चतुर्वेदानांशाखावर्णनम्.
वेदोपकण्ठनिलयं याज्ञवल्क्यम्महामुनिम् । सुखासीनं मुनिवरं दृष्ट्वा पृच्छाकृताद्विजैः (?) ॥ १ ॥ भगवन्वेदवेदांश्च यजुर्वेद विशेषणम् ।
अग्नि(होत्रिणाम्) हीश्च (१) विप्राणान्तथा वाजसनेयिनाम् ॥२
वर्णाश्रमाणां धर्माणां सर्वेषां वद सुव्रत ।
।
ब्रह्मविद्ब्रह्म आलोक्य योगीन्द्रः प्राब्रवीन्मुनीन् ॥३॥
यत्पूर्वम्ब्रह्मणा प्रोक्तमधुना च मया श्रुतम् । सप्तर्षीणाञ्च संसर्गे परमेष्ठी पितामहः ॥ ४ ॥ ततोऽहमग्बिलं वक्ष्ये ब्रह्मणा नोदितः पुनः । वेदांश्च उपवेदांश्च शाखाभेदास्तथैव च ॥ ५ ॥ यजुर्वेदस्य ये धर्मा नित्यानैमित्तिकास्तथा । तान्सर्व्वान्कथयिष्यामि ब्रह्मणा भाषितो यथा ॥ ६ ॥ अग्रतः सम्प्रवक्ष्यामि श्रृणुध्वं ऋषिसत्तमाः । यजुर्वेदरहस्यन्तु यथावदनुपूर्वतः ( शः ) ॥ ७ ॥
[[२३४०]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
ऋग्वेदश्च यजुर्वेदः सामवेदोऽप्यथर्वणः ।
[ प्रथमो-
यस्य यस्य प्रमाणन्तु तथा भेदाः प्रकीर्त्तिताः ॥ ८ ॥ तत्रादौ ऋग्वेदस्य शतभेदास्तु कथ्यते ।
आश्वलायन सांख्यायनचार्वाकाद्यास्तथैव च ॥ ६ ॥ चचकः श्रावणी पारः कुमपारस्तथैव च । क्रमचटः क्रमशठः क्रमदण्डः प्रकीर्त्तिताः ॥ १०॥ चतुःपारणमेतेषां त्रिभेदाः कथितास्तथा । शाकला वा (क) कलाश्चैव मण्डूका व पिताश्वभूः ॥ ११॥ मण्डलानि चतुःषष्टि दश चैव प्रकीर्त्तिताः । वर्ग्याणि यतिसंख्यानां सहस्रद्वे तथोत्तरे ॥१२॥ ऋचां दशसहस्रं हि तथा पञ्चशतं ( तानि) च । ऋचामशीति पादाश्च एष वारण उच्यते ॥ १३॥ यजुर्वेदस्य वेदानां षडशीतिः परिकीर्त्तिताः । चकारानामपिप्रोक्ता चानणीयास्ततः परम् ॥१४॥ वातातिभेदाश्चैताश्चतैत्रामैत्रायणी तथा ।
मैत्रायणीया ये प्रोक्ताः भेदाः सप्त प्रचोदिताः ॥ १५ ॥ मानवादुंदुभाश्चैव वनाहछागमेव (?) च । श्यामाश्यामीपर्णी प्रोक्ता याज्ञयाः षड्भवन्ति हि ॥ १६ ॥ हाद्रावी (?) भासुनीगार्या शार्श्वना जावसी तथा । अष्टादशसहस्राणि ऋक्संख्या वः प्रवोचिताः ॥१७॥ वाजसनेयिनां प्रोक्ताः भेदा सप्तदश स्मृताः । जावालाश्चापिबौद्धाश्च काण्वमाध्यन्दिनास्तथा ॥ १८ ॥
ऽध्यायः [
चतुर्वेदानांशाखावर्णनम्
शापयाशपयिताश्चैव (?) काणलापौण्डमेव च ।
[[२३४१]]
वत्सा आवटिका ज्ञात्वा परमा विटिकास्तथा ॥ १६ ॥ पानाशनां च (?) बौद्धाया आक्षु बौद्धास्तथैव च । कात्यायना वैजवापा भेदा वाजसनेयिनाम् ॥२०॥ सहस्र द्वे शतेन्यूनं मन्त्रंवाजसनेयिनि । सखिलं गुक्रियाख्यातं (?) ब्राह्मणाश्च चतुगुणम् ॥२१॥ पुनस्तथैव यजुषां भेदद्वय (?) परं स्मृतम् (?) । येषामाहिकेयाश्च (?) तत्रभेदा उभावपि ॥२२॥ पाण्डिकेयापिये प्रोक्ताः पञ्चभेदाः प्रकीर्त्तिताः । कालेतानपिविज्ञेया तत्र बौद्धायनीस्मृतौ ॥२३॥ हिरण्यके भी (?) भाद्बोज्य ( भरद्वाज) अधरतद्धि प्रकीर्त्तिताः । सहस्रदशविज्ञेयं शौक्तिभेदमनुत्तमम् ॥२४॥
चत्वारिंशाश्चते भेदास्तेऽपि उत्सन्नकामताः ।
सामवेदस्य भेदानां सहस्रं परिकीत्तितम् ॥२५॥ राणाधनी (?) कौथमी च पूर्वे एते उभे अपि । भेदास्तान्कथयिष्यामि त्राणान्यन्याथ कौथमी ॥२६॥ नाणायणीसात्यमुप्रार्केत्पायतुकलात्रया (?) ।
महाकाचपाली च ( ? ) गालावी (च) वसुता तथा ॥२७॥ कौशमी नामया प्रोक्ता भेदाः सम्परिकीर्त्तिताः । कौथमीरायणी (?) प्रोक्तानायणीयास्तथैव च ॥२८॥ प्राञ्जलिविंधभृत्याश्च प्राचीनाजानिकास्तथा । अष्टादशसहस्राणि सामानि च चतुर्दश ॥२६॥
[[२३४२]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिना
अष्टौशतानि नवतिस्तथा दशनिगद्यते ।
[ प्रथमो-
सबालखिल्याग्व प्रेक्ष एतत्सामगणाः स्मृताः ॥३०॥ वेदार्थः स च विज्ञेया नवभेदाः प्रकीर्त्तिताः । पिप्पलादानुदाश्चैव दामूदाजामनास्तथा (?) ॥३१॥ ब्रह्मपालाशकौतांकीदेदश (?) तथैव च । वातणाविषयाज्ञात्वावेदाप्य (थ) र्व्वण उच्यते ॥३२॥ एतेषां शाखयामध्ये पञ्चभेदाः प्रकीर्त्तिताः ॥३३॥
नक्षत्रकल्पोद्विविधोनकल्पः
शान्तिकश्चकल्पेदुहिणोन उत्को (?)
द्वादशैवसहस्राणि ब्रह्मत्वं साभिवारुषम् (?) ।
संहितावकल्पोद्विविधानकल्पः (१) ।
अधीत्यमुनयो (?) सुकर्मयुक्ताः ॥३४॥
एतद्वं दरहस्यं च
चतुर्वेदाश्च विस्तराः
॥३५॥
शाखाभेदमिदम्प्रोक्त ब्रह्मणा परमेष्ठिना ।
त्रिगुणांपव्यते (?) नित्यं
मंत्रब्राह्मणमेव च ॥३६॥
एतद्व ेदप्रमाणन्तु शाखाशास्त्रीतरा. स्मृताः । स्वशाखामंत्रान्स्तुयोऽधीते शाखापाठी भवेद्विजः ॥३७॥
तामेव द्विगुणाधीत्य पदपारो भवेत्तु सः । तामेव त्रिगुणाधीत्य क्रमपारोविधीयते ॥३८॥ षडङ्गमपियोऽधीते वेदपाराः प्रकीर्त्तिताः । शिक्षाकल्पो व्याकरणं निरुक्त छन्दज्योतिषम् ॥ ३६ ॥
ऽध्यायः ]
वेदप्रमाणोपन्यासवर्णनम
पडङ्गसहितोवेदः सर्वसिद्धिप्रदायकः ।
मुखं व्याकरणम्प्रोक्तं चक्षुपी ज्योतिषन्तथा ॥४०॥ छन्दांसिषादौ वेदस्य शिक्षाघ्राणं प्रकीर्त्तितम् । निरुक्त हृदयं ज्ञेयं कल्पं हस्तमुदाहृतम् ॥४१॥ धमशास्त्रन्तुजीवः स्याद्व ेदः पुरुषः प्रकीर्त्तितः । आबोध्ये पुरुषोंनंदो आचाराय कलाः स्मृताः ॥ ४२ ॥
आचारहीनं न पुनन्ति वेदा
यद्यप्यधीताः सह पडभिरङ्गे ।
ते मृत्युकाले पुरुषा व्रजन्ति
नीडं शकुन्ता इव जात पक्षाः ॥४३॥
गायत्रीमात्रसारोऽपि वरंविप्रः सुयन्त्रितः । अयन्त्रितश्चतुर्वेदी सर्वाङ्गी सर्वविक्रयी ॥ ४४ ॥ सर्वेषामेवं वेदानामुपवेदं वदाम्यहम् । ऋग्वेदस्योपवेदश्च आयुर्वेदः प्रकीर्तितः ॥ ४५ ॥ यजुर्वेदस्योपवेदधनुर्वेदः प्रणोदितः ।
सामवेदस्योपवेदं गन्धर्वः प्रोच्यतेमुने ॥४६ ॥ अथर्वेदस्योपवेढं शिल्पाद्याः शास्त्रशास्त्रकाः । पुराणं मानवोधर्मः सांगोवेदश्चिकित्सकः ॥ आद्याः सिद्धानिचत्वारि न हर्तव्यानि हेतुभिः ॥ ४७। इति श्रीब्रह्मप्रणीतेयाज्ञवल्क्येधर्म्मशास्त्रेवेदप्रमाणोपन्यासः प्रथमोऽध्यायः ।
[[२३४३]]
[[१४७]]
·
अथ द्वितीयोऽध्यायः नित्यनैमित्तिक कर्मवर्णनम्
अत एव प्रवक्ष्यामि ब्रह्मणा कथितापुरा । यजुषां माध्यन्दिनीशाखा कात्यायनपराशराः ॥ १ ॥ अग्निहीनास्तु ये विप्रास्तथा वाजसनेयिनः । स्नानादौ भोजनान्तव्च तथाश्राद्धं द्विजोत्तमाः ॥ २ ॥ ब्रह्मणागदितम्पूर्वं सर्वेषां धर्म्ममुत्तमम् ।
·
तदहं सम्प्रवक्ष्यामि यथासंख्यं समुच्चयम् ॥ ३ ॥ नित्यनैमित्तिकं काम्यं श्राद्धञ्च त्रिविधंस्मृतम् । पूर्वन्नैमित्तिकं कुर्यात्ततो नित्यं समाचरेत् ॥ ४ ॥ नित्यन्तु वैश्वदेवः स्यात्क्षयेऽहनिनैमित्तिकम् । काम्यकं कृष्णपक्षे च सर्व्वकामफलप्रदम् ॥ ५ ॥ वैश्वदेवं ततः कुर्य्याद्वलिकर्म्म ततः परम् । पञ्चसूना गृहस्थस्य वर्त्ततेऽहरहः सदा ॥ ६ ॥ कण्डनी पेषणी चुल्ली जलकुम्भी च मार्ज्जनी । एताश्च वाहयन्विप्रो वाध्यते वै मुहुर्मुहुः ॥ ७ ॥ एतेषां पावनार्थाय पञ्चयज्ञाः
पञ्चयज्ञाः प्रकीर्त्तिताः । अध्ययनं ब्रा(ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस्तु तर्पणम् ॥ ८ ॥ होमो दैवोवलिर्भूतनृयज्ञोऽतिथिपूजकः ।
[[1]]
श्राद्ध वा पितृयज्ञन्तु पित्र्यो वलिरथापि वा ॥६॥ऽध्यायः ]
नित्यनैमित्तिक कर्मवर्णनम्
[[२३४५]]
नामन्त्रणं न होमध्व नावाहनं न विसर्जनम् । बलि वैश्वान्न पिण्डश्च नित्यश्राद्ध विधिद्विजाः ॥१०॥ दन्तकाष्ठ ेन पूर्व्वस्यात्प्रातर्मध्यान्हिकी क्रिया । ब्राह्मणश्च शुचिर्भूत्वा विधिवत्स्नानमाचरेत् ॥११। अगम्यागमनात्स्तेयात्पापेभ्यश्च प्रतिग्रहात् । रहस्याचरितात्पापान्मुच्यन्ते स्नानमात्रतः प्रक्षाल्य पाणीपादौ च कुशोपग्रहणन्तथा । शिखा बन्धनसंयोगा गायत्री चाभिमन्त्रितम् ॥१३॥ भिद्यन्ते कवचाघोरा भिद्यन्ते गिरिपर्वताः ।
[[1]]
॥१२॥
भिद्यन्ति वेदशास्त्राणि अभेद्या ब्राह्मणी शिखा ॥ १४ ॥ प्रपद्ये वरुणन्देवमम्भसां पतिमूर्जितम् । पावये देहिमेतीर्थ सर्वपापान्मुनी महे (?) ॥१५॥ तीर्थमावाहयिष्यामि सर्वं च विनिषूदनम् । सान्निध्यमस्मिंश्च कुरु स्थीयताम्मदनुग्रहात् ॥१६॥ शापनि वरदे देवि गंगे ! नलिनिनन्दिनी । शुभगे सुत्रते शान्ते अध्यं मे प्रतिगृह्यताम् ॥१७॥ स्रोतसां सन्मुखोमज्जेद्यत्रापः प्रवहन्ति वै । स्थावरेषु गृहेचैव सूर्यसम्मुखमाप्लवेत् ॥१८॥ आपोहिष्ठेति तिसृभिः हिरण्यवर्णा स्तथैव च । शन्नोदेवीरिति तथा शन्न आपस्तथैव च ॥१६॥
प्रवहतामापोमौषधिरेव च ।
इदमापः
सुमित्रियान आपोन्न इमम्मे वरुणमुच्चरेत् ॥२०॥
[[२३४६]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ द्वितीयो-
तद्विष्णोश्चैव गायत्रीममिमन्त्र्य पुनः पुनः । उरु ३ देव सवितश्च येतेशतमुदीरयेत् ॥२१॥ शनैः सम्मार्जनं कृत्वा छन्द आर्षश्च देवतम् । अघमर्षणसूक्तेन त्रिरावर्त्य जलं शुभम ॥२२॥ ततोऽम्भसि निमग्नस्तु त्रिः पठेघमर्षणम । प्रदद्यात्तु पुनर्मूर्ध्नि महाव्याहृतिभिर्जलम्
॥२३॥
गुणा दशस्नानवरः प्रभाते रुपञ्चतेजश्चबलं च शौचं । आयुष्यमारोग्यमलोलुपत्वदुःस्वप्ननाशश्च ( भवन्ति) मेधा ॥२४ स दशं आहतंधौतम (?) अस्निग्ध मलवर्जितम् ।
धम्मार्थमाहरेद्विप्रोमरुस्वत्परिधापयेत् (?) 112411 परिधास्यै यशोधाम्यै दीर्घायुत्वाय जरदष्टि ।
रश्मिशतं च जीवामि शरदः
पुरुचीरायस्पोषमभि
॥२६॥
सव्ययिष्ये ।
यशसामाद्यावा पृथिवी मन्त्र वच्चतथोत्तरीयम् ॥२७॥
द्विकक्ष एककक्षश्च भुक्तकक्षस्तथैव च । कौपीनयुक्तो विशिखोनग्नः पञ्चविधः स्मृतः ॥२८॥ हृतं दत्तं तथाजप्त स्नानं सध्यां तदाऽसुराः । हरन्ति प्रसभंयस्मान्नननो वै भवेद्विजः ॥२६॥ भ्रू वर्मण्डलमध्यस्थं तिलकं कुरुते
तावेवलं (?) धनं कृत्वा लिङ्गभेदा स
वेणुपत्र दलाकारं वैष्णवं तिलकं
द्विजः ।
उच्यते ॥३०॥
स्मृतम् ।
अद्ध चन्द्र तथा शैवं शाक्ते यन्तिर्यगुच्यते ॥ ३१॥
}
ऽध्यायः ]
नित्यनैमित्तिक कर्मवर्णनम
चतुः कोणमिति स्पष्ट विकरालमुदाहृतम् । पैशाचं विन्दुसंयुक्त तिलकं धर्मनाशनम् ॥३२॥ ललाटादि कपालान्तं केशवादिन्यसेद्धरिम् ।
द्व दर्भे दक्षिणे हस्ते सव्येत्रीण्यासनेतथा ॥ ३३ ॥
पादमूले शिखायांच उपवीते
अनामिका धृतेर्भे मध्यमा न
मध्यमानामिकादर्भे पुत्रमित्र श्रियं
सकृत्सकृत् ।
कदाचन ॥३४॥
हरेत् ।
[[२३४७]]
उभाभ्यामपिपाणिभ्यां धार्यो विप्रैः पवित्रकैः ॥३५॥
ब्रह्मग्रन्थिसमायुक्तं गायत्र्या चाभिमन्त्रितम् । ब्रह्मप्रन्थिपवित्रेण सन्ध्योपास्तिं करोति सः ॥३६॥ स वै द्वादशवर्षाणि कृतसन्ध्यो भवेन्नरः । ब्रह्मग्रन्थिसमायुक्त संध्योपास्तिं करोति चेत् ॥ पञ्चाग्नयो हुतास्तेन यावज्जीवं न संशयः ॥३७॥ संध्यास्नाने जपेहोमे ब्रह्मग्रन्थिर्विधीयते ॥३८॥ भोजने वर्त्तुलोग्रन्थिरेषधम्मों विधीयते । चतुर्भिदर्भयं नृत्य ( पुज्जैश्च) ब्राह्मणस्य पवित्रकम् ॥३६॥ एकैकन्न्यूनमित्याहु वर्णे यथाक्रमम् ।
दर्भाश्च ब्राह्मणा मन्त्रब्रह्मग्रन्थि पवित्रकम् ॥४०॥ नैवनिर्माल्यतां यान्ति नियोज्यानि पुनः पुनः । कुशाकाशास्तथा दूर्वा यवाश्चैव तु वल्वजाः ॥४१॥ पुण्डरीकास्तु विज्ञेयाः षड्विधंकुश उच्यते । ॐ कारव्याहृती सप्तं गायत्री सशिरं तथा ॥४२॥
- २३४८
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
आपोहिष्ठा ऋचस्तिस्रो द्रुपदादिवाघमर्षणम् । उद्वयमुदुत्यं चैव चित्रन्तश्चक्षुरेव
च
[ द्वितीयो-
॥४३॥
तेजोऽसीति तुरीयञ्च सन्ध्यामेतत्समाचरेत् । ऋषिश्छन्दश्च वेदानां संध्याहीनानुपासिता ॥४४॥
सा संध्या वृषली ज्ञेया विनियोगविवर्जिता । अथ सप्तव्याहृतीनां गौतमभरद्वाज विश्वामित्र ॥
कश्यपात्रिऋषयः ।
जमदमिव शिष्ठ
अनिर्वायुः सूर्य प्रजापतिर्वरुणेन्द्र विश्वेदेवा देवता ॥ गायत्र्युष्णिगनुष्टुप् बृहतीपङ्क्ति त्रिष्टुब्जगत्यश्छन्दांसि । सर्वेषामंगिरसः प्रजापति ऋषिः ॥
ब्रह्माग्नि वायु सूर्यादेवताः शासुरी गायत्री छन्दः । सर्वेषाम्प्राणायामे विनियोगः ॥
सरस्वतीं तु सायान्हे कृष्णाङ्गी पीतवाससा । ब्रह्मरूपाचहंसस्था प्राणायामाप्तमाह्वयेत् ॥४५॥ मध्यान्हे चैव सावित्री श्वेतवासा
रुद्ररूपा ।
वृषा रूढा प्राणायामेषु (?) विन्नयेत् ॥ ४६ ॥
ॐ कारं तु समुच्चार्य्य समन्तादुदकं
आवाहयेत् ततो देवीं नासिका
पूरकं कुम्भकं चैव रेचकश्च
क्षिपेत् ।
निरीक्षयेत् ॥४७॥
यथाक्रमम् ।
कनीय (?) मंकनी प्रभ वृद्धप्राणायामस्त्रिलक्षणः ॥४८ ॥ मात्रा द्वादशकं प्रोक्तं कनीयः परिकीर्त्तितः ।
चतुर्विंशति मात्रायां मध्यमं प्रोच्यते बुधैः ॥४६॥
ऽध्यायः ]
प्राणायामवर्णनम्
[[२३४६]]
वृद्धश्चैव तु यत्प्रोक्त मात्राषत्रिंशदुत्तमम् । ‘खलु मोक्षार्थिभिस्तच्च जान्वोरुपरि माज्र्ज्जनम् ॥५०॥ तालत्रयमपितत्वज्ञा मात्रासंज्ञ प्रससति (प्रशंसन्ति) । घण्टायाः स्वनितं वाऽपि अतिमात्रस्तदुच्यते ॥५१॥ सव्याहृतिं सप्रणवां गायत्रीं शिरसायुताम् । प्राणायामे त्रिरावर्त्य चतुर्मारस्तु (?) उच्यते ॥ ५२॥
[[1]]
नासिका कृष्ल (ण) सोध्यानं (?) पूरक उच्यते । कुम्भके निश्चलोच्छ्वासो रिच्यमानस्तु रेचकः ॥ ५३ ॥ प्राणायामस्यमात्रांयो न ज्ञाये (जानाति) ज्ञान दुर्बलः । अप्रसूता यथाधेनुर्वृथातस्य परिश्रमः ॥५४॥ सव्याहृतिं सप्रणवां गायत्रीं शिरसा सह । त्रिः पठेदायतः प्राणान्प्राणायामः स उच्यते भूर्भुवः स्वः महः जन स्तपः सत्यन्तथैवच । प्रत्योंकार समायुक्तं तत्स्यवितुर्वरेणियम् ॥ आपोज्योतिरसो मृतं शिरः पश्चात्प्रयोजयेत् ॥५६॥ वाह्यस्थितं नासापुटेन वायुराकृष्यतेवैस कलं शनैः शनै ।
परिपूरयेश्च नाड़ीः समन्तात् ।
सपूरको नाम
महानिरोधः
॥५५॥
॥५७॥
[[1]]
न रेचको नैव च पूरकोऽयं नासाप्रचारी स्थितराववायुः (१) ।
सुनिश्चितं धार्य
यथाक्रमेण
कुम्भाव्यमेतत्प्रवदन्ति तज्ज्ञः ॥५८॥
[[२३५०]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ द्वितीयो-
निष्क्रम्य नासा प्रवरावशेषं प्राणंवहिः शून्यमिवानलेन । निरुच्छवसंस्तिष्ठति वोर्ध्व वायुः
सरेचकोनाम महानिरोधः ॥ ३६ ॥
नीलोत्पलदलश्यामं नाभिमध्ये प्रतिष्ठितम् ।
चतुर्भुजं महात्मानं पूरकेनैव चिन्तयेत् ॥ ६०॥
कुम्भकेन हृदिस्थानं ध्यायेच कमलासनम् ।
पितामहम् ॥ ६१ ॥
ब्रह्माणं रक्त गौराङ्ग चतुर्वक्त्रं
रेचकेनेश्वरं विद्या ललाटस्थं
महेश्वरम् ।
शुद्धस्फटिकसंकाशं
निर्मलं
पापनाशनम् ॥६२॥
सव्याहृतीं सप्रणवां प्राणायामस्तुषोडश ।
अपि भ्र ूणहनं मासा युनात्यहरहः क्रमात् ॥ ६३॥ प्राणायामाः ब्राह्मणेन त्रयोऽपिविधिवत्कृता । व्याहृति प्रणवैः सार्द्धं विज्ञेयं परमं तपः ॥६४॥
यदा
विरोधात्संयोगाद्ददेवतात्रयचिन्तनम् ।
अभिः वायुरवि योगात्तदाशुद्धये तवै त्रिभिः ॥६५ ॥ निरोधाज्ज्ञायते वायुवयोरग्निः प्रजायते । अमरापो विजायन्ते ततोऽत्रभिद्यतेत्रिभिः ॥६६ ॥ यदा स देवो जागत्ति तदेतं चेष्टितं जगत् । ततोऽसावाचमनं कुर्यात्प्राणायामं विसर्जयेत् ॥ पापभक्षणसंयोगादृषिश्छन्दश्च
संयुतम् ॥६७॥
अग्निश्चमेति सायान्हे प्रातः सूर्यश्चमेति च ॥
ऽध्यायः ]
त्रैकालिकसन्ध्याविधिवर्णनम्
[[२३५१]]
आचमने विनियोगः ! अग्निश्च मामन्युश्च मन्युपतयश्च । मन्यु कृतेभ्यः पापेभ्यो रक्षन्तां यदन्हा पापमकार्षम् मनसा वाचा हस्ताभ्यां पद्भ्यामुदरेण शिश्नाअहस्तदवलुम्पतु यत्किञ्चिदुरितं मयि
इदमहमममृत योनौ सत्ये ज्योतिषि जुहोमिस्वाहा ॥ सूर्यश्चमेति नारायण ऋषिः सूर्यो देवतानुष्टुप्छन्दः-
विनियोगः ॥
आचमने
सूर्यश्च मामन्युश्च मन्युपतयश्च मन्युकृतेभ्यःपापेभ्योरक्षन्तांयद्राव्यापापमकार्षमनसा वाचा हस्ताभ्यां - पद्भ्यामुदरेण शिश्ना रात्रिस्तदवलुम्पतुयत्किञ्चिदुरितम्मयि इदमहमापोऽमृत योनौ सूर्य ज्योतिपिजुहोमि स्वाहा ॥
आपः पुनन्त्वितिब्रह्माऋपि रापो देवता गायत्री
छन्द आचमने
आपः
विनियोगः 11
पुनन्तु पृथिवी पृथ्वीपूता
पुनातु मां पुनन्तु ब्रह्मणस्पति ब्रह्मपूता पुनातुमां यदुच्छिष्टमभोज्यञ्च यद्वादुश्चरितं
मम सर्व्वम्पुनन्तु मामापोऽसतां च प्रतिग्रह थं स्वाहा ॥ आपोहिष्ठेति सिन्धुद्वीपऋषि रापो देवता गायत्री छन्दो माज्ने विनियोगः ॥
अष्टाक्षरंनच पदं प्रणवादि तु मार्ज्जनम् ।
।
अर्द्ध चैवान्यधः क्षिप्य (वा) ततोऽद्ध म्मूर्ध्नि वै क्षिपेत् ॥ ६८
[[२३५२]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
अधो भागविसृष्ट रद्भिर्न सुरा यान्ति संक्षयम् ।
[ द्वितीयो-
सर्व्व तीर्थाभिषेकस्तु ऊर्ध्व सम्मार्जनाद्भवेत् ॥ ६६ ॥
धाराच्युतेन तोयेन मार्जनं स्याद्विगर्हितम् ।
नद्यां तीर्थे हृदेवाथ गृहेचैव तु
।
भाजने ॥७८॥
अभावे वामहस्तेवा मार्जनन्तु विधीयते ।
सुमित्रिया दुर्म्मत्रिया द्व ेजी धी प्राजापत्ये
अब्देवते आदान
प्रक्षेपयोः
सुमित्रियान आप ओषधयः सन्तु दुम्मिंत्रियास्तस्मै सन्तु योऽस्मान्द्रेष्टि यं च व्वयं द्विष्मः । द्रुपदेति कोकिलो राजपुत्र ऋषिः सरस्वत्यश्विनौ सविता त्रिष्टुप्छन्दः सौत्रामण्ये विनियोगः । द्रपदामाम् सा देवी यजुर्वेद प्रतिष्ठिता । नासिका निश्चल श्वासः सौत्रामण्यः फलमश्नुते ॥ ७१ ॥ ऋतं च सत्यं चेत्यघमर्षण ऋषिः भावभृतो देवता अनुष्टुप्छन्दः अश्वमेधावभृथे विनियोगः ॥ नासिका कृष्य वै प्राणो पठे वाघमर्षणम् । त्रिरावर्त्तन संयोगात्तज्जलभ्च क्षिपेद्भुवि
॥७२॥
अन्तश्चरसीतितिरश्चीन ऋषि रापो देवता अनुष्टुप्
विनियोगः ॥
छन्द आचमने
अन्तश्चरति भूतेषु गुहायां विश्वतो मुखः ।
।
त्वं यज्ञस्वं वषट्कारः त्वं विष्णोः परमम्पदम् ॥७३॥
ऽध्यायः ]
त्रैकालिकसन्ध्याविधिवर्णनम्
आपोज्योतीरसोऽमृतम्ब्रह्मभूर्भुवः स्वरोम् ।
[[२३५३]]
पुष्पाक्षताम्भः संयुक्तामुपस्थाय दिवाकरम् ॥७४॥ आकृष्णेन तु सायान्हे प्रातर्गायत्र्यमेवच । अभिमन्त्रय तु पानीयमुपस्थायाञ्जलि त्रयम् ॥७५॥ हंसः शुचि मध्यान्हे समाहितहृदारविम् । जपाकुसुम वर्णाभमुपस्थायैकमञ्जलिम् ॥७६ ॥ उत्तानौ तु (?) यौश्चैव तिष्ठन्कुर्यात्प्रयत्नतः । आसीनः पश्चिमां संध्यामुपस्थानं जपन्सदा ॥ उद्वयादौ जपेन्मन्त्रं भास्कर प्रीतिकारकम् ॥७७॥ उदुत्यमिति प्रस्कण्व ऋषिः सूर्यो देवतात्रिष्टुच्छन्दः । सूर्यप्रीतये विनियोगः । उद्वयन्तमस स्परिस्वः पश्यन्त उत्तरम् देवं देवत्रा सूर्यमगन्मज्ज्योति रुत्तमम् उदुत्यं जातवेदसं देवं वहन्ति केतवः । दृशे विश्वाय सूर्य्यम् ॥ चित्रदेवाना कुत्सांग (कौत्स )
ऋषिः सूर्यो देवताऽनुष्टुप्च्छन्दः सूर्योपस्थाने विनियोगः । चित्रन्देवानामुद्गादनीकंचक्षुर्मित्रस्यवरुण स्यान
आप्राद्यावा पृथिवी अन्तरिक्ष थं सूर्य आत्मा जगत-
स्तस्थुषश्च ।
तश्चक्षरितियजूष्पते दध्यङ्ङ्काथर्व्वण ऋषिः
सूर्यो देवता सूर्याभिमन्त्रणे विनियोगः । तचक्षुद्देवहितं पुरस्ताच्छक्रमुच्चरन्
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ द्वितीयो-
शरदः शतञ्जीवेम शरदः शतयंशृणुयाम शरदः शतं प्रत्रशरदः शतमदीनाः श्याम शरदः शतं भूयश्च शरदः शतात् । विभ्राडित्यनुवाकञ्जपेन्मन्त्रमण्डल ब्राह्मणं तथैवान्यान् वैदिकान्मन्त्रान (?) भोक्ताजपेच्छुभान् । । उपस्याडीनं जपेन्मन्त्रं भास्कर प्रीतिकारकम् तत्र आवाहनं कुर्याद् गायच्या वेदमातरम् । सूय्य प्रीतिकरं शुभ्रं सर्व कामफलप्रदम् तेजोऽसीति परमेष्ठी प्रजापति ऋषिराज्यं देवता गायत्री छन्दः गायत्र्यावाहने विनियोगः । तेजोऽसीति जपेन्मन्त्रं गायत्रीं मातरन्तथा । वर्णन्यासंतथा कुर्याच्चतुर्विं शाक्षराः शुभाः समादिव ततो मुद्रः शिखायां श्वेतवर्णसं सांख्यायन गोत्रार्प शिरा सरस्वती द्वा गायत्र्या जपे-
विनियोगः ।
आदौ (?) किलकतुर्पाौमुनित्र्वजमुदाहृतम् ।
॥७८॥
[[113011]]
॥८०॥
विंशति जीवमित्याहु रमः शक्ति रुच्यते तुरीयपदस्य विमल ऋषिः परमात्मा देवतागायत्री छन्दः गायत्र्युपस्थाने विनियोगः । गायत्र्यस्येकपदी द्विपदी त्रिपदी चतुष्पद्यपदसि । नहि पद्यसे नमस्ते तुरीयाय दर्शताय पदाय परोरजसे सावदोऽम् ।
उपस्थाय तु गायत्रीं सर्व्वमन्त्रमयीं शुभाम् ॥
{ऽध्यायः ]
ब्राह्मणः
चैकालिक सन्ध्याविधिवणनम्
सर्वधर्मज्ञम्ततम्तु जपमारभेत ॥ ८१॥
ॐ कारं सर्व्वमुच्चार्य भूर्भुवः स्वस्तथैव च ।
गायत्री प्रणवम्यान्ते जपो ह्यंप उदाहृतः ॥८२॥ व्याहृत्यादौ पदादौ च प्रणवं विन्यसेत्सदा । एवं सप्रणवैर्युक्त गायत्री जपलक्षणम् ॥ ८३ ॥ ॐ कारं चतुरावर्त्य विज्ञेया सा शताक्षरा । शताक्षरं समावर्त्य चतुर्वेद फलं लभेत् ॥८४॥ संध्या येन न विज्ञाता सन्ध्यायेनानुपासिता । स शूद्रवद्वहिष्कार्यः सर्वकर्मसु गर्हितः ॥ ८५ ॥ देवा गात्विति वामदेव ऋषिः सविता देवता
गायत्री छन्दः गायत्री विसज्ज ने विनियोगः ।
[[२३५५]]
देवागातु विदोगातुं वित्वा गातु मतं मनस स्पते इम्मं-
देव स्वाहा वातेधा ॥
देवागातुयेन्मन्त्रं गायत्री तु विसर्जिता ।
शिवस्यवदनेजाता विष्णोदय वासिनि
ब्राह्मणीत्वमनुजाता गच्छ देवि नमोऽस्तुते ।
[[1]]
॥८६॥
संध्याहाने त भ्रष्टे विप्रं वेद विवजये (त) ॥८७॥
जीवमात्रोभवेच्छूद्रो मृतश्चेन्निरयं
व्रजेत् ।
वनस्पती रोषधीश्च भूतग्रामं चतुव्विधम् ॥८८॥
ब्रह्मयज्ञन्ततः कुर्याद्दर्भाश्च करसम्पुटे ।
यथा शक्ति स्वशाखायां गायत्री वाऽथ तर्पणम् ॥८६॥
[[२३५६]]
ब्रह्मक्तोयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ द्वितीयो-
उभाभ्यामपि पाणिभ्यां देवानां तर्पणन्तु यः । समूढ़ो नरकं याति कालं सूत्रमवाकशिराः ॥६ अन्वारब्धे नमत्येन पाणिना दक्षिणेन तु । तृप्यन्तामिति चो(रसे) क्तव्यं नाम्ना च प्रणवादिभिः ॥ ६१ ॥ ऋषिगृत्समदश्छन्दो गायत्री विश्वेदेवा देवता । तर्पणे विनियोगः । विश्वेदेवास आगत इति मंत्रं पठेत् ॐ मोदाश्चैव प्रमोदाश्चसुमुखो दुर्मुखस्तथा । अविघ्नो विघ्न कर्तार स्तर्प्ययेत्यद्वि नायकान् प्रणवादि
तर्पयेत् ॥
(सं) तर्पयेद्ब्रह्माणं पूर्वं विष्णुं रुद्र प्रजापतिं । देवाश्छन्दासि वेदाश्च ऋषींश्चैव तपोधनान् ॥ ६२॥ आचार्याश्चैव गन्धर्वानाचार्या नितरान्तस्तथा । सम्वत्सरं सावयवं देवीरप्सरसं तथा ॥३॥ तथा देवानुगान्नागान्सागरान्पर्व्वतानपि । सरितोऽथमनुष्यांश्च यक्षरक्षांसि चैवहि ॥६४॥ पिशाचांश्च सुपर्णाश्च भूतानि च पशून्स्तथा । वनस्पती रोषधीश्च भूतग्रामं चतुर्विधम् ॥६५॥ मरीचिमत्र्यङ्गिरसं पुलस्त्यं पुलहं क्रतुम् । प्रचेतसंवशिष्ठश्वभृगुन्नारदमेव च ॥ ६६ ॥
गौतम व भरद्वाजं विश्वामित्रभ्व कश्यपम् । जमदग्निं तथा दक्षं मनुं स्वायम्भुवं तथा ॥
॥७॥
Sध्यायः ]
तर्पणविधिवर्णनम
रुविष स्तथारैभ्य रैवतस्तामसस्तथा चक्षुषश्च । विवश्वांश्च (?) तथान्यान्सन्तर्पयेदनु ॥ ६८ ॥
ब्रह्मसूत्रं स्व कं धेयोगिभ्यस्तर्पयेद्बुधः । सनकश्च सनन्दनश्च तृतीयश्च सनातनः ॥६॥ कपिलश्चासुरिश्चैववोढुः पञ्च शिखस्तथा । अपसव्यं ततः कुर्यात्स्थित्वापितृदिशा मुखः ॥१००॥ पितृ तीर्थेन संतर्प्य ऋषि विनियोग समन्वितः शंख प्रजापतिऋषिः पितरो देवता त्रिष्टुप्छन्दः
स्वपितृतर्पणे विनियोगः ॥
उदीरितामंगिरस आयन्तुन मंत्रत्रयंजप्त्वा । स्वगोत्रास्मत्पिताशम्र्मा तृप्यतामित्यञ्जलि त्रयम् ऊज्जं वहन्ती पितृभ्यो ये चेह मन्त्रत्रयं जप्त्वा । स्वगोत्रास्मत्पितामहोऽमुकशम्र्मा तृप्यतामित्यञ्ज-
लित्रयम् ।
[[२३५७]]
मधुव्वातामंत्रत्रयं जप्त्वा स्वगोत्रास्मत्पितामहामुकशम्र्मातृप्यतामितित्रयं नमो वश्चेतिमन्त्रेण खगोत्रमातामह-
प्रमातामह
वृद्धप्रमातामहाञ्जलित्रिकम् । तृप्यध्वमिति
मातु र्माता मह्याद्या स्त्रियः । पितृ पितामह्याद्या
पितृष्वाद्याः सर्वातृप्यध्वमिति ।
पित्र्यमंत्रास्तु सर्वेषां ऋषिः सरव (?) प्रजापतिः ।
- देवता पितरस्तेषां विनियोगस्तु तर्पणे ॥
-
२३५८
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[. द्वितीयो-
एकैकमंजलि दद्या (देवा) द्वौ द्वौ तु सनकादयः । अहन्निति पितर स्त्रीन स्त्रीन शेपमेकैकमञ्जलिम् ॥ १०१ ॥ एवञ्च सर्व भूतानि तर्पये देवताः पितॄन । सगच्छेत्परमं स्थानं तेजोमत्तिं निरामयम् ॥१०२॥ दिवादीना (?) मृपाभित्वां नरकं प्रतिपद्यते । आब्रह्मस्तम्बपर्यन्तं देवर्षि पितृमानवाः क्षिपेदञ्जलीन्स्त्रीन्स्त्रीन्कुर्यात्संक्षेपतर्पणम् ।
॥ १०३ ॥
नास्ति ( क्य) भावेन यः कुर्यान्न तर्पयति यः पितृन् ॥ १०४ ॥ पिबन्ति देहनिश्रावं पितरोऽस्य जलार्थिनः ।
निष्पिड्य स्नानवस्त्रन्तु आचम्य प्रयतः शुचिः ॥ १०५ ॥ पूजयेद्द वान्ब्रह्मादीनमत्सरः ।
तल्लिङ्गः
आग्न ेयां गणपति पूज्य (पूजयित्वा ) मध्ये पूज्यं चतुर्मुखं ॥
विष्णुन्तु दक्षिणे पूज्य मन्त्रवत्परि पूजयेत् । गणानान्त्वेतिमन्त्रेणगणनाथम्प्रपूजयेत्
॥१०७
॥
ततो ब्रह्म (ब्रह्माणं) समभ्यच्यं ब्रह्म (?) तेन पुनातुमा । तद्विष्णोः विष्णुं सम्पूज्य मानस्तोके महेश्वरम् ॥१०८ ॥ तत्सवितुः सवितारं (वित्रे) च मित्रस्य चत्रटपणीकृत । अग्निरस्मि ततो देवी प्राजापत्यं प्रजापते ॥१०६ ॥ इमम्मे वरुणं पूज्यं तल्लिङ्गर्देवमर्चयेत् ।
हंसः शुचिपदुपस्थाय (?) प्रस्तिष्वेत्प्रदक्षिणाम् ॥ ११० ॥ दिश दिक्पतिश्चैव ॐ प्राच्यैदिशेनमः । इन्द्रायनमः आनय्यै दिशे नमः अग्नये नमः ॥
ऽध्यायः ]
तर्पणविधिवर्णनम्
दक्षिणायै (स्यै) दिशेनमः यमाय
[[२३६३]]
नमः
नैर्ऋत्य दिशेनमः नि तये नमः प्रतीच्यै दिशेनमः वरुणाय नमः वायव्यै दिशेनमः वायवे नमः उदीच्यै दिशे नमः सोमाय नमः (ई) ऐशान्यै दिशेनमः ईश्वराय नमः ऊर्ध्वायै दिशे नमः ब्रह्मणे नमः अवाच्यै दिशे नमः अनन्ताय नमः प्राच्यादिदिशः उपदिश विदिश उद्दिश्य
दिग्भ्य स्वाहा ।
ॐ ब्रह्मणे नमः ॐ अग्नयेनमः ॐ पृथिव्यैनमः ॐ ओषधीभ्यो नमः ॐ वाचे नमः ॐ वाचस्पतये नमः ॐ विष्णवे
नमः ॐ अद्भ्यो नमः ।
ॐ महद्भ्यो नमः ॐ अपांपतये नमः ॐ वरुणाय नमः । सचर्व्व (?) सेतिमुख विसृज्य देवागात्विति विसर्जयेत् यो मे (वैए) तांस्तर्पयेदद्भिः पितृ न्देवान्तिलोत्तमान् । तेनैव सर्वमाप्नोति पितृयज्ञक्रियाफलम् ॥१९१॥ ततोऽध्यं भानवे दद्यादष्टद्रव्यैश्च संयुतम् । यवाश्वसर्षपादूर्व्वास्तिलं तण्डुलमेव च ॥१९२॥ रक्त पुष्पाणि मृजुदर्भागन्धोदकसमन्वितम् । ताम्र पात्रेण संयुक्त जानुभ्यां धरणीगतम् ॥ ११३ ॥ वैदिके आगमे वापि अध्यं गृह्णाति भास्करः । ततो विष्णु समभ्यर्च्य पुरुष सूक्त त्यनुक्रमात् ॥ ११४॥ १४८
[[२३६४]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
आगमोक्तन मंत्रेण विधाने पूजयेद्धरिम् ।
पुष्पधूपादिनैवेद्य :
[ द्वितीयो-
पुष्पाञ्जलिविधानतः ॥ १.१५ ॥
विष्णुं समर्चयेद्यस्तु सोऽपि विष्णुं समाविशत् । दद्यात्पुरुषसूक्त ेन यः पुष्पाञ्जलि नित्यशः ।
अचितं स्याज्जगदिदं तेन सव्त्रं चराचरम् ॥ ११६॥
अस्य पुरुष सूक्तस्य नारायण ऋषिः पुरुषोत्तमो देवता (जगद्ध जा) नुष्टुप्छन्दः पुरुषसूक्त विनियोगः ॥
प्रथमं विन्यसेद्वामं द्वितीयं दक्षिणे
उरौ ।
तृतीयं वामपादे तु चतुर्थं दक्षिणेन्यसेत् ॥ ११७॥ पञ्चमं वामजानौ तु षष्ठं वै दक्षिणे
तथा ।
सप्तमं वामस्कन्धे तु अष्टमं कटि दक्षिणे ॥ ११८ ॥
नवमं नाभिमध्येतु दशमंहृदि विन्यसेत् । एकादशं कण्ठमध्ये द्वादशं वामवाहु च (बु) । ११६ ॥
।
त्रयोदशं दक्षिण बाहुं आस्यदेशे चतुर्दशम् । अक्ष्णोः पञ्चदशंन्यस्य षोडशं मूर्ध्नि विन्यसेत् ॥१२०॥ पुनर्व्यासं ततः कृत्वा षडङ्ग मंत्रविद् द्विजः । ॐ अद्भ्य संहृदि विन्यस्य वेदाहं शिरसि तथा ॥ १२१ ॥ प्रजापतिः शिखायांतु यो देवेभ्यः कवचाय हुम् ।
रुवं ब्राह्म त्रिनेत्रे तु श्रीश्चते अस्त्राय फट् ॥ १२२॥
ततो देवं समाहूय पूजार्थं
परमेश्वरम् ।
।
आत्मानं सबितृ मध्ये वा वारुणस्थं परमेश्वरम् ॥ १२३॥
ऽध्यायः ]
देवपूजाविधानवर्णनम
[[२३६५]]
ॐ सहस्रशीर्षे इत्यावाहनम् । पुरुष एवेत्यासनम् । एतावानस्येति पाद्यं त्रिपादृर्ध्वत्यध्यं ततो विराडित्याचमनम् स्नानन्तु यस्माद्यज्ञेति तस्माद्यज्ञेत्युपवीतकम् । यज्ञमिति गंधं यत्पुरुपंमिति पुष्पाणि दापयेत् ॥ धूपं दद्याद्ब्राह्मणोऽस्य चन्द्रमामन दीपकम् । नाभ्या आसीति नैवेद्य ं यत्पुरुषेण पुष्पाणि दापयेत् ॥ पुष्पाञ्जलिं सप्तास्येतिपरिक्रम्य यज्ञेनेति विसर्ज्जुनं पुनरेव पुनजंप्यं पुरुषसूक्तं पुनः पुनः ।
ध्येयः सदासवितृमण्डलमध्यवर्त्ती । नारायणः सरसिजासनसन्निविष्टः । केयूरवान्कनक कुण्डलवान्किरीटी ।
हारी हिरण्मयवपुर्धृ तशंखचक्रः ॥ १२४ ॥ एवं क्रमेण सम्पूज्य देवदेवं जनार्दनम् । आगमोक्तविधानेन यः पूजयति केशवम् ॥ १२५॥ चतुर्वर्ग फलं प्राप्य विष्णुलोकं स गच्छति । पुनरुत्र्यम्बकम्पूज्य (सम्पूज्य ) सर्व दुःख निवारणम् ॥ महामृत्युविनाशी (शिनं) सर्व्वसौख्यविवर्द्धनम् ॥ १२६ ॥ ॐ त्र्यम्बकमन्त्रस्य वशिष्ठऋषिः श्री मृत्युञ्जयरुद्रो देवताऽनुपटुन्दत्र्यम्बके विनियोगः ॥
देवदेवौ प्रणवबीजं त्र्यम्बके करशोधनं ।
व्याहृत्यादौ मंत्रपादौ विन्यसेत् ॥
करेण विन्यसेन्मन्त्रमार्ग विन्यसेत्पुनः ।
त्र्यम्बकं शिरसिन्यस्य ललाटं च यजामहे ॥ १२७॥
[[२३६६]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ द्वितीयो-
सुगन्धिन्तु मुखोन्यस्य हृदयेपुष्टिवर्द्धनम् । उर्वारुकंन्यसेन्नाभौ बंधनादि कयां न्यसेत् ॥ १२८॥ मृत्योरिति उरौन्यस्य मृतादिति च पादयोः । ततः षडङ्ग विन्यस्य देवदेवं महेश्वरम् ॥१२॥ ॐ नमो भगवते रुद्राय हृदये ।
ॐ नमो भगवते रुद्राय शिरसि ॥
ॐ नमो भगवते त्र्यम्बकाय शिखायाम् ।
ॐ नमो भगवते त्र्यम्बकाय आन्योराय (?) अत्र्याय फट् । त्र्यम्बकेसास (शक्ति) माहूय पूजार्थं परमेश्वरम् ॥ त्र्यम्बकेसापुनस्स्थाप्य त्र्यम्बकेन (ण) समर्चयेत् । पूष्पधूपादिनैवेद्यपुष्पाञ्जलिविधानतः ॥ १३०॥ पूजयेद्द ेवदेवेशं मृत्यरोग विनाशनम् । त्र्यम्बकेणैव मन्त्रेण पूजयेत्परमेश्वरम् ॥१३१॥ पुनरेव पुनर्जाप्यं त्रयम्बकन्तु पुनः स्मरेत् । पुन र्ध्यायेत देवेशं चन्द्रमण्डलसंस्थितम् ॥१३२॥ चन्द्रावभाससंयुक्तं जटाजूटसमन्वितम् ।
कलशावभृतः पूर्णौ
!
वरदाभयदायिनौ ॥ १३३॥
ध्यात्वैवं देवदेवेशं जपेन्मन्त्र तु त्र्यम्बकम् । ततो वन्हि समासाद्य वन्द्युपासन कर्म्मणि ॥ १३४॥ अमिहीनांस्तु ये विप्रास्तथा वाजसनेयिनः । वाह्योपस्तिविधानेन ब्रह्मणा नोदिता पुरा ॥१३५॥
ऽध्यायः ]
बलिवैश्वदेववर्णनम्
[[२३६७]]
यस्मिन्नन्नौपचेदन्नं होमस्तस्य विधीयते । स्थाप्य वह्निमयत्न ेन चतुर्धादेव (?) विन्यसेत् ॥ १३६॥ ज्वलनं मध्य संस्थाप्य एवं संस्कृत्य ( ( ) पञ्चधी । पूर्णेन तु शिवं विद्या ब्राह्मणं ( ब्रह्माणं) दक्षिणेन तु ॥ पश्चिमे वरुणं विद्यादुत्तरे तु जनार्दनम् ॥ १३७ ॥ आयाहि शांडिल गोत्र देवमुख विप्रगुरु शीघ्र पावकमावह (?) । एषोह देवमन्त्रेण हव्यवाहन सम्मुखं पृष्ठौदिवि समुच्चार्य पर्युक्ष्य जुहुयाद्धविः । उद्धृत्य हविषा सिंच्य हविष्येण घृतादिना ॥ १३८॥ स्वशाखा विधिना हुत्वा शेषं भूतबलि हरेत् ।
जुहुयात्सर्पिषाभक्तं
तैलक्षारविवज्र्जितम् ॥ १३६॥
दध्यक्तं पयभाक्तं वा तदभावेऽम्बुनापि च । पयोदधिघृतैः कुर्याद्धोमकर्म श्रुवेण च ॥ १४०॥ हस्तेनान्नादिभिः कुर्यादद्भिरंजलिना जले । व्याहृतिश्च ततो व्याहृत्यततो मंत्रैश्च शाकलैः ॥ १४१ ॥ दशाहुतीन्हुत्वा तु शेषं भूतबलि हरेत् । प्राजापत्येस्विष्टकृते पत्नीनामाहुतीद्वयम् ।
हुतशेषं ततो देया बली भूतक पैतृकौ ॥ १४२ ॥ गौतमभरद्वाज विश्वामित्र जमदग्नि ऋषिः अनिर्वायु सूर्य प्रजापतिदेवता गायत्र्युष्णिगनुष्टुब्बृहती छन्दांसि नित्यक-
व्याहृति होमे विनियोगः ।
[[२३६८]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ द्वितीयो
भूरादिव्याहृति (ती) श्चैव महाव्याहृतिमेव च ॥ शाकलैश्च ततो हुत्वा दद्याद्भूमौ बलिं ततः ॥ १४३॥ देव कृतस्योषणां प्रजापतिऋषिः लिङ्गोक्ता देवता अनुष्टुछन्दः शाकल होमे विनियोगः ।
हुत्वा तु शाकला होमं ततो भूमि बलि हरेत् । विश्वंभ्यो देवेभ्यश्च मध्येभूमि बलि हरेत् ॥ १४४॥ ब्रह्मसूत्रन्तु कण्टेन सर्वेभ्यो भूतेभ्यस्तथा ( ? ) । प्राचीना वितिना दद्यात्परमपितृभ्यः स्वधाचरेत् ॥ १४५ ॥ पात्रे निर्णेजनञ्चैव यक्ष्मैतत्तेत्युदीरयेत् । ब्रह्मयज्ञं ततः कुर्याज्जपयज्ञं तथैव च ॥ १४६ ॥ उपकल्प्यततोऽन्नम्वा नैवेद्यश्च चतुर्विधम् ।
वैश्वदेवेभ्यश्च ?)
प्रथमांशमुपकल्पयेत् ॥ १४७॥
सनकादिमनुष्येभ्यो द्वितीयांश प्रकल्पयेत् ।
वाद्य पा चलिभिर्दद्यात्स्त्वभ्यः स्वपतिभ्य एव च ॥ १४८ ॥ श्वभ्यश्च श्वपचानां च पतिता (?) पापरोगिणाम् । कृमीणां च पतंगानां सनकैर्निक्षिपेद्भुवि ॥ १४६ ॥ श्वानौ द्वौ श्यामशवलौ वैवश्वतकुलोद्भवौ । । तयोरन्नम्प्रदास्यामि इमं पिण्डंमयोद्ध तम ॥ १५०॥ . गृहपूजां ततः कुर्याच्छान्तिकं नित्यमेव च । वामे धाता तु संपूज्य विधाता चैव दक्षिणे ॥ १५१ 1 - गृहमध्येश्रितं पूज्य अन्ने च कुलदेवता क्षितिजलपवन हुताशनेभ्यो नमः ।ऽध्यायः]
भोजनविधिवर्णनम्
शान्तिकं च ततः कुर्यात्तथा सङ्कल्प्यचोच्चरेत् । अद्यतिथ्यां (?) यत्किञ्चित्कल्पितम्ममन्दिरे ॥ १५२ ॥ पक्कमन्नं समानीय सर्वोपस्करसंयुतम् । ।
यथाकालं मनुष्याय भक्ष्यमाणं शरीरिभिः ॥ १५३ ॥ गत्सर्वं विष्णुपूजायां प्रीयन्तां पितृदेवताः ॥ १५४॥
अर्या(?) समीपे शयनासने गृहे
दिवा च रात्रौ च कथा व बिभ्रता ।
यदस्ति किञ्चित्सुकृतम्मया कृतं
जनाद्दनस्तेन कृतेन तुष्यतु ॥ १५५ ॥
एवं सङ्कल्प्य सपुष्पं पितृरूपी जनार्दनः ।
अतिथिश्च समायुक्तो विनिव्य भोजने द्विजः ॥ १५६ ॥
गोशकृन्मृण्मयं भिन्नं तथापालाशमेव
[[२३६६]]
च ।
लोहविद्ध शिरीषार्क
वर्जयेदासनं
बुधः ॥ १५७॥
वारिणा भस्मना वापि
कारयेन्मण्डलन्ततः ।
पितामहः ।
आदित्यावसवो रुद्रा ब्रह्मा चैव
मण्डलान्युपजीवन्ति तस्मात्कुर्वीत मण्डलम् ॥। १५८॥ न भिन्न भाण्डे भुञ्जीत न भावप्रतिदूषिते । ताम्र स्फटिक अब्जेवा न भुजीयात्कदाचन ॥ १५६ ॥ पालाशे मध्यमे पत्रं स्वर्णे रौप्ये
तथैव च ।
यः करोत्यशनं तस्य प्राजापत्यं दिने दिने ॥ १६० ॥ एक एव तु यो भुङ्क्त े विमले कांस्य भाजने । चत्वारि तस्य वर्द्धन्ते आयुः प्रज्ञा यशोबलम् ॥१६१ ॥
[[२३७०]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
मण्डले पात्रं संस्थाप्य अन्नपूर्ण
प्राणायामं ततः कुर्यान्मंत्र संस्कार
अन्नं विष्णू रसो ब्रह्मा भोक्ता देवो
[ द्वितीयो-
समाहितः ।
पूर्वकम् ॥ १६२ ॥
महेश्वरः ।
सर्वान् देवान् हृदि स्थाप्य भुक्त्वा पापैर्न लिप्यते ॥ १६३॥ यह वा देव हेडेति शुद्धदृष्टिं पुनाति सः । महाव्याहृतिभिश्चैवमभिमन्त्रय पुनः पुनः ॥ १६४॥ गायत्र्या चाभि सम्मन्त्र्य शन्नं (न्नो) अन्नपते स्तथा । इमन्नेधियमित्याहुर्य्या ओषधी स्तथैव च ॥ १६५॥ सप्ताचिषं ततो ध्यायेद्ध दिस्थं हव्य वाहनम् । एवं विधं चिन्तयेत्तु आत्मयज्ञे ह्युपस्थिते ॥ १६६॥
वैश्वानरोज्ञेयो हृदये पद्मसंपुटे ।
जीवो
उदरे
गार्हपत्योऽभिर्दक्षिणाग्निस्तु पृष्ठतः ॥ १६७ ॥
आस्ये आहवनीयोऽग्नि स्त्रिधा एव विचिन्तयेत् ।
भोजनात्किश्चिदन्ना धमराजाय वै बलिम् ॥ १६८ ॥
ददौ ( दद्यात् ) स तत्र
भुवपतिश्चैव चित्रव
॥ ॥
चित्राय वै नमः ।
(?) भुवनं चित्रगुप्तकः ॥ १६६ ॥
भूतानां पति धर्मस्तु दद्यादेवं बलित्रयम् ।
ददौ स तत्र चित्राय चित्र गुप्ताय
वै
नमः ॥ १७०॥
भुवन पतिं चैव दद्याद्भ मिबलि
ततः ।
भूपतये भुवन पतये भूतानां पतये
नमः ॥ १७१ ॥
आपोशान क्रियापूर्वमग्नौ वै जुहुयाद्धविं ।
हृद्या काश गतो योहि पद्म संपुट
मध्यगः ॥ १७२ ॥
ऽध्यायः ]
अनन्तारमपस्तस्य
भोजनविधिवर्णनम्
दीपवद्योहृदि
[[२३७१]]
स्थितः ।
।
अन्तश्चरसि भूतेभ्यो गुहायां विश्वतोमुखः ॥ १७३॥ त्वं यज्ञस्त्वं वषट्कार स्त्वं विष्णोः परमं पदम् । आपो ज्योतीरसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवः स्वरोम् ॥१७४॥ अमृतोपस्तरणमसीत्यापः प्राश्य विधिवज्जुहुयात् । कोष्ठ वह्निना, प्राणो पान स्तथा व्यानः समानो दान मेवच ॥ प्राणस्य त्रिपुटीग्रासमपानं मुद्रां (?) गुष्ठके । व्यानस्य शृङ्गिण्यां गुष्ठे तर्ज्जन्योदानां (?) गुष्ठके ॥ १७६ ॥ समानं सम्पुटी ग्रासं पञ्चप्रासाः प्रकीर्तिताः । प्रणवादि स्वाहान्तश्च पञ्च दद्यान्मनाहुतीः ॥ १७७॥ वाग्यतः शेषमश्नीयादग्निहोत्रं दिने दिने । शब्दः स्पर्शस्तथा रूपं रसो गंधस्तु पंचमम् ॥१७८॥
जाग्रत्स्वनं सुषुप्तञ्च तुरीयाच्च स्थानिकं पंचमध्यगतो विष्णुर्हस्ते यः भुञ्जते
तथा ।
सदा ॥ १७६ ॥
अन्नार्थी प्लवते वायुरन्नार्थी प्लवते
नलः ।
अन्नार्थी वाप्ययं सूर्यो रसान् गृह्णाति रश्मिभिः ॥ १८०॥ यथाहि क्षुधितो बालो मातरं पर्युपासते ।
।
एवं सर्वाणि भूतानि आविशन्त्यात्मघातिनः ॥ १८१२॥ एवं ज्ञात्वा तु यो विप्रो विधिवच्चान्नमश्नुते । आत्मानं च तथान्नंच दातारं चैव तारयेत् ॥ १८२॥ तर्पितं तेन सम्पूर्ण विश्वं भुवनसप्तकम् ।
दैवे पित्र्येच यद्भुक्तं तदक्षयमुदाहृतम् ॥ १८३॥
[[२३७२]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ द्वितीयो-
एवं यो भुज्यते नित्यं निरग्निर्मोक्षमाप्नुयात् । नोच्छिष्ट्वोच्छिष्टमादद्याज्जग्ध्वान्नं नैव दापयेत् ॥ १८४॥ आसनो पादरूढस्तु न भुंजीत कदाचन । उच्छिष्टे घृतदानश्च पायसं ताम्रभाजने ॥ १८५ ॥ लवणं क्षीर संयुक्त त्रीण्येतानि न भक्षणम् । उच्छिष्टे दानमादद्यात् तप्तकृच्छ्रं व्रतं चरेत् ॥ १८६ ॥ ताम्रस्थो पायसं भुक्त्वा चरेच्चान्द्रायणं शुचिः । अन्नं पर्युषितं भोज्यं स्नेहाक्त चिर संस्थितम् ॥ १८७॥ अघृताम्रषि (?) गोधूमायवान्नं गोरसः शुचिः ।
न सक्तौ पाकदोपः स्यात् सिद्ध
े धान्ये तथैव च ॥ १८८॥ घृतपक्वं गुड़ाक्तं च न दोपः परिविद्यते ।
अन्ने
भोजनसंपन्नं
मक्षिकाकेशदूषिते ॥ १८ ॥
अनन्निरस्पृशन्नोधं (?) तं स्थानं भस्मना स्पृशेत् । विप्रो विप्रेण संस्पृष्टो उच्छिष्टेन कदाचन ॥१६०॥ आचम्य तु ततः शुद्धः प्राणायामत्रयोदशैः । क्षत्रियेण यदास्पृष्टो उच्छिष्टेन कदाचन ॥ १६१॥ स्नाने दाने भवेत् शुद्धिः प्राणायामैस्तु पोडशः । उच्छिष्टेन यदास्पृष्टो वैश्ये विप्रस्तु क्षत्रियम् ॥ १६२॥ अपराह्न विशुद्धिःस्यात्प्राणायामैस्तु विशतिः । उच्छिष्टेन तु संस्पृष्टः शुनाशूद्रेण वा द्विजः ॥ १६३॥ जपेत्सहस्रं गायत्रीमहोरात्रमुपोषणम् ।
पंचगव्यं दिने प्राश्य सन्ध्योपास्ति करोति वै ॥ १६४ ॥
ऽध्यायः श्वकाकोच्छिष्टभक्षणप्रायश्चितवर्णनम्
कपिलाक्षीरपानेन श्वशूद्र स्पृष्टः शुद्धयति ।
मार्जारमक्षिकाकीटपतङ्ग
मध्या मध्यस्पृशंतोपि न दोषः
आक्रमेणैव मार्जारो शुनाघाते
कृमिदर्दुरा ॥ १६५॥
परिविद्यते ।
तथैव च ॥ १६६॥
काकोच्छिष्टं ग्रहग्रस्ते तुल्यं गोमांस भक्षणम् । चंद्रसूर्यग्रहेनाद्यादद्यात्स्नात्वा विमुक्तये ॥ १६७ ॥ अमुक्तयोरस्तङ्गतयो दृष्ट्वा स्नात्वापरेऽहनि । सर्वेषामेव वर्णानां सूतकं राहुदर्शने ॥ १६८ ॥ स्नात्वा कर्माणि कुर्वीत पूर्वपाकं न भुज्यते । ग्रहकाले जपं स्नानं सग्रहे होममाचरेत् ॥ १६६ ॥ मोक्षकाले तथा दानं विमुक्तौ स्नानमाचरेत् । नित्यं नैमित्तिकं काम्यं संकल्पं यन्नदीयते ॥ २००॥ चंद्रसूर्यग्रहौ लंघेणं तस्य न मुंचति । मिष्टान्नं भोजनं कृत्वा आचम्य प्रयतः शुचिः ॥ २०१ ॥ अद्धं पिबति गंडूषं भूमावद्धं परित्यजेत् । रसातलगता नागास्तेन प्रीणन्ति नित्यशः ॥ २०२ ॥ भोजनासनमुत्सृज्य बाह्याचमनमाचरेत् । ।
प्रक्षाल्य पाणि पादौ च ततः शुद्धिमवाप्नुयात् ॥ २०३ ॥ ततः स धर्मविद्विप्रः किञ्चिदात्मनिमित्तये । सर्व्वकर्म्म परित्यज्य योगधर्म समालभेत् ॥२०४॥ निरग्निके विधिह्येष स्तथामाध्यन्दिने यजुः ।
ऋषीणामप्र पुरागीता ब्रह्मणा च मयाश्रुतम् ॥२०५॥
[[२३७३]]
[[२३७४]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ द्वितीयो -
नित्यश्राद्धविधिर्ब्रह्मन् ब्रह्मणानोदितः पुरा । . नित्यं श्राद्ध े च गंधाद्य द्विजानभ्यर्च्य शक्तितः ॥ २०६॥ सर्वान् पितृगणान् सम्यगिहैवोद्दिश्य भोजयेत् । आवाहानं स्वधाकार पिण्डानौ करणादिकम् ॥२०७॥ ब्रह्मचर्यादि नियमो विश्वेदेवास्तथैव च । नित्यश्राद्ध त्यजेदेतं भोज्यमन्नं प्रकल्पयेत् ॥२०८॥ कुर्यादहरहः श्राद्धं अन्नाद्य नोदके न वा । पितृनुद्दिश्यदेवांश्च भोजयेद्विप्रमेव च ॥२०॥ एकमप्याशयेद्विप्रं ब्राह्मणं स्वगृहेगृही ।
स एव फलमाप्नोति नित्यश्राद्धस्य यत्नतः ॥ २१०॥ अभ्युद्ध त्य यथाशक्ति किञ्चिदन्नं यथाविधि । पितृभ्य इदमित्युत्तवा हन्तकारः स उच्यते ॥ २१९॥
इति ब्रह्मप्रोक्त याज्ञवल्क्ये नित्यश्राद्ध निरग्नियज्ञः विधिनाम द्वितीयोऽध्यायः ॥
अथ तृतीयोऽध्यायः नैमित्तिकश्राद्धविधिवर्णनम्
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि क्षयेऽहनि निमित्तकम् । अग्निही नास्तु ये विप्रा मन्त्रे वाजसनेयिनि ॥ १ ॥ क्षयेऽहनि समासाद्य निमन्त्रे च द्विजोत्तमः । कुलीनः सर्वधर्मज्ञः श्रुतिः शास्त्र विशारदः ॥ २ ॥ शान्तादान्ताः सुशीलाश्च सर्वदाप्रियवादिनः । स्नातकश्चयतिश्चैव आहिताग्निस्तथैव च ॥ ३ ॥ प्रथमेऽन्हि निमंत्रीत (?) ब्राह्मणं संशितव्रतम् ।
प्रसीदामीति
सोब यादोग्धीमन्त्रमुदीरयेत् ॥ ४ ॥
क्षयेऽहनि समासाद्य स स्नात्वाविधिपूर्वकम् । स्नानं सन्ध्यां प्रकुर्वीत नित्यकर्म न कारयेत् ॥ ५ ॥ नित्यं नैमित्तिकं काम्यं त्रिविधं धम्मलक्षणम् । निमित्तन्तुव्यतिक्रम्य नित्यकर्म्म न कारयेत् ॥ ६ ॥ जपं होमं तथा दानं तर्पणं देवतार्च्चनम् । क्षयेऽहनि समासाद्य न कुर्यात्पूर्वमेव हि ॥ ७ ॥ क्षयेऽहनि समासाद्य न कुर्यात्पूर्वतर्पणम् । । पितृघाती स विज्ञेयो वदत्येवं पितामहः ॥ ८ ॥ सामगायजुषापूर्व्व बह्वचा च तथान्तके ।
द्वंहिणेन इदं प्रोक्तं कुर्यान्नैमित्तिकीं क्रियाम् ॥ ६ ॥
[[२३७६]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ तृतीयो-
एकोद्दिष्ट निमित्तं तु तथा विप्रविसर्ज्जने । नित्यकर्म्म ततः कुर्यात्तर्पणं देवतार्च्चनम् ॥१०॥ नित्यनैमित्तिके चैवद्वावेतौ परमाथिनौ । नैमित्तिकेव्यतीते तु ततोनित्यं समाचरेत् ॥११॥ एकोद्दिष्ट सदा कुर्याच्छ्राद्धं
पितृक्षयेऽहनि ।
न चेतु पार्व्वणं शस्तं (?) क्षयेहनि मनोषिरसि च ॥ १२॥ न सुस्वाद्वन्नयः ?) शंसितव्रताः । ऊचुस्ते संशमानानां(?)यनीश्वरीअर्ध पिण्डी तथा ॥ १३॥ ज्योति मेप्येको (?) कृतं यदि पितरः ।
कथमायान्ति (?)
प्रमाणैवैदिकैर्यदि ॥ १४ ॥
समुद्धरति प्र ेतत्वं प्राप्नोति पितृमण्डलम् । पुनः प्रतत्वमायान्ति एकोद्दिष्टं यथाकृतम् ॥ १५ ॥ निरग्निः साग्निकश्चैव सपिण्डी करणेकृते ।
एकोद्दिष्ट कृतं येन स विष्णुर्वलि (?) शुध्यति ॥ १६॥ इन्द्रियाणां मनोनाथो नक्षत्राणां यथा शशी ।
तथा श्राद्धन्तु विज्ञेयं पार्वणं वै
आकर्ण्य वचनन्तेषां याज्ञवल्क्यो
उवाच परमं वाक्यं मुनीनां
पार्व्वणं कुरुते यो वै केवलं
मातामह्यान कुरुते पितृहा स
मातामहपितृणान्तु विशेषो
यथाविधि ॥ १७॥
महामुनिः ।
हितकाम्यया ॥ १८ ॥
पितृहेतुना ।
प्रजायते ॥ १६ ॥
नोपलभ्यते ।
विशेषं कुरुते यस्तुनरकं स ध्रुवं
व्रजेत् ॥२०॥
ऽध्यायः ]
नैमित्तिकश्राद्धविधिवर्णनम्
[[२३७७]]
तस्मात्सर्व प्रयत्न ेन निरग्निः पार्व्वणं त्यजेत् । साग्निके पार्व्वणं कुर्यादेकोद्दिष्ट तथान्तिके ॥२१॥ चैतानि ( न चैवाग्नि) गृहे येषां मातापित्रोः क्षयेऽहनि । न तेषामधिकारोऽस्तिएकोद्दिष्टे कदाचन ॥२२॥ सपिण्डी करणादूर्ध्वमग्नियुक्तस्य पार्व्वणम् । अनमोस्तु किया नान्या एकोद्दिष्टे कृतं क्वचित् ॥२३॥ एकोदिष्ट सदा श्राद्ध श्रेष्ठं पितृक्षयेऽहनि । न तु वै पार्व्वणशरतं येषाममिर्न विद्यते ॥२४॥
एकोद्दिष्ट परित्यज्य मृताहेऽन्यं
सभवेत्पितृहन्ता च तस्मात्तं
पौर्णिमा याममावास्यां तथा
समाचरेत् ।
परिवर्जयेत् ॥२५॥
कन्यागतेरवौ ।
एकोद्दिष्ट तु मातुः स्यात्पितुरेव हि पार्व्वणम् ॥२६॥ नान्यकाले प्रशंसन्ति क्षयेऽहनि तु पार्व्वणम् । अग्नि होनास्त्रयो वर्णाः प्रमीत पितृकाश्चये ॥२७॥ एकोद्दिष्ट सदातेषां विप्राय ह्यवर्जितः । एकोद्दिष्टं तु शूद्रस्य शस्तं पितृक्षयेऽहनि ॥२८॥ वर्षे वर्षे तु कर्त्तव्यं पितृमातृपरायणैः । पात्रं पत्नीविधिरनाङ्ग (?) देशकालौ क्षमादया ॥२६॥ एतदेवोच्यते श्राद्धं वहिकान्ति (?) समन्वितः । एक पिण्डे त्रयोभागाः पितु स्तेषां त्रयस्त्रयः ॥३०॥ एवं षड्गुणमायाति एकस्यामन्त्रणे कृते । एकं वार्षिकमायातं सपिण्डीकरणे कृते ॥३१॥
[[२३७८]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
एकस्यापि हि दत्तेन षट् तृप्तिं यान्ति तद्दिने ।
पितृपक्षेत्वमावास्यायां
[ तृतीयो-
भवेन्मातुक्षयेऽहनि ॥३२॥
एकोद्दिष्ट’ तु मातुः स्यात्पितुरेवहि पार्व्वणम् । चरण क्षालनात्पूर्वं
क्षालनात्पूव्वं पुनर्ब्रह्मनिमन्त्रणं ॥ ३३ ॥ आसनार्च्चनसंयुक्त अर्ध्यश्च प्रतिपद्यते । अग्निष्वात्ताः पितृगणाः प्राची. रक्षन्तुमेदिशम् । तथा वर्हिषदः पान्तुयाम्यां मे पितरस्तथा ॥३४॥ प्रतीचीमाद्यपास्तद्वदुदीचीमपिसोमपाः ।
रक्षो भूतपिशाचेभ्यस्तथैवासुर
सर्वतश्चाधिपत्ये (?) षांयमोरक्षां
दूषकः ॥३५॥
करोतुमे ।
दक्षिणे कटि देशे तु प्राग्रगेषु
कुशेषु च ॥३६॥
तर्जयन्तीह दैत्यानां
यथावृत्तामयन्तथा ।
एकोद्दिष्टमेकार्धन्तु तदन्नौ करणं बिना ॥३७॥
नावाहनं सविरेन्न दैवं विगताशिषम् ।
तस्य तस्यैव दातव्यं यस्य यस्य
क्षयेऽहनि ॥३८॥
नान्यस्यतस्य दातव्यमित्येषानैगमी
श्रुतिः ।
विकरेण सदा कुर्यात्पार्वणन्तु
विधीयत् ॥ ३६ ॥
॥
अग्निवान्पार्व्वणं कुर्यान्न कुर्यादग्नि
वज्र्जितः ।
पार्व्वणेषु सपिण्डेषु वृद्धौ नान्दी
मुखं
तथा ॥४०॥
एकोद्दिष्टेऽपिकर्त्तव्यं विकरन्तु द्विजातिभिः ।
उभौ यस्य व्यतीते च जीवेश्च प्रपितामहः ॥ ४१ ॥
“ऽध्यायः
श्राद्धकर्मवणनम्
पितुरेकैव दातव्यं श्रुतिरेपा पुरातनी । पिताविश्रान्तिमापन्नो यस्यजीवेत्पितामहः ॥४२॥ भूमौ पिण्डद्वयं दद्यात्तृतीयं तस्य हस्तके । एकान्हिके विवाहे च प्रतान्नं वृद्धिमादिकम् ॥४३॥ प्रेतपूर्वादिकं वृद्धिं कुर्यात्स्वायम्भुवोऽब्रवीत् ।
[[२३७६]]
आहवेषु तथोत्पाते एकाज्ञे ( एकस्थाने, वा मृतान्बहून् ॥४४॥ पाकमेकम्प्रकुर्वीत पिण्डांश्चैव पृथक पृथक् । मधुमन्नं घृतैर्युक्त पानीयं पायसन्तथा ॥४५॥ कुतपं तिलसंयुक्त ज्योतिश्चैवामी तथा ।
कपित्थं श्रीफलाकारमष्टाङ्ग पिण्ड
तिलैरुथ्याप्यते मूर्द्धा क्षीरे वाहु घृते
उच्यते ॥ ४६ ॥
॥
हृदि
पादयोः ॥ ४७॥
मधुना चैव नासा हि तोये हस्तौ तु ज्योतिश्चैव तु जीवंस्यात्पिण्डनिव्र्वापनं स्मृतम् । अनन्तपिण्डयानायसजीव पिण्ड उच्यते ॥४८ ॥
माषः सर्वत्र नैवेद्यः पिण्डे अग्नौ च वर्जयेत् । यथा मद्य तथा मांसं निषिद्धश्चाग्निपिण्डयोः ॥४६॥ कूष्माण्डं महिषीक्षीरं अविकं राजसर्षपाः । कुसुम्भं राजमापाश्च मसूराश्चणकास्तथा ॥५०॥ कोद्रवा यूपकाश्चैव सर्वे ते श्राद्धघातकाः । तुषहीनानि धान्यानि सर्वे यान्ति पवित्रताम् ॥५१॥ वर्ज्जयित्वा मसूरान्नंककुष्ठा राजमाषकम् । मसूरं मासिकं सस्ये यले (वे) जंवीरमेव च ॥५२॥ १४६
[[२३८०]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
आमिषं कृत्ति
पानीयमारनालमथामिपम् ।
[ तृतीयो-
आमिषं शुक्तिकापूर्ण गोवक्षीरमा पिम् ॥ ५३ ॥ दुनोति तण्डुलान्यत्र क्षीरसंयोगतः क्रमात् ।
तच्च क्षारं प्रवक्षेत होमे नित्ये च वर्जयेत् ॥ ५४ ॥ ॥५४॥
श्राद्ध त्रीणि पवित्राणि त्रपुसीमधुसैन्धवाः । अन्ये त्रीणि पवित्राणि दौहित्रकुतपास्तिलाः ॥ ५५ ॥ दौहित्रंगोघृतं ज्ञेयं कुतपं पायसं स्मृतम् । मन्त्राश्चैव तिलाज्ञेयाः श्राद्धकर्मणि सर्व्वदा ॥५६॥ पिण्डनिर्वपनं पूर्णमर्चयित्वा यथाविधि । गन्धपुष्पैस्तथा धूपैर्नैवेद्यादिभिरच्चयेत् ॥५७॥ रक्तचन्दन हरिद्रा च रोचना कृष्णमृत्तिका । नार्चयेत्पार्वणे पिण्डान्क्षयेऽहनि विशेषतः ॥ ५८ ॥
कुदशभोस्तु (?) नादेयं नोन्मत्तं गरुड़ध्वजे ।
।
पिण्डे जातिं च नोदया देव्या पाक्तं (सार्क)न्न पूजयेत् ॥ ५६ ॥ जातीपुष्पं तथाकर्कश्च किंशुकं करवीरकम् । पितृमूर्धनि योदद्यात्स एव पितृघातकः ॥६०॥ एकोद्दिष्टे तथा काम्येदे (देवाद) चान्ये पितृपूजने । ब्राह्मणे च तथा पिण्डे पुष्पाणीमानि (ण्येतद्वि) वर्जयेत् । कदम्ब - विल्वसपृष्टतुलसीकाष्ठचन्दनम् ।
- ( दद्यात्) पितृन्समभ्यच्य पितृणां वान्छितः सुतः ॥६१॥ तुलसीगन्धमाघ्राय पितरस्तुष्टमानसाः ।
-
प्रयान्ति गरुडारूढास्तद्विष्णोः परमं पदम् ॥३२॥
ऽध्यायः ]
तुलसी भृंगराजं च अपामागं
श्राद्धकर्मवर्णनम्
[[२३८१]]
शमीन्तथा ।
गतिम् ॥ ६३ ॥
अवनेजनयोश्चासु स्वदितं प्रप्ल (?)
मेवच ।
पितृमूर्धनि यो दद्यात्स याति परमां
अक्षय्यमुपतिष्ठन्तु अभिरम्य विसर्जनम् ॥६४ ॥ अघोराः पितरः संतु संकल्पं दक्षिणास्तथा । तिलकं च ततः कुर्यान्मन्त्रमेवमुदीरयेत् ॥६५॥ नित्यं निप्प्ल (तिलैः)ससंतर्प्य सर्व्वदा यज्ञबुद्धयः । पितृमातृपराः सन्तु सन्त्वस्मत्कुलजाजनाः ॥६६ ॥ मधुत्र्वाता ऋचा पूव्वं पङ्क्तौ (यां) पिण्डं विसर्जयेत् । वाजे वाजे जपेन्मन्त्रं शामवाजस्तथैव च ॥६॥ वहिः प्रदक्षिणं कुर्यादच्छिन्नजलधारया ।
खाष्टुपथ (पितसूक्त’) जपेत्कर्त्ता ब्राह्मणैः सहपठेद्द्द्विजाः ॥ ६८ सर्वे श्राद्धावसाने च एतन्मन्त्रद्वयं पठेत् । रवादुषथ (पितृस्तोत्रं) जपेत्कर्त्ताब्रह्मणा सहपठेयु (त्) द्विजाः ॥ ब्राह्मणं तदनुव्रज्य द्विजां (?) पीडां प्रशाम्यति । नैमित्तिकमिदं कुर्याद्ब्राह्मणः पितृपूजकः ॥७०॥ एकोद्दिष्टविधिद्यष भवेद्वाजसनेयिनाम्
[[1]]
तेषां माध्यन्दिनी शाखाये द्विजा अनिवज्र्जिताः ॥ ७१ ॥ नित्यकर्म्म ततः कुर्यात्तर्पणं देवतार्च्चनम् ।
देवाभिगुरुबालानां यतीनां
ब्रह्मचारिणाम् ॥७२॥
॥
श्राद्धपाकेन दातव्यो । यावत्पिण्डं न निर्व्वयेत् ।
श्राद्ध ऽहनि न यो दद्याद्वासः वासांसि वाससी ॥७३॥
[[२३८२]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
सप्तजन्मनि नग्नत्वं जायन्ते
[ तृतीयो-
पितरस्तथा ।
एकोद्दिष्टे तु सम्प्राप्ते यदि विन्नः प्रजायते ॥७४ ॥ मासेऽन्यस्मिन्तिथौ तस्मिन्श्राद्धं कुर्यात्प्रयत्नतः । यस्य सम्वत्सरान्मोहाद्वयतिक्रान्तोद्विजन्मनः ॥५॥ श्राद्धं तस्य प्रकुर्वीत अन्यस्मिन्मासि तद्दिने । एतत्ते सर्वमाख्यातमेकोद्दिष्ट निमित्तकम् ।
अतः
परम्प्रवक्ष्यामि काम्यश्राद्धमनुत्तमम् ॥७६॥
इति श्री मद्ब्रह्मोक्त याज्ञवल्क्ये नैमित्तिके एकोदिष्टश्राद्धवर्णनम् नाम तृतीयोऽध्यायः ॥
अथ चतुर्थोऽध्यायः
श्राद्धवर्णनम्
कर्त्तव्यं विधिवच्छ्राद्धं गृहस्थः सतिपर्वणि । श्राद्धकालमहं वक्ष्ये धर्मारोग्यसुखप्रदम् ॥ १ ॥
अमावास्यार्क संक्रान्तिव्यतीपातेऽयनद्वये ।
गजच्छायाष्टकास्तिस्रो
युगाद्याविषुवद्वयोः ॥ २ ॥
ग्रहणं चन्द्रसूर्याभ्यांकृष्णपक्षेनभस्य च ।
कृष्णपक्षे सदा कुर्यात्कर्म्मणांसिद्धिहेतवे ॥ ३ ॥
शुद्धद्रव्ये समुत्पन्ने स्वकीयगृहमागते ।
वृद्धौतीर्थे च संप्राप्त े तथा कन्यांगते रवौ ॥ ४ ॥
ऽध्यायः ]
श्राद्धवर्णनम्
त्राण (कुतपं) पूर्वमेवोक्तं श्राद्धकालाः प्रकीर्त्तिताः । मध्यान्हसमये किञ्चिच्चलिते सप्तसप्तके ॥ ५ । स कालः कुतपोनाम पितृणादत्तमक्षयम् ।
अम यः
सर्वेषुदेवपुश्रोत्रियोवेदवित्तथा ॥ ६ ॥
पारगः सर्वविद्यानां ऋत्विक्श्वशुरमातुलाः । सोदर्योऽथ वा माता ब्रह्मज्ञोब्रह्मविद्यतिः ॥ ७ ॥ वेत्ति यो वेदतत्त्वार्थं त्रिमधुर्ज्येष्ठसामगः । त्रिसुपर्णे तपोनिष्ठो याज्यसम्वन्धिवान्धवाः ॥ ८ ॥ पितृमातृपरो नित्यं दान्तो यः स्मृतिपारगः । ब्राह्मणो यः पुराणानां वेत्ति पुण्यानि पुण्यकृत् ॥ ६ ॥ एकैकसम्भवेच्छ्राद्धं नियोज्याः पङ्क्तिपावनाः । पुराणविदुषा श्राद्धं करोत्यस्मत्कुलेयदि ॥१०॥ अनन्ता जायते तृप्तिर्वदते च पितामहाः । ज्ञातपूर्वक्रमान्विप्रान् सर्वान्श्राद्ध नियोजयेत् ॥११। सरोगविकलकीबही नांगो वेदविक्रयी ।
कुकुमामरज पी (?) शूद्रान्नादीदिसञ्ज्ञकः ॥१२॥ कुण्डाशी पतितश्चैव गोतपौनर्भवादयः ।
स्नानदानविहीनश्च
[[२३८३]]
सर्व्वाशीसर्व्वनिन्दकः ॥१३॥
परविन्नावकीर्णी च क्रयविक्रयकारकः ।
पाषण्डी च विकर्मी च छिद्रान्वेषी तथाऽशुचिः ॥१४॥ दाम्भिको बकवृत्तिश्च कृतघ्न्नो गुरुदूषकः । अपूर्व्वपतितश्चैव वृषलीपतिरेव च ॥१५॥
[[२३८४]]
ब्रह्मक्तोयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ चतुर्थी-
सदासेवी च खल्वाटः कुप्रतिग्रहकारकः । अज्ञातकुलगोत्रो यः द्विर्नमो (?) शिल्पिकर्मकृत् ॥ १६ ॥ भृतकाध्यापकश्चैव श्वित्री कुष्ठीस्तथैव च । काणश्चद्राविड़श्चैवालोमा बहुलोमजः ॥१७॥
कुलाचारविनिश्रेष्ठो लोक दुष्टस्तस्थैव च । अवकीर्णी कुण्डगो कुनखी श्यावदन्तकः ॥१८॥
पापकृत्तथा ।
।
मित्रध्र पिशुनोव्याधिवाग्दुष्टः कुणपायुधजीवी च अग्निदो गरदस्तथा ॥ १६ ॥ सोमविक्रयकारी च तिलकम्र्मानुजीवकः । पितृमातृपरित्यागी मद्यपी गंडमालिनः ॥२०॥ वृषलीपति दुष्कर्म्मा राजयक्ष्मी तथैव च । अव्रतानामुपाध्यायकाण्डप्राचयेद्विजाः ॥२१॥ सर्व्वेनार्हन्तिते श्राद्ध पितृकर्मसु वर्जयेत् । द्विजशायन काले च पुत्रप्रतिनिधधनयः (१) ॥२२॥ सर्वे ते पुत्रिकाप्रोक्ता कणदुष्टाननाधमाः । अयतिर्मोक्षवादी च चतुर्थाश्रमवर्जितः ॥२३॥ कृतघ्नश्च कुलीनश्च गुरुघातक यो द्विजः । धर्म्माचारविहीनाश्च एतान्द्राद्ध पूवर्जयेत् ॥२४॥ एकैकमपिविद्वांसं दैवे पित्र्ये च भोजयेत् । पुष्कलं फलमाप्नोति नान्या (?) चार्चेत्तथाबहून् ॥२५॥ सहस्रं हि सहस्राणामनृचा (?) यत्रपूजयेत् । एकैकमपि विद्वांसो सर्वानर्हन्ति धम्मंतः ॥२६॥
ऽध्यायः ]
श्राद्धवर्णनम
प्रथमेऽहनि मन्त्रे च द्वितीयेह्नि तथैव च । श्राद्धकर्त्ता तथा भोक्ता तथाशीलपरायणौ ॥२७॥ दक्षिणं जानुमालम्ब्य समत्वञ्च निमन्त्रितः । त्वया संयमिना भाव्यं मया च श्राद्धकर्मणि ॥ २८॥ आमन्त्रितो द्विजस्तत्र दोखी मंत्रमुदीरयेत् । देहमाश्रित्य तिष्ठन्ति पितरस्तस्य महात्मनः ॥२६॥ वायुभूताश्च विप्राणां तनुमाश्रित्यभुञ्जते । वन्धुदत्तं सुधान्नञ्चतस्माद्विप्रसुधाच्चयेत् ॥३०॥ पितापितामहश्चैव तथैव प्रपितामहः ।
[[२३८५]]
समीहन्तु सुताः सर्वे मातृपक्षे विशेषतः ॥३१॥ भुञ्जन्ति विप्रकोशेपु पितरोऽन्तर्हिताः सदा । तस्माद्विप्रपितृविद्यान्पितृदत्तान्प्रपूजयेत् ॥३२॥ द्वि पार्श्वणं प्रकर्त्तव्यं द्वयंपाके सकृत्तथा । एकाह्निके समुत्पन्ने पार्वणं च क्षयेऽहनि ॥३३॥ प्राज्ञः क्षयाहे कुर्वीत पश्चात्पातुपार्वणम् । । पितृपक्षे त्वमावास्या पितृमातृक्षयेऽहनि ॥२४॥ पितुस्तु पार्क (पार्वणं कार्यं) एकोद्दिष्टन्तु मातृकम् । अन्येषां भ्रातृमित्राणां पार्वणे आममाचरेत् ॥३५॥ दशै (एक) कस्मिन्पञ्च वा विप्रान्पार्श्वणं विनियोजयेत् । द्वौ दैवे प्राक्त्रयः पित्र्ये एकैकस्वपितुस्त्रयः ॥३६॥ द्वौ देवे पितृकार्येत्रीनेकं चैव प्रकल्पयेत् । एकं देवं तथा पित्र्ये धनं विप्राह्ययावतः (?) ॥३७॥
[[२२८६]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ चतुर्थी-
योजयेच्छ्राद्धदानेन पितृयज्ञं न लोपयेत् । मातामहानामप्येवं कर्त्तव्यं वैश्वदैविकम् ॥३८॥ सदा चैवं प्रकुर्वीत काम्यकेषु विशेषतः । द्रव्याभावे द्विजाभावे विष्णुं सन्निघ ( सान्निध्यं) योजयेत् । ३६ श्राद्धपाकं पुरस्कृत्य विष्णवे परमात्मने । दीपज्योतिः समायुक्तमुपकल्प्य जनार्दनं ॥४०॥ अनेनैव विधानेन द्विजाभावे करोति यः । पितरस्तस्यतृप्यन्ति सोमपाने दिने दिने ॥ ४१ ॥ ब्रह्मार्पणं ब्रह्महविर्ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणाहुतम् । तेन ते भगवानीशो नित्यं प्रीणाति केशवः ॥ ४२ ॥ पुनर्भोजनम्मध्यान्हेऽध्ययनं मैथुनं तथा । दानं प्रतिग्रहोऽध्वक्लेशं भुक्तवानुकम्विवर्जयेत् ॥४३॥ श्राद्ध अध्वाभवेदश्वः पुनर्भोजी च वायसः । मैथुने रेत अश्नाति दुष्टान्ने नरकं व्रजेत् ॥४४॥ अध्ययने तु भवेत्प्रेतो दानेभवतिराक्षसः । प्रतिग्रहे भवेद्दासोऽध्यापने कुक्कुटोभवत् ॥४५॥ तस्मात् सर्वप्रयत्नेन कर्त्ता भोक्ता तु वर्जयेत् । ब्राह्मणन्तु समासाद्यश्राद्धं कुर्यात्प्रयत्नतः ॥४६ ॥ द्वौ देवे प्राक्त्रयः पित्र्ये एकैकमुभयेऽथवा । मातामहानाप्येवं तंतं वा वैश्वदेविकम् ॥४७॥
श्वानचाण्डालवाराह कुक्कुटाश्वरजस्वलाः ।
यत्रैते निवसन्तीह श्राद्धं तत्र न कारयेत् ॥४८॥
ऽध्यायः ]
शूद्रश्च
श्राद्धवर्णनम्
[[२३८७]]
पाक रोगी च नगाक्षुपनकादयः ।
पाखण्डी च विक्रम्म च कुष्ठी च भ्रणहातथा ॥ ४६॥ यत्रैतेन्वेषयन्नित्यं (निवसन्तीह) श्राद्धकालंवि (स) वर्जयेत् । यवधान्यञ्च गोधूममुद्गा वा प्रशर्करा ॥५०॥ तुषहीनास्तथा मापाः श्राद्धकर्मणि योजयेत् । श्राद्धषु नागरं देयं लवणं सैन्धवन्तथा ॥ ५१॥ गव्यन्तु पायसं देयं पितृणां दत्तमक्षयम् ।
कूष्माण्डंवर्जयेन शुद्धमन्नंह, विन्न (प्यन्त ) ण्डुलीयकम् ॥ ५२ गन्धारिकापटोलानि श्राद्धकर्मणिवर्जयेत् ।
शुद्धमन्नं हविष्यान्नं विष्णुसान्निध्य भोजनम् ॥५३॥ अन्नाभावे तु कर्त्तव्यं शाकमूलफलेन वा । अर्ध्यार्थमाहरेत्पात्रं सजलं सागरोद्भवम् ॥५४॥ सौवर्णं राजतं ताम्र तथा वद्रोद्भवं (?) शुभम् । प्रशस्तं दारुणं वावि (?) पात्रं कुर्याद्विचक्षणः ॥ ५५ ॥ मृत्स्ना तथाकांस्यं मारकूटादि सम्भवैः । त्रपुसीसकलोच अर्घ्यपात्रे विसर्जयेत् ॥ ५६ ॥ कायवाधामनार्त्तञ्च (?) वेगयाधाविसर्जितः । मनोवाक्कायशौची च श्रद्धयाश्राद्धदोभवेत् ॥५६॥ क्षान्तोदान्तः शुचिः स्नातो धौतवासाजितेन्द्रियः । श्रद्धावान्द्राद्धकृन्निष्टो विप्रागमनकांक्षया ॥३७॥ अपराह्न समभ्यर्च्य स्वागते कामके सदा । पवित्रपाणिराचम्य आसनेषूपवेशयेत् ॥५८॥
[[२३८८]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ चतुर्थी-
दत्वाध्यं क्षालयेत्पादावाचम्यक्षालयेत्पुनः । पूजयेत्पुनराचम्यविप्राणाभ्य (म ) न्तरे (?) दिशेत् ॥५६ ॥ (स्यात्) स्वात् स्वागतंतइति त्र यातृविश्वेदेवाः पितृन्स्तथा । सुस्वागतं च ते युस्तिलैरव किरन्मयम् ॥६८॥ देवे युग्मायथाशक्ति पित्र्ये चैव यथाविधि । प्राङ्मुखास्ते सदादैवे पित्र्ये कार्यो (र्या) उदङ्मुखाः ॥६१॥ श्राद्धाहस्त उपविष्टाश्च न स्पृशेयुः परस्परम् । ब्रह्मयोग्याकथाकुर्युः पितृणांमे तदीप्सितम् ॥६२॥ अग्निष्वात्तारय (यः) सर्वे रक्षार्थ पितृगणाह्वये । तिलान्वाशर्षपानः पीतादिग्रहा (?) पितृगणैः सह ॥ ६३ ॥ दक्षिणेकटिदेशे तु प्रागग्रेषु कुशेषु च । तृणमावध्य सहासीत तिलैः सह कुशत्रयम् ॥६४ ॥ प्राणायामंततः कुर्याद् गायत्री स्मरणन्तथा ।
श्राद्धकर्त्तास्मि वै
ब्रूयात् विप्रैर्वाच्यं कुरुष्व वै ॥ ६५ ॥
दर्भाश्चैवासने दद्यात्पितृणां द्विगुणं तथा । सजलैश्च यवैः दर्भाः सजलैश्च तिलैः पितृन् ॥६६॥
देवानां दक्षिणदद्यात्पितृ णामप्रदक्षिणं । ।
नामगोत्रं स्वधाकर्म स्वागतं ब्राह्मणस्य च ॥६७॥ संकल्पासनदानेषु ततोऽध्यं च समारभेत् । पाद्यार्घ्यमासनं गोत्र मघं पिण्डावनेजने ॥ ६८ ॥ गोत्राणां चैव कर्मणां पृष्टवामक्षयाकोस्तथा (?) । गोत्रानावाहने प्रोक्त’ गोत्रेभ्यः सङ्कल्प उच्यते ॥ ६६ ॥ऽध्यायः ]
श्राद्धवर्णनम्
[[२३८६]]
अर्घ्यपात्रं समानीय कुशतोयसमन्वितः । शन्नो देवी पयः क्षिप्त्वा यवोऽसीति यवक्षिपेत् ॥७०॥ गन्धपुष्पादिसम्पूर्णः प्रश्नं कुर्याद्विचक्षणः । परिपूर्ण च त इत्युक्त्वा विश्वेदेवान्समाव्हयेत् ॥ ७१ ॥ विश्वेदेवास आगत शृणुतामपिमः हर्व (?) । आगच्छन्तु महाभागा विश्वेदेवा महावलाः ॥७२॥ यो यत्रावाहिता (विहिता) श्राद्ध सावधाना भवन्तु ते । मन्त्रेणानेन वें तत्र अध्यं विप्रकरे न्यसेत् ॥ ७३ ॥
ततस्तुक्रमयोगेन पित्र्यर्त्यन्तु नियोजयेत् ।
"
कुशमम्बु तिलैर्युक्तमायान्तु
पितरस्तथा ॥७४ ॥
तिलोऽसि पितृदैवत्योर्ज पेन्मन्त्रान्क्षिपेत्तिलान् ।
शन्नोदेवीपयः क्षिप्त्वा शेवं पूर्ववदाचरेत् ॥७५॥
स्वगोत्रनामशर्मेति उशन्तस्त्वेति वै क्षिपेत् ।
आवाहयेत्पितृ न्भक्तत्याजपेदायन्तुनः
पितृवत्पूजनं कृत्वामन्त्रेणैव प्रयत्नतः ।
पुनः ॥ ७६ ॥
देवताभ्यः पितृभ्यश्च महायोगिभ्य एव च ॥ नमः स्वाहायै स्वधायें नित्यमेव भवन्तु मां ॥७७॥ या दिव्या आप पयसा भूर्यान्तरिक्षा उतपार्थिवीर्या हिरव्यवर्णायज्ञियास्तान आपः शिवाः सः स्योना सुहूता भवन्तु एषते अर्घ्य इति प्रथमे पात्रे सस्रवान्समवनीयं दत्वार्थ्यम्पूजयेत् भक्त्यागन्धपुष्पानुलेपनैः ।
[[२३६०]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ चतुर्थी-
।
तदर्घलभनं कुर्यात्कर्त्ता भोक्ता तथैव च । पितृभ्य स्थानमसीतिन्युब्जीकुर्यात्तं निदध्यादत्र ॥ ७८ ॥ अर्घ्यगन्धपुष्पदीपं वासांच प्रदानं सपविपितुः पात्रं दक्षिणाधो मुखंन्यसेत ॥
यद्द बाहेडनश्चत्वारिऋग्भि (च) रापोनिमन्त्रितम् । तेनान्नपाकं संस्कुर्या द्याति पाकपवित्रताम् ॥७६॥ तेन मन्त्रेण पानीयमन्नपाकन्तु संस्कृतम् । सूर्यस्पृष्ट तु दृष्टं वा तदन्नं न पुनीमहे ॥८०॥ तदनौ करणं कुर्यात्संगृह्यान्नं घृत’लुतम् । अग्नौ कुर्यादनुज्ञातः कुरुष्वेति वदेद्विजः ॥८१॥ सव्येन जुहुयात्तत्र अग्नौ करणमाहुतिम् । साग्निकेऽअग्निकुण्डञ्च निरग्निर्द्विज हस्तके ॥ ८२ ॥ अग्नौकरणमाहुत्या सव्येन जुहुयाद्धविः । अग्निकेऽग्निकुण्डञ्च निरग्निर्द्विजहस्तके ॥ ८३ ॥ विप्रहस्ते तथा काष्ठे वडवाश्वदजामुखे । पाषाणेचक्रनिर्भिन्ने वसेदप्सु च पावकः ॥८४॥
अग्नौकरण शेपन्तुविश्वेदेवाश्च हूयते ।
।
द्वाम्यां प्रदीयते यत्र निराशाः पितरोगताः ॥ ८५ ॥ मातामहेषुयोदद्यादनौकरणमाहुतिम् (ती) ।
निराशाः पितरस्तस्य पैशाचं श्राद्धमुच्यते ॥ ८६ ॥ श्राद्धपाकं समासाद्य विश्वेदेवाः प्रदीयताम् । दत्त्वा तु पूर्ववत्तेषां पितृणां तदनन्तरम् ॥८७॥
ऽध्यायः ]
श्राद्धवर्णनम
जलान्नपानं गन्धादि पुष्पधूपास्तथैव च । देव पूर्वेणदातव्यं पितृपूर्वेण
बिसर्जयेत् ॥८८॥
कर्पूरं रामठञ्चे व मरीचं च तथागुड़ ।
श्राद्धकर्मणिशस्तानि सैन्धवं त्रपुसी
तथा ॥ ८६ ॥ भक्ष्य भोज्यं तथा पेयं यत्किञ्चित्पच्यतेगृहे । पतन्तिकणिका श्राद्ध नताः सम्मार्जयेद्बुधः ॥६॥ उष्णं स्निग्धं च मधुरं तथान्यत्प्रीतिकारकम् । काशं पत्रं फलंतोयं पितृपूर्वन्नदापयेत् ॥ ६१॥ विना मासेन यः श्राद्धं कृतमप्यकृतम्भवेत् । क्रव्यादापितरोयस्माइलाभे पायसादिके ॥२॥ इक्षुः पयो घृतं शालि मुद्गमापयवास्तथा । प्रसाधिकश्च शामाकान्गोधूमाश्चैवदापयेत् ॥३॥ कूष्माण्डावालवृतांकापालक्यातण्डुलीयकम् ।
कुष्टान्नञ्च दग्धान्नं श्राद्धकर्म्मणिवर्जयेत् ॥६४॥ कालशाकम्महाशाकं षड्भलोहा मिपं मधु । आनन्त्यायोपकल्पन्ति जम्बीराणिविशेषतः ॥१५॥
यावदुष्णम्भवेदन्नं
यावदश्नन्तिवाग्यतः ।
तावदश्नन्तिपितरः शेषान्नं राक्षसंविदुः ॥६६॥ तस्मादुष्णानि देयानिस्निग्धा निमधुर । णि च । प्राग्द्रव्याणि च देयानि विश्वेदेवान्ततः पितृन् ॥६७॥ दत्त्वान्नं पृथ्वीपात्रे इतः पात्राणिमंत्रितम् । इदं विष्णुर्जपेन्मन्त्रं द्विजांगुष्ठानियोजयेत् ॥ ६८ ॥
[[२३६१]]
[[२३६२]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ चतुर्थी-
निरङ्गुष्ठ तु यच्छ्राद्धं वहिर्जानुचयत्कृतम् । अश्रद्धायाऽपिचयद्दत्तं सर्व ज्ञेयं तदासुरम् ॥ ६ ॥
भाजनं लभनंयावद्भुक्त्वाचान्नं यथाविधि ।
यथासुखं जुषध्वं व
इतिवाच्यमनुष्ठिते ॥ १००॥
(?)
भुञ्जानस्तरु (?) त प्राणस्पृष्टान्न सौ ( ? ) सुखम् ।
रक्षोघ्नी च जपेन्मन्त्रं तिलाश्चविकरेन्महीम् ॥ १०१ ॥ स्वाध्यायं श्रावयेद्विप्रान्पुराणान्यखिलानि च ।
इन्द्रानी सोमसूक्तञ्च पावमानीस्तथैव च ॥ १०२ ॥
पुरुषसूक्तं यजुपां
॥
पिण्डब्राह्मणसत्पथः ।
।
[[1]]
पितृस्तवं तु पञ्चैव गायत्री मधुब्राह्मणाः ॥ १०३ ॥ विप्राणामात्मनश्चापि एतत्सर्वं जपन्ति ये । तत्सव्वं च जपेच्छ्राद्ध प्राणायामन्तुकारयेत् ॥ १०४॥ पितृवत्ताद्विजान् सर्वान् ज्ञात्वा तृप्तिंपृष्ट्वा ततः परम् । यूयं तृप्ताः ततः पृष्ट्वाशेषन्याथमन्वहम् ॥१०५ ॥ स्वल्पमन्नमुपादाय विकीर्याऽऽचम्यवारिणा । देवपित्रान्तरे भूमौ मन्त्रेणानेनवैक्षिपेत् ॥ १०६॥ येषान्नं पचते मातायेषान्नं पचतेपिता । उच्छिष्ट’ ये नकाङ्क्षन्ति तेषां वै दत्तमक्षयम् ॥ १०७॥ तत आचमनं दद्यादनुज्ञातास्तु ये द्विजाः । कृताञ्जलिपुटोभूत्वा गायत्रीं च मधुजपेत् ॥ १०८ ॥ मधुमन्नं समासाद्य अष्टांगं पिण्ड उच्यते । उपलिप्त तदधिष्ठे गोशकृद्वारिणापिवा ॥ १०६ ॥
ऽध्यायः ]
श्राद्धवर्णनम
।
चतुष्कोणन्तु विप्राणां त्रिकोणं क्षत्रियस्य च । मण्डलाकृतिर्वैश्यस्य शूद्रस्याभ्युक्षणंस्मृतम् ॥ ११०॥ न(म)लापकर्षणं सवं स्थापयेन्नैऋत्यां दिशि । वन्हिमादायतत्रैव निक्षिपेत्क (च) पुनर्निर्ऋतौ ॥ १११ ॥ पितृरूपाश्च असुराः पिशाचा असुरास्तथा । तेषांवैरक्षणार्थायक्षिपेद्वन्हिन्तुनि तौ ॥ ११२ ॥ यत्नात्पिण्डंप्रगृहीयात्प्रदद्यात्स्वयमेवहि । पूर्वन्तु विकरं दद्यात्कुशहीनंक्षिपेद्भुवि ॥ ११३ ॥ कपित्थैः श्रीफलैर्वापि पिण्डान्दद्यात्तुतत्समम् । विकरं दद्याद्देवपित्र्यान्ते तु भुवि (क्षिपेत) । । ११४॥ पिण्डमासनदर्भा दक्षिणे च तथोत्तरे । विकरं दद्यात्तत्र दातव्यं उच्छिष्ट न कदाचन ॥ ११३॥ उच्छिष्ठन्तु यदादद्याद्विकरंतु द्विजातिभिः । पतन्ति विकरस्यापिषण्मासोच्छिष्टभोजने ॥ ११६ ॥
यदन्नं पिण्डदाने तु तदन्नं विकरेन्यसेत् । क्षिपेत्पिण्डंजलाग्नौ वा विकरन्तत्रवैक्षिपेत् ॥ ११७७ काम्यके विश्वे दद्यात्क्षयाहे पिण्डमुत्तरम् । विकरेण विनाश्राद्ध पुनः प्रेतत्वं जायते ॥ ११८ ॥
विकरं कुशपुष्पतिलैयुक्त गाथातत्रमुदाहृतम् ॥ ११६ ॥ येषां न माता न पिता न बन्धुर्नवान्नदः ।
भूमिदातत्र्यंषडाडुल्येनम चर्च्चयेत् (१) ।
[[२३६३]]
[[२३६४]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
कश्चिदस्तिवंशे ते तृप्तयेऽन्नं भुवितेमत्प्रयान्तु
पोषायसुखाय ।
निधाय दर्भम्बिधिदक्षिणाय ( ग्यं )
प्रयत्नतः ।
[ चतुर्थी-
उदङ्मूलं . समास्तीर्य दर्भान्नुच्चिसन्निधौ ॥१२॥ श्राद्ध संकल्पिते चैव उपवीते नीविबन्धने । गर्भहीनं कुशं कुर्याद्यदीच्छेच्छुभमात्भनः ॥ १२१ ॥ विकिरं तत्र विन्यस्य आचम्य प्रयतः शुचिः । पिण्डदानं ततः कुर्याद्वयात्वा पितृपरायणम् ॥ १२२ ॥ पिण्डे दद्यात्तु पूर्वेण सांगु मुष्टिबन्धनात् । सव्य जानुमधः कृत्वाभूमौ पितृ परायणः ॥ १२३ ॥ नामगोत्रस्वधाकांरमुच्चार्यपितृपूव्र्व्ववत ।
पितृ पूर्वेण दातव्य पिण्डव त्रिकं त्रिकम् ॥ १२४॥ नामगोत्रस्वधाकारमुच्चार्य विधिपूर्वकम् ।
दत्ते पिण्डं ततस्तेतु विसृज्याले पभागिना ॥ १२५ ॥ कुशाग्रे स प्रदातव्यं प्रीतन्त्रोलेपभागिनः । दत्तं पिण्डे ततस्तंतु पुनराचम्य चैव तु ( ततः) ॥ १२६ ॥ सतिलमुदकं पित्र्यं पितृमूर्द्ध निवक्षिपेत् ।
अत्र पित्रोनमोवः सांगुष्ठां
पितुं इचमनसाध्यात्वाऽक्षतं
गन्धपुष्पार्श्वनं कुर्यात्सफलं
ब्रह्मसूत्रकम् ॥ १२७॥
निक्षिपेद्भुवि ।
।
तत्प्रदक्षिणम् ॥१२८॥
समभ्यर्च्य ततः पिण्डान्स मस्तकानुगः ।
आयु प्रज्ञां स्मृतिम्मेधां पुत्रानैश्वर्यमेव च ॥ १२६ ॥
ऽध्यायः ]
श्राद्धवर्णनम्
लभ्यन्ते (भते ) श्राद्धदानेन पितृ स्तद्गतमानसः । सुप्रोक्षिते ततः पिण्डान्द्वारि दद्यात्सकृत्सकृत् ॥१३०॥
तथा
पुष्पाक्षतश्च वाक्षय पोदकमेव (?) च ।
सतिलै नामगोत्रस्तु दद्याच्छक्तया तु दक्षिणाम् ॥ १३१ ॥
प्राचीनावीतिना भूत्वा प्र्वाि तु कल्पयेत् । पूर्वेण च पितृ न्दद्याद्विश्वेदेवान्तथान्तरे ॥१३२ ॥
असुरा पितरूपेण अन्न
सन्तिमान
च ।
तेषाम्वै रक्षणार्थाय पश्चाद्विश्वेदवान्विसज्ज येत् ॥१३३॥ न्यस्तपूर्व्वन्तु यत्पात्रं कृत्वा चैवाधोमुखम् । तत्रापि कुशमं गृह्य पिण्डान्तज्ञ ( ?) प्रदापयेत् ॥ १३४॥
तदुत्थानं ततः कुर्यात्पितपात्राभितं पुनः । ऊर्ज्जदानं पितृणां च आचम्य प्रयतः शुचिः ॥ १३५ ॥ ततस्तु दक्षिणां दद्यात् ब्राह्मणेभ्यो यथाविधि । आशिषः प्रतिगृह्णीयाद्विजेभ्यः प्राङ्मुखः सदा ॥ १३६ ॥ अघोराः पितरः सन्तु स त्रयु ( ? ) पुनर्द्विजः । गोत्रन्नोवर्द्धन्तां तथेत्युक्त्वातुते पुनः ॥ १३७॥ दातारोनोऽभिवर्द्धन्तां वेदाः सन्ततिरेव च । श्रद्धा च नो माव्यगमद्बहु देयं च नोऽस्त्विति ॥ १३८ ॥ अतिथींश्च लभेमहि लभध्वंयाचितारश्च नः । सन्तु मास्म याचेत्कथभ्वन मा याचेथाः ॥ १३६ ॥ १५०
[[२३६५]]
[[२३६६]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
स्वस्ति भवत्विति तं ततस्तुतिलकं कुर्यान्मन्त्रेणानेन
यत्नतः ।
[ चतुर्थी-
नित्यानिटानं सनिष्टाः सर्व्वदायज्ञ बुद्धयः पितृ मातृ-
परामत्त संत्वमस्कुल जानताः ।
पृच्छामासनमर्थ्य पुरणतो आवाहनाघ्यक्रम पूजा पात्रसमर्पणामिहवनं पृथ्वीति कल्पाजनम् । वालावं द्विजतति पिण्डयजने सुप्रोक्षिताक्षय्यके ॥ उडिवदिज दक्षिणा च तिलकं विधेया पैतृकेदिने । ततः पिण्डं समुद्रय आप्राय पित मन्त्रकम् । वाजे वाजे जपेन्मन्त्रं आमावाजस्तथैव च ॥ १४०॥ वहिः प्रदक्षिणं कृत्वा अच्छिन्नजलधारया । कधुवर्गेण सहित सभार्यः सकुटुम्बकः (म्बिनः ) ॥ १४१ ॥ पुनराचम्य तत्रैव
खादुपजपेच्छुचिः (१) ।
ब्राह्मणै स पटेत्तत्र श्राद्ध भोक्ता द्विजोत्तमः ॥ १४२ ॥
स्वादुप (?) जपेन्मन्त्रं श्राद्धकर्त्ता यथोचितम् ।
पित रूपास्तुते विप्राः ब्राह्मणस्य
पठेत्पुनः ॥ १४३॥
श्राद्धारम्भे तथा पादे विकरे पिण्डमेव च ।
उज्जैने (?) चैवपभिः (वृत्वा) आचमनं ततः ॥ १४४॥ विसर्जयेत्ततो विप्रा (न) प्रणिपत्य पुनः पुनः ।
अद्वारमुपगच्छेयुः पुनराचमनन्ततः ॥ १४५ ॥
वैश्वदेवं तत.
कुर्यात्स्वशास्त्रोक्तविधानतः ।
‘भुञ्जीतातिथि संयुक्तो भूरिभोजनबान्धवाः ॥ १४६॥
ऽध्यायः ]
श्राद्धवर्णनम्
जीवतो वाक्यकरणेमृते च भूरि
भोजने ।
।
ऋणसंशोधनार्थाय त्रिभिरेव
सुतः
सुतः ॥ १४७॥
उच्छिष्ट मार्जनं यावन्न कृतं
मुनिसत्तमः ।
तावदश्नन्ति पितरः स्वधाधाराभि
मिश्रितम् ॥ १४८ ॥
[[२३६७]]
ब्रह्मचारी भवेत्तत्र रजन्यां ब्राह्मणैः सह ।
सन्नियम्येन्द्रियग्राममात्मचितनतत्परः ॥ १४६ ॥ श्राद्धम्भुक्त्वा भवेत्पश्चात्पुनर्भोजी च वायसः । मैथुने रेत अश्नाति दुष्टान्नेनरकं व्रजेत् ( वसेत् ॥ १५०॥ एतचानुमतं तत्र ऋषि सर्गे प्रजापतिः । अग्निहीनास्तुये विप्रास्तथा माध्यन्दिनो द्विजाः ॥ १५१ ॥ तथा वाजसनेयिनः प्रोक्ताः कलौ श्राद्धपरायणाः । कुर्यात्साधारणं श्राद्धं सवकाम फलप्रदम् ॥ १५२॥ ततो मांसं प्रवक्ष्यामि श्राद्धार्थ सम्प्रकल्पयेत् । मात्स्यहारिणऔरभ्रशाकुनिपातैः ॥ १५३ ॥
ऐणरौरववाराहशाशै
मांसं यथाप्तमम् ।
मास वृद्धाभितप्यन्ति उक्तमेवं पितामहैः ॥ १५४ ॥
खङ्गामिषं महाशल्कं त्रिमधून्यन्नमेव च । लोहामिषकालशाकं मासं
वाणमक्षयम् ॥ १५५॥
॥
अलाभे पायस कुर्यात् गोक्षीरं तण्डुलैः सह । तृप्तिर्द्वादशवर्षाणि इक्षवः संयुतः पितृन् ॥ १५६ ॥ पित्र्यर्थे पायसं कुर्यान्न कुर्यादामिषोऽपिवा । मुन्यन्नेषु यथा प्रीतिः पितॄणान्नतथापले ॥ १५७॥
[[२३६८]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
श्राद्ध पु पायसं श्र ेष्ठं मुद्गमापं तथैव च ।
।
[ चतुर्थी-
स्व शाखिनं सामगं श्रेष्ठं पितॄणां दत्तमक्षयम् ॥ १५८ ॥ अटेत पृथिवी सर्वा सशैलवनकाननम् । लभेत यदि पित्र्यर्थे सानामक्षर (?) वित्तकम् ॥ १५६ ॥ काम्यकातिथि कर्त्तव्या ( व्यं) श्राद्धकर्म द्विजातिभिः । पौर्णिमा श्राद्धदानेन सम्पूर्णफलमश्नुते ॥ १६० ॥
प्रभूतं धनमश्नुते ।
कुव्र्वन्वै प्रतिपच्छ्राद्धं
तृतीयामश्वमेव च ॥ १६१ ॥
श्रीकां लभते भद्रां
चतुर्थी क्षुद्रपशवः पुत्रान्प्राप्नोति पञ्चमीम् ।
षष्ठी च द्यूतविजये लभेद्वाणिज्य सप्तमीम् ॥ १६२ ॥ अष्टमी वा एकशाकं नवमी दशमी च गो । एकादशी धनं धान्यं द्वादशीं च हिरण्यकम् ॥ १६३॥ कुप्यं गाति त्रयोदश्यां हितं शस्त्रचतुर्दशीम् । अमावास्या च सर्वेषां फलम्प्राप्नोति काम्यके ॥ १६४ ॥
इति श्रीब्रह्मप्रोक्त याज्ञवल्क्ये पितकल्पे काम्यप्रकरणे चतुर्थोऽध्यायः ।अथ पञ्चमोऽध्यायः
श्राद्धवर्णनम्
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि आम श्राद्धं च कल्पना । द्रव्याभावे द्विजाभावे प्रवासे पुत्रजन्मनि ॥१॥ आमश्राद्ध प्रकुर्व्वीत यस्यभार्या रजस्वला । आपद्यनग्नौ तीर्थे च चन्द्र सूर्यग्रहे तथा ॥२॥ आमश्राद्धं प्रवुर्व्वीत शूद्रं कुर्यात्सदैव हि । सक्तुभिः पिण्डदानं च पिण्याकेन गुड़न च ॥३॥ कर्त्तव्यं ब्रह्मणा प्रोक्तं चरुणा पायसेन वा । आमश्राद्धमिदं गुह्यं तथा पाकविवर्जितः ॥४॥
तृप्ताः प्रश्नविहीनस्तु आमेा तानिवर्जयेत् । आमं वा यदि वा पक्वं विप्रेभ्यो
ते नानौ करणं कुर्याद्भ ूमौ पात्रं
आमेन कुरुते श्राद्धं विप्रान्यक्वेन
यत्प्रदीयते ॥५॥
निधापयेत् ।
तावुभौ ब्रह्मणा प्रोक्तं नरकाहो (?) न
पिंडं निर्वापरहितं यत्र श्राद्धं
स्वधावाचन लोपोऽस्ति विकरस्तु न
भोजयेत् ॥६॥
संशयः ।
विधीयते ॥७॥
लिप्यते ।
अग्नौकरणमध्ये च आवाद्भ्रमवते (?) जनम् ॥८॥
पिण्डं श्राद्ध ेषु कर्त्तव्यं पिण्डहीनं विवर्जयेत् । अयने विषुवे चैव मद्यमम ( मन्वादिपु ) युगादिषु ॥ ॥
[[२४००]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
श्राद्धं कुवत यत्नं न पिण्डनिर्व्वपनं विना ।
[ पञ्चमो-
मद्यायुगादौ (?) भरण्यां यत्नेन परि वर्जयेत् ॥ १० ॥ पिण्ड श्राद्धं न कुर्वीत यदिच्छेत्सुत जीवितम् । याम्यं वा पैतृकं वापि पितृपक्षे
तत्र सङ्कल्पना कुर्यात्पितॄणां पुष्टिदः
मन्वादिश्च युगादिश्च मघा च भरणी
विशेषतः ॥११॥
सदा ।
तथा ॥१२॥
श्राद्धं तत्र प्रकुर्वीत पिण्डनिर्वपनं विना । यद्ददाति गयास्थस्य सर्वकामन्त्यमश्नुते ॥१३॥ तथा मघाभरण्योश्च त्रयोदश्यां विशेषतः । प्रोष्ठपदस्य द्वादश्यां पितृभ्योऽर्पयते यदि ॥ १४ ॥
‘”
तत्र सङ्कल्पना श्राद्धं पिण्डनिर्वापरक्षणम् । यदा सङ्कल्पं कुरुते द्वादश्यां च मघायुताम् ॥१५॥ अहं सङ्कल्प सन्तुष्टव (?) पितामहः ।
पितृपक्षे त्रयोदश्यां पिण्ड श्राद्धं न
कारयेत् ॥ १६ ॥
विना ।
कुर्वन्वै कल्पना सार्द्धं मघासह मघां
कुहूपूर्ण तुपञ्चम्यां यः श्राद्धं कुरुते कामिकं तु वरं पुत्रं लभते नात्र
प्राशनं मध्यमं पिण्डं पितामह स
नारी प्रसूयते पुत्रं लभते नात्र
नरः ॥१७॥ संशयः ।
जीवति ॥१८॥
संशयः ।
कल्पना च त्रयोदश्या आनन्त्यायोपकल्पते ॥ १६ ॥
प्रतिपत्प्रभृतिह्य तद्वर्ज्जयित्वा
चतुर्दशीम् ।
शस्त्रेण तु हताये वै तेषां श्राद्धं
प्रदीयते ॥२०॥
ऽध्यायः ]
श्राद्धवर्णनम्
[[२४०१]]
पितृपक्षे चतुर्द्दश्यां यः श्राद्धं कुरुते नरः । सन्ततिस्तु हनिष्यन्ति विनाशस्त्रहते मृते ॥२१॥ श्राद्ध दानं चतुर्दश्यां विनाशस्त्रनिपातने । ज्येष्ठपुत्रो विनश्यति पितृणाम्वा अधोगतिः ॥२२॥ स्वस्थमृत्युः पिता यस्य शखघाती पितामहः । पार्वणञ्चेति विज्ञेयंत्रयाते शस्त्रघातकाः ॥२३॥ मध्यमं युग्मपिण्डौ च विहंगं वारिउद्धरेत् । पितामहं तथाप्येके त्रयस्ते शस्त्रघातकाः ॥२४॥ यथाविहंगो पक्षाभ्यां अगमाश्रित्यतिष्ठति । तथा पिता स्वदृक्षं च पितामहसमाश्रितः ॥२५॥ मृत्काष्ठोपललौहेषु विद्युद्घातविषादिभिः । नखीदंष्ट्रिविपन्ना ये तेषां शस्ता चतुर्दशी ॥२६॥ जलादिषु विपन्ना ये वन्हौ पाकर केहताः । पक्षिशस्त्रविपन्ना ये तेषां शस्ता चतुर्दशी ॥२७॥ कण्ठपाशविपन्नाये योगिनीवापमृत्युना ।
।
ततोवृष्टिविपन्ना ये तेषां शस्ता चतुर्दशी ॥२८॥ विप्रशापहताये च अदिग्धामृताश्चये । तेषां श्राद्ध प्रशंसन्ति पितृपक्षे चतुर्दशी ॥२६॥ इति श्री ब्रह्मोक्त याज्ञवल्क्ये आत्मकल्पनाशस्त्रहते यजुषा निरमिः श्राद्धविधिवर्णनं नाम पञ्चमोऽध्यायः
अथ षष्टोऽध्यायः श्राद्धवर्णनम्
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि मातणां पूजनं पृथक् । सर्वत्रपूत्रे सपत्नीकामभीष्टतः ॥ १ ॥
पिता
वृद्ध चादौ गयावाते (तीर्थ) मध्ये अन्वष्टकासु च । पृथक् श्राद्धं च नारीणामन्यत्र पतिनासह ॥ २ ॥ वृद्धं श्राद्धं त्रयं कुर्यात्तत्रादौ मातृकं स्मृतम् । द्वितीयं पैतकं ज्ञेयं तृतीयं मातामहं सदा ॥ ३ ॥ पाकं वा तु वहिःशालां सोदनं वरदं दृधि । नान्दीमुखेषु कर्त्तव्यमामश्राद्धं सदामुने ॥ ४॥ दधिवदराक्षतमिश्रं स्यात्पिण्डनिव्वपनं वुधैः । यवश्वऋजवो दर्भास्तिलार्थे च यवाः स्मृताः ॥ ६ ॥ सम्पन्नमिति पृच्छार्थो नित्यकर्मसु पूर्वकम् । वृद्धौ विवाहे यज्ञ े च मातृणां कुलपूजने ॥ ७ ॥ नव दैवतकं श्राद्धऽब्रवीत्स्वायम्भुवः परम् । मातृश्राद्धं तु पूर्वं स्यात्पितृणां तदनन्तरम् ॥ ८ ॥ ततो मातामहानां च वृद्धिश्राद्धत्रयं स्मृतम् । गयायां पुष्करे चैव तथा अन्वष्ट्रकासु च ॥ ६॥ पितु मुख्ये न कर्त्तव्यं पार्वणं तु चतुष्टयम् । जीवे भर्त्तरि वामे च मृते भर्त्तरि दक्षिणे ॥१०॥
।
ऽध्यायः ]
श्राद्धवर्णनम
[[२४०३]]
श्राद्धं यज्ञ विवाहे च पत्नी दक्षिणतः सदा । पार्श्वणेषु सपिण्डेषु वृद्धावन्वष्टकासु च ॥ ११॥ क्षयाहे पर्व्वणि पूर्व विश्वेदेवान्प्रपूजयेत् । मन्वादिश्चयुगादिश्च तथाकाम्येपुपावणे ॥१२॥ विश्वेदेवा अपूज्याश्चेद्यत्करोति नतत्कृतम् । याज्ञवल्क्यादिदं श्रुत्वा ऋपयः शंसितव्रताः ॥१३॥ ते पृच्छन्ति महात्मानं मिथिलास्तपोधनम् । कस्मिन्श्राद्धपु के पूज्या विश्वेदेवामहाबलाः ॥१४॥ ये यत्र विहिताः श्राद्ध कथयस्व महामुने । तपः स्वाध्यायनिरतो प्रो वाक्यमत्रवीत् ॥१४॥ ऋतुर्दक्षो वसुः सत्यः कामः कालोधृतिः रुचिः । पुरूरवो माद्रवसौ
नाकश्चैव तथापरः ॥१५॥
द्वादशश्चाग्नि सर्वश्च सर्वव्यार्णनिगद्यते ।
एवं द्वादश विख्याता विश्वेदेवास्तुधर्मजाः ॥ १६ । पर्व्वकाले क्रतुर्दक्षोश्चमुः सत्यौ च नान्दिके । कामः कालो नवश्राद्धं काम्ये च धृतिलोचनौ ॥१७॥ पुरुरवोमाद्रव सौ (पुरुखामाडवश्चैव ) क्षयेऽहनि तु पार्व्वणे । सपिण्डीकरण श्राद्ध एको नाकः प्रकीर्त्तिताः ॥ १८ ॥ पितृन्यज्ञ तथान्येपुत्रिदशे विष्णुरूपिणः । विश्वारूपास्तथाख्याताधर्मजा धर्मनन्दनः ॥१६॥ श्राद्धकालेषु पूज्यन्ते ये यथा परिकीर्त्तिताः । वैशाखे तृतीयाशुक्लेसिते नवमी कार्त्तिके ॥२०॥
[[२४०४]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ षष्ठो-
माघेपञ्चदशी कृष्णा अश्विन्यां च त्रयोदशी । हुतं दत्तं तथा श्राद्धं युगादिष्वक्षयम्भवेत् ॥ २१ ॥ आश्विने नवमी शुक्ला द्वादशी कार्त्तिकस्य च । तृतीया चैत्रमासस्य तथाभाद्रपदस्य च ॥२२॥ फाल्गुनस्यत्वमावास्या पौपस्यैकादशीसिता । आपाढ़स्यापि दशमी माघमासस्य सप्तमी ॥२३॥ श्रावणस्याष्टमी कृष्णा तथा पाढ़ी च पूर्णिमा । कार्त्तिकी फाल्गुनीचैत्री ज्येष्टीपञ्चदशी तथा ॥२४॥ मन्वन्तरादिपु (दयश्चैता) सर्वदत्तं स्यादक्षयकारकम् । पिण्डायत्र न पूज्यन्ते तत्र चत्वारिवर्जयेत् । अर्घ्यमावाहनं चैव विकरश्चावनेजनम् ॥२५॥ इति श्री ब्रह्मोक्त याज्ञवल्क्ये यजुपानिरग्निकेवृद्धिः
प्रकरणंनाम षष्ठोऽध्यायः ।
स्त्रियाश्च
अथ सप्तमोऽध्यायः
श्राद्धवर्णनम
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि सपिण्डीकरणेविधिः ।
पुरुपस्यैव श्रुतिरेषा पुरातनी ॥१॥ मृतेऽहनि तु कर्त्तव्यं प्रतिमासं तु वत्सरम् । प्रतिसम्वत्सरं चैव + आद्य एकादशं हनि
द्वादशाहे त्रिपक्षे च पण्मासे मासिकेऽदि ।
॥२॥
श्राद्धानि षोडशतानि संस्मृता (तानि) परमेष्ठिना ॥३॥
यस्य संवत्सरादवक्सपिण्डीकरणं
भवेत् ।
[[11811]]
तस्याप्यन्न सोदकुम्भं दद्यात्सम्वत्सरं द्विजाः
गन्धोदकतिलैर्युक्त
कुर्यात्पात्रचतुष्टयम् ।
त्रीणि पित्र्ये चतुष्टयं त्रीणि पितृणामेकं 11411 प्र ेतस्य प्र ेतपात्रं पितृ पात्रेऽथ सिञ्चति ।
ये समानाह्न मिति द्वाभ्यां शेषं पूर्ववदाचरेत् ॥६॥
एतत्सपिण्डीकरणमेकोद्दिष्टं
स्त्रिया अपि ।
।
अत ऊर्ध्वम्प्रदातव्यं प्रतान्न प्रतिवत्सरम् 11611 यस्मिन्नहनिप्र ेतः स्यात्तस्मिन्नहनि दापयेत् । यस्यैतानि न दीयन्ते प्रतश्राद्धानि षोडश ॥८॥ पिशाचत्वं स्थिरन्तस्य दत्तेः श्राद्धशतैरपि ।
पति मेके न कर्त्तव्यं सपिण्डीकरणं स्त्रियाः ॥६॥
[[२४०६]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
सा मृतापि गतैकत्वं सर्व्ववणे प्वयं विधिः ।
[ सप्तमो-
स्वेनभर्त्रा समं श्राद्धं मात ( ?, मुक्त सदैव हि ॥१०॥ पितामह्यपि स्वेनैव स्वेनैव प्रपितामही ।
श्वश्रू जीवति भर्त्तारं स्नुपा चान्तर्हितं यदि ॥ ११॥ अर्धं पिबति भर्त्तारं पिण्डं विसृज्य मेलयेत् ।
यस्यजीवे पितुर्मातृ भ्राता भार्यापि जीवति ॥१२॥
सपिण्डीकरणं
तस्य पितामहपितृत्रयम् ।
सर्वासामेव पत्नीनामेकाचेत्पुत्रिणी
भवेत् ॥१३॥
तेन पुत्रेण सर्वास्ता ग्राह्याः पुत्रवती ह्यजः (प्राह ) । पिताविश्रान्तिमापन्नो यस्यजीवत्पितामहः ॥ १४ ॥
वृद्ध प्रपितामहः सार्द्ध’ कुर्यात्प्रंतादिकी क्रियाः । वृद्धश्चैवतु यत्पानंतरिमश्च प्रपितामहम्
तत्सुतः सिंचयेत्पात्रं तत्सुतः सिंचयेत्पुनः ।
॥१५॥
कारयेद्बुधः ॥१६॥
वृद्धप्रपितामहं पिण्डंतत्त्रिधा
प्रकर्पणगते प्र ेते नापिता प्र ेत
उच्यते ।
पितुः पितामहे जीवे (वति) पुत्रश्चेन्द्रियते यदि ॥१७॥ सपिण्डी करणं तस्यवसुरुद्रादित्यान्वै पितृन् । सपिण्डी करणा दृर्ध्वं यावदन्दत्रयं भवेत् ॥१८॥ बहिः प्राङ्गः प्रकुर्वीत न कुर्याद्भरि भोजनम् । तीर्थ स्नानं महादानं यवान्यत्पितृतर्पणम् ॥१६॥ अब्दमेकं न कुर्वीत महागुरु निपातने । यथाज्योतिर्गुणान्सर्वान्प्रच्छादयति भास्करः 112011
ऽध्यायः ]
श्राद्धवर्णनम्
[[२४०७]]
पितृ द्वारं तथा प्रेतं (तो) वर्ष माच्छाद्य तिष्ठति । स्नानं दानं तथा तीर्थ श्राद्धं च पितृ तर्पणम् ॥२१॥ सपिण्डीकरणादृध्वं कुर्यात्पुत्रः सदैवहि । दशम एकादशे चैव द्वादशे वा तथैव च ॥२२॥ प्रमादात्पोशं वापि कुर्यात्येितादिकां क्रियाम् । अश्विनी पुष्प हतं च म्वाति श्रवण रेवती
न कुर्यात्प्रेितकर्माणि सपिण्डीकरणादिकम ।
पतन्ति पितरस्तस्य नरके
॥२३॥
घोररौखं 112.811
एकान्हे अपड ( ( ) देदशाहैकादरी तथा ।
द्वादशाहे पोडशे च माझे चैव त्रिरदिके ॥२५॥
तथात्रिमासेपणमासे दशमे उनवार्षिकम् ।
॥२६॥
सपिण्डी करणे श्राद्धं वृपोत्सर्गे च पोडशे औरसक्षेत्रजश्चैव दत्तः कृत्रिम एव च । गूढोत्पन्नोपविद्धश्च दायादी बान्धवाश्चपट् ॥२७॥ औरसो धर्मपत्रीतस्तत्समः पुत्रिकासुतः । न्यायमार्गेषु यो जात औरसः परिकीर्त्तितः ॥२८॥ क्षेत्रज्ञः क्षेत्रजातस्तु स्वगोत्रेणेतरेण च । यथा गावश्व शंडश्च क्षेत्र शंडश्च क्षेत्रज्ञः ॥२६॥ पुत्र इत्युच्यते पितृमातृषु योदत्तः संस्कारकरः ।
•
स्वगृहे कृतं स्वज्ञाति जात उच्च व सत्त परिकीर्त्तितः ॥ ३० दद्यान्मातु पिता यस्मात्सपुत्रो दत्तको भवेत् ।
ज्येष्ठज्ञातिस्वयं जातः पाल्यः कृत्रिम उच्यते ॥३१॥
[[२४०८]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ सप्तमो-
॥३३॥
गृहे प्रच्छन्नउत्पन्नो गूढजस्तु सुतः स्मृतः । स्वज्ञातिजातो यस्यक्तः सनालः सगरस्तथा उत्सृष्टा गृह्यते यद्यत्स्व सोपविद्धो भवेत्सुतः । दायादाः सर्व धर्मेषु तथा सन्तान कारकः ॥३३॥ यज्ञे कर्मणि दाने च पड्यथा परिकीर्त्तिताः । कानीनस्य सहोजश्च क्रीतः पौनर्भवस्तथा
॥३४॥
स्वयं दत्तापविद्धश्च बान्धवाः पट् प्रकीर्त्तिताः । कानीनः कन्यकाजातो मातामह मुतो मतः ॥३५॥ अथ स्व ज्ञातिजोवापि गृहिण्यास सहोज . ( ? ) । पितृ मातृश्च (मातृभ्यां च विक्रीतो दासः क्रीतस्तूच्यते ॥ अक्षतायां क्षतायांच पुनर्भूतः पुनर्भवः ।
।
स्वयं दत्तापविद्धश्च पूर्वमेव प्रकीर्त्तिताः ॥३७॥ अश्राद्ध या अपाङ्क्तया दायादः पुत्र उच्यते । अन्तेवासिनि चाण्डाल गरदे पक्तिदूपके ॥३८॥ गृहे सूतके ग्रन्थभेदी दैवे पित्र्ये च (न) योजयेत् । आश्रमादाश्रमं गच्छेच्चतुर्थे वाश्रमे
निवृत्तः सर्वकार्येषु अन्तर्वासी स
वसेत् ॥३६॥
उच्यते ।
चण्ड (ण्डाल) स्तुन हितः क्रोधं अदम्रो दभ्रवारणे ॥४०॥ यस्य विप्रस्य (?) तन्मादं चाण्डालत्वं विनिद्दिशेत् । गरद इत्युच्यते वेदम्वाधीत्याध्यापयेत्पुनः ॥४१॥ स कल्पं सरहस्यं च विप्रौऽसौ गारदः स्मृतः ।
श्रुतिस्मृतिरतोनित्यं
प्रतिग्रहपराङ्मुखः ॥४२॥ऽध्यायः ]
श्राद्धवर्णनम
॥४३॥
[[२४०६]]
तथा पक्तिरभोजी च स विप्रः पक्तिदूषकः । शरीराणीन्द्रियान्याहुः शरीरं गृह उच्यते स्ववशे तस्य तिष्ठन्ति स विप्रो गृहमूषकः । दश थि समायुक्तं शरीरं यस्य देहिनाम् ॥४४॥ यस्तं भिन्दति ज्ञानेन ग्रन्थभेदी स उच्यते । वार्त्ता वृत्तिश्च शाली च जपावृत्तो घोर सन्यस्तः ॥ ४५ ॥ यज्ञ े दाने तथा श्राद्ध दत्तं भवति चाक्षयम् । स्वगृहे वर्त्तते नित्यं श्रुतिस्मृत्यवगाहनम् ॥४६॥ अयाचितेषु गृह्णीयाद्वार्त्ता वृत्तिः स उच्यते । शीलोच्छ यास्तु (या) वर्वति प्रतिग्रह विवज्जितः ॥४७॥ भुञ्जीतातिथि संयुक्तो वृत्तशालीनको द्विजः । मासीनं यस्तु गृहीयात्सभुक्तं न्यस्तु गृह्णाति ॥४८॥ कुशूलं कुम्भीधान्यानि जापा वृत्ति स उच्यते । चतुर्थं साहसंयुक्तो अन्नं पूर्णन्तु संस्थितः ॥४६॥ तद्गतेन्यत्प्रगृह्णीयाद्विप्रोऽसौ घोरसः स्मृतः ।
।
ते धन्यास्ते कृतार्थाश्च पितृभिश्चैव दापयेत् ॥५०॥
यथोद्यतम् ।
येषु श्राद्धषु भुञ्जीत ब्राह्मणं च असम्मानात्तपो वृद्धिः सम्मानाश्च तपः क्षयः
अचितः पूजितो विप्रो दुग्धा गौरिव शान्तये । कृष्णसारो मृगो यत्र मंद्र यदुपि ?) उत्तमम् ब्राह्मणा वन्हिहीनाश्च तत्र श्राद्ध मयोदितम्
॥५०॥
॥५१॥
॥५२॥
चाण्डालैः पशुकंठ पाश निगडैर्वापाक्षितेंद्र ष्ट्रिभिः
[[२४१०]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ सप्रमो-
विद्यच्छस्त्र विग्रहाग्निमुदकं पापाण सर्पम्बिषम् । पिड्वाट विदेश मृत्यु शकटे कूपेप्रपातेष्वपि अश्वाष्टोवृपभस्तथात्महनने कुष्टेऽप्यपस्मारिणि ॥५३॥ लूता विप्लव शीतलोच ( श्व) वहते भवेत् । देवर्षीणां च संसर्गे मनुनाऽहं तथैव च । पितृ कल्पगि (?) स्तं ब्रह्मणा भापितं मम ॥ ५४ ॥ अमिहीनाश्च ये विप्रा मंत्रे वाजसनेयिनः । तेपां श्राद्धं प्रशंसति परमेष्ठी पितामहः ॥ ५५ ॥ अत ऊर्ध्वम्प्रवक्षामि सर्वेषां धर्ममुत्तमम् । यस्मिन्देशे मृगः कृष्णस्तस्मिन्धर्मान्निबोधत ॥ ५६ ॥ पितुरव्यमशौचस्यात्पण्मासान्मातुरुच्यते ।
मासत्रयं तु पत्नीनां नारायणबलिक्रिया ॥५७॥ अन्येषां चैव गोत्राणां त्रिपक्षे वलि विष्णुना । अंगानि वेदाश्चत्वारोमीमांसान्याय विस्तरः ॥ ५८ ॥ पुराणं धर्मशास्त्रं च विद्याश्चैव चतुर्द्दश ।
पुनर्मन्वङ्गिरोव्यासो
गौतमेत्युशनोयमः
वशिद सम्बर्त्त शातातपपराशरः ।
आपस्तम्बस्तु हारीतः शंखः कात्यायनोगुरुः ।
॥ ५६ ॥
ब्रह्मा तृ (त्रि) विष्णव ह च धर्म्म शास्त्र प्रयोजकाः ॥ ६०॥ इति श्रीब्रह्मप्रणीतंयाज्ञवल्क्येधर्मशास्त्रे यजुषानिरग्निपितृकल्पम्
सप्तमोऽध्यायः ।
अथाष्टमोऽध्यायः
तत्रादौ ब्रह्मचारिधर्मवर्णनम्
अतः परं प्रवक्ष्यामि लोकानां धर्म्ममुत्तमम् । ब्राह्मणाद्यास्तुवर्णानां यथावदनुपूर्वशः ॥ १ ॥ निषेकादिश्मशानान्तास्तेषां वै मन्त्रतः क्रियाः । आरामिकोनापितश्च दारुहः कांसघातकः ॥ २ ॥ लौहकः कुम्भकारच पप्रकृत्या च उत्तमाः ।
सूतकश्चक्रिणस्तथाध्वज होच्छिष्टभोजी च खङ्गकृत्या-
गर्भाधानमृतौ (?) पुंसवनस्यन्दनात्पुरा ।
धमाधमाः (?) ॥३॥
षष्ठमे वा सीमन्तो मास्येतेजाः (?) कर्म च ॥ ४ ॥
अहन्येकादशेनाम चतुर्थे मासि निष्क्रमः ।
षष्ठेऽन्नप्राशनंमासि चूडां कुर्याद्यथाकुलम् ॥ ५ ॥
एवमेनः शमं याति वीजगत् (?) समुद्भवम् ।
तूष्णीमेताः क्रियाः स्त्रीणां विवाहस्तुसमन्त्रकः ॥ ६ ॥ गर्भाष्टमेऽष्टमेचावदे ब्राह्मणस्योपनायनम् ।
राज्ञामेकादशेवर्षे
विशामेकेयथाकुलम् ॥ ७ ॥
ब्रह्मणाकथिता (नि) पूर्व संस्काराणि निबोधत । ब्रह्मचर्य वामस्य कार्यं विप्रस्यपञ्चमे ॥ ८ ॥ राज्ञोबलार्थिनः षष्ठे वैश्यस्येहार्थिनोऽष्टमे ।
सर्वेषां भोजयेत्तं च मध्यान्ह (हार्क) गत (?) विधिः ॥ ६ ॥ १५१
[[२४१२]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ अष्टमो-
विधिवद्वन्हि संस्थाप्य पात्रोत्सादनमेव च । पर्युमशिरालङ्कृत्य (?) पश्चादग्न स्थि (?) वीत् ॥ १०il ब्रह्मचर्यमार्य भागा च गुरोर्वाचयत्यब्रवीत् । पीतवस्त्रं यथेन्द्राय मन्त्रवत्परिधापयेत् ॥११॥ येनेन्द्राय सुमन्त्रेण कौपीनमुपकल्पयेत् । इयं दुरुक्तमुच्चार्य युवामुवासास्तथैव च ॥ १२ ॥ मेखलां तत्र विन्यस्य शिष्यायब्रह्मवर्चसे । ब्रह्मसूत्रं समादाय गायत्र्या चाभिमन्त्रितम् ॥१३॥ यज्ञस्यत्वेतिमन्त्रेण ब्रह्मसूत्रं समर्पयेत् । अनेनमन्त्रेणयज्ञस्यत्वायज्ञस्योपनह्याम्मुपनीते नोपनह्यामि आयुष्यं वज्रं स्यं रायस्योषमौद्भिदं ।
इति मंत्रेण गुरुश्चैव पठेन्मन्त्रं व्रतंकृणतस्तथैव (?) च । योमेदण्डः परापठे दंण्डंसमाददे ॥
ब्राह्मणो बिल्वपालाशौ क्षत्रियोवटखादिरौ । पिप्पलोदुम्बरौ वैश्ये दण्डग्राहीतिधर्मतः ॥१४॥ शिरोललाटनासाग्रे ब्राह्मणक्षत्रियविशाम् । मुष्टिद्वादशाजिनंमेखलां दशहस्तक ( यो :) (१) ॥ १५ ॥ पल्व च त्पात (?) ब्रह्मचारी गृहस्थयोः ।
षण्णवत्य (र) प्रजेप्रोक्ता चतुरशीति बाहुजे ॥१६॥
पञ्चसप्तति
वैश्यस्य
संख्येयमुपवीतके ।
ऐणेय रौरवं विप्रे क्षत्रियस्याजिनंस्मृतम् ॥१७॥
ऽध्यायः ]
ब्रह्मचारिधर्मवर्णनम
अजंगव्यन्तु वैश्यस्य सर्वेषां शुभकृत्तथा ।
[[२४१३]]
विप्रस्यमेखलामौली मौर्वीम्यात्क्षत्रियस्य च (स्तथा ) ॥ १८ ॥ शणसूत्रा तु वैश्यस्य त्रिविधा मेखला मता । प्रत्यक्षमलाभे चैव कुशाश्मत्तकवल्वजौ ॥१६॥
प्रवरा थिभेदाश्च संस्कृत्यं च त्रिभिस्तथा । स्याद्भिरञ्जलिना (?) आत्मना पूरयेद्धनुः आपोहिष्ठेतितिसृभिरभिषिच्य
पुनः पुनः ।
सूर्यस्योद्धषणशिष्यं (?) तचक्षुर्मन्त्रं वर्जयेत् ॥२१॥ शिष्यस्य हृदयालंभमत्रतेत्युदाहरेत् ।
॥२०॥
शिष्यस्य हस्तमादाय कोनामासीतिपृच्छति ॥२२॥
स्वनामग्रहणे शिष्यः
शर्माहम्भोद्विजोत्तमाः ।
इन्द्र… ब्रह्मण अग्निश्च भवत्तो शिष्यउक्तवान् ॥२३॥ भूतेभ्यश्च प्रजापत्यं देवायत्वा तथैव च । सवित्रेभ्यो अद्भ्यश्चैव ओपधीभ्योपि समुच्चरेत् ॥२४॥ द्यावापृथिवीदेवेभ्यो विश्वेभ्यश्चतथैव च ।
सर्वेभ्यस्त्वानुभूतेभ्यः परिददामिक्रमेण तु ॥२५॥ अग्न
ेः प्रदक्षिणं कृत्वा उपविश्य यथाविधि । आज्याहुतीन्ततोहुत्वा शिक्षां शिष्याय उक्तवान् ॥२६॥ अथै (?) न… शास्त्रब्रह्मवर्चस्वीवीर्येण संस्थितः । आपोशानक्रियां कुर्यात्सूर्यसंयुक्तं न स्वपेत् ॥२७॥ सत्यमेव हि वक्तव्यं सत्यसंधानमेव च । आपोशान क्रियानित्यं शिष्यो बाढं प्रवाच्यताम् ॥२८॥
[[२४१९]]
ब्रह्मोतयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ अनुमो-
॥२६॥
अथ सावित्री मन्वाद्दुर रन्तरतस्तथा । प्रत्यङ्मुखोपविष्टश्च समीक्ष्य च गुरुं सदा आमीनं दक्षिण चापि पत्सेन म (?) उच्चरेत् । उपविश्यतु तत्रैव ऐन्द्राभिमुखो गुरुः ॥३०॥ यत्सोद्धच समारभ्य वारुण्याभिमुखो (?) (ख) शिष्यः । सर्वा च तृतीये प्राप्यं महात्मनि उच्चरेत (?) ॥३१॥ सम्वत्सरे च पण्मासे चतुर्वि (विंशा) (?) हमेव च । द्वादशाहे च परहे सद्यस्त्वं चापि दाव ( प ) येत् ॥३२॥ गुरो गायत्र्यादानाच्च पितृवत्परिपालयेत् ।
गुरोर्गावः प्रदातव्याः सुदुग्धाः वत्ससंयुताः ॥३३॥ गायत्री ब्राह्मणो दद्यात्त्रिष्टुभां क्षत्रियस्य च ।
वैश्याय जगतीं दद्याद् गायत्री त्रिष्टुवुच्यते
॥३४॥
त्रिपदा वापि सर्वेपां गायत्री परिकीर्त्तिता । येषां द्विजानां गायत्री कालातीते प्रमादतः ॥३५॥ प्राजापत्यत्रयं कुर्यात्ततोपनयनं विधिः ।
मन्त्रवित्समिधादानं पाणिनाग्नौ समूहनम् ॥३६॥
ॐ अनं सुश्रवः सौश्रवसंमांकुरु यथा त्वमग्ने । सुश्रवः सुश्रवा असि एवम्मा ७ सुश्रवः सौश्रवसंकुरु यथात्वमयं देवानां यज्ञस्य निधिपा असि एवमहम्मनुष्याणां वेदस्य निधिपोभूयास थं स्वाहा । ॐ अग्नये समधि माहापं. बृहते जातवेदसे यथा ।
त्वमग्न े समिधा समिध्य स एवमहमायुषा मेधया-
葡
ऽध्यायः ]
वसा
ब्रह्मचारिधर्मवर्णनम
वच सा प्रजया पशुभित्र वज्र से न समिन्धे (धो) । जीव पुत्रो ममा चार्यो मेधाव्यः हमसान्यनि
राकरिष्णुर्यशस्वी तेजस्वी ब्रह्मवर्चस्य (य) न्नादो
ए
[[२४१५]]
भूयास २ स्वाहा । द्वितीया तृतीया इत्येवमुपोष्य इति-
वारिभिः ।
सुश्रवा च पुनर्दद्यात्पूर्ववत्परिसमूहनम् । पर्युक्षोदकमादाय मुखं सम्मृज्य वै तथा ॥३॥ तनूनपा अनोऽसि मन्त्रेण पाणिभ्यां च प्रतप्त ेन च । मेधाम्मे देवः सवितः मेघां देवी सरस्वती ॥३८॥ मेधाम्मेऽश्विनौ देवा वाधत्तां पुष्करस्रजौ ।
अंगानि च म आप्यायन्ताम् वाक्प्राणश्चक्षुरेव च ॥ ३६॥ श्रोत्रश्च यशश्चैव वलमित्र (?) उच्चरेत ।
ललाटे भस्मना दद्याद् ग्रीवा दक्षिणतः स्तथा ॥४०॥ आयुषं च पठेन्मन्त्रं प्रतिमन्त्रं श्रियायुतम् । दक्षिणपात्रमादाय वामे हस्ते तथैव च ॥४५॥ भिक्षाचर्यमतः कुर्याद्भव (?) ब्राह्मणः सदा । भवत्पूर्वं ब्राह्मणस्तु भवन्मध्ये ब्रूयादुजः ॥ ४२ ॥ । भवदन्तस्तु वैश्यस्य भिक्षाचर्यं विधीयते । दण्डाजिनोपवीतानिमेखलाश्चैव धारयेत् ॥४३॥ ब्राह्मणेषु चरेद्भक्ष्यमनिन्द्य ष्वात्मवृत्तये ।
तदादौमातरं गच्छद्भिक्षार्थे पुत्रकः सदा ॥४४ ॥
[[२४१६]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ अष्टमो-
॥४६॥
तेषु तेषु च गृहीयाट् ब्राह्मणो ब्रह्मचारिणः । गुरोर्भेक्ष्यं निवेदयित्वा (दित्वा) गुरोराज्ञामनुपालयन् ॥ ४५ ॥ गुरोराज्ञां सदा तिष्ठेद् ब्रुवन्नेव मत्रवोः (?) । अरण्यात्समिधादाय तस्मिन्नग्नौ जुहोति च वाचं विसृजते वाधःशायी ( शिष्यः) तु नित्यशः । अक्षारलवणाशीस्याद्दण्डधारी च सवदा 118011 अग्निपरिचरणं नित्यं गुरुशुश्रूषणं तथा । उपनीय गुरुः शिष्यं महाव्याहृतिपूर्वकम् ॥४८॥ वेदमध्यापयेदेनं शौचाचाराश्च शिक्षयेत् ।
दिवा सन्ध्यासु कर्णस्थ ब्रह्मसूत्र उदङ्मुखः 118811 कुर्यान्मूत्रपुरीषे तु रात्रौ चेदक्षिणामुखः ।
गृहीतशिश्नश्चोत्थायभृद्भिर म्युद्ध, तैर्जलैः गन्धलेपक्षयकरं शौचं कुर्यादतन्द्रितः ।
॥५०॥
अन्तर्जानुः शुचौ देशे उपविष्ट उदङ्मुखः
॥५१॥
प्राग्वा ब्राह्म ेण तीर्थेन द्विजो नित्यमुपस्पृशेत् । कनिष्ठादेशिन्यंगुष्ठमूलान्यग्र करस्य च ॥५२॥ प्रजापतिपितृब्रह्मदेवतीर्थान्यनुक्रमात् ।
त्रिः प्राश्यापो द्विरुन्मृज्य खान्यद्भिः समुपस्पृशेत् ॥ ५३॥ अद्भिस्तु प्रकृतिस्थाभिर्हीनाभिः फेनबुद्बुदैः । हृत्कण्ठतालुगाभिस्तु यथासंख्यं द्विजातयः ॥५४॥
शुद्धास्त्री चैव शूद्रश्च सकृत्स्पृष्ट्वाभि (मन्त्रितम् ) न्ति हृतः । स्नानमभ्युद्ध तैर्मन्त्रैर्मार्जनम्प्राणसंयमः
॥३५॥
ऽध्यायः]
ब्रह्मचारिधर्मवर्णनम्
स्नानं मन्त्रं तथा संध्यां कुर्यात्पूर्ववदाचरेत् । जपन्नासीत सावित्रीं प्रत्यङ्ङातारकोदयात् ॥ ५६ ॥ सन्ध्यांप्राक्प्रातरेवं हि तिष्ठन्ना सूर्य दर्शनात् । अग्नि ( कार्य ) ततः कुर्यात्सन्ध्ययोरुभयोरपि ॥५७॥ ततोऽभिवादयेत्वृद्धान सावहमिति ब्रुवन् । गुरुरुचैवोपासीत स्वाध्यायार्थं समाहितः ॥ ५८॥ आहूतश्चाप्यधीयीत लब्धं वाऽस्मै निवेदयेत् । हितं चास्य चरेन्नित्यं मनोवाक्कायकर्मभिः ॥५६॥ कृतज्ञोऽद्रोहि मेधावी शुचिः कल्याणसूचकाः । अथवा धर्मतः साधुः शक्तः प्रज्ञानवित्तदा ॥६०॥ दण्डाजिनोपवीतानि मेखलां चैव धारयेत् । ब्रा (द्विजातिपु) पु चरेतभैक्ष्यमनिंद्य ष्वात्मवृत्तये ॥ ६१ ॥ कृताग्निकार्यो भुञ्जीत वाग्यतो गुर्वनुज्ञया ।
।
[[२४१७]]
आपोशान क्रियापूर्वं सकृत्पात्रमहुत्सम् ( विशोधयेत् ) ॥६२ ब्रह्मचर्ये स्थितो नैकमन्नमद्यादनापदि ।
ब्राह्मणः काममश्नीयाच्छ्राद्ध व्रतमपीडयन् ॥६३॥ मधुमांसजनोच्छिष्टमु (भु)क्तस्त्रीप्राणहिंसनम् । भास्करालोकना श्लीलपरिवादादि वर्जयेत् ॥ ६४॥ स गुरुर्यः क्रियां कृत्वा वेदमस्मै प्रयच्छति । उपनीय वदेद्व दमाचार्यः स उदाहृतः
चत्वारिंशाष्टमधिकं पठेद्वढं समाहितः ।
।
॥६५॥
यावद् वा ग्रहणं कुर्याद् ब्रह्मचर्यं समाचरेत् ॥६६॥
[[२४१८]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ अष्टमो-
वेदारम्भावसाने च वेदाहुत्या च हूयते । पृथिव्याम्नयऋग्वेदेन्तरिक्षवायवे यजुर्दिवे सूर्याय सामेष दिक्वन्दथर्वण एवच ।
वेदवेदद्वया हुत्यं भूरादिश्चाटमा हुतीम् ।
ततो ब्राह्मण छन्दोभ्यः प्राजापत्याश्च देवादौ जुहुयात्स-
तमाहुतिम् ॥
व्याहृत्यायादशाहुत्या अन्यग्रन्थेष्वयं विधिः । असंयमेन योऽधीते अनार्य च (?) कदाचन ॥६७॥ ऋचैकासंयमस्थेन (येन) अधीतारयत्यपि । आमपात्रे यथान्यस्तं आपोमधुघृतं पयः ॥६८॥ न तिष्ठेत्पात्र दौर्बल्यात्तरसा तस्य भाजनम् । एवं ह्यपात्रसंयोगादधीतोऽपि विनश्यति ॥ ६६ ॥ पारदोषेण वेदोऽपि अपवित्रं (त्रो) भविष्यति । गायत्री सारमात्रोऽपि वरं विप्रो (प्र) सुयन्त्रितः ॥७०॥ नापण्डितश्चतुर्वेदी सर्वाशी सर्वविक्रयी । आचारहीनं न पुनन्ति वेदः यद्यप्यधीता सहषड्भिरङ्गैः ते मृत्युकाले पुरुषं त्यजन्ति नीडं शकुन्ता इव जातपक्षाः ॥७१ अनध्याये तु योऽधीते छान्दसं विमलं शुभम् । षष्टिवर्षसहस्त्राणि विष्ठायां जायते कृमिः ॥७२॥ प्रतिवेदब्रह्मचर्यं द्वादशाब्दानिपञ्च च ।
मातुर्यदय जायन्ते द्वितीयं मौञ्जीबन्धनात् ॥ ७३ ॥ऽध्यायः ]
ब्रह्मचारिधर्मवर्णनम
ब्राह्मणक्षत्रियविशः (विशां) स्तस्मादेते द्विजाः स्मृताः । उपवीते तु संगृह्यवर्णविद् गुरुमेव च
तावत्त्रिगुणितं सूर (त्रं) पर्याप्त तु पुनस्त्रिभिः ।
1198 11
[[२४१६]]
ब्राह्मणे दक्षिणे हस्ते चतुरं गुलिरावृते
ब्रह्मपर्वस्तु विज्ञेयः सूत्रार्थमाहरेद्विजः ।
॥७५॥
॥७६॥
एकेन ग्रथितस्तन्तु द्विगुणस्त्रिगुणस्तथा प्रवराग्रन्थिभेदश्च सूत्रे मेखलयोः सदा । सूरं (i) सलोमकं विद्यात्पुनः कृत्वाद्विलोमकम् ॥७७॥ देवास्तत्र तु विन्यस्य ब्रह्मसूत्रे विधिः स्मृता । पृष्ठदेशे च नाभि च धृते (धारित) यद्विन्दते कटिम् ॥७८॥ तद्धार्यमुपवीतन्तु (?) अतिलम्बं नवोच्छ्रितम् ।
ॐ काराग्नि नागसोमः पितरश्च प्रजापतिः
वायुरकष्ट (कं) तत नवमः सर्वदेवताः ।
॥७६॥
॥८२॥
अज्ञानेन तु विप्रस्य विना यज्ञोपवीतिना ॥८०॥ कृत्वा मूत्रपुरीषे च शुद्धियां निबोधत । एकरात्रं चरेन्मूत्रं पुरीषेण दिनद्वयम् ॥८१॥ स्त्रियविना अकामे वा द्विजो वा ब्रह्मवारणः । स्पप्न स्वप्नाश्रवे शुक्रं शुद्धिस्तस्य वदाम्यहम् स्नात्वा तु सूर्यम चिंध्य (त्वा ) त्रिपुनश्च ऋचम्पठेत् । पुनन्तुमे जपेन्मन्त्रं अकामं श्राव शुद्धयति ॥ ८३ ॥ अवकीर्णी भवेद्ध त्वा ब्रह्मचारी स योषिताम् । गर्छ भम्पशुमालभ्य नैऋत्यां स विशुद्धयति ॥८४॥
[[२४२०]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
ब्रह्मचारी स्त्रियं गत्वाऽवकीर्णी भवेत्तु सः । गद्दभं पशुमालभ्ययजेच्चैव चतुष्पथे
अग्निं स्थाप्य विधानेन नैऋत्यां देवतां
[ अष्टमो-
॥८५॥
यजेत् ।
का (ला) य कामकाय (येभ्यः) श्च निर्ऋतेभ्यस्तथैव च ॥ ८६ ॥ रक्षोभ्यो देवताभ्यश्च स्वाहान्ते जुहुयात्तदा । गुर्व्वाचार्यद्विजांश्चैव परिधाप्य यथाविधि ॥८७॥ पात्राय संसमादायभैक्ष्यं सप्तगृहं चरेत् । तेभ्यो लब्धेषु भैक्ष्येषु वर्त्तयत्येककालिकम् ॥८८॥ उपस्पृश्यत्रिषवणामध्देन स विशुद्धति । गंगायां च ततो गत्वा गायत्रीं चायुतं जपेत् ॥८६॥ ब्रह्मचारी ततः शुद्धौ वेदपाठी भवेत्पुनः । यावद् ग्रहणं वेदस्यतावद्ब्रह्मचर्यं (?) चरेत् ॥६०॥ गुरुशुश्रूपणे नित्यं गुरुव्रतपरायणम् । गुरुभक्तिसमायुक्त गुरुवाक्यमनुस्मरन ॥१॥ व्रतत्रयसमायुक्त स्नातकत्वं भवेत्स्फुटम् । विद्या तो तो विद्या स्नातकास्त्रयः कीर्तिताः ॥६२॥ असमाप्य (त) वेदो यस्य समाप्य तु व्रतं तथा । व्रतस्नातकः कथ्यन्ते ( उच्यते ) व्रतार्थी सोऽपि + उच्यते ॥१३ असमाप्त (य) व्रतं यस्य समाप्य (त) वेदपाठनम् । विद्यास्नातकः सोज्ञेयो विद्यार्थी प्रोच्यते बुधैः ॥६४॥
व्रतं वेदञ्चोभौ समाप्य उभयोः स्नातक उच्यते ।
आषोडशाद्वाविंशाच्चतुर्विशाश्च वत्सरात् ॥६५॥
ऽध्यायः ]
ब्रह्मक्षत्रविशां
ब्रह्मचारिधमवणनम्
काल
[[२४२१]]
औपनायनिकः परः ।
॥६६॥
अतऊध्वं पतन्त्येते सर्वधर्म्म बहिष्कृताः
सावित्रीपतिता त्राताः सर्वस्तोमादृतेः क्रतोः ।
साम्य ( ? ) न प्रदातव्या पतिता परिकीर्तिताः ॥६॥ येषां द्विजानां गायत्री कालातीते (ता) प्रमादतः । प्राजापत्यं तनः कुर्यात्तत उपनयनं स्मृतम्
॥८॥
॥६६॥
मीने रवौ हरेर्जीवे नष्टं शुक्रबृहस्पती । व्रतोपनयनं चरेत् अवले चन्द्रभास्करे विद्यावन्तं यशस्वन्तं अग्निवां (?) विदुषः प्रियः । व्रतोपनयनं चैत्रे अवले चन्द्रभास्करे ॥१००॥ रोमाद्य (?) च फाल्गुनेवापि चैत्र वैशाख एव च । अभ्रच्छाया न कर्त्तव्यं यदि गर्जति तद्दिने ॥१०१॥ पौपादि चत्वारो (तुरो) मासास्तत्र वृष्टिर कां (?) जलम् । व्रतादिकं न कर्त्तव्यं यदि गर्ज्जति (च्छाति) तद्दिने ॥ १०२ ॥ हस्तत्रयेषु रेवत्यां मृगे
मृगे पुष्यपुनर्वसौ ।
श्रवणाश्विधनिष्ठायां व्रतंविरमेत् शुभे
॥१०३॥
पञ्चमी च तथा पष्ठी दशम्येकादशी तथा ।
द्वितीया द्वादशी बुद्धां (विद्धां, शुक्रे ज (?) च रखे व्रतम् ॥ १०४ ॥ शाखाधिपे वलोपेते उपनीतक्रिया हि तु । सर्वेषां वा गुरौ चन्द्र सूर्ये च बलशालिनि ॥१०५॥ गुरु शुक्र कुजं बुद्ध ऋग्यजुः सामाधव्वणः । शाखाधिपञ्च विज्ञेयमुपवीते वलं हि तु ॥१०६॥
[[૪૨૦]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
सम्पूर्ण व्रतचर्य चाधीते च तथैव च ।
[ अठमो-
गुरुणा चा (भ्य) नुज्ञातः स्नानं कुर्यात्ततः परम् ॥१०७ ॥ गुरोः पादोपसंगृह्य कुशास्तरण संस्थितः । वह्नश्वोत्तरतः कुशानाम्तीर्य ब्रह्मचारीमुपवेशयेत् ॥१०८॥ अष्टानामुदकुम्भानां पुरतः (स्थापनं) स्थापयेत्क्रमात् ।
येष्वन्नरसमग्निश्च (?) आदायाभिमन्त्रयेत्
[[1120811]]
ततोऽभिपंचनं कुर्यान्मन्त्रविच्च पृथक्
पृथक् ।
योरेवनेन मंत्रेण
आपोहिष्टान्तथैव च ॥११०॥
यो वः शिवतमोरसस्तस्मा अरंगमामवः ।
एकीकृत्य परिभि (त) स्तूष्णीं येअश्वन्तभिमंत्रयेत् ॥ १११ ॥
ततोऽभिपंचनं कुर्यादभिषिच्य पुनस्त्रिभिः । ।
तूष्णीमभिषिच्य (च्याथ) नमस्कुर्याद्गुरोरपि ॥ ११२॥
उदुत्तमेतिमन्त्रेण उन्मुच्येन्मेखलां तदा ।
निधायदण्डमग्रं तु वासोऽन्यत्परिधापयेत् ॥ ११३ ॥ आदित्यमुपतिष्ठेत्तु उद्यन्नाजश्च (?) मंत्रवत् । उत्थाय च पुनः स्नात्वालेपन्नासिकयो स्तथा ॥ ११४॥ मुखेचापगृहीतं (तु) प्राणापानौ च तर्पयेत् ।
चक्षुर्भे तर्ययञ्चैव श्रोतमेतार्ययन्तथा
पितरः शुन्यध्वं कुर्यात्पाण्योरवनेजनम् ।
॥। ११५ ॥
स्मर्त्त (स्मार्त्त) सूत्रं ततोदद्यात द्वितीयं परिधापयेत् ॥ ११६॥ दक्षिणाभिपिन्यश्चैव (?) तत्सुचनाहमेवच ।
अहतं वासा धौतं वा मंत्रवत्परिधापयेत्
॥११७॥
ऽध्यायः ]
ब्रह्मचारिधर्मवर्णनम्
परिस्पतिमंत्रण
यशसामास्तथैव च ।
[[२४२३]]
सुमनसः प्रतिगृण्डीयाद्यशसा च भगेन च ॥ ११८॥ अथाव वन्धीते यद्यशोप्सरसा मिन्दश्चकारविपुलं पृथु तेन संग्रथिताः सुमनस आववन्वामि ।
उष्णीषेण शिरोवेष्टय (वयित्वा ) युवा सुवासारच मंत्रवित अलङ्कार(श्च श्वैध (विविधैः) भूयोऽलङ्करणन्तथा । भूयासः कर्णवेष्टं तु अणोंजनं ततः परं ॥ ११६ ॥
वृ… सिकनीनस्य ( ( ) अणोऽजनं विधीयते । रोचिष्णुरसीत्यात्मानं आदर्श प्रक्षणन्तथा ॥१२॥।
वृह… तेच्छदिरसिकन (१) प्रतिगृहवै
ततः ।
पाप्मनोमामत्तद्धं हि पादौ युग्मोपधापयेत् ॥१२१॥
उपानहौ परिधाप्येवयुगपद्य गपत्तथा ।
वैणवंदण्डमादत्ते विश्वाभ्यो मति (मिति ) मन्त्रवत् ॥ १२२॥
दत्तप्रक्षालनादीनां छत्रोपानहमेव
च।
पूर्वाणि च जपेन्मन्त्रं परिधाप्य पुनः पुनः ॥ १२३ ॥
स्नातस्य… भोत्युत्त त्यकुयोनिः (?) पितामहः ।
कामेतरेण गन्तव्यं नृत्यगीतं विवर्जयेत् ॥ १२४॥
शूद्रश्च… रायश्च ( ? ) सदासंगति वर्जयेत् ।
(?) वादित्राणि न कुर्वीत पटहादितथैव च ॥१२५॥
न गायेत्कामगीतानि वैष्णवं गीतमाचरेत् । रात्रौ न गम्यते क्षममक्षेमेनैव गम्यते ॥ १२६॥
[[२४२४]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
न धावेदुदपानार्थद्ध (द्य) त कर्म्मणि वर्जयेत् ।
[ अष्टमो-
परस्त्रीगमने वर्ज्य मुद्द्यावेक्षणं (तथा) वर्जयेत् ॥ १२७॥
वृक्षारोहणवयंश्च
फलप्रचयनन्तथा ।
सन्धिसर्पेऽपवर्ज्यन्तु नग्न स्नानं विवर्जयेत् ॥१२८ ॥ ऋतुमद्योषितालापं तथा निष्ठुरभापणम् ।
अश्लीलवदनं चैव न कुर्वीत कदाचन ॥ १२६ ॥ उदयास्तमने मध्ये नावलोकयते रविम् ।
स्नात्वा भिक्षां प्रगन्तव्यं वाग्यतः स्नानमाचरेत् ॥ १३०॥ वर्षत्येव न गन्तव्यं गन्तव्यं मन्त्रवज्जपेत् ।
अयम्मे वज्रः पाप्मामपहनत् अनेन मंत्रेण व्रजेत् ॥ १३१ ॥ अस्वात्मानं नावेक्ष्येत कन्यादूषी च नो भवेत् । विपुं (वे ) स्त्रिया न गच्छ ेतु प्रसूताकुचवर्जिता ( ? ) ॥१३२॥ प्रत्युपोषिताश्चैव तथा पिंडं च नो हसेत् (?) । षण्मासानि समतीतानि गर्भे सहितयोषिता ॥ १३३॥ सा स्त्रीगर्भिणी प्रोक्ता न रमेत कदाचन ।
परं वन्ध्या न गन्तव्या त्यजेद्वन्ध्या परस्त्रियः ॥ १३४ ॥ ज्ञानेनैव तु वक्तव्यं सकुलं न कुलं तथा ।
भगालं (?) च कपालञ्च प्रसिद्धौ वाच्यता (म ) पि ॥ १३५ ॥ आखण्डलधनुश्चैव न निरीक्षेत कदाचन ।
सौरभी च परस्मै च चोषमाना न वाच्यताम् ॥ १३६ ॥ तिष्ठन्मनो न कुर्वीत तथा मूत्रपुरीषयोः ।
स्वयं शीर्णेन काष्ठेन गुदद्वारं प्रमृज्यताम् ॥१३७॥
ऽध्यायः ]
ब्रह्मचारिधर्मवर्णनम्
दृढ़वतो (i) वधत्रस्यात्सर्वेषां मित्रभि ।
।
तिस्रो रात्रिव्रतं कुर्यादमांसाशीर्भवेत्सदा ॥१३८॥ न भवेत्स्वाभृन्मयपायी मद्यपा इति वर्जयेत् । न स्नात्वा नैवपीत्वा तु सूर्यतप्त ेन वारिणा ॥ १३६ ॥ ऋतुस्नाता स्त्रियाः इचैव सुरापी शूद्र (एव) व च । काकस्य च शुनश्चैव स्पर्शवादं विवर्जयेत् ॥ १४०॥ परचिन्ता न (च) कर्त्तव्या आत्मचिन्ता तु नित्यशः । अतीतं नैव शोच्येत न तु चिन्त्यमनागतम् ॥ १४१ ॥ वर्तमानेन वर्त्तत (र्त्तितव्ये ) धर्मबुद्धिं समाचरेत् ।
श्रुति स्मृतिरतो नित्यं दानाध्ययनतत्परः
पितृमातृगुरु विप्रनश्रीभूतं
भवेत्सदा ।
॥ १४२॥
मिथ्यात्रतं न कर्त्तव्यं मिथ्यादीक्षां विवर्जयेत् ॥ १४३॥ समाप्त ब्रह्मचर्ये च वेदेऽधीते तथैव च ।
उपयेमे ततः कन्यां ब्रा (ह्म) लक्षण संयुताम् ॥ १४४॥
अतो विवाहयेत्कन्यां पितृमातृसमुद्भवाम् ।
[[1]]
सुशीलां गुणवती चैव दक्षां वा मितभाषिणीम् ॥ १४५ ॥ पितृस्वसा च भगिनी भागिनेयी दुहितापतिः । एवं मातृषु विज्ञेया बान्धवाः परिकीर्त्तिताः ॥१४६॥ सप्तमी पितृतोज्ञेया पञ्चमी मातृतः परम् । पितृमातृस्वबन्धूनां दारकर्मणि वर्जयेत् ॥ १४७॥ पितुः पितृश्वसुः पुत्राः पितृमातृश्वसुः सुताः । पितुर्मातुलपुत्राश्च विज्ञेया मातृबान्धवाः ॥ १४८ ॥
[[૪૨]]
[[२५२६]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ तृतीयो-
मातुः पितृश्वसुः पुत्रा मातुर्मातुश्वसुः सुताः । मातुर्मातुलपुत्राश्च विज्ञेया मातृवान्धवाः ॥ १४६ ॥ यस्मिन्देशेषु ये विप्रा याव (ती) यत्रैव मृत्तिका । तेनैव ते पालनीया न ते दुखाः कदाचन कुलीनस्फीता सुचाख्याताः वृद्धज्ञातिसमुद्भवान् । त्रीणि यस्य प्रलम्बन्ति ललाटमुदरं कटिम्
कुलक्षयिणी ज्ञेया रकर्म्मणि वर्ज्जयेत् ।
॥१५०॥
।
॥१५१ ॥
यथा पुत्री पत्नार ( तथापुत्रं) निरीक्षन्ति ततो वरः ॥ १५२ ॥ सम्परीक्ष्यो विशेषेण दशदोपविवज्जितः ।
।
अधमः किल्विषी कुण्ठी पतितः क्लीब एवच ॥ १५३ ॥ तज ( अलक्ष्मीक) श्च मायावी रागान्धो मूर्खोऽपि यः । अपरमारी कुलोच्छन्नः कन्यादानेषु वर्जयेत् ॥ १५४ ॥ कन्यां दातु पिता योग्यः अभावे मातृका (तरं) तथा । भ्रातरं मृततो दद्याद् गोत्रिणस्तु ततः परम् ॥ १५५॥ तथा दोषवतीकन्या न योज्या दारकर्मणि । लम्बोदरी लम्बशिरा (i) कां तथाचैव कटेवरीम् ॥ १५६ ॥ अति लोम्नीं च निर्लोम्नीमतिगौरां च पाण्डुराम् । देववृक्षनदीनाम्नी तथा नक्षत्रनामिकाम् । ॥१५७॥ न श्मश्रुर्व्य जनमर्त्ते अगुष्ठाद्य (?) घरेः स्वरा । हास्ये च कूपगंडांगीच ( ? ) दोषाश्च षोडश ॥ १५८ ॥ यचा (वाचा) दत्ती (त्ता) मनोदत्ता कृतकौतुकमंगला । उदक्याच तथा पाणि गृहीती प्रसवान्विती ॥१५६॥
ध्यायः ]
विवाहप्रकरणवर्णनम्
अग्निं परिगताचैवपुनर्भू सप्तधा मता ।
सर्वासान्तु कुमारीणां गौरी शस्ता प्रयत्नतः ॥ १६०॥ तामुद्वहेद् भेद सूर्य : (१) पितृणां वाञ्छितः सुतः ।
[[२४२७]]
अष्टवर्षा भवेद्गौरी नववर्षा च रोहिणी
॥२६२॥
दशवर्षा भवेत्कन्या अत ऊध्व रजस्वला ।
दशाब्दां कन्यकातीतां न वराय प्रयच्छति
॥१६२ ॥
मासि मासि रजस्तस्य पिता पिबति शोणितम् । दत्वैकस्मिन्गृहे कन्यामन्यस्मै तु प्रयच्छति ॥ १६३॥ स्व (तत्) कुलं नरकं याति यावदाभूतसंप्लवम् । परदत्तां प्रदुष्टां वा ( त्वथ वा )छद्मना हृताम् ॥ १६४ ॥ रोहिणीं दण्डिनीयस्य द्योनारव्याय युयच्छति (?) (प्रयच्छति ) । बलादुपहृतां कन्यां कोवा कस्मै प्रयच्छति ॥ १६५॥ अप्रमाणस्तु (णातु) सा ज्ञेया वरमन्यम्प्रदापयेत् । छलेनापहृता कन्या चोरैर्यदि विवाहिता ॥ १६६॥
अन्यस्मै विधिवद्द या यथाकन्या तथैव
सा ।
नोच्यते चवयिः (चपतिः ) सद्भिः छलेनापि विवाहिता ॥ १६७
पितृदत्तातुयाकन्या पाणिग्राहणिकोच्यते । विवाहोऽष्टविधः प्रोक्तो ब्रह्मणा परमेष्ठिना ॥१६८॥ ब्राह्मो दैवस्तथाचार्षः प्राजापत्यस्तथापरः ।
गान्धर्वो राक्षसश्चैव पैशाचश्चाटमोऽधमः ॥ १६६॥ आहूयालङ्कृतांदद्याद्विवाहो ब्राह्म उच्यते ।
तज्जः पुनात्युभयतः पुरुषानेकविंशतिम् ॥ १७० ॥
[[१५२]]
[[२४२८]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ अष्टमो-
यज्ञस्थः ऋत्विजः कन्यांयोऽलङ्कृत्य प्रदास्यति । सदैव तु भवेद्देवो पुनात्युभयतो नरः ॥ १७२॥ गृहीत्वा गोद्वयं कन्यां आर्षश्च परिकीर्त्तितः । विवाहः पुरुषस्तज्जः पुनात्युभयतो दश इत्यर्थिने समभ्यर्च्य प्रयच्छेद्यः सहाग्निकाम् ।
[[1180211]]
॥
प्राजापत्यः सविज्ञेयः पुनाति सप्तचोभयोः ॥ १७३ ॥ नाथेनन्द्रविणादानाद्विवाह आसुरो मतः ।
राक्षसो युद्धहरणात्पैशाचः कन्यकाछलात् ॥ १७४ ॥ गान्धर्वादि विवाहेषु पुनर्वैवाहिको द्विजः ।
चत्वारः प्रथमं शस्ता विवाहाः विप्रजातिषु ॥ १७५॥ क्षत्रियस्य द्वयञ्चैव शस्तौ गान्धर्वराक्षसौ ।
ययोरेवसमंयक्तियो
श्चैव समंकुलम् ॥१७६॥
गान्धर्वस्तु स विज्ञेयो विवाहः क्षत्रियोमतः । आसुरो गदितस्तत्र विरुद्राणामुभावपि ( ? ) ॥ १७७॥ पैशाचश्चाष्टमः सर्वे न कर्तव्योऽधमो यतः । पैत्म (तृ) दत्तां पराग्राह्यां परिवर्त्तनं करोति यः ॥ १७८॥ तेषान्तु नरके घोरे पितॄणां सहितान्तथा ।
दत्वा (त्ता) येन विवाहेषु आत्मीया च परासुता ॥ १७६ ॥ आत्मा विवाहिताये (ते) न भागिनेय (श्चतत्सुतः ) भगिनी यः । ज्येष्ठेन ज्येष्ठयोः कार्यं नृनार्यो पाणिपीडनम् ॥१८०॥ तयोरेकान्तरं ज्येष्ठं ज्येष्ठे न च विरुध्यते ।
हिते गुरौ धने सूर्ये नष्टे शुक्रबृहस्पती ॥१८१ ॥ऽध्यायः ]
विवाहप्रकरणवर्णनम्
[[२४२६]]
विवाहादौ न कर्त्तव्यं कुर्याद्वैकुण्ठ पौष्टिकम् । सं सज्जने प्राशने च नारायणवलिः क्रियाः ॥ १८२ । । वैष्णवोद्यापनञ्चैव सीमन्तं कारयेच्शिोः (शिशुम) । द्वादशेचाष्टमे वर्षे देवाचार्यों चतुर्थके ॥ १८३ ॥ सपूज्ये वा अपूज्ये वा हितं प्राणनाशनम् । पिता रक्षति कौमारे भर्त्ता रक्षति यौवने ॥ १८४ ॥ वृद्धत्वे पुत्रगोत्री वा न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति । कुविवाहैः क्रियालोपैः वेदानध्ययनेन
च 1130411 कुलान्यकुलतां यान्ति संतानचैव शूद्रताम् । तत्रादौ मधुपर्कस्य विधिं ब्रह्मण्य नोदिता ॥ १८६॥ अच’ यामि भवान्साधुः साधुवाच यः परम् । विष्टरग्रहणं चैव त्रिरुक्तमपिभान्वयम् (१) ॥ १८७॥ कुशपञ्चाशको ब्रह्मा तदर्धं विष्टरं स्मृतम् । तदर्धमासनं प्रोक्तं तदर्धमर्घ्य विन्यसेत् ॥ १८८ ॥ पाद्यं सुखोपविष्टश्च पादार्घ्यमुपकल्पयेत् । दक्षिणं चरणं क्षाल्यविराजोदोहोऽसि मंत्रतः ॥ १८६॥ योगीस्थ इदं श्रुत्वा पुनरूचुस्ततोद्विजाः । पाद्यं चैव विराजश्च तथाऽयं विधिना विभो ॥ १६० ॥ मधुपर्क विधानं च ये मंत्रा याश्च ओषधीः । काश्च धेतु विराजश्च विराजः कथमुच्यते ॥ १६.१ ॥ गायत्र्या गृह्णीयाल्लाजाः गन्धद्वारे तिकुंकुमम् । पुष्पं पुष्पवती चैव प्रतद्विष्णुस्तुतण्डुलान् ॥ १६२ ॥
[[२४३०]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ अष्टमो-
या ओषधी सर्वौषधी मंत्रवच्च विनिक्षिपेत् । धर्मो धेनुर्द्विजोवत्सः कन्य (?) दुग्धेन दुह्यताम् ॥ १६३॥ धेनुस्तस्य विराजश्च तद्विराजं भवेत्स्फुटम् । आपक्षीर कुशाग्राणि दधि च तिल तण्डुलम् ॥१६४॥ यव सिद्धार्थ काश्चैव अयों ( र्घ्य ) मष्टांगमुच्यते । पात्रं पश्चिमदिग्भागे दधि (?) चाप्यायेत्पापनिक्षिपेत् ॥ १६५ पयः पृथिव्यां तु पयः क्षीरं दक्षिणतः क्षिपेत् । कुश उत्तरतो ग्राह्यो देवस्यत्वोक्तवानि च ॥१६६॥ पात्रेण पूर्वतश्चैव दधिक्राव्णेति मन्त्रवत् ।
तिलोऽसि पितृदैवत्यां पात्रवायव्यतोतत्वाः ( न्यसेत् ) ॥१६७
तण्डुलान्क्षिपेत् ।
आममन्नपतेश्चैव ईशाने
मानस्तोकेति मंत्रेण + आग्य्यां सर्पपांस्तथा ॥ १६८॥
यवोऽसियवांश्चैव नैर्ऋत्पते च क्षपेद्धविः ।
आपस्थश्चैव युष्माभिः अघ्यं गृहीत्वाति वै ततः ॥ १६६ ॥
सकामेति मंत्रेणार्घ्यपात्रं समाहरेत् ।
निनधंनभिमंत्रयते अरिष्टा (?) अस्माकं वधत् ॥ २००॥ तदर्थं शिरसा कुर्यान्नमस्कारं विधानतः । परिवार्य करौ ( रयौ) श्चैव चरणोध्वं विनिक्षिपेत् ॥ २०१ ॥
कांस्यपात्रे समायुक्तं दधिमधुघृतैर्युतम् ।
मधुपर्कः सविज्ञेयः मित्रस्यत्वा प्रतीक्षणी ॥ २०२ ॥
पलमेकं घृतं ग्राह्यं द्विपलं दधि उच्यते ।
पलैकन्तु मधुचैव अधोध्वं कांस्य संस्थितम् ॥२०३॥
ऽध्यायः ]
विवाहप्रकरणवर्णनम्
[[२४३१]]
देशस्यत्वेति गृहीयात्सव्येपाणौ निधापयेत् । दक्षिणस्यानामिकायाभि प्रयूतिश्वमंत्रवित् ॥२०४॥ नमः श्वावास्यायां नाशने धत्त आविद्धतः । तत्ते निःष्क्रममाणस्तु मंत्रोऽयं परिकीर्त्तितः ॥२०५॥ अनामिकांगुष्ठाधो गौरित्रिनिरीक्ष्यघति (च) तथा । मधुपक्कं ततः कुर्यात्त्रिः प्राश्यातिविधानतः ॥ २०६॥ यन्मधुनेति मंत्रेण मधुमतीर्वा ऋचंप्रति । ऋचं मधुमती प्राश्यऋत्विजो यज्ञकर्मणि ॥ २०७॥ प्राशयेन प्रधन्वेन यन्मनोद्दद्यावाह्यकः (?) । उच्छिष्टन्तु ततोदद्यात्पुत्रान्ते वासिनामपि ॥ २०८॥ शिष्याय ऋत्विजोदद्य पुत्रे नृपप्रियैः (पुत्राय च पितातथा) । आसीनाद्यः ददेक्षौरिः (१) स्नातकश्चोत्तरंदिशि ॥ २०६॥ वरं प्राशयते सवं सर्वे वा पूर्व निक्षिपेत । उच्छिष्टमपि कर्त्तव्यं पाणी संमृशते ततः ॥२१०॥ वाङ्मआस्येनसोश्चक्षुकर्णाधोश्रोत्रमेव च । वाद्वोर्मेवत्वमूर्व्वे ॐ जोरिव्यानिमेतथा ॥ २११ ॥ अंगानि व तन्श्चैव तन्वामे सहमेव च । आचान्तः शासमादायशासं शासन उच्यते ॥ २१२॥
गौरितित्रिः प्रहार्थताम् ।
तदर्थं तुगवालम्भं
गावोऽपिशासनं प्रोक्त’ गावश्वत्रिभिर्वाच्यताम् ॥२१३ ॥
माता चैव तु रुद्राणां वसूनां दुहिता तथा ।
आदित्यानां स्वसा चैवत्यभिस्यामृतमेव च ॥ २१४॥
[[२४३२]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
प्रनू वाचं चिकितुषे मागामनागामदितिं वचिछिममायुष्यवधोः पापं उभयोस्त्वंपाप्माहतः ॥
[ अटुमो-
ॐ उत्सृजं तु तृणाश्चेति मधुपर्क विधोच्यते । हुतन्तु वैश्वदेवेस्याद् हुतं जातकर्म च । सुहृतं त्वक्षहोमादि प्राशितं पितृतर्पणम् ॥ २१५ ॥ चत्वारः पाकयज्ञाश्चबहिः शात्वावपंच च ( ? ) । विवाहश्चूड़ाकरणं व्रतोपनयनन्तथा ॥ २१६ ॥ सीमन्तश्चैव केशान्तं कर्त्तव्यं विधिपूर्वकम् । आपूर्यमाणपक्षे च पुण्याहमवत्वोकथेत् (वाचनं चरेत्) २१७। स्वातौ मृगेऽथ रौहिण्यांत्रपुचैवोत्तरोदिषु । पंचधाभूमिं संस्कुर्यादग्निं स्थाप्य (स्थापयित्वा ) यथाविधि ॥ निर्मथ्य स्थापयेद्वन्हि अग्नयर्थे वन्हिभक्तिमान ।
यथातथाअनग्निश्चजातवेदास्तनूनपात् ॥२१॥ तिम्रोवर्णानुपूर्वेण ब्राह्मणस्य विधीयते ।
राजन्यस्य च द्वौशस्तौएकोवैश्यस्य उच्यते ॥२२०॥ मन्त्रवर्त्यस्तु शूद्राणां सर्वेषां कथ्यतामिति । ततोवस्त्रं गृहीत्वा तु परिधाष्यैव मंत्रवत् ॥२२१॥ जरांगच्छजपेन्मन्त्रः परिधायासौविवाह्यकः । अथैनोवाजपेन्मन्त्रं समानाहृदयानितौ ॥२२२॥
पित्राप्रमात्रादाध (?) गृहीत्वानिष्क्रमणस्तथा । यदैषि मनसादूरं दिशोनुपवमानतः ॥ २२३॥
ऽध्यायः ]
विवाहप्रकरणवर्णनम्
[[२४३३]]
हिरण्यवर्णविकर्णः (?) सत्वामन्मसांकरोत् । असावितितमगण्हातु अर्थने च समीक्षयेत् ॥ २२४॥ उभावपि समालोक्य मन्त्रवच्चक्षुमेलकम् । अव्वोखक्षुरपधिः मंत्रं जप्त्वा समादिशेत् ॥२२५॥ द्विजोदधिसमालोक्य वाणं गृह्णातिवाहुजः । वैश्येप्रतोदमादायहस्तौ शूद्रस्य मेलकः ॥ २२६॥
ततोदभंगृहीत्वादग्न दक्षिणतः स्थितः ।
॥
अम ेः प्रदक्षिणं कृत्वा तजेनीवा (वी) कटाविशेत (१) । । २२७॥ अन्वाख्धौ तथाघारौआज्यभागौ तथैव च । महाव्याहृतयश्चैव पंचवानुकणन्तथा ॥ २२८ ॥ जानयमृद्वादशांहुत्वा वितीनां च त्रयोदश । अच्छादशाग्निभूतानां पञ्चानामभिरंतुकाः ॥२२६॥ लाजाहुतीदशप्रोक्ताः प्राजापत्यमतः परम् । वामे पत्नीसमादाय त्रिधाभिमुखं व्रजेत् ॥ २३० ॥ सप्तकूटानिधान्यानि मन्त्रजप्त्वाव (च) रोहणम् । एकामषेद्वे ऊर्जेत्रीणिरायस्पोषाय एव च ॥२३१॥ मयोमवायचत्वारिपशुभ्यः पञ्चमुच्चरेत् ।
षड्ऋतुभ्यः सखः सप्तसामामनुव्रता भव ॥ २३२॥ निष्क्रम्यकल्पितं कुम्भं उदकेनाभिषेचनम् । आपः शिवेतिमन्त्रेण आपोहिष्ठातथैव च ॥ २३३ ॥ तथासूर्य मुदीक्ष्यैव तचक्षुमंत्रंविवर्जयेत् । दक्षिणांसेनमालभ्यममत्रतेत्युदाहरेत् ॥२३४ ॥
[[२४३४]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
सुमंगलीरियंवधूरिमाः समेतपश्यता ।
[ अष्टमो-
सौभाग्यमस्यैदत्त्वा वृद्धास्त्री विरमेत्ततः ॥ २३५॥ तीन्दृढ़पुरुषोम्मध्य (?) अर्केनादाय वैततः ।
अनुगुप्त तदागारं प्राच्योवोदीच्यमेव च ॥२३६॥ दृढ़ोत्संगे समादाय अनद्धी च (?) रोहिते । उपविश्यतु तत्रैव सपत्नीकामभीष्टतः ॥२३७॥ इहगावो निपीदन्तु मंत्रोऽयं समुदीरयेत् । पूपान्ते स्विष्टकृदीज्ये ग्रामवचन शुभोच्यते ॥ २३८॥ वरदानं ततः प्रोक्तं ध्रुवदर्शनमेव च । प्राशनंमार्ज्जनं दानं विवाहाय जुहोम्यतः ॥ २३६ ॥ कर्मान्ते च प्रदातव्या आहुतीनां चतुर्द्दश । आचार्यः सर्वकर्म्मसु आत्मनः श्रेयमिच्छति ॥ २४०॥ आचतुर्थे तु सम्पूर्ण विवाहादौ तथैव च ।
भू शुद्धिः प्रथमंकुर्यात्कुशत्रयसमूहनम् ॥२४१॥ अंगुष्ठानामिकाभ्यां च गृहीत्वा तु कुशत्रयम् । दक्षिणेवोत्तरं कुर्यात्परि समूहविधो (धिरुच्यते ) च्यते ॥२४२ गोमयेन ततो लिप्य तिस्रोलिख्य (
खित्वा) विधानतः ।
तर्ज्जन्यंगुष्ठयोगेन उद्ध, त्योद्ध, त्य संस्थितः उदकेनाभिमन्त्र्याथाग्न्याधानं ततः
मंत्रविद् ब्रह्मसंस्थाप्याग्निर्दक्षिणतः
[[1128311]]
परम् ।
सदा ॥ २४४॥
निरस्तः परावसे महमधावसौः सदने सीदामीत्युप विशेत् । तत्र ब्रह्मोपवेशनं अम्न रुत्तरतः स्थाप्य प्रणीतासन वाग्यतः ॥
ऽध्यायः ]
विवाहप्रकरणवर्णनम्
द्वयुनर्विश्रामसंस्थाप्य (?) प्रणीतापात्र दारुजम् । आत्मासनं ततोदद्यात्प्रणीताकरसंस्थिता ॥ २४६ ॥ तत उदकं समादाय गायत्र्या चाभिमंत्रितम् । प्रणीता पूरणं तत्रदभैराच्छादयेत्ततः ॥ २४७ ॥ विश्रामासनं संस्थाप्य प्रणीतालम्भनं ततः । ब्रह्मणोमुख मालोक्य निधायोत्तर एव च ॥ २४८॥ वाग्यतः परिस्तीर्य्यं प्रवलादेशतः कुशः । हव्यवाहनवस्त्रोऽयं त्रिवाचश्च चतुर्द्दिशम् ॥२४६॥ वस्त्रहीनेन यः कुर्याज्जातवेदास्तनूनपात् । विपरीत (?) फलन्तस्य आष्ट तत्रवै ध्रुवम् ॥२५०॥ पात्राणासादनं (?) तत्र आदौदर्भ त्रयन्तथा ।
[[२४३५]]
द्विदर्भे प्रोक्षणीपात्रं आज्यस्थाली ततः परम् ॥ २५१॥ चरुस्थालीं ततः स्थाप्यसंमा पात्रन्तु वर्जयेत् । सव्येनोदक संस्पर्शः प्रणवोच्चारतत्परः ॥ २५२ ॥ अग्न े कुशपच उपयमनकुशाः सप्तादेशात्समिधस्त्रिभिः । खादिरेण वः स्थाप्य स आज्यं स्थाप्य विधानतः ॥ तण्डुलावैश्वदेवान्नं पूर्णपात्रन्तु विन्यसेत् । अवमुष्टि भवेत्किञ्चिदष्टौ च पुष्कलः
पुष्कलः ॥२५३॥ । पुष्कलानि च चत्वारि पूर्णपात्रं विधीयते । तत्र त्रीन् कुशानास्तीर्थेक देशोद्ध कुशद्वयम् ॥ २५४॥ अथाद्बधद्वयं कुर्यास्त्रीणि त्रय कृतोऽच्छिनत् । कुशैः कुशावच्छिन्नन्ति द्व े कुर्यात्तु पवित्रकम् ॥२५५॥
[[२४३६]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
अष्टमो-
द्व दर्भे प्रोक्षणी स्थाप्य हस्तेनादाय वै ततः । प्रणीताप्रोक्षणीपूर्व उत्पर्येङ्गुष्ठानामिके ॥२५६॥ भूमौ त्रीणि ततोत्पूय सप्तोय गे शिरतथा । दद्यात्तत्रैव सम्प्रोक्ष्यपारणि (?) पृथक् पृथक् ॥२५७॥ पर्ययन प्रणीता अन्तरे प्रोक्षणींन्यसेत् । अथाचम्य तु विधिवद्द वीवाचममुञ्चरेत् ॥ २५८॥ ततोत्थाप्य तु संवीक्ष निर्वपेत्याज्यतण्डुलौ ।
चतुर्मुष्टि
।
समाकुर्यात्त्रिःप्रक्षालिततण्डुलैः ॥ २५६ ॥
अन्तरं कुशविन्यस्य तूष्णीं ब्रह्माज्य वै श्रयेत् ।
आ(चा) चीर्य स्वयमीश्रप्य देवं कम्म (मोक्ष्यैव) मिदंस्मरेत् २६० उभयो ब्रह्मणीचार्य (?) पर्यग्निकरणं ततः ।
आदायोल्मुकन्तखत्तरवर्जयेत् (१) ॥ २६१ ॥ सव्येनोदकसंस्पर्शः प्रणवोच्चारतत्परः ।
ता अर्द्धशतंच ह्याहुत्वा (वी) व प्रतपनं ततः ॥ २६२॥ संमी कुशसमृज्य सुवादं द्वस्तु (?) मूर्द्ध गम् ।
समान ( वाप्र ) मूलं सम्पूज्य सुवास्तु च बाह्यतः ॥२६३॥ कुशा मूल समृज्य कुशमूले त्वधस्तथा । प्रोक्षण्योदकं सम्प्रोक्ष्य पुनः प्रतपनं श्रुवः ॥ २६४ ॥ अग्र प्रदक्षिणं कृत्वा निधायात्मनि दक्षिणे । आज्यो द्वास्य तथैशाने उत्तरेण ततोन्यसेत् ॥२६५॥ पश्चिमेन ततः स्थाध्य मध्ये स्वणं विनिक्षिपेत् । चरोभिगारणं (?) कुर्याच्चरो द्वास्य ततः परम् ॥२६६॥
ऽध्यायः ]
विवाहप्रकरणवर्णनम्
वरो दास्यति पूर्वेण प्रणीयोत्तर वन्हिना ।
अग्निराज्यन्तरं कुर्यात्स्थापयेच्चोत्तरं दिशि ॥ २६७ ॥ प्रणीतापश्चिमेन्यस्य आज्यवन्हि तथान्तरे ।
[[२४३७]]
उत्तरेचाध्य संस्थाप्य आज्यमुत्पवनन्ततः ॥२६८॥ आलिखेत् पवित्रे च प्रोक्षण्योत्प (व्युत्पवनं) वनंविधिः । आज्यावेक्षणं संस्कुर्यादपद्रव्यनिरसनम् ॥२६६॥ उपयमनकुशानादाय दक्षिणं कटि विन्यसेत् । उत्तिष्ठ समिधंक्षिप्य एपाते अग्रे समित् ॥ २७० ॥ प्रणीताकुशमादाय यद्याब्राह्मण (?) चेततः । अन्वारम्भन्ततः कुर्यादाचार्यः ब्रह्म वाग्यतः ॥ २७२ ॥ प्रोक्षण्योदकसम्प्रोक्ष्य स्त्रवहोमं समाचरेत् । द्रुहिणेन इदं प्रोक्तं अग्निस्थापनकं विधिः 1120211 प्राजापत्योत्तरेन्द्राग्न दक्षिणेन्द्रीश मिन्द्री (द्र ) य । आग्न ेयेऽभिमुखों दद्यादीशाने सोमचक्षुषी ॥ २७३ ॥ अग्निं स्थाप्यविधानेन दशाङ्गाग्निकलायुतम् । धूम्राचनीलवर्णा च कपिला विस्फुलिंगिनी ॥२७४ ॥ ज्वाला हविष्मती चैव कव्यवाहव्यवाहिनी । रौद्री संहारिणी चैव वैश्वानरकला दश विवाहे च तथा क्षौरे चतुर्थादीक्षणे शुभे । गृहयोगे शुभे कर्म्मणि दशांगं वन्हि विन्यसेत् ॥२७६॥ कव्यवाट् पूर्व विन्यस्य हव्यवाट् दक्षिणेन्यसेत् ।
॥२७५॥
ज्वाला च पश्चिमे न्यस्य अशिष्मां उत्तरे तथा ॥२७७॥
[[२४३८]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ अष्टमो-
षड्वलामूर्ध्नि विन्यस्यदद्यादाज्याहुती स्ततः । पूर्वा दद्यादाघारौ आज्यभागौ तथोत्तरे ॥२७८॥ अनर्वायाप्रायश्चित्ते सूर्यश्चन्द्रस्तथैव च । गन्धर्व प्रायश्चिते तु पतिघ्नी प्रजाघ्नी स्तथा
पशुघ्नी च गृहनी च यशोघ्नी च क्रमेण तु ।
॥२७६ ॥
॥ २८०॥
प्राजापत्ये स्विष्टकृदे स्थालीपाकं जुहोति च व्याहृतिश्चतत आज्ये हुत्वापञ्चवारुणकन्तथा । हुतशेपं चरुस्थाली पार्क ( कृत्वा) विधानतः ॥ २८१॥ हुत्वा स्त्रिया मुखं तत्रमंत्रणानेनवे ततः ।
प्राणैस्ते प्राणान्संदधाम्यस्थिभिस्थीन्येव च ॥२८२॥ मासं चैव मांसेन त्वचात्वचमिति
क्रमात् ।
हृदयालम्भनं कुर्यात्सु (?) शीचन्द्रमेव च ॥२८३॥
पश्येमशरदः शतम्पठेन्मत्रं द्विजोत्तमः ।
गर्भाधानंस्त्रियं वक्ष्ये पुष्पवत्यास्तथैव च ॥ २८४॥ चतुर्थ्याउवं सा स्नातान गर्भ दधाति यदि । सिह्याद्रिणीश्वेता (?) दुपोष्या तु विधानतः ॥ २८५॥ पुष्येन (ण) मूल मुत्थाप्य चतुर्थ्ये स्नानपूर्वकम् । निशायामुद के पिण्प (? नश्यं कुर्याद्यथोचितम् ॥ २८६ ॥ दक्षिणस्यानासिकया सिञ्चतीत्योषधी त्रया । इयमोषधीत्रामात्री (?) सहेमाना सरस्वती
अस्या अहं वृहत्याश्वपुत्र पितुरिव तथा ।
[[1122011]]
पितुरिव नाम जग्राह … मृतुस्थाने प्रकीर्त्तितम् ॥ २८८॥ऽध्यायः ]
विवाहप्रकरणवर्णनम
स्त्रीणां सर्वक्रियारम्भे ऋतुगोचरतः शुभम् । शुद्धाभर्त्तरि शुद्धा वा गर्भाधानादि कर्मसु ॥२८॥
[[२४३६]]
युग्मारात्रिषु कृतस्नाना कृतमाल्यविभूषणा । भुक्त्वाकदर्प्यक (कंदर्पकं )चव स्वकान्तकामिनी व्रजेत् २६०
॥ २६१॥
ऋतुस्वभाविनी स्त्रीणां रात्रयः पोडशस्मृताः । चतुर्थ्या जायते पुत्रः स्वगु ( ? ) गुणवर्जितः
(१) विद्यादारपरिभ्रष्टोदारिद्र्य क्लेशभागिनः । पञ्चमे पुत्रिणीकन्या पष्ठे पुत्रश्च पुत्रवान् सप्तमे शुभगा कन्या अष्टमे ईश्वरः सुतः । नवमे अप्रजा कन्या दशमे पुरुषोत्तमः ॥ २६३ ॥ एकादशे भवेत्पुत्री द्वादशे पुत्रधम्मिणः ।
त्रयोदशे भवेत्कन्या बहुदुःखभयप्रदा
धर्मज्ञश्च कृतज्ञश्च शास्त्रज्ञश्च महीपतिः ।
॥२६२॥
॥२६४॥
जायते चतुर्दशान्ते सर्वभोगरतो नरः ॥२६५॥ राजपत्नी महाभागा राजवत्सकरी शुभा ।
जायते पञ्च दशांते (च) बहु भोगा पतिव्रता ॥ २६६ ॥ विद्याविनीतः सम्पन्नो भोगवान्सुकृती नरः । जायते पोडश्यां रात्रौ सत्यवादी जितेन्द्रियः ॥२७॥ अष्टमी नवमी चैव चतुर्दशी च पूर्णिमा । एतास्तु तिथयो वर्ज्या शेषाः श्रेष्ठोत्तमाः स्मृताः ॥ २६८॥ मघामूलाश्विनी ज्येष्ठा अश्लेषा रेवती स्तथा ।
रतिकाले सदावर्ज्य () ऋतुस्नाने विशेषतः ॥ २६६॥
[[२४४०]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ अष्टमो-
यस्मिनृक्षे च आधानं ऋतुकालप्रपोपणम् । तस्यादौ दशमे ऋक्षं प्रसूति भवति स्फुटम् ॥३०८॥ हीनांगोवधिरो मूकोवकः पङ्कुश्च वामनः । गर्भाधानेऽपि जायन्ते वैकल्पं मानसं यदि ॥३०१ ॥
सत्वेत्यमौन (?) अधिकं न किश्चित्
क्लीबत्वभावं प्रतियाति गमः ।
अन्ये तु पिण्डावपनप्रभेदः
विधि प्रकार युगलाश (?) त्रीरमू (री) ॥३०२ ॥
इति रजलक्षणः-
अथातः पुंसवनम् -
पुरास्यन्दनकम्मैणि-
मासे द्वितीये तृतीये वा पुंसानक्षत्रहं यदि ।
चन्द्रमा पूज्यमानस्तु समुपोष्या यथा विधि ॥३०३॥ आप्लाव्याहतेवस्त्रं परिधाप्य विधानतः ।
न्यग्रोधावरोहे छुङ्गानिशायामु (?) पवेषणम् ॥३०४॥ आसेचनम् पूर्ववत्कुर्याद्धिरण्याद्भय संमृतम् । एताभ्यां कुशकण्ठेन सोमः सिश्वयेत्तथा ॥ ३०५ ॥ कूर्म्मपित्तयोअस्थेकू (?) यदिकामतोऽपिवा । वीर्यवान्स्यादितिचकृतेनैवाभिमंत्रयेत् ॥३०६॥ सूपर्णोऽसीति (?) ष्णु क्रमं परिकल्पयेत् ।
प्रथमे गर्भेऽष्टमे मासि षष्ठे वा स्थाप्य वन्दिता ॥३०७ ॥ तिल तण्डुलमुद्गाश्च मिश्रिताः स्थाप्य वै द्विजः । स्थालीपाकं ततः कुर्याद्यथा पूर्व विधानतः ॥ ३०८॥
ऽध्यायः ]
पुंसवनसंस्कारवर्णनम्,
[[२४४१]]
प्रजापत्येस्विष्टकृते प्राशनान्ते ततः परम् ।
भद्रपीठोपविष्टः सासटायुग्मेनौ (?) दुम्बरी ॥३०॥ त्रयोदर्भाश्च पिज्जुल्यां शलल्याः कण्टकन्तथा । वीरतरुशंकुनाश्चैव पूर्णपात्रं तथैव च ॥ ३१०॥ एकीकृत्य चैतेषां महारंगन वेष्टयेत् । महाव्याहृतिभिश्चैव सीमन्ते मूर्ध्नि एव च ॥३११॥ कुर्याद्विनयनं तत्र उर्जीव फलिनी भवेत् । अथाहवीणाजथितौ राजानः समायताम् ॥ ३१२॥
नदीसानामं गृह्णाति ततो ब्राह्मण भोजनम् ।
राजतैदशमाश्चैवगर्भे जरिपुणा (१) सह
एकादश ऋचां जप्त्वा अछित्प्राङ्ग (?) एव च ।
सुवर्णान्तर्हित घृते प्राश्य वै शिशुम्
मन्त्रेणानेन वै तत्र भूर्भुवः स्वस्तथैव च ।
॥३१३॥
॥३१४॥
नाभ्या ( मौ) न्वा दक्षिणे कर्णे आयुष्यं मंत्र विज्जपेत् ॥३१५॥ अग्निः सोमस्तथावायुर्ब्रह्मादयो देवास्तथैव च ।
ऋषयश्च पितरश्चैव यज्ञसाग (र) वै जपेत् ॥३१६ ॥
वनस्पत्योषधीश्चब्राह्मणेभ्यस्तथैव
च ।
अमृते (ने) त्रते स्वधाः चैव दक्षिणा सत्रवं तिषु (१) ॥३१७॥ आयुष्यकरणं प्रोक्तं ब्रह्मणा परमेष्ठिना ।
स यदि कामयेच्चैव सर्वमायुरियादिति ॥ ३१८ ॥ वाक्त प्रेणी ततोजप्त्वा अनुवाक्कादिवं स्वती । पच ब्राह्मणानुत्थाप्य पूर्वदक्षिणा पश्चिमे ॥३१६ ॥
[[२४४२]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ अष्टमो-
उत्तरे वोर्द्धतश्चैव अवेक्ष्ये बुव ( ? ) माणतः । पाणेऽपाने तथाव्याने उदाने तु समानतः ॥ ३२० ॥ स्वयं वा अपि कर्त्तव्या तु परिक्रामतस्तथा । यस्मिन्देशेभवे जातोऽभिमन्त्र्य पुनः पुनः ॥ ३२१॥ वेदते भूमि हृदयं दिवि चन्द्रमसिप्सितम् । वेदाहमेतं तन्मातद्विद्यात्पश्येम शरदः शतम् ॥ ३२२ ॥ अथैनामभिमृश चैवं अश्माभवपरशुर्भवेत् । हिरण्यमः स्ततं (?) भव आत्मावै पुत्र नामासि ॥ ३२३॥ स ( त्वं ) जीवशरदश्चैव नामधेयं करोति च । वेदोऽसीति ततो वेदाः मातरं अभिमन्त्रयेत् ॥ ३२४॥ इडासि मैत्रीवरुणी वीरेवीरमजीजनथाः । सात्वं वीरवती भवयास्मिन्वीरवन्तस्तथा ॥ ३२५ ॥ यस्ते स्तनमित्येव प्रक्षाल्य दक्षिणं स्तनम् । इमंस्तनमित्युक्त्वा बालकाय स्तनं द (द्यात) दौ ॥ ३२६ ॥ उद पात्रं शिरः स्थाप्य आपोदेवेषु जाग्रथः । द्वारदेशे सूतिकाग्निं स्थापयेद्विधिपूर्वकम् ॥ ३२७॥ सन्धिवेलाद्वि आहुत्यौ (?) सर्षपोडनग्नावपति । सिद्धार्थास्तण्डुलाकण्डा मंत्रेणानेन यत्नतः ॥ ३२८॥ शण्डामक उपवीरः शौण्डिकेय उलूखलः । भृलि (मलिम्लुचोद्रोणासथ (?) अवनो नश्यतादिति ॥ ३२६ ॥ आलिष ( उनिष) न्निमिषं श्चैव किं वदन्ती उपश्रुतिः । हर्यक्षः कुम्भीशत्रुश्च पात्रपाणिस्तु कर्म्मणि ॥ ३३०॥
ऽध्यायः ]
संस्कारवर्णनम्
[[२४४३]]
सर्षपावरुणा चैव स्वाहान्ते च उभावपि । कुमारो पदवेद्यस्तु जातेनाच्छादितस्ततः ॥॥३३१॥ पिता स्वांके समादाय जपेन्मत्र (न्तु) स्तुकूर्कुरम् ।
कूकरः
[[11]]
रः स कूक् कुरश्चषत्तं देवा विरमं विदुः ॥ त त्वं कुमारमेववावृणीथा स्तथैव च । चेच्च पुनश्वें श्याम शवलौ प्रकीर्त्तितौ अनागमन्नरोदिष्टे यत्र वाभि मृशांमसीति । दशमेऽहनिसमुत्थाय पितानाम करोति च ॥३३२॥ द्विरक्षरं चतुर्ष्वपि घोप पदाद्य (वाद्या) नन्तरतस्तथा । दीर्घाभिन भिनष्टानं न (?) कृतं कुर्यान्नतद्धितम् ॥३३३॥ आयुश्च चिरमाचारं तत्र स्त्रिया न तद्धितम् । शर्मेति ब्राह्मणोत्र याद्वर्म्मक्षत्रिय एव च ॥ ३३४ ॥ गुप्रति वैश्येविज्ञेयं ततो ब्राह्मणभोजनम् । मासे चतुर्थे निष्क्रम्य सूर्यमुद्वीक्षयेत् ततः ॥३३५॥ तच्चक्षुश्च ऋचां जप्त्वा प्रोक्ष्यरश्मनोदकरश्मिषु । गृहानुपयतो तिष्ठं ततो ब्राह्मणभोजनम् ॥३३६॥ अन्नप्राशनं (तु) विज्ञयं मासि षष्ठे तथैव च । पूर्ववदग्निं संस्थाप्य स्थालीपाकं समाचरेत् ॥३३७। आघारावाज्यभागौ च तथा हुत्वा उभावपि । देवीवाचमजनयन्त वाजोना अद्यएवच ॥३३८॥ स्थालीपाकं ततो हुत्वा चतस्र आहुतयस्तथा । प्राणोनामशीयश्च अपाने नगधमेव (?) च ॥ ३३६॥
[[१५३]]
•
[[२४४४]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ अष्टमो-
चक्षुषा रूपाण्यः श्चैव श्रोत्रेण
यशोमशीय ।
।
प्राजापत्ये स्विकृते व्याहृतीं पञ्चवारुणीं ॥३४०॥ स्थालीपाकं ततः शस्तं हन्तकारश्च पूर्वकम् । सर्वेषां तु रसान्पञ्च मत्स्यमांसं विशेषतः ॥ ३४२ ॥ एकीकृत्य ततः प्राश्य अन्नपर्याय उच्यते । । भारद्वाजोवाक्प्रसारः आद्यश्ववकपिञ्जलः ॥३४२ ॥ कृक खा (लाप) या आयुः कामः मत्स्यैर्जबनकस्तथा । ब्रह्मवर्चस आद्याश्च सर्व्वस्य (?) काम्यकम् ॥३४३॥ अन्नप्राशनं विज्ञेयं ततो ब्राह्मणभोजनम् । सम्वत्सरे तृतीये वा चूडाकर्म विधीयते ॥ ३४४ ॥ मातृणां पूजनम्पूर्वं ब्राह्मणान्भोजयेत्ततः ।
अग्निस्थाप्य यथाप्रोक्तं दद्यादाघारमाहुतीः ॥ ३४५ ॥ आज्याहुतिना संस्कृत्य वारुणान्तश्च चिन्हिता । परिधाप्याहतं वस्त्रं आप्लवं वाससी तथा ॥ ३४६ ॥ माता कुमारमादाय पश्चाद्दाने (स्थाने) रूप (उप) वेशयेत् । पुनराज्याहुतीर्दद्यात् ब्रह्मणा परिकीर्त्तिताः ॥ ३४७ ॥ शीतोदकं तु संस्कृत्य उष्णेनैव तु वारिणा । मन्त्रेणानेन वै तत्र शीतोष्णं कारयेत्ततः ॥ ३४८ ॥ उष्णेनवाप्युदके (?) रुदकेनादितकेशान्वपेत् । नवनीतं घृतं वापि दधि वा प्राश्यमेव च ॥ ३४६ ॥ गोदा (?) दक्षिणमादाय उन्दनं मन्त्रवित्ततः । सवित्रा प्रसूभर्त्ता दैव्या आ उन्दन्नुते तन् ॥
।
ध्यायः ]
संस्कारवर्णनम
दीघाईत्वाय च सोशलल्पा कण्टकं श्वेतं विनीनं ।
यत्रिं वाच्यताम् अमल्य (मंगल्यदर्व) दर्भस्तु ॥ पिञ्जल्यं ओषधयः केशसम्पृशन् ।
[[२४४५]]
लौहक्षरं समादाय शिवो नामेति मंत्रवान् ॥३५० ॥ विनिवर्त्तयामितिवयं येना वयत्सविता तथा । येना वपत्सविताक्षुरेण सोमस्य राज्ञोवरुणस्य ॥ विद्वां तनब्रह्माणो वयन्ते दमस्यायुष्यं जरदष्टिर्यथासत् उन्दने केश मूलेतुमध्ये विनयनं स्मृतम् छंदनं नापस्तु पूर्ववत गोदा पश्चिममादाय उन्दनादि प्रकारयेत् । छन्दनं च (चैव ) आयुष्यं वैदिके न प्रकारतः ॥ ३५१ ॥ तत्रैव च द्वयं तूष्णीमुन्दनादि विधिं तथा । उत्तर गोदा संगृह्य उन्दनादि यथोचितम् ॥३५२॥ येन भूरिश्चरान्छिद्यात्पलीचा परत द्वयम् । येन भूरिश्वरा दिवज्यो कुपश्चाधि सूर्यतने ॥ ते वपाभि ब्रह्मजीवजीवनाय सुश्लोक्ययस्वस्त्ययइति । यक्षुरेण मज्जयता सुपेक्षसा वप्त्वा परिहार्यताम् ॥ यक्षुरेण मज्जयता सुपेशसा वत्वा वावपति । केशांश्छिन्धि शिनामासायुः प्रमोषधीमुखमिति च केशान्ते ताभिरद्भिः शिरोमुद्यन्नापिताय क्षुरं ददौ ।
आक्षरं वपतीति प्रेषः वपामितित्तु नापितः ॥
यथामंगलकेशाश्च केशशेषं प्रकारयेत् ।
अनुगुप्तमेतत्केशां गोमयेपिण्डसन्निधौ ॥३५३॥
[[२४४६]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ अमो-
गोष्ठे वा पल्वलेवापि उदकान्ते निधापयेत् । आचार्यः पिवरं (?) बद्धा केशान्ते च तथैव हि ॥३५४॥ पुष्येचाश्विनिरेवत्यां मृगेवाप्युत्तरायणम् । हस्तविष्णुधनिष्ठाश्च क्षौरकर्म्मणि पुनर्वसु ॥ ३५५
॥ अथकर्णवेधं (धः) वर्षे तृतीये पञ्चमे तथा । पुष्येन्दुरेवतीचित्रा हरिॠ क्षे तथैव च ॥ ३५६॥ प्राङ्मुखश्चैव पूर्वाहे उपविश्य यथाविधि । तत्रादौ दक्षिणं कर्णमभिमन्त्र्य तु मंत्रवित् ॥३५७॥ भद्रं कर्णेभिः संविद्यात्सक्षाय ततः परम् । मन्त्रवत्कर्णौस पूर्व ब्राह्मणभोजनम् ॥३५८॥ गर्भाधानं पुसवनं स्यन्दनं च निमित्तकम् । जातकर्म च नाम च सूर्यावेक्षणकन्तथा अन्नप्राशन चूडा च कर्णवेधस्तथैव च । ब्रह्मसूत्रोपनयनं व्रत विसर्जन (ग) मतः परम् ॥ ३६० ॥ केशान्तश्च विवाहश्च चतुर्थीकर्म एव च । अग्नि संग्रहणश्चैव संस्काराणि च पोडश ॥३६१॥
॥ ३५६ ॥
इति श्रीब्रह्मप्रणीते याज्ञवल्क्येधर्मशास्त्रे संस्कारप्रकरणम्नाम
अष्टमोऽध्यायः ।
अथ नवमोऽध्यायः तिथिनिर्णयवर्णनम्
गृहस्थस्य व्रतं वक्ष्ये सर्वाभीष्टफलप्रदम् ।
स्त्रियाश्च पुरुषस्यैव यथाते (?) ब्रह्मचारिणः ॥१॥ प्रतिपत्सु द्वितीया स्यात् द्वितीया प्रतिपद्यता ।
कार्या द्वितीया सार्द्धन्तु तृतीया न
चतुर्थी संयुताकार्या तृतीया च
कदाचन ॥२॥
चतुर्थीका । '
पञ्चमी च चतुर्थी च कार्या पष्ठचा न संयुता ॥३॥
नाष्टमी सप्तमीयुक्ता सप्तमी नाष्टमीयुता ।
नवमी सह कर्तव्या अष्टमी नवमी तथा 11811 युगाग्निर्युगभूतानि षण्मुनिर्वसुरन्ध्रयोः ।
द्वादश्येकादशी युक्ता चतुर्दश्या तु पौर्णिमा ( पूर्णिमा) ॥ ५ ॥ प्रतिपञ्च अमावास्यातिथियुग्मं महाफलम् ।
योदेवानागमेदद्यात्पितृन्दद्याच्च
निर्गमे
॥६॥
स नरः क्षुत्पिपासात्तों भवेज्जन्मनि जन्मनि । यां तिथिं समनुप्राप्य याति चास्तं दिवाकरः ॥७॥ सा तिथिः सकलाज्ञेया पितृदेवेषु सर्वदा । मुहूर्त्त द्वादशी न स्यात् तत्रयोदश्यां यदामुने ॥८॥ उपोष्य द्वादशीमिश्रो सदोपोष्यैकादशीमता । न पक्ष भक्षये तृप्तिर्विदेहं च पत्त्रिणः ॥६॥
[[૪૪૮]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ नवमी-
एकादशीं परित्यज्य नोपवासफलं लभेत् ।
यथा बहुमनुष्याणां मध्ये पिण्डं समाश्रयम् ॥१०॥ द्वादशी दशमीतद्वज्जीवमेकादशी व्रतम् ।
एकादशी दिनं यत्र निराहारं भवेत्सदा
।
॥११॥
यानि कानीह पापानि अन्नमाश्रित्य तिष्ठति । द्वादश्यामुपवासन्तु ये प्रकुर्वन्ति मानवाः ॥१२॥ ते विष्णुं नैव जानन्ति वृथा विष्णुपरायणाः । एकादश्या विना मूढ़यै कृतं द्वादशीव्रतम् ॥१३॥ भुक्तं चान्नं त्रयोदश्यां तेः कृतः कोटिगोवधः । द्वादशी तु यदोपोप्या विना एकादशीम्मुने ॥ १४ ॥ पारणं च त्रयोदश्यां हन्ति पुण्यं पुराकृतम् । केवला द्वादशी हन्ति पुण्यं द्वादशवार्षिकम् ॥१५॥ रविचक्रार्धमात्रोऽपि तत्रोपोप्यं परं दिनम् । घटिका घटिका वृद्धिर्दशम्येकादशी युता ॥१६॥ एकार्णवेन यत्प्रोक्ता मार्कण्डेयस्य विष्णुना । वैष्णवं च तथादित्ये प्राजापत्यं तथैव च ॥१७॥ वार्हस्पत्यञ्च मैत्रञ्च तथैन्द्रो हृध्यसंयुता ।
।
दशम्येकादशी शुक्ला तथानक्षत्र संयुता ॥१८॥ ममवल्लभ या चैताः न वाच्यं (?) कस्य चिन्मय । एक द्वित्रि ततः पञ्च षष्ठ सप्त तथाष्टभिः ॥१६॥ दशम्येकादशी दद्याज्जपादौ परिकीर्त्तिता ।
जया च विजया चैव जयन्ती पापनाशिनी ॥२०॥तिथिनिर्णयवर्णनम
ऽध्यायः ]
उन्मीलिनी वज्जुलिनी
त्रिस्पृशापक्षवर्द्धिनी ।
एकादशी द्वादशी च रात्रि शेपे त्रयोदशी ॥२१॥
त्रि स्पृशानाम सा प्रोक्ता सर्वपापापहारिणी ।
आभाकासितपक्षंपु
मैत्रःश्रवणरेवती ॥२२॥
संगमे न हि भोक्तव्यं दशद्वादशी ( फलं) हरेत् । संयुक्ता द्वादशश्लाति (?) मैत्रः श्रवण रेवती ॥२३॥ आवासेनापि भोक्तव्यं विशतत्रिंशद्घटी त्यजेत् । तिथिनक्षत्रसंयोगान्न कुर्यात्पारणं मुने ॥२४॥ तावत्तत्र न भोक्तव्यं यावदक्षान्तिको भवेत् । तिथिक्षयेषु योऽश्नाति स भवेद् ग्रामशूकरः ॥२५॥ अपत्यानि विनश्यन्ति जपं वा पारणं स्मृतम् । तावत्तत्रन भोक्तव्यं यावन्नक्षत्र संक्षयः ॥२६॥ तिथिक्षयेषु यो भुङ्क्त े स भवेत्किल्विषी सदा । अष्टौ तानि व्रतघ्नानि आपोमूलफलं पयः ॥२७॥
गुरोर्वचनमौषधम् ।
हविर्ब्राह्मणकामाय
हानि संततिच्छेदं च दौर्भाग्यं च समाप्नुयात् ॥२८॥ महाहानि करा ह्येषा द्वादशीलंघिता नृणाम् ।
न च दण्ड समायुक्ता दशम्येकादशी दिने ॥२६॥ तथावेधं विजानीयान्न कर्त्तव्या कदाचन । सुश्या विन्दुमात्रेण गांगतोयं यथात्यजेत् ॥३०॥ दशमीवेधसंविद्धा तदा एकादशी त्यजेत् । दशमीशेषसंयुक्ता गांधारी साधु पोषिता ॥३१॥
[[२४४६]]
[[२४५०]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ नवमो-
॥३२॥
तस्याः पुत्रशतं नष्ट सर्वथा परिवर्जयेत् । दशमी शेष संयुक्ता केवला द्वादशी तथा उपौष्यैकादशीं मोहाद् ब्रह्महा फलमश्नुते । उदये नवमी यत्र परतो दशमी भवेत् ॥३३॥ एकादशी यत्रपूर्णा नोपोष्या द्वादशीफला । एकादश्यांच पञ्चाशल्लित द्वादश्याद्याहीनताच क्रमेण । तत्रोपोष्यैकादशी पुण्यवृद्धिनिःसन्दिग्धं जल्पितं ब्रह्मणा च ॥ इति एकादशी निर्णयः ।
जन्माष्टमी तथाशोकी श्रियष्टम्या महाष्टमी ।
एताः सुसंमुखा कार्या अष्टम्यन्तुष्ट (?) विनाशिनी ॥३५॥
अर्थका निशिवेधेन
धनपुत्रविनाशिनी ।
अष्टमी च तृतीया च षष्ठी वैकादशी तथा ॥ ३६ ॥
॥३६॥
पूर्वविद्धा न कर्त्तव्या शेषा पूर्वातु वा स्मृता । चतुर्दशी चतुर्यामेऽअमा यत्र न विद्यते ॥३७॥ अमान्ते प्रतिपदा यत्र तत्र ग्राह्याचतुर्दशी । षष्ठय ेकादश्यमावास्या पूर्वविद्धातथामी ॥३८॥ सप्तमीविद्धा च नो (नो पोष्या) पोष्या तिथिः पञ्चमी । गौरी सौरी तथा हर्वा दुर्गा व्यक्रामहेश्वरी ॥३६॥ पूर्व्वविद्धां पदाकृत्वा नरोधम्मं निकृन्तति । नागविद्धातुयापष्टी दशम्येकादशी
दशम्येकादशी तथा ॥४०॥ भूतविद्धा सिनीवाली न तु तत्र व्रतं चरेत् । तृतीयैकादशी षष्ठी अष्टमी च चतुर्दशी ॥४१॥
ऽध्यायः ]
तिथिनिर्णयवर्णनम्
[[२४५१]]
पूर्वविद्धव कुर्वीत धनापत्यहरा स्मृता ।
सिनीवाली द्विजातीनां येषामग्निपरिग्रहः ॥ ४२ ॥ अन्येषाममिहीनानां कुहू च परिकीर्त्तितः ।
चतुर्दशी चतुर्यामा अमा यत्र न विद्यते ॥४३॥
आयाति प्रतिपद्यत्रतत्रग्राह्या चतुर्दशी ।
शाकुन्यै पद्मरोमांगी
कुलांगी कुलवर्द्धिनी ॥ ४४ ॥
पौर्णिमा (पूर्णिमा) पूजयिष्यामि सर्वकामफलप्रदा । ऋग्वेदे श्रवणं पूज्यं यजुर्वेदे (तु) षु पौर्णिमा (पू) ॥४५॥ सामगा हस्तनक्षत्रं अथर्वाअपिपौर्णिमा । सप्तम्या मुदिते सूर्ये दिनान्ते वाष्टमी भवेत् ॥ ४६ ॥ मूलेन पष्ठी संयोगात्पूजनीयाप्रयत्नतः । यदाष्टमीमनुप्राप्य चारतं याति दिवाकरः ॥ ४७॥ तत्र दुर्गोत्सवं कुर्यात्पूजार्थेषु विशेषतः । यदाष्टमी न पूज्येत पूज्या तत्र न मिश्रिता ॥४८ ॥ दुर्भिक्षं भूतपोडा च आयुस्तेषां प्रहीयते ।
दशमीवेधे हतो
जीवनन्दावेधहुताशनी ॥ ४६ ॥
द्वितीयावेधगोक्रीड़ा सर्वथा परिवर्जयेत् ।
।
चन्द्र दृष्टेप्यदृष्टे वा द्वितीया यत्रदृश्यते ॥३०॥ गोक्रीडां न च कुर्वीतेत्यब्रवीत्स्वायंभुवो मनुः ।
गवां क्रीडादिने
यत्र सायंदृश्येत चन्द्रमा ॥ ५१॥
गवां गर्भी(भं) विपत्तिःस्यात्पशूनां च क्षयो भवेत् । नन्दा भद्रा जया रिक्ता कुहू च प्रतिपद्य ते ॥५२॥
[[२४५२]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ नवमो-
गो रुत्सवं वाप्यमावास्यां दीपं दद्यात्तु पक्षिणी । न नन्दायांबध्यते रक्षा न पूर्णा बालकर्मसु ॥ १३॥ न भद्रायां गवां क्रीडा देशभंगोऽपिजायते । चिरं स्वातीगते चन्द्र वन्हिर्द्धातासमासादिता ॥ ५४ ॥ यमदीपंत्रयोदश्यां देतावित्र्यं (?) चतुर्दश्याम् । नंदाया दर्शने रक्षा बलिदानं च मृत्यवे । गवां क्रीडास्तुभद्रायां वन्हौ वहिर्विवर्जयेत् ॥५५॥
इति श्रीब्रह्मोक्त याज्ञवल्क्ये तिथिप्रकरणम्नाम नवमोऽध्यायः ।
अथ दशमोऽध्यायः
विनायकादिशन्तिवर्णनम्
शान्त्यर्थेशान्ति कुर्यात्सर्वारिष्टप्रशान्तयेत् । विनायकः कर्मविघ्नसिद्धयर्थं विनियोजयेत् ॥ १ ॥ गणानामाधिपत्ये च रुद्र ेण ब्रह्मणाकृते । ते नोपविष्टो यस्तस्य लक्षणानि निबोधत ॥ २ ॥ स्वप्नेऽवगाहयेत्यर्थे जलंमुण्डांश्चपश्यति । कषायवाससश्चैव क्रव्यादांश्चाधिरोहति ॥३॥ अन्त्यजेर्गद्ध भैस्तुष्टे महिषैश्च तथैव च । सहैकत्रावतिष्ठन्ति युध्यात्मानस्तु निर्जितः ॥ ४ ॥
ऽध्यायः ]
[[२४५३]]
विनायकादिशान्तिवर्णनम्
व्रजमानंतथात्मानं मन्यते तु गतं परैः । विमना विफला रम्या स सीदन्ति निमित्तकाः ॥ ५ ॥ तेनोपतिष्टेल्लभते न राज्यं राज्यनन्दनः । कुमारी न च भर्त्तारमपत्यं गर्भमेव च ॥ ६ ॥ आचार्यत्वंश्रोत्रियत्वं न शिष्येऽध्ययनंतथा । वणिक्लाभं न चाप्नोति कृषि चैव कृपीवलाः ॥ ७ ॥ स्नापनं तस्यकर्त्तव्यं पुण्येऽन्हि विधिपूर्वकम् । गौरसर्षपकल्केन साज्येनाच्छादितेन तु ॥ ८ ॥ सर्वौषधैः सर्वगन्धेविलिप्तशिरसस्तथा । भद्रासनोपविष्टस्यस्वस्तिवाच्यंद्विजैः शुभैः ॥ ६ ॥ अश्वस्थानाद्धतस्थानाद्वल्मीकात्संग मान्मृदा ।
मृदंगोरोचनात्गंधान्गुग्गुलं चाप्सुनिक्षिपेत् ॥१०॥ स्त्रियाहृताश्चैकवर्णा न शिष्यैः सह संयुता । नानालङ्कारसंयुक्ता चतुर्भिः कलशैर्हृदात् ॥ ११॥ चर्म्मण्य (नडुहः) स्थाप्यं स्वस्तिभद्रासनन्तथा । सहस्राक्षं शतधारं च ऋषिभिः पावनं कृतम् ॥१२॥ तेनमामभिषिन्चामि पावमान्यः पुनन्तुमाम् । भगंते वरुणोराजा भगं सूर्यो बृहस्पतिः ॥१३॥ भगमिन्द्रश्च वायुश्च भगं सप्तर्षयोविदुः । यत्तेकेशेषुदौर्भाग्यं सीमन्ते चैव मूर्द्धनि ॥१४॥ ललाटे कणयोरक्ष्णोः रापस्तं नन्तुमेसदा । स्नातस्य सर्षपं तैलं स्त्रवेणौदुम्बरेण च ॥१५॥
[[२४५४]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
जुहुयान्मूर्द्ध निकुशा सव्ये न परिगृह्य च । मितश्च सम्मितश्चैव तथा
[ दशमो-
शालकटंकटैः ॥१६॥
कूष्माण्डं राजपुत्रैश्चेत्येतेस्वाहा समन्विते । दद्याच्चतुष्पथेसूर्ये कुशानास्तीर्य सर्वतः ॥ १७ ॥
कृताकृतांस्तण्डुलोश्च पललोदनमेव
च।
मत्स्यान्पक्वांस्तथैवामां मांसमेतावदेव तु ॥१७॥ पुष्पं सितं सुगन्धेनत्रिविधमपिमूलकम् । पूरिकापूपास्तथैवेडंरिकात्रजः (१) ॥१८॥ दध्यान्नपयसा चैव गुड़पि समोदकैः । विनायकस्यजननीमुपतिष्ठेत्ततोऽम्बिकाम् ॥ १६॥ दूर्वा सर्पपपुष्पाणि दत्वाध्यं पूर्णमञ्जलिम् । रूपं देहि जयं देहि भगं भवति देहिमे ॥२०॥
पुत्रान्देहि धनं देहि सर्वकामांश्च देहि मे । ततः शुक्लाम्बरः ( घरः ) शुक्लमाल्यानुलेपनः ॥२१॥ ब्राह्मणान्भोजयेत्पश्चाद्वस्त्रयुग्मंगुरोरपि ।
एवं विनायकं पूज्य ग्रहांश्चैव विधानतः ॥२२॥ कम्मणाम्फलमाप्नोति श्रियं प्राप्नोत्यनुत्तमाम् ।
।
आदित्यस्तु सदा पूज्यस्तिलकं स्वामिनस्य (श्च) सः ॥२३॥ महागणपतेश्चैव सिद्धिकुर्वन्समाप्नुयात् ।
।
श्रीकामः शान्तिकामो वा ग्रहयज्ञं समाचरेत् ॥२४॥ दृष्टयायुः पुत्रकामो वा तथैवाभिचर : ( न्पु) पुनः । मण्डले पृथिव्या आव्हानं स समुद्रां सपर्वताम् ॥ २५॥
ऽध्यायः ]
[[२४५५]]
विनायकादिशान्तिवर्णनम्
मेरुरुत्तरतः स्थाप्य यवैर्वा चन्दनेन वा । तण्डुलैर्वापि संस्थाप्य सवीर्या देवतान्यसेत् ॥२६॥ श्रुत्वायोगीश्वरं वाक्यं पृच्छन्ति मुनयस्तदा । कियत्प्रमाणं पृथिवी दिशश्चविदिशस्तथा ॥२७॥ कियन्मात्राणि देवानां पूर्वादि दिशिविन्यसेत् । कस्य देवस्य किम्वीजं यथावत्कथयस्वमे ॥२८॥ हन्त ते कथयिष्यामि प्रमाणं पृथिव्यामुने । दिशांचोपदिशां चैव यथा नौरिव संस्थितः ॥२६॥ लक्षंद्वादशकं चैव कोटीनां षड़भिरेव च । प्रमाणं पूर्वा विज्ञेयं कथिते तत्त्वत्वादिभिः ॥३०॥ लक्षं चैकादशं चैव चतुः कोटिस्तथैव च । आमयान्तुमितिः प्रोक्ता प्रमाणश्रूयताम्मुने ॥३१॥ (?) च नैऋत्यां वः प्रकीर्त्तिताः ।
मात्राणिगदितापूर्वं यथोक्तं मुनिसत्तमाः ॥३२॥ लक्षद्वादशसंज्ञञ्च कोटीनां सप्त तथैव च । वारुण्यां दिशि विज्ञेयं प्रमाणं गदितम्पुरा ॥३३॥ लक्षश्चैकादशप्रोक्ताश्चतुः कोटिस्तथैव च ।
वायव्यां तु प्रमाणंस्यात्पुरातत्र न संशयः ॥३४॥ अष्टादश च लक्षाणां कोटिश्चैकादशैव तु । उदीच्यां तु मितिः प्रोक्ता ब्रह्मणा परमेष्ठिना ॥३५॥ द्विषड् लक्षप्रमाणं च पथ्व कोट्यस्तथैव च । ऐशान्यां तु मितिः प्रोक्तागदिता तत्र वै मुने ॥३६॥
[[२४५६]]
बृहद्योगियाज्ञवल्क्यस्मृतिः
[ दशमो
लक्षं ब्रह्मकटाहं च क्षितिश्चाकाशमन्तरम् । रत्नगर्भमिति प्रोक्ता समुद्राः सप्तपर्वताः ॥३७॥ ततोवन्हि तु संस्थाप्य होमार्थे हव्यवाहनम् । भू शुद्धिः प्रथमं कुर्याद्वननायूरणादपि (?) ॥३८॥ वृष्ट्यम्बलेपनाश्चैव गौभिरक्रमणन्तथा । समूहाभ्युक्षणाप्रोक्ताभूमिः शुध्यति सप्तधा ॥३६॥ ततोवन्हि तु संस्थाप्य कलादशसमन्विताम् । धूम्रा च नील वर्णा च कपिला विस्फुलिङ्गिनी ॥४०॥ ज्वालाचार्चिष्मती चैव कव्य वा हव्यवाहिनी । रौद्रसंहारिणी चैव वैश्वानरकलादश ॥४१॥ कव्यवाहपूर्व विन्यस्य हव्यवाहं पश्चिमेन्यसेत् । ज्वाला च दक्षिणेन्यस्य चचिष्मती उत्तरेतथा ॥४२ ॥ कलां या मूर्ध्निविन्यस्य दशांगज्वलनंस्मृतम् । स्थाप्यवन्हिमयन्तेजोदद्यान्मंत्राहुतीस्तथा ॥४३॥ देवतास्तत्र विन्यस्य तथा प्रत्यधिदेवताः । गणपतिश्चतथाब्रह्माविष्णुशङ्करमेव च ॥ ४४ ॥ लक्ष्मी सरस्वती चैव डुमवि ( दुर्गा च) क्षेत्रपालकः । मोदकैर्गणपतिस्थाप्य ब्रह्माणं स्थापयद्धरिम् ॥४५॥ कुंकुमे स्थापयेद्विष्णु पञ्चमंशंकरन्तथा । जाती फलैस्तथादूर्वाश्वेतपुष्पैः सरस्वतीम् ॥४६ ॥ रक्तपुष्पैस्तथादुर्गा क्षेत्रपालस्तथैव च । गाणपत्यं ब्रह्मयज्ञं ललाटं विष्णुपूर्वकम् ॥४७॥
ऽध्यायः ]
विनायकादिशान्तिवर्णनम्
[[२४५७]]
शम्भवायनमः पूर्वं श्रीश्चते
लक्ष्मीस्तथा ।
पञ्चनद्यः सरस्वत्यां देवत्र तौ
दुर्गास्तथा ॥१८॥
न हि स्पृशं तथामन्त्रैर्मन्त्रन्यासाः प्रकीर्त्तिताः । सूर्यः सोमोभूमिपुत्रः सोमपुत्रो बृहस्पतिः ॥ ४६॥
॥
शुक्रः शनैश्चरो राहुः केतुश्चेतिग्रहाः स्मृताः । प्रणवं वीजपूर्वञ्च स्थाप्य देवं दिवाकरम् ॥५०॥ कंकुमेन लिखेत्ताम्र वीजितोऽसौ रविर्भवेत् । आकृष्णनेति मंत्रेण कलाद्वादशभिर्युतम् ॥ ५५॥ आदित्यं तत्र संस्थाप्य सर्व्वसिद्धिप्रदायकम् । सोमं बीजस्थमोंकारं स्थाप्यदेवं निशाकरम् ॥५२॥ चन्दनस्फटिकेलिख्य बीजितोशशिपूजकः । इमन्देवेतिमन्त्रेण कलाषोडशभिर्युतम् ॥५३॥ सोमन्तत्रैवविन्यस्य शान्तिकुर्वन्तु नित्यशः । ब्रह्म ( बीजस्थमोङ्कारं ) बीजे स्थाप्यदेवन्तु मङ्गलम् ॥५४॥ तदनेरुणरक्तांगं भौमबीजं लिखेत्सदा ।
अग्निर्मूर्द्धति मन्त्रेण
कलादृशममाद्यतम् ॥५५॥
तत्रैवांगारकं स्थाप्य दशांगं बीजसंयुतम् । ॐकारं (बीजपूर्व श्व) बीजश्चतुर्थस्थाप्य सदाबुधः ॥ ५६ ॥ । हार्दिकं च लिखेत्स्वर्गे बीजितो बुधम्पूजयेत् । उद्बुध्यस्वेति च ऋचा कला अष्टसमाकुलम् ॥५७॥ बुधन्तत्र समारोप्य सवीर्य फलदायकः ।
प्रणवौ
वायुबीजश्वन्यसेत्तत्र बृहस्पतिम् ॥ ५८॥
[[२४५८]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ दशमो-
काञ्चने चन्दने लिख्य पूजयेद्वाक्पतिसदा । बृहस्पते पठेन्मन्त्रं कलापं च दशावृतम् ॥५६ ॥ बृहस्पति समाहूय यज्ञसिद्धिप्रदायकम् । प्रणवन्तु समाद्बीजं स्थापयेद्भार्गवन्तथा ॥६॥ राजते चन्दने लिख्य शुक्र पूजाविधौसदा । अन्नात्परिस्तु मंत्रेणस्थापयेद्भार्गवन्तथा ॥ ६१ ॥ । राजतेचन्दनेलिख्य शुक्रपूजा विधौ सदा । अन्नात्परिस्तु मन्त्रेण अष्टादशकलान्विता ॥३२॥ शुक्रं तत्रैव विन्यस्य श्रियं कुर्वन्तु नित्यशः । सप्रणवं वन्हिबीजं सूर्यपुत्रं न्यसेत्सदा ॥६३॥ सीसके चासितेलिख्य सौरिः पूज्यात्सुखी भवेत् । शन्नोदेवीं समुच्चार्य कलादशविधानतः ॥६४॥ शनैश्चरन्तु संस्थाप्य शान्तिकर्मणि सर्वदा । ओंकारं व्योम बीजं च राहुः केतुस्तथैव च ॥ ६५॥ धूमकेतु लिखेत्कांस्ये तौ देवौ परिपूजयेत् । कयानश्च केतु कृण्वं कला अg समावृतौ ॥६६॥ राहु केतुन्तु विन्यन्य मंत्रसंस्कारं शृणु । अग्निं दूतं तथाश्वन्नत्स्योनापृथिवी नो भव ॥६७॥ इदं विष्णुर्महां इन्द्र शुक्रज्योतिस्तथैव च । प्रजापते सु आयंगौः ब्रह्मयज्ञानमेव च ॥६८॥ मंत्र संस्कारविज्ञेयः ग्रहाश्चैव विधानतः । तपनी तापनी चैव शोधनी शोषणी तथा ॥ ६६ ॥
1ऽध्यायः ]
विनायकादिशान्तिवर्णनम्
[[२४५६]]
कल्याणी (?) ग्राम्या वरेण्या कर्षणी तथा । सुषुम्ला (म्णा ) वृष्टिधान्या जेष्ठा चैव हिरण्यदा ॥७०॥ द्वादशैताः कला दिव्या रविमण्डलसंस्थिता । पूषायशासुमनसा रतिः प्रीतिकरी तथा ॥७१॥ धृतिवृद्धिकरा ( सा च ) मरीची अंशुमालिनी । अङ्गिरा शशिनी चैव तथा सम्पूर्णमण्डला ॥७२॥ तुष्टिश्च परमाख्याता अमृतापोडशीस्मृता । कलाचन्द्रस्यविज्ञेयाः शान्तिं कुर्वन्तुनित्यशः ॥ ७३ ॥ अरुणाचारुणाख्याता लोल लाक्ष्या च रौरवा । घोराघोरप्रिया धात्री भीमा चैव कपर्द्दिनी ॥ ७४ ॥ स्थाप्य भौमकला युक्त दशांगं च कलायुतम् । हार्द्रा सौम्या तथा शुभ्रा तारातारसामाथि (समाधि) नी ॥७५॥ गुणागुणवतीचन्द्रा बुधस्याष्टकलाः
स्मृता ।
पोतापीतप्रिया हंसा सुवना (शोभना) वनमालिनी ॥ ७६ ॥ यया रामेश्वरी तारा सरसाजीव संयुता । स्वाहा देवप्रियादेवी तथैन्द्री
तथैन्द्री धरणीस्मृता ॥७७॥ कलाः पञ्चदश प्रोक्ता मण्डलां गिरसंस्थिता । शुम्ला सौमनसा चैव पीयूषापयदायिनी ॥७८॥ पद्मपद्मावती गौरी कन्याख्या च सरस्वती । चण्डाचण्डी जपी रुद्रा पूर्वप्रीता च भागवी ॥७६॥ अर्था च वरुणा प्रीता तथान्या कनकास्मृता । अष्टादशकलाः प्रोक्ता भृगुमण्डलसंस्थिता ॥८०॥
[[१५४]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[[२४६०]]
कृष्णावभ्रन्यथकपिला
[ दशमो-
भीमाभीमभयानका ।
कपालमालिनी प्रोक्ता दुर्गनामारनी (णी ) तथा ॥८०॥ शनैश्चरकला दिव्या कलाष्ट्रशनिसंयुता । नीलानील प्रिया कुम्भा कृष्णावदनवर्द्धिनी ॥८२॥ अवशाषा (खा ) दिनी क्लीबा राहुकेतु कलाः स्मृताः । गौरी सरस्वती लक्ष्मी तथैन्द्री च चतुर्थिका ॥ ८२ ॥ अन्ये ये मण्डले देवाः कलाश्चपरिविन्यसेत् । ईश्वरो गिरिजास्कन्दः कृष्णब्रह्मन्द्रमन्त्रकृत् ॥ ८३ ॥ कालश्च (ञ्च) चित्रगुप्रव्च (श्च) स्थापयेद्द्महदेवताम् । दधिदुग्धशिवंस्थाप्य मृत्तिकास्थाप्यपार्वती ॥८४॥ स्कन्दश्चदुग्धेविन्यस्य हविः स्थाप्यचतुर्मुखम् । इन्द्रव्च गोमयेन पिण्डेन अन्तकं स्थापयेत्तिलैः ॥८५॥ कालञ्च आयसं स्थाप्य चित्रगुप्त तिलैर्यवैः । ग्रहदेवाश्च विन्यस्य ब्रह्मबोजे न बीजितः ॥ ८६ ॥ मध्ये ब्रह्मसमारोप्य मन्त्रन्यासन्ततः परम् ।
त्र्यम्बकं यजामहे
श्रीश्चते लक्ष्मीस्तथा ॥८७॥
यदक्रन्दविष्णोरराटमाब्रह्मब्रह्ममेव च ।
सजोषा च यमायत्वा कार्षी धानक्तत (१) ॥८८॥ मण्डलेन तु संस्थाप्य मन्त्रन्यासाः प्रकीर्त्तिताः । काञ्चनं वेद्यां विन्यस्य आपोराजस्तथैव च ॥ २६ ॥ मृत्तिका पृथिवीन्यस्य कुंकुमं स्वर्णमेकेश्चव (केशव) म् । इन्द्रश्चगोमयं पिण्डं पुलोमामपिगोमयाम् ॥६०॥
ऽध्यायः ]
विनायकादिशान्तिवर्णनम्
प्रजापति च वै स्थाप्य सवं च तिलतण्डुलैः । पिण्डं संस्थापयेब्रह्मा पुनर्ब्रह्माणवीजिताः ॥६२॥ सर्वे ब्रह्मसमारोप्य सवीर्या बीजसंयुता ।
सनः पितत्पयो अद्यां महीद्यौः पृथिवीस्तथा ॥ ६२ ॥
इदं विष्णुर्महा इन्द्र
इन्द्रदेवीस्तथैव च ।
રજ
प्रजापते नमोस
ब्रह्मयज्ञानमेव च ॥३॥
मंत्र संस्कार
विज्ञ ेया
सबीजाब्रह्मसंयुता ।
गणपतिं तथा चण्डीं वायुमन्तरिक्षदिग्गजान् ॥१४॥
देवताः पञ्चविन्यस्य ॐकारेणैव वीजिताः । गणानांत्वा जातवेदा प्रयो(प्रजापते) पेतथैव च ॥ ६५ ॥ घृतं घृतपावानश्च प्रजापतये च वायवे । मंत्रसंस्कार विज्ञया मण्डले पूजयेत्सदा ॥ ६६ ॥ मध्ये तु भास्करं स्थाप्य आमस्यां च निशाकरम् । भौमन्तुदक्षिणेन्यस्य ईशाने तु बुधंन्यसेत् ॥ हजा पश्चिने तु शनिस्थाप्यवायव्यां राहुमेव च । केतुस्थाप्य तु नैर्ऋत्यां एवं स्थाप्यनवग्रहान् ॥ ६८॥ ततस्तु देवताः स्थाप्य अधिदेवांस्ततः परम् । पञ्चदेवांस्तु विन्यस्य ततः प्रत्यधिदेवताः ॥६ हा इन्द्रोऽभियमानैऋत्यां जलं वायु कुबेरकम् । इशाने केशवेन्द्राणी स्थापयेत्पञ्चपल्लवैः ॥१००।l गोमयेनस्थापयेदिन्द्रमग्निस्थाप्यघृतेन च । माक्षिकेन यमस्थाप्य दनास्थाप्य तु नैर्ऋते ॥ १०१ ॥
[[२४६२]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
।
[ दशमो-
मृत्तिकयास्थाप्यवरुणं वायुं स्थाप्य तु निक्षिपेत् (विन्यसेत्) । क्षीरेणस्थापयेत्सोमं कृष्णं चन्दनकाञ्चनम् ॥१०२॥ ईशानं धान्यमध्ये तु एवं संस्थाप्य सत्तमाः । त्रातारमग्निं दूतञ्च यमायत्वेष नैर्ऋते ॥ १०३ ॥ इमम्मे वरुणं चैव वा (?) वदावित् । ईशानोपब्रह्मङ्क प्रतद्विष्णुस्तथैव च ॥ १०४ ॥ मंत्र संस्कारेण (वै) प्रोक्ताः ये च प्रत्यधिदेवताः । ये पार्श्ववर्त्तिनोदेवा ये वै स्थापनमुत्तमाः ॥ १०५॥ मध्ये स्थाप्य चतुर्वेदान्तद्वच्चैव तु राशयः । तद्वाह्य स्थापयेद्योगा ऋक्षाः स्थाप्यास्ततः परम् ॥ १०६ ॥ गायत्रीमेषपर्णी च योगे योगेतवस्तरम् । अश्विनातेजस्यश्चैव मन्त्रन्यासेन पूजयेत् ॥ १०७॥
इन्द्र शानयोर्मध्ये
लोकपालान्प्रपूजयेत् ।
वायव्यसोमयोर्मध्येवसवानष्टौ नियोजयेत् ॥ १०८॥ ध्र वोध्रुवश्च सोमश्च आपश्चैवानिलोऽनलः । प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवोऽष्टौ प्रकीर्त्तिताः ॥ १०६ ॥ शतधारेणविन्यस्य मन्त्रवत्पूजयेत्ततः ।
ईशानोत्तरमध्ये तु ऋषीन्सप्तप्रविन्यसेत् ॥११०॥ गौतमोऽथभरद्वाजो विश्वामित्रोऽथकश्यपः । जमदग्निर्वशिष्ठश्च अत्रिश्चैव ततः परम् ॥ १११॥ सप्तऋषींश्च विन्यस्य सवीर्यान्पूजयेत्सदा । ईशानइन्द्रयोर्मध्ये रुद्रानेकादश न्यसेत् ॥ ११२ ॥
।
ऽध्यायः ]
विनायकादिशान्तिवर्णनम्
अजैकपादहिर्बुध्न्य विरूपाश्च तथैव हि । हरश्चबहुरूपश्चत्र्यम्बकश्चसुरेश्वरः
॥११३॥
सविता च जयन्तश्चपिनाकी नीललोहितः ।
[[1]]
।
रुद्राएकादशप्रोक्ता एतान्संन्यसेत्सदा ॥ ११४॥ रुद्राग्नेययोर्मध्ये द्वादशादित्यान्न्यसेत्सदा । इन्द्रोधाता भगः पृपा सविता विष्णुरेव च ॥ ११६ ॥ त्वष्टा मित्रोयमश्चैव आदित्याद्वादशस्मृताः । सवितारं प्रथमे न्यस्य मन्त्रन्यासं यथोचितम् ॥१२०॥ दक्षिणाम्नययोर्मध्ये विश्वेदेवाष्टमातरः । कामः कालो धृतिश्चैव पूर्वमेवप्रकीर्त्तिताः ॥ १२१ ॥ अदितिद्यौरितिसंस्कृत्य पूज्या पार्श्ववर्त्तिनः । ब्राह्ममाहेश्वरी चैव कौमारी वैष्णवी तथा ॥ १२२ ॥ वाराही च महेन्द्राणी चामुण्डा च तथाश्रिया । क्षेत्रपालसहा पृज्यास्तथा ऐशानसंयुता ॥ १२३॥ ब्रह्माणी मे शम्र्मा (सरमा )श्चैव (?) नृत्या एण्यन्द्रमेव च। खड्गो इन्द्रपत्नी च जातवेदा लक्ष्मी तथा ॥ १२४॥ न हि स्पृशसमुच्चार्य मन्त्र संस्कार उच्यते । याम्य नैर्ऋतयोर्मध्ये स्थापयेत्पितृगणैः सह ॥ १२५॥
यममर्यमणं तथा ।
कव्यवाडनलंसोमं
अग्निश्वात्तावर्हिषदो ऊष्मामरीच्य (च्यादय)ः ॥ १२६ ॥ मधुपाः सोमपाश्चैव नमोवश्च पितृ न्यसेत् ।
वरुण नैऋ तयोर्मध्येस्थापयेत्सप्तसागरान् ॥१२७॥
[[२४६३]]
[[२४६४]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
लवणेक्षुसुरासर्पिदधिदुग्धसमज्जलैः ।
[ दशमो-
शुक्त सागर संकृत्य अद्द्भ्यः सूक्त ेन विन्यसेत् ॥१२८॥ वरुणवायव्ययोर्मध्ये नागानष्टकुलान्यसेत् ।
अनन्तं वासुकितक्षकं कर्कोटकधनञ्जयौ ॥ १२६ ॥ पद्म चैव महापद्म शंखं च कुलिकं तथा । सर्पसूक्तेन विन्यस्य पूजयेच्च सरीसृपान ॥ १३०॥ वारिराजं विशांमध्ये पञ्चभूतात्मवैन्यसेत् । पृथिव्यापश्च तेजश्च वायुराकाशमेव च ॥१३१॥ पूर्वभागे पडॠतून् वसन्तादीन्प्रपूजयेत् ।
दक्षिणे च पितृन्देवान्ध्रुवश्चोत्तरे पूजयेत् ॥ १३२॥ अगस्त्यो दक्षिणे पूज्यः पृथग्मन्त्रैश्च मंत्रवत् । भूतायत्वा वसन्ताय नमोवः पितरस्तथा ॥ १३३॥ ध्रुवः क्षितिः स्वन (ना) मानः मंत्रन्यासाः प्रकीर्त्तिताः । आपो देवीति मंत्रण सर्वेदेवाः समागताः ॥ १३४ ॥ आगतान् सर्वदेवांश्च पूर्वादिदिशि विन्यसेत् । चतुः कोटिस्तु पूर्वेण द्विकोटिं वन्हौ विन्यसेत् ॥ १३५ ॥ चतुः कोटिम्तुयाम्यां च चतुःकोटि स्तु नैर्ऋते । स्थिताः कोटिस्तु वारुण्यां सकृद्वायव्यमेव च ॥ १३६॥ उत्तरेण चतुःकोटि रोशाने त्रितयं स्मृतम् । ऊर्ध्वं चैव त्रिकोटिस्यात्त्रिकोटि च अधोन्यसेत् ॥१३७॥ मरुत्मण्डलमध्यस्थात्रिशब्दैः परिपूजयेत् । ।
पूज्या च बीजसंयुक्ता सर्वकामफलप्रदा ॥ १३८॥
ऽध्यायः ]
विनायकादिशान्तिवर्णनम्
होमे च शान्तिके चैव वैष्णवे शुभकर्मणि । वैकुण्ठे पौष्टिकेयज्ञेवरुणं पत्र ( त ) पूजयेत् ॥ १३६॥ सवीर्याः सफलाः पृज्यानिर्वीयाः निःष्फलाः सदा । वीजहीनेन यद्द वं (?) मंकुर्यात्कर्मसिद्धयति ॥१४०॥
अर्केण (?) पुष्पाञ्जलिः पुष्पं नैवद्यं पायसन्तथा । आदित्यस्तु यदापूज्याः वास्तुपूजयेत्सदाशुभम् ॥ १४१ ॥ विल्वपत्रं तथा पत्री ( ) जातीपुष्पं तथैव च ।
नैवेद्य
गोपयश्चैव वास्तुश्चन्द्रप्रपूजयेत् ॥ १४२ ॥
ब्रह्मपुष्पं तु
पुष्पंस्याद्यवागून्नानिवेदयेत् ।
पूजयेद्धरणीपुत्रं वासुस्थः स्वस्थो भवेत्सदा ॥ १४३ ॥ पीतपुष्पं तथा पत्री ( त्रं) तुलस्या वा तथैव च । गोधूमान्नं च नैवेद्यं बुधपूजाविध्युच्यते ॥ १४४ ॥ मृ ( भृ ) गराजं पीतपुष्पं नैवेद्यञ्चयप्रो ( वो) दनम् । वाक्पतिं पूजयेद्वास्थः शान्तिकुर्यात्सनित्यशः ॥ १४५॥
जातीफलं तथामल्लीयवान्नंदुग्धसंयुतम् । भार्गवं पूजयेन्नित्यं सर्वसिद्धिप्रदायकम् ॥ १४६ ॥ तिलौदनं च नैवेद्य राजसेनां च पत्रिका ।
वास्तुपूज्येव्वनिन्देवं (?) फलं स्वस्थं प्रदापयेत् ॥ १४७॥
भू कदम्बं च कल्हारी परीदद्यात्तुतौग्रहौ ।
।
[[२४६५]]
माषोदनेन (दनं ) च नैवेद्य न (वेद्य) राहुकेतुम्प्रपूजयेत् ॥ १४८॥
[[२४६६]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ दशमो-
नैवेद्य सघृतं कुर्याद्ग्रहाणां च विशेषतः । अन्येषां सर्वदेवानां नैवेद्य पायसं स्मृतम् ॥ १४६ ॥ पूजयेन्मंत्रसंयुक्तं धूपदीपैश्चगुग्गुलैः ।
यवैश्चैव तथा कुर्यात्स्थापनं सर्व देवता ( नाम् ) ॥ १५० ॥
अक्क :
पलाशखदिरापामार्गोऽथपिप्पलः ।
औदुम्बरः शमीदूर्वाः कुशाश्चसमिधः क्रमात् ॥ १५५॥ अष्टान्निकश्चाष्टशतं अष्टविंशतिमेव च । होतव्यामधुसर्पिभ्यां दना क्षीरघृतप्लुताः ॥ १५२॥
गुडोदनं पायसं च हविष्यक्षीरमिष्टकम् । दध्योदनं हविश्वर्ण मांसं ( मापं ) वित्राण्यनेकधा ॥१५३॥
॥
दद्याद्ग्रहा क्रमादेतद् द्विजेभ्यो भोजनं तथा । होतव्या सूर्यसंयुक्ता रात्रौ नैव च नैव च ॥ १५४॥
स्वाध्यायं भोजनं होमं महादानांगसम्प्लवम् । एतद्रात्रौ न कुव्र्वत ब्रवीत्स्वायंभुवः पुरा ॥ १५५ ॥ कूर ( क्रू) स ( ग्रहे ) तथारात्रौ चाण्डालेम्लेच्छदर्शने । होमं दानं तथा श्राद्ध नैमित्तं तत्रवर्जयेत् ॥ १५६ ॥
।
उपरागे गुरुदींक्षे पुत्रे जाते तु सङ्क्रमे । स्नानं दानं तथा होमं रात्रौ कुर्याचबुद्धिमान् ॥१५७॥ धेनुः शंखस्तथाऽनड्वान्हेमवासो हयः क्रमात् । कृष्णागौरायसंछागं एतावै दक्षिणाः स्मृताः ॥ १५८ ॥
ऽध्यायः ]
दानविधिवर्णनम्
यस्य यस्यभवेद्वास्थः तं तं यत्नेन पूजयेत् । ब्रह्मणैषवरोदत्तः पूजिताः पूजयिष्यथ ॥ १५६ ॥ ग्रहाधीना नरेन्द्राणामुलायपतनानि च । भावाभावोऽपि जगतस्तस्मात्पूज्यतमा ग्रहाः ॥ १६०॥ इति श्री ब्रह्मप्रणीते याज्ञवल्क्येधर्मशास्त्रं यज्ञविधाने गणपतियागग्रहशान्तिः नाम दशमोऽध्यायः ।
[[२४६७]]
अथातः
अथ एकादशोऽध्यायः
तत्रादौदानविधिवर्णनम्
संप्रक्ष्यामि
दानकर्मणियद्विधिः ।
[[11211]]
त्रिणपात्राप्रतः (१) स्पवुविडुवच चलोयतः
जीवितव्ये च तद्विप्रा तस्माद्देयं सदा बुधैः । दुलभं भारतेवर्षे जन्मयस्मान्मनुष्यता ॥२॥ मनुष्यान्मध्यमानुष्यं ब्राह्मणत्वं हि दुर्लभं । यत्रक्षेत्रे च काले च वीजवप्तमनेकधा ॥३॥ पात्रपूर्वंतु यद्दत्तं सकलं धर्मलक्षणं । स्याद्वर्त्तितैल योगेन दीपोदीपनध (?) कृद्याया 11811 विघातयोगेन विप्रोद्धरण (?) कृत्तथा ।
।
दानं तु त्रिविधं प्रोक्तं सत्वराजसतामसं ॥५॥
.४६८
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
तत्प्रवक्ष्यतु संदिग्धं गुणं भेदानुवर्तय ।
[ एकादशी-
श्रद्धया सृवलिता भावं कृत्वा हृदिजनाद्दनं ॥६॥ कालपात्रं वसद्भावं गुप्त सात्विक उच्यते ।
हृदिकृत्वा द्विधावुद्धिदीयते
ख्यातिहेतवे 11011
यदाश्रिताय साय (व) ज्ञं दानं तद्राजसंस्मृते ।
क्रुद्धस्खलितवित्तंपु
दीयते
यद्यतस्ततः ॥८॥
तं ज्ञेय तामसं स्वल्पं
यदाख्यापयते बहुः ।
गामेकस्यापि सत्वेन सहस्रं राजसेन तु ॥६॥
दीयते तमसालक्ष्यं समंदानं तदुच्यते । विमाने
परमारूढ़ो दिव्यभोगविभूषितः ॥ १०८॥
योगंतदिष्टचने स्वर्गास गोदानं प्रयच्छति । सुशीलां लक्षणवर्ती युवतींवत्स संयुतां
॥१॥
॥। ११॥
बहुदुग्धदां स्निग्धांच धेनुं दद्याद्विचक्षणः । विवत्सां रोगिणीं दुष्टांस्थविरांशृङ्गभीषण ॥१२॥ क्षीणां क्षीरसरीरांगांदद्याद्दोषमवाप्नुयात् ।
॥१३॥
रौप्य हेम समायुक्तामन्न पात्र विधानतः कांस्य दोहन संयुक्तां श्रेष्ठावस्त्रयुगावृता । पुष्पमालोचिता सूता घंटाभरणभूषिता ॥१४॥ त्रिपलं हेमसंयुक्ता शिरशृङ्ग
े अलंकृतं । रौप्यंचाष्टपले प्रोक्तं क्षुराणामप्यलंकृता
॥१५॥
तथा ताम्रषष्टिपलं प्रोक्तं पृष्ठिदेशे निधापयेत् ।
कांस्यदोहन संयुक्ता पलानां सप्त
सप्ततिः
॥१६॥ऽध्यायः ]
दानविधिवर्णनम्
दीयते पुच्छ संगृह्यसत्पात्रे दक्षिणान्वितं । दद्यान्मन्त्रं समुच्चार्य चतुर्वर्गफलप्रदा ॥१७॥ सौवर्ण रौप्यमहिषी वृषमं च यथाविधिः । पृथग्मंत्रं समुच्चार्य तथान्ये परमात्मने ॥१८॥ तरुणारूप संपन्ना सुशीला च पयस्विनी । न्यायार्जिता सवत्सा च सादेया ब्राह्मणाय गौः ॥ १६ ॥ आदित्यदुहिताधेनुः सर्व्वदानोरुमोत्तमः ।
अनेनगौः प्रदानेन गोविन्दः प्रीयताम्मम ॥२०॥ गावो मे अग्रतः स्थातु गावोमे संतुपृष्ठतः । गावो मे गात्रतः संतु गवाम्मध्येवसाम्यहं ॥ २१ ॥
इति धनु गोदान संकल्पः
॥२३॥
दत्वैवं दिव्यभोगानि दिव्यस्त्रीवृंद संवृतः । गोवत्स रोमतुल्यानि वर्षाणि दिवि मोढ़ते ॥२२॥ यावद्वत्समुखं योनौ दृश्यते गोमुखामुखी । यावन्त जायते धेनुस्तावद्भ सकलामता अलंकृत्योक्तविधिना सुवर्ण त्रिपलान्विता । दत्वातु पुरुषः स्वर्गे वसत्यमरपूजितः ॥२४॥ गोदानविधि संयुक्त प्रदद्यान्महिषी शुभा । विश्वामित्र कुलोद्भूता सौरभी पयसंयुता ॥२५॥ दुस्तरातरणे दाने सूर्य्यजः प्रीयतां नदी वैतरणीनाम यममार्गे भयावहा । तस्याहं तरणार्थाय महिषीश्च ददाम्यहं
मम ।
॥२६॥
[[२४६६]]
[[२४७०]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
इति महिषीदान संकल्पः
यम द्वारे पथेक्षेत्रे कृष्णावैतरणी नदी ।
तर्त्तुकामः प्रयच्छामि कृष्णवैतरणीं च गाम्
ऋणं च सर्वदा नित्यं यदृणं च मया कृतम् ।
[ एकादशो-
॥२७॥
ऋणधेनुं प्रयच्छामि ( प्रदास्यामि) प्रीयताम्मे जनार्दन ॥२८॥
यन्मेवा चापि सकल्पं वेश्मनो भविता मम ।
तस्य सङ्कल्प सिद्धयर्थं गवां दत्त्वा द्विजोत्तमः ॥२६॥ वृष युग्मं वृषं वापि दत्वा गत्वेश्वरालयम् । भुक्त्वा भोगान्यनेकानिद्विगुणो युग्मदानतः ॥ ३०॥ दशधेनु समोऽनड्वानेकश्चैव धुरन्धरः ।
धर्मस्त्वं वृपरूपेण जगदानन्दकारकः ॥३१॥ तस्माद्वषं प्रदास्यामि धर्मः प्रीणातु नित्यशः ।
इति वृषभ सङ्कल्पः
श्रष्ठाच्छ प्रतरं लोके भूमिदानं द्विजातिभिः । दत्त्वा तु पुरुषः स्वर्गे पूज्यते त्रिदशोत्तमैः ॥३३॥ वाञ्छन्तिपितरो नित्यं स्वर्गे बसति नित्यशः । यश्चास्मत्कुलजः कश्चिद्भवत्यवनिदानकृत् ॥३४॥ नरकस्थामलु (मुं) लोका स्वर्गस्था परमं पदम् ।
सर्वदानोत्तमोत्तमा ॥३५॥
धरणी सर्वजीवानां
रत्नगर्भाधरा प्रोक्ता काश्यपी शस्यमालिनी । अनेन भूमिदानेन शस्येन परिसंयुता । प्रीयताम्मे सदा नित्यं रुद्रविष्णुप्रजापतिः ॥३६॥
ऽध्यायः ]
दानविधिवर्णनम्
इति भूमिदान सङ्कल्पः
परिप्रस्थ तिलानां च स्वणं पल चतुष्टयम् । रूप्यं ( रौप्यं) चापलं प्रोक्तं ताम्रं षष्टिशतंफलम् ॥३७॥ तिलं द्विगुणकं प्रोक्तं तिलपात्रं विधीयते । देवाशनं तिलाः प्रोक्ताः पितॄणां सर्वकर्मसु ।
स्वर्णरौप्यतिला (न्) दत्त्वा सर्वेदेवाः प्रसीदन्तु ॥३८॥
इति तिलपात्र सङ्कल्पः
अन्नात्प्राणाः
समुत्पन्नास्तस्मादन्नम्प्रदापयेत् ।
[[२४७१]]
अन्ने दत्तं मनुष्यस्य प्राणदाताभवत्यलम् ॥३६॥ अन्नदः सुखमाप्नोति तथापो (चो) त्पन्नदः (?) ।
इदमन्नं मया दत्तं प्रीयतां पितृदेवताः ॥४०॥
इति अन्नदान सङ्कल्पः
।
स्वर्णरौप्यं च गौर्भूमिरन्नं वस्त्रंतथातिलाः । दत्तैस्तैर्विष्णुसदनं यातिभूत्त्वा च विष्णुवत् ॥ ४१ ॥ अन्नदस्तु सुखंयाति लोकत्रयसुदुर्लभम् । कल्पायुश्च भवेद्भोगी वसते ब्रह्ममण्डले ॥४२॥ धातूनामुत्तमं यस्माद्घाटकं
सुखल्लभम् ।
तस्माद्ध में प्रदास्यामि हेमगर्भः प्रसीदतु ॥ ४३ ॥
इति स्वर्णदान सङ्कल्पः
शिवनेत्रसमुत्पन्न रौप्यं पितृगणप्रियम् । तस्माद्रौप्यप्रदानेन प्रीयतां रुक्मिणीपतिः ॥४४॥
[[२४७२]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
इति रोप्यदान सङ्कल्पः
[ एकादशीः
गोपुच्छेषु शिरादासी अश्वं कर्णेकरे करि । महिषीगे वृपस्कन्धे गृहस्तम्भे परेभुवि ॥४७॥ हलामकोटी रथचक्रमध्ये पत्नीदेनाभि अयाविकाश्च । उष्णश्च ग्रीवाखर पादयोश्च शेपानिदानानि च विप्रहस्ते ॥ आस्फोटयन्ति पितरोनन्दयन्ति पितामहाः ।
भूमि दानात् कुले जाता (तो) म ( स ) नस्त्राता भविष्यति ॥४६ ॥ वसन्तित्रह्म लोकेषु शीतामलजलप्रदा ।
जलधेनुश्च यो दद्याद्विप्रेभ्यस्तु कमण्डलुम् ॥५०॥ दिव्यं वर्ष सहस्राणि सुरसुन्दरिसम्वृतः । ब्रह्मलोकमवाप्नोति पितृगोत्रसमन्वितः ॥५॥ ग्रीष्म प्रवेशेमणिकंददाति द्विजवेश्मनि । सकूपफलमाप्नोति स्वर्गेलोके महीयते ॥ ५२॥ अम्बु पूर्णघटं यस्तु दद्याद् ब्राह्मण वेश्मनि । स सौभाग्यमवाप्नोति तड़ागसुकृतं फलम् ॥५३॥ स तोयां पथिके विप्रं यो दद्यात्कर पत्रि (ट्टि) काम् ।
फलं सकूपा चान्तस्य
ॐ रंग (?) मांग सपूर्ण
नूनमाप्नोति मानवः ॥५४॥
यो ददाति द्विजातये ।
स गत्वा कालसभुंक्त भोगाभोगमनेकधा ॥५५॥ पक्वेकफलं पञ्चधान्याध्वाः (?) पूर्णदो ब्रह्ममन्दिरम् । विश्वकर्म कृतं भुङ्क्त प्रसीदन्तु सुवर्णकम् ॥५६॥
ऽध्यायः ]
दानविधिवर्णनम्
मृण्मयं गृहसम्पूर्ण स्तम्भ तोरण संयुतम् । उत्तमांग समायुक्तं तथादालकराजितम् ॥५७॥ सर्वधान्य समायुक्तं पुष्पवस्त्रसमावृतम् । सुवर्ण राजतं ताम्रं कांस्य द्रव्यसमन्वितम् ॥५८॥ लघु गुरुं वा यो दद्याद् ब्राह्मणेषु प्रयत्नतः । ब्रह्मलोकमवाप्नोति दिव्यस्त्री चारुसेवितः ॥ ५६ ॥ त्रिंशद्य ुगसहस्राणि भुक्त्वा भोगान्यनेकशः । स प्राप्नोति शुभं गेहूं धनधान्यसमाकुलम् ॥६०॥ पुत्र पौत्र समायुक्तं दिव्यस्त्री चारु शोभितम् । छत्रादि छायया चैव उपानहौददाति यः ॥ ६१ ॥ दीपज्योतिरिवान्तश्च भवेन्मार्ज्जुनकृन्नरः ।
[[२४७]]
चन्दनं तालवृन्तं च फलानि कुसुमानि च ॥६२॥ ताम्बूलमासनं शय्यां दत्त्वाऽत्यन्तं सुखी भवेत् । प्रिया (यं) वा निम्मलं चेतोऽभिमानावमानितम् ॥६३ ॥ आत्त प्राणाकृतं यज्ञः कलां नार्हन्ति षोडशीम् । समुद्धरन्तिये विप्रं सोदन्तं मत्परायणम् ॥६४॥ स तरिष्यत्यचिरादापद्भ्यो नौरिवार्णवम् । पूर्वोक्तविधिदानेभ्यो विद्या दानं विशिष्यते ॥ ६५ ॥ महादानं विदानं यद्विद्यादानं परस्परम् । नरकादुद्धरते विद्या तथा मोक्षप्रदायिका स्वर्गं मौक्षश्च कीर्त्तिञ्च विद्यायालभतेनरः । कर्म्मणा मनसा वाचा सर्वेषां हितमाचरेत् ॥६७॥
॥६६॥
[[२४७४]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
यादृक्तादृगवस्थासु ब्राह्मणं न प्रकोपयेत् । यथा कुम्भो नदी तीरे यथाऽग्नि
सन्तुष्टस्तारयेद्द गं दुष्टो हन्ति च
आदियो वरुणो विष्णुर्ब्रह्मा सोमो
[ द्वादशो-
स्तृणाश्रये ॥ ६८ ॥
तत्कुलम् ।
हुताशनः ॥ ६६॥
शूलपाणिश्च भगवान्नभिवन्दन्ति भूमिदम् ।
इति श्रीब्रह्मप्रणीते याज्ञवल्क्ये धर्मशास्त्रे दानप्रकरणम् नाम एकादशोध्यायः ।
अथ द्वादशोऽध्यायः
दत्त्वा द्रव्यञ्च यः सम्यक्पुनरादातुमिच्छति । दत्ताप्रदानिकं नाम तद्विवादपदं स्मृतम्
अदेयमथदेयं वा दत्तंवाऽदत्तमेव च ।
व्यवहारेषु विज्ञेयो दानमार्गश्चतुर्विधः
॥१॥
॥२॥
तत्रहाष्टाव देयानि
दत्तं सप्तविधं विद्याददत्तं
देयमेकविधं स्मृतम् ।
षोडशात्मकम् ॥३॥
अन्वाहितं याचितकमाधिः साधारणं च यत् ।
निक्षेपं पुत्र दारश्च सर्वस्वं चान्वये सति ॥४॥
ऽध्यायः ]
प्रायश्चित्तवर्णनम्
आपत्स्वपिहि कष्टासु वर्त्तमानेनि देहिना । अदेयान्याहुराचार्यो यच्चान्येभ्यः प्रतिश्रुतम् ॥५॥ आपत्स्वपिहियद्दत्तं यद्दत्तमधिसाक्षिकम् ।
अधः प्रतिग्रहेक्रीते पूव्वं च बलवत्क्रिया ॥६॥ अन्येषु च विवादेषु उत्तरा बलवत्क्रिया । आपद्गतेषु दानेषु तद्दानं प्राक्त(श्रेष्ठ) मर्हति ॥७॥ न तत्पूर्वमवाप्नोति मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत् । गोत्र साधारणी वृत्तिर्नदाने न च विक्रये ॥८॥ आपत्स्वपि हि देया सा तत्र गोत्रमकारणम् । समानो गोत्रयोर्ज्ञे यो सपिण्डो वापि गोत्रजः ॥६॥ सूते (तके) तेन स्पर्शः (?) गोत्रिणस्तु न उच्यते । आपत्स्वपि हि यद्दत्तं वन्यावावृत्तिमेवच ॥१०॥ द्रहिणेन तदा प्रोक्तं नैव तैः प्राप्यते धनं । गये गांगेऽपि यद्दत्तं यद्दत्तं राहुदशने ॥११॥ दानमन्यश्च यद्दत्तं देवब्राह्मण सन्निधौ ।
[[1]]
[[२४७५]]
पुनर्न समवाप्नोति आयुः स्वायंभुवः पुरा ॥१२॥ गये गांगेऽपि यद्दत्तं पितृनुद्दिश्य (द्ध. त्य) भक्षयम् ( यत्कृतम् )। आपत्स्वपि हि यद्दत्तमुद्धरेत्स स्वमन्वयम् ॥१३॥ आत्मदत्तेषु दानेषु योऽन्यस्मै दातुमिच्छति ।
यो ददाति दापयति व्रजेतां निरयन्तु तौ ॥१४॥
भुज्यमानं यदान्नं न पुनर्भुज्यते यथा । जलपूर्णं तथा दानं न पुनर्लब्धुमईति
[[१५५]]
॥१५॥
[[२४७६]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
अप्रवक्तारमाचार्यमनधीयान मृत्विजम् ।
गृह
[ द्वादशो-
कामं तु गोपालं वनकामन्तु नापितम् ॥ १६॥ पडेते पुरुषोजह्याद्भिन्नानावमिवाम्मसि ।
उल्काहस्तोऽग्निदोऽ यः शस्त्रपाणिस्तु घातकः ॥१७॥ अचौरैश्चौरतां याति माण्डव्यव्यवहारतः । उत्क्रम्य वृत्ति यं स्यास (?) यस्य घातोगवादिभिः ॥ १८ ॥ गोपालस्तुवद (?) प्रोवैसेवेधन्दिनम्वारयेत् ।
समूले शस्यनाशे तु भक्षानीति समाप्नुयात् ॥१६॥ गोपालस्तत्रचै वान्यो अन्यः स्वामीयथाविधः । गौः प्रसूतादशाहात्तु समानर्क्षापिकुञ्जरः ॥२०॥ निवार्य तत्प्रयत्न ेन तेषां स्वामी न दण्डभाक् । अदम्याहस्तिनो अश्वा प्राजा (?) हितेस्मृताः ॥२१॥ अदम्या गर्भिणी गौश्च सूतिकाचातिभारणी । प्रोक्तस्तु द्विगुणं दम्य (?) इचतुर्गुणम् प्रत्यक्षवारक्याणातु दम्यश्चौर(?) प्रकार ।
IRRII
या नष्टा पल दोषेण (?) क्षेत्रमन्यंसमाश्रिता ॥२३॥ न तत्र गोपिनोदण्ड्याः पालकोदण्डमर्हति ।
राजग्रहगृहीतोवा
।
वज्राशनिमृतोऽपिवा ॥२४॥
अथ सर्पेण वा दष्टो गर्त्तेपंके निपातिताः । नात्र पालकदोषः स्यानैव दोषोऽस्ति गोपके ॥२५॥ सुधानवगृहस्थस्य इष्टयानियमेन तु ।
नव कर्माणि तस्यैव विकर्माणि नवैव तु ॥२६॥
ऽध्यायः ]
प्रायश्चित्तवर्णनम्
[[२४७७]]
प्रस्थवाभि (?) नवान्यानि प्रकाशानि नवस्तथा । सकलानि नवान्यानि फलानि च पुनर्नवा ॥२७॥ अदेयानि नवान्यानि वस्त्रजातानि सर्वदा । नवकानवनिर्दिष्टा ग्रहस्थो ननतिकारकाः ॥२८॥ सुधावस्तूनि वक्ष्यामि विशिष्ट गृहमागते । मनश्चक्षुर्मुखं वाचं सौम्यं दद्याच्चतुष्टयम् ॥२६॥ अभ्युत्थानानि वक्ष्यामि विशिष्ट गृहमागते । न मिहागस्थ पूर्वालापः (१) प्रियान्वितः ॥३०॥ उपासनमनुव्रज्यात्कार्यान्नव
सुधास्मृताः ।
इष्टानां कथयिष्यामि भूमिरापस्तृणानि च ॥३१॥ पादशौचं तथाभ्यं (गं) वाश्रमं रायनं ( भाषणं) तथा । किश्चिच्चान्नं यथाशक्ति इष्टान्येतानि कीर्तिता (नि) ॥३२॥ सन्ध्या स्नानं जपोहोमः स्वाध्यायो देवताच नम् । वैश्वदेवेक्षणातिथ्यमृद्ध तं चापि
पितृदेवमनुष्याणां दीनानां च
शक्तितः ॥३३॥
तपस्विनः ।
मातृपितृगुरूणांच संविभागोऽथ कस्यचित् ॥३४॥ एतानि नवकर्माणि विकर्माणि निबोधतत् । अनृतं परदारत्वं (च) असत्यस्य च भाषणम् ॥३५॥ अगम्यागमनं स्तेयं पेयापेयंच हि सनम् । अश्रौत्रकर्माचरणं मैत्रधर्म्मबहिष्कृतम् ॥३६॥ नवैतानि विकर्माणि तानि सर्वाणि वर्ज्जयेत् । आयुर्वित्तंगृहच्छिद्र मंत्रमैथुनमौषधम् ॥३७॥
[[२४७८]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ द्वादशो-
तपो दा (मा) नापमानच नव गोप्यानि सर्वदा । प्रायोज्यमृणशुद्धिः स्याद्दानधर्म विशुद्धयति ॥३८॥ पात्रे धनं वार्धुषितं दत्वा शुद्धिमवाम् यात् । आदातुश्चैन्द्र शुद्धार्थमिष्ट े वश्चिनरी (?) स्मृतः ॥३६॥ लोमभ्यः स्वाहेत्यवैहि लोमभ्यश्च तदैतनु । मन्त्रान्तं जुहुयाद्वापि मन्त्रवीर्यं यथाक्रमम् ॥३६॥ संग्रामे वा हतोलक्षः भूयः शुद्धिमवाप्नुयात् । अरण्ये प्रान्तरे जप्त्वा त्रिः कृत्वो वेदसंहिताम् ॥४०॥ शुद्धयते चाम्यता शीस्यात्प्रतिस्त्रोत्पांतां (?) सरस्वती । वाल (बाल) वासा जटीवास्याद्ब्रह्महत्याव्रतं चरेत् ॥४१॥ पिण्याकंवा कणान्नं वा भक्षयेच्च समाहितः । गायत्र्याश्च जपेत्कोटि ब्रह्महत्यां व्यपोहति ॥४२॥ गायत्रीलक्षषष्ट्या च मुच्यते गुरुतल्पगः ।
ब्रह्मा ब्राह्मणत्राणाद्गां दद्याच्च तथा युताम् ॥४३॥ घ षाणं (?) तु दशाब्दे कर्म कीर्त्तयेत् । अग्निदो गरदश्चैव शस्त्रपाणिर्धनापहः क्षेत्रदारापहारी च षडेतेह्याततायिनः ।
॥४४॥
शस्त्रपाणि समायान्तं यदि विप्रः षडंगवित् ॥ ४५ ॥ जिघांसन्तं जिघांसीयान्न तेन ब्रह्महाभवेत् । अताडितमनक्लेशं न वियोगो धनस्य च त्रियते च परार्थेषु न दोषः परिविद्यते ।
॥४६॥
वृषमेकं सहस्रं गाः दद्यात्क्षण ( विप्र ) वधे पुमान् ॥४७॥ऽध्यायः ]
प्रायश्चित्तवर्णनम्
ब्रह्महत्याव्रतं चापि वत्सरत्रितयं चरेत् । वैश्यहाब्दं चरेदेतद्दद्यादेकशतं गवाम् ॥४८॥ शूद्रहन्ता च षण्मासं व्रतं चरेद्दारुणम् ।
॥४६॥
गवां च दशकं दद्याच्छूद्रहन्ताविशेषतः अप्रदुष्टां प्रियां हत्वाशूद्रहत्यात्रतं चरेत् । प्रमादेन हतं (तो) येन बालको मुनिसत्तमः ॥५०॥
गोमूत्रं यावकाहारं स्पृष्ट्वाकेदार (?) शुद्धयति ।
अविज्ञाततं (?) बालं
संज्ञाभावात्कथञ्चन
॥५१॥
सज्ञाता ज्ञात्वा पापी (?) ज्ञातातीर्थेन शुद्धति । प्रमादेवा प्रमादेवा वाले (?) निपातिते ॥ ५२॥ गङ्गा स्नानं च केदारं प्राजापत्यव्रतं चरेत् । विश्वनाथं च केदारं हरिं भागीरथीं तथा ॥५३॥ स्नात्वा वै संस्पृशेल्लिङ्ग बालघाती विशुद्वयति । अयोनौ च वियोनौ च पशुयोनौ तथैवच ॥५४॥ समुत्सृजंते (ति) ये शुक्रं ब्रह्महाफलमश्नुते । भार्यासखी कुमारी च कुजीवी (चा) न्त्यजा सुता ॥ ५४ ॥ स्वगोत्री (त्रा) स्वसुताश्चैव गत्वा स गुरुतल्पगः । पितृष्वसां मातुलानीं स्नुषां मातृस्नुषामपि ॥ ५६ ॥ मातुः पत्नीं स्वभगिनीमाचार्यतनयां तथा । आचार्यपत्नीं स्वसखों गत्वा स गुरुतल्पगः ॥ ५७॥ छित्वालिङ्ग’ वधस्तस्य मुखेदद्यादुल्मुकंतथा । द्वादशाङ्गुलमात्रंतु लौहशंकुस्तथैवच
॥५८॥
[[२४७६]]
[[२४८०]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
[ द्वादशो-
मुखे तस्य प्रदातव्य जीवः शुद्धो भवेत्ततः । दिन (?) शास्तमते राजादेवो राज्ञश्च शासकः ॥५६ ॥ भार्यागोधात्त्वनकुल मल्दृकश्च ( मूषकं च) तथैवच । हत्वा त्र्यहं पिवेत्क्षीरं पादकृच्छ्रं समाचरेत् ॥ ६० ॥ उरत्यायसो दण्डः पचकत्रयमासकः । काले घृतघटो देयः उष्णगुंजाहकेशुकम् ॥६१ ॥ एकवर्षे हते वत्से कृच्छ्रपादो विधीयते । अबुद्धि पूवं संस्पृष्ट्वा सूर्यरश्मिषु शुद्धयति ॥ ६२॥ मृतकञ्च श्वपाकं च उदक्या पतितं तथा । मद्यपम्लेच्छचाण्डलं स्पृष्ट्वा स्नानं सहाम्बरैः ॥६३ ॥
इति श्रीब्रह्मोक्त याज्ञवल्क्ये धर्मशास्त्रे शुद्धि प्रकरणम्नाम
द्वादशोऽध्यायः ।
अथ त्रयोदशोऽध्यायः
आशौचवर्णनम्
शुद्धयते द्विचतुर्मासै स्वल्प गर्भ (?) विनिसृतौ । अहोभिः शुद्धयते शेषैः (?) अर्थाभवति नाशने ॥१॥ दासी दासे तथा कन्या सूयते म्रियते यदि ।
त्रिरात्रंसूतकंतस्य भाषितं च
प्रजापतिः ॥२॥
अप्रदत्ता भवैकाह प्रदत्तामुभयत्रयः ।
॥४॥
विवाहिता तु या कन्या सूतकं श्वसुरगृहे ॥३॥ शवसूति समुत्पन्ने सूतकं तु यदा भवेत् । शवेन शुद्धयते सूती न सूता शवशोधिनी शवसूती समुत्पन्ने पुत्रजन्मयदा भवेत् । कुर्यात्तात्कालिकीशुद्धिरशुद्धि पुनरेवहि ॥५॥ आत्रिपक्षात्त्रिरात्रं स्यादाषण्मासाच्च पक्षिणी । अहः सम्वत्सरादर्वाक् पूर्णो दत्तोदकं शुचिः ॥६॥ पितरौ चेन्मृतौ स्यातां कथन्तु सूतकम्भवेत् । श्रुत्वातद्दिनमारभ्य दशाहं सूतकी भवेत् ॥७॥ आ (अ) दत्त जनात्सद्योआचूड़ान्नैषिकीस्मृतः ।
त्रिरात्रमव्रतादेशे
दशरात्रमतः परम्
द्व े सन्ध्ये सद्यमित्याहु दिने नैषिकीस्मृता ।
lle॥
दिनद्वयं तु रात्र्यैका पक्षिणी तु विधीयते ॥ ६ ॥
[[२४८२]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
दन्तजातानुखातोवाकृतचूडस्तु कर्म्मणि ।
[ त्रयोदशो-
त्रिरात्रं सूतकं तस्य भाषितं ब्रह्मणापुरा ॥१०॥ गर्भमध्ये विपत्तिः स्याद्दशाहं सूतकम्भवेत् । जीवेजाते ततो मृत्युः सद्यः शौचं विधीयते ॥ ११ ॥ द्विवर्षे निक्षिपेद्भूमौ त्रिवर्षे दाहमुच्यते । जीवंजातोरक्तिपाकर्म (?) समाचरेत् ॥१२॥ अन्तर्दशाहे स्याचेत्पुनर्भरणजन्मनि । तावत्स्यादशुचिर्विप्रो यावदस्य दिनान्दश ॥१३॥ अन्ते वै दिवसेतस्मादधिकं तु दिनद्वयम् । रात्रिशेषेण च द्वाभ्यां प्रभाते त्रिभिरेव च ॥१४॥
दिवाकरोदयात्पूर्वं सूतकं
एकविंशत्यहे यज्ञे विवाहे
त्रिरात्रव्रतवन्ध्यं (न्धं) स्याच्छ्राद्धं
अभ्यंगादिविवाहेषुयज्ञेषु वा
मृतकम्भवेत् ।
दशवासरे ॥१५॥
तदहउच्यते ।
रणे कृते ॥१६॥
श्राद्ध द्धन्तं (?) समुत्पन्ने नाशौचं मृतसूतके । यज्ञदीक्षान्तविप्रस्य यज्ञस्थाना तु ऋत्विजः ॥१७॥ यतीनां ब्रह्मयज्ञविदुषो नाक्षु (शु) द्धिर्ब्रह्मचारिणः । सत्र याची (गी) च यो नित्यं गरुड़ध्वजपूजकः ॥१८॥ ब्रह्मचारी यतिश्चैव सर्वे ते त्यक्तसूतकाः 1 शुद्धयते प्रसवे धेनुर्दिवसे दशमे सदा ॥१६॥ अजाविका (च) श्वमहिषी शुद्धयन्तेविंशतिभिर्दिनैः । एकाहात्च्छुद्धते विप्रो योऽग्निर्वेदसमन्वितः ॥२०॥
ऽध्यायः ]
आशौचवर्णनम्
अहा (हः) त्केवलवेदस्तु
[[२४८३]]
अन्येषांदशभिर्दिनैः ।
।
दशाहं गोत्र शुद्धिः स्याद्विशाहं पुत्रमात्रिकः ॥२१॥ त्रिंशाहं कन्यकामाता एकाहंचाप्यमिवान् । स्नानसन्ध्यात्रयं हीनः सप्ताहे शूद्रवद्विजः ॥२२॥ संध्यास्नानत्रयं तस्मात्सूतकेऽपिनसंत्यजेत् । आचतुर्थात्तु सम्पूर्ण पञ्चाहः पञ्चशाखिनाम् ॥२३॥ त्रिदिनं षष्ठशाखीनां सप्तशाखी दिनद्वयम् । अष्टमीचाहोरात्रमेकाहन्नवमी
तथा ॥२४॥
दशमी (म्यां) स्नानमात्रेण शाखयासूतकम्भवेत् । शाखामेकादशीति (ती), तन्नवृत्तिर्न च सूतकम् ॥२५॥ भोजना च (?) मनान्नं (मंत्र) परिग्रहपाकादिकम् । सङ्कर्षणं तथागायांत्यजेत्सूतिकिनासह ।
यो न पूजयते नित्यं विष्णुवैश्वानरातिथिम् ॥२६॥ स्नानसन्ध्याविहीनाश्चा सदा ते सूतकान्विताः ।
प्रत्य (?) या मूर्खाः भि ( भी ) ष्टवर्णानिवााका ॥२७॥ आचाररहिता ये च सदाते सूतकान्विताः । व्याधितस्य कदर्यस्य ऋणप्रस्तस्य चैव हि ॥२८॥ क्रियाहीनस्य मूर्खस्य स्त्रीजितस्य विशेषतः । व्यसनासक्तचित्तस्य पराधीनस्य नित्यशः ॥२६॥ श्रद्धात्यागविहीनस्य भस्मान्तं सूतकम्भवेत् । सप्तरात्रं तु काषाये गोमूत्रे वा तथैव च ॥३०॥ त्रिफलाग्यहसंयुक्ता गोचर्म्म नैव दुःष्यति ।
[[२४८४]]
ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्यसंहिता
प्र (प्र) क्षाम्रजम्बूचलपरधात्री
जटाधरोः (?) दुवकाकषायः ।
फलत्रं यस्मनि (?) मृत्तिकच-
[ त्रयोदशो-
राप्तन्तिमेकाहनिचर्मशुद्धिः ॥३१॥
घृतेन दीपो दातव्यस्तिलतैलेन वा पुनः । आम्रचर्म मयं पात्रं सप्तधौतेन शुद्धयति ॥३२॥
इति श्रीब्रह्मोक्त याज्ञवल्क्येधर्मशास्त्रे सूतकशुद्धिप्रकरणम नाम त्रयोदशोऽध्यायः ।
समाप्तञ्चायं ब्रह्मोक्तयाज्ञवल्क्य धर्मशास्त्रम
॥ ॐ नमः शिवाय ॥
अथ
- काश्यपस्मृतिः *
प्रायश्चित्तवर्णनम्
अथ काश्यपीयान् गृहस्थधर्मान् व्याख्यास्यामः
आहिताग्मिः स्वदारनिरतोऽचामचग्निहोत्री स्नातामृतुकालगामी देवपितृमनुष्यभूतब्रह्मयज्ञानुसेवमानः एकद्वित्रिचतुर्णां ब्राह्मणान् कुर्वाणो व्रतनियमहोमजाप्यपरो मातृपितृभक्तो दारापत्यपोषकः शेषानुभोजी उपवासी त्रैवर्णिकमेदक सूतकान्नपरिहरमाणोऽलांगलवृत्तिः ।
तत्र च भूम्यपोढने वृक्षच्छेदने नास्यधर्मोभवति । कूपसेतुतड़ागविप्रदेवतायतनभेदने प्रायश्चित्तं ब्राह्मणेभ्यो निवेद्य चतस्रआहुतीर्जुहुयात् ।
इदं विष्णुरिति प्रथमा, मानस्तोक इति द्वितीया, स्ववासा इति तृतीया, दंष्ट्राभ्यामिति चतुर्थीरत्यस्रपोढयेत् तस्यैव देवतायै पूर्णाहुतिं जुहुयात् ।
अथ गोबलीवर्दमहिषधूर्याविकहिंसावाप्तौ प्रायश्चित्तकामकारतामित्येके । दोग्धृदमनपर्यस्तपाषघट्टनघंटाभरणभूषणयोजन तैल-
मंडौषधभेषज्यत्रितयमाणे व्याप्तानामकामावाप्त्यै (प्तौ ) प्रायश्चित्तं-
[[२४८६]]
काश्यपस्मृतिः
ब्राह्मणेभ्यो निवेद्य सशिरक्षुरवपनं कृत्वा प्राजापत्यं कृच्छ्रमाचरेत् । चीर्णाते गां दद्यात् । तिलधेनुं जलधेनुं चेतिकाश्यपः ।
अथ मृगमहिषगंडुकवराहशर भक्ष सिंहव्याघ्रमंडूकशूकर मत्स्यग्राहशिशुमारादीनां वधेष्वहोरात्रं । चीर्णते गां दद्यात् । मेष स त्रिरात्रं चीर्णान्ते हिरण्यं दद्यात् ।
अथ काक-वलाकहंस-सारस - कारण्डव-चक्रवाक -गृध्रश्येनखंजरीटटिट्टिभोलूकशुक सारिकामयूरकाक-मद्र कलविक - कपोत कपिंजलादीनां वधेष्वहोरात्रं । चीर्णान्ते तिलान्दद्यात् ।
अथातः
श्व-जम्बूक-विडाल-ॠषभरक्षुवासतोष्ट्र शूद्रवधे
त्रिरात्रं च प्रायश्चित्तं ब्राह्मणेभ्यो निवेद्य प्राजापत्यं कृच्छ्रं चरेत् ।
चीर्णान्ते सव्रीहीन् दद्यात् ।
कृकलास-सर्पनकुल-विडालगोजावधे त्रिरात्रं चीर्णान्ते लोहं
दद्यात् ।
येषां व्यापादने प्रायश्चित्तमुक्तं तेषामेवोच्छिष्टभोजने प्राणायामशतं कृत्वा घृतं प्राश्य शुद्धः स्यात् ।
जातमृतकसूतके ब्राह्मणो दशरात्रेण, क्षत्रियः पंचदशकेन, वैश्योविंशतिरात्रेण, शूद्रो मासेन शुद्धयति । तच्चेदंतःपुरवापतंति तत्समेन शुध्यावस्वहः । अब्राह्मणो न जायते, नाधीयीत, नाध्यापयेत्, न दद्यात् न प्रतिगृह्णीयात् । अशुचिर्द्विपदे चतुष्पदे । नादितदहः ।
अथानशनमृतानामशनिहतानां वा अभिप्रविष्टानां भृगुपतनसंग्रामदेशांतरमृतानां वा गर्भविनिःसृतानां त्रिरात्रेण शुद्धिरुच्यते ।
प्रायश्चित्तवर्णनम्
[[२४८७]]
अथ लशुनपर्ला डुगृञ्जन - कुंभीकुक्कुटभक्षणे सुरासीधुमधुमद्यपाने अयाज्ययाजने पतितसावित्र्युपनयने तैः प्रायश्चित्तं ब्राह्मणेभ्यो निवेद्य यत्र ग्राममृगाणां पशूनां शब्दो न श्रूयते तस्मिन्प्रदेशे अग्निं प्रणिपरिसमुह्य पर्युपरिस्सर्य सशिखवपनं कृत्वा प्राकू प्रणीतेन विधिना पुनः संस्कारमर्हन्तीति ।
अथ पंचमहापातकाः प्रवक्ष्यन्ते-
।
ब्राह्मणो नैव हन्तव्यः स्वस्वप्रक्षेपया द्विजैः । सुवर्णहरणं चैव कर्तव्यं न कथंचन ॥ १ ॥ गुरुपत्नीं न गच्छेत संस्पर्शश्च न तैश्वरेत् । महापातकसंज्ञेया निर्दिष्टानां मनीषिभिः ॥ २ ॥ वत्सरत्रितयं कुर्यात् नरः कृच्छ्रं विशुद्धये । आत्मतुल्यसुवर्णं च दद्याद्वाविप्रतुष्टिकृत् ॥ ३ ॥
आत्रेयीगर्भ राजन्यवैश्यौ यज्ञगतौ हत्वा एतदेवकुर्यात् ।
अथाकालि (क) व्याख्यास्यन्नाह -
अविनिरटकविद्य तवज्रनिर्घातप्रपतने भूमिचलने चैवाथनिम्नोत्तरे चैव प्रायश्चित्तं ब्राह्मणेभ्योनिवेद्य समीमयीनां समिध मधुदधिघृताक्तानामष्टसाहस्रं जुहुयात् । शन्नोदेवीति काश्यपः ।
यत्र वेश्मनि उलूकोनिपतति । गृहं गोधाकपोतः प्रविशति । कृष्टः शकुनिः श्येनो वा रथभुज्ये (ध्वजे) वानिपतति । वल्मीक दीपिकागृहे पुरो ददति । शृगापुरोहणे कपाटघंटापुरोहणे चैव प्रायश्चित्तं
[[२४८८]]
काश्यपस्मृतिः
ब्राह्मणेभ्यो निवेद्य शमीमयीनां समिधदधिमधुघृताक्तानामष्ट-
सहस्रं जुहुयात्, वास्तोस्पते इति काश्यपः ।
अथ नैमित्तिकानि व्याख्यास्यामः -
क्षीरभाण्डभेदने मंथने भंजने पुरोहललांगल गलचक्रतूपपतने रथविपर्यासने अश्व (अस्त्र) भंजने रजस्वला - शवस्पर्शने आदित्यास्तमने संदर्भ ददुःस्वप्रदर्शने कर्णकेशपतिपुरोहणे पू(यू) पस्थलस्पर्शन मृतकसूतक भोजने चैव ब्राह्मणेभ्यो निवेद्य सचैले कृत्वा स्वप्रतिरथं जपेदिति काश्यपः ।
अथातः पात्राणां शौचविधि व्याख्यास्यामः-
पलेखने (?) न दारुपत्रे भस्मनांकांस्यं शीश्रुतास्त्रायसानां सिकताभिः शौचं । दंतशंखमणिराजतसौवर्णानां घर्षणं । मृण्मयानां पुनर्दहनं । धान्यवाससां वहूनां प्रोक्षणं काष्ट रज्जुत्वक्चर्म चीर वेणु विदलपत्रपर्णानां चलवच्छौचम् ।
अथ पूर्व पापकर्मणां चिह्न व्याख्यास्यामः-
अगम्यागामी दुश्चर्मा तस्मात्प्रायश्चित्तं वेदात्मविशुद्धये । एतान् श्राद्ध परिवर्जयेत् ये चान्ये पंक्तिदूषकाः । क्षट्टघटा चा घटानटा प्रव्रजितरंगारतानिदेवलकनक्षत्रजीवकग्रामयाजकपर्य्याहितपर्य्याधारक विविंदकपौनर्भवानाश्नंति । अदन्तादेके नाश्नंति । भार्याजितस्य नगरग्रामयाजकेभ्यः अविश्रस्तघाती व्यंगोनक्षत्र सूचकाः ।प्रायश्चित्तवर्णनम्
वर्जनीयाद्विजाह्यते श्राद्धकर्मसु नित्यशः ।
दाराधीनाः क्रियाः सर्वा दाराः स्वर्गस्य साधनं ॥ ४ ॥
इत्येतत्ब्रह्मणाप्रोक्तं काश्यपस्यानुशासनम् । सप्त पौनर्भवा कन्या वर्जनीया कुलाधमाः ॥ ५ ॥
वाचा दत्ता मनोदत्ता कृतमंगलकौतुका । उदकस्पर्शका या च या च पाणिग्रहीतिका ॥ ६ ॥
अग्न्युपायं गता या च पुनर्वाह्यस्य वादिका । इत्येताः कश्यपप्रोक्ता दहेयुः कुलमग्निवत् ॥ ७ ॥ प्ररोहत्यमिमादाय पादपानां कुलंमहत् ।
[[२४८६]]
न हि पुनर्भवादीनां कुलं तस्य प्ररोहति ॥ ८ ॥ पिता वा यदि वा भ्राता माता वा यदिवेतरः । नरश्च कृतपापानां गति यां याति तां श्रृणु ॥ ६ ॥ मनिवर्ती यथा श्येनो गच्छत्येव यमालयं । एवं च नरकं याति कन्या अमृतकारका ॥१०॥ पुनः सम्पद्यते नारी गतमात्मानमात्मनि । अस्थिमात्रं त्वचं भित्वा शुक्रं तेजोबलं तथा ॥ ११॥
शुद्धिं न ये प्रयच्छंति दुहितरं लोभमोहिताः । तेषां तु नरके घोरे याति वै सप्तमं कुलम् ॥१२॥ गमनागमनायोगात् एवं शुक्र विधीयते ।
एवं ज्ञात्वा युक्तकन्यां विंदेत स तत्कुलात् ॥१३॥
[[२४६०]]
काश्यपस्मृतिः
नस्याह वे च पित्र्ये च दासीस्यादथ संचिता । क्रयक्रीता तु सा दासी न सा पत्नी विधीयते ॥ १४ ॥ अग्निष्टोमातिरात्राणां शतं शतगुणी कृतम् । प्राप्नोति पुरुषोदत्वा होममंत्रै रलंकृताम् ॥१५॥
यस्तु सात्यम (सात्विक )धर्मेण पिता समर्पयेत् सुताम् । स प्रेत्य लभते स्थानं यथा दक्ष ! प्रजापतिः ॥१६॥
इति काश्यप प्रणीतं धमशास्त्रं समाप्तम् ।
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥