कल्पान्तरे विश्वासटिप्पन्यः

कपिल-शौनक-संवादवर्णनम्

वेदनिन्दकानां दूषणम् :-

पुरा तु शौनकः श्रीमान्भाविनं पतिमीक्ष्य वै । मीनोत्यंतं कलौ भूम्यां तिष्ठेद्विप्रत्वमित्यसौ ॥ १ ॥ अत्यन्तं चिन्तयाविष्टः कपिलं विष्णुरूपिणम् । अवशादागतं वीक्ष्य प्रहृष्टः सत्वरं तदा ॥ २ ॥ समुत्थायाभिवाद्यनं गामर्घ्यमुदकं शिवम् । कल्पयित्वा नष्टश्रमं पश्चात्प्राञ्जलिरब्रवीत् ॥ ३ ॥ कलौ पापैकबहुले धर्मानुष्ठानवर्जिते ।

कथं तिष्ठति विप्रत्वं भूतले वद मे महन् ॥ ४॥ संशयोऽतीव सुमहान् वर्त्तते छिन्धि नु (मे) विभो । नितेन (शौनकेन)हन(कृतः ) प्रश्नः कपिलः स सनातनः ॥५॥ स्मयं कृत्वा जगद्भर्त्ता सस्मितं वाक्यमत्रवीत् । त्वं महानसि सर्वज्ञः सर्ववेदविदाम्बरः ॥ ६॥ अग्रगण्यश्च भक्तानां वरिष्ठो ब्रह्मवादिनाम् । अष्टादशानां विद्यानां कोशभूतो महाद्युतिः ॥ ७ ॥ ऐकायोगत्व (?) नानात्वं समवायविशारदः ।

क्रियाकल्पविशेषज्ञः

[[१५६]]

सर्वशास्त्रार्थतत्त्ववित् ॥ ८ ॥

[[२५३०]]

कपिलस्मृतिः

अथापि मुख्यसार्थ (ज्ञ)निश्चयैः श्रुतिसिद्धगैः । ब्राह्मण्यसाधकैः कर्मविशेषैरेव तत्परम् ॥ ६॥ ब्राह्मण्यं तत्समीचीनमतितीक्ष्णतरं शिवम् । सुस्थितं प्रभवो नो चेन्न तिष्ठति रे(?) थितेति ॥ १० ॥ निष्कर्षस्सुमुखोऽयं (च) तस्मिन्नर्थे न संशयः । अथापि सूक्ष्मं वक्ष्यामि तन्ममैकमनाः श्रृणु ॥ ११ ॥ अब्राह्मणेषु सर्वेषु सर्वस्मिन् ब्राह्मणनवे ( वे) । नामधारकमात्रेषु श्रोत्रियेषु महत्स्वपि ॥ १२ ॥ सर्वेष्वपि च वेदैकपारगेषु महात्मसु ।

ब्रह्मत्वमेकसामान्यात्तिष्ठत्येव

ह्यनश्वरम् ॥ १३ ॥

तन्महत्तारतम्येन

न्यूनं

चाधिकमेव च ।

महच्च सुव (म) हच्चापि दोषयुक्त’ गुणोत्तरम् ॥ १४ ॥ निर्दोषम (मि)ति भेदेन बहुधाभि (हि) मृते हि (स्मृतं) तत् । सर्वकर्मकशून्येऽस्मिन्कलौ पापैकसले ॥ १५ ॥ कर्मानुरूपं ब्रह्मत्वं प्रतिष्ठति हि भूतले । तन्न दूष्यं दुराधर्षं युगधर्मानुरूपकम् ॥ १६ ॥ परान्नेन मुखं दग्धं हस्तौ दग्धौ प्रतिग्रहात् । परस्त्रीचिन्तया चित्तं कुतः (त्र) शापः कलौ युगे ॥१७॥ तिरी (रो) हितस्तत्र वेदः स्वभावात्पुनरि (रे) ष्यति । कुतर्कैर्बाधितोऽत्यन्तभाषाग्रद्ध (न्थै)र्न राजते ॥ १८ ॥ भाषाग्रध (न्थ) कुतर्काणामागमानां प्रचारणात् । वैष्णवानांशोभ(ना)नां पुरान्नेवानां (पुरुषाणां) दुरात्मभिः ।

वैदिककर्मणामभावकथनम्

[[२५३१]]

प्रकल्पितानां शास्त्राणामसतां सद्विरोधिनाम् प्रवाहुल्याद्धर्ममूलं वेदः शाक्ततरं भवेत् ॥ २० ॥ एवं वेदे धर्ममूले परं शांतमवस्थिते । तथागतमतं केचिदनुसृत्य ततस्ततः ॥ २१ ॥ कर्मोपयुक्तमात्रैकपुत्राध्ययनमात्रतः ।

सम्पूर्ण तच्च विप्रत्वं प्राप्तमेवेति वादिनः ॥ २२ । देवो ध्येतव्यइत्युक्त तदुपर्यपि युक्तिभिः । यत्किञ्चित्स तु यावद्वा यत्किञ्चिच्चेत्तदा किल ॥२२ ॥ या (?) त्रीमात्रतःस्याद्धि यावच्चेद् ब्रह्मणे नमः । सततं प्रलगा (?) सैवं पुनस्तेषां दुरात्मनाम् ॥ २४ ॥ अदिव्यत्यत्तत्तद्वाक्योच्चारणेहिभयं च न (?)। वैदिकान्यपि कर्माणि दूषयन्ति समासु च ॥ २५ ॥ तद्वाक्यतः पुनर्लोकेऽप्यल्पज्ञानां हि निश्चयः । बहुज्ञानां संशयोऽपि कदाचिज्जायते किल ॥ २६ ॥ तद्वै दिकेषु शास्त्रेषु सदकर्मसु (सत्कर्मनिरतेष्वपि )। विश्वासस्तादृशानां च जायतेऽपि च कुत्रचित् ॥२७॥ ब्रह्मयोनिषु जातानामपि केषां दुरात्मनाम् । तानि प्रयुतकर्माणि दूषयन्त्यपि सन्ति च ॥ २८ ॥ श्रुतिप्रोक्तानि दिव्यानि मूढाः पण्डितमानिनः । मूढ़ानां तादृशानान्ते (श्च) गुरुत्वं समुपाश्रिताः ॥२६॥ स्वयं च वैदिकाश्चेति वदन्तः पुनरप्यति । कुबुद्धि र्बोधयन्तश्च तादृशाः दुष्टचेतनः (नाः) ॥ ३० ॥

[[२५३२]]

कपिलस्मृतिः

वर्द्धते भूतलेऽतीव कलिधर्मस्तु तादृशः । अथापि भूतले भूयस्तत्र तत्र क्वचित्कचित् । ३१ । वैदिकान्यपि कर्माणि वैदिकाश्शतशोॠचः । सामानि च यजूंष्येवं सम्यग्वासं (?) भासपि ॥ ३२ ॥ शाखामात्राक्षरावाप्ति मात्रेण (१) महाद्धितत् । श्रोत्रियत्वं (च) प्रथितं दुर्लभं सर्वदेहिनाम् ॥ ३३ ॥ शतजन्मसु विप्रत्वं प्राप्तस्य कृतिनस्ततः । श्रोत्रियत्वं सिध्यति हि ना रुद्रः (?) क्रम पाठकः ॥ ३४ ॥ वर्णक्रमविभागज्ञः स्वरमात्रादिलक्षणैः ।

सदाचार (रा) वरो धीरो ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥३५॥ तन्मन्त्रविनियोगज्ञः तत्क्रियाकरणक्षमः । चतुर्मुखस्सुभूतो ( समुद्भूतो) लोकेऽर्थज्ञो जगद्गुरुः ॥३ साक्षान्नारायणः सोऽयं भेदक (ह) (?) ह्रायमाभवेत् । वेदो नारायणः साक्षात्तदर्थज्ञः स एव हि ॥ ३७ ॥ सोऽयमर्थः कल्पसूत्रैः ब्राह्मणेन चतुद्दश । वर्णान्यप्योजसाल्पेन तद्वर्ण (१) वासिपूर्वकम् ॥३८॥ विणान् (?) वा निंद्य नाशार वामा त्रस्यात्र जडासकः । व्यत्यस्त मुच्चरन्व्याक्र (?) तदर्ध (र्द) वर्त्ति केवलम् ॥३६॥ शतजन्मसु तं विद्यात्साक्षाद्दैवतमागतम् । वेदनारायणद्रोही निर्भयेन श्रुतिं सताम् (१) ॥ ४० ॥ वाचा संस्कृतया वर्त्ति(क्ति) द्वाससां(१)सुरतस्सतु । वर्णव्यत्यासतः प्रोक्त्या वेदेऽस्मिन्नह्महा भवेत् ॥४०॥

॥

[[२५३३]]

वेदमन्त्राणांव्यत्यासेनोच्चारणेदोपकथनम् विसर्गविन्दुदीर्घाणां व्यत्यासोक्त्यावशादपि । भ्रूणहत्यामवाप्नोति स्वरादीनां तु केवलम् ॥४१॥ वीरहत्यां दुर्निवार्यामुच्चरन्तं तु तादृशाम् । अनधीत्यैव तूष्णीकं वेदवाक्यं शिवात्मकम् ॥ ४२ ॥ दुर्वाधीनं कारपाठं अपि तूष्णीकपाठकम् । सद्यो वै धार्मिको राजा स्वस्माद्राष्ट्रात्प्रवासयेत् ॥४३॥ वेदं समुच्चरन्तं तच्छद्र तत्क्षण एव । जिह्वाच्छेदं तस्य कुर्यात् ( धार्मिको नृपसत्तमः) । अनधीत्य पुरा वेदं या वा (अन्य ) शास्त्रं श्रमं (मो) वृथा ॥४४ ॥ करोति ब्राह्मणो मूढोनरो गर्दभ उच्यते । नरगार्दभसंसगं स्नानं पञ्चाङ्ग (सं) युतम् ॥ ४५ ॥

कृत्वा सङ्कल्प्य तत्पश्चात्प्राणायामशतं चरेत् । पूर्वस्मिन्जन्मनि स तु नरगार्दभसब्ज्ञिकः ॥ ४६ ॥ सत्यं मृगवधाजीवः निर्धनिको नित्यकर्कशः । सत्वयं वेद चत्व (१) निरूपणक हेतवो ॥ ४७ ॥ भूतले कलिना सृष्टः न कुर्यात्तेन भाषणम् । अश्रोत्रियै ब्रह्मविद्याविषये कलहं वृथा ॥ ४८ ॥ न कुर्यादेव सोऽयं वै महाव्यामोहकारणम् । कुलादिनः कुतक्कार्ये (तर्काश्च) कुत्सिताः कलिरूपिणः ॥४६॥॥ कुबुद्धयः कुबोद्धारः कुत्सिताचारकारकाः । नावलोक्याः न सम्भाष्याः विप्रनामकथारकाः ॥५०॥

[[२५३४]]

कपिलस्मृतिः

विशेषेण श्राद्धदिने यदि दृष्टा हठात्तथा । इदं विष्णु व्याहृतीश्च जपित्वा प्रणवस्परम् ॥ ५१ समुच्चार्याथ च श्रोत्रं दक्षिणं संस्पृशेदपि । सर्वेषामेव धर्माणां मुख्यधर्मोऽयमेव वै ॥ ५२

कलौ पापैकबहुले श्राद्धाख्यः श्रुतिचोदितः ।

सन्ध्या वै तद्रूपनान्यत् ब्राह्मणस्य महाक्षयः (१) ॥५३ ।

वै

जीवातुश्च ततः श्राद्धं भक्त्या कुर्यातदन्द्रितः । तच्च नानाविधं ज्ञेयं नित्यं नैमित्तिकन्तथा ॥ ५४ ॥ काम्यं चैतेषु सर्वेषु प्रत्यव्दान्तर मदमदा ( मेवच ) । पित्रोर्दवततस्तस्याकरणे सद्य एव हि ॥ ५५ ॥ चण्डालत्वमवाप्नोति तस्मात्तत्तदिवैव वै (?) । मृतयोर्दिवसे कुर्याच्छुद्धः सन् भक्तिसंयुतः ॥५६॥ एवमेतद्वत्सरस्य स्थलेऽस्मिन् भक्त्या (?) भवेत् । श्राद्धमग्रिमवर्षस्य कुत्रेति (?) वा वदेत् ॥ ५७ ॥ सर्वेषां शृण्वतां मध्ये तावन्मात्रेण ते तदा । अतितुष्टा हि पितरः तावर्तृ या श्रताद्दिला ( १ )॥ ५८ ॥

किमप्य (?) मदकाक्षत्तं तदाद्य ेन सन्ध्यके । सदाशिषः प्रयुञ्जन्त एतत्पालनसम्मुखाः ॥ ५६ ॥ मलद्वार्यस्य सततं तिष्ठन्ति किल सानुगाः । माषेभ्यः पञ्च षड्भिर्वागन्वहं मित्र मायषे(?) ॥६०।

॥

श्राद्धप्रकरणवर्णनम्

प्रसक्त े सति तैरेतच्छ्राद्धकार्यं कथञ्चन । कुत्र केन कथं कस्मात्प्रभविष्यति वै तदा । किं कुर्म्मश्चेति तच्चिन्तापर एव स्थितो भवेत् ॥ ६१ ॥ तावन्मात्रेण तेषान्तु नित्यमेव विधानतः । कृतमेव भवेच्छ्राद्धं कीर्त्तनादेव केवलम् ।

समीचीनत्रीहिमाषमुद्गप्रमुखदर्शने ।

एतत्तुलितवस्तूनि स्वपितॄणां

मृतेऽहनि ॥ ६२ ॥

यत्नात्संप्यादीप्या (?) न मयात्तवदेन्मुदा ।

[[२५३५]]

न वयस्याः समुद्दिश्य भावयेद्वा स्वचेतसा ॥ ६३॥ शक्त्या कालेन च ततः तदर्थं वस्तुसंग्रहम् । कुर्यादेव स्वयं भक्त्या पितॄणां प्रीतिहेतवे ॥ ६४ ॥ पश्चाच्छ्राद्ध ेऽप्य पूर्वेम्या (?) रात्रौ कव्यस्य तद्भवेत् । श्वःकर्त्तव्यस्य तन्नाद्यात् स्वीकुर्यात्कामतः स्वयम् ॥६५॥ रात्रौ कृताशनान्विप्रान्श्राद्ध चैव निमन्त्रयेत् । ततः प्रातर्विधानेन स्नात्वा सन्ध्यामुपास्य च ॥ ६६ ॥ कृत्वाग्निहोत्रं स्मात्तं च ब्राह्मणान्वै निवेदयेत् । श्राद्धऽत्राहवनीयस्य स्थाने वै मन्निमित्ततः ॥६॥ प्रसादो भवता कार्य इति वाक्येन केवलम् । केवलं लोके नैव वृणुयाद्दभं दत्वा भवापुनः(१(॥६८॥ तूष्णीं वा प्रति विप्राणामेवमेव विधिः स्मृतः । सर्वेषां पुनरप्येषां प्रति पूषं (वं ) त्रयोमताः ॥ ६६ ॥

[[२५३६]]

कपिलस्मृतिः

सप्त पञ्च धवा प्रोक्ता शक्ता सत्या न चेत्पुनः । एकमेकं च सर्वत्र तन्नाशक्ता च केवलम् ॥ ७० ॥ पित्रादीनां त्रयाणां च विप्रो एकोऽपि वा भवेत् । विप्रद्वयं तथा दैवे नाद्य (?) मिवं सदा भवेत् ॥ ७१ ॥ सस्वन्नांदिस्तदा कार्यों यदा पुत्रः प्रजायते । जातकर्म तथा कुर्यात्कुर्यादभ्युदयं तथा ॥ ७२ ॥ सतै (चै)लस्य पितुःस्नानं जातमात्रे विधीयते । अत्र देवे च पित्र्ये च युग्मसंख्या द्विजाः स्मृताः ॥७३॥ कन्यापुत्रविवाहेषु प्रवेशे वेश्मनामपि । नानाकर्मणि (सु) चौलानां चूड़ाकर्मादिके तथा ॥७४॥ सीमन्तोन्नयने नै(चै)व पुत्रादि मुखदर्शने । नान्दीमुखं प्रकर्त्तव्यं तत्र वृद्धान् पितॄनशुभान् ॥७५॥ कुलजं सप्तमं पूर्वं षष्ठं चाऽपि ततः परम् । पञ्चमश्चापि यत्नेन क्रमेणैव प्रपूजयेत् ॥ ७६ ॥। गोत्रान्तव ( तर ) प्रतिष्ठस्य नाद्यास्तेपि नरो खलाः । मातामहाश्च नितरां दुर्लभाः राव सत्तरम् (१) ॥७७ माता पितृभ्यां तद्गोत्रस्यागेऽङ्गीकार पूर्वकम् । स्व(स्वी)कृतोऽयं पालकेन तद्वगं तेन चासनम् ॥ ७८ ॥ तन्मातृपितृभिः साकं न तत्त्यागः पुरा कृतः । तेन तन्मातामहानां त्यागस्त्वन्याय एव हि ॥ ७६ ॥ तथैव क्रियते सर्वैः तेन दत्तोऽथ पापकृत् । त्यक्तमातामहः क्रूरः दत्तो वैदिकवर्त्मना ॥ ८० ॥

श्राद्धप्रकरणवर्णनम्

[[२५३७]]

नान्दीमुखे मातृवर्गः प्रपूर्यः (य) वेद शास्त्रगः । पितृवर्गं ततः पश्चाद्वगं मातामहस्य च ॥ ८१ ॥ सर्वकर्मसु चाप्येवं शुभारुयेषु विधीयते । आतृपूजा प्रथमतः पितृपूजा ततः परम् ॥ ८२ ॥

वस्त्रभूषणयोर्दाने समनुच्चारणे तथा । दम्पती पूजने चापि स्त्रीपूर्वेणैव चोपत्ता (तमा) ॥८३॥ कृतिस्सा श्रीमती पुण्या तादृशे पुण्यकर्मणि । त्यक्ता दत्तेन तूष्णीकं मोहान्मातामहाः परे ॥ ८४ ॥ सपत्नीका हि पितरस्त्रयस्ते देवताः पराः । त्यक्तः स्विप्पेष्टदेवो (स्व-इष्ट ) यः सोऽयमत्यन्तपापकृत् । कृतं दत्तं वस्तुतस्तु सूतकान्ते विलक्षणम् । एकोद्दिष्टाप्तरतस्त्यक्त (?) स्वीकृतगोत्रिणः ॥ ८७ । नरसिंहाकृतेरस्य संयोगं वस्तुभिश्चरेत् । रुद्ररपि तथाऽऽदित्यैः प्रीतत्वस्य (?) दियुक्तयोः ॥ ८८ ॥ तद्गोत्र शर्मभिस्तात पितामहमुखैः सह । वस्वादिरूपैः क्रमतः इत्येवं न कथञ्चन ॥ ८६ ॥ कुत एवमिति प्रोक्त े दत्तोऽयं मिश्रगोत्र्यपि । पालकस्यततादानतादृशस्यास्य (?) केवलम् ॥ ६० ॥ सांकर्यशून्यशुद्ध’कगोत्रात्रा(णा) मत्र गोन्त्रिणः । पिण्डैः संयोजनमत्र विधिरोधेन न शक्यते ॥ ६१ ॥ रसत्वमपि शुद्धत्वं भीवत्वं (१) च तत्त्वकम् । तथा पितामहत्वभ्व प्रपितामह्य (हत्व) मेवच ॥ ६२ ॥

[[२५३८]]

कपिलस्मृतिः

तदगोत्रिवीर्ये (?) ज्येष्येवस्यु र्नान्यत्र कथञ्चन । कयोत्पत्ति निदान (च)ज (य) द्वीजं रस इतिस्मृतः ॥६३॥ ‘तस्यापि यन्निदानं तच्छुष्मे शब्देन शब्धते । तस्पापि यत्कारणंहि जीरशब्देन शब्धते (अध्यते) ॥६४॥ तथेति पुरन्येऽपि ततः शब्दादिकाः शिवाः । तत्तद्गोत्रजपिण्डेषु भवेयुर्मुख्यधर्मतः ॥ ६५ ॥ मध्यप्रविष्टगोत्रस्य तत्त्वं तत्साम्यमेवच । सर्वथा दुर्लभं प्राहुस्तदसाधारणा गुणाः ॥ ६६ ॥ तस्मादेनत्तादृशेषु योजयेन्न

तु धर्मतः 1 तातादयस्तु गुणिनः वसुत्वादिकमुच्यते ॥ ६७ ॥ गुणा इत्येव तेषां तद्विधानं मंत्रवर्त्मना । सुखायाश्रयभूतानां तद्विधानां प्रशस्यते । गुण्यरण्य (?) भावे तस्य विधानं शास्त्रवर्त्मना । गुणस्य तत्कम (कथं ) मंत्रतस्त्वसमञ्जसम् ॥ ६६ ॥ सपिण्डीकरणाभावे प्रेतत्वं न निवर्त्तते । तस्मात्तदापो जपित्वा वस्वादित्येन मंत्र (त्रेणवै ) ॥१००ll तत एकं समुद्दिश्य चैकोद्दिष्टे विधानतः । प्रति सम्वत्सरं श्राद्ध ं कुर्यादिति मनोर्मतम् ॥१०१ अन्यगोत्रप्रविष्टस्य सूनुश्चेह्यकृतिंगतः ।

मृतं स्वपितरं तस्य गोत्रेणैव क्रिया परा ॥ १०२ ॥ कुर्य्यादेव त्रिराचेण मातुश्चापि तुरीयके । दिने सपिंडीकरणं सूच (त) क्रं च तथैव वै ॥ १०३ ॥श्राद्धप्रकरणवर्णनम्

समनुष्टयेमेवेति सर्वशास्त्रविनिश्चयः ।

[[२५३६]]

मातुलादि समस्तातः भिन्नगोत्रः तथाप्रसूः ॥ १०४ ॥ आदिकेऽपि तयोरेकं पिडंदद्यादिति श्रुतिः । केचित्तत्र पुनः प्राहुः पितरं तादृशं मृतम् ॥ १०५ ॥ तादृशस्तनयः पूर्वैस्तत्तातादिभिरेव वै। तद्गोत्रैर्योजयेन्मंत्रै रन्यथास्य गतिः भवेत् ॥ १०६ ॥ इति ( शास्त्रं) समाचोल्य प्रत्यन्दम्मयि केवलं । या वर्णेन विधानेन कुर्य्यादित्येव चाब्रवीत् ॥ १०७ ॥ नमत्याश्च (?) तथा कुर्य्या सूतकंच्चे त्रिरात्रकम् । यतोभिन्नं तस्य गोत्रं गोत्रिणामेव केवलम् ॥ १०८ ॥ दशरात्रं सपिण्डानां जातकं मृतकं स्मृतम् । तद्भिन्नानां तु वन्धूनां प्रत्यासति प्रभेदतः ॥ १०६ ॥ त्रिरात्रं दक्षिणि (?) चाहद्दिनंश्च विधिनोदितम् । भिन्नगोत्रस्य पुत्रस्य तमल्पास्तत्सुतस्य च ॥ ११० ॥ जातके मरणे चापि सूतकं पूर्व्ववत्सृतम् । तत्पित्रोरपि तस्यैवं मर्यादा वै विलक्षणा ॥ १११ ॥ आत्रिपूर्वततस्त्वेवं तत्कुले हैन्यता परा । निखिला समता भागान्यून्यताज्ञाभिस्तथा(?) ॥११२॥ भवत्येवेति सर्वत्र निर्विवादो महानयम् । जनप्रवादः परमः सर्वशास्त्रविनिश्रितः ॥ ११३ ॥ ताततत्ताततातानां यावदेकं भवेत्तु तत् ।

गोत्रं पुराणं श्रुत्युक्तं ततस्तं निहितं जड़म् ॥ ११४ ॥

[[२५४०]]

कंपिलस्मृतिः -

निकृष्टं नैच्यन्यं गाम्या ( ? ) तन्महत्व बहिष्कृतम् । ज्ञातिमात्रप्रग्रहणं गोप्यं वैदिक कर्मणाम् ॥११५॥ वैदिकानामयोगस्यादस्वीकार्यं विपश्चिताम् । ताततत्तातततानां क्रमोक्तिः स्याद्यदातदा ॥ ११६॥ तत्कुलं सत्कुलैस्साम्यं लभते नात्र संशयः । पदव्यत्या पुनरपि दत्तसूनोः मृतौपितु (१) ॥११७॥ भिन्नगोत्रस्य कथिता तातास्तु कुलजैस्त्रिभिः । योजयेदेव विधिना वाधकं तत्र नैव वै ॥११८॥ एकोद्दिष्टं तस्य सूनोः त्यक्त्वा वा (ता)तं ततः परं । पितामहादीनां सम्यग्योजयेदेव नान्यथा ॥ ११६॥ यतो पितामहत्यागः पतिप्तिश्रततः (?) पुनः । तेनतद्व’ शमात्रस्य निदानैच्येप्त (?) कीर्त्तिते ॥ १२०॥ यावत्प्रकृतिसंप्राप्तिपर्यन्तं धर्म्मतःस्मृतम् । एकस्मिन्नेव गोत्रे तु प्रवेशो यदि जायते ॥१२१॥ तत्संततौ ततो घोरं संकटं सुमहत्खलु । जायते तत्तादृशंतु(?)तुच्छकर्म न चाचरेत् ॥१२२॥ एतद्धि तत्तुच्छकर्म प्रविष्टस्यास्य संततौ । सांकर्ये प्रथमस्याभूतत्तत्सुतस्य ततः परम् ॥ १२३॥ गतस्य प्रकृतिं चापि सपिंडीकरणात्परम् । या गोत्रवति पित्रादेः तत्सुत प्रभृतित्रिगोः ॥ १२४॥ व्यत्पांसाद्वातञ्जलो(१)योजायते स्वयमेव वै ।

तद्वशानां तेननैच्यन्यं ग्रन्ननि सूरिभिः (१) ॥१२५॥

श्राद्धप्रकरणवर्णनम्

उपन्यस्तानि तावत्तु यावत्स्यात्प्रकृतेःपुनः ।

.२५४१

संभवस्तेन गोत्रेण कुर्यात्पुत्रस्य संग्रहः ॥ १२६॥ शस्येण निहतस्यैवं चतुर्द्दश्यं पितुः श्रुतम् । दक्षे महालयाख्येऽस्मिन् एकोद्दिष्टाख्यवर्त्मना ॥ १२७॥

एकोद्दिष्टविधानतः ।

सर्वेषामविशेषेण

श्राद्धानि निखिलान्याहुः सपिण्डीकरणं विधि ॥ १२८ ॥ परं सपिण्डीकरणात्सोदकुम्भानि कृत्स्नशः । पावणेन विधानेन मासिकानि चरेत्परम् ॥ १२६॥ संवत्सरविमोकाख्यं संततेच्छेति (?) तत्क्रमः । अपुत्रस्य पितृव्यस्य भ्रातुश्चैवाग्रजन्मनः ॥१३०॥ मातामहस्य तत्पत्न्याःश्राद्धं पितृवदाचरेत् । पितृवत्करणं ह्य ेतत्प्रति संवत्सरं ततः ॥१३१॥ अत्यंतावश्यकत्वेन कारणं ह्य ेतदुच्यते ।

नौपासनाग्नौ

तत्कुर्यादनौकरणमंजसा ॥१३२॥

तत्पित्रोरेव पत्न्याश्चतन्मातामहयोरपि । अग्नौकरणमित्याहुद्ध मँज्ञास्तत्वदर्शिनः ॥१३३॥ नियामकं किमत्रेति प्रश्नाकांक्षा भवेद्यदि ।

समाधानं वक्ष्यतेऽस्यास्तद्रहस्यं श्रुतीरितम् ॥१३४॥ नित्यनैमित्तिकेष्वेषु काम्येषु सकलेष्वपि । ए(?)षांवा देवतात्वं स्यात्तेषामौपासनोनत्वः (नेन च ॥१३५ अग्नौ करण कार्यात्तु भ( भवतीति) तीततः पुनः(?)। तर्हि पत्न्याः कथंचेति प्रश्नाकांक्षा पुनर्भवेत् ॥१३६॥

[[२५४२]]

कपिलस्मृतिः

इदंतस्योत्तरं ज्ञेयं यतोमूलो (१) निलस्यतु ।

तस्माप्तयास्सदा श्राद्ध वान्हैशाया (?) सनेखिलैः ॥१३७ ग्राह्यतेति धर्मज्ञः निश्रितो ब्रह्मसन्निधौ । आत्मादाराः वह्निमूलं तस्यास्तु मरणे पुनः ॥ १३८॥ तहिवित्माः कथंचेति (?) प्रश्नाकांक्षा भवेत् । इदंवस्यात्तरा रत्नादहोरात्रा नसनंवह्निदानंच शाश्वते (१) १३८ भार्यायै पूर्वमालिरायै दत्वानिस्थर्मवत्मना (१) ॥ १३ ॥ आवधीते पुनर्वह्नीन् दारां श्रवाविलबयन् (?) । पुनर्विवाहशक्तौ तु निर्मध्ये नैवतोदहेत् ॥१४०॥ तेषेवह्न ेषु (?)तत्पश्चाऽकुर्वन्नित्यं क्रियापरम् । दर्शादिकाः यश्रका श्रिदत्यं त्तावश्यकाः पराः (?) ॥१४१॥ सर्वखल्यादिका श्वादितथा ग्रहण पूर्वका : (१) । प्रकुर्यादेव विधिना शुचिर्धर्म (?) यतोन्वहं ॥ १४२॥ यद्वा तस्यै प्रदद्यात्तु वह्निमथं तथा ततः । भ्रात्रेभगिन्यै पुत्राय स्वामिने मातुलाय च ॥

मित्राय गुरवे श्राद्धमेकोद्दिष्टं न पार्वणम् । प्रतिसंवत्सरश्राद्ध प्राहुर्दिव्या महर्षयः ॥१४३ श्राद्धानां (?) वकुतिद्दशीषद्द वत्यत्र तप्तथा । पितरोऽस्य सपत्नीकाः तथा मातामहा अपि ॥१४४॥ देवताः कथिता स्सद्भिः प्रतिसंकल्परा (ना)ख्यकम् । त्रिवेदतात्तं सततं विशेषोऽत्र पुनः स्मृतः ॥ १४५॥

श्राद्धप्रकरणवर्णनम्

[[२५४३]]

भ्रात्रे भिगिन्यै पुत्राय स्वामिने मातुलाय च । मित्राय गुरवे श्राद्धमेकोद्दिष्टं न पार्वणम् ॥१४६॥ प्रतिसंवत्सर श्राद्ध ऽप्यैषां नित्यं श्रुतीरितम् । तानि त्रिदेवताकानि सपिण्डीकरणात्परम् ॥१४७॥

सादकुर्म्मादिकाव्येवं प्रत्यद्वा (?) तानि कानिचित् । शब्देवत्यानि वित्याणि दशान (?) दीनिस्मृताम्यपि ॥ १४८ ॥ नव दैवतकान्येवं व्यष्टकादीनि केवलम् । तथैव नांदी परमा नव दैवतास्मृता ॥१४६॥ एतेभ्योऽप्यधिकं प्रोक्तं जीवच्छ्राद्धंमतीव वै । विचित्रमेवं कथितं बहुदैवत्यमुच्यते ॥ १५०॥

॥ तत्तुरीय्यारूयमादेशकाले कार्ये विपश्चिता । नान्यकाले प्रकर्त्तव्यमित्युवाच बृहस्पतिः ॥ १५१॥ आगत्य न्यासकल्पे तु नैतदावश्यकं मतम् । श्राद्धानि दर्शादीनि स्युः स्सहिद्धानिति सूरिभिः (१) ॥१५२॥ कथितानि महाभागैः कानिचित्तु तदैव वै । अपिण्डकानि श्रद्धानि संक्रमादीनि केवलम् ॥१५३॥ अष्टोत्तरशतानि स्युः श्राद्धान्यैतानि संतम् । कर्त्तव्यत्वेन ख्यातानि सर्वशास्त्रेषु वर्त्मनः ॥ १५४ ॥ तत्र द्वादश संख्यानि मासि श्राद्धान्नसंततं । मासि मासि यथाकामं तत्तत्कालेषु तानि वै ॥१५५॥ कृष्णपक्षे विशेषेण विहितानि समासतः । अमामजु (१) युगक्रांतव्यतीपातमहालयाः ॥१५६॥: २५४४

कपिलस्मृतिः.

तिस्रोष्ट कामजं छायास्पंरावत्यः (?) प्रकीर्त्तिताः । . एतेषु नित्यादर्शास्ते मनवश्च युगादयः ॥१५७॥ महालया अष्टकाश्च तथा नैमित्तिकाः स्मृताः । संक्रांतिवैधृतयः निखिलाः पातसंज्ञिकाः ॥१५८॥ गमिछाया च कथिताः तत्कथंचेत्तदुच्यते । क्लिप्तकाला गमाभावा निमित्तत्र (?) मुदाहृतं ॥१५६॥ झांत्यांदीनांत्तु (?) विज्ञेया दर्शादीनां तु नित्यदा । क्लीप्ताकाला(?)गमेनैव सरण्यानांन्यया मता ॥ १६०॥ निश्शेषदेशलोकादिवर्णाश्रमनमात्रतः ।

आमतो यस्य सततं क्लीप्त्या नित्यत्वमुच्यते ॥ १६१॥ नास्तिताह शनित्यत्व (?) मन्यस्य हिन कस्यचित् । प्रत्यद्वांदिस्तु विज्ञाया अतोनैमित्तिकं हि तत् ॥ १६२॥ अथापि तस्याकरणेनद्यः (१) चंडालतां व्रजेत् । पित्रोखेन (१) चाप्यस्य तत्ससमत्र ेन वै पुनः ॥ १६३॥ प्रोक्तं मातामहश्राद्ध पितृव्यस्य तथैव वै । भ्रातुर्ज्येष्ठस्य तत्पत्न्याः गुरोरपि विशेषतः ॥ १६४॥ येन केनाप्युपायेन पत्न्या अपि मृताहकम् । अनेनैव विधानेन कुर्यादेव न चान्यथा ॥ १६५॥ न हेन्मामेनवामंत्र अग्नौ (?) करणमात्रतः । पिण्डप्रदानतो वापि कक्षदाहेन वा तथा ॥१६६॥ या वसेन कक्षा कंटक (?) फलेन तिलोदकैः । न प्रत्यब्दं चरेत्कृष्टा वयप्येहं न (१) संशयः ॥ १६७॥

श्रद्धप्रकरणवर्णनम्

दर्शादिकं तु यच्छ्राद्धवृद्धिं तत्प्रतिवत्सरं ।

२५४५-

येन केन विधानेन कुर्यादित्येव वै मनुः ॥१६८॥ शक्तौ सत्यां विधानेन कुर्यादेव न संशयम् । दर्शादि सर्वश्राद्धानि मुख्यान्नेन तु ( ? ) सन्ततं ॥१६६॥ आमादिनानुकरणममुख्यमिति वै मनुः । यदनुष्ठानं तत्सर्वानुष्ठानं जायतेतराम् ॥ १७०॥ तादृशं परमं दिव्यं दशं कुर्यादतंद्रितः । येनकेनाप्युपायेन प्रतिमासं विधानतः ॥ १७२॥ पितॄणां तृप्तयेऽतीव द्विजो धर्मपरोऽनिशम् । दर्शानुष्ठानमात्रेण सर्वश्राद्धानि केवलम् ॥ १७२॥ कृतानि सम्भवं येन नात्र कार्या विचारणा । दर्शानुष्ठानरहितः येनकेनाप्युपायतः ॥१७३॥ सर्वश्चाण्डालतां याति पितृश्राद्धनमस्तुतःद्धान्नवर्जितः । आपद्यपि पितृश्राद्धमनेनैव समाचरेत् ॥१७४॥ न स्वर्णेन न चामेन (?, मंत्रश्रद्धादिभिर्विना (भि)स्तु वा । विभवे सति दर्शाख्यं श्राद्ध मंत्रेन (?) तश्चरेत् ॥१७५॥ न चैवामेन हेम्ना वा मान्त्रैर्यवतिलादिभिः (१) । रक्षोदाहाभिर्वान कृत्यैः पिण्डाग्नौकरणादिभिः ॥७६॥ उदकेनापि वा

[[१६०]]

कुर्यादन्यथापतितोभवेत् ।

महालय करोविप्रः प्रतिसंवत्सरं तथा ॥ १७७॥

पित्रोःप्रत्याद्भि(हि)कश्राद्धं पितॄणां तत्प्रसादतः । गयाश्राद्धफलं नित्यमवशाल्लभतेऽखिलम्

॥१७८॥ ॥

[[२५४६]]

कपिलस्मृतिः

अष्टकारहितो. मूढः पितृद्रोहीति कथ्यते । मासश्राद्धपरित्यागी सर्वकर्मबहिष्कृतः ॥१७६॥। तदकृत्वा पितृश्राद्धं तद्विधानेन केवलम् । न कुर्यात्सर्वथा श्राद्धं प्रत्यब्दाख्यं कथंचन ॥१८०॥ पितृयज्ञविधानेन श्राद्धं पित्रोः समाचरेत् । एतद्धि न विधानेन तस्मिन् श्राद्ध े तु (?) केवलम् ॥१८१ ॥ कतिचिच्छ्राद्धदिवसा(ना) नांतद्धविर्नतु (?) गच्छति । मासश्राद्धविधानेन कृतं श्राद्धन्तु केवलम् ॥१८२॥ पुरुषाणां देवतानां कृतं कर्मत्रयं भवेत् ।. स्त्री देवतानां न भवेत् तस्माच्छ्राद्धं तु तादृशम् ॥१८३॥ न म (कुर्यात्तद्विधानेन बाधकं बहु तत्र हि । . श्राद्धपाकं भिन्नगोत्रैः कारयेन्नतु सर्वथा ॥१८४॥ सुता ष्व (स्व) स्य पितृष्वस्य (स्व) मुखादिभिः । गृहिण्या वा गतायान्तु कारयेदिति केचन ॥ १८५॥ गुरुश्रोत्रियस द्विप्रबन्धुश्वश्रूजनादयः ।

स्युस्तास्वस्याप्यसामर्थ्ये ‘पत्न्या इति. महर्षयः ॥ १८६॥ स्नुषायाकैक्रमधुराः(१) पितरस्संततं . परम् । सुतादिपरिचारकमाव़साज्ञादि (१) पाकतः ॥ १८७॥ प्राप्नुवत्यनिशं हर्ष.. यजमानपरिश्रमात् ।……. सुखितादुःखिताश्राद्ध (१) भविष्यत्यपिः केवलम् ॥१८८॥ ऋत्विवाभांदुश्रोत्रिये ज्यावाजकादिक संजना (१) ।: : सपत्नी तु पिता सर्वे स्वयं चापि स प्रिये (१) ॥१८६॥

श्राद्धप्रकरणवर्णनम्

[[२५४७]]

पितृप्रिये कर्मणि तु यजमान (?) सताधिका । कर्मयत्येव (?) कथिता स्वस्नुषा तत्समा मता ॥ १६०॥ पितृस्नुपा सा स्वस्नुषा वा श्राद्धपाके महात्मभिः । अभिषिक्ताध्यायधर्ममंत्रतंत्रक्रियादिभिः ॥११॥ सामर्थ्येन तु या नारी पितृश्राद्ध ह्युपासि (ग) ते । पाकक्रियां न कुरुते जा(या) माता मोहमास्थिता ॥१६२ ॥ सा जन्मजन्मनि तरा (था) दुर्भगा पितृघातिनी । वन्ध्या दरिद्रा विधवा भवेदेव न संशयः ॥ १६३॥ मृतानां स्नुषया पार्क यवा (दि) लोके नराधमाः । मोहान्नाकारयिष्यन्ति पितृघ्नाः किल वै सतः ॥ १६४ ॥ सती श्वशुरयोःश्राद्ध कृततप्ताकजामिका (?) । सद्यो दौर्भाग्यमापन्ना जायते सूकरि (1) श्रु(पु) नः ॥१६५॥ यदावहसने पत्नीस्थालीपाकादिकर्मसु ।

कर्त्रीति श्रुतिसिद्धा वै पित्र्ये पाके तदैव हि ॥ १६६ ॥ भार्यायां विद्यमानायां तद्रजोदर्शनात्परं ॥१६७॥ तया न कुर्यात्पाकंचेत्पी (प्री) त्यर्थं प्रतिवत्सरम् ॥१६८॥ निराशाः पितरस्तस्य (अव) मान्यानिराश्रयाः । क्षुत्तृष्णासहिता नित्याः प्रेततुल्या दिवानिशम् ॥१६६॥ वाष्पाविलाः प्राप्तदुःखा असंप्राप्तमनोरथाः । स्वपुत्रमपि तत्पत्नीं शपन्तश्च दिवानिशम् ॥२०० ॥

अटन्स्यत्रैव सततं नित्यं भोजनकाङ्क्षिणः ।

" रजोदर्शनतः पूर्वं तादृशं ‘यदि’ ताः स्त्रियः ॥२०१॥

[[२५४८]]

कपिलस्मृतिः

अपाकयोग्या, अपि ताः तत्रत्यजनवाक्यतः । पितॄणां तृप्तयेऽतीव तद्भोजनरसातले (लये) ॥२०२॥ तद्रूच्युयारणं पाककाष्टायाजादिरापनम् (?) । पयोदध्याज्यमधुरशर्कराफलभोजनम् ॥२०३॥ अपक्कचूर्णलवणभाजनासनसंचयः ।

समा स चर्निकरणप्रवर्त्तन कृतावपि ( ? ) ॥ २०४ ॥ अत्यंतासक्तनातीव (?) कार्याभवति केवलम् । न चेत्तं जन्मवैय्यथं प्राप्नोत्येवं न संशयः ॥ २०५ ॥ स्नुषांनामपि पुत्राणां पितृकार्य समन्वयात् । तत्त्वं तत्कथितं सद्भिः न चेत्तत्त्वं न सिध्यति ॥ २०६ ॥ पुत्राणां पितृकृत्येषु पृथिवीते तु इति मंत्रतः । तत्कृस्नद्रव्यताद्विप्रहस्तस्पर्शन (?) कर्मणः ॥ २०७॥ कारमुपितृत्वतोतीव (?) पुत्रत्वं सिध्यति सा । श्रुतिः प्राह शिवा पुण्या दिव्या शातपथाह्वया ॥२०८॥ तस्मात्पुत्राः श्राद्धदिने पितृणामतितृप्तये ।

तुष्टये च स्वयं पत्ना(तस्मात्) त्सर्ववस्तु (सद्) नि भाजने ॥२०६ निक्षिप्तानि स्वमर्यादाजनेन तु ततः परम् । सम्यग्विलोक्य संप्रोक्ष्य गायत्र्या कूर्चवारिणा ॥२१०॥ विप्रहस्तेन मंत्रेण स्पर्शनं भावशुद्धितः । कारयित्वाऽतियत्नेन पत्न्यर्पितजलेन च ॥२११॥

•

दानं कुर्यात्तदन्नस्य नो चेत्सर्वं तु निष्फलम् । न. देवैखडा (ङ्ग)पात्रेण(१) प्रेतपर्पटकेन च ॥ २१२ ॥श्राद्धप्रकरणवर्णनम्

नेपालकं बलेनादि गव्यद्रव्येण वा पुनः । ते वै यवैः पुप्यकालैः पुण्यदेशैरशेषितैः ॥२१३॥ तीर्थेः पवित्रैः परमै वार्द्रा (ध) सुमुखैरपि । उच्छिष्ट ेन च दिव्येन शिवनिर्माल्यतोपि वा ॥ २१४॥ वमनेनातिसौलभ्यतृप्तिकारकवस्तुतः ।

[[२५४६]]

राजतेन च पात्रेण महाभिश्रावणेन च ॥ २१५॥ तृप्तिर्न जायते तेषां किंतु तमुत्रं (तत्पुत्र) हस्ततः । कृतेन तद्विप्रहस्तसंस्पृष्ठ्य क्षणपूर्वतः ॥ २१६ ॥ तत्पत्न्यपि तकीत्पाला (तत्काला) दानतोत्यंततुष्टिदा । तृप्तिस्साकथिताऽतीव तस्माच्छ्राद्ध तु तत्करः ॥२१७७ आढ्यो वापि दरिद्रोवा वस्तु संपादितं तु यत् । द(त)द्भार्यामुखतस्सर्वं सयी (मी) चीनं विधानतः ॥२१८॥ कारयित्वा स्वयश्चापि कृत्वा शुद्धमनाश्शुचिः । व्रत्नत्र सहस्तवस्त्रादि (?) मुखतः प्रोक्ष्य वस्तु यत् ॥२१६॥ प्रक्षाल्य प्रोक्षयित्वा च मंत्रामंत्रक्रियादिना । दद्यात् पितृव्यानितरान्सुमुखस्य प्रहृष्टधीः ॥२२०॥ अतिपक्वमपर्वताक्षेमंदग्धं सकीलकम् ।

अष्टमस्पर्शयितं अप्रोक्षितमनादितम् ॥२२१॥ पितॄणां न भवेद्वस्तु तस्मात्तन्न तथाचरेत् । यद्वस्तु यजमानेन न दृष्ट प्रीस्थितं (?) न तु ॥ २२२॥ तदस्पर्शेपितुं यद्वातत्प्रास्यायत्तुमोहतः(१) ।

भोक्ता चोरो भवेत्सद्यः तत्प्राशनमहांह (हम) सः ॥२२३॥

[[२५५०]]

• कपिलस्मृतिः

तस्मिन्ताताहिता ये वा पितरः खलु तत्क्षणात् । यमेन छिन्नजिह्वाःस्युः तद्दोषस्य निवृत्तये ॥ २२४॥ ‘श्राद्धान्ते वामदेवाय महामंत्रजपः परं ।

ज्ञानज्ञानैकतादृक्तादुत्पन्नाद्यस्य शान्तये ॥२२५॥ उपायःकल्पित. क्वापि वामदेवादिभिः पुरा । तस्मात्सम्यक्प्रवक्ष्यामि श्राद्ध कर्तृ मतां पराम् ॥२२६॥ औपासनाग्नौपचनं प्रवरंचोत्तमोत्तमम् ।

न चेत्पाकादधो यत्तत्तदन्नं होमकर्मणा ॥२२७॥ समये वाप्यधिश्रित्य प्रोत्क्षाद्वास्याभिधार्य च । हुत्वाभिमृश्य तत्सर्वमन्नशाकफलादिकम् ॥२२८॥ प्रोक्ष्य मंत्रेण गायत्र्या व्याहृतीभिस्सतारकम् । स्वपत्नीकरनिर्मुक्तं तत्पात्रे स्वकराम्मृते ॥२२॥ कारयित्वाथस्पर्शयित्वाथ(सर्व) (?) मंत्र विधानतः । तत्पात्रधारणं कुर्यात्प्राचीनावीतिनाखिलम् ॥२३०॥ तदाज्यपात्रस्पर्शश्च कारयित्वापि सैन्धवं । वस्त्वन्तरेण संस्पृष्ट तद्विधाय च (१) ॥२३१॥ जलपूर्वं प्रदद्यात्तु पितृतीर्थेन तत्परम् । पृथक्प्रदानाभावेन ह्यग्नौकरणलोपतः ॥२३२॥ पिंडप्रदान एहीति पुनः श्राद्ध परेऽहनि । वमनेस्थाविप्रस्यतष्टातेलदर्भयोः (१) ॥२३३॥ उपहन्यादे(दु)दक(के)न (?) पुनः श्राद्ध परेऽहनि ।

अन्नादिस्पर्शरोहित्यात्कर्तृ भोक्त्रोः परस्परम् ॥२३४॥

श्राद्धप्रकरणवर्णनम्

पृथिवीतेति मंत्रेण पुनः श्राद्ध परेऽहनि । यजमानाप्रोक्षणेन हविषामनवेक्षणात् ॥२३५॥ पाकात्परं तद्दिनेऽस्मिन्पुनः श्राद्ध परेऽहनि । पत्नीवचनसामर्थ्यो सति तस्य तु पैतृके ॥२३६॥ तूष्टि (ष्णी) करणवा ( रा ) हित्यात्पुनः श्राद्ध परेऽहनि । दध्नः फलानां तद्भुक्ता(?) पत्न्या अपरिवेषणात् ॥ २३७ श्रमायनयनाकार्याद्वित्प्राणांतं पदे पदे ।

[[२५५१]]

यजमानस्य भुक्त्यंते पूर्वं दद्य (ध्य ) न्नभक्षणात् ॥ २३८ ॥ तत्कांक्षितयश्चश्रून्यात् (?) तथातस्यासमर्पणात् । आदिमध्यावसानेषु स्वकीयजलपात्रतः ॥२४०॥ स्वपत्न्यानीतसछीत (?) पानीय प्रश्नकून्यतः । निरन्तरैक तद्दृष्ट्वा पुनः श्राद्ध परेऽहनि ॥ २४१ l आदिमध्यावसानेषु संप्रवीक्षणप्रश्नयोः । एहीत्याद्यजमानस्य पुनः श्राद्ध परेऽहनि ॥२४२॥ तद्भोक्ता दीयनाशेन (?) प्रापानाविसर्जनात् । ततःपिण्डंददच्चापि(?) पुनः श्राद्ध परेऽहनि ॥ २४३॥ यस्मै कस्मै तद्दिवसे पृष्टानां तत्प्रदानतः । तच्छ्राद्धं सद्य एव स्यान्नष्टमेवं न संशयः ॥ २४४॥ तद्दिनेतिप्रयत्नेन दोमयेनानुकेवलम् (१) । कृत्वानेहस्यनप्तश्रात (?) न कुर्यात्तदलंकृतिं ॥ २४५॥ दम्पत्योस्तद्दिनेवा तत्रपाककृतामपि ।

मुखालंकरणं नैव प्रशस्तमतितद्विदः ॥ २४६ ॥

-२५५२

विप्रोद्वासनतः

. कपिलस्मृतिः

पश्चादहालंकारणंतरं (?) ।

कर्त्तव्यत्वेन विहितं न चेच्छ्राद्ध

ं निरर्थकम् ॥२४७॥ तन्त्रं श्राद्धदिने यत्नाद्ददेवतान्तरपूजनम् ।

न कुर्यादेव नितरां यदि कुर्यात्प्रमादतः ॥२४८॥ कुप्यंति विर ( पितर) स्त्वेनं तस्मात्तं परिवर्जयेत् । दानाध्ययनदेवाश्च जपहोमत्रतादिकान् ॥ २४६॥ न कुर्याच्छ्राद्धदिवसे प्राग्विप्राणां विसर्जनात् । संनिधाने देवविप्रयोः श्राद्ध विधिनाशुचिः ॥२५० अक्रोधश्चात्वरोतीव पुनः स्नात्वा समाचरेत् । विश्वेदेवान्विधाश्राद्ध े नान्यान्देवान्समर्चयेत् ॥ २५१॥ सपिण्डीकरणे तस्मिन् विष्णुमन्त्रेति केन च । शिवं शैवाः समभ्यर्च्य केशवं वैष्णवा अपि ॥२५२॥ श्राद्ध कर्त्तव्यमेवेति कुर्वन्ति प्रददन्ति च ।

न तथा वैदिका कुयुः किन्तु श्राद्धायरिं (?) पुनः ॥ २५३॥

भिन्नपाकाद्द ेवपूजावैश्वदेवादिकं

चरेत् ।

देवपूजादिकं यत्तु प्रदक्षिणविधानतः ॥ २५४॥ यंज्ञोपवीतिना कार्यं पुण्ड्रधारणपूर्वकम् । तत्पैतृकं कर्म यत्तदप्रदक्षिणपूर्वकम् ॥२५५॥ प्राचीनावीतिनाकार्यं नापुण्ड्ररहितेन वै । तदेतत्कर्मयुगलं परस्परविलक्षणम् ॥२५६॥ तेजस्तिमिररेत्मैततछेषेणैव (?) केवलम् ।

[[1]]

एतत्कर्मैककरणं पितृशेषेणतत्परम् ॥२५७॥

श्राद्धप्रकरणवर्णनम्

वैश्वदेवैककरणं देवपूजाकृतिश्च सा ।

[[२५५३]]

द्वयमेतदनुष्ठानं न तु प्राणादिकं स्मृतम् ॥२५८॥ अयमेव महामार्गः श्राद्धीयेऽहनि संस्थिते । पितृपूजानन्तरंतन्निखिलं देवतार्च्चनम् ॥२५६॥ ब्रह्मयज्ञादिकं कुर्यादन्यथा तद्विनश्यति । देवताच ननिर्माल्यं तच्छ्राद्धकरणे किल ॥ २६०॥ वाधकानि वहून्येव सम्भवत्यपि केवलम् । ग्रहदेवाञ्चने विष्णो नैवेद्यायान्नमुत्तमम् ॥२६१॥ सुखोष्णं कारयित्वैव पाकपात्रात्तदन्यके । कुर्यान्निवेदनमितितद्विधानं श्रुतीरितम् ॥ २६२॥ पैतृके कर्मणि पुनः यावदुष्णसमन्वितं । चुल्युस्मस्थितपात्रस्यादन्नमुधृत्य (?) यत्नतः ॥ २६३॥ दध्यादिना ततो भूयः तत्पिधायोष्णसंस्थिते । तदुद्धृतं विप्रपात्रे निक्षिप्यशनकैस्ततः ॥२६४॥ अत्युष्णं परमान्नं तद्भक्षाण्यपितथैव (?) च । अत्युष्णान्यपि शाकानि सूपादीनि च कृत्स्नशः ॥२६॥ तेन मंत्रेण तत्प्रीत्यै पृथिवीत्यादिना तदा । दद्यादिति विधानं तत्पैतृकं तस्य चास्य च ॥ २६६॥ धर्मभेदाद्विरुद्ध हि तच्छेषेण पुनः कथं । श्राद्धस्य कारणं युक्तं भवेदिति च पश्यतः ॥ २६७॥ निवेदताप्तरंछाध (?) तत्संकल्पादिकस्य तु । . श्राद्धस्य दानपर्यन्तकालस्य घटिकाद्वयम् ॥२६८॥

[[२५५४]]

कंपिलस्मृतिः

अवशादेव भवति तन्निवेदितमोदनम् । ऊष्मादिरहितं पूर्वं सुखोष्णं तत्कथं पुनः ॥ २६६ ॥ अत्यन्तोस्थासमायुक्त’ (?) श्राद्धयोग्यं भविष्यति । कर्म यद्ददेवपूजार्थरव्यं एवं तद्धि ( ? ) महात्मनि ॥२७०॥ दैनन्दिनं प्रकथितं श्राद्धं तत्प्रातिवत्सरम् । नैमित्तिकमिति प्रोक्तं तेनतद्वाध्यते परम् ॥२७१॥ वोधोनमास्यत्तच्चाय(?) सम्यगेववदाम्यहम् ।

एतस्य करणात्पश्चात्तत्कार्यमत एव वै ॥ २७२॥ एतच्छ्राद्धः प्रकथितः नान्य इत्येव सूरिभिः । तस्माच्छ्राद्धं तद्दिनैव अकृत्वैव कदाचन ॥ २७३॥ कर्मान्यम्मोहतः कुर्यात्तद्धि सद्यः प्रणश्यति । यद्वैदिकोक्तं तत्कर्म ह्यग्निहोत्रं तथेष्टिकम् ॥२७४॥ दर्शश्च पौर्णमासश्च तथैवाग्रयणं पुनः । औपासनं च कृत्वैव तस्मिन्नग्नौ ततः परम् ॥२७५॥ कुर्यात्त्रत्याद्विकर्माद्ध (?) इत्येव मनुशासनम् । वैदिका दुर्बलं कर्म दर्शादेः श्राद्धकर्म तत् ॥ २७६॥ अपि स्मात्तं यथा भूयः तेन बाध्यतरां भवेत् । वैदिकानन्तरं कार्यःस्मार्त्तकर्मसुसन्ततं ॥ २७७॥

सर्वेभ्यःस्मार्त्तकर्मभ्यः

श्राद्धमेकंमहत्स्मृतं ।

‘न साधा (सद्यः) स्मार्त्तकर्म किंतु वैदिक कर्म हि ॥२७८॥

प्रत्यक्षश्रुतिमूलत्वादग्निहोत्रसमं च तत् ।

:: औपासनं च कथितं तद्द्द्वयंतेन कृत्वैव (१) ॥२७६॥

श्राद्धप्रकरणघेर्णनम्

विधिनायश्चात्तश्राद्ध’ (?) तत्परंचरेत् ।

नान्यत्किमपि तत्कुर्यात्कर्मकात्रं (म्य)न्तु तद्दिने । कर्मान्तरावशिष्टेन द्रव्येण न कदाचन ॥ २८०॥

नैव कुर्यात् तथा श्राद्धं आपव्यापैतधेतरत (?)। (न) येद्व्रतानि श्राद्धानि जातकादीनि कालतः ॥२८१॥ संप्राप्तान्यैकदा वापि शिष्टद्रव्येण तत्परम् ।

[[२५५५]]

न कुर्यादेव सहसा यदि कुर्याद्विनश्यत (ति) ॥२८२॥ कर्त्तव्यत्वेन संप्राप्तान्यपि कर्माणि यानि वै । तानि सर्वाणि भिन्नानि प्राधान्येन पृथक् पृथक् ॥ २८३॥ कुर्वीतैव प्रयत्नेन पूर्वशेपेण वस्तुना । कुर्यात्तदुत्तरं कर्म नैवं चेति हि निर्णयः ॥ २८४॥ पुराचोला आज्यशेषेण नमकालेन (?) कर्मणोः । संप्राप्त े संत्तिकंत्योयं मौज्यी कृत्वाथतत्परम् (?) ॥२८५॥ परतन्तोस्तुवयसा कर्मभ्रष्टमभूत्परम् ।

इति भूयश्चकाराधभक्त्योपनयनंकिल ॥२८६॥ - तस्मात्कर्मावशिष्ट ेन येन केन च वस्तुना । कर्मान्तरं न कुर्याद्धि कुर्याद्यदिनतत्कृतम् ॥ २८७॥ भवत्येवं न संदेह श्राद्ध त्रिप्राय केतुव (?) । एक दैवत्यस्तादृकर्मणि (?) ॥२८८॥

द्वितीय वारनिक्षिप्त’ तातयोकेन वै सह ।

“न मध्यक्रमपदायैव प्राश्नीय्याद्वा (१) समुत्तमम् ॥२८६॥

[[२५५६]]

कपिलस्मृतिः.:

यत्र यत्रैक देवत्यावृत्तिस्तत्र तथा भवेत् ।

रे प्रायाणिय्येतथाचोदयदिनिप्येतथैव (?) वै ॥ २६० ॥ एकदैव सतो नूनमभवन्नान्यथा हि तत् । कर्मणः कस्यचित्तस्माच्छिष्टद्रव्येण कर्मणः ॥ २६१॥ अन्येषां करणंन्यायं न भवेदिति वै मनुः । कर्मभ्योनिखिलेभ्योवै सूर्यग्रहग्रहाधिकः ॥२६२॥

पैतृकं कर्म परममधिकंचोत्तमोत्तमम् । तादृशं तत् परं (कर्म) कर्मशेषैकवस्तुना ॥ २६३ ॥ न्यायेन शक्यते कत्तु कथंकाकेप्रिनेतरत् (?) । · · कर्मास्ते त्रिषु लोकेषु महद् ब्राह्मण्यमूलकम् ॥२६४॥ तस्यैवैवं महाघोरे संकटे समुपस्थिते । कथंतत्फुस्थिलोके (?) कलौतिवृति केवलम् ॥२६५॥ विप्रत्वं श्राद्धसंध्याभ्यां कलौ नान्येननिर्वृतिः । तस्मात्तु तद्द्द्वयं सम्यक् भक्त्यानुष्ठेयमेव वै ॥ २६६॥ अंध पंगुजदद्भ्राप्ताः (डश्चार्तो) क्लीबोमूको चिकित्सकः । उन्मत्तो बधिरः काणः वैश्यः क्षत्रिय एव च ॥ २६७॥ भिन्नभिन्नोपनयनाः वैश्य क्षत्रिय एव च । त एते निखिला ज्ञेयाः विधर्माभिः (१)नयेज्जयः ॥ २६८॥ दर्शनादिष्वयोगत्वमंधादीनां स्फुटन्तरम् ।

तेन तत्कर्म वैकल्यं जायते किल तेन वै ॥२६॥ सर्वसाम्यं भवेन्नैव तेषांतस्मात्सहात्मभिः ॥३४०

•

उपनयनसंस्कारवर्णनम्

अंधादयोविशेषेण भर्त्तव्यास्ते निरंशकाः ।

महद्भवेत् ॥३०१ ॥

[[२५५७]]

तेषामुपनये प्राप्त वैलक्षण्यं तदाभ्युदयकं सद्यः कर्त्तव्यत्वे न कीर्त्तितम् । न पूर्वेद्य द्विशेषेण ऋतवस्तूत्तरायणम् ॥३०२॥ कृत्सम्तु (कुतुपस्तु) कालोविज्ञेयः नक्षत्रं पुण्यदैवतम् । स्नातं त्वलंकृतंकृत्वाचोपनेष्यति केवलम् ॥३०३॥ संकल्पञ्च विधानेन वाचमय्य विधानतः ॥३०४ ॥ यज्ञोपवीतसूत्रेण कृत्वातमुपवीतिनम् । तथायोगंप्रकुर्याच्च सर्वतंत्रं विशेषवित् ॥ ३०५ ॥ भ्रातुस्तथापि मूकस्य स्वयं मंत्र क्रियाश्चरेत् । याज्ञिकं समिधं तूष्णीमाधाययतितत्करां (१) ॥३०६॥ तूष्णीमश्ना समास्थाप्य समंत्रामंत्रतो वा । सवं कुर्याद्विधाने (नौ) न तदशक्यं यदेव हि ॥३०७॥ तंत्रमन्त्रे प्रकुर्वीत कृत्स्ने तद्वाचकादिके । सर्वस्मिन्नपि तत्कार्ये स्वयमेव क ( य ) दातदा ॥३०८॥ प्रभवेदिति तत्कर्त्ता मौंजीकृष्णाया (त)श्चरेत् । याज्ञिकं सामघंतूष्णं आधापयति तत्करां. १) ॥३०॥ ज्वीकृष्णाजिनं तथा देवताभ्यः (१) प्रदानंचहस्तग्रहण मेव च । शक्यं सवं प्रकुर्वीत यद्यत्साध्यं यथाविधि । स्वसाध्यं निखिलं कुर्यात् स्वतत्कार्यमशंकितः ॥ ३१०॥ यदशक्यं त्यजेदेव नात्रकार्या विचारणा ।

सुप्रजाइति मंत्रं च कर्णे कुर्यान्नपं तथा ॥ ३११॥

[[२५५८]]

. कपिलस्मृतिः

ब्रह्मचर्यमित्यादीनान्तुलोप एव परस्ततः । प्रतिप्रश्नप्रवचननिवृत्तिस्तदनंतरम् ॥३१२॥ मंत्रेप्यसावितिस्थाननामनिर्दे शवर्जनं ।

प्रधानहोमं विधिना कुर्यादेवाखिलं क्रमात् ॥३१३॥

उरेद्द ेशत्यागमखिलं (?) स्वयमेव

वदेदपि ।

अथ यश्चजपादीनामन्ते ब्रह्मणि संस्थिते ॥३१४ ॥ तूष्णीं कूचं ततो गृह्य स्वयं तस्मिन् सुखेन ये । उपविश्य विधानेन गायत्रीं वेदमातरम् ॥३१५॥ अभ्यर्चति क्रमेणैव व्याहृतीभिर्विधानतः । सम्यगुच्चारयेदुक्त्वा प्रयत्नेनाधिकेन वै ॥३१६॥ तदधीनं कारयीत चिरकालेन वायतनू (?) । उच्चप्रम (व)दनेनालं बधिरस्य विशेषतः ॥३१७॥ पंग्बंध योर्जडांत्तक्लीवा पाद्य करोगिणां ।

यथा योग्यं यथाशक्ति वाचयित्वैवतांमनून् ॥३१८॥ अपिसर्वान्मनूशस्त्रमस्मृसद्विजावदन् (१) । उपस्थानश्चाग्निकार्यमग्न्युपस्थानमेव च ॥३१६॥ व्रतप्रवचनंचापि सत्यां शक्तौ यथामति । यथायोग्यंतथैवस्यान्मातृभिक्षादिकं तथा ॥३२०॥ यस्य ते . सनयचथ (?) जलग्रहणमाचरेत् । यश्वाद्दिनत्रयान्ते(?) तु पालाशादिक माचरेत् ॥३२१॥ मूकमात्रास्बकोप्येको (१) विशेषोवक्ष्यतेऽधुना । …. प्रधानहोमादघ(अ)चस्थालीपाकविधानतः. ॥३२२॥

.ब्राह्मणादिवर्णानामेकपंक्तौभोजन निर्णयवर्णनम् २५५६ चरुः कृत्वाऽर्धसावित्र्या हुवेदेकाहुतिं तथा । स्वयंकृत्वाखिलं कृत्यं यद्यद्योग्यं यथा तथा ॥ ३२३॥ पश्चात्तद्दत्तकोस्मिन्नुपविष्टो (?) जनोऽथवा । दधिवृते वापिसावित्रितांशलाकया(?) ॥३२४॥ लेखयित्वा च संपूज्य ध्यानावाहनकर्म च ।

धूपदीपौ विधायैवं नैवेद्य चप्रदक्षिणम् ॥ ३२५॥ नमस्कारानूनीराजनोपचारानखिलपि(?) ।

स्वयंकृत्वा तेन चापि कारयित्वा च तत्परम् ॥ ३२६ ॥ तत्प्राशयेद्विधानेन तेनासौ कृतकृत्यताम् । प्रयातीति विधिप्राह ततौ नित्यसमौ पुनः ॥ ३२७॥ संध्यात्रयंश्चाभिनयक्रियया सर्वमाचरेत् ।

ब्रह्मवीजसमुत्पन्ना माहात्म्यादष्पसं (?) परम् ॥३२८॥ अंतर्भावद्विजेष्वेव प्राप्नोति किल नान्यथा । न मंत्रैकस्य संस्कारो विद्यते सर्वथा ह्ययं ॥ ३२६॥ सर्वसाम्यन्नैव भजे न योग्यो हव्यकव्ययोः । यद्ययं तनयः पित्रोरेकरावभवेद्यदि (?) ॥३३०॥ पैतृके कर्मणि तथा प्रप्ता (१) संन्नस्तुवांधवः । तत्कर्तृत्वे यतः कश्चितन्मंत्रोच्चारकोभवेत् । तन्मंत्रकृत्प्रणत्वेवं दशाहं सूतकी भवेत् । तेनैवं तत्क्रियाजालं निखिलं कारयेतथा ॥ ३३१॥ पुत्रान्तरस्ये. सद्भावे. मूकपंग्वादयस्तदा । न निरंशालवकथिता; (?) तत्प्रज्ञाश्चापितादृशम् ॥३३३३।

•

[[२५६०]]

कपिलस्मृतिः.

वैदिके का (लौ) किके कृत्ये न साम्यं स्यात्तु बंधुभिः । निखिलब्राह्मणैरन्यैः कृपया ते विमत्सरः ॥ ३३४॥ पालनीया गोपनीया रक्षणीयाश्चसन्ततम् । स पंक्ति योग्य अस्पृश्याः द्विजानेतु नृपैस्समाः ॥३३५॥ क्षत्रियश्चेत्समा वैश्याद्दूर (त) श्ने (श्चे) ज्जघन्यजैः । न विप्र पंड्मा(ङ्क्तौ)राजन्यः सुरथेयोभोजनादिषु ॥३३६॥ एवं राजन्य पंक्तथाञ्चेदूरुजोज्ञयउच्यते । उरव्यपंक्तौ शूद्रोपि नोपविश्यतमो भवेत् ॥३३७॥ राजन्यग्रहभुक्तौ तु ब्राह्मणस्य पृथक्स्मृता । पंक्तौसदा तथा वैश्य (?) ग्रहभुक्तौनृपस्य च ॥३३८ ॥ विप्रस्य वा पृथक् पंक्तिर्न समान्यत्रकुत्रचित् (१) । पार्श्वयोरभिमुख्ये वा पश्चाद्वा पंक्तिरुच्यते ॥ ३३६ ॥ सततं भिन्नजातीनां पश्चाच्छूद्रस्य नैकदा । समकालभुजः प्रोक्ता द्विजानां पंक्तिभेदतः ।

त्रयाणामप्येकदैवभोजनंविधिचोदितं ॥३४०॥

समानमु(भु)क्तिर्मर्यादात्तत्तज्जातिषु संततं ।

अंघपंगुजड़ोन्मत्तमूकादीनां तथैव वै

समा पंक्तिः कदाचिन्न कर्मन्यूना यतस्तु ते ।

[[1]]

॥३४१॥

भिन्नपंक्तौ भोजनीयाः समकालेपि सन्ततं ॥ ३४२ ॥ समानपंक्तौयदि ते भोजिताः प्रत्यवायिनः । भवत्येवात्र मंदेहा नैवेति ब्रह्मवादिनः ॥३४३॥

विप्रमहत्त्ववर्णनम्

अथ पंगुजड़ोन्मत्तमूकादिसमभोजने ।

प्राजापत्यं प्रकथितं प्रायश्चित्तं द्विजोत्तमैः ॥३४४॥ अंधस्य मंत्रसामर्थ्यं यद्यप्यस्ति तथाप्यति । समीक्षणादि कृत्येषु यतो वैकल्यमेव तत् ॥३४५॥ स्पष्ट प्रत्यक्षमेतत्तु न सर्वैस्सद्विजैस्समः । पङ्गोर्गमनकृत्येषु वैदिकेषु निरंतरम् ॥३४६॥ वैकल्यं स्पष्टमेवैतत् तद्द्द्द्वारा तस्य केवलम् । ब्राह्मण्यपरिपूर्तिर्न जडोन्मत्तौ तथैव हि ॥३४७॥ मूकस्य मंत्रसामान्याभावादेव निरन्तरम् । ब्राह्मण्यलेशोऽपि कथं तस्य स्यादिति पश्यत । ब्रह्मवीर्यक्षेत्रमात्रसमुत्पत्तिमहत्त्वतः ।

[[२५६१]]

पुनस्तन्मंत्रकायैश्च न भवेद्भिन्नजातिकः ॥३४८॥ दिव्यसम्पूर्णविप्रत्वमपि नास्ति ततः किल । तत्तुर्यपंक्त योगेन क्षत्रवैश्यसमो ह्यतः ॥३४६॥ क्षत्रादीनां विप्रसाम्यं कुतो नास्तीति चेदथ । प्रोच्यते कारणं तच्च तच्चोपनयनं महत् ॥३५०॥ ऋतुव्यत्यस्ततः पूर्वं व्यत्यासाद्वयसः परम् । दण्डभेदात् क्रियाभेदाद्विवाहादिविभेदतः ॥३५१॥ वेदाध्ययनभेदाश्च तथा भिक्षाप्रभेदतः ।

तस्यास्य च महत्प्रोक्तं तारतम्यं निरंतरम् ॥३५२॥ तेन सर्वेऽपि विप्रस्य प्राप्नुवन्ति कथं महत् । साम्यं तत्सर्ववंद्य े हि देवानामपिदुर्लभम् ॥३५३॥

[[१६१]]

[[२५६२]]

कपिलस्मृतिः

ब्रह्माद्यःप्रार्थनीयञ्च बहुजन्मतपश्शतैः ।

संप्राप्तं श्रुतिभिर्गीतं सर्ववेदकृताश्रयाः ॥३५४॥ यद्व ेदकृत्ययोग्यन्तत् ब्राह्मण्यं दिव्यमुच्यते । असावसाविति स्थाने प्रवरोक्ता महर्षयः ॥ ३५५ ॥ संबुध्य किल वक्तव्याः सर्वेष्वेवाविशेषतः । कृत्येषु वैदिकेष्वेषु दर्शादिष्वखिलेष्वपि ॥३५६॥ ते शुद्धगोत्रिणः स्युर्वै तदा वक्तुं समञ्जसम् । अध्वर्युणा तेन होत्रा शक्यं तेऽन्यस्य नैव हि ॥ ३५७॥ अन्यगोत्रप्रविष्टस्य सुतो यः पूर्वगोत्र्यभूत् । परप्रदानपूर्वं वै ज्ञातीनामभ्यनुज्ञया ॥३५८॥ तत्पुत्रपौत्रपर्यन्तं तस्य तत्संततेरपि ।

पित्राय चारणे तस्मिन्पैतृके समुपस्थिते

॥३५६॥

क्रमान्न शक्यते यस्मात् त्यक्तपुत्रादिकं न्यसुः । दत्ततत्पुत्रतत्पुत्रतत्पुत्राणामतोऽखिलाः ॥ ३६०॥ वेदप्रोक्ताःक्रियास्सर्वा स्थानंकत्तु समञ्जसम् । प्रवरोक्तयोग्यतायाः अभावान्न्यंगनैच्यके ॥३६१॥ तत्संततौ चतसृणां (त्रयाणां ) स्यात्पूर्षाणां हैन्यमुत्तमम् । तच्च सम्यक् प्रवक्ष्यामि सुस्पष्ट श्रृणुताधुना ॥३६२॥ त्रिष्वेष्वाद्याः त्यक्तपिता पश्चात्त्यक्तपितामहः । प्रपितामहानसंत्यागी क्रमात्ते वर्णिताः किल ॥३६३॥ तत्र यद्यपि दत्तस्तु शुद्धवत्प्रतिभाति हि । पित्रादित्यागशून्येन सर्वपित्र्येषु संततम् ॥ ३६४॥

नान्दीश्राद्धप्रकरणवर्णनम्

[[२५६३]]

अथापि नान्द्यां तस्यापि वैकल्यं जायते किल । प्रपितामहीपूर्वं वै वृद्धशब्देनसंयुतम् ॥३६५॥ समुच्चार्यास्तत्रदेवाः सप्तमस्त्वष्ट (षष्ठ) पंचमौ । त्रयस्त एते तद्वर्गयुगलं षट् किलाभवन् ॥३६६॥ मातामहाः सपत्नीकाः नान्दीयं नवदेवता । पितृवगं मातृवर्गं त्यजतेऽनेनशास्त्रतः ॥३६७॥ स्वमातामहवर्गस्य भिन्नगोत्रस्य सांप्रतम् । जन्ममात्रैकसंप्राप्तिमतस्त्यागः कथं भवेत् ॥ ३६८॥ तच्च तच्चद्वयं ग्राह्यं मातामहकुलं वरम् । मोहात्तथा न कुर्वन्ति तेनैते त्वघभागिनः ॥ ३६६॥ भवत्येवावशात्तूष्णीं त्यक्तमातामहो यतः । पितरौ सुतदानस्य कालेशक्तौ स्वसंततेः ॥३७०॥ कतु च्युतेः स्वभिन्नस्य तद्गोत्रस्य च केवलम् । च्युतीकरणकार्याय कथं शक्तौ भविष्यतः ॥ ३७१। मत्सुतागर्भसंभूतं शिशुमेनं तथाविधम् । अस्मद्गोत्रैककर्तत्र्यं निवृत्तीकरणाय वै ॥ ३७२ ॥ कौ युवामिति पृच्छन्ति दानकाले समागताः । तन्मातामहसंदोहाः पितृभ्यां किल यद्यपि ॥३७३॥ दत्तोऽपि तैर्नदत्तो हि . तन्मातामहवृन्दकैः ।

तदा मातामहाभ्याञ्च त्यक्तोऽयमितिमंत्रतः ॥ ३७४॥ समुत्सृष्ट इतिप्रोक्तो बाधकं न तदा भवेत् ॥३७५॥

[[२५६४]]

कपिलस्मृतिः

तस्माद्दत्तसुतो लोके

भिन्नगोत्रेषु कर्मसु ।

विवाहादिषु तद्द ेव

द्रोहिणः स्युर्न संशयः ॥ ३७६५

संत्यक्तस्वीयदेवताः ।

ये देवहेलनपराः

स्वदेवतासकाशान्ते च्यवन्ते नात्र संशयः ॥ ३७७॥ तस्मात्परां गतिं दिव्यां प्राप्नुवंति न चैव हि । पापीयसो भविष्यंति भवेयुर्नरकालयाः ॥३७८॥। तद्दाने तु यथापित्रोः सम्मतिः परमा भवेत् । तन्मातामहयोस्तद्वत् सम्मतिश्चतदायदि ॥३७६॥ भवेद्दोषों नैव भवेदितिवेदानुशासनम् ।

यथा संत्यक्तपित्रादिः लोके भवति निन्दितः ॥ ३८०॥ त्यक्तमातामहश्चापि तथैवेति न संशयः । ( तथैवस्यान्न संशयं इतिपाठान्तरम् ) । दद्यातां दम्पती पुत्रं गृह्णीयाताश्च दम्पती ॥३८१॥ तयोरेवाधिकारोऽयं ’ तद्दाने तत्प्रतिग्रहे । संप्रदाने तु पुत्रस्य तन्मातामहयोरपि ॥ ३८२॥ अभ्यनुज्ञां विशेषेण कांक्षणीया तथा पुनः । पश्चात्पितामहादीनां बन्धूनामविशेषतः ॥३८३॥ सतां गुरूणां महतां ज्ञातीनाञ्च सगोत्रिणाम् । तग्रामवासिनां चापि वणिजामधिपस्य च ॥ ३८४॥ वृषलानामपि तथा तत्रत्यानांकृतात्मनाम् । सर्वेषामपि वर्णानां सम्मत्या तत्समाचरेत् ॥३८५॥

⋅

दत्तकपुत्रप्रकरणवर्णनम्

[[२५६५]]

परिग्रहं संप्रदानमन्यथानर्थ एव वै ! भवेदेव शनैःकालात्तं गृह्णन्जनसन्निधौ ॥३८६॥ होमः सद्यः प्रकर्त्तव्यः व्याहृतीभिघृतेन वै । प्रभ्रंशाय पितुर्गोत्रात् स्वत्वसंपादनाय च ॥ ३८७॥ गोत्रप्रवेशसिद्धयर्थं प्रतिगृह्य च तं पुनः । कृत्वा होमं व्याहृतीनामाज्येनाष्टोत्तरं शतम् ॥३८८॥ धर्मायत्वेति मन्त्रेण संतत्यै कर्मणेति च । हरिद्राजलपानञ्च कुर्यादद्यवतन्त्रतः ॥ ३८६ ॥ एवं कृते त्वन्यसुतः कर्मणे स्वस्थकालतः । योग्योऽयं प्रभवेत्पश्चात्तज्जातस्तु स्वकं सुतम् ॥३६०ll तज्ज्ञातिप्रार्थनापूर्वं व्यूहयित्वाखिलानपि । नमो महद्भ्य मन्त्रेण नमस्कृत्वाखिलान्स्वकान् ॥३६१॥ दत्वा शतं सहस्रं वा परं प्राञ्जलिरास्थितः । वदेदेवं प्रपश्यन्तो परं संगृह्य मामकम् ॥३६२॥ तनयं मम ते यूयं कृपया स्वीयगोत्रके । मौञ्जीबन्धनकृत्याय स्वीकृत्यानतचेतसा ॥३३॥ इति संप्रार्थ्य तेषां वै संनिधावेव केवलम् । प्रतिष्ठाप्य विधानेन कृत्वा कर्माणि शास्त्रतः ॥ ३६४ ॥ अभ्यञ्जनमुखादीनि मंगलार्थानि यानि वा । तानि सर्वाणि तत्पश्चात्तस्मिन्नग्नौ यथाविधि ॥ ३६५॥ हुवेत्तदाहुतिस्सर्वास्तद्गोत्रावेशकारकाः । कुलमन्यदाविशादस्मज्जमिमं कुमारं सहसे पिता-

[[२५६६]]

कपिलस्मृतिः

महस्यामुष्यायणस्यगोत्रं प्राकृतं प्रापयाग्नेस्वाहा । कुलंमन्यदाविशादस्मज्जमिमं कुमारमोजसे पिता-

महस्यामुष्यायणस्य गोत्रं प्राकृतं प्रापयाग्नेस्वाहा ॥

कुलमन्यदाविशादस्मज्जमिमं कुमारं बलायपिता-

महस्यामुष्यायणस्यगोत्रं प्राकृतं प्रापयाग्नेस्वाहा ।

कुलमन्यदाविशादस्मज्जमिमं कुमारं तेजसे पिता-

महस्यामुष्यायणस्य गोत्रं प्राकृतं प्रापयान े स्वाहा । कुलमन्यदाविशादस्मज्जमिमं कुमारं वर्चसे पिता-

महस्यामुष्याणस्य गोत्रं प्राकृतं प्रापयाग्नेस्वाहा । कुलमन्यदाविशादस्मज्जमिमं कुमारं हरसे पिता-

महस्यामुष्यायणस्य गोत्रं प्राकृतं प्रापयाग्ने स्वाहा ।

कुलमन्यदाविशादस्मज्जमिमं कुमारं भ्राजसेपिता-

मंहस्यामुष्यायणस्य गोत्रं प्राकृतं प्रापयाग्ने स्वाहा । कुलमन्यदाविशादस्मज्जमिमं कुमारमिंद्रियाय पिता- महस्यामुष्यायणस्य गोत्रं प्राकृतं प्रापयाग्नेस्वाहा । कुलमन्येति मन्त्रेण हुत्वैकादशसंख्यया । कृत्वा जपादि होमश्च हरिद्रासलिलं ततः ॥ ३६६॥ पश्चात्तु मातृभिक्षार्थं प्रायश्चित्ताद्विधांनतः । एवं कृते तस्य सूनोः मौञ्जी कर्मणि तत्परम् ॥ ३६७॥ पितामहस्य गोत्रेण संयुक्तो जातइत्यपि । सिद्धं भवति शास्त्रेण तत्प्रपौत्रस्य तत्परम् ॥३६८

दत्तकपुत्रप्रकरणवर्णनम्

[[२५६७]]

यदि जातस्सुतः सोऽयं सम्यक् शुद्धो न संशयः । स योगकर्मणां योग्यस्तदाद्यत्वे हि तत्कुले ॥ ३६६॥ तद्योग्यता जायते च तावत् दत्तस्य संततिः । अयोग्यता कबलिता न्यंगनैच्यप्रपीडितः ॥४००॥ तद्दायाद्य शसाम्यादि कुण्ठिता श्रीवहिष्कृतः । स्वजनैकप्रसादश्रीकामुकास्तज्जनाश्रिताः ॥४०१ ॥ कुर्वती चातकी वृत्ति प्रतिष्ठति हि भूतले । कर्मठत्वसजातित्वतत्समत्वादिसिद्धये ॥४०२ ॥ पित्रादीनां त्रयाणाञ्च क्रमोक्तः सिद्धिरुत्तमा । यदा सञ्जायते सम्यक् प्रवरस्य च तत्कुले ॥४०३ ॥ तथैव साम्यसिद्धिः स्यात् अंशभाक्त्वञ्च जायते । ब्राह्मण्यश्च समीचीनं तथा यागाधिकारिता ॥४०४ ॥ यथा पुत्रस्य तातस्य चोभयोर्भिन्नगोत्रता । तदेव त्रिदिनाशौचं संस्पष्ट मातुरेव च ॥४०५॥ गांधर्वादिविवाहैस्तैयदि माता विवाहिता । तदा पितुः स्यात्त्रिदिनं तन्मृतौ सूतकं मतम् ॥ ४०६ ॥ मातामहस्य गोत्रेण मातुः पिण्डोदकक्रियाः । कुर्वीत पुत्रिकापुत्र एवमाह प्रजापतिः ॥ ४०७॥ पितुश्चेत्सूतकं पूर्णं तथा मातामहस्य च । मातुलस्य च तत्पत्न्या यतस्तद्गोत्र्ययं स्मृतः ॥ ४०८॥ यत्र मातुर्विवाहे तु दानं जातन्तु (तत्स्मृतः) शास्त्रतः । तत्र सप्तपदाख्यं च कर्म संजायते स्वतः ॥ ४०६॥

[[२५६८]]

कपिलस्मृतिः

स्वगोत्राद् भ्रश्यते नारी विवाहे सप्तमे पदे । लाजाहोमप्रधानाभ्यां प्रवेशो भर्तृ गोत्रके ॥४१०॥ स्त्रीजाते सर्वकार्यैककर्तृत्वाभार ईरितः ।

नित्यं पराधीनता च न स्त्रीस्वातन्त्र्यमर्हति ॥ ४११॥ बाल्ये पित्रोरधीना सा पत्युरेव तु यौवने । वार्धके तनयानाञ्च स्वातत्र्यं न कदाचन ॥४१२॥ कन्यादाता ब्रह्मलोकं पुत्रदो निरयं व्रजेत् । दाक्षिण्यमपि कारुण्यं कृपा यत्र प्रजायते ॥ ४१३॥ पितृबन्धुगुरूक्तिश्च तत्रापदि कुलस्य च । यदि स्यात् बहुपुत्रत्वं तदैकस्यैव केवलम् ॥४१४॥ स्वगोत्रिणे स्वान्यभ्रात्रे स्वकुलीनाय वै सते । नैच्यन्यङ्गकरहितो लोभाशा परिवर्जितः ॥४१५॥ दीयमानस्य तस्यापि न्यंगनैच्ये यथातराम् (?) । न भवेतां तथालोच्य तस्य वृत्ति तथादृढाम् ॥४१६॥ एवमेतादृशीं सम्यक् दृढयित्वेति लोकतः । राजतोऽपि विनिश्चित्य दानं कुर्यादिति श्रुतिः ॥ ४१७ एवं दत्तस्य पुत्रस्य काले बहुगते ततः । केषुचिच्छुभकृत्येषु मातामह विवादतः ॥४१८॥ शास्त्राणि भिन्नभिन्नानि बहूनि किल सन्ततम् । व्यक्तानि मतभेदेन तस्य मातामहद्वयम् ॥ ४१६॥ जनन्या जनकश्चेति जनको ग्राहकस्य च । त्रेधा विकल्पितो बभूव किल केवलम् ॥४२०।lदानप्रकरणवर्णनम्

[[२५६६]]

विवादोऽयं परं त्वत्र तन्मात्रस्यैव जायते । न तस्य संततिः प्रोक्ता भिन्नगोत्रप्रदस्य चेत् ॥४२१॥ आत्रिपूषं तत्सुतस्य तेन साकं तु पैतृके । परं सपिण्डिमारभ्य कुमार्गः संभवेत्खलु ॥४२२॥ तेन तावत्तस्य कुले जातानामात्रिपूर्षतः । विप्रत्वहैन्यताज्ञाति भागसाम्यैक शून्यता ॥४२३॥ न्यङ्गता नैच्यतातीव तज्जनाश्रयता तथा । तबन्धुमित्रपुत्रादि जनचित्तानुवर्तिता ॥४२४॥ एता भवन्ति सततं तस्मात्पुत्रं पिताहता । स्वल्पागतिं समीक्ष्यादौ न दद्याद्भिन्नगोत्रिणे ॥४२५॥ पश्चात्तु तावता गाढं बाधकं प्रभविष्यति । येन केनापि दुर्वारमाचतुष्टयपूरुषम् ॥४२६॥ सर्वदानानि सर्वैश्च कर्तव्यानि मनीषिभिः । शक्तौ सत्यां विशेषेण पुण्यकालेषु तेषु वै ॥४२७॥ वेदशास्त्रपुराणादि चोदितेषु युगादिषु । अर्धोदये महोदये चन्द्र सूर्योपरागके ॥४२८॥ धरादानं प्रशंसन्ति सर्वदानोत्तमोत्तमम् । धेनुदानं वाहदानं गजदानं तदा न सः ॥४२६॥ रथदानं वस्त्रदानं वार्षभं दानमेव च । शय्यादानन्तुलादानं कल्पवृक्षाख्यकं परम् ॥४३०॥ गोदानं रत्नदानञ्च पुष्पताम्बूलयोरपि । सुगंधं चन्दनमहो पवनोशीरसद्मनाम् ॥४३१॥

।

[[२५७०]]

कपिलस्मृतिः

चूणकुङ्कुमतकोल महौषधजलौकसाम् । पद्मोत्पलरमाजाजिकारहरिभूभुजाम् ॥४३२॥

गुड़ाज्यलवणक्षीरदधिकर्दमचूलिनाम् । हिरण्यरजतश्वेतकर्णिकाचटमालिनाम् ॥४३३॥ धनानामपि धान्यानां सप्तानां पंचकात्मनाम् । महाचन्दनकाष्ठानां कर्पूरेटामरीचिनाम् ॥४३४॥ दिव्यानां देवपुष्पाणां क्रमुकाणां विशेषतः । फलानामपि शाकानां भूषणानां विशेषतः ॥४३५॥ कम्बलानां च दिव्यानां द्विपटानां सुपक्षणाम् । उष्णीषोत्तरधार्याणां माध्यानां मुखवासनाम् ॥४३६॥ तिरस्करणिकानां च रज्जूनां दीर्घसूत्रिणाम् । शोभनोभयतो मुख्याः सवत्सायाः पृथक्पुनः ॥४३७॥ गोसहस्रस्य चित्रस्य तिलपद्मस्य शूलिनः । शूलस्य दक्षिणामूर्त्तेरयसच्छागमेषयोः ॥४३८॥ हिरण्यगर्भसंज्ञस्य लांगलस्य कपालिनः । साशिभ्राण(सलिंगस्य ) महामूर्त्ते भस्मरुद्राक्षयोः पृथक् ॥४३‍ महालिङ्गस्य लिङ्गस्य बाणलिङ्गस्य कर्मणः । ताम्रसीसादिपात्राणां दासीदासादि देहिनाम् ॥४४०॥ पुनरन्यानि दानानि पात्रदत्तानि शास्त्रतः । कामनारहितानि स्युः ब्रह्मज्ञानाय केवलम् ॥४४१॥ पारमेश्वरतुल्यैकद्वारा नो चेत्तु वै पुनः ।

कृतानि कामतः सद्भिः तत्तत्कार्यकराण्यति ॥४४२॥

दानप्रकरणवर्णनम्

यद्यत्कामनया कर्म क्रियते तत्तु तत्पुनः । सद्गमाच्छिद्रसगुणमलोभाशाठ्यसंयुतम् ॥४४३॥ मन्त्रतंत्रादिवैकल्यरहितं चेत्फलत्यदः ।

यत्किचिदङ्गलोपेऽपि काम्यं कर्म न सिध्यति ॥ ४४४॥ अप्यनेकाङ्गविकलं क्रियते पारमेश्वरम् ।

[[२५७१]]

तत्कर्म सफलं सद्यः भविष्यति न संशयः ॥ ४४५ ॥ तस्मात्सद्भिः सढ़ाकार्यं कर्ममात्रं न संशयः( निरन्तरम्) । परमेश्वरतुष्ट्यर्थं चित्तशुद्धयर्थमादृतः (मात्मनः ) ॥४४६॥ स्वीयस्य दानं कुर्यात्तु नान्यदीयस्य वस्तुनः । न्यायार्जितस्य द्रव्यस्य प्रदाने योग्यता भवेत् ॥४४७॥ अन्यायेनार्जितंद्रव्यं चौर्यव्यामोहनादिभिः । संप्राप्तमागतश्चापि दानयोग्यानि चाचरेत् ॥४४८॥ कृतेन दानेन यथा परपीडा न जायते । वृथा तथा प्रकुर्वीत दानं धर्माय तत्परः ॥४४६॥ परपीडाकरं दानं दातुस्तग्राहकस्य च । उभयोर्नरकायैव फलिष्यति न चान्यथा ॥४५०॥ दानेन यस्य कस्यापि यथा पीडा व्यथा तथा । दुःखमादिश्च संमोहस्तथा कुर्यान्नचेद् वृथा ॥४५१॥ न सामान्यं धनं देयं अल्पं वा महदेव वा । सामान्यवस्तुदानेन कलिं विंदति तत्क्षणात् ॥४५२॥ यत्संदिग्धं परास्वाद्यं संशयं वस्तु केवलम् । अदेयमेव सततं यत्तद्धमैकभीरुणा ॥४५३॥

[[२५७२]]

कपिलस्मृतिः

शुद्ध सत्वेन सुस्पष्टमनाकांक्ष्यं परैरपि । यद्वस्तु दीयते तत्तु परलोकाय युज्यते ॥ ४५४ ॥ यद्वस्तु स्यात्परप्राप्यं कालेन शनकैस्तु तत् । अदेयं सर्वथा प्रोक्तं चोरस्तद्ग्राहकश्च यः ॥ ४५५॥ क्रयश्चतादृशस्यैव वस्तुनः विधिचोदितः । कर्त्तव्यत्वेन तद्भिन्नं वस्तुनो न कदाचन ॥ ४५६॥ राजतत्तुल्यतद्भृत्यतत्प्रेष्यपितृबन्धुभिः । तत्समैर्बलवद्भिर्यद्दत्तं सिद्धयति संततम् ॥४५७৷ तद्भिन्नैदुर्बलैरन्यैः दत्तं यच्छास्त्रवर्त्मना । विशुद्धागमनं प्राप्त चेत्सिद्धयति न चेतरत् ॥४५८॥ यस्य प्रदानकर्तृ त्वं शास्त्रागमसुनिश्चितम् । तेनैव दत्तं सर्वत्र सिद्ध्यत्येव न चेतरत् ॥४५६॥ प्रतिग्रहेण लब्धाय भूमिग्रामोऽथ वर्णकः । माद्याख्यस्सीमनामा वा विद्यासंभावनादितः ॥४६०॥ तेषां प्रतिग्राहयिता यजमानस्स एव हि । कर्त्ता कारयिता चापि स्वामी गोप्ता प्रवर्त्ततः ॥४६१॥ स एव सर्व कथितः निग्रहानुग्रहादिकृत् । यदि तेन कृतास्तेषु वृत्तयो वर्णकादिषु ॥४६२॥ कालेन दत्तासद्यो वा ताः पुनःस्वेच्छयाऽथवा । परप्रेरणया वापि स तासां पतिरेव हि ॥४६३॥ राज्ञा तथा कृताश्चेत्तु वृत्तयो द्विजहेतवे । सामान्यतस्तदा कर्त्ता तत्र राजा प्रभुस्सदा ॥ ४६४॥

दानप्रकरणवर्णनम्

विशेषेण प्रदत्ताश्चेत्तत्तन्नाम्ना पृथक् पृथक् ।

अंशभेदेन तत्रापि तदा सर्वे तथा मताः ॥ ४६५॥ तावन्मात्रस्य कर्तारः मिलित्वा निखिला अपि । तस्मिन् ग्रामे तु कर्तारो निग्रहानुग्रहादिषु ॥ ४६६॥ तत्तत्स्ववृत्तिषु परं कर्तृ त्वं पृथगुच्यते । स्ववृत्तिभिन्नवृत्तीनां न कर्त्तारस्तु ते स्मृताः ॥४६७॥ भूमेर्यामादिरूपाया दत्तया स्वेन वान्यतः । प्रभुर्नराजा कथितः कर्त्तारोग्राहकाः स्मृताः ॥४६८॥ तेह्यावश्यकस्यकार्यस्य कर्त्तव्यत्वे ह्यवस्थिते ।

तदा राजैव तत्कार्य कर्त्ता सम्यग्भवेद्ध्रुवम् ॥४६६ ॥ यतो हि जगतो राजा कर्त्ता दण्डयिता पिता । पालकश्च गुरुभकृत् निग्रहानुग्रहैकभूः ॥४७०॥ एकद्वित्रिचतुवृत्तिमत्प्रभेदजनाश्रयः ।

[[२५७३]]

ग्रामो यदि तदा तत्र तत्तन्मात्राधिकारिणः ॥ ४७१ ॥ नाधिकस्य तु कर्तारः भवेयुरिति शास्त्रहृत् । सामान्यबलवत्कार्ये कर्त्तव्यत्वेन चागते ॥ ४७२॥ सर्वे मिलित्वा कुर्वन्ति(वींरन्) एकबुद्ध्यैव नान्यथा । स स्वामिकग्राममध्ये बृहत्कार्ये निपातिते ॥४७३ ॥ स्वाम्युक्तवर्त्मना सर्वे तत्कार्यं साध्यमित्ययम् । पक्षस्तु सर्वशास्त्राणां तत्र चापि स एव हि ॥ ४७४ । निर्वाहकः स्यादित्येव जाबालादिमतं परम् । अस्वामिकग्राममध्ये क्लृप्तद्विजनिरन्तरे ॥४७५॥

[[२५७४]]

कपिलस्मृतिः

न भिन्नग्रामिणा कार्यः क्रीतवृत्ति परिग्रहः । स्वीकारात्क्रीतवृत्तेस्तु वृत्तिमद्भिर्विशेषतः । तस्मिन्ग्रामे न चान्यैस्तु कृता यदि न सिद्ध्यति ॥ ४७६॥ ये प्रतिग्रहिणः पूर्वं साक्षात्कर्तृ ’ सुखात्परम् । अत्युत्तमाः कर्त्तृ’तुल्याः तत्सकाशप्रतिग्रही ॥४७७॥ तत्तत्समो दुर्बलोऽयं यदि तेन समं कलौ । विवदेत्कार्यकालेषु सत्कार्येऽसौ महात्मभिः ॥ ४७८॥ समानमपि वादं यः श्रुतं श्रुत्वा तु शक्तिमान् । तन्निग्रहमकुर्वाणो दुर्गतिं प्रतिपद्यते ॥४७६॥ यदि स स्वामिको ग्रामस्तदा तन्मतपूर्वकम् । दानमाधि क्रयच्चापि कुर्वीतैव न चान्यथा ॥ ४८०॥ ग्रामः सस्वामिको यो वा तस्मिन्वै तदनुज्ञया । क्रयादिदानकर्माणि कार्याणीति प्रचक्षते ॥४८२१॥ पुत्रपौत्रज्ञातिबन्धुसामन्ताद्यभ्यनुज्ञया ।

शुद्धचित्तेन यद्दत्तं तत्सिध्यति हि संततम् ॥४८२॥ अन्वये सति भूदानं सहसा वनमाचरेत् । सर्वैरालोच्य सर्वेषां पर्याप्ता भूस्थिता यदि ॥४८३॥ स्वगोत्रिणां सपिण्डानां समालोच्यैव केवलम् । वेदशास्त्रस्मृतिन्यायाविरोधेन ततः

परम् ॥४८४॥

जनमत्या ज्ञातिमत्या बंधुमत्या सहादिषु । सर्वेषां पश्यतामारात् न्यायाप्तधरणीं त्यजेत् ॥ ४४५ समीपज्ञातिदुष्टिश्चेद् भूदानाद्भिन्नगोत्रिणाम् । शक्यते हि तदा.. कत्तु तद्दानं तु न चेच्चरेत् ॥४८६॥

दौहित्रप्राधान्यवर्णनम्

[[२५७५]]

दौहित्रसाम्यमात्रा येविभक्ता ह्यनु तस्य कुम् । नेच्छेयुरेव धर्मेण तामिच्छन्तः पतन्त्यधः॥४८७॥ विभागा ज्ञातयस्सर्वे भिन्नभिन्नाः स्मृताः परम् । तत्तद्धनानां ते ते स्युःकर्तारश्चपृथग्ग्रहाः ॥४८८॥ अपुत्रस्य धनं ज्ञातेर्विभक्तस्याखिलं भवेत् । दौहित्रस्यैव धर्मेण न ज्ञातेस्तु कथंचन ॥४८६ ॥ ज्ञाती खलु सगोत्रस्य धनार्थं प्रेतकर्म यत् । तावन्मात्रं करोत्येव प्रत्यब्दश्च न चेतरत् ॥४६०॥ दौहित्रश्चेद्धनाभावेऽप्यस्य सर्वेषु कर्मसु ।

पुत्रेण समतो नित्यं स्वविवाहानिलेऽद्भुते ॥४६१॥ असाधारणके मुख्येऽप्यग्नौकरणपूर्वकम् ।

[[1]]

सर्वश्राद्धानि नित्यानि करोत्येवाजुगुप्सितः ॥४६२॥ अमात्यो न तथा कापि किं करोति स्वगोत्रिणे । तस्मादभावे दौहित्रजनस्य किल तत्परम् ॥४६३॥ असुतस्य धनं तत्तु प्रत्यासन्नः सपिण्डकः । यो वा सतु गृह्णीयादिति वेदानुशासनम् ॥४६४॥ दौहित्राणामनेकेषां समवाये तदा किल । ( श्राद्धानि नित्यानि करोत्ये वा जगुप्सितः ) । यो वाऽत्यन्तं निर्धनः स्यात् सधर्मेण हरेद्धनम् ॥४६५॥ समवाये निर्धनानां सर्व एव यथांशतः । पुनश्च निर्धनेष्वेषु धनिनस्तस्यतन्मनः ॥४६६॥

[[२५७६]]

कपिलस्मृतिः

यथा भवति (वदन्ति) तद्रीतिमनुसृत्य न चान्यथा । चरेयमिति सश्रीमान् कपिलो व्याजहार ह ॥४६७॥ दौहित्र एव सर्वेषां पुत्राणामुत्तमः स्मृतः । तत्समस्त्वौरसस्तज्जः सुतश्चापि तथाविधः ॥ ४६८॥ अपुत्रो बहुवृत्तिश्रीः विभक्तो ज्ञातिगोत्रिभिः । वृत्तिदानं प्रकुर्वाणो यथेच्छं कर्तुमर्हति ॥४६६ ॥ स्वग्रामज्ञातिसामन्तादायादानुमतेन वै । मेघपुष्पसुवर्णाभ्यां कार्यं भूदानमेककम् ॥५००॥ सर्वाण्यन्यानि दानानि शास्त्र स्वीयानि छंदतः । तुष्टये परमेशस्य कार्याण्येवान्वहं यथा ॥५०१। यथा वा कन्यकादाने गोत्रभिन्नमनन्तकम् । तथाच्युतपदप्राप्तिसाधनं कथितं तथा ॥ ५०२॥ स्वगोत्रम्मुख्यतो ज्ञेयं भूमिदानं पुरातनैः । कृतं कारयितश्वापि शास्त्रज्ञैरपि नैकधा ॥ ५०३॥ उक्त प्रोक्तं प्रगीतं च सामादि त्रितयेन च । अभावे पुत्रयोवंशे भूमिदानं ततश्चरेत् ॥५०४॥ सति वंशे वृत्तिदानं क्रयो वा तस्य नाचरेत् ॥ जाता जनिष्यमाणाश्च गर्भस्थाश्चापि देहिनः ॥५०५ वृत्तिमेवाभिकांक्षन्ते तस्माद्वृत्तिं प्रपालयेत् । अन्वये सति पुत्रस्य पुत्रिकाया विशेषतः ॥५०६ ॥ वृत्तिरूहं भुवं मोहाद्दत्वा निरयभाग्भवेत् ।

विचक्षणो भूमिदाने शक्तस्तनयवर्जितः ॥५०७

भूमिदानप्रकरणवर्णनम्

[[२५७७]]

सगोत्रेभ्यो विशेषेण दद्यात् भूमि सदक्षिणाम् । भूमिदाने भ्रातृपुत्राः भ्रातरः पितरस्तथा ॥५०८॥ पितामहाः पितृव्याश्च प्रद्व ेष्टारोऽपि पात्रताम् । प्रयान्ति च कृपादाब्जं प्रापकाः प्रभवन्त्यपि ॥ ५०६ ॥ तस्मात्संततिविच्छित्तौ भूमिदानं सगोत्रिषु । कुर्वीत धर्म्मतो गत्वा संप्रायैनां दुरात्मनः ॥१०॥ विशेष्ण तु विद्वांस’ त्यक्तवैरो हरिं स्मरन् । कुर्यादेव ततो याति तद्विष्णोः परम पदम् ॥५११॥ निवारितो दानकाले न तद्दानं समाचरेत् । ज्ञातिपीड़ाकरं दानं महारौरवदायकम् ॥५१२॥

यज्ञातिहृत्तुष्टिकरदानं

शिवपदप्रदम् ।

विदुषो ज्ञातिबन्धून्वा स्वयमज्ञो बलापि वा ॥५१३॥ निगृह्य भूवृत्तिबन्धुदानं सद्गतिवारकम् । विभक्त ेष्वपि विद्वत्सु भ्रातृतत्पुत्रकेष्वति ॥५१४ ॥ महत्सु सत्सु तिष्ठत्सु नरो नारीसमोऽपिवा । : श्रोत्रियाश्रोत्रियौ मूढो विद्वान्वा वेदपारगः ॥५१५॥ यः कोऽपि भूमिदानं तत्तेभ्य एव समाचरेत् । सर्वो ज्ञातिजनो नित्यमसंततिधनार्थ्यति ॥५१६॥ तस्माद्रिक्थं भूमिरूपं ज्ञातये देयमेव हि । विभक्तरूपा विभवा मध्यप्राप्तसुवृत्तिका ॥ ५१७॥ बहुज्ञातिमती साध्वी मृयमाणापि सुत्रता ।

• चलद्भूमिं विनाज्ञातीनन्येभ्यो न निवेदयेत् ॥५१८॥ १६२

[[२५७८]]

कपिलस्मृतिः….

परं तद्विषये तूष्णीं कलहं नैव कारयेत् ।… विभक्ता विधवा साध्या दैवात्संप्राप्तसत्कुलाः ॥५१॥ अवशादागतमहावृत्तिमत्यश्चतन्मुखात् । संप्राप्त्यैकमहागर्वाः कुमत्यो धर्मबुद्धितः ॥२०॥ अधर्ममेव कुर्वन्त्यः स्वजनद्वषतत्पराः । दानविक्रयकार्ये योग्यता रहिता अपि ॥ ५२१॥ तत्कार्यकत्र्र्यो दुर्बोधमहिम्नायाः खलाश्रयाः । ता विलोक्य प्रयत्नेन धार्मिको नृपतिः स्वयम् ॥५२२॥ देशात्प्रवासयेत्सद्यः तत्प्रतिग्राहकानपि । विधत्रानामनाथानामज्ञातानां च केवलम् ॥५२३॥ पार्ककृतं तथा नाद्यात् सतीनामपि संततम् । रंडापाकं सदात्याज्यं प्रवदंतिमनीषिणः ॥ ५२४ ॥ रंडावहुविध ज्ञेयाः पाकायोग्याः सदा सताम् । अज्ञातानामंका काचित् काचित्प्रज्ञातनामका ॥ ५२३५॥ ‘स्पृष्टास्पृष्टा नष्टसुता सत्पुत्रा चेति सूरिभिः । ता एता निखिला ख्याताः भूतानामधिकारकाः ॥ ५२६॥ पाकक्रिया दूरगाश्च भर्त्तव्यास्साधुवृत्तयः । या भर्तारं न जानाति साज्ञाता कथ्यते बुधैः ॥ ५२७॥ अत्यंतबाल्यसंप्राप्तवैधव्यात्यंतपापभूः ।

या विजानाति भर्तारं नान्यत्किमपि केवलम् ॥ ५२८ ॥ सा विज्ञातेति विख्याता विधवा सच्चरित्रका ।

:: रविमात्रेण या मतः वैधःयं प्रतिपद्यते ॥५२॥

‘‘‘‘वर्जितस्त्रीणांश्राद्धपाककर णेदोपवर्णनम्

[[२५७६]]

सुखदोषनिमित्तेन स्पृष्टायाविधमुच्यते ।

पश्चात्तु रजसो भर्त्तुः संगम्प्राप्यं या वशात् ॥५३०॥ वैधव्यं समवाप्नोति सा स्पृष्टा विधवा परा । नष्टप्रजा काचिदेवं विधवान्या मनीषिभिः ॥ ५३२॥ नष्टपुत्रेति सम्प्रोक्ता चायोग्या पाककर्मणि । एवं सपुत्रिणी चापि स्वभर्तुर्मरणात्परम् ॥५३२॥ वैधव्यं समनुप्राप्ता सत्पुत्रविधवा स्मृता । सपुत्रा विधवा या तु तया पाकः कृतस्तु यः ॥ ५३३ ॥ स स्वीकार्यो हि निखिलैः रण्डापाको न च स्मृतः । सर्वा रण्डाःपाककृत्ये दुःषिता स्युर्मनीषिभिः ॥५३४॥ ताभिर्यदि कृताःपाकाः कर्मिणां ब्रह्मवादिनाम् । त्रैवर्णिकानां गृहिणां यतीनां ब्रह्मचारिणाम् ॥५३५॥ न भक्षणकयोग्याः स्युर्नैवेद्याय च नाकिनाम् । वलीनामपि होमानां नालमेवेति वेदहृत् ॥५३६॥ रण्डापाकेन यो मोहाद्ददेवतानां निवेदनम् । होमं बलि तथा भिक्षां कत्र्यं हव्यं न भोजनम् ॥५३७॥ ब्राह्मणानां स्वस्य चापि कुर्याद्वाकारयेदपि । तत्सर्वं व्यर्थमेव स्याप्रत्युतप्रत्यवाय्यपि ॥ ५३८ ॥ भवत्येव विशेषेण तस्मात्तासां प्रमादतः । त्यजेदेव विशेषेण पाकं कृत्स्नं विशेषतः ॥५३६ ॥ तत्कृतेन तु पाकेन यो मोहाज्ज्ञानवर्जितः । श्राद्धः करोति पितरः तत्क्षणात्तस्य केवलम् ॥ ५४० ॥

[[२५८०]]

कपिलस्मृतिः

प्रपतन्त्यतिघोरेषु नरकेषु नः संशयः । रंडा वैदिककर्मा(?)णां संतां सुमहतामपि ॥५४१॥ सर्वथैव’ न योग्यास्तास्तेषु कर्मसु तन्मुखम् । कर्मादौ कर्ममध्ये वा सर्वथा · नावलोकयेत् ॥५४२॥ अस्वातन्त्र्यं स्वतःस्त्रीणां सर्वशास्त्रैः प्रचोदितम् । विधवानां विशेषेण रंडानामपि तत्र च ॥५४३॥

न कुत्रचित्सद्धर्मेषु यदि ताः पितृमातृतः । भ्रातृतो भर्त्तृतो वापि भूमहद्भाग्यवत्तराः ॥५४४॥ तदा ताभिर्विशेषेण धनैः स्वीयैः क्रमागतैः । सतीपथैव संप्राप्तर्यस्य कस्य च देहिनः ॥५४५॥ अपीडाजनकैरैव धर्मः कत्तु हि शक्यते । भूमिं वान्याखिलान्येव दानानि धनवाससाम् ॥५४६॥ भूषणानां च पात्राणां शय्याखट्वान्नसाधनाम् । कुर्यादेवान्वहं भक्त्या दिव्यनामस्मृतिं पराम् ॥५४७। स्नानोपवासनियमगुरुशुश्रूषणादिकम् ।

।

सद्गुरूक्तिवचः श्राव्यं पुराणश्रवणं तथा । शक्तौ सत्यां तटाकादिप्रतिष्ठा सुरसद्मनाम् ॥५४८॥ वृक्षौघस्थापनं मार्गे तीर्थचयों तदा तदा । कुर्यादेव स्वबन्धूक्तवचनान्महतामपि ॥५४६॥, भूभिन्नमखिलं दातु तयैव किल शक्यते । . पितृतो यदि भूः प्राप्ता मातृतो भ्रातृतस्तथा ॥ ५५० ॥

॥

विधवा स्त्रीणांकृत्यवर्णनम्

भर्तृ तो वा तदा तां कुं स्वपश्चात्सा यथा पुनः ।

[[२५८१]]

तत्तद्वर्गगता सम्यक् तथा यत्नन भीतितः ॥५५१॥

कुर्यादेव न चेत्सेयं भूमिहर्ग्यपि जायते । …. तीर्थ कोटिसहस्रस्तु व्रतकोटिशतैरपि

॥५५२ ॥

यज्ञकृच्छ्रसहस्रौघैः भूमिहन्त्री न शुद्धयति । न भूमिहरणात्पापमन्यत्किमपि न विद्यते ॥ ५५३ ॥ भूमिहत्र स्वयं राजा यत्नेन प्रविचार्य वै । सर्वस्वहरणं कृत्वा चोरदण्डेन दण्डयेत् ॥ ५५४॥ अपराधसहस्राणि कृतानि वनिताजनैः । क्षन्तव्यान्यखिलान्येव धरित्रीहरणं विना ॥ ५५५

॥ कदाचिद्विधवासाध्वी सपुत्रा भतृ भाग्यका ।

सोमपीथिन्यग्निचिच्च संजाता नष्टभत्तृका ॥५५६॥ बहुशिष्यधनाग्रामवती पतिमहत्वतः ।

‘तादृशी कुलविच्छित्तौ कृस्नज्ञात्यौघबंधुभिः ॥५५७॥ संप्रार्थिता सर्वशिष्यैः पुनरन्यैर्महात्मभिः ।

वंशोद्धरणकार्याय महत्तत्सुकृताय च

सर्वज्ञातिमहाबन्धुजनमत्या सगोत्रिणम् ।

॥५५८॥

‘प्रत्यासन्नं सुतं कृत्वा स्वकुलं स्थापयेदिति ॥५५६॥ अतिगुह्यमिदं शास्त्रं प्रसिद्ध वेदशास्त्रयोः । कण्वकाश्यपकाणादकपिलैः समुदाहृतम् ॥५६०॥ तादृश्येव तथा कुर्यात् नान्यावारा तु लौकिका’ । या काचित्प्राकृतात्यल्पा· तादृक्तत्करणे. बहु ॥५६॥

[[२५८२]]

कपिलस्मृतिः

साधनं प्रवदाम्यद्यः तदाद्यं तु महत्कुलम् । : सुमहाधनसंपत्तिः सहस्राधिकगा परा ॥ ५६२॥ पश्चात्तु ग्रामरूपस्य भूमिभागस्य संस्थितिः । सुमहाशिष्यसंपत्तिः बन्धुसम्पत्तिरेव च ॥५६३॥ सर्वक्रतूनां सम्पत्तिः धर्मसम्पत्तिरीदृशी । सर्वेषामप्येकदैव सर्वमत्यैकसंपदा ।

[[1]]

संयुक्ताश्चेत्तथा कतु तादृगग्निचितरसतः ॥५६४॥ धर्मपत्न्याः संघटते न चेदेवान्यदेहिनः । अयं हि तनयोद्धारः मथनान्मिथलो यथा ॥ ५६५ ॥ पुराभवत्तथा चोक्त’ आर्षः सर्वपुराणगः उपमारहितः कोऽपि तादृश्यैव हि शक्यते ॥ ५६६॥ कर्त्तुं तथा तादृशेन चोपायेन च शक्यते । महद्भिस्तादृशैर्दिव्यैः पूर्वोक्त रखिलैर्गुणैः न चेदेकेन लोपेन सतीनामतिदुर्घटः ।

॥५६७ ॥

।

पुत्रोद्धार इति ज्ञेयः दरिद्राणां सुदूरतः ॥५६८। धनप्राममहाशिष्यबन्धुश्रीक्रतुशून्यतः ।

न शक्यते हि रंडायाः पुत्राद्यखिलसंपदः ॥५६६॥ रंडानां सततं धर्मः उदयात्परमेव वै । नित्यस्नानं वैद्यबंधुसंनिधावेव संततम् ॥५७०॥

निवासो गुह्यसंभाषा संच्छ्रुश्रूषा सदाश्रयः । ॥ चतुर्थकाल मुक्ति दधिक्षीराज्यवर्जनम् ॥५७१॥

विधवास्त्रीणांकृत्यवर्णनम्

सुगन्धवस्त्रालंकारगीतादीनां विसर्जनम् ।

ताम्बूलाञ्जनपुष्पाणां सन्ततं दूरवर्जनम् ॥५७२॥ खट्वतल्पादिशयनं शरीरोद्वर्तनं स्रजम् ।

[[२५८३]]

अथाब्जनं चोष्णवारिस्नानमभ्यंजनं तथा ॥ ५७३ ॥ पुनरन्यानि सर्वाणि वस्तूनि न च कामयेत् । दुरालापं दुष्टचितां निग्रहानुग्रहार्थताम् ॥५७४॥ पुण्याधिकारकल्याणयज्ञकार्यादि कर्तृता ।

कुर्वती ताडनीया सा तत्स्वीयगुरुसज्जनैः ॥५७५॥ क्षारं च लवणं दिव्यं मधुरं सूपकंदरे । वर्जयित्वा विशेषेण तिक्त कटुकमेव च ॥५७६॥ प्राशयेद्भोजयेन्नित्यं ग्रासार्धेनैव जीवनम् । आषष्टिवर्षपर्यंतमेवं कालं प्रयत्नतः

॥ज

( विशेषानयनंकार्या पश्चात्कार्यानुगुण्यतः ) । प्राणवृत्ति प्रकुर्वीत वयसश्चरमे ततः ॥५७८॥ यथारुच्यशनं कुर्याद् गुरुवृत्तौ रता भवेत् ।

सा ज्ञातिगुरुबन्ध्वादिसच्चिन्ता निपुणा भवेत् ॥५७६॥ यदि गुर्वादिसच्चिन्ताः रहितातीव केवलम् । याजमान्यं समाश्रित्य स्वीयान्भृत्यवराब्जडान् ॥५८०॥ पितृभ्रात्रादिदुष्टौघान् परिवारान्विधाय च । व्याहादिकारिणीभूत्वा मदीयस्याखिलस्य वै ॥५८१॥ द्रव्यस्य भूमिमुख्यादेरहमेवाधिकारिणी । ……. इत्येवं प्रवदन्ती वैः बालरंडाधिकाः खला ॥५८२ ॥

•

[[२५८४]]

कपिलस्मृतिः।

दानादिव्यपदेशेन स्ववशस्थितमेदिनीम् ।

स्वजनैर्ग्राहयत्येषा कुलघ्नी परिकीर्तिता ॥५८३॥

स्वभतृ कुलसंजातविद्वज्जनविरोधिनी । तदीयवृत्तिभूभाग्य. श्रीसंपद्विनिवारिणी । स्वभव त्वैकसंबन्धमात्रेणैव पुरस्कृता ॥ ५८४ ॥

… कुलप्रतिष्ठानाशाय पापैषात्र समागता ।

तामेनांधार्मिकोराजा धर्मान्न्यक्कृत्य सत्वरः ॥५८५॥

प्रवासयेच्छिक्षयेद्वा तद्वाक्यान्यन्यथा चरेत् । तदीयपरिवाराणां यथा शिक्षां समाचरेत् ॥ ५८६॥

तामुद्दिश्य च ये मूर्खा जीवंति वरसंज्ञिकाः । पुरुषःपशवास्तुच्छाः श्वाविदो वापि गर्दभाः ॥ ५८७৷৷ अज्ञाताख्यज्ञातिरंडाकृताभिस्तां (स्सां) मनीषिणः । एकोद्दिष्ट े प्रशंसंति नवश्राद्धषु षट्स्वपि ॥ ५८८ ll प्रज्ञाता रण्डयाचोन्नं (१) कृतं यत्तु विशेषतः । नग्न (व) श्राद्ध प्रशंसन्ति जीवश्राद्ध े च सन्तनम् ॥ ५८६॥ श्मशानबलये चापि वेदिकाबलयेऽपि च । . स्पृष्टास्पृष्टाख्यकाभ्यान्तु यद्भक्तं परिकल्पितम् ॥५६० तद्योग्यं षोडशाख्यानां श्राद्धानां तद्गुणस्य च । वसुरुद्रगणद्व द्वयोरप्येवंसुनिश्चितम् ॥५६१॥ अवशिष्टवृषोत्सर्गशास्त्रयोरपि तत्पुनः ।

1: एकोंत्तराख्यश्राद्धस्य नष्टपुत्रा कृतं वरम् ॥५६२॥

सधवाविधवा स्त्रीणांमीमांसा

२५८५.

जीवपुत्रा तु या नारी विधवेति न चोच्यते । पतिपुत्रविहीना या विधवेत्युच्यते बुधैः ॥५६३॥ पतेः सूनोर्विनाशेऽपि या नारी सोमपीथिनी । भर्त्राग्निचित्स्यात्पूर्वं वै तपस्विन्यपि केवलम् ॥५६४॥ महाकुलप्रविष्टा चेत् तादृशस्य तु पुत्रिका । अयाचकान्नदातीव विद्वज्जनमता सती ॥ ५६५॥ सा दंपती समा नित्यं सर्ववंद्या रमैव सा । तस्यास्स्यात्सर्ववेदोक्तं नित्यकर्मसु केवलम् ॥५६६॥ अधिकारस्तथा तस्मात्पुत्रस्यापि परिग्रहम् । प्रत्यासन्नं सपिण्डेषु विच्छित्तौ संततेस्तथा ॥५६जा विद्वद्बहुज्ञातिशिष्यबन्धूपकरणाय वै ।

प्रकर्तुं शक्यतेऽतीव तेषां प्रार्थनया परम् ॥५६८॥ याभिस्ताभिस्तद्भिन्नाभिः नारीभिः ब्रह्मचारिभिः । वर्णिभिगृहिभिर्वापि दूरपत्नीजनैरपि ॥५६६ ॥ पतिभिर्नष्टपत्नीकैः विधवाभेदबृन्दकैः ।

परिग्रहं तं पुत्राणां न कार्यं सर्वथैव तत् ॥६००।l कृतो यदि तथा सूनू रंडागर्भसमुद्भवः ।

भवेदेवं न संदेहः स इत्थं ब्रह्मवादिभिः ॥६०॥ तत्प्रसूतिप्रजननयोग्यतापात्रयोरपि ।

पुत्रग्राहस्तदानीं च भविष्यति न चान्यथा ॥ ६०२ ॥ तत्प्रसूतिप्रजननयोग्यता ब्रह्मचारिणः ।

• यतेर्वा व्रतिनोवापि विधवादेः कथं भवेत् ॥६०३॥

[[२५८६]]

1- कपिलस्मृतिः

रंडाभिस्तादृशीभिस्तु कृतं पाकं विगर्हितम् । गृहीत्यजेद्विशेषेण दैवे पित्र्ये च कर्मणि ॥ ६०४ स्नुषा वा सोदरोवापि मातुलानी पितृष्वसा । मातृष्वसा ज्येष्ठपत्नी सोदरा वाथवा पुनः ॥ ६०५ ॥ पितृव्यपत्नीभगिनी तादृश्यो यदि संकटे म .. ‘दैवपैतृककार्याय तासां पाकं न दुष्यति ॥ ६०६॥

निशाकृतो रंडपाकः न प्राश्यस्सर्वदाभवेत् ।

[[1]]

! सर्वेषामपि वर्णानामाश्रमाणां विगर्हितः ॥६०७॥

पत्नीसहोदराश्वश्रूस्वसृमातृपृथग्भवाः ।

प्रजावती गुरुपत्नी पुरोहितसती यदि ॥६०८॥ श्यालकस्यसती दौहित्रस्य भार्या तथैव च । : मातुलानी पितृव्यस्य पत्नी तस्यारसहोदरी ॥६०६॥

मातुलस्यस्नुषा कन्या सपिण्डायाः समीपकाः । तादृश्यो यदि तासां च पाकं रात्रिकृतं तु यत् ॥ ६१०॥ भुक्त्वा तु संकटे विद्यात् मृत्युञ्जयमनुं शिवम् । अष्टोत्तरशतं जप्त्वा पुनः श्रीमान्भवेदयम् ॥६११॥ रंडा यदि स्नुषा तां वै श्वशुरोऽन्वहमेव वै ॥ दानमानादिसत्कार्यैस्तन्मनः

[[1]]

परितोषयन् ॥ ६१२॥

प्रपालयेत्तां यत्नेन स्वयं पत्नीप्रजायुतः । । तत्पालनात्तत्प्रदानात्तन्मनस्तोषणादपि ॥ ६१३॥ जन्मजन्मसुदीर्घायुः प्रजावान् धनधान्यवान् ।

।’ नित्यारोग्यो नित्यभव्यः नित्यश्रीमान्निराकुलः ॥६१४॥

सघवाविधवास्त्रीणांमीमांसा

भवत्येव न संदेहस्त तस्तत्तु तथाचरेत् ॥ ॥ यः श्रीप्रजाधनपशुर्दीर्घायुर्भगवत्परः ॥ ६१५॥

स रण्डानां खकीयानां प्रपाल्यानां विशेषतः । तन्मनस्तोषणं कुर्यात्तद्याचितवसुप्रदः ॥ ६१६॥ भवेदेवान्वहं भित्वा मुक्तोऽयं तावता श्रिया । संवृद्धः प्रभवेदेव नात्रकार्याविचारणा ॥६१७॥ याः पाल्याःशास्त्रतो रंडाः विहितत्वेन चोदिताः । जामयस्ताः प्रकथिताः तदुःखाग्रहिणोऽनिशम् । व्याधिदुःखंदरिद्र च दौर्भाग्यमतिवर्धते ॥ ६१८॥ तादृङ्मातृस्वसृभ्रातृपत्नीपाकं कृतंक्षपा । प्राश्यंगत्यंतराभावात्तस्मिन्सत्यां न चाचरेत् ॥६१६॥ विश्वस्तया समासीनो वीतिहेतोर्महात्मभिः । श्मशानाग्निसमोज्ञेयो गृहिणो वैदिके जगुः ॥६२०॥

विश्वस्तया समासीत जलंभवनलेपने । पात्रपादक्षालनाय तण्डुरक्षालनाय वा ॥६२१॥ शाकवस्त्रक्षालनाय भवेद्वागोमयाम्भसे ।

[[२५८७]]

तदानीतं जलं जातबालानां हायनान्तरे ॥ ६२२॥ यद्य ष्णयित्वा स्नानाय कल्पयेयुस्तदान्यतु । बुद्धिरल्पा महामंदा तथायुश्च दिने दिने ॥ ६२३॥ भवेत्क्षीणंततस्तस्मात्तत्कर्म विनिवर्त्तयेत् ।

॥ तदानीं तेन पयसा शुभकर्मसु मोहतः ॥६२४॥

[[२५४८]]

कपिलस्मृतिः..

नीराजनं प्रकुर्वन्ति ये वा ते दुःखभागिनः । कर्ता कारयिता तौ ते सर्वे स्युर्नात्र संशयः ॥ ६२५॥ तेषां तु सततं कर्म नित्यस्नानात्परं सदा । नामस्मृतिर्नित्यकर्मवृद्धब्राह्मणसेवनम् ॥६२६॥ देवगृहेरंगवल्ली करणं व्रतकर्मणाम् ।

अनुष्ठानं सतीवाक्यश्रवणं तत्समागमः ॥६२७॥ सत्यांशक्तौव्रीहि यवमाषमुद्गादिगोपनम् ॥६२८॥ ( समीकरणमेतेषां पयोदश्चिद्यादिरक्षणम् ) समीकरणमेतेषां वस्त्रकंचुकयानिनाम् । चूतसारंगचारुण्डशलादूनां च खंडनम् ॥ ६२ ॥ खंडितानां पुनस्तेषां लवणादिमुखैःपरैः । वस्तुभिर्योजनद्वारा तत्रक्षणमुखादिकम् ॥६३०॥ निखिलानामपक्कानां पैष्ठा वहननादिकम् ।

चूर्णानामपि कल्कानां करणं कर्मकारकम् ॥ ६३१॥ पुनस्तेषु सदा प्रोक्तं चोष्यखाद्यादिवस्तुषु । भक्ष्यभोज्यादिषु तथा सर्ववस्तुषु संततम् ॥६३२॥ प्रावीण्यं प्रापणं नित्यं प्राकट्य धर्म उच्यते । अतिरंडा महारंडा क्षुद्ररंडास्त्रिधापुनः ॥६३३॥ चोदिता यास्तु तासाभ्च स्वरूपं वर्ण्यतेऽधुना । अन्यगोत्रप्रदत्तस्य कलत्रं विधवा यदि ॥ ६३४॥ भवेत्तु शैशवेऽत्यंते . सातिरंडा प्रकीर्तिता । .. ….दीर्घकालं तादृशेन भर्नास्थित्वा सुतं ततः ॥ ६३५॥

.·

विधवास्त्रीणांप्रकरणम्

विश्वस्ता प्राप्य भवति महारंडेति : साखिलैः । महद्भिः कथिता पापा निरीक्ष्या भद्रदूषिणी ॥ ६३६॥ सगोत्रंदत्ततनयकलत्रं नष्टभतृ कंम् ।

[[२५५६]]

असुतं पतिसंयोगरहितं स्यात्तदाख्यकम् ॥६३७॥ तिसृणामपि चैतासामन्वहं मनुरब्रवीत् । भक्षणे कवलानां वा स्वातत्र्यं नेति सर्वदा ॥६३८॥ नित्यास्वतंत्रं नारीणां विश्वस्तानां विशेषतः । तत्रापिबालरंडानामेवं सत्यत्र किं पुनः ॥६३६॥ स्थावरे क्रयदानादिकृत्येष्वासां तु दूरतः । अधिकारस्य (स्स) विज्ञेयः चोदितो निखिलागमैः ॥ ६४० ॥ तस्मात्तु तत्कृतं राजा दानमादि क्रयं तु वा । सर्व मिथ्यापयित्वैव स्वस्थाने विनिवेशयेत् ॥६४॥ रंडाकृतं भूमिदानं यत्तद्यज्ञोपवीतकम् । नीराजनं वेदमन्त्राशिषस्सिध्यन्ति भूतले ॥६४२॥ राजा प्रभुर्भूमिदाने तत्समस्सचिवादिकः । राजस्वीकृतभूभागो विप्रादिश्च भवेदपि ॥ ६४३॥ विशुद्धागमसंप्राप्त धरणीं सर्वजातयः ।

दानंकत्तु शक्नुवन्ति विवादे रहिते यदि ॥६४४॥ विवादशून्यदत्ता या धरणीग्राहकस्य सा । सिद्धयत्यत्र पुनर्नोचेत् स्वीकृतापि न जीर्यते ॥ ६४५॥ दानादियोग्यतालब्धभूमिः पुंसो न च स्त्रियः । : सर्वकृत्यस्य तंत्रस्य तस्यैव सततं भवेत् ॥ ६४६ ॥

[[२५६०]]

कपिलस्मृति

भूस्त्री तस्याः प्रदानेऽस्याधिकारः पुंस उच्यते । न स्त्री स्त्रियं स्वयं दातुं कथं शक्नोति धर्मतः ॥ ६४७ पुंसश्चेवनितादानेऽधिकारो नित्य उच्यते । ‘सर्वेषां सम्मतिश्चात्र मुख्यत्वेन निरूपितः ॥ ६४८॥ भर्तुः पुत्रस्यपौत्रस्य नप्तुः पित्रोर्मतेन चेत् भूपदानेऽधिकारः स्यात् वनितायाश्च संततम् ॥६४६॥ इत्येवं धर्मतः प्रोचुः निर्विवादेन चेन्नः तु । पुरुषस्यापि तद्दाने निर्विवादेऽधिकारिता ॥ ६५०॥ विवादेत्वधिकारित्वं न सिद्वयति कदाचन ॥ ६५१॥ (पित्रापुत्रेणयन्मुखैराप्तः ब्रह्मचर्यात्परं परम् ) । ( ब्रह्मचर्यण धिया नित्यं कृतान्यपि विवादेत्वधिका ) । पित्रापुत्रेणभर्त्रा वा नप्त्रा पौत्रेण वा सदा ॥६५२॥ स्त्रियस्सनाथाः कथिताः रंडा स्युश्चेत्तुरोदिताः ।

अनाथा हि कथं तासां भुवोदानेऽधिकारिता ॥६५३॥ याजनेनाध्यापनेन प्रतिग्रहमुखेन च ।

विशुद्धागमसंप्राप्तभूवृत्तौ च सदा

द्विजः ॥ ६५४ ॥

निवसन्नित्यकर्माणि कुर्वः धर्मेण

देवताः ।

संप्रीणयन्मुखैराप्तः ब्रह्मचर्यात्परं परम् ॥६५५॥ ब्रह्मार्पणधिया नित्यं कृतान्यपि विभावयन् । पितॄणां तनयद्वारा तदृणं चर्तुसंगतः ॥ ६५६॥ अपाकुर्वन् शास्त्रमार्गात् कृतार्थः प्रभवेदपि । अश्रोत्रियो न म्रियेत नाहिताग्निरसोमपाः ॥६५७जा

पुत्र महत्त्ववर्णनम्

[[२५६१]]

अमंत्रदग्धों न भवेदमंत्रो न क्षणं भवेत् । ’ अनाश्रमी क्षणं तिष्ठत्पुत्रवांश्चेदनाश्रमी ॥६५८॥ . न भवत्येव यदि सः श्रोत्रियोऽयं विचक्षणः । तथा’’’’ तस्य सततं ब्रह्मवादित्वमेव वै ॥ ६५६ ॥ भवेन्नित्याहिताग्नित्वं विधुरत्वं च नैव हि । श्रोत्रियत्वात्पुत्रगतात्कृतकृत्यः पिता भवेत् ॥६६०। दशभार्योऽप्यपत्नीकस्त्वसौं तनयवर्जितः ।

तथाविधो दशसुतः खयमश्रोत्रियो यदि ॥ ६६१ ॥ भवेदजस्रः पत्नीकः श्रोत्रियश्चेदसौ ततः । नष्टभार्योऽपि न भवेदपत्नीकः कदाचन ॥६६२॥ तत्र चेत् ब्रह्ममेधाद्या याप्ययं तु विशेषतः । सपत्नोको ब्रह्मनिष्ठः सोमयाज्यपि चोदितः ॥६६३॥ पुत्रिणः श्रोत्रियस्यात्र नापत्नीकत्वमुच्यते । पत्नीवत्वं तु यज्ञस्य नेनेन्द्रस्यानुवाकतः ॥६६४॥ चोदितं श्रुतिवाक्येन तादृक्पत्नीत्वमस्य च । श्रोत्रियस्य सदास्तैव (?) विशेषेण पुनः किल ॥६६५॥ तद् ब्रह्ममेधाध्यायी चेदुपमारहितः परः । (संशयोवत्र्त्तते वृतं श्रोत्रियो तो मनीषिभिः) ॥ ६६६॥ (सपत्नीक इतिप्रोक्तः पुत्रवान् चेद्विशेषतः) ! न पुत्रेण समोधर्मः न पुत्रेण समः क्रतुः । दर्शादिर्नाग्निहोत्रं च ज्योतिष्टोमादयः समाः ॥६६॥

[[२५६२]]

‘कपिलस्मृतिः ॥

सर्वे सपुत्रतुलिताः ‘जिताः पुत्रवताखिलाः । भूर्भुवःस्वादयोलोकाः तपःकृच्छ्रा व्रतादयः ॥६६८॥ योगी व्रती पुत्रवान् स्यादतोनित्यमतंद्रितः । तत्पुत्रोत्पत्तये यत्न मनोवाक्कायकर्मभिः ॥६६६॥ (स्वकीयदेवताध्यानं पूजातत्प्रार्थनादिभिः) । अदृष्टयत्नशतकैरन्वहं कार्य एव वै ॥ ६७० ॥

[[7]]

तदुत्पत्या क्षणान्मत्यों मुच्यते पैतृकादृणात् । यद्यजाते तु तनये सर्वयत्नसहस्रतः ॥६७१॥ स्वभ्रातृजादिपुत्रेषु पुत्रमेकं परिग्रहेत् ।

ज्येष्ठमन्त्यं वर्जयित्वा मध्यमेष्वेककं सुतम् ॥६७२॥ परिगृह्यविधानेन होमपूर्वादिना ततः । जातकर्मादि कुर्वीत तेनैवास्य सुतो भवेत् ॥६७३। न चेत्तु गौणपुत्रः स्यात् गौणः स्यात्तनयो यदि । तस्यैतत्कर्मकरणेकर्तृत्वं शास्त्रतो मतम् ॥ ६७४॥ प्रत्यब्दकरणे चापि न तु दर्शादिकर्मसु । ये भ्रातृसूनवो लोके कृतमौज्यादिका अपि ॥ ६७५॥ कृतदाराः संगृहीताः पुत्रत्वेन विपत्सुते । तत्प्रेतकृत्यमात्रस्य तत्प्रत्यब्दस्य शास्त्रतः ॥६७६ ॥ कर्तारः प्रभवेयुर्वै न चान्येषां तु कर्मणाम् । दर्शपातमुखादीनामंतों भ्रातृसुतानपि ॥ ६७७ ॥ तदन्याद्भिन्नगोत्राद्वायं कंचन गृणन्नरः ।

तन्मतः पूरणं कृत्वा तत्पुत्रस्य चं संविदम् ॥६७८॥

ज्येष्ठपुत्रस्यपैत्र्येयोग्यता

एवमेवं वृत्तिगेहक्षेत्रेष्वन्यसुनिश्चितं ।

[[२५६३]]

येषु तेषु च सर्वेषु मर्यादेयं मया कृता ॥ ६७६ ॥ अद्यवैति दृढं नूनं दृढ़यित्वा ततः परम् । स्वीकुर्याद्विधिनोक्तेन त्यक्त्वान्त्यं ज्येष्ठमेव च ॥ ६८०॥ मध्यमेकेन होमेन देवब्राह्मणसंनिधौ ।

राज्ञि बन्धुषु चावेद्य पितरौ तस्य केवलम् ॥६८१॥ भूपयित्वाप्रीणयित्वारत्न वस्त्रगृहादिभिः । तद्दारिद्रचं वारयित्वा स्वीकुर्यात्तनयन्ततः ॥६८२॥ यद्यन्यगोत्रस्तनयः संग्राह्योह्यवशाद्भवेत् । कदाचिद्दवयोगेन पश्चाज्जातस्तदौरसः ॥६८३ ॥ वयसा यं कनिष्ठोऽपि पितृकर्मसु केवलम् । ज्येष्ठत्वं समवाप्नोति न कानिष्ठयं कदाचन ॥ ६८४॥ सर्वथा दत्ततनयः वयोज्येष्ठः कृतक्रियः । सोमपास्त्वग्निचिच्चापि जातपुत्रोऽपि केवलम् ॥६८५॥ सर्ववेदनिधिःशास्त्रनिपुणो ऽध्यात्मवित्तमः । तदौरसेन पुत्रेणानुपनीतेन केवलम् ॥६८६ ॥ अनभ्यस्ताक्षरेणापि न समः स्यादिति श्रुतिः ।

स एव पितृकार्येषु ज्येष्ठयमाप्नोत्ययंतराम् (संशयम्) ॥६८७॥ मन्त्रोच्चारणसामर्थ्याद्यभावेऽप्यस्य वै तदा ।

तत्कर्तृ कंपुरस्कृत्य स्वयं दत्तः कनिष्ठवत् ॥६८८ ॥ कुर्वीत सर्वकृत्यानि धर्मोऽयं तादृशः स्मृतः ।

यानि प्रधानि (प्रधानानि कर्माणि तत्रस्युस्तानि दत्तकः ॥ ६८६ १६३

[[२५६४]]

कपिलस्मृतिः

तद्धस्तेनैव विधिना स्वमंत्रोक्त्या प्रचालयेत् । मर्यादेयं समाख्याता तत्क्रमे शास्त्रजालकैः ॥ ६६ ॥ परंत्वत्रविशेषोऽस्ति यदि दत्तोऽन्यगोत्रजः । स्वीकृतस्तु तदापश्चाद्विभागे तुर्यभाग्भवेत् ॥ ६६॥ सगोत्रश्चेदयंत्वत्रतनयः श्रीमतः सतः । तत्प्रदानासहिष्णुभ्यामतिप्रार्थनयावशात् ॥ ६२॥ दत्तस्तत्स्वीकृतश्चेत्तु पुनश्चशपथादिभिः । पित्रादिकृतमर्यादः यथा वा स्यात्तथा भवेत् ॥६६३॥ तेनायं समभागेव न तुरीयांशभाग्भवेत् ।

पुनः कोऽपि विशेषोऽत्र स्पष्टमेव निरूप्यते ॥ ६६४॥ विभक्त भ्रातरं दीनं दरिद्र बन्धुमेव वा ।

अत्यंतकृपणं निस्वं पुत्री (१) दृष्ट्वा कृपापरः ॥६६५॥ तद्रक्षणाय तनयं स्वीयं दत्वा श्रियं पुनः । दत्ते समुद्धरेत्श्रीमान् ततस्तस्य च दैवतः ॥६६६॥ संजातस्तनयस्सोऽयमौरसो दुर्बलो भवेत् । दत्तपुत्रादिविज्ञेयः ज्येष्ठपत्नीसुतोऽप्ययम् ॥६६७॥ ज्येष्ठपत्नीसुतस्यैव चौरसत्वं प्रकीर्तितम् । विभागोऽपि तथा ज्ञेयः समत्वेनैव सर्वतः ॥६६८॥ औरसस्य च दत्तस्य न्यूनत्वाधिक्ययोस्तदा । यथागामस्तथैव स्यात् निर्णयो धर्मतो मतः ॥६६६॥ पुत्रप्राहकुसौभाग्यसंपच्छ्रीः प्राप्तये यदि । पुत्रत्वं प्रापितस्ताभ्यां दुर्बलः प्रभवेत्सुतः ॥७००॥

औरसपुत्रेपुज्येष्ठता

अपुत्रः प्रार्थनापूर्वं दत्तोऽयं यदि तत्सुतः । श्रीमानेव तदा सोऽयं समभागी भवेद्ध्रुवम् ॥७०१ ॥ भ्रातृपुत्रं ज्ञातिपुत्रः बन्धुपुत्रोऽथ वा धनी । निरपेक्षोऽस्य सौभाग्ये ग्राहकप्रार्थनादिभिः ॥७०२॥ पुत्रत्वं समनुप्राप्तः निर्धनस्य विशेषतः । दत्तश्च कृपया तूष्णीमौरसादधिकोऽप्यति ॥७०३॥ पुनरसत्कुलजो न्यूनकुलाय यदि केवलम् । दत्तः स्यात्तु तदासोऽयं विभागे समुपस्थिते ॥ ७०४ ॥ तुल्यो भवेदौरसेन न पित्र्येषु तु सर्वदा । औरसो ज्यैष्ठयमाप्नोति पितृकर्मणि दत्ततः ॥ ७०५॥ वयसा चर्यया विद्याज्ञानाभ्यामधिकोऽपि वा । दत्तः पैतृककृत्येषु न्यूनएव भवेद्ध्रुवम् ॥७०६ ॥ जातेन्द्रियाणां दौर्बल्ये तु(दु) हिता तनये सति । अवशादसु (?) सन्देहो पुत्रग्रहणमुच्यते ॥ ७८७॥ पुत्रयोस्तनयाभावे नष्टयोरपि वै तयोः । पुत्रस्य कुर्याद्ग्रहणमिति वेदानुशासनम् ॥७०८। पौत्रे नप्तरि दौहित्रे सति वा पुत्रसंग्रहः । सर्वशास्त्रनिषिद्धः स्यात् न तस्मात्तत्समाचरेत् ॥७०॥ आपन्निवारकस्सोऽयमापत्सापुत्रशून्यता ।

एक एव भवेन्नूनं दुहिता (ट) तनयो मतः ॥७१०॥ दौहित्रे सतिपुत्रस्य ग्रहणं शास्त्रदूषितम् । कथं तदिति वा प्रोक्त स्पष्टतश्च तदुच्यते ॥७११॥

[[२५६५]]

[[२५६६]]

कपिलस्मृतिः

दौहित्रोत्पत्तिमात्रेण तत्कुलद्वयसंभवाः । उत्तारिताः सद्य एव भवेयुर्नात्र संशयः ॥ ७१२ ॥ तामभ्यनुज्ञां भार्यायाः पुत्रसंग्रहहेतवे । तद्दद्यात् सति दौहित्रे म्रियमाणः स्वयं पतिः ॥७१३॥ दौहित्रोत्पत्तिमात्रेण मातामह्यादिका स्तुताः । दुहितृःस्यात्समुद्वीक्ष्य हर्षगद्गदया गिरा ॥ ७१४॥ प्रवदिष्यन्ति तां वाचं पितृलोकेऽतिसुन्दरे । अस्माकसुतभिन्नास्ते बान्धवा निखिलाः शिवाः । । ७१५॥ तर्पणे ब्रह्मयज्ञादिनित्यकर्मसु सन्ततम् । एकमेवाञ्जलिनोवै भ्रातृतजातयो ददुः ॥१६॥ अद्यास्मज्जलदो जातः (तो) व्यमेतेन भूषिताः ।

कृतार्था नितरां जाताः युष्मत्तुल्या अभूमहि ॥७१७৷

तस्मात्तद्दत्तमुदकमस्माकं

परमामृतम् ।

दधिसोमघृतक्षीरमेदोमाधुकसिन्धवः ॥७१८॥

नारायणपदप्राप्तिकारकाश्चातिपावनाः ।

कुम्भीपाकमहाघोररौरवादिनिवारकाः ॥७१६॥

त्रयस्त्वञ्जलयः श्रीकाः शङ्खकुन्दवराङ्गिनः । अस्मत्सर्वोत्तमत्वस्य प्रापकाः (स्) तुल्य शून्यकाः ॥७२० यद्दीयतेऽस्मानुद्दिश्य चानेन भुवि नोऽमृतम् । अत्यल्पमपि तन्मेरुमहामन्दरसंनिभम् ॥७२१॥ अक्षय्यं तु ततोऽनेन पुत्रादिः कोऽपिनैव हि । दौहित्र एव नो लोके पुत्राणामुत्तमोत्तमः ॥७२२॥

पैत्र्येकर्मणिदौहित्रस्यौरसत्वम्

[[२५६७]]

तत्समस्त्व(त्वौ)रसस्तज्जः (स् ) तज्जश्चापि तथाविधः । इत्युक्त्वा नर्तनं चक्रुः मातामह्यादिकानगाः ॥७२३॥ दौहित्रजनने पूर्वं तस्माद्दौहित्रसंनिभः । पितॄणां तृप्तिदं (दो) कोऽपि नास्त्येव धरणीतले ॥७२४॥ मात्रादित्रयसाम्येन तर्पणे समुपस्थिते । तेषांत्र्यञ्जलिदस्सोऽयमेको दौहित्र उच्यते ॥७२५॥ तद्दत्तमुदकं तासां परं त्र्यञ्जलिसंख्यया । नवकं तत्पृथक्त्वेन महापद्मादिसंभवम् ॥७२६॥ तस्माज्जगति यो मोहात् प्रसक्तौ तर्पणस्य चेत् । दुहितातनयो मूढ़ :(स्) तासामेकादिकाञ्जलिम् ॥७२७॥ सामान्यनारी बुद्धया वै कुर्याद्दौहित्रपात्रतः । तास शेवधिर्ता स्यात् तच्छ्रापस्यापि पात्रताम् ॥७२८॥ प्रयात्ययं सद्य एव तस्मात्तन्न तथाचरेत् । अत्र भूयः प्रवक्ष्यामि निष्कृष्टार्थमिदं रहः ॥७२६॥ सापत्नी जननी पत्न्योरन्वहं द्वयञ्जली स्मृते । मातामही मातृवर्गद्वयं त्र्यञ्जलिभाजनम् ॥७३०॥ तर्पणेष्वखिलेष्वेनं (वं) सर्वशास्त्रसुनिश्चितम् । दौहित्र्यपुत्रवान्नैव भवेल्लोके द्विजातिषु ॥७३१॥ विशेषेण समाख्यातः (तो) भर्तृ पुत्रादयोऽवरः । सपिण्डोऽपि तथैवस्यात्तत्कथं चेतिचेत्तदा ॥ ७३२॥ निरूप्यते च सुस्पष्ट सपिण्डे खलु केवलम् । पितामहस्यावयवाः पित्रादिद्वारतोऽति वै ॥ ७३३॥

[[२५६८]]

कपिलस्मृतिः

सुसंवृद्धाः नास्य तत्र स पितुः स्वस्य वा खलु ।

न सन्त्येव विशेषेण तन्मुखात्तु सपिण्डता ॥ ७३४ ॥ सपिण्डानां प्रकथिता नान्येन किल वर्त्मना । भ्रातृपुत्रेषु तेष्वेवं भ्रातुश्चापि पितुस्तथा ॥ ७३५॥ सन्तिह्यवयवास्तेन भ्राता तत्पुत्र एव च । मार्गेण स्वीय इत्युक्ताः नतुस्वावयवैरहो ॥७३६॥ दौहित्रे दुहितृद्वारा स्वकीयावयबोद्भवे । संबन्धस्त्वधिकः स्वस्य तथा तेषु न संभवेत् ॥७३७॥ संबन्धः कोऽपि सुस्पष्टः(स् ) तस्मादेव तथादितः । दौहित्रो भ्रातृपुत्रादिभ्योऽयं स्वावयवादिभिः ॥ ७३८॥

( णामधिकोऽवयवादिभिः ) अधिकश्चेति सर्वेषु खकर्मसु धनादिषु । नैतस्य संग्रहः कार्यः जन्मनैवायमुच्यते ॥७३६॥ पुत्रत्वेन समश्चेति परश्चेति क्वचित्स्थले । अतः पुत्रत्वकरणं विरुद्ध न्यायशास्त्रयोः ॥७४०॥ दौहित्र जननादत्र परवि (?) वित्तैकमानसाः । विभक्ता ज्ञातयो दुष्टाः भवन्त्येवातिदुःखिनः ॥ ७४१॥ विभक्ताः पुत्रतज्ज्ञातिधनक्षेत्रादिवस्तुषु । तदुन्मुखाः सन्ततं ते कदापीति दुराशयाः ॥ ७४२॥ दौहित्रजननादेव केचिदत्र विवेकिनः । नेतः परमिदं नैव स्यादित्येव स्वचेतसि ॥ ७४३॥ निश्चित्य तूष्णीं तिष्ठन्ति केचित्त्वत्राजुगुप्सिताः । शास्त्रानभिज्ञां नितरां पामरा धर्मदूषकाः ॥ ७४४ ॥धर्मसेवनलाभः

येन केनाप्युपायेन परं तद्ग्रहणोन्मुखाः । दुरालापान्प्रकुर्वन्तः सज्जनैरपि निन्दिताः ॥७४५॥ दूपयन्तश्च तान्भूयः छी( धिक् ) त्कृताश्चापि साधुभिः । न्यक्कृताः पण्डितैः सर्वैः सर्वत्रापि वृथैव हि ॥ ७४६॥ तदुर्यनादिशतकं कुर्वन्तश्च तदा तढ़ा । दुष्टक्रियाञ्चकुर्वन्तो लयं यान्त्येव केवलम् ॥७४७॥ सर्वत्र धर्मोमध्यस्थः कदाचित्कलिदोषतः ।

[[२५६६]]

न सिद्ध्यति कलौ भूयः सिद्धयत्यपि पुनः क्वचित् ॥ ७४८॥ प्रायेण धर्मतो वृद्धिः ततो भद्राणि विन्दति ।

व्यवहारे च जयति सन्तो व्याकुलयत्यपि ॥ ७४६ ॥ परस्वान्यपि (दि) गृह्णाति समूलं च विनश्यति । सदैव धर्मः परमः सेव्यो नाधर्म उच्यते ॥७५०॥। धर्ममार्गेण सर्वैस्तैः गन्तव्यो नान्यमार्गतः । दौहित्रभिन्नं यं कंचित् विना ज्येष्ठ तथैककम् ॥७५१॥ संगृह्णीयाच्च तनयं मध्यस्थं ज्ञातिमेव वा । भर्त्रभ्यनुज्ञाभिन्नायाभ्यनुज्ञा पुत्रसंग्रहे ॥७५२॥ संगच्छते ज्ञात्यभावेतत्पुरस्तान्न युज्यते । ज्ञातिमत्याकृतं यत्तु पुत्रसंग्रहणादिकम् ॥७५३॥ विश्वस्तया धरादान मुखकृत्स्नं तु सिद्धयति । सर्वज्ञातिमतं कार्यं पुत्रसंग्रहणादिकम् ॥७५४॥ धारादिकं च नो चेत्तत् न कार्यं यदि तत्कृतम् ।

तादृशं धार्मिको राजा न्यायशास्त्र प्रदूषितम् ॥७५५॥

[[२६००]]

कपिलस्मृतिः

सद्यस्त्वन्यथयित्वैव शास्त्रीयेनैववर्त्मना तत्कारयेज्ज्ञातिमुखसामीचीन्यं ततः पुनः । तद्यथा योग्यदण्डश्च तत्रमध्यम उच्यते ॥७५६॥ आद्यन्त्यावेव संत्याज्यौ बहुभ्रातृपु तत्सुतौ । मध्ये ज्येष्ठात् द्वितीयादि नियमो नेति चोचिरे ॥७/ मोहाद्दत्तो ज्येष्ठसूनुः स्वयंदत्तोऽथवा जडः । पतितः सद्य एवस्यादुभयभ्रष्ट ईरितः ॥७५८॥ उपनीतेः परं तस्य विप्रत्वं तु न सिद्ध्यति । यदि ज्येष्ठतो दत्तः पितुर्वा पालकस्य वा ॥ ७५ तत्कर्मयोग्यो नैवस्याद्यत्कृतं तेन तत्परम् । सलिलं पुण्यलोकैकमहापाषाणसंनिभम् ॥७६०॥ महारौववर्त्माप्रयनयनं सत्क्रियौघहम् । न तत्समाचरेत्तस्मात्पुत्रदानग्रहौ द्वयम् ॥७६१॥ विधवाव णिविधुरदूरभार्याय ( प ) तित्रताः । न दद्युः प्रतिगृह्णीरन् अपि सूतकिनोऽपिवा ॥ ७६२॥ रजस्वला तत्पतिश्च कन्यकोऽनुपनीनकः । कौतुकी दीक्षितोवाऽपि श्राद्धकर्ता प्रदूषितः ॥७६३॥ बहिष्कृतो दूरपङ्क्तिभुक्तान्नो ग्रामरूपगम् । प्रायश्चित्ताद्य न्मुखश्च पुनरन्ये तथा विधाः ॥७६४॥ न दद्यः प्रतिगृह्णीरन तनयं संशयभ्रमे । अहमेकसुतः पित्रोः दत्तोऽस्मीति वदन् पुनः ॥७६५॥ सभायां निर्भयं चोरः प्रसिद्धः कथितो बुधैः । पुत्रेण जातमात्रेण ताततत्ताततत्पराः ॥७६६॥

सुतस्यकुलतारकत्वम्

[[२६०१]]

नन्दन्ति च प्रगायन्ति नटन्ति प्रनटन्ति च । उत्तारकोऽयमस्माकं संजातस्तनयोऽधुना ॥ ७६७॥ वदन्त एव परममानन्दं दैवमानुषम् । आरभ्य कृत्स्नं ब्राह्म’ तद्विधिना श्रुतिनिरूपितम् ॥७६८॥ सद्यः प्राप्ता भवन्त्येव ब्रह्मानन्दस्तु सः परः । श्रुत्युक्तवर्त्मना साध्यः न केनान्येन सर्वथा ॥ ७६ ॥ यस्य कस्यापि संप्रोक्तः तद्भिन्नानखिलान्वरान् । आनन्दास्तस्य संभूत्या दौहित्रस्येक्षणादितः ॥७७oll प्राप्ता भवेयुः पितरः

पितरः तत्कुलद्वयतारकः । तनयो दुर्लभो नृणां जातमात्रेण तेन वै ॥७७१॥ एकोत्तरकुलं चापि सद्यस्तुष्ट भविष्यति । तादृशं तनयं त्वेनमेकं जातं सुतं जड़ः ॥७७२॥ धनाशयान्यं कुरुते यः पितृन्नः स्मृतः स तु । कुतस्तथेति चेद्व्यक्त सम्यगेवेदमुच्यते ॥ ७७३। सुतप्रदानोत्तरक्षणमात्रेणैव तेऽखिलाः ।

नष्टानन्दा भग्नकामाः ताडिता यमकिंकरैः ॥ ७७४॥ नीयन्ते नरकेष्वेव ते य उत्तारिताः पुरा । ग्राहकस्यापि पितरः तादृशांस्ताम्पितॄन् वरान् ॥७७५॥ दृष्ट्वाति दुःखिताः सर्वे सहमानाश्च कश्मलम् । असह्यमिति घोरं तदीयं वै दुःसहं खरम् ॥७७६॥ पुनः पुनरुदीक्ष्यैव किमासीदिति केवलम् । अशक्नुवन्तस्तद्दुःखं स्वयं चापि तथाविधाः ॥७७७॥

[[२६०२]]

कपिलस्मृतिः

भवेयुरेव नितरां मास्तु वंशस्य नोऽप्ययम् । इत्युक्त्वैनं दूषयन्ति नाङ्गीकुर्वन्ति तत्कृतम् ॥७७८॥ प्रदूषयन्ति तं दृष्ट्वा पलायनकृतत्वराः । तद्दत्तं यच्च तत् सर्वं वज्रपातोपमं खरम् (?) ॥७७६॥ अङ्गीकुर्वन्ति तस्मात्तं पितरो ग्राहकस्य च । तस्मादेकसुतो दत्तो ग्राहकेण प्रदापितः ॥ ७८०॥ उभयोवंशयोश्चापि पितॄणां नरकप्रदः । तस्मादेकं सुतं दत्तपुत्रत्वेन कदाचन ॥ ७८१॥ न स्वीकुर्यादतस्तेन न किंचित्स्यात्प्रयोजनम् । तथा कनिष्ठ तनयं स्त्रीदत्तं वैधवं शिशुम् ॥७८२॥ पुरुषेण प्रदत्तं वा कन्यावर्णियति (?) प्रदम् । व्रात्यदत्तं सूतकिना प्रदत्तं कन्यया तथा ॥ ७८३॥ अनुवीतप्रदत्तं च सापत्नीमातृदत्तकम् । पितृव्यदत्तं तत्पत्न्या प्रदत्तं भगिनीप्रदम् ॥७८४॥ पितामहादिभिर्दत्तं ज्ञातिदत्तं सगोत्रिभिः । प्रदत्तं येन केनापि पुत्रत्वेन कथञ्चन ॥ ७८५॥ न स्वीकुर्याच्छ्रास्त्रदुष्टास्त एते तनया जडाः । प्रदातुर्ब्राहकस्यापि महादुर्गतिदायकाः ॥७८६॥ मामकस्तनयो जातस्तावकस्त्वधुना मम । संमत्यैवायमभवदिति वाक्येन तत्क्षणात् ॥७८७॥ पुत्रघ्नः प्रभवेत्सद्यः वीर हेति निगद्यते । तत्स्वीकर्ता भ्रणहा स्यात् तद्दत्तो ब्रह्महा परः ॥ ७८८॥

निदु ष्टपुत्रयोग्यता

[[२६०३]]

एवं त्रयाणामेकस्य तनयस्य परिग्रहे । प्रत्यवायो महानुक्तः तस्मात्तत्कर्म नाचरेत् ॥ ७८६॥ जडमूढान्धमत्ता ये मूकक्लीत्राभिशस्तराः । पतिताः पामराचापि न स्वीकार्या विशेषतः ॥७६०॥ ज्येष्ठपुत्राः पितॄणां स्युःवल्लभा जगतीतले । यथा तथा कनिष्ठाश्च मातॄणामतिवल्लभाः ॥७३१॥ अतः कनिष्ठास्तनयाः निन्दितारस्युस्तथैव हि । पुत्रग्रहणकार्येषु यदि दत्तो मृताः सुतः ॥७६२॥ पुनः पुत्रं न गृह्णीयादेकस्यैव सुतस्य वै । ग्रहणं शास्त्रविहितं न द्वितीयस्य सर्वथा ॥७६३॥ अपविद्धस्ततोग्राह्यो यदि भूयः सुते मनः । निदुष्टपुत्रा जगति त्रय एव प्रकीर्तिताः ॥७६४॥ औरसः पुत्रिकापुत्रः अपविद्धश्च सूरिभिः । अन्ये तु तनया भूयः भूतले स्युर्जुगुत्सिताः ॥७६५॥ असत्कुलप्रसूतानां क्षेत्रजातिसुताः स्मृताः । महाकुलप्रसूतानां त्रय एव पुरोदिताः ॥७६६॥ जगुप्सा सा प्रकथिता स्वस्मिन्पश्यति जीवति । पित्रादिषु स्वकीयेषु सत्सुजीवत्सुतत्परः ॥७६७॥ परस्मै पुत्रकार्याय धर्मपत्न्यर्पणं किमु । न्याय्यं युक्तं सच्चरित्रं सर्वैस्तत्प्रविचार्यताम् ॥७६८॥ पांसुलानां विटानां वा सा वृत्तिरजुगुप्सिता । याति घोरा वागवर्ण्य स्वभार्यान्यनिवेदनम् ॥७६६॥

[[२६०४]]

कपिलस्मृतिः

विना जुगुप्सां ह्रीं घोरां ह्रियं भीतिं दुरासदाम् । परसंगाप्तसद्गर्भनारी (?) ग्रहणतां भुवि ॥८०॥ सम्पाद्य चापिगार्हस्थ्यं लोकानां पश्यतां पुरः । परवीर्यैकसंजातगर्भिणीं स्वकलत्रतः ॥८०१ ॥ ते जायन्ते तादृशानां पाकाः पद्मनिभेक्षणाः । कानीनपौनर्भवादितनया न जुगुप्सिताः ॥८ः किंवा न जाने तद्ययं विवाहानन्तरं क्षणात् । मुहूर्ताद्याममात्राद्वा यामद्वयमत एव वा ॥ ८०३॥ (अन्हो) अह्न दिनात्तद्वितीयाद्वितीयान्तस्य तत्परम् । पक्षान्तमासादृतो ( र् ) मासात् तृतीयाद्वा चतुष्टयम् ॥८ पञ्चषेभ्योऽपि मासेभ्यो डिम्बानां जननादहो । द्विपात्पशूनां सालज्जालक्ष्यते न च किं पुनः ॥८०॥ ते चापि मनुजैः साम्यं संप्राप्य च ततः परम् । यूयं वयं च मनुजाः समा एवेति वादिनः ॥८०६॥ वागक्षीकर्णनासादि सर्वावयवसंयुताः ।

निर्लज्जाः सर्वकार्यैकनिपुणास्त इमे पुनः ॥८०

महात्मनः(त्मानं)सत्कुलीनान् हेलयन्ति हसन्ति च ।

पुनर्निराकरिष्यन्ति व्यवहारेषु सन्ततम् ॥८०८

पराजयन्ति कुप्यन्ति तादृशैरखिलं जगत् ।

व्याप्तमानंति बहुना तादृशान्निखिलान्जनान् ॥ ८० ॥

व्यवहारेषु समतः संप्राप्ताः सज्जनैस्सह । तुच्छान् दुरात्मनो दुष्टान् धार्मिको नृपतिः स्वयम् ॥८१

॥

दण्ड्यानामदण्ड्यानांयथायथं धर्मव्यवहरणम्

[[२६०५]]

पराजयेत्तान्धर्मेण न्यायेनापि समागतान् । अत्राह्मणं ब्राह्मणेन व्यवहाराय चागतम् ॥ ८११॥ अपि न्यायगतं राजा व्यवहारे पराजयेत् । एवमश्रोत्रियं राजा श्रोत्रियेण सभासु चेत् ॥८१२॥ तुच्छानतुच्छैः समतः सद्भिस्सत्कुलसंभवैः । वाढं विवदतो नित्यं भोषयित्वा पराजयेत् ॥ ८१३॥ दुर्बलेन स्वामिनैवं विवदन्तं सभासु चेत् । दुर्बलं बलिनं पोष्यं मदान्धो दुर्जनाश्रयात् ॥ ८१४ ॥ सद्भिः सोऽयं विगर्हःस्यात् राज्ञे प्रोक्ता यथास्य तु । शान्तिगर्वस्य महतः प्रभवेद् समष्टितः ॥८१५॥ अश्रोत्रियश्रोत्रिययोः विवादे समुपस्थिते । तदात्वश्रोत्रियन्यायसत्पथस्थेऽपि केवलम् ॥ ८१६॥ यथा वा श्रोत्रियजयः भवेत्सद्यः (स्) तथा वदेत् । नित्यं सर्वत्र पूज्योऽसौ श्रोत्रियस्तेन तं तराम् ॥८१७॥ नावमन्येत्पूजयित्वा प्रेषयेदेव सन्ततम् । स्वसारं भगिनीं पत्नीं मातरं तनयां तु वा ॥ ८१८॥ तावकीमभिगन्तास्मीत्यहं वादिनमुद्धतम् ।

विवादे श्रोत्रियं दृष्ट्वा श्रोत्रियं सद्य एव वै ॥ ८१ ॥ कपोलयोस्ताडयित्वाछीत्कृत्य ( धिक्कृत्य) च दिनत्रयात् । परं निरोधादुद्धृत्ययथाशक्ति पणानपि ॥ ८२०॥ चतुर्विंशतिसंख्याकान् द्विगुणं वा चतुर्गुणम् । तस्यापि द्विगुणंभूयः शतं वा तद्वयं तु वा ॥८२१॥

[[२६०६]]

कपिलस्मृतिः

तस्यशक्त रानुगुण्यात् समं संप्रेक्ष्य धर्मतः । दण्डरूपेण कृत्वास्य पश्चात्तं मोचयेन्नृपः ॥ ८२२॥ यो मन्येताजितोऽस्मीति न्यायेनैव पराजितः । तमायान्तं पुनर्जित्वा दापयेद्विगुणं दमम् ॥८२३॥ सदस्यदूषकं तूष्णीं ग्रामदूषणतत्परम् । अनपेक्ष्यस्वापराधं स्वकार्यवृजिने तथा ॥८२४॥ नृपतिर्धार्मिकः सद्यः पणानष्टशतं हरेत् । सकाशात्तस्य विधिना न चेद्दोषमवाप्नुयात् ॥८२५॥ समुद्दिश्यस्वकार्यं यः तूष्णीकं वेद सर्वतः । अश्रोत्रियः स्वयं (तद्वत्) सत्कर्मत्वेन विशेषतः ॥ ८२६॥ विद्यमानो मन्यमानः स्वयमस्यैव केवलम् । सच्छ्रोत्रियाः समुद्वीक्ष्य विवादे सति केवलम् ॥८२७जा पूजाभोजनकालेषु स्वस्यानाह्वानकारणात् । तदुद्धवनिरोद्धारं कृतशापं तथाविधम् ॥ ८२८॥ यत्नेनैवाहयित्वैनं सभामध्ये परीक्षया । न्यक्कृत्य विधिना सम्यक् छी ( धिक् ) कृत्यैव ततः पुनः ॥८ नैतादृशमितः कर्म परं स्यात्तु त्वया भवेत् । इति भीत्या समायुक्तं कृत्वैनं निश्चयेन वै ॥ ८३०॥ विंशोत्तरं शतपणान् हरेत्तस्मान्न संशयः ।, यो भुक्तिकाले विप्राणां स्वकामैकपुरस्कृतः ॥८३१॥ निरोधं कुरुते मूढः तस्यदण्डश्चपेटिका । फ(प) णाःस्युर्द्वादश पुनः उत्सवेषु पुनः किल ॥८३२॥

दण्डविधानम्

[[२६०७]]

विशेषतः क्रतुषु च निरोधे मौढ्यतस्तराम् । स्वपुरस्कारतोऽतीव समष्टया तस्य निग्रहः ॥८३३॥ राज्ञो निवेद्य पश्चात्तु ताडयित्वा कपोलयोः । सर्वस्वहरणं कृत्वा तमेनं राष्ट्रतो नयेत् ॥८३४॥ ग्राममध्ये स्वशुद्ध अर्थमपकीयैकशुद्धये । क्रियाविशेषान् कुर्वन्तः मूढान् पण्डितमानिनः ॥ ८३५॥ शनैः कालेन महता धराधीशो महामनाः । शास्त्रविद्भ्यो विनिश्चित्य तत्कार्याणि ततः परम् ॥ ८३६॥ एतदर्थं त्वया चैवमेतत्तत्समनुष्ठितम् । किलेतिवचनं प्रोक्त्वास्वी ( धिक् ) कृत्य च विशेषतः ॥८३७ ॥ तस्य शक्त ेरनुगुणो दण्डो ग्राह्यो विशेषतः । ततः पुनरिदं वाक्यमेवमेतादृशं लघु ॥ ८३८॥ त्वया न कार्यं कर्मेति वोधयित्वा विशेषतः । विसर्जयच्छिक्षयित्वा तथा तद्बोधकानपि ॥ ८३६॥ समष्टया बहवो भूयः एकं निरपराधिनम् । हठात्कारेण तूष्णीकं कार्यकाले समागते ॥८४०॥ बाधयेयुर्विवदमानास्तज्ज्ञात्वा धर्मतो नृपः । शिक्षयेदेव विधिना ज्ञात्वा तत्कार्य (?) वर्त्म च ॥८४१॥ पृथक् पृथक् सम्यगेव शनैर्वा तत्परं तु तत् । एकं चेच्छ्रोत्रियग्रामे तदीयां पूज्यतां पराम् ॥८४२॥ महत्वं व्यपदेश्यं च गुरुत्वमधिकं तथा । आचार्यत्वं पटुत्वं वैशा (र)द्य(म)अनश्वरम् ॥८४३॥

[[२६०८]]

कपिलस्मृतिः

विद्याधिक्यं च संप्रेक्ष्य तस्मिन्निरपराधिनि । अत्यन्तासहमानास्ते तूष्णीकं तदुपर्यथ ॥ ८४४॥ आरोपयित्वाऽन्योऽन्यं वै दुर्गुणा न तदीयगान् । समष्टचैव ग्रामिणो वै बहवो मौढ्यमास्थिताः ॥८४५॥ विद्याकर्मादिभिर्हीनाः दूषयेयुर्यदा तदा ।

धार्मिको नृपतिः श्रीमान् बहूनां तानि पृष्टतः (१) ॥८४६॥ कृत्वा वचांसि तत्पश्चात्तमेव श्रोत्रियं परम् । कृत्वैव सम्यक् तत्पूर्वं तमेवैनं प्रपूजयेत् ॥८४७॥ शतानामपि मूढानां वचनं नैव कारयेत् । तथा पुनस्सहस्राणामयुतानां विशेषतः ॥८४८॥ किमस्ति वचने तस्मिन् तूष्णीके तदुरोपमे । वचनं तच्छ्रोत्रियस्य वेदशास्त्रविनिश्चितम् ॥८४६॥ संश्राव्य सर्वदा सर्वैः सर्वलोकोपकारकम् । ये वा विरोधिनस्तस्य ते सर्वे दण्डभागिनः ॥८५० भवेयुरेव सततं मूढा वेदविरोधिनः । यत्करोति श्रोत्रियोऽसौ वचने नैव तत्परम् ॥८५१॥ न तत्कर्तुं मूढशतं किं शक्तः प्रभवेदहो । यो भुक्तिसमये मौर्यात् ब्राह्मणानां समर्पितम् ॥८५२॥ दत्तं तथा प्रोक्षितं च मन्त्रेण परिषेचितम् । विघातयेद्दूषयेद्वा पांसुभिर्भस्मभिर्मृदा ॥८५३॥ उच्छिष्टेन पुरीषेण तथा तं सद्य एव वै । ग्राहयित्वा विशेषेण निगलेन च संवृतम् ॥८५४ ॥दण्डविधानम्

मासर्त्ययनरूपेण विप्रसंख्यानुरूपतः ।

कारयित्वा ततः पश्चात् एकविप्रस्य पट्शतम् ॥८५५॥

पणान् दण्डं गृहीत्वा च सर्वेषां तत्र वै तथा । भोक्तुं समुपविष्टानां पृथगेवं निरीक्ष्य वै ॥८५६॥

[[२६०६]]

सर्वान् पणान् तान्स्वीकृत्य तां वृत्तिमुपहृत्य च । तद्ग्रामिभ्योऽथ वा तस्य तत्प्रत्यर्थिन एव वा ॥८५७॥ देशादुच्चाटयित्वाथ दद्यादेवाविशङ्कतः । विप्रवृत्तिस्तु विप्रेभ्यः एव देया न तु स्वयम् ॥८५८॥ हरेद्राजा धर्मपरः हरन्सद्यः पतेधः । एवं शूद्रश्चरेत्कोऽपि तस्य दण्डो वधस्ततः ॥८५६॥ छित्वा हस्तौ प्रथमतः निगले वसतिस्सदा । राज्ञानिष्टप्रवक्तारं तस्यैवाक्रोशकारिणम् ॥८६०॥ तन्मन्त्रस्य च भेत्तारं तत्पत्नीकृतसंङ्गकम् । छित्वा जिह्वां च शिश्नं च सद्यो दूराद्विसर्जयेत् ॥८६ शा स्वजनैदूषितः सद्भिः भोजनादिषु कर्मसु । मोहयित्वा तदा यत्नादवशाच्चाप्यचिन्तितम् ॥८६२॥

समागतश्च समये विवादेनैव केवलम् । दुराशया

ं भोक्तुकामः दूरीकुर्वन्परान्द्विजान् ॥८६३॥ दापनीयस्त्वसौ सम्यक् चतुर्विंशतिकान् पणान् । स आगतो यदि वयं भोक्तुं यत्र च यत्र च ॥ ८६४ ॥

[[१६४]]

[[२६१०]]

कपिलस्मृतिः

तत्र तत्र च गच्छामः(मो) न भुजिष्यामहे ततः । इत्यस्मिन् सङ्कटेऽर्धे तु विवादायागतो यदि ॥८६६५॥ भुक्तिकाले दण्डनीयः नान्यकाले तदुक्तितः । भोजनेषु ब्राह्मणानां विवादे तु परस्परम् ॥८६६॥ संजाते सद्य एवास्य शान्तिः कार्या न चेद्दृथा । हानिस्सुमहती घोरा जायते चोभयत्र तु ॥२६॥ विवादे तादृशे शक्तः श्रोत्रियश्चेद्विशेषवित् । बहुभिस्तु विशेषेणाविद्यैरश्रोत्रियैर्युतः ॥८६८॥ यदि स्युः श्रोत्रियास्सन्तः बहवस्तत्र तैस्समम् । अश्रोत्रियस्त्वं यं चैकः विवदेन्न तु धर्मतः ॥ ८६ ॥ परेषां तु सहायेन तद्वाक्यश्रवणादिना । न कर्म कुर्यात्किमपि साहसं वचनं तथा ॥ ८७०॥ न वदेच्चापि तूष्णीकं किं तु तानखिलान्द्विजान् । संश्रित्यैव प्रणत्या च प्रियोक्त्या स्ववशान्नयेत् ॥ ८७१॥ तानेतानखिलान्नो चेद्धानिरस्यैव जायते । बहुब्राह्मणविद्व ेषः तदुःखकरणं वृथा ॥८७२॥ श्रेयसो न भवेदेव तस्मान्नतु तथा चरेत् । अधिकान् श्रोत्रियान् कुर्यात् न्यूनानश्रोत्रियान्सदा ॥८७३ कर्मणा मनसा वाचा प्रयत्नेन समाचरेत् । ब्राह्मणानर्चयेन्नित्यं ब्राह्मणानेव तोषयेत् ॥८७४॥ भोजयेद्ब्राह्मणानेव दद्यात्तेभ्योऽनिशं धनम् । सर्वदेवमयो विप्रः सर्ववेदमयो द्विजः ॥८७५॥

विप्रमहत्त्ववर्णनम्

सर्वक्रतुस्वरूपश्च सर्वतीर्थसदाश्रयः ।

[[२६११]]

सर्वत्रतानि कृच्छ्राणि तपांसि ब्राह्मणः स्मृतः ॥८७६॥ सर्वे धर्मास्स एवस्याच्छ्राद्धानि नियमा अपि । ब्राह्मणेन विना किंचिदभिप्रेतं न सिद्ध्यति ॥ ८७७ ॥ तस्मान्न ब्राह्मणसमं किं भूतमिह विद्यते ।

यस्यास्येन सदाश्नन्ति हव्यानि त्रिदिवौकसः ॥८७८॥ कव्यानि चैव पितरः किं भूतमधिकं ततः । ब्राह्मणो जङ्गमं तीर्थं प्रवक्ता ब्राह्मणस्सुरः ॥८७६॥ अदाहकः पावकोऽयं चाक्षषो वायुरुच्यते । पद्मबन्धुरयं प्रोक्तः संत्यक्तास्तमयोदयः ॥८८०। सुपात्रं सर्वदा नाना शुभानामास्पदः पदः । अभाग्याज्ञानरोगाश्रीःमृत्युदारिद्रयमारकः ॥८८१॥ अकर्तुमन्यथाकर्तुं कर्तुं सर्वं विचक्षणः । दुर्वर्णानपि सद्वर्णानवशात् कुरुते क्षणात् ॥८८२॥ नैतस्मादधिकं तुल्यं वस्त्वस्ति जगतीतले । हिरण्यगर्भत्रितयदानमात्रेण तत्क्षणात् ॥८८३॥ विप्रत्वं परमाप्नोति वृषलो नात्र संशयः । तत् षोडशमहादानप्रविष्टकस्य वाडवे ॥८८४॥ करणादेव शेषाणां दानानां करणे पुनः । शूद्रादेर्वेदमन्त्रैस्ते सम्यक्कारयितुर्यथा ॥८८५॥ विधानतस्तुप्रभवेत् तत्तु विप्रमुखेन चेत् । क्षत्रादि मुखतश्चेत्तु न युक्त प्रभवेद्धि तत् ॥ ८८६॥

[[२६१२]]

कपिलस्मृतिः

तुलामादौ गोसहस्र कल्पवृक्षादिकं तु वा । शूद्रेण प्रथमं दानममन्त्रकमधार्मिकम् ॥८८४ कृतं चेत् तत्परं सर्वं मुखाद्विप्रस्य चेत्स्मृतम् । वेदोक्तनैव मार्गेण क्षत्रियादिमुखेन चेत् ॥८८a

वित्रैश्चतुः षष्टिसंख्यैः ऋत्विग्भिः वृषलोऽपि सन् । द्वितीयादीनि दानानि तत्र ब्राह्मणसंनिधौ ॥ ८८ ॥ वेदोक्तनैव मार्गेण कुर्यादेवाविचारयन् । महादानस्य तस्मा (स्यां)स्य कारणादेव केवलम् ॥८०॥ एकस्यापि ततः सद्यः तच्छिष्टे दानकर्मणि । वेदमार्गेण शक्नोति कर्तुं तत्कर्म तादृशम् ॥८६१॥ न साक्षाद्वदमन्त्रोक्तीः तस्य संगच्छतेतराम् । ब्राह्मणस्य मुखेनैव तदुक्तिस्तस्य तत्र वै ॥ ८६२॥ संगच्छते विशेषेण न तु स्वस्य विधीयते त्रिवारं तेषु सर्वेषु कृतेषु तु ततः परम् ॥८६३॥ तदुक्तावधिकारोऽपि सम्यक् संगच्छतेऽस्य तु । यो वा दानानि सर्वाणि महान्ति चरमे वयः ॥८६४ करोति भक्त्या शूद्रोऽपि तत्क्षणात्तेन कायतः । विष्णुलोकं प्रयात्येव महिम्ना तस्य केवलम् ॥८६५॥ हिरण्यगर्भदानस्य चतुर्वारकृतस्य.

।

महिम्ना वृषलस्यापि मौञ्ज्यामधिकृतिर्भवेत् ॥८६६॥

तु ।

नानाविधिदानप्रकरणम्

।

[[२६१३]]

ततोऽपि कृतया मौज्या शूद्रो ब्राह्मण्यमृच्छति । तुलाष्टादशधाज्ञेया तत्रादौ राजता स्मृता ॥ ८६७ ॥ चामीकरमयी पश्चात्त्रपुसीसकयोरपि । औदुम्बरमयी पश्चात् कार्पासपटयोरपि ॥ ८६८ गुडाज्यलवणंक्षीरदधिशाकमयाः पराः । माध्वीकतिलतैलानां पैल्वाकी धान्यराशिभिः ॥८६॥ चरमा सा प्रकथिता सप्तधान्यैः पृथक् पृथक् । ग्राम्यैरपि तथारण्यैः विकल्पेन मनीषिभिः ॥६००॥ चरमा सा तुला ज्ञेया चतुर्दशविधैकका । ग्राहकस्य ब्राह्मणस्य सद्योरक्षस्त्वदायिनी ॥ ६०१ ॥ प्रायश्चित्तापनोद्या सा नं भवेदेव सर्वथा । सर्वाण्यपि च दानानि तुलादीनि तु षोडश ॥६०२॥ तादृशान्येव सर्वाणि नात्र कार्या विचारणा । कर्तुस्सद्यस्सर्वपापनाशद्वारैव केवलम् ॥६०३॥ मुक्तिदान्येव सर्वेषां वर्णानामविशेषतः । एतानि चरमे काले यो वा मर्त्यो महामनाः ॥६०४॥ मध्ये तेषां तुलादीनामप्येकं दानमुत्तमम् । करोति सद्यो मुक्ति तां ब्रह्मसायुज्यलक्षणम् ॥१०५॥ अवशादेव मनुजो लभते नात्र संशयः । चरमे जन्मनि नरस्तानि दानानि मानवः ॥६०६ ॥ करोत्येव न चान्यस्मिन् रहस्यं तन्मयोदितम् । दानं महत्तथैकेषामप्येकं भक्तिमान्नरः ॥६०७

[[२६१४]]

कपिलस्मृतिः

दशायां च रमायां तु कुर्याद्वापि तदेव हि । फलं तु लभते दिव्यं ब्रह्मसायुज्यलक्षणम् ॥१०८ हैरण्यगर्भ तद्दान (नं) गोमूत्रं प्रथमं स्मृतम् । गोमयोदकसंज्ञं तत् (द्) द्वितीयं परिकीर्तितम् ॥१०६ दधिपूरितमन्यत्तु तृतीयमिति तद्विदुः । क्षीरपूरितमन्यत्तु चतुर्थं पापभञ्जकम् ॥६१ घृतेन पूरितं प्राहुः पञ्चपातकनाशनम् । तैलं हिरण्यगर्भाख्यं ततो भिन्नं प्रचक्षते ॥ ११॥ मधुना पूरितं पुण्यमत्यन्ताज्ञानवारकम् । तथेक्षुरससंपूर्ण महारौरवभीतिहम् ॥१२॥ नारिकेलोदकैः पूर्णं तथाम्भः पूर्णमेककम् । हैरण्यगर्भं चरमं प्राहुर्दिव्या महर्षयः ॥ १३॥ एवं दशविधं प्रोक्तं दानं पापापनोदकम् । हैरण्यगर्भसंज्ञं तत् ग्राहकस्यातिभीतिहम् ॥६१४॥ तद्ब्रह्माण्डकटाहाख्यं दानं सर्वार्थदायकम् । चतुर्दशविधं प्रोक्त’ भूर्भुवस्वादिभिः पदैः ॥ ६१ ॥ ॥ अतुलादिपदैश्चापि संयुक्त सर्वसिद्धिदम् । महादानं महाभूतिदायकं पापवृन्दहम् ॥१६॥ एषां यदेककं वापि कृतं चेन्निखिलं कृतम् । तत्तत्कामनया चेत्तु चरेदेव तथा तथा ॥ १७॥ तूष्णीकं परमेशस्य तुष्टये चेत्कृतं तु तत् । कर्तुःस्सायुज्यदं सद्यः तथापि तु पुनः परम् ॥६१८

नानाविधदानप्रकरणम्

[[२६१५]]

रहस्यमेकं वक्ष्यामि ग्राहकस्त्वस्य केवलम् । रक्षस्त्वं समवाप्नोति दाता सायुज्यमृच्छति ॥१६॥ गोसहस्रमतिश्लाध्यं गोसत्रशतसन्निभम् । नीलादिभेदतस्तत्तु सप्तरूपं प्रचक्षते ॥२०॥ स्वर्णलाङ्गलसंज्ञं तदपरं दानमेककम् । मन्वादिभिर्विरचितं दातुस्सर्वफलप्रदम् ॥६२१॥ नैतेन तुल्यमन्यत्तु दानं दानोत्तमोत्तमम् । कामधेन्वाख्यकं पश्चादेकं सर्वगुणान्वितम् ॥२२॥ हरिश्चन्द्रादिभिर्घोरैः राजभिः समनुष्ठितम् । सर्वयज्वौघविनुतमपरं दानमेककम् ॥६२३॥ कल्पवृक्षाख्यकं देवदेवस्य परमात्मनः । अतिसंप्रीतिजनकं सद्यः कैवल्यदायकम् ॥ २४ ॥ एवं महाधरादानं गोमेधशतसंनिभम् । सर्वाण्येतानि दानानि कर्त्तुरेव त्रिपूर्वकम् ॥२५॥ पूर्वोक्तफलदं ज्ञेयं नान्यस्येति सुनिश्चितम् । एवं सर्वाणि दानानि दशपञ्च च केवलम् ॥२६॥ नवमं कन्यकादानदातुस्तद्ब्राहकस्य च । चन्द्रमण्डलपर्यन्तं यवराशिः कृता यदि ॥१२७॥ सूर्यमण्डलपर्यन्तं तिलराशि (:) कृता यदि । (अ) तद्रौ शिवलोक पर्यन्तस्सर्षपा राशिरुत्तमा ॥६२८॥ सप्तर्षिलोकपर्यन्तं वालुका राशिरुत्तमा । कृतस्त्वासां तु या संख्या तावद्वर्षसहस्रकान् ॥२६॥

[[२६१६]]

कपिलस्मृतिः

दशानामपि पूर्वेषां दशानामपि पूर्ववत् ।

।

पितुः स्वस्य तथा पश्चात्तत्पितुस्तत्पितुस्तथा ॥३०॥ एकोत्तरशतानां च कुलानां महतामपि । पितृणामपि सर्वेषां नरकोत्तारपूर्वकम् ॥६३१॥

तच्छाश्वतब्रह्मलोकावाप्तिकारकमुच्यते ।

दातुस्तु सद्यो विज्ञानद्वारैव पुनरेव वै ॥३२॥ तद्ब्रह्मसायुज्यनामा मुक्तिकारकमेव वै । तस्मान्नैतत् समं दानं धर्मो वै तत्परः पुनः ॥३३॥ सदैवैतत्समं दानं लक्ष्मीनारायणप्रियम् । महासन्ततिसंवृद्धिकारकं कथितं महत् ॥३४॥ यथैतदेतत् परमं निश्शेषपितृतारकम् । कुर्याद्दानं प्रशंसन्ति तथा तत्तनयस्य च ॥३५॥ दानं पितॄणामत्यन्तकलिदुर्गांर्तिकारकम् (१)। पूर्ववत् कालसंख्या च वेदितव्या विशेषतः ॥६३६॥ अस्मिन्नर्थे न सन्देहः एवमाह महर्षयः । यतये कन्यकादानं रसदानं च वर्णिनः ॥३७।

भिक्षादानं गृहस्थाय त्रयमेतद्विगर्हितम् । तथार्थिनं मस्करिणं वर्णिनं चान्नकामुकंम् ॥६३८॥ भिक्षार्थिनं गृहस्थं च सद्यो राष्ट्रात्प्रवासयेत् । तूष्णीं भिक्षां गृणन् ग्रामे वसन्तान्भक्षयन्वृथा ॥३६॥

नानाविधदानप्रकरणम्

[[२६१७]]

विनैव वेदाध्ययनं ब्रह्मचारी विशेषतः । दण्डनीयः प्रयत्नेन ताडनीयस्तदा तदा ॥ ६४०॥ राष्ट्रादु ( द्वासयेत्तच्चा ) वेदाध्ययनतत्परम् । नित्यंभिक्षार्थिनोयत्नात् शाकसूपरसादिभिः ॥६४१॥ भिक्षाप्रदानात्परतः तत्समाप्ति समाचरेत् । तावन्मात्रेण ते वेदाः सर्वे शास्त्राणि चाङ्गकैः ॥६४२॥ तथा स्मृति पुराणानि (सेतिहासानि सर्वशः) । वर्णिभुक्तौ पसूपरसाद्यदधिगोरसाः ॥६४३॥ हाटकक्षितिगोरनगजवाहा भवन्ति वै । गृहस्थस्य प्रतिदिनं गुह्यो धर्मः स्वयं महान् ॥६४४॥ यतेर्वा वर्णिनोदत्ताः लवणव्यञ्जनादयः । भुक्तिकालेऽन्वहं नृणां ग्रहिणः कामधेनवः ॥६४५॥ कल्पवृक्षा भवेयुर्हि किं चैते रत्नसानवः । कन्याभूस्वर्णरत्नाश्वगजवाहनसंचयाः ॥६४६ ॥ यतिवणि प्रदत्तास्ते गृहिणो नरकप्रदाः । भवेयुर्नात्र सन्देहः तभ्यां (स्यां) दद्यादतो. न तान् ॥६४७॥ गृहिणं त्वन्नभिक्षायै समागतमुदीक्ष्य ना । द्वितीयेऽहनि हुकृत्य दूरमुद्वासयेद्ध्रुवम् ॥६४८॥ प्रथमेऽहनि चेदज्ञः किं कार्यं क्रियते त्वया । नेतः परं न कार्यं स्यादित्युक्त्वा तां प्रदापयेत् ॥६४६॥ गच्छेत्यु(दु)च्चाटयेत्तूष्णीं द्वितीयेऽहनि चच्छवै ।

याचन्तं तण्डुलान् ब्रह्मचारिणं यतिमेव वा ॥ १५०॥

[[२६१८]]

कपिलस्मृतिः

दृष्ट्वा विलोक्य मार्तण्डं पुण्डरीकाक्षमुच्चरेत् । ताम्बूलं धरणि धान्यं यतिवर्ण्यः कदाचन ॥६५१॥ जांतरूपं न दद्याच्च सुगन्धकुसुम राजम् । तण्डुलान् बालरण्डायै न दद्यात्तु कदाचन ॥६५२॥ आगतायै भिक्षुकायै करमात्राधिकान्ननु । तासां नित्यं धान्यमेव प्रदेयं करपूरितम् ॥६५३॥ यदि पञ्चाशदधिकसंवत्सरपरा पुनः । तदा तण्डुलयोग्यापि भवेदिति भृगोर्मतम् ॥६५४॥ व्रतश्राद्धनिमित्तेन याचितो यदि वा त्वया । तत्पूर्तिमात्रदानेन गयाश्राद्धफलं भवेत् ॥६५५॥ विधवाभिरनाथाभिः वस्त्राय यदि याचितः । तन्मनः पूरणं कुर्वन्नश्वमेधफलं भवेत् ॥६५६॥ षष्टिवर्षात्परं तासामनाथानां तु याचने । भिक्षायामधिकारोऽस्ति तत्पूर्वं नेति चाङ्गिराः ॥६५७॥ वर्णिने यतये कन्यादानं शास्त्रविगर्हितम् । विशेषेण धराताम्बूलद्वयं नरकप्रदम् ॥६५८॥ अपि यत्नात् श्राद्धदिने वर्णिने देवरूपिणे । देया स्याद्दक्षिणा तस्मै न ताम्बूलमिति श्रुतिः ॥५६॥ त्रतिने कन्यकादानं रसदानं (तु) पुत्रिणे । यागार्थिनेऽन्नदानं च कोटियज्ञफलप्रदम् ॥६६०॥ वैश्वदेवावसाने तु ब्राह्मणो यश्च कञ्चन (कश्चन) । क्षुधार्ता पात्रभूतस्य स्त्रियोऽन्तर्वत्न्य एव च ॥६६१॥नानाविधदानप्रकरणम्

[[२६१६]]

कन्यका विधुरा वालाः तीर्थादिव्रतचारकाः । रण्डाश्च विधवास्सर्वे वर्णास्तेऽपि चतुर्विधाः ॥६६२॥ अन्नदानैकपात्राणि चण्डालान्तानि सूरिभिः । कथितानि महाभागैः क्षुत्क्षामापन्नपात्रता ॥६६३॥ महादानानि चामूनि तुलादीन्यधुना पुनः । आर्द्रकृष्णाजिनादीनि प्रायश्चित्तादिकैरपि ॥ ६६४॥ अनिवर्त्यांनि घोराणि ग्राहकस्यैव सर्वगा । तस्मात् स्वोदरपूर्त्यर्थं गुरुद्रोहादिकं खरम् ॥६६५॥ पितृदेवस खिद्रोहं

कुर्याद्वापदि निर्भयम् ।

न तुलादिमहादानद्रव्यं सर्वात्मना स्पृशेत् ॥६६६॥

देवब्राह्मणगोमांसं मातृमांसं सुरादिकम् । भक्षयेदापदि पुनः तत्र द्रव्यं न (सं) स्पृशेत् ॥६६७॥ गुरुपत्नीं च भगिनीं भ्रातृपत्नीं सुतामपि । कदाचित् कामतो गच्छेत् तुलाद्रव्यं तु न स्पृशेत् ॥६६८॥ प्रकुर्यान्मद्यपानं वा गोमांसं वापि भक्षयेत् । कुर्याद्वा ब्रह्महत्यां च भ्रूणहत्यां तथा विधाम् ॥६६६॥ वीरहत्यां तु वा कुर्यात् तुलाद्रव्यं तु न स्पृशेत् । अथ वा मातरं गच्छेत् तुलाद्रव्यं तु न स्पृशेत् ॥ ६७०ll प्रायश्चित्तशतैश्चापि तीर्थकोटिशतैरपि ।

कृच्छ्रातिकृच्छ्रचान्द्राद्यः तद्रक्षस्त्वं न नश्यति ॥ ७१ ॥ तर्हि तेषां पुनः प्रायश्चित्तशास्त्रं वृथा भवेत् । इत्युक्त े सति तस्यापि प्रत्युत्तरमिहोच्यते ॥ ७२ ॥

[[२६२०]]

कपिलस्मृतिः

आदौ प्रतिवसन्तस्य वसन्ते सोमयाजिनः । संकल्पकाल आढ्यस्य दैवान्नष्टश्रिया पुनः ॥१३॥ तद्विच्छित्तिर्दशायां चेद्य ेन केनाप्युपायतः । कर्तव्यत्वेन चोक्तस्य सामर्थ्यात्करणे तथा ॥६७४॥ तस्य प्रतिवसन्तस्य तादृशं दानमेककम् । प्रतिगृह्य विधानेन तद्द्द्रव्यस्य तुरीयकम् ॥६७५ ॥৷ त्यागं कृत्वा चित्तमपि तेन द्रव्येण तत्परम् । अनुष्ठितस्सप्ततन्तुः यदि तद्वत्सु चाखिलम् ॥६७६॥ विनियुक्त तत्र सममात्र एवान्य तादृशः । तद्द्द्रव्यं तत्प्रदं न स्यादेव यागाय यत्कृतम् ॥९७७॥ तत्सर्वं तस्य दोषाय न भवेदेव सर्वथा । व्रतसंवत्सरं यावज्जीवं चैव विधानतः ॥ ६७८॥ संकल्पितस्य यज्ञस्य विषये ब्राह्मणस्य चेत् । सर्वप्रतिग्रहेणापि न दोष इति सा श्रुतिः ॥७६॥ भ्रष्टाद्वा पतिताद्वापि पाषण्डान्नास्तिकादपि । चण्डालाद्यवनान्म्लेच्छात्प्रतिगृह्यापि तं क्रतुम् ॥६८०ll यजेत विधिवंद्विप्रएवमेव वपंस्तथा । दौर्ब्राह्मण्यविनाशाय विच्छित्तौ वेदिवेदयोः ॥६८१॥ अतिपापादतिखलादतिनीचादतन्द्रितः ।

सकाशाद्वसु संगृह्य येन केन प्रकारतः ॥ ६८२ अग्निष्टोमंस्त्वनुष्ठ यः प्रथमोऽयं क्रतुर्भवेत् । तस्यानुष्ठानमात्रेण दौर्ब्राह्मण्यं विनश्यति ॥ ६८३॥

[[२६२१]]

दुष्कर्मणांप्रायश्चित्तवर्णनम्

अत्यग्निष्टोममुख्यान्तान् क्रमात् पट्छदितः परम् । सद्द्रव्येणैव विधिना न्यायलब्धेन धर्मवित् ॥ ६८४॥ यजेतव्यं पुरोक्तेन न मार्गेण कदाचन । दौर्ब्राह्मण्ये परिहृते येन केन प्रकारतः ॥६८५॥

।

तदुत्तरक्रमाणां चेदनुष्ठानस्य शून्यतः अभावात्प्रत्यवायस्य करणं मास्तु पूर्ववत् ॥ ६८६ ॥ कर्मणो यस्य वा लोके समनुष्ठानशून्यतः । प्रभवेत्प्रत्यवायोऽयं कर्मणस्तस्य केवलम् ॥६८७॥ अत्यन्तावश्यकत्वेन कतव्यत्वं प्रकीर्तितम् । तद्भिन्नानां कर्मणश्चेत् करणेऽभ्युदयं परम् ॥६८८ पुनस्त्वकरणे तेषां प्रत्यवायो न विद्यते । पञ्चपातकभिन्नानां पातकानां द्विजन्मनाम् ॥ ६८ ॥ गायत्री जप एवस्यान्निष्कृतिः शास्त्रसंमता । शतं सहस्रमयुतं नियुतं न्यर्बुदं तथा ॥६०॥ तत्तत्कार्यानुगुण्येन व्याहृतीनां जपोऽथवा । सोमातिरेकादिषु च महादानादिषु क्वचित् ॥ ६१॥

उपनीतिः पुनरपि क्रूरकर्मसु केवलम् । परगर्भादिकं चापि कार्यमेवेति निष्कृतौ ॥६२॥

प्रवदन्ति महात्मानः नदीस्नानादिकानि च । कृच्छ्रप्रतिनिधित्वेन केचिदाहुश्च पापिनाम् ॥६६३॥

[[२६२२]]

कपिलस्मृतिः

अनुग्रहाय सौलभ्यकारणाय च तादृशे । पुरुषसूक्तं च नी(न) मकं शिवसंकल्पकं तथा ॥ ६६४॥ रौद्रवैष्णवगायत्र्या शाखा चोपनिषत्तु वा । त्रियम्बकमिदं विष्णुपादकास्तारकाः स्मृताः ॥६६५॥ सर्वेष्वपि च कृत्येषु कपिलेनेदमीरितम् । धर्मशास्त्रं महासारं सर्वलोकोपकारकम् । पठन् भक्त्याद्विजो नित्यमश्वमेधफल भेत् ॥ ६६॥

॥ इति कपिलस्मृतिस्समाप्ता ॥

ॐ तत्सद्द्ब्रह्मार्पणमस्तु ॥

॥ श्री गणेशायनमः ॥

वाधूलस्मृतिः *

नित्यकर्मविधिवर्णनम्

वाधूलं मुनिमासीनमभिगम्य महर्षयः प्रतिपूज्य यथान्यायमिदं वचनमब्रुवन् ॥ १ ॥ भगवन् ब्राह्मणादीनामाचारं वद तत्वतः । तच्छ्र ुत्वा मुनि शार्दूलस्तानृषीन् प्राह धर्मवित् ॥ २॥ ब्राह्मान्मुहूर्तादारभ्य त्रिकाले विहितं तथा । नित्यनैमित्तिकं चैव प्रवक्ष्यामि यथामति ॥ ३ ॥ ब्राह्म े मुहूर्ते संप्राप्त े त्यक्तनिद्रः प्रसन्नधीः । प्रक्षाल्य पादावाचम्य हरिसंकीर्तनं चरेत् ॥ ४ ॥ ब्राह्म मुहूर्ते निद्रां च कुरुते सर्वदा तु यः । अशुचि तं विजानीयादनहः सर्वकर्मसु ॥ ५ ॥ नक्षत्रज्योतिरारभ्य सूर्यस्योदयनं प्रति । प्रातः सन्ध्येति तां प्राहुः श्रुतयो मुनिसत्तमाः ॥ ६ ॥ प्रातः सन्ध्यां सनक्षत्रामुपासीत यथाविधि । सादित्यां पश्चिमां सन्ध्यामर्धास्तमित भास्कराम् ॥७॥ दिवा सन्ध्यासु कर्णस्थो ब्रह्मसूत्र उदङ्मुखः । कुर्यान्मूत्रपुरीषे तु रात्रौ चेद्दक्षिणामुखः ॥ ८ ॥

[[२६२४]]

वाधूलस्मृतिः

अवगुण्ठितसर्वाङ्गः तृणैराच्छाद्य मेदिनीम् । घ्राणास्ये वाससाच्छाद्य मलमूत्रं त्यजेद्बुधः ॥ ६ ॥ अप्रावृत्य शिरो यस्तु विण्मूत्रं सृजति द्विजः । तच्छिरः शतधा भूयादिति वेदाः शपन्ति तम् ॥१०। उत्थाय वामहस्तेन गृहीत्वा चोर्ध्वमेहनम् । शौचदेशमथाभ्येत्य कुर्याच्छौचं मृदम्बुभिः ॥ ११॥ अरत्निमात्रमुत्सृज्य कुर्याच्छौ मनुद्धृते । पश्चात्तच्छोधयेत्तीर्थमन्यथा न शुचिर्भवेत् ॥१२॥ विट्छौचं प्रथमं कुर्यान्मूत्रशौचं ततः परम् । पादशौचं ततः कुर्यात् करशौचं ततः परम् ॥१३॥ पञ्चधा लिङ्गशौचं स्याद्गुदशौचं त्रिवेष्टितम् । पादयोर्लिङ्गवच्छौचं हस्तयोस्तु चतुर्गुणम् ॥१४॥ एतच्छौचं गृहस्थानां द्विगुणं ब्रह्मचारिणाम् । त्रिगुणं तु वनस्थानां यतीनां तु चतुगुणम् ॥१५॥ यद्दिवा विहितं शौचं तदद्धं निशि कीर्तितम् ।

तदर्थमातुरे

प्रोक्तमातुरस्यार्धमध्वनि ॥ १६ ॥

विण्मूत्रकरणात्पूर्वमादद्यान्मृत्तिकां तदा ।

अददानस्तु तां पश्चात्सवासा जलमाविशेत् ॥१७॥ आर्द्रामलकमात्रास्तु ग्रासां इन्दुव्रते स्मृताः । तथैवाहुतयः सर्वाः शौचार्थे याश्च मृत्तिकाः ॥१८ शौचं तु द्विविधं प्रोक्त बाह्यमाभ्यन्तरं तथा । मृज्जलाभ्यां स्मृतं बाह्यौं भावशुद्धिस्तथान्तरम् ॥१६॥

नित्यकर्मविधिवर्णनम्

[[२६२५]]

शौचे यत्नः सदा कार्यः तन्मूलो हि द्विजः स्मृतः । शौचाचारविहीनस्य समस्ता निष्फलाः क्रियाः ॥२०॥ अन्तर्जानुः शुचौ देश उपविष्ट उदङ्मुखः । प्राग्वा ब्राह्म ेण तीर्थेन द्विजो नित्यमुपस्पृशेत् ॥२१॥ गोकर्णाकृतिहस्तेन माषमग्नजलं पिबेत् । तन्न्यूनमधिकं पीत्वा सुरापानसमं भवेत् ॥२२॥ संहताङ्गुलिना तोयं गृहीत्वा पाणिना द्विजः । मुक्तांगुष्ठकनिष्ठ तु शिष्टेनाचमनं भवेत् ॥२३॥ उपविश्य शुचौ देशे प्राङ्मुखो ब्रह्मसूत्रधृत् (क्) । बद्धचूडः कुशकरो द्विजः शुचिरुपस्पृशेत् ॥२४॥ अप्सु प्राप्तासु हृदयं ब्राह्मणः शुद्धतामियात् । ` राजन्यः कण्ठतालुस्पृक् वैश्यः शूद्रः तथा स्त्रियः ॥२५॥

सपवित्रेण हस्तेन कुर्यादाचमनक्रियाम् । नोच्छिष्ट ं तत्पवित्रं तु भुक्त्वोच्छिष्टं तु वर्जयेत् ॥२६॥ कुशहस्तः पिबेत्तोयं कुशहस्तः सदाऽऽचमेत् ! सग्रन्थिकुशहस्तस्तु न कदाचिदुपस्पृशेत् ॥२७॥ प्रभासादीनि तीर्थानि गङ्गाद्याः सरितस्तथा । विप्रस्य दक्षिणे कर्णे सन्तीति मनुरब्रवीत् ॥२८॥ प्राङमुखोदङ्मुखो वापिः समाचम्य विशुध्यति । पश्चिमे पुनराचम्य याम्या स्नानेन शुध्यति ॥२६॥ आद्र वासा जले कुर्यात् तर्पणाचमनं जपम् । शुष्कवासाः स्थळेः कुर्यात्तर्पणाचमनं जपम् ॥३०। १६५

[[२३२६]]

वाधूलस्मृतिः

आम्रक्षु(ख)ण्डताम्बूलचर्वणे सोमपानके । विष्ण्वङ्घ्रितोयपाने च नाद्यन्ताचमनं भवेत् ॥३१॥ विष्णुपादोद्भवं तीर्थं पीत्वा न क्षालयेत्करम् । क्षालयेद्यदि मोहेन पञ्चपातकमाप्नुयात् ॥३३॥ उपवासदिने यस्तु दन्तधावनकृन्नरः ।

स घोरं नरकं याति व्याघ्रभक्षा ‘क्ष) श्चतुर्युगम् ॥३३॥ प्रक्षाल्य पादौ हस्तौ च मुखं चाद्भिः समाहितः । आचम्य प्राङ्मुखः पश्चाद्दन्तधावनमाचरेत् ॥३४॥ आयुर्बलं यशोवर्चः प्रजाः पशुवसूनि च । ब्रह्म प्रज्ञां च मेधां च त्वं नो देहि वनस्पते ॥३५॥ यस्तु गण्डूषसमये तर्जन्या वक्त्रशोधनम् । कुर्वीत यदि मूढात्मा नरके पतति द्विजः ॥३६॥ अलाभे दन्तकाष्ठानां प्रतिषिद्धदिनेष्वपि । अपां षोडशगण्डूपैः मुखशुद्धिर्भविष्यति ॥३७॥ प्रतिपत्पर्वषष्ठीषु नवमी द्वादशी तथा । दन्तानां काष्ठसंयोगो दहत्यासप्तमं कुलम् ॥३८ सुरया - लिप्तदेहोऽपि प्रायश्चित्तीयते द्विजः । प्रातरभ्यक्तदेहस्य निष्कृतिर्न विधीयते ॥३६॥ तैलाभ्यङ्गं महाराज ब्राह्मणानां करोति यः । स स्नातोऽव्दशतं साङ्ग गङ्गायां नात्र संशयः ॥४०॥ द्रव्यान्तरयुतं तैलं न कदाचन दुष्यति ।

तैलमाज्येन संसिक्त ग्रहणेऽपि न दुष्यति ॥ ४१॥

स्नानविधिवर्णनम्

[[२६२७]]

छायामन्त्यश्वपाकानां स्पृष्ट्वा स्नानं समाचरेत् । चत्वारिंशत्पदादृध्वं छायादोपो न विद्यते ॥४२ ॥ अस्पृश्यस्पर्शने चैव त्रयोदशनिमज्जनम् । आचम्य प्रयतः पश्चात्स्नानं विधिवदाचरेत् ॥४३॥ ज्वराभिभूता या नारी रजसा च परिप्लुता । कथं तस्या भवेच्छौचं शुध्यते केन कर्मणा ॥४४॥ चतुर्थेऽहनि संप्राप्त े स्पृशेदन्या तु तां स्त्रियम् । सा सचैलावगाह्यापः स्नात्वा स्नात्वा पुनः स्पृशेत् ॥ ४५ ॥ दश द्वादशकृत्वो वा ह्याचामेच्च पुनः पुनः । अन्ते च वाससां त्यागः ततः शुद्धा भवेत्तु सा ॥४६॥ दद्याच्छक्त्या ततो दानं पुण्याहेन विशुध्यति । आर्तवाभिप्लुते नार्यौ संभाषेतां मिथो यदि ॥४७॥ उपवासं तयोराहुरशुद्धौ शुद्धिकारणम् । शावे च सूतके चैव ह्यन्तरा चेॠतुर्भवेत् ॥४८॥ अस्नात्वा भोजनं कुर्याद् भुक्त्वा चोपवसेदहः । उत्सवे वासुदेवस्य यः स्नाति स्पर्शशङ्कया ॥४६॥ स्वर्गस्थाः पितरस्तस्य पतन्ति नरके क्षणात् । ॥ अस्पृश्यस्पर्शने वान्तौ अनुपाते क्षते भगे ॥५०॥ स्नानं नैमित्तिकं ज्ञेयं देवर्षिपितृवर्जितम् । स्वधु न्यम्भः समानिस्युः सर्वाण्यम्भांसि भूतले ॥५१॥ कूपस्थान्यपि सोमार्कग्रहणे नात्र संशयः । अश्रोत्रियः श्रोत्रियो वा अपात्रं पात्रमेव वा ॥५२॥

[[२६२८]]

वाधूलस्मृतिः

विप्रब्रुवो वा विप्रो वा ग्रहणे दानमर्हति । सर्वं भूमिसमं दानं सर्वो ब्रह्मसमो द्विजः ॥२३। सर्व गङ्गासमं तोयं ग्रहणे

चन्द्रसूर्ययोः ।

प्रातराचमनं कृत्वा शौचं कृत्वा यथाविधि ॥ १४॥ दन्तशौचं ततः कृत्वा प्रातः स्नानं समाचरेत् । द्वौ हस्तौ युग्मतः कृत्वा पूरयेदुदकाञ्जलिम् ॥३३५॥ गोशृङ्गमात्रमुद्धृत्य जलमध्ये जलं क्षिपेत् । येन तीर्थेन गृह्णीयात् तेन दद्याज्जलाञ्जलिम् ॥५६॥ अन्यतीर्थेन गृह्णीयात्तत्तोयं रुधिरं भवेत् । पूर्वाशाभिमुखो देवानुत्तराभिमुखस्त्वृषीन् ॥५७॥ पितृस्तु दक्षिणास्यस्तु जलमध्ये तु तर्पयेत् । स्नानाथमभिगच्छन्तं देवाः पितृगणैः सह ॥५८ वायुभूतास्तु गच्छन्ति तृषार्ताः सलिलार्थिनः । तस्मान्न पीडयेद्वस्त्रमकृत्वा पितृतर्पणम् ॥५६॥ निराशास्ते निवर्तन्ते वस्त्रनिष्पीडने कृते । तस्मान्न पीडयेद्वस्त्रं ये के च इति मन्त्रतः ॥६०॥ वस्त्रं चतुर्गुणीकृत्य निष्पीड्य च जलाद्बहिः । वामप्रकोष्ठे निक्षिप्य द्विराचम्य शुचिर्भवेत् ॥६१॥ मनुष्यतर्पणे चैव स्नानवस्त्रनिपीडने ।

निवीती

•

तु भवेद्विप्रस्तथा मूत्रपुरीषयोः ॥६२॥

नदीषु देवखातेषु गिरिप्रस्रवणेषु च । - स्नानं प्रतिदिनं कुर्यात् सर्वकर्मप्रसिद्धये. : ॥६३॥स्नानप्रकरणम्

परकीयनिपानेषु न स्नाया

कदाचन ।

निपानकर्तुः स्नात्वा तु दुष्कृतांशेन लिप्यते ॥ ५४ ॥ अन्यायोपात्तवित्तस्य पतितस्य च वाधुपेः ।

[[२७२६]]

तत्र स्नात्वा च पीत्वा च प्राजापत्यं समाचरेत् ॥६५॥ अन्त्यजैः खातिताः कूपाः तटाका वाप्य एव च । तत्र स्नात्वा च पीत्वा च प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥ ६६ ॥ । परकीयनिपानेषु यदि स्नायात्कथंचन । सप्तपिण्डान् समुद्धृत्य तत्र स्नानं समाचरेत् ॥६७॥ लालास्वेदसमाकीर्णः शयनादुत्थितः पुमान् । अशुचि तं विजानीयादनहः सर्वकर्मसु ॥ ६८ ॥ स्नानमूलाः क्रियाः सर्वाः सन्ध्योपासनमेव च । स्नानाचारविहीनस्य सर्वाः स्युः निष्फलाः क्रियाः ॥६६ ॥ उपव्यु (षस्यु) षसि यत्स्नानं सन्ध्यायामुदितेऽपि वा । प्राजापत्येन तत्तुल्यं महापातकनाशनम् ॥७०॥ स्नानवस्त्रेण यः कुर्याद्द हस्य परिमार्जनम् । शुनालीढं भवेद्गात्रं पुनः स्नानेन शुध्यति ॥ ७१ ॥ उषः काले भानुवारे यो नरः स्नानमाचरेत् । माघस्नानसहस्राणि गङ्गायमुनसङ्गमे ॥७२॥ जन्म वैधृतौ पुण्ये व्यतीपाते च संक्रमे । अमायां च नदीस्नानं कुलकोटिं समुद्धरेत् ॥७३॥ अकृत्यमपि कुर्वाणो भुञ्जानोऽपि यतस्ततः । कंदाचिन्नारकं दुःखं प्रातःस्नायी न पश्यति ॥ ७४ ॥

[[२६३०]]

बाधूलस्मृतिः

विना स्नानेन यो भुङ्क्त े स मलाशी न संशयः । अस्नाताशी मलं भुङ्क्त े ह्यजयः पूयशोणितम् ॥७५॥ अहुताशी कृमि भुङ्क्त े ह्यदाता विषमश्नुते । संकल्पसूक्तपठनं मार्जनं चाघमर्पणम् ॥७६॥ देवर्षितर्पणं चैव स्नानं पञ्चाङ्गमिष्यते । हिरण्यशृङ्गमित्युक्त्वा जलं समवगाहयेत् ॥७॥ सुमित्रा इत्युदाहृत्य स्वात्मानमभिषेचयेत् । दुर्मित्रा इत्युदाहृत्य मृत्स्थाने जलमुत्सृजेत् ॥७॥ योऽस्मान् द्वेष्टीत्युदाहृत्य तथा तत्र जलं क्षिपेत् । यं च वयं द्विष्म इति पुनस्तत्र जलं क्षिपेत् ॥७६॥ एवं त्रिर्मृत्तिकास्नाने जलमञ्जलिनोत्सृजेत् । नमोऽग्नयेति मन्त्रेण नमस्कुर्यात् जलं ततः ॥८०॥ यदपामित्यमेध्यांशं निरस्येद्दक्षिणे जलम् । अत्याशनादितिद्वाभ्यां त्रिरालोड्य तु पाणिना ॥८१॥ चतुरश्रं तीर्थपीठं पाणिनोल्लिख्य वारिषु । नन्दिनीत्यादिनामानि बद्धाञ्जलिपुटो भवेत् ॥८२॥ आवाहयामि त्वां देवि स्नानार्थमिह सुन्दरि । एहि गङ्गे नमस्तुभ्यं सर्वतीर्थसमन्विते ॥८३॥ इमं मेगङ्ग इत्युक्त्वा पुण्यतीर्थानि च स्मरेत् ।

आपो अस्मानीतिॠचामुक्त्वा मज्जनमाचरेत् ॥८४॥ आपोहिष्ठादिभिर्मन्त्रैरभिप्रोक्ष्य च वारिभिः । ततो नारायणं स्मृत्वा प्रजपेद्यमषेणम् ॥८५॥

स्नानप्रकरणम्

अघमर्पणसूक्तस्य ऋपिरेवाघमर्पणः ।

[[२६३१]]

छन्दो . नुष्टुप् तथा देवो भाववृत्तोऽधिदेवता ॥ ८६ ॥ त्रिवारमष्टवारं वा निमज्ज्यात्तज्जले जपेत् । एवंभूतस्य मन्त्रेण पुनः प्रोक्षणमाचरेत् ॥८७॥ आर्द्रा ज्वलति मन्त्रेण प्राशयेन्मत्रितं जलम् । अकार्यकार्य मन्त्रं तु पुनः मज्जन् जले जपेत् ॥८८॥ तद्विष्णोरिति मन्त्रेण मज्जेदप्सु पुनः पुनः । गायत्री वैष्णवी ह्येषा विष्णोः संस्मरणाय वै ॥८६॥ प्रतिगृह्याप्रतिग्राह्यं भुक्त्वा चाभक्ष्यभक्षणम् । तद्विष्णोरित्यपां मध्ये सकृज्जत्वा विशुध्यति ॥६०ll उत्तीर्य च द्विराचम्य देवादींस्तर्पयेत्ततः ।

ऊर्जं वहन्तीरिति च तृप्यते तिस्थले क्षिपेत् ॥६॥ स्नानवस्त्रेणहस्तेन यो द्विजोऽङ्गं प्रमार्जति । तथा भवति तत्स्नानं पुनः स्नानेन शुध्यति ॥२॥ मार्जयेद्वस्त्रशेषेण नोत्तरीयेण वा शिरः । न च निधुनुयात्केशान् न तिष्ठन् परिमार्जयेत् ॥१४॥ स्नानं कृत्वा वस्त्रं तु ऊर्ध्वमुदा (त्तारयेद्विजः । स्नानवस्त्रमभ्रस्ताच्चेत्पुनः स्नानेन शुध्यति ॥६५॥ प्रातः सन्ध्यामुपासीत वस्त्रसंशोधपूर्विकाम् । उपास्य मध्यमां सन्ध्यां वस्त्रनिष्पोडनं परम् ॥६६॥ स्नानमूलाः क्रियाः सर्वाः सन्ध्योपासनमेव च । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन स्नानं कुर्यादतन्द्रितः ॥६७॥

[[२६३२]]

वाधूलस्मृतिः

॥६॥

प्रातरुत्थाय यो विप्रः प्रातः स्नायी सदा भवेत् । ’ सर्वपापविनिर्मुक्तः परं ब्रह्माधिगच्छति ॥६॥ अन्तराच्छाद्य कौपीनं वाससी परिधाय च । उत्तरीयं समादद्यात् तद्विना नाचरेत्क्रियाः ॥ यज्ञोपवीतवद्धार्यमुत्तरीयं सदा द्विजैः । वन्दने तर्पणे चैव कट्यामेव च धारयेत् ॥६॥ मुखजानामूर्ध्वपुण्ड्र तिलकं बाहुजन्मनाम् । पदाकारमूरुजानां त्रिपुण्ड्रं पादजन्मनाम् ॥१००॥

धृतोर्ध्वपुण्ड्रः परमीशितारं

विष्णुं परं ध्यायति महात्मा ।

स्वरेण मन्त्रेण सदा हृदिस्थितं

परात्परं यन्महतो महान्तम् ॥१०१॥

महोपनिषदि प्रोक्तमूर्ध्वपुण्ड्रं परं शुभम् ।

धृतोर्ध्वपुण्ड्रः कृतचक्रधारी

नारायणं सांख्ययोगाधिगम्यम् ।

ज्ञात्वा विमुच्येत नरः समस्तैः

संसारपाशैरिह चैति विष्णुम् ॥१०२॥ अथर्वशिरसि प्रोक्तमूर्ध्वपुण्ड्रविधि द्विजा ।… प्रवक्ष्यामि हितार्थं वो भवपापप्रणाशनम् ॥१०३॥ हरेः पादाकृतिं रम्यमात्मनश्चहिताय वै । . मध्येछिन्दन्नूर्ध्वपुण्ड्र यो धारयति सर्वदा ॥ १०४ ॥

ऊर्ध्वपुण्डमहत्त्ववर्णनम्

[[२६३३]]

स परस्य प्रियोनित्यं पुण्यभाक् मुक्तिभाग्भवेत् । चतुरङ्गुलमूर्ध्वा द्वचङ्गुलं विस्तृतं मृदा ॥१०५ ॥ द्विजः पुण्ड्रमृजु सौम्यं सान्तरालं तु धारयेत् । ऊर्ध्वगत्यां तु यस्येच्छा तस्योध्वं पुण्ड्रमुच्यते ॥ १०६ ॥ ऊर्ध्वगत्यां तु देवत्वं स प्राप्नोति न संशयः । पर्वता नदीतीरे विष्णुक्षेत्रे विशेषतः ॥ १०७॥ सिन्धुतीरेऽथ वल्मीके तुलसीमूलमाश्रिते । मृद एतास्तु संग्राह्या वर्ज्याश्चान्याश्च मृत्तिकाः ॥ १०८॥ श्यामं शान्तिकरं प्रोक्तं रक्तं वश्यकरं भवेत् । श्रीकरं पीतमित्याहुर्मोक्षदं श्वेतमुच्यते ॥१०६ ॥ अङ्गुष्ठः पुष्टिदः प्रोक्तो मध्यमा पुष्करी भवेत् । अनामिकान्नदा नित्यं तर्जनी मुक्तिभुक्तिदा ॥११०॥ अभिषिक्तं तु यच्चूर्णं विष्णुविम्बे तु यो नरः । हारिद्र धारयेन्नित्यं सोऽश्वमेधफलं लभेत् ॥ १११ ॥ अनागतां तु ये पूर्वी अनतीतां तु पश्चिमाम् । सन्ध्यां नोपासते विप्राः कथं ते ब्राह्मणाः स्मृताः ॥ ११२ ॥ यावन्तोऽस्यां पृथिव्यां तु विकर्मस्था द्विजातयः । तेषां हि पावनार्थाय सन्ध्या सृष्टा स्वयंभुवा ॥११३॥ गायत्री नाम पूर्वाह्न सावित्री मध्यमे दिने । सरस्वती च सायाह्न े सैव सन्ध्या त्रिधा स्मृता ॥११४॥ प्रतिग्रहादन्नदोषात्पातकादुपपातकात् ।

‘गायत्री प्रोच्यते यस्मात् गायन्तं त्रायते यतः ॥११५॥

[[२६३४]]

बाधूलस्मृतिः

सवितृद्योतनाच्चैव सावित्री परिकीर्तिता । ‘जगतः प्रसवित्री च सा वा पत्वात्सरस्वती ॥ ११६ ॥ आपोहिष्ठेत्यचा कुर्यान्मार्जनं तु कुशोदकैः । प्रतिप्रणवसंयुक्त क्षिपेद्वारि पदे पदे ॥ ११७ ॥ विप्रुषोष्टौ क्षिपेदूर्ध्वमधो यस्य क्षयाय च । संवत्सरकृतं पारं मार्जनान्ते विनश्यति ॥ ११८ ॥ रजस्तमो मोहजातानंं जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिजान् । वाङ्मनःकायजान् दोषान्नवैतान् नवभिर्दहेत् ॥११॥ नवप्रणवयुक्तेन ह्यापो हिष्ठेत्यृचेन च । संवत्सरकृतं पापं मार्जनान्ते विनश्यति ॥१२०॥ ऋगन्ते मार्जनं कुर्यात् पादान्ते वा समाहितः । तृचस्यान्तेऽथवा कुर्याच्छिष्टानां मतमीदृशम् ॥१२१॥ पश्चादुभाभ्यां हस्ताभ्यां परिषिच्य यथाक्रमम् । सूर्यश्चेति जलं पीत्वा दधिक्रावेति मार्जयेत् ॥१२२॥ पश्चादुभाभ्यां हस्ताभ्यां ह्यादायापः समाहितः । रवेरभिमुखस्तिष्ठन् तारव्याहृति पूर्वया ॥ १२३ ॥ गायत्र्या चाभिमन्त्र्याथ निक्षिपेद्विजसत्तमः । तिष्ठन् पादौ समौकृत्वा जलेनाञ्जलिपूरणम् ॥१२४॥ गोशृङ्गमात्रमुत्सृज्य जलमध्ये जलं क्षिपेत् । सायं काले तु यो विप्रो जलेत्वघ्यं विनिक्षिपेत् ॥ १२५॥ स मूढो नरकं याति यावदाभूतसंप्लवम् । यत्र सन्ध्यां प्रकुर्वीत तत्रैव जपमाचरेत् ॥१२६॥

सन्ध्याविधिवर्णनम्

[[२६३५]]

अन्यत्र तु जपं कुर्वन् पुनः सन्ध्यां समाचरेत् । वेदोदितानां नित्यानां कर्मणां समतिक्रमे ॥ १२७॥ स्नातकव्रतलोपे च दिनमेकमभोजनम् । अर्ध्यप्रदानतः पूर्वमुदयास्तमये सति ॥१२८॥ गायत्र्यष्टशतं जप्यं प्रायश्चित्तं द्विजातिभिः । तत्रं प्रातरतिक्रामेदुपवासोऽहरुच्यते ॥१२६॥ तथा सायमतिक्रामेद्रात्रिं चोपवसेद्विजः । यदद्यकच्चं वृत्रहन् प्रातरर्घ्यमनुस्मृतः ॥१३०॥ उच्छेदभीतिमध्याह्ने प्रायश्चित्तार्ध्य उच्यते । न तस्येति च सायाह्न ततोऽस्त्रमुपसंहरेत् ॥१३१॥ सूतके मृतके वापि सन्ध्याकर्म न संत्यजेत् । मनसोच्चारयेन्मन्त्रान् प्राणायाममृते द्विजः ॥१३२॥ प्रणवेन तु संयुक्ता व्याहृतीः सप्त नित्यशः । सावित्रीं शिरसा सार्धं मनसा त्रिः पठेद्विजः ॥ १३३॥ देवार्चने जपे होमे स्वाध्याये श्राद्धकर्मणि । स्नाने दाने तथा ध्याने प्राणायामास्त्रयस्त्रयः ॥ १३४॥ आदावन्ते च गायत्र्या प्राणायामास्त्रयस्त्रयः । सन्ध्यायामर्घ्यदाने च प्राणायामाः सकृत्सकृत् ॥ १३५ ॥ अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां तु तथैव च कनिष्ठया । प्राणायामस्तु कर्तव्यः मध्यमां तर्जनीं विना ॥१३६॥ तर्जनीं मध्यमांस्पृष्ट्वा जपन् शूद्रसमो भवेत् । कृत्वोत्तानौ करौ प्रातः सायंचाधोमुखौ करौ ॥१३७॥

[[२६३६]]

वाधूलस्मृतिः

मध्येस्कन्धभुजाभ्यां तु जप एवमुदाहृतः । अधोहस्तं तु पैशाचं मध्यहस्तं तु राक्षसम् ॥१३८॥ बद्धहस्तं तु गान्धर्वमूर्ध्वहस्तं तु दैवतम् । प्रदक्षिणे प्रणामे च पूजायां हवने जपे ॥ १३॥ न कण्ठावृतवस्त्रः स्याद्दर्शने गुरुदेवयोः । दर्भहीना च या सन्ध्या यच्च दानं विनोदकम् ॥१४०॥ असंख्यातं च यज्जप्त’ तत्सर्वं निष्फलं भवेत् । जपस्य गणनां प्राहुः पद्माक्षैः भक्तिवर्धनम् ॥१४१॥ जपेत्तु तुलसीकाष्ठैः फलमक्षयमश्नुते ।

अच्छिन्नपादा गायत्री ब्रह्महत्यां प्रयच्छति ॥१४२॥ छिन्नपादा तु गायत्री ब्रह्महत्यां व्यपोहति । गृहस्थो ब्रह्मचारी च शतमष्टोत्तरं जपेत् ॥ १४३॥ वानप्रस्थो यतिश्चैव जपेदष्टसहस्रकम् । प्रस्थधान्यं चतुःषष्टेराहुतेः परिकीर्तितम् ॥१४४॥ तिलानां तु तदर्धं स्यात्तदधं स्याद्व्रतस्य (?) च । आत्मारूढाप्सु मज्जेद्वा वदेद्वा पतितादिभिः ॥ १४५॥ अथवा योषितं गच्छेदनृतौ काममोहितः । वदन्त्येषु निमित्तेषु केचिदग्निविनाशनम् ॥१४६॥ आपस्तम्बस्य तन्नेष्टमात्मारूढः सदा शुचिः । यस्य भार्या विदूरस्था पतिता वा रजस्वला ॥ १४७ ॥ अनिष्टा प्रतिकूला वा तस्याः प्रतिनिधौ क्रिया । “अन्ये कुशमयीं पत्नीं कृत्वा तु प्रतिरूपिकाम् ॥ १४८॥

गृहस्थधर्मवर्णनम्

केचिच्छरमयीं पत्नीं नित्यकर्मणि

कारयेत् ।

[[२६३७]]

होमार्थं गोघृतं ग्राह्यं तदलाभे तु माहिषम् ॥ १४६ ॥ आजं वा तदलाभे तु साक्षात्तैलं ग्रहिष्यते । यः शूद्रादधिगम्यार्थमग्निहोत्रं करोति चेत् ॥ १५० ॥ दाता तत्फलमाप्नोति कर्ता तु नरकं व्रजेत् । ऋत्विजस्ते हि शूद्राः स्युः ब्रह्मवादिषु गर्हिताः ॥ १५१॥ मेरुमन्दरतुल्यानि वाजपेयशतानि च । कन्याकोटिप्रदानं च समं सामयिकाहुतेः ॥ १५२॥ कृतदारो न वै तिष्ठेत् क्षणमप्यग्निना विना । तिष्ठेत चेद्विजो ब्राह्मं त्यक्त्वा तु पतितो भवेत् ॥१५३॥ समिदात्मसमारूढो द्विकालमहुतस्तथा । धारणाग्निश्चतुर्वारं स वह्निर्लोकिको भवेत् ॥१५४॥

आरोपिताग्नेः समिधस्तु नाशे

सीमादिलंघे च पराग्निवेश ।

अयाश्च मन्त्रेण चतुगृ हीत्वा

तेनैव मन्त्रेण सकृज्जुहोति ॥१५५॥

ब्रह्मयज्ञे जपेत्सूक्त पौरुषं चिन्तयन् हरिम् । स सर्वान् जपते वेदान् सांगोपांगविधानतः ॥ १५६॥ वेदाक्षराणं ‘यावन्ति नियुञ्ज्यादर्थकारणात् ।

तावतीं ब्रह्महत्यां वै वेदविक्रय्यवाप्नुयात् ॥१५७॥

•

प्रख्यापनं प्राध्ययनं प्रश्नपूर्वं प्रतिग्रहः ।..

॥ याजनाध्यापने वादः षड्विधो वेदविक्रयः ॥ १५८॥

[[२६३८]]

वाधूलस्मृतिः

आरवारे च शौक्र े च मन्वादिषु युगादिषु । नाहरेत्तुलसीपत्रं मध्याह्नात्परतस्ततः ॥१५६॥ संक्रान्त्यां पक्षयोरन्ते द्वादश्यां निशिसन्ध्ययोः तुलसीं ये विचिन्वन्ति ते कृन्तन्ति हरेः शिरः ॥१६॥ तीर्थे पापं न कुर्वीत न कुर्याच्च प्रतिग्रहम् । दुर्जरं पातकं तीर्थे दुर्जरश्च प्रतिग्रहः ॥१६॥

तामृताभ्यां जीवेत मृतेन प्रमृतेन वा । सत्यानृताभ्यामपि वा न श्ववृत्त्या कथंचन ॥ १६२ ॥ यो राज्ञः प्रतिगृह्यैव शोचितव्ये प्रहृष्यति । न जानाति किलात्मानं विष्ठाकूपे निपातितम् ॥ १६३॥ तृणं वा यदि वा काष्ठ मूलं वा यदि वा फलम् । अनापृष्ट्वैव गृह्णीयाद्धस्तछेदनमर्हति ॥१६४॥ वानस्पत्यं मूलफलं दार्वग्न्यर्थं तृणानि च । तृणं च गोभ्यो प्रासार्थमस्तेयं मनुरब्रवीत् ॥ १६५॥ भ्रूणहत्यां प्रसिद्धिं ( वाधुषिं ) च तुलायां समतोलयन् । प्रतिष्ठद्भ्रणहा कोट्यां वार्धुषिः समकम्पत ॥ १६६॥ अयाचिताहृतं ग्राह्यमपि दुष्कृतकर्मणः ।

अन्यत्र कुलदा (पा) (टां) षण्डपतितेभ्यः (स्) तथा द्विपः । महापातकिनश्चोरादम्बष्ठाद्भिषजस्तथा ।

मृगयोः (टा)पिशुनाच्चैव नादद्यादाहृतं द्विजः ॥ १६७॥ कुलदा(पा) षण्डपतितवैरिभ्यः काकिणीमपि । उद्यतामपि गृह्णीयादापद्यपि कदाचन ॥ १६८॥गृहस्थधर्मवर्णनम्

[[२६३६]]

परार्थे तिलहोतारं परार्थे मन्त्रजापिनम् । मातापित्रोरपोष्टारं दृष्ट्वा चक्षुर्निमीलयेत् ॥१६॥ कुक्कुटश्वानमार्जारान् पोषयन्ति दिनत्रयम् । इह ज्जन्मनि शूद्रत्वं मृतः श्वा चाभिजायते ॥ १७०॥ परहिंसारताः क्रूराः परदारपरायणाः । परद्रव्यापहारी च चण्डाला यस्तु निर्दयः ॥ १७१ ॥ नगरे पट्टणे वापि द्वादशाब्दं तु यो वसेत् । स जीवन्नेव शूद्रत्वमाशु गच्छति सान्वयः ॥ १७२॥ राजाश्रयेण यो मत्यों द्वादशाब्दं वसेद्यदि । जीवमानो भवेच्छूद्रः नात्र कार्या विचारणा ॥ १७३॥ अनृतात्स्वसमुत्कर्षो राजगामि च पैशुनम् । गुरोश्चालीकनिर्बन्धः समानि ब्रह्महत्यया ॥१७४॥ यस्मिन् देशे यदा काले यन्मुहूर्ते च यद्दिने । हानिर्वृद्धिर्यशो लाभः तत्तथा न तदन्यथा ॥ १७५॥ अज्ञात्वा धर्मशास्त्राणि प्रायश्चित्तं वदन्ति ये । तत्पापं शतधा भूत्वा तद्वक्त्रमधिगच्छति ॥ १७६॥ चत्वारो वा त्रयो वापि यद्व युर्वेदपारगाः । स धर्म इति विज्ञेयो नेतरस्तु सहस्रशः ॥१७॥ ये पठन्ति द्विजा वेदं पञ्चयज्ञरताश्च त्रैलोक्यं तारयन्त्येते पञ्चेन्द्रियरता अपि ॥ १७८ ॥ यथा काष्ठमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः ।

ब्राह्मणश्चानधीयानस्त्रयस्ते

नामधारकाः ॥१७६॥

[[२६४०]]

वाधूळस्मृतिः

संवत्सरेण पतति पतितेन सहाचरन् । याजनाध्यापनादीनां न तु शय्यासनाशनात् ॥ १८०॥ सर्वे ब्रह्म वदिष्यन्ति संप्राप्त े तु कलौ युगे । नानुतिष्ठन्ति वेदोक्त पापण्डोपहता जनाः ॥ १८१॥ षष्ठयष्टमीहरिदिनं द्वादशी च चतुर्दशी ।

पर्वद्वयं च संक्रान्तिः श्राद्धाहो जन्मतारका ॥१८२॥ श्रवणव्रतकालश्च विशेषदिवसास्तथा ।

एते काला निषिद्धाः स्युः भद्र े मैथुन कर्मणि ॥ १८३॥ कृते संभाष्य पतति त्रेतायां दर्शनेन तु । द्वापरे त्वन्नमादाय कलौ पतति कर्मणा ॥ १८४॥ चतुर्दश्यष्टमी चैव ह्यमावास्या तु पूर्णिमा । सर्वाण्येतानि विप्रेन्द्राः रविसंक्रान्तिरेव च ॥ १८५ ॥ अर्थार्थी यानि कर्माणि करोति कृपणो जनः । तान्येव यदि धर्मार्थं कुर्वन् को ’ दुःखभाग्भवेत् ॥१८६॥ चैत्यवृक्षंचितायूप(धूमं) च(चाण्डालं वेदविक्रयम् । अज्ञानात्स्पृशते यस्तु सचैलो जलमाविशेत् ॥ १८७॥ इक्षूनपः फलं मूलं ताम्बूलं पयऔषधम् । विक्रयित्वापि कर्तव्या स्नानदानादिका क्रिया ॥१८८ ॥ श्रुतिस्मृती ममैवाज्ञा यस्तामुल्लङ्घ्य वर्तते । आज्ञाच्छेदी ममद्रोही मद्भक्तोऽपि न वैष्णवः ॥ १८६ विष्णुना तु पुरा गीतमेवं तत्तु मयेरितम् । श्रुतिस्मृती तु ‘विप्राणां चक्षुषी द्व े विनिर्मिते ॥ १६०॥

ब्राह्मणशरीरोपयोगः

काणस्तत्रैकया हीनो द्वाभ्यामन्धः प्रकीर्तितः ।

चर्मखण्डनभक्षाणां शुनाघ्रातमरोचकम् ॥१६१॥

पापपूरितदेहानां

धर्मशास्त्रमरोचकम् ।

[[२६४१]]

अहेरि ऋणाद्भीतः स ( म्मा) न्मानान्मरणादिव ॥ १६२॥

कुणपादिव च स्त्रीभ्यः तं देवा ब्राह्मणं विदुः । शान्तं दान्तं जितक्रोधं जितात्मानं जितेन्द्रियम् ॥ १६३॥ तमग्रचः ब्राह्मण ं मन्ये शेषाः शूद्राः प्रकीर्तिताः । ब्राह्मणस्य च देहोऽयं नोपभोगाय कल्पते ॥१६४॥ इह क्लेशाय महते प्रेत्यानन्तसुखाय च । दर्शे तिलोदकं दद्याच्छुष्कवासा जलाद्बहिः ॥ १६५॥ आर्द्रा वस्त्रो यदि तदा निराशाः पितरो गताः । शिलातले पटे पत्रे रोमस्थानेषु कुत्रचित् ॥१६६॥ ते तिलाः कृमितुल्याःस्युस्तत्तोयं रुधिरं भवेत् । अङ्गुष्ठोदरमूले तु तिलान्निक्षिप्य तर्पयेत् । ते तिला मेरुतुल्यास्युस्तत्तोयं सांगरोपमम् ॥ १६७॥

पानीयमप्यत्र · तिलैर्विमिश्रं

दद्यात्पितृभ्यः प्रयतो मनुष्यः । :

श्राद्धं कृतं तेन समा सहस्त्रं

रहस्यमेतत्पितरो वदन्ति ॥१६८॥

मासिके च सपिण्डे च प्रतिसंवत्सरे तथा

व्यर्थं भवति तच्छ्राद्ध वासुदेवं विना कृतम् ॥१६६॥

[[१६६]]

[[२६४२]]

बांधूलस्मृतिः

जपस्तपः श्राद्धकर्म स्वाध्यायादिकमेव च । व्यथं भवति तत्सर्वमूर्ध्वपुण्ड्रं विना कृतम् ॥२००॥ श्राद्धं कृत्वा परदिने न द्विजान् भोजयेद्यदि । तच्छ्राद्धमासुरं लोके प्रवदन्ति विपश्चितः ॥२०॥ श्राद्धं कृत्वा परदिने ब्राह्मणान् भोजयेद्यदि । देवाश्च पितरस्तुष्टाः कर्तुः कुर्वन्ति संपदः ॥२०॥ श्राद्ध पाकमुपक्रम्य नान्दीश्राद्ध विवाहके । व्रतं चरति संकल्पे सूतकं तु न दोषकृत् ॥२०३॥ श्राद्ध े तु विकिरं दत्वा नाचामेन्मतिविभ्रमात् । पितरस्तस्य षण्मासं चण्डालोच्छिष्टभोजनाः ॥२०४॥ सहोदराणां पुत्राणां पितुरेकदिने तथा । श्राद्ध निमन्त्रणं वज्यं क्षरकर्म तथैव च ॥२०५॥ विधुरं च यति चैव सगोत्रं ब्रह्मचारिणम् । देवार्थे वरयेद्विद्वान् न पित्रर्थे कदाचन ॥ २०६॥ वासांसि वाससी वासो यो ददाति पितुर्दिने । तन्तु संख्यातवर्षेण देवलोके महीयते ॥२०७ अभिश्रवणहीनं तु यः श्राद्ध कुरुते नरः । तदन्नं मांससदृशं तद्रसं सुरया समम् ॥२०८॥ उदक्यायाः पतिं तावत्सूतिकायाः पतिं तथा । भाण्डस्पर्शनपर्यन्तं पैतृके वर्जयेत्सुधीः ॥२०६॥

विभ॑क्ता भ्रातरः सर्वे स्वस्वार्जितधनाः शनैः ।

दर्शाब्दिक तथा पित्रोः श्राद्धं कुर्यात्पृथक् पृथक् ॥ २१०॥

श्राद्ध दानेचवर्ज्याः

संन्यासीवहुभक्षश्च वैद्यो वैखानसस्तथा ।

[[२६४३]]

गर्भवान्वेदहीनश्च दानं श्राद्धं च वर्जयेत् ॥२१॥ स्नाने दाने जपे होमे स्वाध्याये पितृकर्मणि । देवताराधने चैव त्याज्यदोषो न विद्यते ॥ २१२॥ प्रत्याब्दिके शतं जप्यं मासिके स्यात् द्विषट्शतम् । सपिण्डे त्रिसहस्रं स्याच्छ्राद्धं त्रिशसहस्रकम् ॥२१३॥ मासिके पक्षमेकं स्यादाव्दिके च तदर्धकम् । एकोद्दिष्ट वत्सरं स्यात् षाण्मासं तु सपिण्डने ॥ २१४॥ महालये त्रिरात्रं स्यात् श्राद्ध े त्वाकालिकं भवेत् । श्राद्धान्न तिलहोमं च दूरयात्रां प्रतिग्रहम् ॥२१५॥ सिन्धुस्नानं गयाश्राद्धं वपनं शवधारणम् । पर्वतारोहणं चैव गर्भकर्ता तु वर्जयेत् ॥ २१६ ॥ गर्भकर्ता तु यो विप्रो षण्मासाभ्यन्तरे यदि । श्राद्धान्नादीनि कुर्वाणो क्षिप्रमेव विनश्यति ॥ २१७॥ मध्यंदिने दृढाङ्गो यः स्नानं त्यक्त्वार्चयेद्धरिम् । वैश्वदेवं च यः कुर्यात् स गुल्मव्याधिपीडितः ॥२१८॥ पितरस्तत्र मोदन्ते गीयन्ते (१) च पितामहाः । प्रपितामहाश्च नृत्यन्ते श्रोत्रिये गृहमागते ॥॥२१॥ देशान्तरे दुरन्नानां प्रायश्चित्तद्वयं स्मृतम् । समुद्रगानदीस्नानं शिष्टागारेषु भोजनम् ॥ २२०॥ अनाचारस्य विप्रस्य पतितान्नं यतेस्तथा ।

शूद्रान्नं विधवान्नं च श्वमांससदृशं भवेत् ॥२२१॥

• २६४४

•

वाधूलस्मृतिः

यो मोहादथबाऽऽलस्यात्कृत्वा (श्री) केशवार्चनम्। . भुङ्क्त े स याति नरकं श्वानयोनिषु जायते ॥ २ अनृतं मद्यगन्धं च दिवास्वापं च मैथुनम् ।

पुनाति वृषलस्यान्नं सायं सन्ध्या बहिर्जले (बहिष्कृता) : स्नानं सन्ध्यां जपं होमं स्वाध्यायं पितृतर्पणम् । देवताराधनं चैव वैश्वदेवं यथाविधि ।

न कुर्याद्यदि मोहेन स चण्डालो न संशयः ॥२२४॥

॥ इति वाधूलस्मृतिः समाप्ता ॥

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥