गौतमस्मृतिः

-***:-

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥

-::::–

प्रथमोऽध्यायः ।

अथाचारवर्णनम् ।

वेदो धर्ममूलं तद्विदाञ्च स्मृतिशीले दृष्टो धर्मव्यतिक्रमः साहसव महतां न तु दृष्टोऽर्थोवर दौर्बल्यात्तुल्यबलविरोघे विकल्पः ।

उपनयनं ब्राह्मणस्याष्टमे नवमे पञ्चमे वा काम्यं गर्भादिः सङ्ख्यावर्षाणां तद्वितीयं जन्म ।

तद्यस्मात् स आचार्यो वेदानुवचनाश्च ।

एकादशद्वादशयोः क्षत्रियवैश्ययोः ।

आषोडशाद्ब्राह्मणस्यापतिता सावित्री द्वाविंशतेराजन्यस्य

अधिकाया वैश्यस्य ।

[[११८]]

[[१८८०]]

गौतमस्मृतिः ।

[ प्रथमो - !

मौलीज्या मौवसौग्यो मेखलाः क्रमेण कृष्णरुरुवस्ताजिनानि वासांसि शाणश्रौमचीरकुतपाः सर्वेषां कार्पासञ्चाविकृतम् । काषाय मप्येके ।

वाक्षं ब्राह्मणस्य मञ्जिष्टहारिद्र इतरयोः वैल्वपालाशौ ब्राह्मणस्य दण्डावश्वत्थपैलवौ शेषे यज्ञिया वा सर्वेषामपीरिता यूपचक्राः सवल्कला मूर्द्धललाटनासाग्रप्रमाणाः । मुण्डजटिल शिखाजटाश्च ।

द्रव्यहस्त उच्छिष्टोऽनिधायाचामेद्रव्यशुद्धिः परिमार्जन प्रदाहतक्षणनिर्णेजनानि तैजसमात्तिकदायवतान्तवानां तैजसवदुपलमणिशङ्खशुक्तीनां दारुवदस्थिभूम्योरावपनश्च भूमेश्चैलव द्रज्जुविदलचर्मणामुत्सर्गोवात्यन्तोपहतानाम् । प्राङ्मुख उदङ् मुखोवा शौचमारभेत् ।

शुचौ देशआसीनो दक्षिण बाहु जान्वन्तरा कृत्वा यज्ञोपवीत्यामणिन्धनात् पाणी प्रक्षाल्य वाग्यतोहृदयंस्पृशंस्त्रिश्चतुर्वास्त्रि रमा ! ] आचामेद्विः प्रमृज्यात् पादौ चाभ्युक्षेत् खानि चोपस्पृशेच्छीषण्यानि मूर्द्धनि च दद्यात् ।

सुप्त्वा भुक्त्वा क्षुत्वा च पुनः ।

दन्तनिष्ठेषु दन्तवदन्यत्र जिह्वाभिमर्षणात् ।

प्राक्च्युतेरित्येके । च्युतेरास्राववद्विद्यान्निगिरन्नेव तच्छुचिः । न मुख्याविप्रुष उच्छिष्टं कुर्वन्ति ताश्चेदङ्गे निपतन्ति ।

लेपगन्धापकर्षणे शौचममेध्यस्य ।

ऽध्यायः ]

ब्रह्मचारिधर्मवर्णनम् ।

[[१८८१]]

तदद्भिः पूर्व मृदा च मूत्रपुरीष रेतोविस्रंसनाभ्यवहारसंयोगेषु

च यत्र चाम्नायोविदध्यात् ।

पाणिना सव्यमुपसंगृह्याङ्गुष्ठमधीहि भोइत्यामन्त्रयेत गुरुः । तत्र चक्षुर्मनः पाणोपस्पर्शनं दर्भे प्राणायामास्त्रयः पञ्चदशमात्राः प्राक्कूलेष्वासनञ्च ॐपूर्वा व्याहृतयः पञ्चसप्तान्ताः । गुरोः पादोपसंग्रहणं प्रातर्ब्रह्मानुवचनेचाद्यन्तयोरनुज्ञात उपविशेन ।

प्राङ्मुखोदक्षिणतः शिष्य उदङ्मुखोवा सावित्री श्वानु वचनमादितो ब्रह्मणआदाने ॐकारस्याऽन्यत्रापि । अन्तरागमने पुनरुपसदनं श्वन कुलसर्पमण्डूकमार्जाराणां त्र्यहमुपवासोविप्रवासश्च प्राणायामा घृतप्राशनञ्चेतरेषाम् । श्मशानाध्ययने चैवम् ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे प्रथमोऽध्यायः ।

द्वितीयोऽध्यायः ।

अथ ब्रह्मचारिधर्मवर्णनम् ।

प्रागुपनयनात् कामचारावादभक्षोऽहुतोऽब्रह्मचारी यथोपपादमूत्रपुरीषो भवति नास्याचमनकल्पो विद्यतेऽन्यत्रापमार्जनप्रधावनावोक्षणेभ्यो न तदुपस्पर्शनाशौचं नत्वेवैनमग्नि

[[१८८२]]

गौतमस्मृतिः ।

[ द्वितीयो-

उपनयनादिनियमः ।

हवनवलिहरणयोर्नियुज्ज्यान्न ब्रह्माभिव्याहारयेदन्यत्र

स्वधानिनयनात् ।

उक्तं ब्रह्मचर्यमग्नीन्धनभैक्षचरणे सत्यवचनमपामुपस्पर्शनम् ।

एके गोदानादि ।

वहिः सन्ध्यार्थश्चातिष्टेत पूर्वमासीतोत्तरां सज्योतिष्या ज्योतिषोदर्शनाद्वाग्यतो नादित्यमीक्षेत ।

वर्जयेन्मधुमांसगन्धमाल्य दिवास्वप्नाञ्जनाभ्यञ्जनयानोपानच्छत्रकामक्रोध लोभमोहवाद्यवादनस्नानदन्तधावनहर्षनृत्य गीतपरिवादभयानि गुरुदर्शने कर्णप्रावृतावशक्थिकायाश्रयणपादप्रसारणानि, निष्ठीवितहसितविजृम्भितास्फोटनानि स्त्रीप्रेक्षणालम्भने मैथुनशङ्कायां द्यूतं हीनवर्णसेवामदत्तादानं हिंसां आचार्यतत्पुत्रस्त्रीदीक्षितनामानि, शुष्कां वाचं मद्यं नित्यं ब्राह्मणः ।

अधः शय्याशायी पूर्वोत्थायी जघन्यसम्बेशी वाग्वाहूदर संयतः । नामगोत्रे गुरोः समानतोनिर्दिशेत् ।

अतेि श्रेयसि चैवम् ।

शय्यासनस्थानानि विहाय प्रतिश्रवणमभिक्रमणं वचनादृष्टेनाधः स्थानासनस्तिर्य्यग्वा तत्सेवायाम् ।

गुरुदर्शने चोत्तिष्ठेत् गच्छन्त मनुव्रजेत् कर्म विज्ञाप्याख्यायाहूताध्यायी युक्तः प्रियहितयोस्तद्भार्यापुत्रेषु चैवम् ।

नोच्छिष्टाशनस्नपनप्रसाधनपादप्रक्षालनोन्मर्दनोपसंग्रहणानि । विपोष्योपसंग्रहणं गुरुभार्याणां तत्पुत्रस्य च ।

ऽध्यायः ]

ब्रह्मचारि प्रकरणवर्णनम् ।

[[१८८३]]

नैके युवतीनां ।

व्यवहारप्राप्तेन सार्ववर्णिकं भैक्षचरणमभिशस्तपतितवजं ।

आदिमध्यान्तेषु भवच्छब्दः पयोज्यो वर्णानुपूर्वेण 1

आचार्यज्ञातिगुरुष्वलाभेऽन्यत्र ।

तेषां पूर्वं परिहरन्निवेद्य गुरवेऽनुज्ञातोभुञ्जीत । असन्निधौ तद्भार्यापुत्रसब्रह्मचारिसद्भ्यः । वाग्यतस्तृप्यन्नलोलुप्यमानः सन्निधायोदकं स्पृशेत् । शिष्यशिष्टिरवधे नाशक्तोरज्जुवेणुविदलाभ्यां तनुभ्यामन्येन

घ्नन् राज्ञा शास्यः ।

द्वादशवर्षाण्येकैकवेदे ब्रह्मचयं चरेत् प्रतिद्वादशवर्षेषु ग्रहणान्तं वा । विद्यान्ते गुरुरर्थेन निमन्त्रयः । ततः कृतानुज्ञानस्य स्नानम् । आचार्यः श्रेष्ठोगुरुणां मातेत्येके ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे द्वितीयोऽध्यायः ।

तृतीयोऽध्यायः ।

अथ ब्रह्मचारि प्रकरणवर्णनम् ।

तस्याश्रमविकल्पमेके ब्रुवते ब्रह्मचारी गृहस्थोभिक्षुर्वैखानस इति तेषां गृहस्थो योनिरपूजनत्वादितपरेषाम् ।

तत्रोक्तं ब्रह्मचारिणआचार्याधीनत्वमात्रं गुरोः कर्मशेषेण जपेत् गुर्वभावे तदपत्यवृत्तिस्तदभावे वृद्ध सब्रह्मचारिण्यग्नौ वा ।

[[१८८४]]

गौतमस्मृतिः ।

एवं वृतो ब्रह्मलोकमवाप्नोति जितेन्द्रियः ।

[ चतुर्थी-

उत्तरेवा चैतद विरोधी अनिचयो भिक्षुरूर्ध्वरेता ध्रुवशीलो

वर्षासु भिक्षार्थी ग्राममियात् । जघन्यमनिवृत्तश्चरेत् ।

निवृत्ताशीर्वाक्चक्षुः कर्मसंयतः ।

कौपीनाच्छादनार्थं बालोबिभृयात् । पहीणमेके निर्णेजनाविप्रयुक्तं । औषधिवनस्पतीनामङ्गमुपाददीत । न द्वितीयामुपहर्त्ती रात्रि ग्रामे वसेत् । मुण्डीशिखी वा वर्जयेज्जीववधम् । समाभूतेषु हिंसानुग्रहयोरनारती ।

वैखानसो वने मूलशफीला तपः शीलः श्रामणकेनाग्निमावायाग्राम्यभोजी देवपितृमनुष्यभूतर्षिपूजकः सर्व्वातिथिः पूतिषिद्धवर्ज भैक्षमप्युपयुञ्जीत न फालकृष्टमधितिष्ठेत् ग्रामश्च न प्रविशेज्जटिलचीराजिनवासा नातिशयं भुञ्जीत । एकाश्रम्यं त्वाचार्याः प्रत्यक्ष विधानाद् गार्हस्थस्य ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे तृतीयोऽध्यायः ।

चतुर्थोऽध्यायः ।

अथ विवाहप्रकरणवर्णनम् ।

गृहस्थः सदृशीं भार्या विन्देतानन्यपूर्वा यवीयसीम् ।ऽध्यायः ]

विवाहपकरणवर्णनम् ।

असमानप्रवरैर्विवाह ऊर्ध्वं सम्मात् पितृबन्धुभ्यो वीजिनश्च

मातुबन्धुभ्यः पञ्चमात् ।

[[१८८५]]

ब्राह्मविद्याचारित्रबन्धुशीलसम्पन्नाय दद्यादः च्छाद्यालङ्कृतां संयोगमन्त्रः प्राजापत्ये सहधर्मश्वरतामिति आर्षे गोमिथनं कन्यावते दद्यादन्तर्वेद्युत्विजे दानं देवोऽलङ्कृत्ये च्छन्त्या स्वयं संयोगो गान्धर्वोवित्तेनानतिस्त्रीमतामासुरः प्रसह्यादानाद्-

राक्षसोऽसंविज्ञानोपसङ्गमनान पैशाचः । चत्वारो धर्म्याः प्रथमाः षडित्येके ।

अनुलोमानन्तरैकान्तरद्व्यन्तरासु जाताः सवर्णाम्वष्ठोमनिषाददौष्मन्तपारशवाः ।

प्रतिलोमासु सूतमागधायोगवश्चन्तृवैदेदकचाण्डालाः । ब्राह्मण्यजनत् पुत्रान् वर्णेभ्य आनुपूर्व्यात् ब्राह्मणसूतमागधचाण्डालान् तेभ्य एव क्षत्रिया मूर्धावषित्तक्षत्रियधीवरपुक्कशान् तेभ्य एव वैश्या भृज्जकण्ठकमाहिष्य वैश्य वैदेहान् तेभ्य एव पारशवयवनकरण शूद्रान् शूद्रेत्येके ।

वर्णान्तरगमनमुत्कर्षापकर्षाभ्यां सप्तमेन पञ्चमेन चाचार्याः । सृष्ट्यन्तरजातानाश्च प्रतिलोमास्तु धर्महीनाः शूद्रायाश्व असमानायाश्च शूद्रात् पतितवृत्तिरन्त्यः पापिष्ठ । पुनन्ति साधवः पुत्रास्त्रिपौरुषानार्षाद्दश दैवादशैव प्राजापत्याद्दशपूर्वान् दशावरानात्मानश्च ब्राह्मीपुत्राः ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे चतुर्थोऽध्यायः ।

[[१८८६]]

गौतमस्मृतिः !

[ पञ्चमो-

पञ्चमोऽध्यायः ।

अथ गृहस्थाश्रमवर्णनम् ।

ऋतावुपेयात् सर्वत्र वा प्रतिषिद्धवजम् । देवपितृमनुष्यभूतर्पिपूजको नित्यस्वाध्यायः ।

पितृभ्यश्वोदकदानं यथोत्साहमन्यद्भार्यादिरग्निर्दायादिर्वा । तस्मिन् गृह्याणि देवपितृमनुष्ययज्ञाः स्वाध्यायश्च । वलिकर्माग्नावग्निधन्वन्तरिर्विश्वे देवाः प्रजापतिः

स्विष्टिकृदिति होमः ।

दिग्देवताभ्यश्च यथा स्वद्वारेषु मरुद्भ्यो गृहदेवताभ्यः प्रविश्य ब्रह्मणे मध्ये अद्भ्य उदकुम्भे आकाशायेत्यन्तरीक्षे

नक्तञ्चरेभ्यश्च सायम् ।

स्वस्तिवाच्यभिक्षादानप्रश्नपूर्वन्तु ददातिषु (?) चैवं धर्मेषु । समद्विगुणसाहस्रानन्त्यानि फलान्यब्राह्मणब्राह्मणश्रोत्रियवेदपारगेभ्यः ।

गुर्वर्थनिवेशौषधार्थ वृत्तिक्षीणयक्ष्यमाणाध्यायनाध्वसंयोग-

वैश्वजितेषु द्रव्यसंविभागोव हिदि भिक्षमाणेषु कृतान्नमितरेषु । प्रतिश्रुत्याप्यधर्मसंयुक्ताय न दद्यात् ।

क्रुद्धहृष्टभीतार्त्तलुब्धबालस्थविरमूढमत्तोन्मत्तवाक्यान्य-

नृतान्यपातकानि ।

भोजयेत् पूर्वमतिथिकुमारव्याधितगर्भिणीसुवासिनीस्थविरान्

जघन्यांश्च ।

ऽध्यायः ]

गृहस्थाश्रमकर्तव्यवर्णनम् ।

[[१८८७]]

आचार्य पितृसखीनान्तु निवेद्य वचनक्रिया ऋत्विगाचार्यश्वशुरपितृव्यमातुलानामुपस्थाने मधुपर्कः सम्बत्सरे पुनः पूजिता यज्ञविवाहयोरर्वाक् राज्ञश्च श्रोत्रियस्य । अश्रोत्रियस्यासनोदकं श्रोत्रियस्य तु पाद्यमर्घ्यमन्न विशेषांश्च प्रकारयेन्नित्यं वा संस्कारविशिष्टं मध्यतोऽन्नदानमवैद्य साधुवृत्ते विपरीते तु तृणोदकभूमिः स्वागतमन्ततः पूज्यानत्याशश्चशय्यासनावसथानुव्रज्योपासनानि सदृक्श्रेयसोः समान्यल्पशोऽपि हीने असमानग्रामोऽतिथिरेकरात्रिको ऽधिवृक्ष सूर्योपस्थायी कुशलनामयारोग्याणामनुप्रश्नोत्थं शूद्रस्याब्राह्मणस्यानतिथिरब्राह्मणोयज्ञे संवृतश्चेत् भोजनन्तु क्षत्रियस्योद्ध्यं ब्राह्मणेभ्योऽन्यान् भृत्यैः सहानृशंसार्थमातृशं साथ ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे पञ्चमोऽध्यायः ।

षष्टोऽध्यायः ।

अथ गृहस्थाश्रमकर्तव्यवर्णनम् ।

पादोपसंग्रहणं गुरुसमवायेऽन्वहम् ।

अभिगम्य तु विपोष्य मातृपितृतद्वन्धूनां पूर्वजानां विद्यागुरुण तत्तद्गुरूणाञ्च सन्निपाते परस्य ।

नाम प्रोच्यामयमित्यभिवादोऽज्ञसमवाये स्त्रीपुंयोगेऽभिवादतो-

[[१८८८]]

गौतमस्मृतिः ।

[ सप्तमो-

ऽनियममेके नाविपोष्य स्त्रीणाममातृपितृव्यभार्याभगिनीनां

नोपसंग्रहणं भ्रातृभार्याणां श्वश्राश्च ।

[[1]]

ऋत्विक्श्वशुरपितृव्यमातुलानान्तु यवीयसां प्रत्युत्थानमनभिवाद्यास्तथान्यः पूर्वः पौरोऽशीतिकावरः शूद्रोऽप्यपत्य समेनावरोऽप्यार्यः शूद्रेण नाम चास्य वर्जयेद्राज्ञश्चाजपः प्रेष्यो भो भवन्निति वयस्यः समानेऽहनि जातो दशवर्षवृद्धः पौरः पञ्चभिः कलाभरः श्रोत्रियश्चारणस्त्रिभिः राजन्यो वैश्यकर्म विद्याहीनोदीक्षितस्य प्राक्क्रयात् ।

वित्तबन्धुकर्मजातिविद्यावयांसि मान्यानि परबलीयांसि श्रुतन्तु सर्वेभ्योगरीयस्तन्मूलत्वाद्धस्य श्रुतेश्च । चक्रिदशमीस्थाणुप्राह्यवधूस्नातकराजभ्यः पथोदानं राज्ञा तु

श्रोत्रियाय श्रोत्रियाय ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रं षष्ठोऽध्यायः ।

सप्तमोऽध्यायः । अथापद्धर्मवर्णनम् ।

आपत्कल्पो ब्राह्मणस्याब्राह्मणाद्विद्योपयोगोऽनुगमनं शुश्रूषा समाप्तेर्ब्राह्मणोगुरुर्याजनाध्यापनप्रतिग्रहाः सर्वेषां पूर्वः पूर्वो

गुरुस्तदलाभे क्षत्रवृत्तिस्तदलाभे वैश्यवृत्तिः ।

तस्यापण्यं गन्धरसकृतान्नतिलशाणक्षौमाजिनानि रक्तनिर्णिक्ते

ऽध्यायः ]

संस्कारवर्णनम् ।

[[१८८६]]

वाससी क्षीरच सविकारं मूलफलपुष्पौषधमधुमांसतृणोदकापथ्यानि पशवश्च हिंसासंयोगे पुरुषवशा कुमारीहेतवश्च नित्यं भूमित्रीहियवाजाव्यश्च ऋषभधेन्वनडुहश्चैके ।

विनिमयम्तु रसानां रसैः पशूनाञ्च न लवणाकृतान्नयोस्तिलानाव समेनामेन तु पक्कस्य संप्रत्यर्थे सर्वधातुवृत्तिरशक्तावशूद्रेण तदप्येके प्राणसंशये तद्वर्णसङ्करोऽभक्ष्यनियमस्तु प्राणसंशये ब्राह्मणोऽपि शखमाददीत राजन्योवैश्यकर्म वैश्यकर्म ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे सप्तमोऽध्यायः ।

[[1]]

अष्टमोऽध्यायः ।

अथ संस्कारवर्णनम् ।

द्वौ लोके धृतव्रतौ राजा ब्राह्मणश्च बहुश्रुतस्तयोश्चतुर्विधस्य मनुष्यजातस्यान्तः संज्ञानाश्चलनपतन सर्पणानामायत्तं जीवनं प्रसूतिरक्षणमसङ्करोधर्मः ।

स एष बहुश्रुतो भवति लोकवेदवेदाङ्गविद्वाकोवाक्ये तिहासपुराणकुशलस्तदपेक्षस्तदवृत्तिश्चत्वारिंशता संस्कारैः संस्कृत स्त्रिषु कर्मस्वभिरतः षट्सु वासामयचारिकेष्वभिविनीतः षभिः परिहार्यो राज्ञा वध्यश्चावध्यश्चादण्ड्यश्चाबहिष्कार्यश्चापरिवाद्यश्चापरिहार्यश्चेति ।

bec

[ नवमो-

गौतमस्मृतिः ।

गर्भाधानपुंसवनसीमन्तोन्नयनजातकर्मनामकरणान्नप्राशनचौडोपनयनं चत्वारि वेदव्रतानि स्नानं सहधर्मचारिणीसंयोगः पञ्चानां यज्ञानामनुष्ठानं देवपितृमनुष्यभूतब्रह्मणामेतेषाञ्चालकापार्वणश्राद्धश्रावण्याग्रहायणीचं त्राश्वयुजीति सप्त पाकयज्ञसंस्था अग्न्याधेयमग्निहोत्रदर्शपौणमासावग्रयणं चातुर्मास्य निरूढपशुबन्ध सौत्रामणीति सप्त हरिर्यज्ञसंस्था अग्निष्टोमो - त्यग्निष्टोम उक्थः षोडशि वाजपेयोऽतिरात्रोतोर्याम इति सप्त सोमसंस्था इत्येते चत्वारिंशन संस्काराः । अथावात्मगुणा दया सर्वभूतेषु क्षान्तिरनसूया शौच मनायासोमङ्गलमकार्पण्यमस्पृहेति यस्यैते न चत्वारिंशत् संस्कारा नवादावात्मगुणा न स ब्रह्मणः सायुज्यं सालोक्यं च गच्छति । यस्य तु खलु संस्काराणामेकदेशोऽप्यष्टावात्मगुणा अथ स ब्रह्मणः सायुज्यं सालोक्यञ्च गच्छति गच्छति ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रेऽष्टमोऽध्यायः ।

नवमोऽध्यायः ।

अथ कर्तव्याकर्तव्यवर्णनम् ।

स विधिपूर्व स्नात्वा भार्यामभिगम्य यथोक्तान् गृहस्थ धर्मान् प्रयुञ्जान इमानि व्रतान्यनुकर्तेन स्नातकोनित्यं शुचिः सुगन्धः स्नानशीलः सति विभवे न जीर्णमलवद्वासाः स्यान्न रक्तमल-

ऽध्यायः ]

कतव्या कर्तव्यवर्णनम् ।

[[१८६९]]

वदन्यधृतं वा वासोविभृयान्न स्रगुपानहौ निर्णिक्तमशक्तौ न रूढश्मश्रुर कस्मान्नाग्निमपश्च युगपद्धारयेन्नाञ्जलिना पिबेन्न तिष्ठन्नुद्धृतोदकेनाचामेन्न शूद्राशुच्येक पाण्यावर्जितेन न वाय्वग्निविप्रादित्या पोदेवतागाश्च प्रतिपश्यन् वा मूत्रपुरीषामेध्यान्युदम्येन्नैव देवताः प्रति पादौ प्रसारयेन्न पर्णलोट्राश्मभिर्मूत्रपुरीषापकर्षणं कुर्यान्न भस्मकेशतुषकपालान्यधितिष्ठेन्न म्लेच्छाशुच्यधार्मिकः सह सम्भाषेत सम्भाष्य पुण्यकृतोमनसा ध्यायेद्वाह्मणेन वा सह सम्भाषेत ।

अधेनुं धेनुभव्येति ब्रूयादभद्रं भद्रमिति कपालं भगालमिति मणिधनुरितीन्द्रधनुः ।

गां धयन्तीं परस्मै नाचक्षीत नचनां वारयेन्न मिथुनीभूत्वा शौचं प्रति विलम्बेत न च तस्मिन् शयने स्वाध्यायमधीयीत नचापररात्रमधीत्य पुनः प्रतिसम्बिशेन्नाकल्पां नारीमभिरमयेन रजस्वलां नचैनां श्लिष्येन्न कन्यामग्निमुखोपधमनविगृह्यवाद बहिर्गन्धमाल्यधारणपापीयसावलेखनभार्यासहभोजनाञ्जत्यवेक्षणकुद्वारप्रवेशनपादधावनासन्दिग्धभोजननदीबाहुतरणवृक्षविषमारोहणावरोहणपाणव्यवस्थानानि च वर्जयेन्न सन्धिग्धां नावमधिरोहेत् सर्वतएवात्मानं गोपायेन प्रावृत्य शिरोऽहनि पर्यटेत् प्रावृत्य तु रात्रौ मूत्रोच्चारे च न भूमावनन्तर्धाय नाराच्चावसथान्न भस्मकरीषकृच्छायापथिकाम्येषु उभे मूत्रपुरीषे दिवा कुर्यादुदङ्मुखः सन्ध्ययोश्च रात्रौ तु दक्षिणामुखः पालाशमासनं पादुके दन्तधावनमिति वर्जयेत।

[[१८६२]]

गौतमस्मृतिः ।

[ नवमोसोपानत्कश्वाशनासनशयनाभिवादननमस्कारान् वर्जयेत् ।

न पूर्वाह्नमध्यन्दिनापराह्नानफलान् कुर्याद्यथाशक्ति धर्मार्थकामेभ्यस्तेषु च धर्मोत्तरः स्यान्न नग्नां परयोपितमीक्षेत न पदासनमाकर्तेन शिश्नोदरपाणिपादद्वाक्चक्षुश्चापलानि

कुर्याच्छेदनभेदनविलिखनविमदैनावस्फोटानि नाकस्मात् कुर्यान्नोपरिवत्सतन्त्रीं गच्छेन्न जलङ्कुलः स्यान्न यज्ञमवृतोगच्छेद्दर्शनाय तु कामं न भक्ष्यानुत्सङ्गे भक्षयेन्न रात्रौ प्रेष्याहृतमुद्धृतस्नेहविलपन पिण्याकमथितप्रभृतीनि चात्रवीर्याणि नाश्नीयात् सायं प्रातस्त्वन्नमभिपूजितम निन्दन् भुञ्जीत न कदाचिद्रात्रौ नग्नः स्वपेत् स्नायाद्वा यच्चात्मवन्तो वृद्धाः सम्यग्विनीता दम्भलोभमोहवियुक्ता वेदविदआचक्षते तत्समाचरेत् योगक्षेमार्थमीश्वरमधिगच्छेन्नान्यमन्यत्र देवगुरुधार्मिकेभ्यः प्रभूतैधोदकयव सकुशमाल्योपनिष्क्रमणमार्य्यजनभूयिष्ठमनलसमृद्ध धार्मिकाधिष्ठितं निकेतनमावसितुं यतेत प्रशस्तमङ्गल्यदेवतायतनचतुष्पथादीन् प्रदक्षिणमावर्तेत । मनसा वा तत्समग्रमाचारमनुपालयेदापत्कल्पः । सत्यधर्मा आर्यवृत्तः शिष्टाध्यापकशौचशिष्टः श्रुतिनिरतः स्यान्नित्यमहिंस्रो मृदु दृढकारी दमदानशीलएवमाचारो मातापितरौ पूर्वापरान् सम्बन्धान् दुरितेभ्यो मोक्षयिष्यन् स्नातकः शश्वद्द्ब्रह्मलोकान्न च्यवते न च्यवते ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे नवमोऽध्यायः ।

ऽध्यायः ]

वर्णानां वृत्तिवर्णनम् ।

दशमोऽध्यायः ।

अथ वर्णानां वृत्तिवर्णनम् ।

[[१८]]

द्विजातीनामध्ययनमिज्या दानं ब्राह्मणस्याधिकाः प्रवचनया जनप्रतिग्रहाः पूर्वेषु नियमस्त्वाचार्यज्ञातिप्रियगुरुधनविद्याविनिमयेषु ब्रह्मणः सम्प्रदानमन्यत्र यथोक्तात् कृषिवाणिज्ये चास्वयं कृते कुसीदञ्च ।

राज्ञोऽधिकं रक्षणं सर्वभूतानां न्याय्यदण्डत्वं विभृयात् ब्राह्मणान् श्रोत्रियान् निरुत्साहांश्चब्राह्मणानकरांश्चोपकुर्वाणः योगश्च विजये भये विशेषेण चर्या च रथधनुर्भ्यां संग्रामे संस्थानमनिवृत्तिश्च न दोषोहिंसायामाहवेऽन्यत्र व्यश्वसारथ्या युवकृताञ्जलिप्रकीर्णकेशपराङ्मुखोपविष्ठस्थल वृक्षारू दूतगोब्राह्मणवादिभ्यः क्षत्रियश्चेदन्यस्तमुपजीवेत्तद्वृत्तिः स्या जेता लभेत सांग्रामिकं वित्तं वाहनन्तु राज्ञउद्धारचा पृथग्जये ऽन्यत्तु यथार्हं भाजयेद्राजा राज्ञे बलिदानं कर्षकैर्देशमष्टमं ष वा पशुहिरण्ययोरप्येके पश्चाशद्भागं विंशतिभागः शुक्लः पण्ये मूलफलपुष्पौषधमधुमांसतृणेन्धनानां षष्ठं तद्रक्षणधर्मित्वात्ते तु नित्ययुक्तः स्यादधिकेन वृत्तिः शिल्पिनोमासि मास्येकैकं कर्म कुर्युरेतेनात्मानोपजीविनो व्याख्याता नौचक्रीवन्तश्च भक्तं तेभ्यो दद्यात् पण्यं वणिग्भिरघापचये न देयं प्रणष्टमस्वामिकमधिगम्य राज्ञे प्रब्रू युर्विख्याप्य सम्वत्सरं राज्ञा रक्ष्यमूर्ध्वमधिगन्तुश्चतुर्थं राज्ञः शेषः स्वामी ऋक्थक्रयसम्बिभागपरिप्रहाधिगमेषु ब्राह्मणस्याधिकं लब्धं क्षत्रियस्य विजित

[[१८६४]]

गौतमस्मृतिः ।

[ एकादशो-

निर्विष्टं वैश्यशूद्रयोर्निध्यधिगमो राजधनं न ब्राह्मणस्याभिरूपस्याब्राह्मणो व्याख्यातः षष्ठं लभेतेत्येके चौरहृतमुपजित्य यथास्थानं गमयेत् कोशाद्वा दद्याद्रक्ष्यं बालधनमाव्यवहारप्रापणात् समावृत्तेर्वा ।

वैश्यस्याधिकं कृषिवणिक्पाशुपाल्यकुसीदम् ।

शूद्रश्चतुर्थो वर्ण एकजातिस्तस्यापि सत्यमक्रोधः शौचमाचमनार्थ पाणिपादप्रक्षालनमेवैके श्राद्धकर्म भृत्यभरणं स्वदारवृत्ति परिचर्या चोत्तरेषां तेभ्यो वृत्ति लिप्सेत जीर्णान्युपानच्छत्रवासः कूर्चान्युच्छिष्टाशनं शिल्पवृत्तिश्च यश्चायमाश्रितोभर्त्तव्यस्तेन क्षीणोऽपि तेन चोत्तरस्तदर्थोऽस्य निचयः स्यादनुज्ञातोऽस्य नमस्कारोमन्त्रः पाकयज्ञैः स्वयं यजेतेत्येके । सर्वे चोत्तरोत्तरं परिचरेयुरार्यानार्ययोर्व्यतिक्षेपे कर्मणः साम्यं

साम्यम् ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे दशमोऽध्यायः ।

एकादशोऽध्यायः ।

अथ राजधमवर्णनम् ।

राजा सर्वस्येष्टे ब्राह्मणवर्जं साधुकारी स्यात् साधुवादी त्रय्यामान्वीक्षिक्याश्वाभिविनीतः शुचिर्जितेन्द्रियोगुणवत्सहायो-

( उ ) पायसम्पन्नः समः प्रजासु स्याद्धितश्वासां कुर्वीत तमुपर्या-ऽध्यायः ]

राजधर्मवर्णनम् ।

[[१८६५]]

सीनमधस्था उपासीरन्नन्ये ब्राह्मणेभ्यस्तेऽप्येनं मन्येरन् वर्णानाश्रमांश्च न्यायतोऽभिरक्षेचलतश्चैनान् स्वधर्मे स्थापयेद्धर्मस्थोह्यंशभाग्भवतीति विज्ञायते ब्राह्मणश्च पुरोदधीत विद्याभिजनवाग्रूपवयः शीलसम्पन्नं न्यायवृत्तं तपस्विनं तत्प्रसूतः कर्माणि कुर्वीत ब्रह्मप्रसूतं हि क्षत्रमृष्यते न व्यथत इति च विज्ञायते यानि च देवोत्पातचिन्तकाः प्रब्रू युस्तान्याद्रियेत तदधीनमपि के योगक्षेमं प्रतिजानते शान्तिपुण्याहश्वस्त्ययनायुष्यमङ्गलसंयुक्तान्याभ्युदयिकानि विद्वेषिणां सम्बलनमभिचारद्विषव्याधिसंयुक्तानि च शालाग्नौ कुर्याद्यथोक्तमृत्विजोऽन्यानि तस्य व्यवहारो वेदोधर्मशास्त्राण्यङ्गान्युपवेदाः पुराणं देशजातिकुलधर्माचायैरविरुद्धाः प्रमाणं कृषिवणिक्पाशुपाल्यकुसीदकारवः स्वे स्वे वर्गे तेभ्यो यथाधिकारमर्थान् प्रत्यवहृत्य धर्मव्यवस्था न्यायाधिगमे तर्कोऽभ्युपायस्तेनाभ्यूह्य यथास्थानं गमयेद्विप्रतिपत्तौ त्रयीविद्यावृद्धभ्यः प्रत्यवहृत्य निष्ठां गमयेदथाहास्य निःश्रेयसं भवति ब्रह्मक्षत्रेण सम्प्रवृत्तं देवपितृमनुष्यान् धारयतीति विज्ञायते दण्डोदमनादित्याहुस्तेनादान्तान् दमयेद्वर्णाश्रमाश्च स्वकर्मनिष्ठाः प्रेत्य कर्मफलमनुभूय ततः शेषेण विशिष्टदेशजातिकुलरूपायुः श्रुतवृत्त वित्तसुखमेधसो जन्म प्रतिपद्यन्ते विष्वमो विपरीता नश्यन्ति तानाचार्योपदेशोदण्डश्च पालयते तस्माद्राजाचार्यावनिन्द्यावनिन्द्यौ ।

[[११६]]

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे एकादशोऽध्यायः ।

[[१८६६]]

गौतमस्मृतिः ।

[ द्वादशो-

द्वादशोऽध्यायः ।

अथ विविधपापकरणे दण्डविधानवर्णनम् ।

शूद्रोद्विजातीनभिसन्धायाभिहत्य च वाग्दण्डपारुष्याभ्यामङ्गं मोच्यो येनोपहन्यादार्यत्र्यभिगमने लिङ्गोद्धारः स्वहरणञ्च गोप्ता धोऽधिकोऽथाहास्य वेदमुपशृण्वतस्त्रपुजतुभ्यां श्रोत्रप्रतिपूरणमुदाहरणे जिह्वाच्छेदो धारणे शरीरभेद आसनशयनवाक्पथिषु समप्रेप्सुदण्ड्यः शतम् ।

क्षत्रियोब्राह्मणाक्रोशे दण्डपारुष्ये द्विगुणमध्यध्वं वैश्योब्राह्मणक्षत्रिये पश्चाशत्तदर्द्ध वैश्ये न शूद्रे किञ्चित् ब्राह्मणराजन्यवत् क्षत्रियवैश्यावष्टापाद्यं स्तेय किल्विषं शूद्रस्य द्विगुणोत्तराणीतरेषां प्रतिवण विदुषोऽतिक्रमे दण्डभूयस्त्वं फलहरितधान्यशाकादाने पवकृष्णलमल्पे पशुपोडिते स्वामिदोषः पालसंयुक्ते तु तस्मिन् पथि क्षेत्रेऽनावृते पालक्षेत्रिकयोः पश्च माषा गवि षडुष्ट्र खरोऽश्वमहिष्योर्दशाजाविषु द्वौ द्वौ सर्वविनाशे शतं शिष्टाकरणे प्रतिषिद्धसेवायाश्च नित्यं चेलपिण्डादूष्वं स्वहरणञ्च गोऽग्न्यर्थे तृणमेधान् वीरुध वनस्पतीनाश्च पुष्पाणिस्ववदाददीत फलानि चापरिवृतानाम् कुसीदवृद्धिर्धर्म्या विंशतिः पञ्चमाषकी मासं नातिसाम्बत्सरीमेके चिरस्थाने द्वैगुण्यं प्रयोगस्य मुक्ताभिर्न वर्द्धते दित्सतोऽवरुद्धस्य च चक्रकालवृद्धिः कारिताकायिकाशिखाधिभोगाश्च कुसीदं पशूपजलोमक्षेत्रशतवाह्येषु नातिपञ्चगुणमजडापोगण्डधनं दशवर्ष

ऽध्यायः ]

साक्षिणां विधावर्णनम् ।

[[१८६७]]

भुक्तं परैः सन्निधौ भोक्तुरश्रोत्रियप्रब्रजितराजन्यधर्मपुरुषः पशु भूमिस्त्रीणामनतिभोगसृक्थभाजि ऋणं प्रतिकुर्युः प्रातिभाव्यवणिक्शुल्क मद्य द्यूतदण्डान् पुत्रानध्याभवेयुर्निध्यं वाधियाचितावक्रीताधयोनाः सर्वा न निन्दिता न पुरुषापराधेन स्तेनः प्रकीर्णकेशो मुषली राजानमियात् कर्माचक्षाणः पूतोबधमोक्षाभ्यामघ्नन्नेनस्वी राजा न शारीरो ब्राह्मणदण्डः कर्मवियोगविख्यापनाविवासनाङ्ककरणान्यप्रवृत्तौ प्रायश्चित्ती स चौरसमः सचिवोमतिपूर्वे प्रतिग्रहीताप्यधर्मसंयुक्ते पुरुषशक्त्यपराधानुबन्धविज्ञानाद्दण्डनियोगोऽनुज्ञानं वा वेदवित् समवायवचनात् वेदवित्समवायवचनात् ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे द्वादशोऽध्यायः ।

त्रयोदशोऽध्यायः ।

अथ साक्षीणां विधावर्णनम् ।

विप्रतिपत्तौ साक्षिणी मिथ्यासत्यव्यवस्था बहवः स्युरनिन्दिताः स्वकर्मसु प्रात्ययिका राज्ञाञ्च निष्प्रीत्यनभितापाश्चान्यतरस्मिन्नपि शूद्राब्राह्मणवचनादनु रोध्योऽनिबन्धश्चेन्नासमवेता पृष्टाः प्रब्रूयुरवचने च दोषिणः स्युः स्वर्गः सत्यवचने विपर्यये नरकः । अनिबन्धैरपि वक्तव्यं पीडाकृते निबन्धः प्रमत्तोक्ते च साक्षिसभ्य राजकर्तृषु दोषोधर्मतन्त्रपीडायां शपथेनैके

[[१८६८]]

गौतमस्मृतिः ।

[ चतुदशो-

सत्यकर्मणा तद्देवराजब्राह्मणसंसदि स्यादब्राह्मणानां क्षुद्रपश्वनृते साक्षी दश हन्ति गोऽश्वपुरुषभूमिषु दशगुणोत्तरान् सर्व वा भूमौ हरणे नरकोभूमिवदप्सु मैथुनसंयोगे च पशुवन्मधुसर्पिषोगवद्वस्त्रहिरण्यधान्यब्रह्मसु यानेष्वश्ववन्मिथ्यावचने याप्यो दण्ड्यश्च साक्षी नानृतवचने दोषोजीवनञ्चेत्तदधीनं नतु पापीयसोजीवनं राजा प्राड़िवाकोब्राह्मणोवा शास्त्रवित् प्राड़िवाको मध्योभवेत् सम्बत्सरं प्रतीक्षेत प्रतिभायां धेन्वनडुहस्त्रीप्रजनसंयुक्तेषु शीघ्रमात्ययिके च सर्वधर्मेभ्योगरीयः प्राड़िवाके सत्यवचनं सत्यवचनम् ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे त्रयोदशोऽध्यायः ।

चतुर्दशोऽध्यायः । अथ अशौचवर्णनम् ।

शावमाशौचं दशरात्रमनृत्विग्दीक्षितत्रह्मचारिणां सपिण्डानामेकादशरात्रं क्षत्रियस्य द्वादशरात्रं वैश्यस्यार्द्ध मासमेकं मासं शूद्रस्य तद्दन्तः पुनरापतेत्तच्छेषेण शुद्ध चरन् रात्रिशेषे द्वाभ्यां प्रभाते तिसृभिर्गोब्राह्मणहतानामन्वक्षं राजक्रोधाच्च युद्ध प्रायोनाशकशास्त्राग्निविषोदको द्बन्धनप्रपतनैश्चेच्छतां पिण्ड निवृत्तिः सप्तमे पञ्चमे वा जननेऽप्येवं मातापित्रोस्तन्मातुर्वा गर्भमासस मा रात्रिः नसने गर्भस्य ध्यहं वा श्रुत्वा चोर्ध्वं

ऽध्यायः ]

श्राद्धविवेकवर्णनम् ।

[[१८६६]]

दशम्याः पक्षिण्यसण्डियोनिसम्बन्धे सहाध्यायिनि च सब्रह्मचारिण्ये काहं श्रोत्रिये चोपसम्पन्ने प्रेतोपस्पर्शने दशरात्र माशौचमभिसन्धाय चेदुक्तं वैश्यशूद्रयोरार्त्तवीर्वा पूर्वयोश्च त्र्यहं वाचार्यतत्पुत्रस्त्रीयाज्यशिष्येषु चैवमवरश्चेद्वर्णः पूर्व वर्णमुपस्पृशेत् पूर्वोवावरं तत्र शावोक्तमाशौचं पतित चण्डाल सूतिकोदक्या शवस्पृष्टितत्स्पृष्ट् यपस्पर्शने सचेलोदकोपस्पर्शनाच्छुद्धच्छवानुगमे च शुनश्च यदुपहन्यादित्येके उदकदानं सपिण्डैः कृतचूडस्य तत्स्त्रीणाश्वानतिभोग एकेऽप्रदत्तानामधः शय्यासनिनो ब्रह्मचारिणः सर्वे न मार्जयेरन्न मासं भक्षयेयुराप्रदानात् प्रथमतृतीयपञ्चमसप्तमनवमेषूदकक्रिया वासनाश्व त्यागः अन्त्ये त्वन्त्यानां दन्तजन्मादि माता पितृभ्यां तूष्णीं माता बालदेशान्तरितप्रब्रजितासपिण्डानां सद्यः शौचं राज्ञाभ्व कार्यविरोधाद्वाह्मणस्य च स्वाध्याया निवृत्त्यर्थं स्वाध्यायानिवृत्त्यर्थम् ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे चतुर्दशोऽध्यायः ।

पञ्चदशोऽध्यायः ।

अथ श्राद्ध विवेकवर्णनम् ।

अथ श्राद्धममावस्यायां पितृभ्योदद्यात् पञ्चमीप्रभृति वापरपक्षस्य यथाश्राद्धं सर्वस्मिन् वा द्रव्यदेशब्राह्मण-

[[१६००]]

गौतमस्मृतिः ।

[ पञ्चदशो-

सन्निधाने वा कालनियमः शक्तितः प्रकष गुणसंस्कारविधिरन्नस्य नवावरान् भोजयेदयुजो यथोत्साहं वा ब्राह्मणान् श्रोत्रियान् वाग्रूपवयः शीलसम्पन्नान् युवभ्योदानं प्रथममेके पितृवन्नच तेन मित्रकर्म कुर्य्यात् पुत्राभावे सपिण्डा मातृसपिण्डाः शिष्याश्च दद्युस्तदभावे त्विगाचाय्य तिलमापब्रीहियवोदकदानैर्मासं पितरः प्रीणन्ति मत्स्य हरिणरुरुशशकूर्म वराहमेपमांस सम्बत्सराणि गव्यपयः पायसैर्द्वादश वर्षाणि वार्षीणसेन मांसेन कालशाकच्छागलोहखड्गमां संमंधु मिश्रश्चानन्त्यम् ।

न भोजयेत् स्तेनक्लीवपतितनास्तिकतद्वृत्तिवीरहाग्रेदीधिपुद्दीधिषुपतिस्त्रीग्रामयाजकाजपालोत्सृष्टाग्निमद्यपकुचरकूटसाक्षिप्रातिहारि कानुपपत्तिर्यस्य च कुण्डाशी सोमविक्रय्यगारदाही गरदावकीर्णिगणप्रेष्यागम्यागामिहिंस परिवित्तपरिवेत्तृपर्याहृतपर्या धातृत्यक्तात्मदुर्बला : कुनखिश्यावदन्तः श्वित्रिपौनर्भवकितवाज प्रेष्य प्रातिरूपकशूद्रापतिनिराकृतिकिलासी कुसीदी वणिशिल्पोपजी विज्यावादित्रतालनृत्यगीतशीलान पित्रा चाकामेन विभक्तान् शिष्यश्चैिके सगोत्रांश्च । भोजयेदूध्वं त्रिभ्योगुणवन्तम् ।

सद्यश्राद्धी शूद्रातल्पगस्तत्पुरीषे मासं नयति पितृ स्तस्मातदहर्ब्रह्मचारी स्यात् श्वचण्डालपतितावेक्षणे दुष्टं तस्मापरिश्रुते दद्यात्तिर्वा किरेत् पङ्क्तिपावनोवा शमयेत् पक्तिपावनाः षड़ङ्गविज्ज्येष्ठमासिकस्तृणाचिकेत स्त्रिमधु-

ऽध्यायः ]

अनध्यायवर्णनम् ।

स्त्रिसुपर्णः पञ्चाग्निः स्नातको मन्त्रब्राह्मणविद्धर्मज्ञोब्रह्मदेया-

[[१६०१]]

नुसंधान इति हविः पु चैवं दुर्बलादीन् श्राद्ध एवैके श्राद्ध एवैके ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे पञ्चदशोऽध्यायः ।

[[1]]

षोडशोऽध्यायः ।

अथ अनध्यायवर्णनम् ।

श्रवणादि वार्षिकं प्रोष्ठपदीं वोपाकृत्याधीयीत च्छन्दांस्यर्द्ध’ पञ्चममासान् पञ्चदक्षिणायनं वा ब्रह्मचार्य्यत्सृष्टलोमा न मांसं भुञ्जीत द्वंमास्योवा नियमो नाधीयीत वायौ दिवापाशुहरे कर्णश्राविणि नक्तं वाणभेरीमृदङ्गगर्जार्त्तशब्देषु च श्वशृगालगर्दभसंहादे लोहितेन्द्रधनुनहा रेष्वभूदर्शने चापत्तौ मूत्रित उच्चारिते निशासन्ध्योदकेषु वर्षति चैके वलीक सन्तानमाचार्य्यपरिवेषणे ज्योतिषोश्च भीतो यानस्थः शयानः प्रौढपादः श्मशानप्रामान्तमहापथाशौचेषु पूतिगन्धान्तःशवदिवाकीर्त्तिशूद्रसन्निधाने सूतके चोदूगारे भृग्यजुषञ्च सामशब्दो यावदाकालिका निर्घातभूमिकम्पराहुदर्शनोल्कास्तनयित्नुवर्षविद्युतः प्रादुष्कृताग्निष्वनृतौ विद्युति नक्तञ्चापररात्रात्त्रिभागादिप्रवृत्तौ सर्वमुल्का विद्युत्समत्येकेषां । स्तनयित्नुरपराह्न ऽपि प्रदोषे सवं

।

[[१६०२]]

गौतमस्मृतिः ।

[ सप्तदशो-

नक्तमर्द्ध रात्रादह श्वेत सज्योतिर्विषयस्थे च राज्ञि प्रेते विप्रोष्य चान्योन्येन सह सङ्कलोपाहितवेदसमाप्तिच्छर्दिश्राद्धमनुष्ययज्ञभोजनेष्वहोरात्रममावास्यायाश्च ह्यहं वा कार्त्तिकी फाल्गुन्याषाढी पौर्णमासी तिस्रोऽप्रकास्त्रिरात्रमन्यामेके अभितो वार्षिकं सर्वे वर्षविद्युतस्तनयित्नुसन्निपाते पूयन्दिन्यूर्ध्वं भोजनादुत्सवे प्राधीतस्य च निशायां चतुर्मुहूर्तं नित्यमेके नगरे मानसमप्यशुचि श्राद्धिनामाकालिकमकृतान्नश्राद्धिकसंयोगे च प्रतिविद्यञ्च यावत् स्मरन्ति प्रतिविद्यश्च यावत् स्मरन्ति ॥

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे पोडशोऽध्यायः ।

सप्तदशोऽध्यायः ।

अथ भक्ष्याभक्ष्यप्रकरणम् ।

प्रशस्तानां स्वकर्मसु द्विजातीनां ब्राह्मणोभुञ्जीत प्रतिगृह्णीयाचैधोदकयवसमूलफलमध्वभयाभ्युद्यतशय्यासनयानपयोदधिधानाशफरिप्रियङ्गसृङ्मार्गशाकान्यप्रणोद्यानि सर्वेषां पितृदेवगुरुभृत्यभरणे चान्यवृत्तिश्चेत्रान्तरेण शूद्रात् पशु पालक्षेत्रकर्षक कुल सङ्गतकार पितृपरिचारका भोज्यान्ना’ वणिक् चाशिल्पी नित्यमभोज्यं केशकीटावपन्नं रजस्वलाकृष्णशकुनिपदोपहतं धनप्रेक्षितं गवोपघातं भावदुष्टं शुक्तं केवलमदधि

ऽध्यायः ]

भक्ष्याभक्ष्यप्रकरणवर्णनम् ।

[[१६०३]]

पुनः सिद्धं पयुषितमशाकभक्ष्यस्नेहमांसमधून्युत्सृष्टपुंश्चल्यभि-

शस्तानपदेश्यदण्डिकतक्षकदर्यबन्धनिक चिकित्सकमृगयुवायुच्छिष्टभोजिगणविद्विषाणामपातयानां प्राग्दुर्बलादुवृथान्नाचमनोत्थानव्यपेतानि समासमाभ्यां विषमसमेपूजान्तरानचितश्च गोश्च क्षीरमनिर्दशायाः सूतके चाजामहिष्योश्च नित्यमात्रिकमपेयमौ मैकशफश्च स्यन्दिनीय मसूसन्धिनीनाभ्व याश्च व्यपेतवत्साः पञ्चनखाश्चाशल्यकशशश्वाविड्गोधाखड्गकच्छपा उभयतोदकेशलो मै कशफकलविङ्कलवचक्रवाकहंसाः काककङ्कगृध्रश्येनाजलजारक्तपादतुण्डा ग्राम्यकुक्कुट शूकरौ धन्वनडुहौ चापन्नदावसन्नवृथामांसानि किसलयक्याकुलशुन निर्यास लोहिताश्च नाश्वनिचिदारुवकवलाकटिट्टिभमान्धातृनक्तश्वरा अभक्ष्याः ।

भक्ष्याः प्रतुद्दाविष्किराजालपादामत्स्याश्चाविकृताबध्याश्च धर्मार्थे व्यालहता दृष्टदोषवाक्प्रशस्तान्यभ्युक्ष्योपयुञ्जीतोपयुञ्जीत ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे सप्तदशोऽध्यायः ।

अष्टादशोऽयायः ।

अथ स्त्रीषु ऋतुकाले सहवासप्रकरणम् ।

अस्वतन्त्रा धर्मे स्त्री नातिचरेद्भर्त्तारं वाक्चक्षुः कर्मसंयता पतिरपत्यलिप्सुर्देवराद्गुरुप्रसूता नर्त्तुमतीयात् पिण्डगोन

[[१६०४]]

गौतमस्मृतिः ।

[ अष्टादशो-

ऋषिसम्बन्धिभ्योयोनिमात्राद्वा न देवरादित्येके नातिद्वितीयं जनयितुरपत्यं समयादन्यत्र जीवतश्च क्षेत्रे परस्मातस्य द्वयोर्वा रक्षणाद्भत्तुंरेवनष्टेभर्त्तरि षाड्वार्षिकं क्षपणं श्रूयमाणेऽभिगमनं प्रव्रजिते तु निवृत्तिः प्रसङ्गात्तस्य द्वादशवर्षाणि ब्राह्मणस्य विद्यासम्बन्धे भ्रातरि चैवं ज्यायसि यवीयान् कन्याग्न्युपयमेषु षड़ित्येके त्रीन् कुमाय्यृ तून तीत्य स्वयं युज्येतानिन्दितेनोत्सृज्य पित्र्यानलङ्कारान् प्रदानं प्रागृतोरप्रयच्छन् दोषी प्रावाससः प्रतिपत्तेरित्येके प्रव्यादानं विवाहसिद्ध्यर्थं धर्मतन्त्रसंयोगे च शूद्रान्यत्रापि शूद्राद्बहुपशोहनकर्मणः शतगोरनाहिताग्नेः सहस्रगोश्च सोमपात् सप्तमीश्चाभुक्ता निचयायाप्यहीनकर्मभ्य आचक्षीत राज्ञा पृष्टस्तेन हि भर्तव्यः श्रुतशीलसम्पन्नश्चेद्धर्मतन्त्रपीडायां तस्याकरणे दोषादोषः ॥

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे अष्टादशोऽध्यायः ।

एकोनविंशोऽध्यायः ।

अथ प्रतिषिद्धसेवने प्रायश्चित्तमीमांसावर्णनम् ।

उक्तो वर्णधर्मश्चाश्रमधर्मश्चाथ खल्त्रयं पुरुषो येन कर्मणा लिप्यतेऽथैतदयाज्ययाजनमभक्ष्यभक्षणमवद्यवदनं शिष्ट-ऽध्यायः ] प्रतिषिद्धसेवनेप्रायश्चित्तमिमांसावर्णनम् । १६०५ स्याक्रिया प्रतिषिद्धसेवनमिति च तत्र प्रायश्चित्तं कुर्य्यान्न कुर्यादिति मीमांसन्ते न कुर्यादित्याहुर्नहि कर्मक्षीयत इति कुर्यादित्यपरे पुनस्तोमेनेष्ट्रा पुनः सवनमायातीति विज्ञायते व्रात्यस्तोमेनेष्ट्रा तरति सर्व पाप्मानं तरति ब्रह्महत्यां योऽश्वमेधेन यजतेग्निष्ठुताभिशस्यमानं याजयेदिति च । तस्य निष्क्रयणानि जपस्तपोहोम उपवासोदानमुपनिपदो वेदान्ताः सर्वच्छन्दःसु संहिता मधून्यघमर्षणमथत्रशिरोरुद्राः पुरुषसूक्तं राजन रौहिणे सामनी वृहद्रथन्तरे पुरुषगतिर्महानाम्यो महावैराजं महादिवाकीत्यं ज्येष्ठसाम्नामन्यतमद्वहिष्यवमानं कूष्माण्डानि पावमान्यः सावित्री चेति पावनानि ।

पयोव्रतता

शाकभक्षता फलभक्षता प्रसृतयावको हिरण्यप्राशनं घृतप्राशनं सोमपानमिति च मेध्यानि । सर्वे शिलोच्चयाः सर्वाः स्नत्रन्त्यः पुण्याहृदास्तीर्थानि ऋषिनिवासगोष्ठपरिस्कन्दा इति देशाः ।

ब्रह्मचय्यं सत्यवचनं सवनेषूदकोपस्पर्शनमार्द्रवस्त्रताधःशायितानाशक इति तपांसि ।

हिरण्यं गौर्वा सोऽश्वोभूमि स्तिलाघृतमन्नमिति देयानि । सम्बत्सरः षण्मासाश्चत्वारस्त्रयो द्वावेकश्चतुर्विवंशत्यहो - द्वादशाहः षडहस्थ्य होऽहोरात्र इति कालाः । एतान्येवानादेशे विकल्पेन क्रियेरन् ।

[[१६०६]]

गौतमस्मृतिः ।

[ एकोनविंशो

एनःसु गुरुषु गुरूणि लघुपु लघूनि कृच्छ्रातिकृच्छ्र चान्द्रायणमिति सर्वप्रायश्चित्तं सर्वप्रायश्चित्तम ॥

इनि गौतमीये धर्मशास्त्रे एकोनविंशोऽध्यायः ।

विंशतितमोऽध्यायः ।

अथ विविधपापानां कर्म विपाकवर्णनम् । अथ चतुःषष्टिपु यातनास्थानेषु दुःखान्यनुभूय तत्रेमानि लक्षणानि भवन्ति ब्रह्महार्द्रकुष्ठी सुरापः श्याददान्तगुरुतल्पगः पङ्गुः स्वर्णहारी कुनखी वित्री वस्त्रापहारी हिरण्यहारी दट्ठूरी तेजोऽपहारी मण्डली स्नेहापहारी क्षयी तथा जीर्णवानन्नापहारी ज्ञानापहारी मूकः प्रतिहन्ता गुरोरपरमारी गोघ्नो जात्यन्धः पिशुनः पूतिनामः पूतिक्तस्तु सूचकः शूद्रोपाध्यायः श्वपाकस्त्रपुसीसचामरविक्रयी मद्यप एकशफविक्रयी मृगव्याध कुण्डाशी भृतकलिकोवा नक्षत्री चार्बुदी नास्तिकोरङ्गोपजीव्यभक्ष्यभक्षी गण्डरी ब्रह्मापुरुषतस्कराणां देशिकः पिण्डितः षण्डोमहापथिकोगण्डिकश्चण्डाली पुक्कसी गोष्कवकीर्णी मध्वामेही धर्मपत्नीषु स्यान्मैथुनप्रवर्तकः खल्वाटसगोत्रसमयस्त्र्यभिगामी पितृमातृभगिनीत्र्य भिगाम्यावीजितस्तेषां कुब्ज-

ऽध्यायः ]

सवपातकेषु शान्तिवर्णनम् ।

[[१६८७]]

कुण्ठमण्डव्याधितव्यङ्गदरिद्रा ल्पायुषोऽल्पबुद्धयश्चण्डपण्डशैलूपतस्करपरपुरुषप्रेष्य पर कर्मकराः खल्वाटचक्राङ्गसङ्कीर्णाः क्रूरकर्माणः क्रमशश्चान्त्याश्चोपपद्यन्ते तस्मात् कर्तव्यमेवेह प्रायश्चित्तं विशुद्धेर्लक्षणैर्जायन्ते धर्मस्य धारणादिति धर्मस्य धारणादिति ॥

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे विंशतितमोऽध्यायः ।

एकविंशतितमोऽध्यायः ।

अथ सर्वपातकेषु शान्तिवर्णनम्

त्यजेत् पितरं राजघातकं शूद्रयाजकं वेदविप्लावकं भ्रूणहनं यश्चान्त्यावसायिभिः सह सम्वसेदन्त्यावसायिन्या वा तस्य विद्यागुरून् योनिसम्बन्धांश्च सन्निपात्य सर्वाण्युदकादीनि प्रेतकर्माणि कुर्युः पात्रश्चास्य विपर्य्यस्येयुः । दासः कर्मकरोवावकरादमेध्यपात्रमानीय दासी घटान् पूरयित्वा दक्षिणामुखः पदा विपर्य्यस्येदमुमनुदकं करोमीति नामग्राहस्तं सर्वेऽन्वालभेरन् प्राचीनावीतिनो मुक्तशिखा विद्यागुरवो योनिसम्न्बन्धाश्च वीक्षेरन्नप उपस्पृश्य ग्रामं प्रविशन्ति । अत उद्ध्वं तेन सम्भाष्य तिष्ठेदेकरात्रं जपन् सावित्रीमज्ञानपूर्वं ज्ञानपूर्वचेत्त्रिरात्रम्

[[१६०८]]

गौतमस्मृतिः । [ द्वाविंशतितमो-

यस्तु प्रायश्चित्तेन शुद्ध्येत्तस्मिन् शुद्धं शातकुम्भमयं पात्रं पुण्यतमाद्धदात् पूरयित्वा स्रवन्तीभ्यो वा त एनमप उपस्पर्शयेयुः । अथास्मै तत्पात्रं दद्युस्तत् सम्प्रतिगृह्य जपेच्छान्ता द्यौः शान्ता पृथिवी शान्तं शिवमन्तरीक्षं योरोचनस्तमिह गृह्णामीत्येतैर्यजुर्भिः पावमानीभिस्तरत्समन्दीभिः कुष्माण्डेश्चाज्यं जुहुयाद्धिरण्यं ब्राह्मणाय वा दद्याद्गामाचार्याय । यस्य तु प्राणान्तिकं प्रायश्चित्तं स मृतः शुद्ध्येत्तस्य सर्वाण्युदकादीनि प्रेतकर्माणि कुर्य्यरेतदेव शान्त्युदकं सर्वेषूपपातकेषु सर्वेषूपपातकेषु ॥

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे एकविंशतितमोऽध्यायः ।

द्वाविंशतितमोऽध्यायः ।

अथ निषिद्धकर्मणां जन्मान्तरे विपाक वर्णनम्

ब्रह्महासुरापगुरुतल्पगमातृपितृयो नि सम्बन्धगस्तेननास्तिकनिन्दितकर्माभ्यासिपतितत्याज्यपतितत्यागिनः पतिताः पातकसंयोजकाश्च तैश्चाब्दं समाचरन् । द्विजातिकर्मभ्योहानिः पतनं परत्र चासिद्धिस्तामेके नरकं त्रीणि प्रथमान्य निर्देश्यानि मनुर्न स्त्रीध्वगुरुतल्पगः पततीत्येके भ्रूणहनि । हीनवर्णसेवायाश्व स्त्री पतति कौटसाक्ष्यं राजगामिपशुनं

ऽध्यायः ]

प्रायश्चित्तवर्णनम् ।

गुरोरनृताभिशंसनं महापातकसमानि

१६व्ह

अपांक्त्यानां

प्राग्दुर्बलाद् गोहन्तृब्रह्मो ज्भ्यतन्मन्द्रकृदब कीर्णिपतितसावित्रीकेषूपपातकं याजनाध्यापनादृत्विगाचाय्य पतनीयसेवायाश्व यावन्यत्र हानात् पतति तस्य च प्रतिग्रही - तेत्येके न कर्हिचिन्मातापित्रोरवृत्तिर्दायन्तु न भजेरन् ब्राह्मणाभिशंसने दोषस्तावान् द्विरनेनसि दुर्बलहिंसायामपि मोचने शक्तश्चेत् ।

अभिक्रुध्यावगोरणं ब्राह्मणस्य

वर्षशतमस्वयं निर्घाते सहस्र लोहितदर्शने यावतस्तत्प्रस्कन्ध

पशून संगृह्णीयात् संगृह्णीयात् ॥

इतो गौतमीये धर्मशास्त्रे द्वाविंशतितमोऽध्यायः !

त्रयोविंशतितमोध्यायः ।

अथ प्रायश्चित्तवर्णनम् ।

प्रायश्चित्तमौ सक्तिर्ब्रह्मघ्नस्त्रिरवच्छादितस्य लक्ष्यं वा स्याज्जन्येशस्त्रभृताम् ।

खट्टाङ्गकपालपाणिर्वा द्वादशसम्बत्सरान् ब्रह्मचारी भैक्षाय ग्रामं प्रविशेत् स्वकर्माचक्षाणः पथोपक्रामेत् संदर्शनादार्यस्य स्नानासनाभ्यां विहरन् सवनेषूदकोपस्पर्शी शुद्ध चत् प्राणलाभे वा तन्निमित्ते ब्राह्मणस्य द्रव्यापचये वा व्यवरं प्रति राहो-

[[१६१०]]

गौतमस्मृतिः । [ त्रयोविंशतितमो-

ऽश्वमेधावभृथे वान्ययज्ञेऽप्यग्निष्टदन्तश्चोत्सृष्टश्चेद्ब्राह्मणबधे । हत्वापि याञ्चैवं गर्भे चाविज्ञाते वा ।

ब्राह्मणस्य राजन्यबंध पड़ार्षिकं प्राकृतं ब्रह्मचर्यं नृपभैकसह-

स्राश्च गा दद्यात् ।

वैश्ये त्रैवार्षिकं ऋपभैकशताश्च गा दद्यात् ।

[[1]]

शूद्रे सम्बत्सरं ऋषभैकदशाश्च गा दद्यादनात्रेय्याञ्चैवं गाश्च । वैश्यवन्मण्डूकनकुलकाकविवदहरमूपिकाश्च ।

हिंसासु चास्थिमतां सहस्रं हत्वानस्थिमता मनडुद्भारे च । अपि वास्थिमतामेकैकस्मिन् किञ्चित् किश्चिद्दद्यात् । षण्डे च पलालभारः सीसमापश्च वराहे घृतघटः सर्पे लौहदण्डो ब्रह्मबन्ध्वाञ्चललनायां जीवोवैशिके न किञ्चित्तल्पान्नधनलाभबधेषु पृथग्वर्षाणि द्वे परदारे त्रीणि श्रोत्रियस्य द्रव्यलाभे चोत्सर्गे यथास्थानं वा गमयेत् प्रतिसिद्धमन्त्र संयोगे सहस्रवाक्चेदग्न्युत्सादिनिराकृत्युपपातकेषु चैवं स्त्री चातिचारिणी गुमा पिण्डं तु लभेत अमानुषीषु गीवजं स्त्रीकृते कूष्माण्डैघृ तहोमो घृतहोमः ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे त्रयोविंशतितमोऽध्यायः ।

ऽध्यायः ]

प्रायश्चित्तवर्णनम् ।

चतुर्विंशतितमोऽध्यायः ।

अथ प्रायश्चित्तवर्णनम् ।

सुरापम्यब्राह्मणस्योष्णामासिन्चेयुः सुरामास्ये मृतः शुद्धये

[[१६११]]

दमत्या पाने पयोघृतमुदकं वायुं प्रति त्र्यहं तप्तानि सकृच्छस्ततोऽस्य संस्कारः ।

मूत्रपुरीषरेतसाभ्व प्राशने श्वापदोष्ट्रख राणा वाङ्गस्य प्राम्यकुक्कुटशूकरयोश्च गन्धाघ्राणे सुरापस्य प्राणायामो घृतप्राशनञ्च पूर्वैश्व दष्टस्य ।

तल्पे लोहशयने गुरुतल्पगः शयीत सूर्मी वा ज्वलन्तीं श्लिष्येलिङ्गं वा सवृषणमुत्कृत्याञ्जलावाधाय दक्षिणाप्रतीचीं व्रजेदजिह्ममाशरीर निपातान्मृतः शुद्धयेत ।

सखीसयोनिसगोत्राशिष्यभार्यासु स्नुषायां गवि च तल्पसमो- Saकरइत्येके श्वभिरादयेद्राजा हीनवर्णगमने स्त्रियं प्रकाशं पुमांसं खादयेद्यथोक्तं वा गर्दभेनावकीर्णी नितिं चतुष्पथे यजते तस्याजिनमूर्ध्वबालं परिधाय लोहितपात्रः सप्त गृहान् भैक्षश्वरेत् कर्माचक्षाणः सम्वत्सरेण शुद्धयेत् । तस्कन्दने भये रोगे स्वप्तेऽमीन्धनभैक्षचरणानि सप्तरात्रं कृत्वाज्यहोमः साभिसन्धेर्वा रेतस्याभ्यां सूर्याभ्युदिते ब्रह्मचारी तिष्ठेदहरभुञ्जानोऽभ्यस्तमिते च रात्रिं जपन् सावित्रीमशुचिं दृष्ट्रादित्यमीक्षेत प्राणायामं कृत्वाऽभोज्यभोजनेऽमेध्यप्राशने वा निष्पुरीषीभावखिरात्रावरमभोजनं

[[१२०]]

[[१६१२]]

गौतमस्मृतिः । [ पचविंशतितमो-

सप्तरात्रं वा स्वयं शीर्णान्युपयुञ्जानः फलान्यनतिक्रामन्

प्राक्पञ्चनखेभ्यश्छर्द्दिनोघृतप्राशनञ्चाक्रोशानृतहिंसासु त्रिरात्रं

परमन्तपः सत्यवाक्ये चेद्वारुणीपावमानीभिर्होमोविवाह मैथुननिर्मातृसंयोगेष्वदोषमेकेऽनृतं नतु खलु गुर्वर्थेषु यतः सप्त पुरुषानितश्च परतश्च हन्ति मनसापि गुरोरनृतं वदन्नल्पेष्वप्यर्थेष्वन्त्यावसायिनीगमने कृच्छ्राब्दोऽमत्या द्वादशरात्रमुदक्यागमने त्रिरात्रं त्रिरात्रम् ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे चतुर्विंशतितमोऽध्यायः ।

पञ्चविंशतितमोऽध्यायः ।

अथ रहस्य प्रायश्चित्तवर्णनम् ।

रहस्यं प्राश्चित्तमविख्यातदोषस्य चतु’ चं तरत्समन्दीत्यप्सु जपेदप्रतिग्राह्यं प्रतिजिघृक्षन् प्रतिगृह्य वाऽभोज्यं बुभुक्षमाणः पृथिवीमावपेदृत्यन्तरारमण उदकोपस्पर्शनाच्छुद्धिमेके स्त्रीषु पयोत्रतो वा दशरात्रं घृतेन द्वितीयमद्भिस्तृतीयं दिवादिष्वेकभक्तकोजलक्लिन्नवासा लोमानि नखानि त्वचं मांसं शोणितं स्नाय्वस्थिमज्जानमितिहोम आत्मनोमुखे मृत्योरास्ये जुहोमीत्यन्ततः ।

सर्वेषामेतत् प्रायश्चित्तं भ्रूणहत्यायाः ।

ऽध्यायः ]

प्रायश्चित्तवर्णनम् ।

[[१६१३]]

अथान्य उक्तोनियमोऽग्ने त्वं पारयेति महाव्याहृतिभिर्जुहुयात् कूष्माण्डेश्वाज्यं तद्वत एव वा ब्रह्महत्यासुरापानस्तेयगुरुतल्पेषु प्राणायामैः स्नातोऽघमर्षणं जपेत् सममश्वमेधावभृथेन सावित्रीं वा सहस्रकृत्व आवर्त्तयन् पुनीते हैवात्मानमन्तर्जले वाघमर्षणं त्रिरावर्त्तयन् पापेभ्यो मुच्यते मुच्यते ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे पञ्चविंशतितमोऽध्यायः ।

षड्विंशतितमोऽध्यायः ।

अथ प्रायश्चित्तवर्णनम् ।

तदाहुः कतिधावकीर्णी प्रविशतीति मरुतः प्राणेनेन्द्रं बलेन वृहस्पतिं ब्रह्मवर्चसेनाग्निमेवेतरेण सर्वेणेति सोऽमावास्यायां निश्यग्निमुपसमाधाय प्रायश्चित्ताज्याहुतीर्जुहोति कामावकीर्णोऽस्म्यवकीर्णोऽस्मि कामकामाय स्वाहा कामाभिदुग्धोस्म्यभिदुग्धोऽस्मि कामकामाय स्वाहेति समिधमाधायानु पर्युक्ष्य यज्ञवास्तु कृत्वोपस्थाय सम्मासिभ्वत्वित्येतया त्रिरुप तिष्ठेत त्रय इमे लोका एषां लोकानामभिजित्या अभिक्रान्त्या इत्येतदेवैकेषां कर्माधिकृत्ययोः पूतइव स्यात् सइत्थं जुहुया दित्थमनुमन्त्रयेद्वरोदक्षिणेति ।

प्रायश्चित्तमविशेषादनार्जवपैशुनप्रतिषिद्धाचारानाद्यप्राशनेषु । शूद्रायाश्व रेतः सिक्त्वा योनौ च दोषवति कर्मण्यभिसन्धि

[[१६१४]]

गौतमस्मृतिः । [ षड्विंशतितमो-

पूर्वेष्वलिङ्गाभिरप उपस्पृशेद्वारुणीभि रन्यैर्वापवित्रैः प्रतिषिद्धवाङ्मनसयोरपचारे व्याहृतयः संख्थाताः पञ्च सर्वास्वपो वाचा मे देहश्च मादित्यश्च पुनातु स्वाहेति प्रातः रात्रिश्च मा वरुणश्च पुनात्विति सायमष्टौ वा समिधमादध्याद्देवकृतस्येति हुत्वेवं सर्वस्मादेनसोमुच्यते मुच्यते ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे षडूिंशतितमोऽध्यायः ।

[[5]]

सप्तविंशतितमोऽध्यायः ।

अथ कृच्छ्रत्रतविधिवर्णनम् ।

अथातः कृच्छान् व्याख्यास्यामो हविष्यान् प्रातराशान् भुक्त्वा तिस्रोरात्रीर्नाश्नीयादथापरं त्र्यहं नक्तं भुञ्जीत अथापरं त्र्यहं न कश्चन याचेदथापरं त्र्यहमुपवसेत्तिष्ठेदहनि रात्रावासीत क्षिप्रकामः सत्यं वदेदनायैर्न सम्भाषेत रौरवयोधाजिने नित्यं प्रयुञ्जीतानुसवनमुदकोपस्पर्शनमापोहिष्ठेति तिसृभिः पवित्र वतीभिर्मार्जयेत् हिरण्यवर्णाः शुचयः पावका इत्यष्टाभिः । अथोदकतर्पणं ॐनमोहमाय मोहम्नाय संहमाय धुन्वते ताप साय पुनर्वसवे नमोनमोमोज्यायोयय वसुविन्दाय सर्व विन्दाय नमोनमः पाराय सुपाराय महापाराय पारयिष्णवे नमो नमो रुद्राय पशुपतये महते देवाय त्र्यम्बकायैकचराधि पतये हरायशर्वायेशानायोमाय वज्रिणे घृणिने कपर्द्दिनेयायः ]

कृच्छ्रव्रतविधिवर्णनम् ।

[[१६१५]]

नमोनमः सूर्यायादित्याय नमोनमोनीलग्रीवाय शितिकण्ठाय नमोनमः कृष्णाय पिङ्गलाय नमोनमोज्येष्ठाय श्रेष्ठाय वृद्धायेन्द्राय हरिकेशायोर्ध्वरेतसे नमोनमः सत्याय पावकाय पावकवर्णाय कामाय कामरूपिणे नमोनमो दीप्ताय दीप्तरूपिणे नमोनमस्तीक्ष्ण रूपिणे नमोनमः सौम्याय सुपुरुषाय महापुरुषाय मध्यमपुरुषायोत्तमपुरुपाय ब्रह्मचारिणे नमी नमश्चन्द्रललाटाय कृत्तिवाससे पिनाकहस्ताय नमोनम इति । एतदेवादित्योपस्थानमेता एवाज्याहुतयो द्वादशरात्रस्यान्ते चरु श्रपयित्वैताभ्यो देवताभ्यो जुहुयादनये स्वाहा सोमाय स्वाहाग्नीषोमाभ्यामिन्द्राभिभ्यामिन्द्राय विश्वेभ्योदेवेभ्यो ब्रह्मणे प्रजापतते अग्नये स्विष्टिकृत इति । ततो ब्राह्मणतर्पणम् ।

एतेनैवातिकृच्छ्रोव्याख्यातोयावत् सकृदाददीत तावदश्नी यादव्भक्षस्तृतीयः स कृच्छ्रातिकृच्छ्रः ।

प्रथमं चरित्वा शुचिः पूतः कर्मण्यो भवति द्वितीयं चरित्वा यत्किश्विदन्यन्महापातकेभ्यः पापं कुरुते तस्मात् प्रमुच्यते तृतीयं चरित्वा सर्वस्मादेनसोमुच्यते अथैतांस्त्रीन् कृच्छ्रान् चरित्वा सर्वेषु वेदेषु स्नातो भवति सर्वे देवैर्ज्ञातो भवति यचैवं वेद यश्चैवं वेद ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे सप्तविंशतितमोऽध्यायः ।

[[१६१६]]

गौतमस्मृतिः ।

[ अष्टाविंशतितमो-

अष्टाविंशतितमोऽध्यायः ।

अथ चान्द्रायणव्रत विधिवर्णनम् ।

अथातश्चान्द्रायणं तस्योक्त विधिः कृच्छ्रे वपनं व्रतश्चरेत् श्वोभूतां पौर्णमासीमुपवसेदाप्यायस्व सन्ते पयांसि नवोनव इति चैताभिस्तर्पणमाज्यहोमोहविषश्चानुमन्त्रणमुपस्थानं चन्द्रमसोयदेवा देवहेलनमिति चतसृभिराज्यं जुहुयाद्देव कृतस्येति चान्ते समिद्भिरों भूर्भुवः स्वस्तपः सत्यं यशः श्रीरूपं गिरौजस्तेजः पुरुषोधर्मः शिवः शिव इत्येतसानुमन्त्रणं प्रतिमन्त्रं मनसा नमः स्वाहेति वा सर्वग्रासप्रमाणमास्यावि कारेण चरुभैक्षसक्तूकणयावकशाकपयोदधिघृतमूलफलो दकानि हवींष्युत्तरोत्तरं प्रशस्तानि पौर्णमास्यां पञ्चदश ग्रासान् भुक्त्वंकापचयेन परपक्षमश्नीयादमावास्यायामुपोष्यै कापचयेन पूर्वपक्षं विपरीतमेकेषाम् ।

एष चान्द्रायणोमा सामासमेतमाप्त्वा विपापो विपाप्मा सर्व मेनाहन्ति द्वितीयमाप्त्वा दशपूर्वान् दशावरानात्मानञ्चैक विंशं पक्तीश्च पुनाति सम्बत्सरं चाप्त्वा चन्द्रमसः सलोकतामाप्नोति ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रेऽष्टाविंशतितमोऽध्यायः ।

ऽध्यायः ]

पुत्राणां सम्पत्तिविभागवर्णनम् ।

[[१६१७]]

एकोनत्रिंशत्तमोऽध्यायः ।

अथ पुत्राणां सम्पत्तिविभागवर्णनम् ।

ऊर्ध्वं पितुः पुत्रा ऋक्थं भजेरन्निवृते रजसि मातुर्जीवति चेच्छति सवं वा पूर्व जस्येतरान् बिभृयात् ।

पूर्ववद्विभागे तु धर्मवृद्धि विशतिभागो ज्येष्ठस्य मिथुनमुभयतो दद्युक्तो रथोगोवृषः काणखोरकूटवण्डामध्यमस्य नेकश्चेद विर्धान्यायसी गृहमनोयुक्तं चतुष्पदाञ्चैकैकं यवीयसः समञ्चेतरत् सर्वं द्वयशो वा पूर्वजः स्यादेकैकमितरेषामेककं वा धनरूपं काम्यं पूर्वः पूर्वी लभेत दशतः पशूनां नैकशफः नैकशफानां वृषभोऽधिकोज्येष्ठस्य वृषभषोडशा ज्यैष्ठिनेयस्य समं वा ज्यैष्ठिनेयेन यवीयसां प्रतिमातृ वा स्ववर्गे भाग विशेषः ।

पितोत्सृजेत् पुत्रिका मनपत्योऽग्नि प्रजापति चेष्टास्मदर्थम पत्यमिति संवाद्याभिसन्धिमात्रात् पुत्रि केप्येकेषां तत्संशयान्नोपयेच्छेदभ्रातृकाम् ।

पिण्डगोत्रऋषिसम्बन्धा ऋक्थं भजेरन् स्त्रीचानपत्यस्य बीजं वा लिप्सेत देवरवत्यन्यतोजातमभागम् ।

स्त्रीधनं दुहितृणामप्रत्तानामप्रतिष्ठितानाश्च भगिनीशुल्कं सोदर्याणामध्वं मातुः पूर्वव्चैके ।

संसृष्टविभागः प्रेतानां ज्येष्ठस्य संसृष्टिनि प्रेते असंसृष्टी ऋक्थभाकू विभक्तजः पित्र्यमेव ।

[[१६१८]]

गौतमस्मृतिः । [ एकोनत्रिंशत्तमो

स्वयमर्जितं वैद्योऽवैद्येभ्यः कामं भजेरन् ।

पुत्रा औरसक्षेत्रजदत्तकृत्रिममूढोत्पन्नापविद्धा ऋक्थभाजः कानीनसहोढपौनर्भव पुत्रिकापुत्रस्वयन्दत्तक्रीता गोत्रभाजश्चतुथांशभागिनश्चौरसाद्यभावे ब्राह्मणस्य राजन्यापुत्रो ज्येष्ठोगुणसम्पन्नस्तुल्यांशभाक् ज्येष्ठांशहीनमन्यत् राजन्या वैश्यापुत्रसमवाये स यथा ब्राह्मणीपुत्रेण क्षत्रियाश्चेत् शूद्रापुत्रोऽप्यनपत्यस्य शुश्रूषुश्वल्लभेत वृत्तिमूलमन्तेवासविधिना सवर्णापुत्रोऽप्यन्यायवृत्तो न लभेतैकेषां श्रोत्रिया ब्राह्मणस्यान पत्यस्य ऋक्थं भजेरन् राजेतरेषां जडक्कीवौ भर्त्तव्यावपत्यं जडस्य भागाहं शूद्रापुत्रवत् प्रतिलोमासूदकयोगक्षेमकृतान्ने ष्वविभागः स्त्रीषु च संयुक्तास्वनाज्ञाते दशावरैः शिष्टैरूहवरिलुब्धैः प्रशस्तं कार्यम् ।

चत्वारश्चतुणी पारगा वेदानां प्रागुत्तमा लय आश्रमिणः पृथग्धर्मविदस्त्रय एतान् दशावरान् परिषदित्याचक्षते असम्भवे त्वेतेषामश्रोत्रियो वेदविच्छिष्टोविप्रतिपत्तौ यदाह यतोऽयमप्रभवाभूतानां हिंसानुग्रहयेोगेषु धर्मिणां विशेषेण स्वर्गं लोकं धर्मविदाप्नोति ज्ञानाभिनिवेशाभ्यामिति धर्मो धर्मः ।

इति गौतमीये धर्मशास्त्रे एकोनत्रिंशत्तमोऽध्यायः । समाप्ता चेयं गौतमस्मृतिः ।

**:::-

अथ