्यः पश्चादत्र वा देवताः । गुरुराद्यः प्रकथितः द्वितीयः परमो गुरुः परमेष्ट्रिगुरुः पश्चात्पराव (प) रगुरुस्ततः । चतुर्थोऽत्र प्रकथितः कर्मण्याराधने सदा ॥ चत्वारो देवताः प्रोक्ताः पश्चात्तं केशवादयः । देवता द्वादश प्रोक्ताः शुक्लपक्षे न चेत्तथा कृष्णे तु देवताः प्रोक्ता तथा संकर्षणादयः ।

…

केशवोsa प्रकथितः पश्चान्नारायणः स्मृतः ॥ तृतीयो माधवः प्रोक्तः गोविन्दोऽथ तुरीयकः । पञ्चमो विष्णुरित्येव मधुसूदन एव हि ॥

षष्ठः प्रकथितः सद्भिः सप्तमस्तु त्रिविक्रमः ।

वामनः श्रीधरः पश्चात् हृषीकेशोऽत्र चोदितः ॥

पद्मनाभस्तदा पश्चाद्दामोदर उदाहृतः । संकर्षणो वासुदेवः प्रद्युम्नचाथ कीर्तितः ॥ अनिरुद्धः चतुर्थः स्यात्पुरुषोत्तम इत्यथ । पञ्चमो देवता ज्ञेयः षष्ठोऽधोक्षज ईरितः ॥ नृसिंहा “तसंज्ञौ तो (तो) देवौ पश्चात्प्रकीर्तितौ । जनार्दनस्तु नवमः उपेन्द्रो दशमस्ततः हेरिरेकादशोज्ञेयः श्रीकृष्णो द्वादश स्मृतः । एतेषां वरणं कृत्वा पादौप्रक्षाल्य पाथसा मण्डलाचनतः पश्चात्तत्पादसलिलं शिवम् । संगृह्य पाद पूजान्ते गोप्यं कृत्वैव निक्षिपेत्

धान्यराशौ तण्डुळे वा ततः पादौ स्वयं यतन् ।

प्रक्षालय पादावाचम्य तान्विप्रांस्तदनन्तरम् ॥

समर्चयित्वा विधिना विष्टरासनपूर्वतः । उपचारैश्च निखिलैरर्चयेद्धरिबुद्धितः ॥ बुद्धिपात्रेषु तत्पश्चात्समाराधनवर्त्मना । परिवेषणतः पश्चात् गायत्र्या प्रोक्ष्य सर्वतः ॥

[[३७२]]

लौगाक्षिस्मृतिः

सहस्रशीर्षं देवं पुरुषसूक्तं तदुत्तरम् । जपित्वैवविधानेन तन्मुखेनापि तत्परम ॥

वाचयित्वा महामन्त्रान्वैष्णवान्नतिपावनान् ।

तत्परं पूर्ववत्प्रोक्ष्य तदन्नाद्यखिलं च यत् ॥

देव सवितरिति तन्मन्त्रेणैव पतत्करः । परिषिच्य विधानेन पृथिवीतेति मन्त्रतः ॥ अभिमन्त्रयाखिलं वस्तुजालं पात्रप्रतिष्ठितम् । तत्करस्पर्शपूर्वेण संस्कृतात्परमेव वै ॥ अन्नत्यागं प्रकुर्वीत भोजयेच्चापि तत्परम् । भुक्तेः परं ब्राह्मणानां तीर्थराजार्चनं भवेत्

भुक्तिमध्ये ब्राह्मणानां सर्वोपनिषदामपि ।

वैष्णवानां च शैवानां मन्त्राणां वाचनं विधेः ॥

बलात्प्रकर्तव्यमेव तत्पूजान्ते द्विजन्मनाम् । महत्समर्चनं कृत्वा गन्धपुष्पादि दानतः ॥ ताम्बूलदक्षिणादीनां प्रदानात्परमेव वै । तत्तीर्थप्राशनं कृत्वा प्रदक्षिणपुरस्सरम् ॥ प्रणम्य दण्डवद्भूमौ भोक्तृन्सर्वान्द्विजोत्तमान् । विसर्जयेद्विधानेन प्रतिमासं ततः परम्

आराधनाख्यमेवं स्यान्नकुर्यान्मासिकादिकम ।

प्रतिसंवत्सरं तस्मिन्यतेः सिद्धिदिने सुतः ॥

तत्पार्वणविधानेन श्राद्धं कुर्याद्विधानतः । ब्रह्मभूतस्येति पितुः भवेत्तदूधि विशेषणम् ॥ संन्यस्तस्य न चान्यस्य भवेत्तद्धि विशेषणम्। तादृग्विशेषणानुक्तौ यादृशस्यपितुर्यतेः तच्छ्राद्धं तद्दिने व्यथं प्रभवेदेव केवलम् । असन्यस्तस्य तातस्य प्रोक्तौ तस्य मृताहके विशेषणस्य प्रभवेच्छ्राद्धं मूलहतं परम् । पितृशब्दात्प्रसूश्राद्धं संकल्पादिषु तहिने ॥ उक्तिमात्रेण नष्टं स्याद्वदेत्तस्मात्तदाननम् । उपरागश्राद्धकर्म तत्स्नानात्परमेव वै ॥ पाकारम्भः प्रकर्तव्यः तत्पूर्वं सेव तं चरेत् । अत्यन्तबहुपुरुरुपदार्थानां परिग्रहः

नावात्यन्तावश्यकः स्यात्किं त्वल्पानां परिग्रहः । प्रकर्तव्यो विशेषेण भोक्तणां यन्मतं परम् ॥ द्रव्यजातं सुसंग्राह्यं त्वराचात्र हि धर्मतः । अक्रोधः परमः प्रोक्तः शौचं चापि यथा तथा ॥ प्रभूतमाज्यं भोक्तृणां दधिशाकचतुष्टयम् ।

तत्राय (त) (त्रयं) (द्वयं) वापि सूपं पायसमेव च ॥

श्राद्धाङ्गतर्पणवर्णनम

[[३७३]]

माषापूपास्तिलापूपाः पिष्ठापूपाश्च केवलाः । उत्तमत्वेन कर्तव्याः कात्रस्याद्विष्टरः परः अत्र दर्भासनं मुख्यं क्षणश्चापि तथा मतः । अर्घ्यः कृता कृतोऽत्र स्यादर्थादेर्वखयुग्मकम् एवमेव प्रदेयं स्यादत्राभरणजालकम् । विशेषेणात्र विप्राणां प्रदेयं स्याश्च शक्तितः ॥ दक्षिणात्र विशेषेण प्रदेया लोभशून्यतः । श्राद्धाङ्गतर्पणं चापि सच एवेति चोच्यते ॥ तस्मिन्नेव गृहकार्यं तस्मिन्नत्यल्पके पुनः । तद्भुक्तिमध्ये तत्कुर्यात्तथा पिण्डक्रिया च सा सर्वयत्नेन महता तस्मिन्नेव समाचरेत् । द्विमुहूर्तादिके तस्मिन्नन्नश्राद्धं प्रचक्षते ॥ सोमोपरागे सूर्योपरागे च ब्रह्मवादिनः । ग्रहणेऽन्न श्राद्धकर्ता ब्राह्मणो धर्मवित्तमः ॥ ऋणत्रयादिमुक्तः स्यादधीता खिलवेद्यपि । समनुष्ठि तनिश्शेष सप्ततन्तुक्रियोऽप्ययम् ॥ भवत्यजातपुत्रोऽपि मुक्तस्स्यात्पैतृकादृणात् । एकत्राह्मणभुक्तत्याऽत्र ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः ॥ ता अग्निहोत्राहुतयः वत्सरस्य महात्मभिः विंशत्युत्तर तत्सप्तशतानि प्रातरीरिताः ॥

सायमाहुतयश्चापि तत्संख्याकाः पुनः शिवाः । कथिताः श्रुतिवाक्येन कृता एव भवन्ति वै ॥ सायं प्रातश्वाहुतयः एकस्य दिवसस्य ताः । चतस्र इति विज्ञेयाः वत्सरस्य तु ताः पुनः ॥

नववाकाः संख्यया स्युः ता एतेन कृता धवम् ।

भवेयुरेव नास्त्यस्मिन्संशयोऽर्थे वदामि वः ॥

ब्राह्मणद्वयमुक्तयात्र चतुर्विंशति संख्यया । कथिता इष्टयोऽब्दस्य कृता इत्येव निश्चिताः ब्राह्मणत्रयमुक्तया चेत्तन्निरूढिपशोरपि । शरदाप्रयणस्यापि करणे यत्फलं तु तत् ॥ कथितं श्रुतिवाक्येन तदवाप्नोत्ययं महत् । विश्वान्देवान्पितृन्मातृदारैर्मातामहैस्सह अशेषकारुण्यपितृन्समुद्दिश्य विधानतः । वरयित्वा विप्रमुखादसंकीर्णत एव वै ॥ पृथक् पृथक् त्यक्तलोपः जामित्रारहितस्तदा । प्रधानहोमतत्पिण्डप्रदानाभ्यां तदा यदि ॥ साधिश्रवणकार्येण श्राद्धमेकं स भक्तिकम् । विचक्षणः करोतीह जन्ममध्येऽपि वा सकृत् ॥३७४

लौगाक्षिस्मृतिः

सोऽयं महान्ति दानानि तुलादीन्यखिलान्यपि । प्राजापत्यादिकृच्छ्राणि व्रतानि विविधानि च ॥

भकर्ता तदा भूयः सर्वतीर्थ कृताप्लवः । कर्मणा तेन महता तुष्टोऽयं परमेश्वरः ॥ सर्वदेवमयो योगी ध्ये (योनारायणो) विभुः । तत्कांक्षितान्प्रदत्वैह कृत्स्नयज्ञात्मको विभुः सायुज्यनामकांमुक्ति प्रदद्यादचिरेण हि । सर्वयागमयस्यास्य श्राद्धस्य करणात्किल ॥ यागैर्यथातिमुष्ट

णा । प्रतुष्टचित्तशुद्धिमतां दत्वाऽस्मै भक्तवत्सलः ॥

श्रवणादिमुखेनैव ज्ञानं तद्ब्रह्मबोधकम् । उत्पादयित्वा तद्द्वारा कृतकृत्यं करोति हि ॥ यागाकालाश्च भगवान्वेदमात्रस्वरूपिणः । संहृत्यलोकानखिलान् पुरादेवो जगत्पतिः रूपहीनो वेदरूपधरो नित्योऽयमच्युतः । उत्तिष्ठत्किल (?) तस्मात्तु वेदो देवस्य विग्रहः तद्व ेदमन्त्रसाध्यत्वाद्यज्ञो वेदस्वरूप्यति । यज्ञस्यापि तथाकाले कर्तव्यत्वेन चोदनात् ॥ कालोऽपि वेदरूप्येव तन्मन्त्रैकनियोगतः । तत्रेदानीं तदासामित्येते पञ्चदशापि ते ॥ मुहूर्तानां मुहूर्ता हि पृथङ्मन्त्राश्च ते पुनः । एतर्हिक्षिप्रमजिरमाशुः पश्चानिमेषकः ॥ फणोद्रवन्नति द्रवन्त्वरस्त्वरमाण एव च । आशुराशीयान्जवश्च स्मृतः पञ्चदशक्रमात् एतेषामपि सर्वेषां तया देवतया पुनः । अनुषङ्गः प्रकर्तव्यः इत्थंभावे तु सन्ततम् ॥ तथैव वक्ष्यमाणानां मुहूर्तानां च कृत्स्नशः । अह्नां तथैव रात्रीणां तादृङ्मन्त्रैर्यजुर्मयैः इष्टका उपधेयाः स्युः सावित्रयने किल । सावित्रचयनारूयोऽयं कालरूपविशेषकैः ॥ मन्त्रैस्तैरुपधेयत्वात् कालरूप इतीरितः । एतेनायं मन्त्ररूपः वेदरूपश्च चोदितः ॥

स यज्ञो भगवान्साक्षात्कर्ता नारायणो विभुः । आभूर्विभूः प्रभुः शम्भुस्तत्कायः परमेश्वरः ॥

साक्षान्मुहूर्तास्ते प्रोक्ताः अह्नां पञ्चदशापि वै ।

चित्रकेतुः प्रभानाभान्संभानपि तथा ततः ॥

ज्योतिष्मानपि तेजखानातपस्तदनन्तरम् । तपन्नाभितपन्पश्चाद्रोचनस्तदनन्तरम् ॥ रोचमानश्च कथितः शोभनः शोभमानकः ।

कल्याणश्वरमः प्रोक्तः कालोमन्त्रात्मकः परः ॥

मुहूर्तादिकालनामवर्णनम्

[[३७५]]

एवमह्नां च नामानि शुक्लपक्षस्य वै क्रमात् । तत्र संज्ञाननामेदं प्रोक्तं प्रतिपदस्ततः ॥ विज्ञाननाम तु पुनः द्वितीयाया भवेद्धि तत् । एवं क्रमेण प्रज्ञानं जानश्च तदनन्तरम् ॥ अभिजानत्पञ्चमं स्यादथज्ञेयं क्रमेण वै । संकल्पमानं प्रकल्पमानं ह्युपपदेन वै ॥ कल्पमानं च विज्ञेयमुपक्लृप्तं च क्लमकम् । श्रेयोवसीय आयुश्च संभूतं भूतमेव च अहां शुक्लस्य मन्त्राः स्युः क्रमेण न वेदतः । कृष्णपक्षस्य पतिपत्क्रमस्तथा ॥ रात्रेर्मुहूर्ताः मन्त्रास्ते नामरूपाः सनातनाः । दाता प्रदाताऽऽनन्दश्च मोदस्तुर्यः प्रकीर्तितः प्रमोदः पञ्चमो ज्ञेयः पश्चादावेशयन्पुनः । निवेशयन्नेवमेव संवेशन इतिस्म वै ॥ संसन्नस्सन्न इत्येव आभवन्विभवन्नथ । संभवन्नपि संभूतः भूतश्च चरमः स्मृतः ॥ एतेमन्त्राः शुक्लपक्षरात्रीणां चोदिताः क्रमात् । मुहूर्ता वेदविहिता रात्रीणां मनवश्वते ॥ विज्ञेया अथ भूयश्च क्रमेणैव महात्मभिः । दर्शा दृष्टा दर्शिता च विश्वरूपा सुदर्शना

आप्यायमाना तत्पश्चात् प्यायमानात्ततः पुनः । अप्याया सूनृतेरापि विज्ञेया तदनन्तरम् ॥

आपूर्यमाणा तद्वच पूर्यमाणा च तत्परम् । पूरयन्ती च पूर्णा च पौर्णमासी क्रमात्स्मृता कृष्णपक्षस्य तत्पश्चादहां तत्क्रमतः पुनः । मुहूर्तानां हि मनवः सविता प्रथमोऽत्र हि ॥ अथ प्रसविता ज्ञेयः दीप्तोऽयं दीपयन्नपि । दीप्यमानोज्वलन्पश्चात् ज्वलिताऽथ ततस्तथा ॥

वितपन्सं तपन्भूयः रोचनोऽथ तथैव च । रोचमानश्च शंभुश्च शुम्भमानस्ततस्मृतः ॥

अन्त्योवामश्च विज्ञेयः क्रमात्पश्वदश (शैव) ते ।

अथाह्नां तस्य पक्षस्य मन्त्राः पञ्चदश क्रमात् ॥ विज्ञेयाः श्रुतिसंवेद्याः प्रस्तुतं प्रथमं स्मृतम् ।

विष्टुतं तु द्वितीयः स्यात् संस्तुतं तु तृतीयकम् ॥

कल्याणं विश्वरूपं च शुकं तत्परमेव वै। अमृतं च ततो ज्ञेयं तेजस्वी तदनन्तरम् ॥ तेजः समिद्धं तत्पश्वादरुणं भानुमत्ततः । मरीचिमत्ततोज्ञेयं तथाभितपदेव च ॥ तपस्वश्च ततो ज्ञेयं कृष्णपक्षस्य तत्परम् । अह्नां मुहूर्तमन्त्रास्तु विज्ञेयाः श्रुतिचोदिताः ॥

[[३७६]]

लौगाक्षिस्मृतिः

अभिशास्ताऽनुमन्ताऽथ चाऽऽनन्दो मोद एव च । प्रमोद आसादयश्च पश्चात्तु स्यान्निषादयन् ॥ संपादयंश्च संशान्तः शान्तश्च तदनन्तरम् ।

आभूर्विभूः प्रभूः शंभूर्भुवश्चान्ते प्रकीर्तितः ॥

सुता च सुन्वती चैव प्रसूता तदनन्तरम् । सूयमाना च तत्पश्चात् प्रोक्ताभिषूयमाणका पीती प्रपा च संपा च तृप्तिश्चापि ततः पुनः ।

तर्पयन्ती ततो ज्ञेया कान्ता काम्या च चोदिता ॥

कामजातायुष्मती च पश्चात्कामदुधेतिते । मन्त्राः पञ्चदशप्रोक्ताः क्रमेणैवेति तत्क्रमः पवित्राद्या द्वादशैते पक्षाणां मनवो मताः । जयन्नाद्यास्तथा कृष्णपक्षाणां द्वादश स्मृताः

पवयिष्यन्पवित्रं च पूतो मेध्यो यशस्तथा ।

यशोयशस्वानायुश्चामृते जीवस्ततः

पुनः ॥

जीविष्यन्नपि तत्पश्चात् स्वर्णलोकस्तथैव च ।

सहस्वाश्च सहीयांश्च चोजस्वान् सहमानकः ॥

जयन्नाभिजयन्पश्चात्तथा संद्रविणः परः । द्रविणोदास्ततोज्ञेयः पश्चादाद्रपवित्रकः ॥

हरिकेशोऽपि मोदोऽथ प्रमोदोऽन्त्यः क्रमात्स्मृतः । पक्षे कालाख्यमन्त्राः स्युरिमे सर्वे सर्वेऽत्र वै ॥

कल्याणे क्षुद्रचयनेऽप्यरुगादिकचोदिताः । त्रयोदशापि ते ज्ञेया मासानामेव केवलाः अरुणश्चैत्रमासस्य वाचकोत्र तत्परम् । क्रमादेव सुविज्ञेया अथारुणरजाः पुनः ॥ पुण्डरीको विश्वजिश्च ह्यभिजिश्च ततः पुनः ।

आद्रश्च पिन्वमानश्चान्नवानपि तथा ततः ॥

रसवांश्च निरावांश्च सर्वोषध इतीव वै। संभरश्च महस्वाश्च मासमन्त्रा उदीरिताः पूर्वपक्षस्त्वहोरात्रमुहूर्तेः संख्यया खलु । चोदितः षष्ठिसंख्याक कृष्णपक्षश्च तादृशः अतस्ते षष्टिसंख्याकाः वत्सराः प्रभवादयः ।

दिवसानां च घटिकाः संख्यायां षष्टितः कृताः ॥

हवि

श्राद्धानांविवरणम

कलाश्च विकलाश्चापि षष्टिसंख्या प्रमाणतः ।

क्लृप्रा एव विशेपेग सर्वेष्टिष्वपि वच्मि वः ॥

[[३७७]]

पञ्चदश पक्षसंख्या प्रमाणतः । चोदिताः किलभूयश्च तासांवर्णाश्चते पुनः

षष्ट्यात्मनो वत्सरः स्यादिनानां संख्यया तथा ।

शतत्रयात्परं प्रोक्ताः पश्चेिति मनीषिभिः (हात्मभिः) ॥ *

पञ्चसंवत्सरमयं जगदेतच्चराचरम् । ते पञ्चवत्सराश्चापि त इमे संप्रकीर्तिताः ॥

ratsarat विलम्बी च पश्चात्साधारणः पुनः ।

दुन्दुभिश्चेति कथिता मूलभूतस्तु वत्सराः ॥

एतेषु वत्सरेष्वेव महामघ इति क्रमः । वाजश्चमे भवयुजुः युवस्य प्रसवस्तथा ॥ धातोः प्रयतिरित्युक्तः प्रसितीरैश्वरात्तथा । बहुधान्यस्यरीतिर्वै क्रतुः सोऽयं प्रमाथिनः

विक्रयमस्यस्वरः पश्चात् द्विपोर्लोकश्च तत्परम् ।

श्रावा स्याचित्रभानोस्तु स्वभानोः श्रुतिरेव च ॥ धारणस्य तथा ज्योतिः पार्थिवस्य सुवस्ततः । अथ व्ययस्यप्राणः स्यादपानस्सर्वजितो हि ॥ सर्वधारिणोव्यानः स्यादश्चापि विरोधिनः ।

विकृतश्चापिचित्तं स्यात्वरस्याधीतमित्यपि ॥

वाङ् नन्दनस्य कथितः विजयो मनप । जयस्य चक्षुरित्युक्तं श्रोत्रं स्यान्मस्य तु ततो दुर्मुखनदक्षः हे विलम्बेर्वलंच मे । अजोविलम्बिनः पश्चात्सहश्चापि विकारिणः आयुश्च शार्वरिणः लवस्याथ जरा ततः । आत्मा चैव शुभकृतः तनूः शोभकृतः पुनः क्रोधिनः शर्म च प्रोक्तं वर्मविश्वावसोस्तथा ।

पराभवस्याङ्गानि स्यात् लवङ्गस्यास्थानि चेति वै ॥ कीastava soa सौम्यस्य शरीराणि च ।

साधारणस्य ज्येष्ठं स्यादाधिपत्यं विरोधिकृतः ॥

मन्युः परीधाविनश्च प्रमादीचश्च भामके । नन्दनस्याम एवं च

॥”

[[३७८]]

लौगाक्षिस्मृतिः

राक्षसस्याथचाम्भस्याज्जेमा चापि नलस्य च । महिमा पिङ्गलस्याथ कालयुक्तेर्वरिमा च ॥

सिद्धार्थिनश्च प्रथिमा शौद्रिणो वर्ष्म तत्क्रमात् । दुर्मतेर्द्राघुयाचेति निर्णयः क्रमतो मतः

अथ वृद्ध ं दुन्दुभेः स्याद्रुधिरोत्कारिणो वृद्धिः ।

सत्यं रक्ताक्षिणश्चेति श्रद्धाऽथक्रोधनस्य च ॥

अक्षयस्य जगच्चेति प्रभवस्य धनं तथा । विभवस्य वशः प्रोक्तः शुकस्य त्विषिरेव च

प्रमोदूतस्य च क्रीडा प्रजोत्पत्तेर्मोद एव च । आङ्गिरसस्य जातिं स्यात् श्रीमुखस्य जनिष्माणम् ॥ एवं भूयः श्राद्धसर्व यजुषां क्रमतो भवेत् ।

आवृत्तिश्च तथा प्रोक्ता पौनः पुन्येन नान्यथा ॥

सोमकानि यजूंयेवं वत्सरीयाणि तानि वै । वत्सरा त्रयस्तेषां तद्दृष्टत्वात्तथा पुरा मन्त्राणामृषयोज्ञेयाः देवता भगवान्विभुः । संकर्षणस्वरूपोऽयं योऽसावादित्य उच्यते उत्तमः पुरुषो दिव्यः देवता रुद्र उच्यते । एतन्मन्त्रात्मकः कालः यज्ञश्चापि तथाविधः मन्त्रकालाखिलः सर्वमापोऽयं भगवान्हरिः । तुष्टये देवदेवस्य सदा यज्ञैर्यजेत वै ॥ ब्राह्मणोऽतो नित्यमेव यज्ञमध्ये वदामि वः । उत्तमः पैतृको यज्ञः तत्र सर्वेऽपि देवताः पितरश्चापि तुष्यन्ति ब्राह्मणोऽत्रादिकारणम् ।

महानाहवनीयः स्याच्छुचिः शौचसरस्वती ॥ स्थालीपाको यथा स्वामौ क्रियते श्रुतिचोदनात् । तथा स्वामौ स्वपाकान्नापैतृकं तत्समाचरेत् ॥ स्वपाकान्नश्राद्धकर्म योग्यताविधुरो द्विजः ।

सद्यः पातित्यमाप्नोति ब्राह्मण्यान्नात्र संशयः ॥

दुर्लभे ब्राह्मणानां तु कदाचिदैवयोगतः । देशापत्सु जनापत्सु चोरशत्रुभयेष्वपि ॥

विश्वान्देवान्कूर्चमुखे समावाह्यव वा न चेत् ।

त्यक्त्वा वा पैतृकं कर्म मात्रमग्ने यथाविधि ॥

श्राद्धे योग्यब्राह्मण ग्रहणवर्णनम्

अन्नत्यागात्परं भक्त्या सर्वं कृत्वा ततः पुनः ।

दन्नं परिषिच्याऽथ गायत्री प्रोक्षणात्परम् ॥ प्राणादि पञ्चभिर्मन्त्रैः यावत् द्वात्रिंशदाहुतीः ।

पडावृत्या पुरोकृत्वा दानेनाथ समानतः ॥

३७६.

द्वात्रिंशत्वस्यसिद्ध्यर्थं जुहुयाज्जातवेदसि । पिण्डदानं ततः कृत्वा श्राद्धशेषं समापयेत् अप्सु वा पैतृकं तद्व पूर्व मार्गेण साधयेत् । नामेन कुर्यात्पित्रो स्तद्यत्स्मृत्वाश्राद्धकर्मयत् ॥ स्वकृतान्नेन तत्कुर्यादत्यापत्स्वापि वाडवः ।

पित्रोः प्रत्यादिकदिने बन्धुभिन्नजनैः कृतम् ॥

यदन्नं तद्राक्षसं स्यात्स्वेषु सत्सुजनेषु चेत् । अपपात्रैः वभिदुष्टैः दर्शनं श्राद्धकर्मणः ॥ वेदशाखा सूत्रशाखा शिखा भ्रष्टैर्विशेषतः । शाखारण्डैः नष्टवेदैः सन्ततं परिचक्षते ॥ वर्णिनः स्वजनाभावे संभोज्यान्नजनैः परैः ।

सद्भिः शिष्टैः कृतेनैव भक्तेन स्यात्तु पैतृकम् ॥

• परस्परं ब्राह्मणाः स्युः संभोज्यान्ना स्वरूपतः । आचारतो वेषतश्च जनवादेन कीर्तितः तेषां स्वरूपं विदितं प्रभवेदेव केवलम् । पुनस्संभाषमात्रेण वेदवर्णोक्तितस्तथा ॥ व्यवहाराश्चर्यया च सदसत्त्वं च देहिनाम् । सुस्पष्टमेव प्रभवेदतो ब्राह्मण्यमेककम् ॥ प्रपूज्यमतिगोप्यं च दर्शनादेव सन्ततम् । वन्दनीयं विशेषेण न परीक्षास्पदं भवेत् ॥ महादानेषु सर्वेषु परीक्षाऽऽवश्यकी परा । कन्यादाने च कव्ये च बन्धुत्वान्वेषणं परम् चेतसैव विनिश्चित्य प्रकुर्यात्तत्परं तु तत् । श्राद्धात्परं भूरिभुक्तौ स्वजनान्त्राह्मणान्परान्

सज्जनानेव गृह्णीयादसतोऽत्र त्यजेद्बुधः ।

ये कर्मनिष्ठाः स्वजनाः सज्जनप्रतिपूजकाः ॥ पापभीता दयावन्तः शान्ता दान्ता जितेन्द्रियाः । स्नानसन्ध्या परा नित्यं वेदश्रोत्रियमानसाः ॥

अघातुकाः सुसंग्राह्याः सुसंभोज्याश्च भक्तितः । स ता श्राद्धात्परं भूरि भोजनं च यथैव तत् ॥

[[३८०]]

लौगाक्षिस्मृतिः

साक्षाच्छ्राद्ध’ प्रकर्तव्यं शुद्धचित्तेन सूरिणा । शुद्धचित्तस्त्यक्तलोभः शक्तिमान्सम्यगाचरेत् ॥ बन्धूनपि श्राद्धदिने भूरिभुक्तौ नटान्वितान् ।

गायकान्गणिकान् शिल्पालिङ्गिनो वेषधारिणः ॥

ब्रह्मद्विषस्तान्ब्रह्मन्त्रान्कर्कशान्दीर्घमत्सरान् । जनाक्रोशकरान्प्रामहिंस्रकान्देवलानपि ॥ उलूकतिनो मूर्खान् विडालत्रतिनोऽपि च । मित्रस्वामिगुरुद्रोहानिरतान्देवदूषकान् (?) देवस्वहारिणो ब्रह्मस्वामिद्रव्यहरानपि । स्वकार्यमात्रप्राधान्यपरमान् परघातिनः ॥

अभिशस्तानपभ्रंशान् पुरुपापशदांस्तथा ।

अभिनित्र क्ताभ्युदितान् कुण्डानपि च गोलकान् ॥

बहिष्कृतार्यान्प्रामधर्म विधुरान्देशधर्मतः । उज्झितान्परिवेतश्च परिवित्ति योन्मुखान् त्यक्तभार्यान्त्यक्तमातृपितृन्पुत्राद्य पोषकान् । विप्रवेषाद्विप्रमात्रान् नास्तिकान्यपलानपि वैदिकाकारसुभगान् सन्ध्यास्नानबहिस्कृतान् ।

[[1]]

अपि सन्ध्यामन्त्रमात्रप्रयासविधुरान्पुनः ॥

कृतात्यन्ताभिनयतः वैदिकत्वप्रसिद्धिगान् । वेदोक्त्यपस्वरशतघोर वाक्यान्सभाखपि कुतर्कमात्रवचनो ज्ञानयोग्यैकवेपिणः । न भोजयेन्नार्चयेच्च परिषत्सुसतां तथा ॥ कव्येषु फलभूतेषु वेदगैर्ब्राह्मणैः सह । अवैदिकान्शस्त्रधरान अवकीर्णान्कुवर्त्मनः ॥

वार्धुपीन्भगजीवींश्च स्त्रीजितान्त्रीपरान्खलान् । भुजङ्गान्कङ्कनश्मश्रून् बन्धुत्वेनागतानपि ॥

वर्जयेदेव दूरेण किंपुनर्भुक्तिकर्मणि । ब्रह्मज्भो (हा) ब्राह्मणन्नश्च वीरहा भ्र ूणहा तथा ॥ गुरुतल्पगतः पापी तत्संयोगी च पञ्चमः । तत्समाः पुनरन्ये च नेक्षणीया हि तद्दिने न तद्दिनसमं पुण्यं दिनमन्यन्न विद्यते । महात्मनां ब्राह्मणानां तत्कोटिग्रहणादिकम् ॥ तत्र दत्तमनन्तं स्यादण्डमेरुसमं भवेत् । देवा मनुष्याः पितरः नै( ) ताश्चात्र केवलाः नन्दन्ति किलसर्वेऽपि पितॄणां सुहृदो हि ते । देवा अश्नन्ति पूर्वाह् े मनुष्याश्चैव मध्यमे

अपराह्न तु पितरः रात्रावेव तु राक्षसाः ।

ब्रह्मज्ञानी पण्डितो वा मूर्खो वाऽप्यथवाऽबला ।

मुख्यपत्न्याः श्राद्धेविधानवर्णनम

[[३८१]]

मृताहं समतिक्रम्य चण्डालः कोटिजन्मसु । प्रतिसंवत्सरं कुर्यान्मातापित्रोः मृतेऽहनि पितृयज्ञविधानेन श्राद्ध’ मन्त्रविधानतः । तद्विधानं परित्यज्य होमतन्त्रादिवर्जनात् ॥ कृतं यन्नभवेच्छ्राद्ध तथा तस्मान्न चाचरेत् । पितृव्यम्याप्यपुत्रस्य भ्रातुर्ज्येष्टम्य चैव हि मातामहस्य तत्पत्न्याः कलत्रस्य प्रपुत्रिणः । श्राद्धमा त्रेषु सर्वेषु चान्द्रोमासः प्रशस्यते चन्द्रसौरकयोर्योगे मुख्यं स्यादिति केचन । असंभव चान्द्रमानः प्रशस्तस्स तु वैदिकः ॥ पारणेमरणेनृणां तिथिस्तात्कालिकी परा । मृतिकाले तिथिर्यास्यात्सामाह्या पितृकर्मणि महागुरूणां संस्थायां भार्याया मरणे तथा । भोजनं स्यादाकाल आतुरं व्यञ्जनं तथा पितामहादिसुमहज्ञातीनां मरणे पुनः । यथामच्येव कुर्वीत तत्प्रीत्यनुगुणेन वै ॥ मातुलस्या स पुत्रस्य श्वशुरम्य गुरोरपि । त्रिदिनाशौचिनां सर्व बन्धूनां हीन पुत्रिणामः मित्रस्य स्वामिनश्वापि भयात्त्रातुर्महात्मनः । अभावे कर्मकर्तृणां कर्मकुर्यात्स्वयं बुधः

सपिण्डीकरणान्तानि कृत्वा श्राद्धानि कृत्स्नशः । त्रिदिन रेवनिखिलं वत्सरश्राद्धतस्त्यजेत् ॥

पूर्णसूतकिनां सर्वं सूतकान्तेऽखिलं भवेत् । नान्येषामितिसर्वेषां सिद्धान्तो मुनिभाषतः ॥ दशरात्रात्परं पत्न्याः श्रुत्वा भर्ता विपर्ययम् । यावत्संवत्सरेकुर्यात् त्रिदिनाशौचमेव वै

भर्तुः श्राद्धं तु नारीणां निखिलं स्यात्समन्त्रकम् । ऋत्विङ्मुखेन तत्कार्यं न त्याज्यमपि केचन ॥

यया गार्हस्थ्यसंप्राप्तिः तस्याः पत्न्या विशेषतः । पुत्रश्राद्धसमत्वेन श्राद्धमौपासने भवेत् यया पुनर्वह्निसिद्धिः तादृक्पत्न्याश्च पैतृकम् । सर्वमौपासने कार्यं वह्निसिद्धिर्यया न तु

[[1]]

तस्यालौकिकवह्नौ स्यात्पत्नी मात्रस्य केचन ।

लौकिकानौ प्रशंसन्ति श्राद्धं पिण्डसमन्वितम् ॥

धर्मपत्नी विना सर्वभार्यामात्रस्य पैतृकम् । संकल्पश्राद्धमप्येके प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ अत्र केचित् पुनः प्राहुः तच्छाद्धज्ञा महर्षयः । वैधार्यहारिणीमात्रे श्राद्ध’ वैदिकवह्निकम्

[[1]]

प्रकर्तव्यं विशेषेण यत्तास्सार्धशरीरिणी ।

सर्वाश्च सोमपीथिन्यो यदिभार्यात्रिपञ्चषाः ॥

[[३८२]]

लौगाक्षिस्मृतिः

तासां वैदिक वह्नौ स्याच्छाद्ध पिण्डसमन्वितम् । संसर्गहोमशून्यानां तदग्न्यातां प्रदाय वै ॥

तच्छ्राद्धं तत्करं भर्ता प्रकुर्या लौकिकानले । पृथक्त्वेनात्रशास्त्राणां स्वचित्तस्य यथारुचि तत्प्रीत्यनुगुणेनैव तत्तच्छ्राद्धं समाचरेत् । जन्मावसानसमता राशेश्वैत्रादिना यथा भवेत्तदेव तं नाम मेषादीनां न चेन्न तु । मेषादीनि तु नामानि शशीनामेव केवलम् ॥

समानानां कदाचित्स्यान्मासनामानि तानि हि ।

दर्शान्तः पूर्णिमामध्यः त्वर्धः प्रतिपन्मुखः ॥

त्रिंशतिथिः पक्षयुगं कृत्स्नाब्दक्षयवृद्धिकः । मासनामानि चेमानि राशीनां घटते न तु सर्वथैव ततस्तेषां पृथङ्मासाश्च राशयः । मृताहलक्षणं तत्तु युज्यते न तु राशिषु ॥ एवं हि लक्षणं तच्च सर्वशास्त्रेश ? (बु) निश्चितम् । मासपक्षतिथिस्पृष्टे यो यस्मिन्त्रियतेऽहनि प्रत्यब्दं तु तथाभूतं मृताहं तस्य तं विदुः । पक्षद्वयात्मको मासः ऋतुर्मासद्वयात्मकः ॥ ऋतुः षडात्मकश्चाब्दः मधुर्माधव एव च । वसन्त इति वेदोक्तः शुक्रश्च शुचिरप्यथ ॥ ऋतुप्रीष्म इति प्रोक्त नभोनभस्य एव च । वर्षा इति समाख्यातः इषश्चोर्जश्चशारदः सहश्चापि सहस्यश्च हेमन्त इति चोदितः ।

तपश्चापि तपस्यश्च शिशिराख्यो महात्मभिः ॥

मासपर्तवः सर्वेः तिथयो निखिला अपि । पक्षद्वयनिदानानि चान्द्रमाने तदात्मनि सम्यक् घटते ते सर्वे न सौरे तु कदाचन ।

अतस्तेनैव मार्गेण श्रुत्युक्ते साखिलाः क्रियाः ॥

विशेषज्ञाः प्रकुर्वीत न चेत्कर्माखिलं तु तत् । वैगुण्यमेव लभते अतः श्राद्धं च तादृशम् मृताह एव कुर्वीत तदतिक्रमणेन तु । प्रत्यवायं महान्तं तं लभते ब्राह्मणक्षमात् ॥ पित्रोश्च मातामहयोः तुलिते श्राद्धकर्मणि ।

न पितामहयोश्चेति श्रीमान् शातातपोऽब्रवीत् ॥

अपुत्रस्य पितृव्यस्य भ्रातुश्चैवाग्रजन्मनः । प्रत्यब्दं लौकिके वहौ तत्पत्न्योरपि वैधतः पितामहस्य तत्पत्न्याः प्रपितामहयोरपि । कृते कर्मण्यपि ततो वर्षश्राद्धं कृताकृतम् ॥

श्राद्धेपाककर्तारः

[[३८३]]

पितृश्राद्ध न ते यस्मात्कर्मणि प्रतिवत्सरम् । क्रियातो लगतो मन्त्रैः ततस्ते तु कृताकृते पित्रोश्च मातामहयोः सपत्नी मातुरेव च । श्राद्धान्यकरणात्सद्य चण्डालत्वैकदानि हि

मृताहश्राद्धमेकं तु न हिरण्यादिना चरेत् ।

कदाचिदपि वच्येतत्कित्वन्नेनवतञ्चरेत् ॥

तत्रानौ करणंमुख्यं ब्राह्मणानां च भोजनम् । पिण्डप्रदानं तत्पश्चात् त्रयमेतत्तु पैतृकम् ॥ तत्र होमस्तु मुख्यः स्यात्तच्छेषेण ततः पुनः ।

स्वधेयमिति मन्त्रेण ह्यभिघार्यास्य पार्वणे (पर्णके) ॥

त्रिवारमन्नं निक्षिप्याभिघार्य च पुनः तथा । मेक्षण प्रहरं कुर्यात्तस्मिन्नौपासनेऽनले ॥ वस्वादीनां तदन्नं तु सोममेधो मधूनि वै । मेरुमन्दरतुल्यानि पितॄणां संभवन्ति वै ॥ स्वधेयान्नैकरहितश्राद्धं यत्स्यात्प्रमादतः । वृथा श्राद्धं भवेत्सद्यः तच्छेषेण भवेत्ततः ॥ यत्नात्तत्पिण्डकरणं नेचेत्पिण्डं वृथा भवेत् । लौकिकेवैदिकेवामौ श्राद्धपार्क विधीयते ॥

श्राद्धे पाककर्तारः

प्रजावती मातृभार्या ज्ञातिपत्न्यादिकाः स्वकाः । मुख्याः स्युः पाककार्यस्ताः तदाशौचानुगुण्यतः ॥

बन्धूनां पाककरणंज्ञेयं स्यादुत्तरोत्तरम् । यथा वा शौचसंबन्धः गोत्रिणामप्यगोत्रिणाम् प्रवर्तते तथा ज्ञेयोऽधिकारः पाककर्मणि । श्राद्धकर्मसु विज्ञेयः सु

महात्मभिः ॥

तादृक् पाकाधिकारैकजनाभावे स्वयं बुधः । पाककर्म यथाशक्ति कुर्यादेव स तादृशः पाकोऽयं श्राद्धदेवानां पीयूषशतकाधिकः । प्रेतकर्मसु सर्वत्र बन्धूनामधिकारिता ॥ दशस्वपि दिनेष्वेषु न स्त्रीणामिति देवलः । पतिसङ्गविहीनानां विधवानामथापिवा अधिकारः कर्तरि तु बालेऽस्मिन्त्रह्मचारिणी । नमश्राद्ध नवश्राद्ध षोडशश्राद्धकर्मणि तथा वृषोत्सर्जनेऽस्मिन् सपिण्डे प्रेतकर्मके । पाकाधिकारः कथितः विधवानां विशेषतः तेषु श्राद्धषु नितरां कर्तृणामेव केवलम् । परेषां पुरुषाणां वा बन्धुष्वेवाधिकारिता ॥ प्रेतकृत्येषु सर्वेषु चिरण्टी दूरगा भवेत् । परं सपिण्डीकरणादानुमानिककर्मसु ॥३८४

लौगाक्षिस्मृतिः

चिरण्टीनां पाककार्येऽधिकारः स्यान्न तत्पुरः । पाकं यद्यसमीचीनं कारये

मोहेन कुरुते श्राद्धं पितरस्तस्य तत्क्षणात् ।

वातापील्वलसन्दष्टाः खण्डिता भक्षितास्तथा ॥

मः ॥

सन्दग्धा मूच्छितानप्राः भवेयुर्नरकाश्रयाः । ‘समीचीनं पाकेऽस्मिन्प्रतिपादितम् विभिन्नसूत विकृतं गर्हितं शास्त्रजालकैः । ये भिन्नसूतकाचाराः भिन्नभाषा परिग्रहाः श्राद्धपाकक्रियानर्हाः त कीर्तिताः । तत्स्पष्टं श्राद्धशिष्टान्नं श्राद्धकर्ता परित्यजेत् श्राद्धात्परं च यत्नेन तत्पूर्वं सुतरां किमु । विभिन्नसूतकाचारान् आमानयनकर्मसु ॥ संयोजयेत्नपाकादि क्रियास्वत्र कथंचन । इष्टभोजनकार्येषु श्राद्धभिन्नेषु तद्दिने ॥

योजयेत्स्वजनाभावे भिन्नसूतकिनो जनान् । भिन्नाशौची भिन्नवेपी भिन्नभाषापरिग्रहः ॥ जनभाषा विकारी च श्राद्धकर्मसु गर्हिताः पाकक्रियायां सुतरां संत्याज्याः पितृदुःखदाः ॥

ते सर्वे कथिताः सद्भिः अभिश्रवणकर्मणि । पादप्रक्षालनांगारलेपनादिषु वस्तुनाम् ॥ आंमानां फलमूलाभिगोमयानयनादिषु । पाकात्परं तु ज्ञातीनां शुद्धानां स्पर्शनेऽधिकः

अधिकारोऽस्तिबन्धूनां नान्येषामिति निश्चयः ।

पिण्डोद्वासनतः पश्चात् पिण्डानां भिन्नगोत्रिणाम् ॥

अधिकारः स्पर्शने स्यात्तच्छिष्टतिलदर्भयोः । संस्पर्शनाधिकारः स्याद्विप्रमात्रस्य वै सतः नासतस्तु कदाचित्स्याद्दर्भानयनकर्मणि । ऋत्विजां मुख्यकर्तृत्वं स्वस्मादपि विशेषतः कथितं ब्रह्मनिष्ठैस्तैः समिदाहरणे तथा । भिन्नभापो भिन्नवेषः शिखाभिन्न कुकच्छकः असिद्धशाखासूत्रश्च निन्दितः श्राद्धकर्मणि । एतद्धस्तस्पर्शनेन पक्कमात्रं सुनिन्दितम् ॥ रक्षसांभाग एव स्यान्न पितॄणां तु तद्भवेत् ।

समान सूतकाचारा भिन्नकच्छा बला जनाः ॥ व्यत्यस्तानारीसंयानाः पितॄणां भयदायकाः । व्यत्यस्तकच्छा चाराग्निशिखादूरी कृता जनाः ॥

भाषान्तर प्रवचनां निधषेः

[[३८५]]

पितॄणां नेत्रपीडायै इमात्रा भवन्तिते । दिव्यभाषाश्रवणतः येषां केषां तु तां तु ते तः । च येद्वा विशेषेण न भाषा वाचयेत्पराम्

परा

जायतेऽत्र दिव्यां बा अतो यत्नेन विबुधः यत्तो नौ पितृकर्मणि । दिव्यभापानधिकृतः भाषयात्र स्वकीयया

खिलाम् । तद्दिने वैदिक शास्त्रं विशेषेयोपबृंहयेत् ॥

प्रयत्नेन न

सोमोत्पत्ति चेतिहासं चरणव्यूहसंज्ञिकाम् । तथा सत्य तपो वक्यं तद्विधाकशास्त्रकम्

द्विजन्मनाम् । भुक्तिकाले विशेषेण रक्षोघ्नं प्रथमं ततः ॥ वैष्णवाः पावनाः श्रीकाः पैतृकाः पितृवल्लभाः ।

पुराणस्मृति जा

ताञ्छ्रावयेद्विशेषेण घण्टानादं विशेषतः ॥

करतालं को “शब्द उच्चैर्घोषं च वर्जयेत् । गाधा (था) विशेषांस्तत्काले प्राकृयान्प्रवर्जयेत् लौकिका प्रकृताभाषा पामरीया परोत्कटः । अपि साक्षाद्द ेवदेवगुणवृन्दसुबोधकाः ॥ प्रयत्नात्तद्दिनेदूरान् त्यक्तव्याः स्युर्हि वैदिकैः । वेदसाम्यं प्रकथितं वेदस्यैव महर्षिभिः ॥ नान्यस्य यस्यकस्यापि कल्पसूत्रादिकस्य च । एवं सति पुराणादेः तत्तु दूरत एव हि ॥ तद्वाक्यानां तु मन्त्रत्वे यथाकाष्ठमृगस्य वै । मृगत्वव्यपदेशोऽयं तथैवेति हि निर्णयः ॥ एवं सति पुनस्तत्तद्भाषाग्रन्थस्य वेदता । अतिपामरलोकोक्तिकल्पिता सातिगर्हिता तदुच्चारणतः सद्यः श्रवणाद्वा द्विजन्मनाम् । जातिभ्रंशो भवेन्नृणां वेदानर्हत्वदायकः ॥ भाषान्तर प्रवचननिषेधः

सर्वभाषासु लोकेऽस्मिन्पामरा वेदनिन्दकाः । वैदिकाख्या नाममात्राद्भापाग्रन्थकृतश्रमाः ॥

स्वभाषाग्रन्थविश्वासमात्रेणैव हि तान्यपि । वेदतान्तां वर्णयन्ति वेदमाहात्म्यशून्यतः

स्वेषामत्यन्तमूढास्ते वेदानधि कृतो हि ते ।

तेनैतान्

त्त भाषाग्रन्थजालकान् ॥

वर्जयेच विशेषेण ते तथा गतबुद्धयः । न ब्राह्मणसमः कश्चिन्न तु वेदसमः परः ॥ अयमर्थस्सर्वशास्त्रसिद्धो ब्रह्मविदीरितः । ब्राह्मणस्य च )शूद्रस्य तत्सत्कर्मार्थवादतः

OL

[[३८६]]

लौगाक्षिस्मृतिः

तद्वस्तुतो न याथार्थ्यं सर्वथा प्रतिपद्यते । वेदा विप्रास्तिला दर्भाः व्रीहिमापयवास्तथा ॥ गोधूमाचापि सर्वत्र (?) कुतपा श्राद्धसंपदः ।

अत्यन्तावश्यकाः प्रोक्ताः तत्र मुख्यास्तु वाडवाः ॥

दुर्लभे

तदभ्यनुज्ञा परमा तन्मत्राः सन्निधिः पुनः । तेपामेत्र तथा भुक्तिः तस्मा श्राद्धसिद्धिर्भवेन्नैव तस्मादेतत्समः परः । पदार्थेनैव तद्ध ेतुः तस्य प्रतिनिधिर्न च ॥

यस्यास्ये (न्ये) न सदाऽश्नन्ति हव्यानि त्रिदिवौकसः ।

कव्यानि नैव पि

न कम् ।

माधिकं ततः ॥

ब्राह्मणः सर्वदेवानां नित्यमाश्रय उच्यते । सर्वेपामपि वेदानां छन्दसां श्रेयसां श्रियम् भाजनं सर्वतीर्थानां क्रियाणां च

लीनो मतिमानपि ॥ वेदाध्यायी तदर्थज्ञस्तत्प्रयोगक्रियापरः । सततं ब्रह्मणि पुनः कृतबुद्धिविशारदः ॥ साचारस्साग्निहोत्री च सोऽमि कव्यवाहनः ।

स्सर्वेऽपि संघशः ॥

सुलभा एव सर्वत्र श्रीमतां तु मनोवताम् । न योजयेत्यैतृकेऽस्मिन्नस्य कार्यसमाहतान् दर्भान्वियुक्तानन्यत्र साप्रानेव

सम्यग्विधिना सुसमाहितान् ॥

[[13]]

नैदं पर्याहृतानेता नन्यकार्येषु योजयेत् । प्रारम्भेषु च ये दर्भा पादशौचे विसर्जयेत् ॥

पादा ( वशिष्टे ये ?) दर्भा विष्टरान्ते विसर्जयेत् । विरान्तेषु ये दर्भाः विकिरान्ते विसर्जयेत् ॥ विकिरान्ते च ये दर्भाः विरामान्ते विसर्जयेत् । विरामान्ते च ये दर्भा आसीमान्ते विसर्जयेत् ॥

आसीमान्ते च ये दर्भाः तपंणान्ते विसर्जयेत् ।

दर्भासंशोध्य विधिना पविधानेव बन्धयेत् ॥

आदावेव प्रयत्नेन यथायोग्यं पृथक् पृथक् ।

दभांश्च समूलनेव तैस्सह ॥

समाहरेद्यस्तान्पश्चात् सकृदाच्छिन्नमन्त्रतः । वियोजयेश्व विधिना विनियोजनकर्मणा

काशा एवोत्तमाः सर्वा कर्ममात्रेषु चोदिताः । (अधुनासम्प्रवक्षामिसंक्षेपाद्) दर्भलक्षणम

श्राद्धवर्णनम्

वक्ष्यामि लक्षणं तेषामेवास्ति किल मुख्यतः । काशाः कुशा यवा दूर्वा उलपाबल्बजास्तथा ॥ विश्वामित्राभिधाः पश्चात्सुगन्धीतेजनाः परे । मुञ्जाख्यश्च तथा दूर्वा दर्भा दशविधाः स्मृताः ॥

दर्भाहरणकालः

[[३८७]]

‘वार्षिकान्ते दर्शदिने संगृहीताः प्रयत्नतः । दर्भास्तावत्पुनः पश्चात् संग्राह्याः सर्वकर्मसु ॥ अमास्वन्यासु ये दर्भाः संगृहीतानि ते तथा । मासमात्रं तु संग्राह्या नाधिकं तु कदाचन मन्दवारे तदाश्वत्थात्संग्राह्याः समिधस्तथा ।

नान्यवारेषु तस्मात्तु यतो स्पृश्यस्स तु द्रुमः ॥

मध्याह्नः खड्गपात्रं च तथा नैपालकम्बलः । रौप्यं दर्भास्तथा गव्यं दौहित्रश्चाष्टमः स्मृतः अष्टावेते यतस्तस्मात् कुतपा इति विश्रुतः । मुख्यस्स कुतपः कालः विशेषाः श्राद्धकर्मणि अन्नदानस्य परमः तत्र दत्तं तदोदनम् । साक्षादमृतमित्युक्तं पितॄणामक्षयं भवेत् ॥ श्राद्धब्राह्मणमुत्यर्था स्वीकृतान्नक्रिया वधूः ।

[[1]]

श्मशानोल्का समानैव तत्पतिश्च तथाविधः ॥

यत्पक्कमन्नं सलिलं यदानीतं स्वहस्ततः । पैतृकन्ब्राह्मणायोग्यं तज्जन्म व्यर्थमेव हि ॥ श्राद्धब्राह्मणभोज्यानां वस्तूनामपि चैककम् । अदृटमस्पर्शयितमप्रोक्षितममन्त्रितम् ॥ पितॄणां तदनास्वाद्यं’ हालाहलसमं भवेत् । यद्दृष्टं श्राद्धकर्ता परं पक्कात्प्रयत्नतः ॥ पितरस्तं न गृह्णन्ति स्वपुत्रादृष्टमित्यति । तस्मात्प्रीत्या न तेनैतद्वीक्षितं यत्ततो हिन प्रीति दत्त

योग्यं खिलं खिरम् । परित्याज्यं विशेषेण चेतीदं मन्वते हि वै

…

मन्त्राः स्पर्शयितं भक्त पितॄणां स्पर्शनाक्षमम् । प्रभवेदेव सुतरां तस्मात्तत्स्पर्शयेत्करात् हविषः प्रोक्षणं गायत्र्यादौ महर्षिभिः । अर्चनादौ प्रकथितं द्वितीयप्रोक्षणं तत। भुक्तिमात्रक्षिप्तमात्रात्तथापायसयोरपि । अभिघारः प्रोक्षणं च गायत्र्या कूर्चदर्भकः द्वितीयप्रोक्षणं तस्य हविषे विधिचोदनात् । प्रकर्तव्यं प्रयत्नेन न चेत्तत्पितृबल्लभम् ॥

[[३८८]]

लौगाक्षिस्मृतिः

न भवेदेव हव्यं च स्वीकतु तैर्न शक्यते । तस्मात्तदन्नमुक्तस्य पठनात्पूर्वमेव वै ॥ प्रतिपात्रप्रोक्षणंतत् तत्पश्चाद्दर्भगोपनम् । अन्नमात्रस्य कर्तव्यं न तु पायसभक्ष्ययोः ॥

भुक्तिपात्रात्तु विप्रस्य दक्षिणे कुक्षयोर्द्वयोः ।

आज्यपात्रं स्थापयित्वा तस्मिन्कर्ता स्वहस्ततः ॥

प्रभूताज्येन योग्येन सुगन्धेन प्रपूरयेत् । तावन्मात्रेण पितरः मोदन्ते तेहि तर्पिताः ॥ प्रभवन्ति न चेत्ते वै तोषं न प्राप्नुवन्त्यपि । वस्तूनामपि सर्वेषां परिवेषणतः परम् ॥ अन्नत्यागात्पूर्वमेव प्रोक्षणं परिषेचनम् । सत्यं त्वर्तेन मन्त्रेण कृत्वा तत्परमेव वै ॥ " भुक्तिपात्रं स्वहस्तेन प्रगृह्याऽथ मनुं जपेत् । पृथिवीतेत्युपक्रम्य भुक्तौ त्यागं समाचरेत् ॥ न चेदेतच्छ्राद्धभक्त इल्वलोक्ति हि तत्क्षणात् । एवं त्रिवारोचरितगायत्रीप्रोक्षणैः परैः भोक्ता प्रोक्षणतश्चापि तदन्नं पितृभुक्तये । तत्तृप्त्यर्थं प्रभवति तद्विष्णुपददायकम् ॥ प्रजायते क्रमेणैव तद्गायत्रीप्रभावतः । पादप्रक्षालनं श्राद्धे गायत्री प्रोक्षणादिकम् ॥ सार्चनं भोक्तृहस्तस्य रागिणो सतः । नित्यस्रवल्लालाजलजालकस्याशुचेरति दुर्गन्धवर्ष्मणो दुष्टश्वेतकुष्टकरस्य च । कृष्णकुष्ठस्य तद्विन्दुचित्रकुटस्य दूरिणः ॥ महातिसार रोगस्य बहुमूत्रस्य सन्ततम् । निषिद्धं शास्त्रतो ज्ञेयं किंतु तेषां प्रचोदितम संकल्पात्परतः सर्वं शिष्यर्त्विकपुत्र दुर्गतः । कार्यमेवेति विबुधैः पवनव्याधिकस्य च ॥ अत्यन्ताक्षररुद्धस्य मूकान्धबधिरात्मनाम् । तादृशाः फलकृत्येषु संत्याज्या दूरतः पुनः तत्करत्यक्तसलिलमतिहेयं दुरासिकम् । अपिवेयमसंग्राह्यं मनसोऽतिजुगुप्सितम् ॥ चण्डालभाण्डसलिलतुलितं प्रभवन्ति तत् । तदद्मिकरणचापि तदीयानलके परः ॥ तत्कर्तव्यत्वेन कुर्यात्तच्छिष्टान्नं च तत्परम् । स्वधे कृत्ये शिष्टं पैण्डाय योजयेत् ॥

पिण्डदानं तु तद्धस्तात्कारयित्वाऽथ तांस्ततः । अपोभ्यवहरेत्तेषt पिण्डानां विप्रभोजने ॥

धेनु संप्राश

। न कार्यं पिण्डदानं तत्कित्वन्यमुखतश्चरेत् ॥

तत्तर्पणं तदङ्गस्य तद्धेस्तेन कृताकृतम् । प्रभवेदेव सुतरां तद्धस्तेन न मुख्यतः ॥

सर्वकृत्येषु तद् (ज) ज्ञेयं

…

सर्वशास्त्रोस्तदज्ञैश्चैवं सुनिश्चितम् ॥

अभक्ष्यभक्षणाच्चाण्डालत्वप्राप्तिः

पीतकायस्य पतितौ पिता वा जननी न चेत् ।

पितामहादयो वापि तथा मातामहादयः ॥

स(प) त्नीजननी चैवं मृतस्तेषां न

[[३८६]]

[[1]]

…

कं कुर्याद्वादशाब्दं ततः परम् ॥

पितुः पालाशविधिना मात्रादीनां तथैव च । कुर्यात्तत्कर्म विधिना पतितस्येति निश्चयः न तत्पूर्वं तु तत्कुर्यात् यदि कुर्यात्तु मोहतः । तादृशोऽयं भवत्येव तस्मात्तत्परिवर्जयेत् ॥

सपिण्डीकरणात्पश्चात् मासिकान्येव कारयेत् ।

अतिमासं प्रयत्नेन न्यूनैः साकं विधानतः ॥

नोदकुम्भश्राद्धमस्य कर्तव्यं पापिनोऽसतः । पूर्वोक्तानां च सर्वेषां एवमेव प्रवच्म्यहम् ॥ मासिकान्यपि सर्वाणि दैवत्यक्तानि केवलम् । पतितानां प्रकर्तव्यं मधुमाषविवर्जितम् उच्छिष्टपिण्डरहितं विकिरेण विवर्जितम् ।

पातित्यं नाम तेषां तु पित्रादीनां प्रवच्म्यहम् ॥ शूद्र म्लेंच्छेश्च चण्डालैः सपी (प्री)त्या सह भोजनम् । बलात्कारात्स्वेच्छया वा बुद्धिमोहेन वा तथा ॥

दिनत्रयात्परं तत्तु जायते न तु तत्पुरः । दिनेनैकेन शूद्रेण म्लेच्छचण्डालभिल्लकैः ॥ अवियित्या पा सांकर्यनामकम् । पातित्यं प्रभवत्येव तदज्ञानादिना वशात् अबुद्धिपूर्वतश्चापि विरोधादिविशेषतः । यदि स्यात्तु तदाचित्तसाध्यो विप्रप्रसादतः ॥. तद्भवेदिति शास्त्रज्ञाः प्राहुः

। सकृत्पानादपेयस्य चण्डालत्वं विधीयते ॥

द्विजन्मनां कलञ्जस्य भक्षणादेव तत्क्षणात् ।

सन्यास

स्वीकृतोऽनेन शिखात्यक्तोपवीतवान् ॥

जनानामिति लोकेऽत्र प्रसिद्धया । नायं गृहस्थो भवति नापि वर्णी न वन्यपि यतिरेव भवत्सोऽयं तेन तत्परमप्यसौ । जनवादभयेणैव सन्यास्यैव भवन्पटुः ॥ विनिष्कान्तो तो यदि पाप भीः । न चेदयं लौकिक्तिमात्रेणैवापवाद्यति ॥ प्रभवेदेव लोकेऽस्मिन् ते नायं तदनन्तरम् । आरूढपतितो नूनं जा

॥

सन्यासिनिमृतेनणां तत्पुत्राणां विशेषतः । तत्कलत्रस्य बन्धूनां नाशौचं नोदकक्रिया

[[३६०]]

लौगाक्षिस्मृतिः

उत्पन्ने संकटे घोरे चोरव्याघ्रभयाकुले । भयभीते

सा श्रुतिः ॥

प्रेषमात्रोच्चारणेन सन्यासं पूर्यते परः । सन्यासाद्ब्रह्मणः स्थानं तत्क्षणाल्लभते नरः ॥

न तस्य दहनं कार्यं पैतृमेधिक कर्मच ।

पूर्वसूक्तविधानतः ॥

दात्मा तत्राद्य उच्यते ॥

समर्चनं प्रतिदिनं धूपदीपादिकैरपि । नैवेद्य परमान्नं स्याद्भक्ष्यभोज्यफलैरपि ॥

तर्पणं पयसा कुर्यादात्मदी

अन्तरात्मा द्वितीयः स्यात्परमात्मा तृतीयकः ।

जीवात्मा परमात्मा वा चतुर्थ इति तद्विदः ॥

एकादशेऽहि संप्राप्ते पार्वणं तु विधीयते । (नारायण ?) बलिः पश्चाद्वादशेऽहनि तत्परम् आराधनाख्यं कर्मान्यत् मासिमास्येवमेव हि । मृताहे तद्वयं कार्य प्रतिसंवत्सरं च वै तत्कदाचित्तु देवेन

षितम् । जायते तत्परं ज्ञेयं पङ्क्ति बाह्य भवेदपि ॥ तं भ्रष्टपङ्क्तिकं तूष्णीं विना तां निष्कृतिं परम् । न शक्यते तं स्वीकर्तुं ब्राह्मणैर्धर्मवेत्तृभिः तिस्सा यथा योगं तत्तत्कार्यानुरूपकम् । प्रकुर्यात्प्रभवेच्छास्त्रमार्गेणैव न चान्यतः शास्त्रज्ञ शास्त्रदृष्ट्यैव निष्कृतिस्सा कृपालुभिः । अदुष्ट

भूतदयापरैः ॥ संत्यक्तमत्सरैरेव प्रकल्प्या प्रभवेत्सदा । संजाते संशये सर्वजनानां चित्तकर्मणि ॥ दण्ड्यो भवति भूभृताम् ॥

सतोन्यक्कृत्य दुष्टात्मा स्वयमज्ञो जडः खलः । सं

यस्मिन्प्रामे यत्र देशे विदुषः शास्त्रपारगान् । सभामध्ये जडो रोषाद्धुङ्कृत्य न्यक्करिष्यति ॥ स दण्ड्यः सद्य एवस्यान्नोपेक्ष्यस्तु कदाचन । कार्यप्राधान्यतो यो वा दुष्टं सज्जननिन्दकम् ॥ करोत्युपेक्षां मोहेन सोऽल्पायुश्यते श्रियः ।

राजा दुष्टं सज्जनानां निन्दकं समभाषिणम् ॥

तैस्साकं तं बलाद्गृह्य देशादुच्चाटयेन्नृपः । दुष्टं श्रोत्रियरूपेण पैतृकेषु चिराश्रयात् ॥ श्राद्धभुक्ति प्रकुरुते तस्य जिह्वां यमः स्वयम् । छिनत्तिखड्गमुद्धृत्य तथा नक्षत्रजीविनम शूद्रजीवी सर्पजीवी भिषजीविऽपणिघृणिः । खड्गजीवी शस्त्रजीवी शूलजीवी बलप्रही

श्राद्ध योग्यायोग्यवर्णनम्

३६१ .

महामूत्रसमीचीन चरणायुधजीव्यपि । नित्यवेतनजीवी च वेदशास्त्रैकजीव्यपि ॥ पुराणजीवी कूलादिजीवी तण्डुलजीव्यपि । घृतजीवी तक्रजीवी दधिक्षीरतिलादिभिः नित्यैकजीवी क्षुद्रात्मा देवजीवी परार्थहृत् । त एते पुनरन्येऽपि नावेक्ष्याः स्युर्हितद्दिने स्वभाषात्यागपूर्वेण परभाषाश्रयात्तथा । पिचण्डपूरणपरा न स्मर्तव्या विशेषतः ॥ परवेषाः क्षुद्रवेषाः सद्व ेषा दुष्टवृत्तयः । कुवृत्तयो वेदमार्गदूषणोन्मुखशास्त्रगाः ॥ तथागताः सौगताश्च तल्लोकाः कालिकागमाः । शैवागमप्रधानाश्च विष्ण्वागमपरा अपि कापालिकाच नमाश्च वाच्याः स्युनैव सर्वथा । पैतृकेषु विशेषेण दर्शादिष्वखिलेषु वै ॥ विशेषेण मृताहेषु तत्रापि पुनरप्यति । पित्रोर्मृ ताहे स्मर्तव्या न भवेयुः कलिप्रदाः ॥ यदि स्मृता येन केन कारणेन तदा परम् । व्याहृतीनां जपं कृत्वा चानाज्ञातत्रयात्परम् aorat तामृचं जप्त्वा त्रिवारं तं शिवं स्मरेत् । भ्रष्टे पितरि सन्यस्ते पतिते दीर्घरोगिणि ॥ तत्कर्तव्यानि कार्याणि पैतृकाण्यखिलान्यपि ।

यानुद्दिश्यपुरा तातः श्राद्धानि कृतवान् यथा ॥

तथा स्वयं तत्तनयनं तानि कुर्यान्नचेन्महान् । प्रत्यवायः प्रभवति कुलं तेन प्रदुष्यति पितरस्ते नित्यदुःखाः भवन्त्यपि सुपीडिताः ।

क्षुतृष्णाभ्यां दंसिताश्च भ्रंशिता स्वश्रियादपि ॥ यत्रकुत्राप्यशरणाः हा हा हा हेति वादिनः । पिशाचतुल्याः सर्वत्र चाटन्त्यपि रुदन्त्यपि ॥

तस्मात्तत्तृप्तयेभक्त्या तत्संततिसमुद्भवः । स्वपितामहमुख्यानां हिताय च सुतृप्तये । स्वतात कर्तृकं श्राद्धं स्वयं कुर्याद्विचक्षणः । न चेदयं प्रभवति पापीयान्वै दिने दिने ॥ पिता पितामहो मातः तथैव प्रपितामहः । पतितोऽयं तं तु यत्नात्तत्त्रिपूर्वोक्तिमात्रके संत्यन्येव सतस्तांस्त्रीन् उच्चरेन्न तु तं खलम् । पतितः श्राद्धकृत्यं तदेकोद्दिष्टविधानतः ॥

रूपमात्रं सु ( स ) मुद्दिश्य कुर्यादिति स काश्यपः ।

तच्छ्राद्धात्परतः स्नात्वा कुर्यादाचमनत्रयम् ॥

एवं शस्त्रहतस्यापि प्रकारः कथितो बुधैः । महालयाख्यश्राद्धस्य न तत्प्रत्याब्दिकस्य सः

[[३६२]]

लौगाक्षिस्मृतिः

तस्य प्रत्यादिकश्राद्ध तदङ्ग तिलतर्पणात् । परमाचमनानां तु पञ्चकं शास्त्रचोदनात् कर्तव्यत्वेन विहितं प्रवदन्ति मनीषिणः । तदप्याचमनं सद्भिः बहुधा प्रतिपादितम् ॥ स्पष्टं निरूप्यते तच्च पङ्क्तिपावनपावकम् । पवित्रवच्छिखां बद्ध्वा उपविष्टस्तले शुभे वामपादं जले कृत्वा स्थले कृत्वा तु दक्षिणम् । पूर्वास्य उत्तरास्यो वा जानुमध्य करद्वयः (स्ते) धेनु बुदबुदकीटादिरहितं वारि निर्मलम् । दक्षपाणिपुटे कृत्वा मुक्ताङ्गुष्ठकनिष्ठके त्रिः पिबेद्ब्रह्मतीर्थेन चतुर्थेनैव वा पिबेत् । ओष्ठावङ्गुष्ठमूलेन द्विः प्रमृज्य त्रिरेव वा मध्यमाङ्गुलित्रयेणोष्ठौ संसृजेत्सकृदम्भसा । देवेन प्रोक्षयेद्वामपाणि पदौ च मस्तकम् ॥ अप्रेणाङ्गुष्ठतर्जन्योः नासिकायुगलं स्पृशेत् ।

अङ्गुष्ठानामिकाद्वे नेत्रे श्रोत्रे च संस्पृशेत् ॥

कनिष्ठाङ्गुष्ठयोगेन नाभिदेशं स्पृशेत्ततः । वक्षः करतलेनैव समस्ताङ्गुलिभिः शिरः ॥ अंसौ च संस्पृशेत्साम्बु दक्षवामौ क्रमेण च ।

आष्टो (?) बाहुमूलान्तं मध्जे मध्येऽप्यपः स्पृशेत् ॥ व्याहृतीभिश्चतुर्वारं त्रिः पिवेत्प्रणवेन वा ।

सावित्र्या वा पिवेदम्बु त्रिः पिवेद्वाग्रमन्त्रकम् ॥

।

आस्यं सरस्वतीस्थानं नासायामनिलस्थितः । नेत्र मैत्रे तु प्रोक्ते श्रोत्रे काष्ठाश्रिते मते नाभौ प्रजापतिर्ब्रह्मा हृदि मूर्धनि केशवः । दसावस्राश्रयौ स्यातामेता वाचमने स्मरेत् अपराचमनं भूयः कैश्विदेवं प्रपश्वितम् । अथों नम शिवायेति त्रिः पिबेदम्बुवीक्षितम् ईशानाङ्गुष्ठमूलेन द्विः प्रमृज्यात्ततो मुखम् । मध्याङ्गुलित्रयेणोष्ठौ स्पृशेत्तत्पुरुषेण तु ॥ अणाङ्गुष्ठतर्जन्योः नासिकायुगलं तथा । स्पृशेदघोरनामाभ्यामक्ष्णोः सव्येन संस्पृशेत् ॥

श्रोत्रद्वयं भवायेति ष्टानामिकाग्रतः । ईशानेन स्पृशेन्नाभि अङ्गुष्ठोपकनिष्ठतः ॥ पशुपत्या तु हृदयं तदे (दा) नैव तु संस्पृशेत् ।

सर्वाङ्गुलिभिरुद्रण नाम्ना चैव शिरः स्पृशेत् ॥

बाहुमूलं च सर्वाप्रः उम्र भीमाभ्यां क्रमात्स्पृशेत् । महादेवाय वा जपेत्ततः कर्म समाचरेत्

श्राद्धवर्णनम्

[[३६३]]

विनैवाचमनं कर्म न किमप्याचरेद्बुधः । तथैवाचमनं भूयः सुलभं सर्वदा नृणाम् ॥ प्रवक्ष्यामि सदा कर्तु’ प्रवरं पावनं परम् । दैवेन त्रिः पिवेदम्बु वीक्षितं केशवादिभिः गोविन्द विष्णुनामाभ्यां हस्तौ प्रक्षाल्यवारिणा । संहताङ्गुष्ठमूलेन विष्णोश्व मधुसूदनात् अङ्गुल्यः संहताभिः स्पृशेदास्यमलोमकम् ।

त्रिविक्रमे ततः पाणि प्रोक्ष्य सव्यं तु वामनात् ॥

श्रीधरेण तथा पादौ हृषीकेशेन मस्तकम् । पद्मदामोदराभ्यां च नासिकायुगलं स्पृशेत्

संकर्षणादि चतसृभिः चक्षुः श्रोत्रे च संस्पृशेत् ।

अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां तु कनिष्ठाङ्गुष्ठयोगतः ॥ नाभि स्पृशेत्पञ्चमेन द्वाभ्यां च हृदयं स्पृशेत् ।

द्वाभ्यां च मस्तकं स्पृष्ट्वा द्वाभ्यामसद्वयं स्पृशेत् ॥

ततो जपेदुपेन्द्र तु सर्वपापैः प्रमुच्यते । आदावन्ते च पाद्ये च विष्टरे विकिरे तथा उच्छिष्टपिण्डदानेन पट्स्याचमनं स्मृतम् । सर्वाचमनमात्रेषु त्रिवारं सर्वतो मुखम् ॥ पृथपिनेकदा तत्पिवेदम्बु विचक्षणः । आस्ये त्रिवारं निक्षिप्तमेकदा तत्पिबेज्जडः ॥ प्रयाति नरकान्घोरान् महातामिस्रनामकान्। पैतृकेषु तथा कुर्वन् मोहादाचमनं नरः अज्ञानात्तद्दिने भुक्तेः यद्दोषं तत्प्रपद्यते । अशास्त्रकृततनीरपानं भोजनमेव हि ॥ कथितं शास्त्रधर्मज्ञः तस्मात्तं न तथा चरेत् ।

उदङ्मुखः प्राङ्मुखो वा कुर्यादाचमनं सदा ॥

पश्चिमाभिमुखो याम्याभिमुखो वा यदि तच्चरेत् ।

अप्रायत्यमवाप्नोति कर्म तच्च विनश्यति ॥

तद्दोषपरिहाराय तदाशाचमने कृते । पुनर्द्विवारमाचामेत् प्रादप्रक्षालनात्परम् ॥ दक्षिणाभिमुखात्तस्मिन् कृते मोहात्कदाचन ।

सद्यः स्नानं सुविहितं पञ्चाङ्गस्य विधानतः ॥

क्षुते पाने जृम्भणे च श्रोत्राचम ( न ) मेव हि । सन्ततं ब्राह्मणादीनामपिनामानुकीर्तनम् ॥ पैतृकेषु तु तेष्वेषु द्विवाराचमनात्परम् । स्मरेश्च पुण्डरीकाक्षं न चेद्रामादिनामकान्३६४

लौगाक्षिस्मृतिः

ब्रह्मयज्ञे सप्ततन्तौ तूष्णीमाचमनं चरेत् । न नामान्युञ्चरेत्तत्र वैदिकोऽन्यत्र नैव तत् ॥ सर्वपैतृककृत्येषु प्रायत्यार्थं विचक्षणः । नामभिः केशवाद्यः तैरेव यत्नात्तु तच्चरेत् ॥ संप्रोक्तानि पुरऽन्यानि मन्त्राद्याचमनानि वै

संत्याज्यान्येव सर्वाणि तान्यशक्यानि पैतृके

[[1]]

॥

सर्व श्राद्धषु सततं पात्रोद्धृतपाथसा । कार्यमाचमनं सद्भिः न भूमि सत पाथसा श्राद्धमध्ये यदि जडः पादप्रक्षालनं तु वा । कुर्यादाचमनं पृथ्वी पयसा तद्विनश्यति ॥

सरित्कुल्यातटाकादि ती प्रति ( ? ) रादिगतोऽपिवा वा ।

समुद्धृतजलेनैव श्राद्धष्वाचमनं भवेत् ॥

संकल्पात्परतः श्राद्ध श्राद्धकर्ता रसागतम् । नीरं हस्तेन गृह्णीयात्किं तु पात्रेण तश्चरेत् भोक्तृदत्तोपवीतस्य धारणे श्राद्धकर्मणि । भोक्तारो नैव कुर्युस्तदाचामं श्रोत्रतोऽपि वा यज्ञोपवीतं यो दद्यात् श्राद्धकाले तु धर्मवित् । पावनं सर्वविप्राणां ब्रह्मदानस्य तत्फलम् वासोऽपि सर्वदैवत्यं सर्वदेवैरभिष्टुतम्। वस्त्राभावक्रिया न स्याद्यज्ञदानादिकाः क्रियाः कर्ता नाचम्य यद्भोक्ता कुर्यादाचमनक्रियाम् । शुनो मूत्रसमं तोयं तस्मात्तत्परिवर्जयेत् उदङ्मुखस्तु देवानां पितॄणां दक्षिणामुखः । प्रकुर्यात्पार्वणे सर्व देवपूर्वविधानतः ॥ निक्षिप्य दक्षिणं जानु देवान्परिचरेद्बुधः । भूमौ तथा परं जानु पितॄन्परिचरेत्सदा पादप्रभृतिमूर्धान्तं पितॄणां परिपूजनम् । शिरः प्रभृतिपादान्तं पितॄणां पूजनं भवेत् ॥ तुलसीगन्धमाघ्राय भास्वराज आनन्दं प्राप्नुवन्त्येते तस्मादेतान्समाहरेत् । तुलसीपत्र योगेन पितरस्तुष्टिमाप्नुयुः ॥ प्रयान्ति गरुडारूढाः सत्पदं चक्रपाणिनः । यो दर्भतुलसीपत्रैः पितृपिण्डान्समर्चयेत् प्रीणिताः पितरस्तेन यावच्चन्द्रार्कमेदिनी । अकृत्वा तिलसंसगं यत्कुर्यात्पाणिशोधनम् आसुरं तद्भवेच्छ्राद्धं पितृ स्तन्नोपतिष्ठति । शूद्रं शूद्रान्नभोक्तारं शूद्राणां च पुरोहितम् ॥ नक्षत्रजीविनं चापि यत्नाच्छ्राद्ध ेन भोजयेत् ।

। पानसं माधवं तैलं राजतं दार्भयोगिकम् ॥

शूद्रं द्रव्येण च श्राद्ध सर्वथा न समाचरेत् ॥

श्राद्धकृत्तेन सद्यो पितृभिस्सहमज्जति । श्राद्ध तुच्छिष्टपात्राणि खनित्वैव विनिक्षिपेत्

श्राद्धवर्णनम्

यथा ना स्वादयेच्छ्वादि यथा न स्पृशते तथा । पितुरुच्छिष्टपात्राणि श्राद्ध गोप्यानि कारयेत् ॥

[[३६५]]

विनिक्षिपेत्खनित्वैव यथा श्रादेरगोचरम् । शुना संस्पर्शने तेपां पात्राणां श्राद्धकर्मणः श्राद्ध नश्यति सद्यो वै तस्माद्यत्नेन पण्डितः ।

हिताय श्रेयसेतु

संपादयेद्विशेषेण

कुर्यात्पात्राणि गोप्यानि पितॄणां स्वस्यभीयुतः ॥

कल्याणायामृताय च । सर्ववस्तुनि यत्नेन प्रभूतान्येन पैतृके ॥

णि कदाचन । भोक्तृपृष्टं वस्तु यत्तत्तेषु संपादितेषु वै ॥

स्वल्पत्वादुर्लभं देवान्नष्टमेव भवेत्तु तत् । असंपादितवस्तूनि यजमानेन पैतृके ॥

भोक्त्रा पृष्टानिचेद्विद्वांस्तथा सद्यः समाहितः ।

वीरं धत्तेति पितरः स्वधायिभ्यश्च वो नमः ॥

पित्रादिभ्यो नमस्कृत्य ह्यत्र पितरो मादयध्वमिति ।

मन्त्रमुक्त्वा बहिर्गत्वा व्याहृतीनां जपन्बुधः ॥

अष्टवारं प्रकुर्वीत तेन सोऽयं प्रणश्यति । सूपान्नभुक्तौ दधि तद्धश्नन्तं लवणं तथा ॥ परमान्नेन मधुना तथा सार्षपमेव च । आमेन तिलभक्ष्याणि प्राश्नन्तं त्यक्तधर्मकम्

भोक्तारं यजमानश्चेत् दृष्ट्वा तं तादृशं जडम् ।

एवं माकुर्विति वदेत् ततः सायं पुनर्यदि ।

तथा कुर्याद्धठात्तं तु दद्यात्तस्म चपेटिकाम् । विप्रोल्लङ्घनदोपोऽत्र नास्त्येवेति जगौ भृगुः येनकेन प्रकारेण शक्यन्ते पैतृकाणि वै । दशांदीन्येव सर्वाणि हिरण्येनामतोऽपि वा मन्त्रेण तिलनीरेण रोदनेनापि घासतः । कक्ष्यादाहेन वा भक्त्या तेनानन्त्यं फलं भवेत् पित्रोर्मृ ताहमात्रं तु तदा कर्तुं न शक्यते । किंत्वन्नेनेव तत्कार्यं सहोमं च समन्त्रकम् सर्वाङ्गसहितं कुर्यात्सर्वप्राणेन सन्ततम् । तथा कुर्वन्कदाचित्तु तत्क्षणात्पतितो भवेत् ॥ द्विजाभावे तादृशोऽपि कदाचिद्द वयोगतः । अन्नत्यागात्परं सर्वं पूर्वापरमहोन्धकैः ॥ ( पूर्वापर समन्त्रकै रिति वा ) सर्वं तन्मन्त्रवत्कृत्वा परिषिच्याथ तां पराम् ॥ भिस्सामनौ विधानेन जुहुयाज्जातवेदसि । प्राणादिपञ्चभिर्मन्त्रैः यावद्द्द्वात्रिंशदाहुतीः

[[३६६]]

लौगाक्षिस्मृतिः

गायत्र्यामथ जप्त्वाऽथ मधुवातेति मन्त्रकम् । कृत्वा यथावत्तत्पश्चाद्विकिरं च यथाविधि

निर्वर्त्य पादौ प्रक्षाल्य पश्चादाचमनात्परम् । प्राणानायम्य संकल्प्य पिण्डदानादिकं यथा ॥ कृत्वा मन्त्रेण तत्पश्चाद्वृजिनान्ते ततः पुनः ।

नत्वा पितृस्तच शिष्टं भुक्त्वेव विधिना ततः ॥

परेऽह्नि तर्पणं कृत्वा कृतकृत्यो भवेदिति । अग्निष्वात्ता बर्हिषदः गुह्यमूचुः कृपालवः ॥ स्वपुत्रेभ्यो यत्र कुत्र ब्राह्मणासंभवे पुरा । आमश्राद्धं सदा ?) कुर्याच्छूद्र एव न चापरः अन्नश्राद्ध सदा विप्रः मृताहे प्राणसंकटात् । अपि यत्नेन महता न त्वामेन कदाचन अथैनं पार्वणश्राद्ध सोदकुम्भमधर्मकम् । कुर्यात्प्रत्याब्दिकश्राद्धात्संकल्पविधिनान्वहम्

कृतेऽकृते वा सापिण्ड्य मातापित्रोः परस्य वा ।

तस्याप्यन्नं सोदकुम्भं दद्यात्संवत्सरं द्विजः ॥

अर्वाक्सपिण्डीकरणं यस्य संवत्सराद्भवेत् । तस्याप्यन्नं सोदकुम्भं दद्यात्संवत्सरं द्विजः कुर्यादहरहः श्राद्ध अमावास्यां विना सदा ।

यत्सोदकलशश्राद्धं न तत्स्यादनुमासिकात् ॥

असोदकुम्भपक्षे तु मृताहन्यानुमासिकम् । औदकुम्भाख्यकं श्राद्धं पृथक्कुर्यात्ततः परम् अग्नौकरणकर्तारः सपिण्डीकरणादिषु । स्नातका विधुरा वा स्युः यदि वा ब्रह्मचारिणः अनौकरणहोमं तु कुर्युस्ते लौकिकानले । औपासनाग्नौ कर्तव्यं यदग्नौ लौकिके कृतम् तत्कर्म विधिवद्भूयः कुर्यादित्याह गौतमः । सूपे वा परमान्ने त पात्रं विनिक्षिपेत् तद्भोज्यमासुरं प्रोक्तं सा दातुः पारलौकिकम् । पादप्रक्षालनात्पूर्व पाणिभ्यां पात्रधारणम् ॥ त्यागे दक्षिणमुत्सृज्य विकिरे सव्यमुत्सृजेत् । भूमौ यस्तु प्रकीर्यान्नमज्ञानान्नाचमेत्सुधीः ॥ तिष्ठन्ति पितरस्तस्य मासमुच्छिष्टभोजनाः । पत्नीभ्रातृसखादीनां सपिण्डीकरणात्परम् ॥

…

श्राद्धवर्णनम्

[[३६७]]

एकोद्दिष्टविधानेन मासिकानां पुनः क्रिया । गणशः क्रियमाणेषु मासिकेष्वनुभाविषु त्रीणिस्युरर्घ्यपात्राणि पिण्डांस्त्रीनेव निर्वपेत् । कालस्य नियमो नास्ति राजपीडाद्यं पलवे वा श्राद्धानि कुर्यात्सर्वाण्यसंशयः । स्नुपाश्वश्वोश्च पित्रोश्च संघातमरणं यदि अर्वा गब्दान्मातृपितृपूर्वकं श्राद्धमाचरेत् । पत्नी भ्रातृसुतादीनां सपिण्डी च यदि क्रमात् संघातमरणं तत्र तत्क्रमाच्छ्राद्धमाचरेत् । कृत्वा पूर्वमृतस्यादौ द्वितीयस्य ततः पुनः ॥ तृतीयस्य ततः पश्चात् संनिपाते त्वयं क्रमः । युगपन्मरणे तत्र संबन्धासत्तियोगतः ॥ पित्रोः संघातमरणे मातुरन्यत्र वा दिने । अनुयानमृतौ श्राद्धं यथाकालं. समाचरेत् ॥

मातर्य प्रमितायामशुद्धो म्रियते पिता ।

पितुः शेषेण शुद्धिः स्यान्मातुः कुर्यात्तु पक्षिणीम् ॥

पत्न्याशौचं पितृमृतौ पत्न्याशोचं त्रिशोध (यत्) । विपरीते पक्षिणी स्या दूर्ध्वं नाग्निप्रवेशने पत्न्यां कुर्यादपुत्रायाः पत्युर्मात्रादिभिस्सह । सापिण्ड्यमनुयाने तु जनकेन सहानुजः मृतं यानुगतनार सा तेन सहपिण्डनम् । अर्हति स्वर्गवासोऽपि यावदाभूतसंप्लवम् ॥ स्त्रीपिण्डं भर्तृ पिण्डेन संयुज्य विधिवत्पुनः । त्रेधा विभज्य तत्पिण्डं क्षिपेन्मात्रादिषु त्रिषु ॥ भर्तुः पित्रादिभिः कुर्याद्भर्ता पत्न्यास्तथैव च ।

सापत्न्या वाऽनपत्या वा न भेद इति गोबि(भि ? ) लः ॥

त्रयाणां पितॄणां मध्ये पिता च वामनं यदि । तद्दिने चोपवासश्च पुनः श्राद्ध (स्तथैव हि ?) ब्राह्मणानां यदि श्राद्ध एकोऽपि वमनं यदि । लौकिकामि प्रतिष्ठाप्यार्चयित्वा हुताशनम् ॥

तत्स्थाननामगोत्रेण ह्यासनादि यथार्चयेत् । अन्नत्यागं ततः कृत्वा पावके जुहुयाञ्चरुम् प्राणादि पञ्चभिर्मन्त्रैः कवलानां प्रमाणतः । सप्तमे चामे चैव कृत्वा मन्त्रसमुच्चयम्

होमशेषं समाप्याऽथ श्राद्धशेषं समापयेत् ।

विश्वो विष्णुद्वितीयो वा तृतीयो वाऽन्तकृद्यदि ।

तत्स्थाननामगोत्रेणेत्यादिश्राद्धं समापयेत् । वसिष्टानुमते भूयः प्रकारान्तर (मुच्यते ?) ॥ कथितं चेति स मनुः प्रोवाचेदं तदुच्यते । श्राद्धपङ्क्तौ यदा विप्रो भुक्त्वा च छर्दितो यदि

[[३६८]]

लौगाक्षिस्मृतिः

तथैवामं समादाय होमं कुर्याद्यथाविधि । तत्स्थाननामगोत्रेण ह्यासनादि तथाऽऽचरेत् अन्नत्यागं ततः कृत्वा पावके जुहुयाञ्चरुम् । प्राणादिपञ्चभिर्मन्त्रैः यावद्द्वात्रिंशदाहुतिः होमशेषं समाप्याथ श्राद्धशेषं समापयेत् । यदि यः कुरुते होम ( शेषं) लोपो न विद्यते ॥

श्राद्धपङ्क्तौ तु भुञ्जानो ब्राह्मणो ब्राह्मणं स्पृशेत् ।

तदन्नमत्यजन्भुक्त्वा गायत्र्यष्टशतं जपेत् ॥

उच्छिष्टच्छिg संपर्शे स्पष्टपात्रं विहाय च । सर्वान्नं पद्विप्रो भोज ( युग) येस्तु द्विजोत्तमम्

भोजनान्ते द्विजः स्नात्वा सावित्र्यष्टशतं जपेत् ।

आर्यश्राद्धे तु भुञ्जानो विप्रस्य वमनं यदि ॥

यत्ते कृष्णेति मन्त्रेण होमं कुर्याद्यथाविधि । पोडशश्राद्धभुञ्जानो ब्राह्मणो मुखनिस्सृतम् ततस्तु विज्ञेयो लौकिकानौ यथाविधि । अनुमासिके तु कर्तव्ये उच्छिष्टवमनं यदि

कवले तु सुभुञ्जाने तृप्तिं चैव विनिर्दिशेत् ।

अमावास्या मासिके च भुञ्जानो मुखनिस्सृतम् ॥

तथा महालय श्राद्ध पित्रादेवमनं यदि । पिताम

त्कृत्वा श्राद्धशेषं समापयेत्

उच्छिष्टेन तु संस्पृष्टो भुञ्जानः श्राद्धकर्मणि । शेषमन्नं तु नाश्नीयात्कतुः श्राद्धस्य का गतिः तत्स्थाननामगोत्रेण ह्यासनादि तथार्चयेत् । (पाक ?) त्यागं ततः कृत्वा पावके जुहुयाच्चरुम् पुरुषसूक्तेन जुहुयाद्यावद्वात्रिंशदाहुतिः । होमशेषं समाप्याथ श्राद्धशेषं समापयेत् ॥ देवे ब्राह्मणो वमनं यदि । पुनः पार्क प्रकुर्वीत पिण्डदानं यथाविधि ॥ उच्छिष्टस्पर्शनं ज्ञात्वा तत्पात्रं तु विहाय च । तत्पात्रं परिहृत्याऽथ भूमिं समनुलिप्य च दायैव सर्वमन्नं प्रवेत् । परिषिच्य ततः पश्चात् भोजयेच न दोषकृत् ॥

अकृ

तस्य

श्राद्धपङ्क्तौ तु भुञ्जानावन्योऽन्यं स्पृशते यदि ।

द्वौ विप्रौ विसृजेदन्नं भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥ उच्छिष्टच्छिष्टसंस्पर्शे शुना शूद्र ेण वा पुनः । उपोष्य रजनीमेकां पञ्चगव्येन शुद्ध्यति अत्र भोक्तृद्विजातीनामेवं निर्णय उच्यते । वमने देवतोजाते पुरुषापराधतो वा ॥ इन्द्राय सोमसूक्तेन श्राद्धविघ्नो यदा भवेत् । अग्न्यादिभिर्भोजनेन श्राद्धसंपूर्णमेव हि

विधानत्रयमध्येsa

श्राद्धवर्णनम्

[[३६६]]

स्थेयं प्रकल्पिता । निमन्त्रितेषु विप्रेषु पिण्डदानात्परं यदि ॥ तेषु कस्यचिदेकस्य वमनाच्छ्राद्धविघ्नके । तदा सूक्तजपेनैव श्राद्धसंपूर्णता भवेत् ॥ प्राक् पिण्डदान

भिन्नद्विजस्य तु । वमनाद्विघ्नतोऽतीव होमसूक्तजपद्वयात् ॥ द्वयोश्च वमने ज्ञाते श्राद्धसंपूर्णता स्मृता । स्थान विप्रस्यचेत्तेन वमनेनान्तरायके ॥ दर्श तु

पाकान्तर एव वै । श्राद्धं समापयेत्सम्यक् संशयो नात्र वच्मिवः ॥ मासिके चाब्दिके चैव सस्तु तद्दिने । परेऽहनि पुनः श्राद्धं कुर्यादेवाविचारयन् गौतमस्यमतं भूयः प्रवदाम्यत्र निश्चितम् । श्राद्धपङ्क्तौ तु भुञ्जानो ब्राह्मणो वमते यदि लौकिकाग्नि प्र ये हुताशनम् । विश्वेदेवादिविषयं न स्थानविषयंत्विदम् ॥

….

रुपaसैक

स्थानस्य वमने चेत्तु पुनः श्राद्धं परायणम । कर्ता वा यदि बाल

न्नै वह्नि कुवरन्पर्व श्राद्धं समन्त्रकम् । शक्तश्चेदुपवासस्य परेऽहनैव तद्दिने ॥

मासिकं चाब्दिकं चेति निर्णयो नात्र संशयः । उपावृत्तिस्तु पापेभ्यो

स्तु वासा गुणैः सह ॥

उपवासस्स विज्ञेयः सर्वभोगविवर्जितः । भोजनोपक्रमात्पूर्वं प्रकमात्परतो यदि ॥ श्राद्धविघ्ने पुनः कार्यं जपहोमाँ न तृ । अवशाद्विस्मृतं श्राद्धं येन केनाऽपि हेतुना स्मृत्वा सद्यः प्रकुर्वीत पण्डितो न विलम्बयेत् ।

अपि श्राद्ध

tee.

कार्यात्कृताम्बुपानो वा कृतताम्बूलचर्वणः ॥

कुर्वीत न परित्यजेत् । परश्व इति यः श्राद्धं निश्चित्य भ्रान्ति दोषतः

श्राद्धीयेऽहनि तद् (ज्) ज्ञात्वा मध्याह्नासंगवेऽपि वा । तथैव यत्नात्तच्छ्राद्धं येन केना (प्युपायतः ) ॥

कुर्यादेव विधानेन नोपेक्ष्यं वच्मिवोध्रुवम् । मोहादतीतश्राद्धस्य स्मरणात्परमन्वहम् प्राजपत्यं प्रकथितं पित्रोरेवेति पण्डितैः । कारुण्यश्राद्धमात्रस्य गायत्री त्रिशतस्य वा ॥

अ

शतस्येति जपो निष्कृतिरीरिता । श्राद्धकर्तुः बुद्धिनाशो रोगपीडादिना भयात् पिशाचवज्रपातादेः तत्कुर्युस्तत्तत्तदीयकाः । तत्कर्तव्यत्वेन सम्यङ् न वेदेनो महद्भवेत्

व्यनिकेतन सद्रव्य कर्तव्यता मता । श्राद्धमानस्य सततं यस्यकस्यापि वस्तुनः परकीयस्य चैकस्य गृहोपस्यापि निन्दितः । स्वाशक्तौ स्वजनाभावे स्वबन्धुना

[[11]]

[[४००]]

लौगाक्षिस्मृतिः

स्वसंभोज्यान्नपाकेन कार्या श्राद्धक्रियादपि । स्नुपापक्कामृतान्नं यैः पितृभिर्नोपलभ्यते पुत्रिणस्तेन तेन स्युः पुत्रेणेति मनीषिणः । तत्स्नुषाश (क्यमात्रे तु ?) पाकामृतशताधिकम् तद्धस्तैकस्पर्शयितं स्ववेयान्नैकयोगवत् । चतुर्गायत्रियापूतं पितुस्तज्जो मृतेऽहनि ॥ प्रत्यब्दं प्रकरोत्येव

न करिष्यति । नस्य दुर्लभे पितरः परम् ॥ जातश्वयुधयोर्नूनं भवेयुरति दुःखिताः । यन्निमित्तं स्वतनयं कान्ते गृहिणं तराम् ॥ अत्याशयान्ते पितर “ल दुर्घटे । नास्मत्तोऽयं जात इति शपत्येनमपुत्रिणम् ब्राह्मणाः श्राद्धयज्ञस्याहवनीयामयः स्मृताः । तस्मात्तैरेव सततं भोक्तव्यं पितृतृप्तये ॥ स्वभाषाममृतत्वेन

। यतः स्वजन्मसंप्राप्ता सा भाषा तत्र संभवाः

जनास्तांस्ते स्वकीयान्वें जानन्तेऽधिकमानतः ।

फट्काराश्चापि हुंकाराः करतालाः स्वराक्षराः ॥ वाचः क्रूराः छिन्धिभिन्धि खडित्येतादृशाः पराः । alysed स्वराभिन्नभाषास्तेषां भयप्रदाः ॥

रकाः ॥

एते उच्चाटनार्थाय कठोराः श्रोत्रयोः परम् । रक्षोन्ना एव सततं तेषाम अर्थवादादयोमन्त्राः तस्मात्ते श्राद्धकर्मसु । प्रवाच्या भुक्तिकालेषु तद्वाचमनमतीव वै ॥ सुखश्राव्यं भवत्येव तस्मात्ते तन्मुखात्परम् ।

आहूता आगमिष्यन्ति सह वा वाचनादितः ॥

राक्षसानां यत्र यत्र श्रूयते स पराजयः । तत्तादृक् वाक्यमात्रस्य श्रवणादेव तुन्दिलाः

तत्रान्ते द्वौ चौ परे ॥

याज्यानुवाक्ये भवतः सामिधेन्यः पराः स्मृताः ।

प्रभवन्त्येव नितरां कृणुष्वेत्यनुवाककः । रा

आदितः संख्यया (सर्वा ?) प्रोक्ताः पञ्चदशैव हि ॥

याज्यादिककल्पिता भू

त्र परमोत्तमा ।

अतो मिलित्वा तास्सर्वास्संख्यातोऽष्टादश स्मृताः ॥

एतच्छ्रवणमात्रेण श्राद्धमुक्तौ सुखेन ते । सर्वोपद्रवनिर्मुक्ताः स्वस्थास्सौ

प्रतम् ॥

प्राप्यैव परमां श्राद्धतृप्तिं चाप्यभ्यां गतिम्। तादृक् संख्यां युगशतं लभन्ते नात्र संशयः

श्राद्धप्रकरणवर्णनम

*ફ્

तस्माच्छ्राद्धषु सततं रक्षोघ्ना एक केवलम् । वक्तव्याः पितृसौख्या नवो वैष्णवस्तुते विष्णोर्नुवाकादयः श्रीकाः पवमानाश्च पावकाः । पूर्वसूतादयश्चापि प्रतद्विष्ण्वादयोऽपिते

महा फळा महामन्त्राः विष्णुमाहात्म्य वा …. 1

---

लेन तेषां शनकैः परमार्थप्रदायकाः ॥

रक्षोहणानुवाक्योऽपि न राक्षोघ्न इतीरितः । उक्तौ वैष्णव एवायं सद्यः श्रोत्रसुखो न तु एवं सोमाया त्वकं पितृमन्त्रकः । तत्क्रियाबोधकः सोऽयं वाच्योऽयं पैतृकेष्वति उशन्तस्त्वानुवाकस्तुनिखिलोऽयमृगात्मकः । पैतृकेष्टिविशेषेषु महायज्ञे च काश्चन ॥

स्य पितृम

"”

याज्यानुवाक राज तस्य च । अन्ते यमस्य कथिताः याज्याश्चापि पुरो चः पुरोऽनुवाकाश्च पुनः त एते निखिलाः पराः । पितृक्रिया न स

वाकेऽपि तथा मन्त्रास्तत्र सुपावनाः । पितॄणां वल्लभाः पुण्याः श्रुतिमात्रेण तृप्तिदाः तन्नमस्कारपरमाः दैव्यानामपि सन्ततम् ।

नामपि सर्वेषां

---

औमानामपि कृत्स्नानां तेषां बर्हिषदामपि ।

अग्निष्वात्तादिकानां च तत्रत्योऽयं महामनुः ॥

तृप्तिदः ॥

नमो व इत्ययं कृत्स्नः भूयासं चरमोऽखिलः । परमानन्दजनकः श सक्कदुश्वारणादेव तस्मात्तेन समो मनुः । सर्ववेदेषु नास्त्येव तेनायं पितृकारणात् ॥ भुक्तिकालेप्रबाच्यः स्यात्पितृकर्मसु सन्ततम् । भक्षानुवाको अग्नेत्यनुवाक इत्यपि ॥ शिरोवेत्यनुवाकश्च सावादित्य एव च । संततिश्चानुवाकश्च प्रवाच्याः स्युर्विशेषतः ॥ इन्द्रो वृत्तानुवाकध एकविंशादिक (?) परे । चस्तथैव सामानि पुनरन्यानि पण्डितः स्वाधीनवेदैस्तद्धर्मविशेषज्ञैर्महात्मभिः । संश्रावयेद्विशेषेण पितॄणामतिपाबनात् ॥

सोमोत्पत्ति चेतिहासं चरणव्यूहमेव च ।

तथा सत्यतपोवाक्यं श्रावयीते (यित्वै) व पैतृके ।

इतिहासो यजुर्वेदः ऋग्वेदः कथितः स हि । सोमोत्पत्याख्यकः प्रश्नः चरणव्यूह स ॥ सामवेदः प्रकथितः सोऽयमाथर्वणः स्मृतः । एवं सत्यतपोवाक्यं कथितं तेषु केवलम् ॥ यजुर्वेदस्य प्राधान्यमन्त्रसाम्नासुचामपि । आस्पदत्वेन सुतरामध्वर्य ख्यया

[[२६]]

….

[[४०२]]

लौगाक्षिस्मृतिः

ऋक्सामनी यजुः पक्षौ पक्षवद्यजुरुच्यते ।

ऋचः समानि सर्वाणि यजुर्भिः प्रेरितानि चेत् ॥

स्वकार्यकृतिदक्षाणि स्वातन्त्र्यान्नैव सर्वथा । रव तथा सर्वे सप्ताध्वर्युमुखैः परैः ॥ नियुक्ता एव तत्कार्यकरणे पेशलाः स्मृताः । पुनस्सामानि तत्काले तत्स्तोत्रे समुपस्थिते स्तुध्वमित्येव चोदिताः । भवेयुरेव स्वप्रोक्तौ पटूनि नितरां पुनः अनु हि यजेति च । संप्रेषणात्परं नार्ये हो यों हि वाक्यतः ॥

मैत्रावरुण ना संप्रेषयजने

परोनुवाक्या याज्याश्च निखिलास्ताः पुरो ऋचः ।

स्वतन्त्रा यत्र कुत्रापि सामिधेन्योऽपि वा तथा ॥

प्रयाजावनुयाजा वा पत्नीसंयाज … । विनाध्वर्युं वा ब्रह्माणं दृश्यन्ते नाध्वरेषु वै ॥ सर्वत्र सामान्येवं स्युः पुनस्तानि स्तुतौ तथा । तन्मैत्रावरुणेनापि स्तुध्वमित्येव मन्त्रतः चोदनायाः प्रवाच्यानीति साश्रुतिः ।

तस्मात्साम्नामृचां यागमात्रेऽध्वर्योः विनैव ताम् ॥ वाचं स्पन्दयितुं नित्यं शक्तिर्नास्तीति वैदिकी । मर्यादा विदितातीव तस्मात्तान्यपि

च ॥

अधीना यजुषस्तस्य यजुस्तादृग्भवेन्न तु । चो यजूंषि सामानि पृथक्त्वेन च संख्यया सहस्राणि द्वादश स्युः सर्वशाखास्थितान्यपि । मन्त्ररू " द्वद्भिः ज्ञेयान्येवं स्वभावतः ॥ एतेषामेव भूयश्च विधिब्राह्मणरूपतः । अर्थवादोपनिषदां रूपेण च विशेषतः ॥ गाथा कल्पादि रूपे (ण चे ) तिहासमुखेन वै । सुमहान्प्रन्थविस्तारः अनन्तोग्राह्य एव च बभूव किलभूयश्च ऋचः परिमिता ननु । तद्ब्राह्मणं परिमितं सामान्य

परिमितान्येव तान्येवं यजूंष्यपि तथा सताम् ।

अङ्गीकारश्रुतेर्वाक्यात् अथ ब्रह्म वदन्त्यतः ॥

सर्वाण्येतानि भूयश्च तत्तल्लक्षणयोगतः ।

तथा पुनः

नानधिकाख्येन लक्षणेन सुतान्यपि ॥

शिक्षादिभिश्च सप्तनव लक्षणादि युतान्यपि । अनन्तान्यपि भूयश्च प्रन्थसंख्या प्रमाणतः ॥

[[1]]

शूद्रस्य महादानकरणाद्विसाम्यत्ववर्णनम्

षड्विंशलक्षवर्णैकयुक्तास्ते निखिलाः ततः ।

नित्याध्ययनयोग्याश्च नाशक्याः स्युश्च केवलाः ॥

[[४०३]]

अतिप्रयाससाध्यत्वादनन्ता इत्युदीरिताः । यद्यध्ययनशक्ताश्वेदप्रमाणानि तानि वै ॥ भवेयुरेवं नितरां तस्मा दाः पुनश्च ते । समग्राध्ययनस्यापि शक्या एवेति वैदिकः ॥ सिद्धान्तः परमो ज्ञेयः परं त्वेतेति यत्नतः । अतिप्रयासबहुलसाध्यास्त्युस्तेन दुर्प्रहः भूयो भूयः समावर्त्याः यावत्प्राणेन तेन वै । स्वाधीना उरुकालेन भवेयुस्तत्परं तु ते ॥ । तमेनं तारयन्त्येव तस्माद्वेदा महात्मनाम् । धनमित्येव कथितं नान्यदेतत्समं धनम्

त्रयी धनस्य जगति विनाशो जायते परः । एतस्यतु व्ययेन्नि ( नि ?) त्यं अध्यापनमुखेन वा विनियोगादिना वापि वृद्धि रुत्तमा । वेदाक्षराणि यावन्ति पठितानि द्विजातिभिः

तावन्ति हरिनामानि कीर्तितानि न संशयः ।

अस्याः श्रुतेरभावः कथितो ब्रह्मवादिभिः ॥

(हरेर) नामानि यावन्ति प्रोक्तानि प्रन्थजालकैः । तावन्ति वेदाक्षराणि पृथक्त्वेन न संशयः तस्माद्वेदेकाक्षरेऽपि प्रोक्ते तु स्यादुद्विजन्मनाम् । अनेकग्रन्थकोद्य ुक्त

सिद्ध्यत्येवेति तत्त्वज्ञाः सुमहद्ब्रह्मवादिनाम् ।

सिद्धान्तः परमो ज्ञेयः दुर्ज्ञेयः प्राकृतैरयम् ॥

उच्चारणे तादृशस्य वेदवर्णस्य सन्ततम् । उप

….

रहुता ॥

कारः ब्राह्मणस्य महात्मनः ॥

स्नातस्य कृतकार्यस्य शुचेरेव विशेषतः । अध्यायदिवसेष्वेव गर्जनाद्यप्रदूषणे ॥ तदुक्तौ योग्यता ज्ञेया नान्यथा महत् । अत्युत्तमं वेदधनं न शूद्राणां तु तत्समम् ॥ धनमस्ति कदा लोके तत्तु तेषां द्विजन्मनाम् । तस्य श्रवणतो नूनं … शूद्रो (?) भाग्भवेत् ॥ पठनात्सद्य एवायं पतितो जायते वशात् । तत्क्षणादेव नितरां महादानैकमात्रतः ॥ श्रवणे वेदवर्णस्य योग्यो भवति नान्यथा । सर्वेषामपि दानानां तुलादीनां क्रमेण चेत् करणे पदवर्णस्य वेदमन्त्रक्रियामहे । अधिकारो स्तितेष्वेव दानेषु द्विजवाङ्मुखात् ॥ सर्वदानक्रियाणां वेत् त्रिवारं महतामपि । अनुष्ठानं शूद्रजातः विप्रतुल्य इति श्रुतिः ॥ ब्रह्माण्डकटाहाख्यस्य महादानस्य कर्मणः । करणात्सप्तवारस्य शूद्रोऽशूद्रो भविष्यति ॥४o४

लौमाहितः

धरादानत्रयेणाsत्र वृफ्लो जगतीतले ।

त्रिवारं गोसहस्रस्य करणेच जघन्यजः । च्युतः खजातितो नूनं कैप्रं साम्यं प्रपद्यते ॥ इत्युक्तो जनैर्ब्राह्मणवद्भवेत् ॥ वेदाध्ययनतः पचादीते क्रममास्तितः । प्रज्ञातवर्त्मना श्रीमान्यस्सोऽयं ब्राह्मणोत्तमः तत्फलं नूनं प्राप्नोत्येवा वच्मि वः । वेदप्रवचने नित्यं जागरूकोऽनिशं भवेत् ॥ विस्मृति यस्तत्व मच्छेत्तयानर्थो महान्भवेत् । वेदप्रवचनेनित्यमृतं सत्यं तपो दमः ॥

रामोऽग्नयोऽग्नि

✔

तिथयश्च प्रजादिकाः ।

सर्वार्थः पुनरन्येऽपि सिद्ध्यन्त्येवेति वेदिनः ॥

श्रयः स्यु रधिकाः पुनः

प्रथमोपस्कृतेः पश्चादवेदारम्बः श्रुतीरितः । प्रकर्तव्यो वैदिकेन जामितां तत्र (दो)त्सृजेत् जाजालमराणां वै वर्णानां ग्रहणात् परम् । वर्णिनः कथितो विवान्तरस्यापक्रमः कदा यदिपारायणप्रन्थाध्ययनात्पूर्वमेव वै । शा प्रकुरुते कालज्ञानी भवेन्नरः ॥ पदक्रमाध्ययनतः पूर्वं पारायणस्य वै । परं शास्त्रत्व कालस्यान्न तत्पूर्वं तदाचरेत् ॥ वेश्मुत्सृज्य योकणों (अन्यत्र कु)स्ते मतिम् । वेदप्रतारकः सोऽयं वेदद्रोहीति फण्यते ॥ देवस्य शास्त्रेषु ब्रह्मद्रोहस्य निष्कृतिः । गुरुद्रोहा प्रसिद्धा वर्तते पुरा । वेदद्रोहस्य तस्याग समस्यैव द्विजन्मनः । प्रायश्चित्तं नैव दृष्टं वेदत्याग्यचिरेण वै ॥ अवकीर्णत्वमाप्नोति पदतश्च्यवते स्वकात् । ऋक्संहिताय ऋचा दशसहस्राणि त्वां पञ्चशतानि च । चामशीति पादश्च पारायणविधौ तु पूर्वोकसंख्यायाश्वेत्तु सर्वशाखोकसू " । वाश्वापि मिलित्वैव कथनं वेतितत्पुनः अत्यन्तगोपनं प्रोक्तं तात स्वधैर्महात्मभिः । वेहत्यागेकबुध्वा यो ब्रह्मचारी महाजडः ॥ । शाखाभ्यासं …. ते सोऽयं मानुषार्दमः । विविकमोलानत्सवेदनो नटो म परस्वाक्यनाभावे वेदानं तं यथार्थतः । ज्ञातुं न शक्यतेऽतीव पदाध्ययनमप्यति ॥ कर्तव्यमेव तस्मात्तु पदाध्यवत्तः परम् । क्रमस्वाध्ययनाभावे संहिताचा वर्त्मना मन्त्रस्यसिद्धिन्त्रण न भवेदेव सर्वथा । प्रकृतिस्वादों वेदमात्रस्य कीर्तिता ॥

स्क्रिमेण च पदेन च । मन्त्रत्वादिकसिद्धिस जायते नतु

।

।

।

तीच च (?) स्तरसम्ब

वैदिकप्रकरणम

अर्थवादादिनाकल्प विनियोगादिवमिः ।

वेदार्थनिर्णयो शेयः न तूष्णीकं छलात्परात् ॥

[[४०५]]

माथा तस्मात् च् तेर्महान् । भावो न जायतेज्ञातुं संहितावाक्यमात्रतः पदाच्ययनराहित्यं क्रमाध्ययनशून्यता । दृश्यते यत्र वेदेऽस्मिन् अर्थमादादिर्स(यः) ॥ तत्रार्थवर्णने ज्ञेयः उपायोज्यं विचक्षणैः । ब्राह्मणं त्वर्थवादव व ग्राह्मणमेव च ॥

कल्पाः सूत्राणि भूयश्च लक्षणानि महान्त्य

वेदार्थवर्णने प्रोक्ता हेतवो ब्रह्मवादिभिः ॥

कर्मा त्वेकवेदे प्रोक्तं भवति केवलम् । नैव किंतु यजुर्वेदे विहितस्य तु कर्मणः ॥ ज्ञानं ऋग्वेदानामपि सुस्फुटम् । प्रभवेदेव पश्वात्तु साम्नाप्येवं भवेत्किल

[[11]]

पौत्र विहितस्य क्रियामात्रविशेषस्य तु सर्वतः । तदङ्गानां ब्राह्मणं तदर्थवादो अनु ब्राह्मणकल्पौ च प्रतिष्ठित्यैव सर्वतः । वेदेन विहितस्यास्य कर्ममात्रस्य गुह्यतः ॥ प्रवर्तनं न घटते किंतु सर्वत्र वमि वः । इत्थं भावविधानर्थ

तान्हो ॥ ‘गाथाः कल्पा ब्राह्मणानि चानुब्राह्मणयोगतः । वेदत्रयेऽपि संकीर्णाः तत्तद्वाक्योपसंचयाः सुश्रुता एक सुस्पष्टा विज्ञाताः स्युर्हि तद्विदाम् । य

। afaहितं क्रियामात्रं हि तिष्ठति तस्करके भूरि विशद संप्रकारं निरूपितम् । प्रभवेदेव भूयश्च तत्पुनर्भाह्मणत्रये ॥ वनातिविस्तारासुरमपि फम्यते । योऽप्येककण्यानुक्तस्य स्मार्तकर्मणः ॥ सूत्रकारैस्तस्य व प्रोक्ति महर्षयः । निर्विवादेन सर्वत्र प्राकुवंस्ता क्रियां पराम् पुनर्वेदोक्ति सु(सूक्तन) कर्म मात्रस्य कुत्रचित् । मन्त्रलिङ्गादिमात्रेण निश्चयं नेति कर्म तत् विध्यर्थवादमन्त्रेति कर्तव्यं ब्राह्मणादिभिः । कल्पसूौकपठितं कर्म प्रा ( माण्य ?) मृच्छति वेदवाक्यार्थ निष्कर्षः काण्डोक्तकरणादिभिः । समाख्यानप्रकरणविना योगनिरूपकैः निर्भुजक्रम समित्य ब्राह्मणार्थपरैस्तथा । अर्थका कल्पेश्वानु ब्राह्मणमहोत्तिकैः ।

---

forest नान्यथास्याच्छ्र तिः केवलवादिनम् ।

दृष्ट्वाभिया सद्य एक तं त्यक्वा दूरगा भवेत् ॥

विनियोग … कल्पनादिनादितः । भवितव्यं प्रथमतः नियुक्तानां ततः परम् ॥

[[४०६]]

लौगाक्षिस्मृतिः

अर्थवाद ब्राह्मणादि जालवाक्यैककण्ठ्यतः । समीक्षणमुखेनैव वेदान्तर सम

॥

भवेदेवेति शास्त्रहृत् । यत्रकुत्रस्थितं वेदवाक्यं संगृह्य केवलम् ॥ अस्य वाक्यस्यायमर्थः इति वक्ता ज्ञ उच्यते । अनधीत्यैव तूष्णीकं वेदान्तं वेदवाक्यकृत् भविष्यत्येवमर्थो हि पौर्यापर्यानिरीक्षणात् । अज्ञातार्थमिमं ब्रूमः केवलं लौकिकास्तुये प्रतिभासितमात्रेण प्रस्तरो प्राववाचकः । ( ख )खरो गार्दभ एवस्यादुप

….

ग्रहाभवनधीर्यायाः खरवस्वरवाचकः । भूयोऽयमेकवचनः पूतभृहर्भहस्तकः ॥

प्रजापतेर्हदयं ब्रह्मभावमितिस्म वै ।

यं तत्तूष्णीमपशब्दं तथा पुनः ॥

या ॥

दर्भग्रन्थि पवित्रं च चरणं पादमित्यपि । केवला वैदिकमहाजडानां निष्क्रियावचः ॥

न स्वीकार्याश्च न श्राव्या त्युत्तराक्षमाः । छन्दोबद्धाः सर्ववेदाः तानि छन्दांसि वैदिके ॥ द्वात्रिंशत्कथितान्येव लौकिकानि तु केवलम् ।

षड्विंशस्संख्यया तानि प्रोक्तानि ब्रह्मवादिभिः ॥

नि च सर्वाणि प्रस्तारेण विसेषततः । ज्ञात्वागति ततो मिध्यासत्ये स्पष्टेशन वै भवेतामेव तद्ज्ञानात्ततस्तज्ज्ञानमुत्तमम् । लौकिकं छन्दसां वापि वैदिकंछन्दसां तु वा नाज्ञाते सत्यानृते ध्रुवम् । भवेतामेव वाक्यानां तदीयानां न चेन्न तु ॥ प्रस्तारो नष्टमुद्दिष्टं एकदूव्यादलगक्रिया । संख्या तदध्वयोगश्च पडिमे प्रत्ययाः (स्मृताः ?)

दासितानि ज्ञेयानि चोक्तादीन्येव सन्ततम् । फट्छत्कारादिकामन्त्राः उक्ता छन्दस्समुद्भवाः ॥ स्वाहा स्वधा वषट्कारा अनुक्तासंभवाः स्मृताः ।

दयो मन्त्राः मध्या छन्दस्समुद्भवाः ॥

हयवस्यादयश्चापि प्रतिष्ठायां समुद्भवाः । एकस्मै स्वाहेति तथा चतुर्भ्य इति म … ॥ तास्सु प्रतिष्ठायां तथा पश्चात्प्रवच्म्यति । पश्वाशते स्वाहेति मनवोन्ये श्रुतिस्थिताः

गायत्रीछन्दसिभवाः तथान्ये मनवः शिवाः ।

---

त्रिभ्यः शतेभ्यः स्वाहेति प्र चोदिताः ॥

वैदिकप्रकरणवर्णनम्

उष्णिक छन्दसि संभूताः विज्ञेया वैदिकोत्तमैः । अनुष्टुप्छन्दसिभवाः मात्रास्ते श्रुतिशीर्षगाः ॥

समभ्यः शतेभ्य स्वाहेत्यादिकास्ते प्रचोदिताः । स्वाहा मा

बृहतीछन्दसि भवाः विज्ञेयास्तदनन्तरम् ।

[[४०७]]

खा मन्त्राः परे च ये

पङ्क्ती (क्ति) च्छन्दसि संभूताः मनवोऽन्ये श्रुतिस्थिता ॥

अदित्यै सुमृडीकायै स्वहेति प्रमुखाः स्मृताः । तदा

---

न्ये महत्तराः ॥

अग्नये बृहते नाकाय स्वाहेत्यादिकाः स्मृताः । जगत्याख्ये छन्दसि तु मनवोऽन्ये तथोदिताः ॥

समिदसि समीधिपिमहि स्वहेति

।

R

भवा मन्त्राच केचन ॥

सहस्रधार हुतस्तोको हुतोद्रप्सादिरूपकाः । शक्कर्यादिषु सर्वत्र मन्त्रा वेदैकसंस्थिताः वर्णकैः । एकाक्षरं समारभ्य एकैकाक्षरवर्धितैः ॥

…

ऋग्यजुः सामरूपा पृथक् छन्दोभवेत्पादैः यावद्द्द्वात्रिशतं गतैः । ऋचां तु पादतस्तत्त्वं यजुषा

[[11]]

यजुष्ट्वं कथितं सद्भिः क्वचिद्यजुषि केवलम् । अनेकवर्णसंयुक्तं वाक्यानेकसमन्वितम् एकमेव यजुः स्यात्तु स्वातन्त्र्यात्तत्तथा भवेत् । ऋग्लक्षण

क्षमा च तस्य वै

भवेदेव विशेषेण यजुष्ट्वं तादृशं महत् । रिच्यध्यूढत्वमेव स्यात् सामलक्ष्मेति वैदिकाः ऋग्विकाराणि नामानि विज्ञेयानि मनीषिभिः । स्तो

पराण्येवेति तद्विदः यजुः सर्वस्वतन्त्रत्वात्सर्वानुग्राहकं परम् । सर्वनिग्रहकृद्भूयः सर्वरूपधरं पुनः ॥

…

सामत्वेन च क्त्वेन विद्यमानं स्वय 1 कारनरं सम्यग्विभात्येव सदास्ततः

अनआयाहीति यजुः ऋत्वेनैव स्थितं पुनः । रथन्तरस्वरूपं च बिभर्ति किल केवलम् ॥ तं त्वा समिद्भिरित्याख्य

ति । भ्राजते श्रुतिवृन्देषु यजुरेव स्वयं पुनः ॥

बृहदग्नेति तद्भूयः बृहत्सामस्वरूपवत् । तत्कार्यं साधयत्येव तस्मादेत

[[11]]

एतत्तु बार्हतं (शा) शस्त्रं शस्त्राणामुत्तमोत्तमम् । तत्समं शस्त्रमन्यद्व नैवेति श्रुतिराह हि

यस्तुलोके महच्छत्रं बृहत्याख्यं विचक्षणः ।

…

ण सोऽयं विद्वान्महोत्तमः ॥ कृतकृत्यः प्रभवति वेदोक्ताखिलकर्मकृत् । यावदायुः प्रभवति ब्रह्मज्ञानं च विन्दति ॥

[[४०८]]

तत्कथंचेति पृष्टे तु प्रवदाम्य

तावन्ति पूषा

लौगाक्षस्मृतिः

[[1]]

विशयघ्नं वै सर्ववैदिकसंमतम् ॥

बृहत्याख्यसहस्रस्य ह्य च तासां समष्टितः ।

षडविंशतं चाक्षराणां सहस्राणि भवन्ति हि ॥

वसंख्यया । तावन्त्येव हि कर्माणि सर्वश्रुत्युवि (दि) तान्यपि

सतां सन्ति मिलित्वात्र तद्ज्ञाता तेन पण्डितः ।

स्वपूर्णायुष्यनिखिलः वसे

श्रुतीरितम् ॥

देववच्मिवः । तादृक्सर्वक्रियामूलं बृहदग्नेति तद्यजुः ॥

पमेकमेव स्यादेवं सर्वत्र हा पुनः । मनवो निखिलाज्ञेयाः बेदमध्यगता 11

…

पंत होदरूपो जगन्मयः । वेत्तीशः परमात्मैकः साक्षान्नारायणो विभुः ॥

कथमन्ये विजानीयुः ब्रह्माद्या अल्पबुद्धयः । वेदप्रता

….

शश्च कर्हिचित् ॥ कैलिडेच महामूढैः त्यज्यते वैदिकाख्यकैः । वेदक्रियामुखेनैव चित्तशुद्धिः प्रजायते ॥ नैर्मल्यं चेतसो

। वेदोक्तमार्गः परमः कैवल्यास्यातिसुन्दरः ॥ अत्यन्तसुलभः श्रीकः सुमहानेक एवसः । कलौ तु ब्राह्मणो नित्यं सन्ध्यामात्रेण पैतृकम् तेन तत्परमो भवेत् । यदि च्युतः स्याद्ब्राह्मण्यान्न पुनस्तस्य भूतले ॥

उद्धितिय दृष्टैव कल्पकोटि शतैरपि ।

---

नाशौचकाले सन्ध्यायाः उ तिः किंतु पाथ . ॥

तन्मन्त्रान्मनसोश्चरन् । श्राद्धं तदन्ते कुर्याच नतस्मिन्वै कथंचन ।

अशुचिः समपि पुनः मृतयोः कर्मतत्तदा । पित्रोर्यथावदन्येषां वाऽपि कुर्यान्न संत्यजेत

मह

[[१०००]]

---

तस्नामात्तत्र केवलम् । तत्क्रियामात्र कर्तास्यात्तत्कालः तादृशः परः

अशुचिः सम्यतेः पुत्रः न कुर्यात्कर्म पावकम् ।

तद्धि सस्मात्परित्याज्यं पुत्रेणापि यतेस्तु तत् ॥

बेदीं यथावत्पूजयेदपि । निवेदयेत्पायसान्नं कुर्याच क्षीरतर्पणम् ॥

कर्ममात्रं तेर्येन केनापि किल शस्यते । अतस्त

….

बां यतेः ॥

1. अम्बेनापिते तस्मिन्यतिकर्मणि तादृशे । तत्पान्नस्य

[[11]]

पितृश्राद्धादिषु ज्येष्ठपुत्रस्यैवाधिकारिता

रुद्रा पार्वणश्राद्धमीशेऽह्नि तथा पुनः । नारायण बलिश्चापि परमाराधनं

…

[[४०६]]

दिने कार्यः इत्येवं तत्क्रमं विदुः । प्रायश्चित्तं च संन्यासः सूतकेन विधीयते ॥ संन्यासिनः कर्ममध्ये तत्कर्तुनैव सूतकम् । स्वाध्यायो ब्रह्मयज्ञश्च नित्य सर्वश्राद्धक्रियाश्वापि तस्य स्यु रितिवेदिनः । तन्मध्ये तस्य कथितं ब्रह्मचर्यमचञ्चलम् ॥ एकमुक्ति विशेषेण परान्न परिवर्जनम । दीक्षाकर

[[11]]

[[11]]

वता ॥

सम्यगाश्रयणीयाः स्युस्तत्रैकमपि न त्यजेत् । ज्येष्ठेन विकटम्थेन पितृकृत्येऽखिले कृते दूरदेशागतो हवः श्रुत्वा पितृविपर्ययम् । सयः स्ना

जलाञ्जलीन्दत्वा मयस्तद्गोत्रनामभिः ।

तदुद्द शेन शक्तयाऽत्र दत्वा वसु च तत्परम् ॥

एकोत्तरश्राद्धमात्रं कुर्यादेवान्वहं ततः । मपिण्डीकरणं

तत्काल

वसुद्रादिमहितं पार्वणं यत प्रदृश्यते । अतिप्रसिद्ध सर्वत्र तद्विधानेन केवलम ॥ पित्रादींस्त्रीन्समुद्दिश्य कुर्यादिति यमोऽनीन ।

तच्चगन्तुं मरुत्स्थलम् ॥ असमर्थस्य सुतरां तन्मध्ये दशरात्रके । अग्निदस्य तु तत्सर्वं नमश्राद्धादिकं तथा ॥ नवश्राद्धादि सर्वाणि

1 कय यं सुमुखं सर्व तस्यैव केवलम् ॥ भवेदित्येव शास्त्राणां पद्धतिर्महती स्मृता । प्रतिपुत्रं न भवति सैंपा ह्य् कन केवला ॥ तत्रैवेति विवादेन प्रति

कान्यपि सर्वाणि ज्येष्ठेनैव कृतानि चेत् ॥ अलमित्यत्र केचित्तु कुर्युः सर्वेऽपि दूरगाः । एतत्र वन्महात्मानं तथा मास्त्विति केचन अतस्तत्कर्म

। परदेशगतो बाल्ये पित्रोः श्राद्धादिकं परम् ॥ “अजानन्केवलं तस्मिन्दिवसे चेद्विवाहतः । उपनीतोऽपिवा पश्चात्तज्ज्ञात्वा तत्परं सतः

व्यूहfear प्रणम्यैना

1 तिरस्वकृत्यं तन्मोहप्राप्तं निवेदयेत् ॥

५..

निवेद्य दक्षिणां भक्त्या शक्त्या लोभविवर्जितः ।

ततस्तेषां प्रसादेन चापाम सतमज्जनात् ॥

गोदान दशकाचापि पट

स्कारतः पश्चाद्यावकाहार मासतः ॥

दश साहस्रगायत्री जपतः शुचितामियात् । एतदत्यन्ताज्ञानैक संप्राप्तस्येति चोचिरे ॥

[[४१०]]

लौगाक्षिस्मृतिः

राक्षोभादिना तदा । अत्यन्तवैपरीत्येन सदि संभावना भवेत् ॥

पिवा ॥

पितृ तत्र चौलोपनयनविवाहादीन्परित्यजेत् । अत्यज्ञानादतिशोभा विवाहे दर्शविषुवायन युग्मे गृहेऽपि वा । सद्यश्चण्डलतां याति पितृघ्नो ब्रह्माप्ययम् भ्रूणघ्नोऽपि च स्ते । तत्संयोग्यपि भूयश्च तादृशस्यास्य पापिनः ॥ तदोष परिहाराय पुरोक्ता याहि निष्कृतिः । सैवकार्यो पुनर्नान्या चण्डा

॥

[[11]]

ज्येष्ठं पितृत्र्यं वापि ताम .. म् । मृतं सद्यो न संस्कुर्यात्किंतु तूष्णीममन्त्रकम दुग्ध्वा श्मशान चाण्डाले द्वादशाब्दात्परं पुनः । चाचाग्रस्नान सा गोसहस्रप्रदानैश्च परिषत्पूर्वकेण वै । तूष्णीं त्रिवारं दग्ध्वा तमस्थ्यलाभेऽपि दर्भतः ॥ तत्परं गाङ्गसलिलादभिषिच्यैव तं पुनः । मन्त्राग्निना लौकिकेन यथाविधि ॥ त्रिभिरेव दिनैः पश्चात्संस्कुर्याद्दशभिर्दिनैः । सूतक प्रग्रहं कुर्यालौकिकानौ सपिण्डनम् ॥ तस्य कुर्यात्ततः श्राद्धं मातुलप्येव / चाण्डालस्वं प्राप्ताया दुर्धियः परम एतेन सर्वचित्तानि यत्रकुत्राश्रुतान्यति । चोदितानि हि तेनातः सुलभानां तु चोदनात्

वसमालाच्योपरम्यते । प्रायश्चित्तान्यशेषाणि तपः कर्मात्मकानि वै ॥

….

….

यानि तेषामशेषाणां कृष्णानुस्मरणं परम् । कलौ पापकबहुले धर्मानुष्ठान

नं मुक्तत्वा नृणां नान्यत्परायणम् ।

मद्यं पीत्वागुरुदारांश्च गत्वा स्तेयं कृत्वा ब्रह्महत्यां च कृत्वा ॥ भस्मच्छन्नो भस्मशय्याशयान

सर्वपापैः ।

ब्राह्मणो ब्रह्मनिष्ठः स्याद्ब्राह्मणस्सन्वृथा स्वयम् ॥

न म्रियेतैव वृषवत्कितुसन्त्राग्निसंस्कृतम् । यथा वा प्रभवेत्सोऽयं तथा ब्रह्मर्मधारय विधिना संस्कृत ब्राह्मणोत्तमः । ब्रह्मव प्रभवेन्नूनं यथा संन्यास कर्मणा ॥

यदि पुत्रस्समर्थश्चेद्ब्रह्ममेघस्स सिद्धयति ।

….

[[11]]

जन्मनोऽन्ते कृतीभवेत् ॥

भ्रातॄणां चेतसाचित्त समाधानं यदा भवेत् ।

तदा विभाग विज्ञेयः पृथक्पाणि यदा तदा ॥

पृथग्रामनिवासतः । पृथक्प्राद्धादिकरणात्किपुनस्स इतिस्मृतः ॥

सर्वकृत्यानामिश्वरायण बुद्ध वफलदायकत्वम्

[[४११]]

सकशी निपतति सकृत्कन्या प्रदीयते । क्रयश्च सकृदे (वेति) (त्रिण्येतानि) तु सकृत्सकृत्

भागिनेयो जडो (मोहा) को भ्रातृद्रव्यं हरति मोहतः ।

पुत्रः पोजने

दुर्वाक्यैर्बलतः पापीकालेनैहाल्पतः परम् ॥

सहत्तराम् । असुभूय स्वयं पश्चात्कुलनाशमवाऽऽप्नुयात् ॥

तस्मात्तु लागिनं भागान् व्यावयीत न सर्वथा । परक्रयाप

॥”

प्रभवेन्न भास्ताः प्रवेशयेत् । प्रविश्य नानृतं भूयात्सर्वदा सत्यमेत्र तत् ॥ ब्रूयात्सत्यं बहुजनद्रोहरू

। कृतं बाधकाभावे हिनं लोकस्य नोचरेत् ॥ ब्राह्मणार्थे गवार्थे वा सम्यक प्राणान्परित्यजेत् । शान्तचित्तः शुद्धमनाः सुमुखः ॥ प्रियंवदो जनहितः अभिनन्योऽखिलैरपि । प्रभवेदेव सत्तद्यत्कर्मकुर्यात्पुनश्च तत् ॥ ईशार्पणधिया कुर्यादेवं कुर्वस्तरत्यघम् । लौगाक्षि मुनिनाप्रोक्त माख्यानं धर्म्यनामकम् शृण्वतां पठतां चापि चिन्तितार्थप्रदायकम् । अज्ञानपापशमनमायुष्यारोग्यवर्धनम् चित्त संशयवारहम् । लौगाक्षिणैव तद्व्याख्यातं धर्मशास्त्रं सुपावनम् ॥

चतुर्वर्गप्रदं नृणामित्येवेति सुनिश्चितम् ॥

[[1]]

इति लौगाक्षधर्मशास्त्रं

॥ समाप्तम् ॥

शमस्तु

लाल बहादुर शास्त्री राष्ट्रीय प्रशासन अकादमी, पुस्तकालय L.B.S. National Academy of Administration, Library

मसूरी

MUSSOORIE

यह पुस्तक निम्नांकित तारीख तक वापिस करनी है ।

This book is to be returned on the date last stamped

दिनांक

उधारकर्त्ता की संख्या

दिनांक

Date

Borrower’s

Date

No.

उधारकर्त्ता की संख्या Borrower’s

No.

PIMMT

GL SANS 294.5926 MAR

[[125399]]

Sans

Sams

294 5926 मार्कण्ड

वर्ग सं.

Class No……

starfe #1276

ACC. No……..

पुस्तक सं. Book No…….

लेखक मार्कण्डेय एंव

rdusu da aturfa

Author….

294.5926 मार्कण्डे

LIBRARY

[[13276]]

LAL BAHADUR SHASTRI

National Academy of Administration

MUSSOORIE

Accession No.

[[125399]]

1. Books are issued for 15 days only but may have to be recalled earlier if urgently required.

2. An over-due charge of 25 Paise per day per

volume will be charged.

3. Books may be renewed on request, at the

discretion of the Librarian.

4. Periodicals, Rare and Reference books may not be issued and may be consulted only In the Library.

Books lost, defaced or injured in any way shall have to be replaced or its double price shall be paid by the borrower.

Help to keep this book fresh, clean & moving