अरुणस्मृतिः

प्रथमोऽध्यायः प्रतिग्रहवर्णनम्

अरुण उवाच

प्रतिग्रहधनो विप्रो वदन्त्येवं महर्षयः । अन्ये ( अन्ते ) च नरकगतिकथमेतदसंशयम् ॥ १ ॥ प्रतिग्रहे गृहीते तु कां गतिं तु द्विजो व्रजेत् । कथं वा नरकान्मुच्येत् तन्मे ब्रूहि यथातथम् ॥ २ ॥

आदित्य-उवाच

प्रतिग्रहः काश्यपेय मध्वास्वादो विषोपमः । ब्राह्मणाय भवेन्नित्यं दाता धर्मेण युज्यते ॥ ३ ॥ जपो होमस्तथा दानं स्वाध्यायादि कृतं शुभम् । दातुः न प्रयते विप्र अतो न स्वर्गमाप्नुयात् ॥ ४ ॥ तानताय ( प्रतिग्रहं ) गृहीत्वा तु प्रायश्चित्तं समाचरेत् । स्वर्गो नश्यति विप्रे च प्रायश्चित्तमकुर्वति ॥ ५ ॥ प्रतिग्रहाद् ब्राह्मणस्य

विद्वांसोवर्जयेत्ततः ।

तथादेवाः प्रयच्छन्ति स्वान् लोकान् पूजिता नरैः ॥६॥

[[२१२०]]

एवं

अरुणस्मृतिः

[ प्रथमो-

विप्रान लोकानां पूजया संप्रयच्छतः । एतदर्थं हि विद्वद्भ्यो देयं दानं च यत्नतः ॥ ७ ॥ अन्वेष्याऽन्वेप्य तत (ता) मात्मनः शुद्धिमिच्छता । यथा पुण्यं शुभं कश्चिदन्वेष्यान्वेष्य यत्नतः ॥ ८ ॥

विप्रे प्रीणाति तद्वत्स दानं देयं खगोत्तम ? । विद्वान प्रतिग्रहं गृह्य कृत्वा तत्कायशोधनम् ॥ ६ ॥ आत्मानं शोधयित्वा न निर्गुणस्तु निमज्जति । अहोरात्रगतं पुण्यं पाक्षिकं मासिकं तथा ॥१०॥

षण्मासाच्चाब्दिकं यच्च द्वादशाब्दिकमेवच ।

जन्मान्तिकं च सुकृतं

प्रतिग्रहकृतेन तु ॥ ११॥

नश्यते ब्राह्मणस्येह प्रायश्चित्तमकुर्वति ।

एतस्मात् कारणाद् विप्राः प्रायश्चित्तभयात् खग १ ॥ १२ ॥

सद्वृत्ता वर्त ( र्ज ) यन्तीह न गृह्णन्ति प्रतिग्रहम् । प्रतिग्रहे कृते चैव प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥१३॥

दैवि (के) पैतृ (के) वापि भुक्त्वा विप्रस्य (विप्रस्तु) वै द्विज ? । तदन्नोदरमृत्युः स्याच्छृणु यां गतिमाप्नुयात् ॥ १४॥ ब्राह्मान्नेन दरिद्रः स्यात् क्षत्रियान्नान्यशु (पशु) र्भवेत् । वैश्यान्नेन कृमित्वं स्याच्छूद्रान्नान्नरकं व्रजेत् ॥१५॥

एवमन्यै महादानै गृहीतै द्विजसत्तम ? । नरकं समवाप्नोति अकृत्वा कायशोधनम् ॥ १६॥

ऽध्यायः ]

प्रतिग्रह प्रायश्चित्तवर्णनम्

[[२१२१]]

अरुण उवाच ।

भुक्त्वान्नं ब्राह्मणस्येह ब्राह्मणादिषु वर्णिनाम । कीदृशं वढ़ कर्तव्यं प्रायश्चित्तं द्विजोत्तम ? ॥ १७॥

आदित्य उवाच ।

ब्राह्मणान्नं तु वै भुक्त्वा सायं प्रातः शुचिः स्थितः । गायत्र्यष्टसहस्रन्तु जप्त्वा शुद्धिमवाप्नुयात ॥१८॥ द्विगुणं क्षत्रियस्यान्ने त्रिगुणं वैश्यसंभवे । चतुर्गुणं तु शूद्रान्ने ततः संशुध्यति द्विजः ॥१६॥ गणान्नं गणिकान्नं च यच्चान्नं ग्रामयाचकं ( याचितम् ) । सूतकान्नं तु वें

भुक्त्वा विप्रश्चान्द्रायणं चरेत् ॥२०॥ मासमेकं जपेद्गोष्ठे लक्षमेकं द्विजोत्तमः । गायत्र्यास्तु पयोभक्षी मुच्यतेऽसत्प्रतिग्रहात् ॥२१॥ परमापद्गतेनापि अन्त्यजातिपरिग्रहः ।

न ग्राह्यो ब्राह्मणेनेह न ग्राह्यः स्वर्गमिच्छता ॥२२॥

अंत्यजात्तु प्रतिगृह्य दस्यूनां पतितेषु च ।

।

ब्राह्मणो नरकं याति योनि चायाति शूकरीम् ॥२३॥

अरुण उवाच ।

प्रतिगृह्य द्विजो मोहात्प्रमादादथ भास्कर ? । महादाने गृहीते तु प्रायश्चित्तं कथं भवेत् ॥२४॥ पृथिव्यां यानि दानानि उत्तमान्यधमानि च ।

भानो ? भास्कर ? मार्तण्ड ? तन्मे विस्तरतो वद ॥२५॥

[[२१२२]]

अरुणस्मृतिः

आदित्य उवाच ।

[ प्रथमो-

प्रतिग्रहेण विप्राणां ब्राह्म तेजः प्रशाम्यति ।

अतः प्रतिग्रहं कृत्वा प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥२६॥ दुष्टप्रतिग्रहं कृत्वा विप्रो भवति किल्विषी । अपि भिक्षा गृहीते तु पुण्यमन्त्रमुदीरयेत् ॥२७॥ प्रतिग्रहेषु सर्वेषु जपहोमादिकं भवेत् । प्रतिग्रहे कुत्सितानां त्रिभिः कृच्छ्र विशुद्ध यति ॥२८॥ त्रिगुणं वा जपेद्वेढ़ें गायत्र्या वायुतत्रयम् । जपं होमादिकं कुर्यात्कृते यज्ञ े प्रतिग्रहे ॥२६॥ गुडधेन्वादिदानानां प्रायश्चित्तमथोच्यते । प्रथमा घृतधेनुः स्याद् गुड़धेनुरथापरा ॥३०॥ तिलधनुस्तृतीया तु चतुर्थी जलसञ्ज्ञया ( सञ्ज्ञिता ) । क्षीरधनुश्च विख्याता मधुधेनुरथापि वा ॥३१॥

सप्तमी

शर्कराधेनुर्दधिधेनुरथाष्टमी

रसधेनुश्च नवमी दशमी स्यात्स्वरूपतः ॥३२॥ दशधेनूनामितरासां विशेषतः ।

एतासां

प्रतिग्रहे चरे विप्रः प्रायश्चित्तमतन्द्रितः ॥३३॥

जपेद्वा पौरुपं सूक्तमप्सु चैवाघमर्पणम् । अहोरात्रस्थिताच्चैव मुच्यते चैव किल्विषात् ॥३४॥

अजां च महिषीन्चैव वृषलं युक्तलाङ्गलम् । शकटं प्रतिगृह्णानः पादोनं कृच्छुमाचरेत् ॥३५॥

ऽध्यायः ]

प्रतिग्रह प्रायश्चित्तवर्णनम्

मण्डलाध्यायमेवच ।

[[२१२३]]

मुच्यते नात्र संशयः ॥ ३६ ॥

रुद्रान पुरुषसूक्तश्च

गायत्रीलक्षमेकन्तु

येन दानेन अरुण !

सर्वदत्त भवन्ति हि ॥ ३७७

गृहदानं महादानं न दानन्तु गृहात्परम् ।

गृहोपकरणान् सर्वान् गोमहिष्यादि भूषणान्

[[1]]

कण्डनी पेपणी चुल्ही उदकुम्भः प्रमार्जनी ॥३८॥ शय्याच भोजनञ्चैव वितानं छत्रमेवच । एते चान्ये च बहवो दत्तास्तेन भवन्ति हि ॥३६॥ प्रतिगृह्य च तान् सर्वान् गृहीतानि भवन्ति हि । अन्यैश्च बहुभिर्दाने गृहदानं न संभवेत् ॥४०॥ गृहप्रतिग्रहस्तेन दुस्तरो हि द्विजन्मनाम् । तस्मात्प्रतिग्रहं कृत्वा प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥४१॥ कृच्छ्रत्रयं चरेद्विप्रो महासान्तपनं तु वा । शतं वा भोजयेद्विप्रान् गायत्र्या वा त्रिलक्षकं ॥ ४२ ॥ प्रायश्चित्तं कृते विप्रो मुच्यते दुष्प्रतिग्रहात् । प्रायश्चित्तं न चेत् कुर्याद् ब्राह्मणोऽज्ञानमोहितः ॥४३॥ तद्युवानः प्रमीयन्ते नप्तारः पुत्रपौत्रकाः । मृतश्च प्रेततां गच्छेन्न ग्राह्यो

अश्वदानं महादानं तद्यत्नाच्च

यावन्त्यश्वस्य रोमाणि तावत्स्वर्गगतोऽश्वदः ॥४५॥

दुष्प्रतिग्रहः ॥ ४४॥

विवर्जयेत् ।

।

पच्यते ।

प्रतिग्रहे न दोषः स्याद्दोषस्तस्यैव

विक्रये ॥ ४६ ॥

॥

तमेव प्रतिगृह्णानो नरके प्रति

[[२१२४]]

अरुणस्मृतिः

[ प्रथमो-

ऋषिभिश्च पुरा गाथा गीता अश्वस्य विक्रये । असंभाष्योपांक्तयः पापिष्ठः स दुरात्मवान् ॥४७॥ यानि कानि च पापानि ब्रह्महत्या समानि च । प्रायश्चित्तं विशुद्ध यन्ति न तैश्चहयविक्रयी ॥४८ ॥ रोणि रोम्णि भ्रणहत्या तस्य नित्यं विधीयते । अश्वानां प्रतिगृहीतानां विक्रयन्न शुभम्भवेत् ॥ ४६॥ साऽप्रकल्पशतं यावत्पच्यते ताम्र भ्रष्टके ।

तस्य ( तस्मा ) द्विनिर्गते काले पाषाणाऽखु

भवेन्नरः ॥५०॥

तस्मान्न प्रतिगृह्णीयात् द्विजस्तत्पापभाग भवेत् ।

अश्वानां विक्रयं कृत्वा चरेचान्द्रायणं त्रयम् ॥ ५१ ॥ लक्षत्रयं वा गायत्र्या जपंद्वाशु समाहितः ।

प्रतिग्रहं ( है ) चरेद्विप्रः ( श्चा) अतिकृच्छ्रं न संशयः ॥ ५२॥

द्विगुणंच जपेद्वेदं ब्राह्मणान् भोजयेच्छतम् ।

आपत्सु प्रतिगृह्णान एकेनैव

विशुद्धयति ॥ ५३ ॥

॥५३॥

यथार्थेन च सृष्टानां ब्रह्मणा पद्मयोनिना ।

तेषां प्रतिग्रहो घोरो न कुर्याद् दुस्तरो

प्रतिग्रहेण सहसा यदेनो भवति

अपि सर्वमधीयानः तच्छृणुष्व यथा

यतः ॥ १४ ॥

द्विजे ।

।

कृतम् ॥५५॥

नाभिभाषेत तं दृष्ट्वा मुखं च न विलोकयेत् । दुष्ट प्रतिग्रहहतो ( विप्रो ) सदा भवति किल्विषी ॥ ५६ ॥ मुखाऽवलोकने (नैव) येन प्रायश्चित्ती भवेद् द्विजः ।

जानन् कथं चिद्विप्रोऽपि निन्दितं तु समाचरेत् ॥ ५७॥ऽध्वायः ]

प्रतिग्रह प्रायश्चित्तवर्णनम्

इहैव सक्षणार्द्धन दिवा कीर्ति समो भवेत् ।

[[२१२५]]

परलोकेsपि तस्यैव नान्यां विद्याद् गतिन्तथा ॥ ५८ ॥ ऐहिकामुष्मिकार्थी यस्तस्मात्तान्परि वर्जयेत् । प्रमादात्तान् गृहीत्वातु प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ ५६ ॥ सवासाजल माप्लुत्य पष्ठांशं परिवर्जयेत् । चान्द्रायणं ततः कुर्याज्ज्योतिष्टोमं यजेत्तथा ॥ ६० ॥ विष्णो (ष्णु) जिष्णो (ष्णु) हृपीकेश प्रतिमां स्थापयेत्तु वा । ऋणार्थं प्रतिगृह्णानो मुच्यतेदुष्प्रतिग्रहात् ॥ ६१ ॥ कन्याप्रतिगृहं कृत्वा ब्राह्मणस्तु यथाविधि । कर्मणोऽन्ते ततः कुर्याद्भूरिदानं द्विजातिषु ॥ ६२ ॥ कन्याप्रतिग्रहस्तेन व्रजत्येवददन्वशु (सु) ।

भूरिदानं न चेत्कुर्यात्कन्यादाने द्विजो यदा ॥ ६३॥ तदा कन्या स्वरूपेण सा कन्या तान् जिघांसति । गृहवासः सुखार्थाय पत्नी मूलं च तत्सुखम् ॥ ६४ ॥ सा पत्नी या विनीता च वि (चि) तज्ञा वशवर्तिनी ।

तद्र ूपा भूरिदानाच्च अन्यथा विकला भवेत् ॥ ६५॥ तद्रूपा कपिलां प्रतिगृह्णीयाद्धोमार्थं श्रेयसे द्विजः । कपिला दर्शने पुण्यं तस्यैव दर्शनेस्मृतं ॥६६॥ पुण्यदान उ (मु) भाभ्यां चेत्पुण्यं तस्यैवपोषणे । प्रतिग्रहस्ततस्तस्याः पुण्यात्पुण्यतरः स्मृतः ॥६॥ परमंविक्रमं कुर्यान्महादोषो भवेत्ततः । कपिलाविक्रयं कृत्वा चरेच्चान्द्रायणत्रयं ॥६८॥

[[२१२६]]

अरुणस्मृतिः

शूद्राद्यदि गां गृह्णीयाञ्चरेद्वा पैंदवत्रयं ।

तस्मात्तां

[ प्रथमों-

प्रतिगृह्णीयात्परंविक्रयणं न हि ॥ ६६ ॥

कृष्णाजिक ( नं) मृतशय्यां कालपुरुषमेव च । प्रतिग्राही कुरुक्षेत्रे न भूयः पुरुषो भवेत् ॥७०॥ तथापि मनसः शुध्यै प्रायश्चितं समाचरेत् । तप्तकृच्छ्रद्वयं कुर्यादैन्दवेन समन्वितम् ॥७१ ॥ सत्रेण यजते वाथ जपेद्वालक्षसप्तकं । वापीकूपतड़ागादिखननैर्विसृजेद्धनं ॥ ७२ ॥

तदनित्यं स (भ) वेद्यस्मान्नस्थिरं हि भवेद्वसु । । प्रतिग्रहार्जितं द्रव्यं सर्वं नश्यतिमूलतः ॥ ७३ ॥ राजप्रतिग्रहो घोरो मध्वास्वादो विषोपमः ।

तं ज्ञात्वा मानवः कस्मात्करिष्येदं (ष्यति) प्रलोभनम् ॥७४॥

भक्षिते मानुषेमांसे प्रायश्चित्तं

विधीयते ।

तत्करिष्यामहे

सर्वे नतु

राजप्रतिग्रहं ॥ ७५ ॥

प्रतिग्रहरतानां तु ब्राह्मणानां

खगोत्तम ! ।

मानुष्यमपि दुःप्रायं ( प्राप्यं ) ब्रह्मलोकः कुतो भवेत् ॥ ७६ ॥

ग्रहणादि शुभाः कालाः दान होमादि कुर्वतां । गृहति शुभकर्तृणां ब्राह्मणस्य गृहे तथा ॥७७॥ तामिस्रमंधतामिस्र पूर्यविष्ठा च शोणितं । असिपत्रवनंघोरं सदृशं

श्लेष्मभोजनम् ॥७८॥

शाल्मलं (लिं) काकतुण्डं च पथ्यो वैतरणी तथा ।

ऋक्थं (च) गुड़पोथं च मर्मरं तप्तवालुकं ॥ ७६ ॥

ऽध्यायः ]

प्रतिग्रह प्रायश्चित्तवर्णनम्

।

तैलं कुम्भहसं चैव तैलयन्त्रमथापिवा । एतज्ज्ञात्वा न कुर्याद्वै दुष्टराजप्रतिग्रहं ॥८०॥ कृत्वा तं मूढबुद्धिस्तु चरेच्चान्द्रायणत्रयं । सहस्रं भोजयेद्विप्रान् सूर्यभक्तान् जितेन्द्रियान् ॥८१॥ एते (नैव ) चैव विशुध्यन्ति दुष्टाद्राजप्रतिग्रहात् । लक्षत्रयं तु गायत्रीं चरेच्चान्द्रायणं त्र्यं ॥ ८२ ॥ गृहीत्वा द्विमुखीधेनुं धान्यानां दशपर्वतान् । एतेष्वन्यतमंगृह्णन्नभूयः पुरुषो भवेत् ॥८३॥ प्रथमोधान्यशैलस्तु

द्वितीयोलवणान्वयः ।

॥८४॥

गुड़ाचलस्तृतीयस्तु चतुर्थो हेमपर्वतः ॥ ८४ ॥ । पंचमस्तिलशैलस्तु षष्ठः कार्पासपर्वतः । सप्तमो घृतशैलः स्यानशैलस्तथामः ॥८५॥ राजतो नवमस्तद्वद्दशमः शर्कराऽचलः ॥

एते दशाचलाः प्रोक्ता द्विमुखी च ततोधिका ॥ ८६ ॥ एतेषां ग्रहणे विप्रः क्षयेन्मासचतुष्टयं ( यात्) । प्राजापत्येन कृच्छ्र ेण षष्ठमंशं परित्यजेत् ॥८७॥ जपेद्वादशलक्षाणि गायत्र्याः सायं (नक्त) भोजनः । एतेन मुच्यते पापादन्यथा नरकं व्रजेत् ॥८८॥ भूमिं यः प्रतिगृह्णाति भूमिं यश्च प्रयच्छति । उभौ तौ पुण्यकर्माणौ नियतं स्वर्गगामिनौ ॥८६॥ नास्ति भूम्याः समं दानं नास्ति भूम्याः समोनिधिः । नास्तिभूम्याः समो धर्मो नानृतात्पातकं परं ॥ ६०॥

[[२१२७]]

[[२१२८]]

अरुणस्मृतिः

हरतो हारयतस्तम् (ताम् ) मंदबुद्धिस्ततो श्रुतः । स बद्धोवारुणैः पाशैस्तिर्यग्योनिषु जायते ॥ ६१ ॥ स्वदत्तां परदत्तां वा यो हरेच वसुन्धरां । षष्टिवर्षसहस्राणि विष्ठायां जायते

एकं पश्वनृते हन्ति कन्यार्थे योऽनृतं

[ प्रथमो-

कृमिः ॥२॥

वदेत् ।

सर्वभूम्यनृतं हन्तिमास्मभूम्यनृतं वद ॥३॥ प्रतिग्रहे न दोषः स्याद्गोभूमेस्तु (च) विक्रये । पितामहाच्च या भूमिः प्राप्ता या प्रपितामहात् ॥६४॥ तामेव विक्रयं कुर्वन्नरकं प्रतिपद्यते ।

अने (रे) र्वाऽपहृताभूमिर्यः शक्तस्तमुपेक्षते ॥५॥ नर के पतते घोरे यावदाभूतसंप्लवं । तस्माद्भूमिं च पत्नीं च मातरं गुर्वङ्गनां ॥ ६६ ॥ अन्यैरपहृतां दृष्ट्वा सद्यः प्राणान्परित्यजेत् । नरस्य विक्रयं कृत्वा चरेच्चान्द्रायणं त्रयम् ॥ ७ त्रिगुणं वाचरेद्वढं नवग्रहमखं तथा । नवग्रहमखे नैव दृष्ट्वा तत्प्रशमं ब्रजेत ॥१८॥

॥६८॥ नवग्रहमखं तस्मात्कुर्यात्पापप्रशान्तये ॥ एतेन मुच्यते पापादन्यथा नरकं व्रजेत् ॥६६॥ महादानसमं लोके न भूतं न भविष्यति । यत्तत् षोडशधा प्रोक्तं मत्स्येन तु खगोत्तम ? ॥१००॥ आद्य तु सर्वदानानां तुलापुरुषसंज्ञकं । हिरण्यगर्भदानं च ब्रह्माण्डं तदनंतरं ॥ १०१ ॥

ऽध्यायः ]

षोडश दान प्रकरणवर्णनम्

कल्पपादपदानं च बहुगोहस्ति

[[२१२६]]

पंचमं ।

हिरण्यं कामधेनुश्च हिरण्यं च तथैव च ॥ १०२॥

हिरण्याश्च रथंस्तद्वद्ध महस्तिरथस्तथा ।

पंचलां गलकं तद्वद्वरदानं तथैव च ॥ १०३॥

द्वादशं विश्वचक्रं तु ततः कल्पलताल्पकं ।

सप्तसागरदानं च

रत्नधेनुस्तथैवच ॥ १०४॥

महाभूतात्मकं चैव पोडशं

परिकीर्तितं ।

एतेष्वत्युत्तमं दानमेकस्मै न

प्रदीयते ॥ १०५ ॥

यतः पापाय भवति दत्त दानं द्विजातये । षोडशैस्तु नशेद्वशं प्राप्य तस्य च गौरवात् ॥ १०६ ॥ तस्मात्प्रतिग्रह (हं) स्यैव (चैत्र) मनसापि न चिन्तयेत् । तुलापुरुषसंज्ञ तु आद्यं तत्कथितं त्विह ॥ १०७ ॥ तस्य तुलायान्तु समारूढ़ो ( तस्यां तुलायामारूढो )

यजमानः स्वयंतुलेत् ।

तस्यमांससमंचैव सुवणंच विधीयते ॥ १०८ ॥ नष्टे मूले च तस्यैव यद्भवेन्मांसभक्षणं । तत्पापं च भवेत्तस्य सुवर्णे नरकं व्रजेत् ॥ १०६॥ नरकान्निःसृतः पश्चात्प्रेतः कल्पशतत्रयं । तस्मान्न प्रतिगृह्णाति स्तोकस्तोकार्द्धमेव वा ॥ ११० ॥ गृहीत्वा तस्यभागं तु चरेच्चान्द्रायणत्रयं । हिरण्यगर्भ ब्रह्माण्ड

।

कल्पपादपमेव च ॥ १११ ॥

[[२१३०]]

अरुणस्मृतिः

[ प्रथमो-

एतेषु भागं गृह्णानो ब्राह्मणो नरकाय सः । प्रमादादथ लोभेन गृहीत्वा व्रतमाचरेत् ॥ ११२ ॥ जलेनत्रिषवणस्नायी चरेत्सांतपनं द्वयं । गोसहस्रमहादानं (भुवि ) तुल्यं न तत्परं ॥ ११३॥ गोभिश्चधियते लोको गावः सर्वस्यमातरः । गोसहस्रसमुद्भूतो दुस्तरः स्या (दू) द्विजन्मनां ॥ ११४ ॥ गो शते गो सहस्र च वैतरण्याश्च यास्मृतः (स्मृताः) । धनुयन्यिाश्च या गावो रत्नहेमविनिर्मिताः ॥ ११५ ॥ एतास्तु द्विजवर्येण वर्जनीयाः प्रयत्नतः ॥ यज्ञकर्मणि या धेनुर्याधेन्वा ( धेनुः) धर्मकर्मणि ॥ ११६ ॥ प्रायश्चित्तनिमित्तवा ( या ) होमार्थं दुर्बलाय वा । मधुपर्केच या धेनुः या धेनुः कर्म सिद्धये ॥११७॥ एता सर्वा द्विजो विद्वान् प्रतिगृह्य यतस्ततः । न स पापेन लिप्येत पद्मपत्रमिवांभसा ॥ ११८ ॥ गोसहस्राधिकं चैव प्रतिगृह्य कामतः । गोमूत्रयावकाहारो मासेनैकेन शुद्धयति ॥ ११६ ॥ ऋक् साम वेदो नियतं जपेद्वा शिवसन्निधौ । नारायणानुस्मरणानमुच्यते

दुष्प्रतिग्रहात् ॥ १२०॥

गायत्र्या दशलक्षण प्राणायामसहस्रतः । तेन पापेन मुच्येत अन्यथा नरकं व्रजेत् ॥१२१॥ प्रतिगृह्य वैतरणीं लोहदंडं महाव्ययम् । वैतरण्या न

न मुच्येत यावदाभूतसंप्लवम् ॥ १२२॥

ऽध्यायः ]

प्रतिग्रह प्रायश्चित्तवर्णनम्

[[२१३१]]

रक्तोदकं तत्रवहेत्स पूष्णं पूयैश्चमांसैश्च (हि) कर्दमाकुलं । कल्पत्रयं पच्यति तस्यमध्ये अनुग्रहंचैव दानं (तु) कुर्यात् ॥ १२३ ॥ तस्मादनुग्रहं कुर्याच्छास्त्रोक्तविधिना ततः । प्राजापत्यद्वयं कुर्यादथवा शतभोजनम् ॥ १२४॥ जपेद्वाप्यस्यवामीयं शिवसंकल्पमेवच ।

रथंतरं वामदेव्यं मुच्यते तेन किल्विषात् ॥ १२५॥ हिरण्यकामधेन्वादि अन्येषां तु यथोदितम् । महाभूतभयं तेभ्यः प्रायश्चित्तमथोच्यते ॥ १२६॥ एतेभ्यः प्रतिगृह्णीयाद्धर्माभासो द्विजो यदा । तदा मज्जेत नरके पूयविष्ठासमाकुले ॥ १२७॥ धर्माभासो द्विजो यस्मात्प्रतिगृह्य चरेद्व्रतं । तप्तकृच्छ्रद्वयं चैव अतिकृच्छ्रं तथैव च ॥ १२८॥ अथवा मुच्यते पापात्प्राणायामपरायणः । प्राणयामैर्दहेत्सर्वं शरीरे यच्च पातकम् ॥ १२६॥ यथा वेगगतो वह्निः शुष्कद्र दहतीन्धनम् । प्राणायामैस्तथा पापं शुष्काद्र नात्र संशयः ॥१३०॥ पावकाइव दीप्यन्ते जप होमक्रियारताः । प्रतिग्रहेण शाम्यन्ति पावकः सलिलादिव ॥१३१॥ तान् प्रतिग्रहजान् दोषान् प्राणयामैर्द्विजोत्तमाः । नाशयन्तीह विद्वांसो वायुलेशैरिवाम्बरम् ॥१३२॥॥

गायत्र्या दश

दश लक्षण प्राणायामसहस्रतः । नश्यन्ति पाप संघानि का कथात्र प्रतिग्रहे ॥१३३ ॥

[[२१३२]]

अरुणस्मृतिः

[ प्रथमो-

प्रतिग्रहाधिकं नास्ति ब्राह्मणस्य

विनाशनम् ।

प्रजायते ॥ १३४॥

भ्रश्यते ब्रह्मचर्यात्तु नरके च

नरकान्निसृतः काले जायते ब्रह्मराक्षसः ।

अन्ये ( अन्ते) जलमयो हस्ती मानुपोजलमाश्रितः ॥ १३५ ॥ तस्माद्विनिर्गतः पश्चादुलुकः श्वापदो भवेत् ।

प्राप्यते मानुषीं योनिं दरिद्रो दुःखितस्तथा ॥ १३६॥ व्याधितश्चैव मूर्खश्च बन्धुभिच विवर्जितः । दृष्टो (ष्ट्वा ) परि(र) श्रियं दीप्ता (प्रां) सुनियंतं मुहुर्मुहुः ॥ १३७॥ दुष्टप्रतिग्रहहतो विप्रो भवति किल्विषी । तस्मात्प्रतिग्रहं कृत्वा प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ १३८॥ तस्मात्प्रतिग्रहधनं न स्थिरं स्यात्कदाचन । प्राज्ञः प्रतिग्रहं कृत्वा तद्धनं सद्गतिं नयेत् ॥ १३६॥ यज्ञाद्वा सप्तसंस्थेषु पुण्यान्यायतनान्यथा ।

शिवस्य विष्णो मार्तण्ड स्यागारे विसृजेत्तथा ॥ १४० वापीकूपतडागेपु ब्रह्मस्वगुणमुक्तये ।

।

एतेषु विसृजेच्छल्कमन्यथा नरकं व्रजेत् ॥ १४१ ॥ प्रायश्चित्तं तु यत्प्रोक्तं ब्राह्मणस्य प्रतिग्रहे । शूद्रादि वर्णिनां चैव (चैतत् तद्विगुणं च समाचरेत् ॥ १४२ ॥ शय्याच पादुके विद्यां छत्र चामरवाससी । अशनेषु च सर्वेषु प्रायश्चित्तमभोजनम् ॥ १४३ ॥ यानि तेषामशेषाणां ते कृत्वा स्मरणं परम् । कृते येनानुतापो वै यस्य पुंसः प्रजायते ॥ १४४॥

ऽध्यायः ]

प्रतिग्रह प्रायश्चित्तवर्णनम्

[[२१३३]]

प्रायश्चित्तं तु तस्यैव हरेः संस्मरणं परम् । प्रातर्निशि तथा संध्यामध्याह्नादिषु संस्तुवन ॥१४५॥ नारायणमवाप्नोति सद्यः पापक्षयं नरम् ॥ १४६ ॥ मुक्त्वा प्रयाति स स्वर्गं तस्य विष्णोनुमीलने । वासुदेवेन (देवस्य ) भक्तस्य जपहोमार्चनादिषु ॥ १४७॥ तम्यांते भवते (भवति) तस्य देवेन्द्रादधिकं फलम ॥ १४८ ॥

इति श्री अरुणस्मृतीये धर्मशास्त्र अरुणसूर्य सम्वादे प्रतिग्रहप्रायश्चित्तनिर्णयो नाम प्रथमोऽध्यायः ।

श्री गणेशाय नमः

॥ अथ ॥

• पुलस्त्यस्मृतिः *

कुरुक्ष ेत्रे

वर्णाश्रमधर्मवर्णनम्

महात्मानं पुलस्त्यमृषयोऽब्रुवन् ।

तांश्च धर्मान्प्रकारांश्च नो वद स्मार्तमागमम् ॥ १ ॥ एवं पृष्टः प्रत्युवाच सर्वास्तान् पृच्छत ऋषीन् । पंचधा वास्थितं धर्मं शृणुध्वं द्विजसत्तमाः ॥ २ ॥

वर्णधर्मः स्मृतस्त्वेक आश्रमाणामतः परम् ।

वर्णमेकं समाश्रित्य योऽधिकारः प्रवर्तते ।

वर्णाश्रमस्तृतीयस्तु

गुणनैमित्तिकस्तथा ॥ ३ ॥

वर्णधर्मः स विज्ञयो

यथोपनयनं

त्रिषु ॥ ४ ॥

यस्त्वाश्रयं समाश्रित्य पदार्थः संविधीयते ।

उक्त आश्रमधमस्तु भिक्षापिण्डादिकं तथा ॥ ५॥ उभयस्य निमित्त ेन यो विधिः सम्प्रवर्तते । नैमित्तिकः सविज्ञयः प्रायश्चित्तविधिर्यथा ॥ ६ ॥ ब्रह्मचारी गृहस्थश्च वानप्रस्थश्च भिक्षुकः । उक्त आश्रमधर्मस्तु राजधर्मस्तु पब्चमः ॥ ७ ॥

॥ऽध्यायः ]

वर्णधर्मश्वतुणी य

वर्णाश्रमधर्मवर्णनम्

[[२१३५]]

आश्रमाणां

तथैव च ।

द्वयोः साधारणो धर्मो यश्चासौद्वयशेषभाक् ॥ ८ ॥ इज्याध्ययनदानानि यथाशास्त्रं सनातनम् ।

ब्रह्म क्षत्रिय वैश्यानां सामान्यो धर्म उच्यते ॥ ६ ॥ याजनाध्ययने राज्ञो भूतानाञ्चाभिरक्षणम् । पाशुपाल्यं कृषिश्चैव वैश्यस्याजीवनं स्मृतम् ॥१०॥

शूद्रम्य

द्विजशुश्रूषा द्विजानामनुपूर्वशः ।

शूद्रा च वृत्तिस्तत्सेवा कारू (कारुण्यं) कर्म (तथैव च ॥ ११ ॥ गुरौवासोऽग्निशुश्र पा स्वाध्यायो व्रत धारणि (णं) । त्रिकालस्नापिता भृत्यै गुरौ प्राणांतिकी स्थितिः ॥१२॥ तदभावे गुरुसुते तथा सब्रह्मचारिण (णि) । कामतो वा समानत्वं स्वधर्मो ब्रह्मचारिणः ॥ १३ ॥ समेखलो जटी दण्डी मुंडी गुरुगृहाश्रयः ।

अन्यथा ग्रहण (गृहमेधित्वं) गच्छेत्कामतो वाश्रमांतरम् ॥१४। अग्निहोत्रोपचरणं जीवनश्च स्वकर्मभिः ।

[[१३४]]

धर्मदानेषु काम्येषु सर्वत्रजन (ध) विक्रयाः ॥१५॥

देवपित्र्यतिथिभ्यश्च

भूतानामानुकम्पिता ।

श्रुतिस्मृत्युक्तसंस्कारो धर्मोऽयं गृहमेधिनः ॥ १६॥

जटित्वमग्निहोत्रित्वं भूशय्याजिनधारणम् ।

वनेवासः पयोमूलनीवारकणवृत्तिता ॥१७॥

प्रतिग्रहनिवृत्तिश्च त्रिःस्नानं मौनधारणम् । देवतातिथिपूजा च धर्मोऽयं वनवासिनाम् ॥१८॥

[[२१३६]]

पुलस्त्यस्मृतिः

सर्वारंभपरित्यागो भैक्षान्न

निष्परिग्रहता द्रोहः समता

[ प्रथमो-

वृत्तमूलता ।

सर्वजन्तुषु ॥ १६ ॥

प्रियाप्रियपरिष्वङ्गः सुखदुःखाविकारिता ।

स बाह्याभ्यन्तराशौचं नियमो व्रतकारिता ॥२०॥ सर्वेन्द्रियसमाहारो धारणाध्याननित्यता । भावशुद्धिस्तथेत्येवं परिव्राड्धर्म उच्यते ॥२१॥ अहिंसा सत्यवादश्च सत्यं शौचं दया क्षमा । वर्णिनां लिङ्गिनाञ्चैव सामान्यो धर्म उच्यते ॥२२॥ स्वज्ञानं हृदि सर्वेषां धर्मोऽयं वर्णिलिङ्गिनाम् ।

अदृष्टार्थी द्विविधः (द्विधा) प्रोक्तो दृष्टार्थश्च द्वितीयकः ॥२३॥

उभयार्थस्तृतीयश्च

उभयाव्यवहारश्च

न्यायमूलश्चतुर्थकः ।

दंडधारणमेवच ॥ २४॥

तुल्यार्थानां विकल्पःस्या न्न्यायमूलः प्रकीर्त्तितः । वेदे तु विदितो धर्मः स्मृतौ तादृश एव तु ॥ २५॥ अनुवाकः श्रुतिसूक्त कार्यार्थमिति मानवाः । तदर्थश्च प्रयासोऽयं सच सेव्यः फलार्थिना ॥ २६ ॥ उक्तः पञ्च विधो धर्मः श्रयोऽभ्युदयहेतुकः । पुरुषाणां यथायोगं सच सेव्यः फलार्थिना ॥२७॥ सद्यस्तु प्रौढ़बालायामन्यथा वत्सराच्छुचिः । प्रदाता यां त्रिरात्रेण दत्तायां पक्षिणी भवेत् ॥२८॥

इति पुलस्त्यप्रोक्तं धर्मशास्त्र समाप्तम् । ( प्रक्षिप्तोऽयं प्रतिभात्यन्तिमः श्लोकः )

श्री गणेशाय नमः ।

॥ अथ ॥

॥ बुधस्मृतिः ॥

अथातो बुध-धर्मशास्त्रं व्याख्यास्यामः

चातुर्वर्ण्यधर्म वर्णनम्

श्रयोऽभ्युदयसाधनो धर्मः । गर्भाष्टमे ब्राह्मणो वसंत आत्मानमुपनयेत् । एकादशे क्षत्रियो ग्रीष्मे । द्वादशे वैश्यो वर्षासु । मेखलाजिनदंडकमण्डलूपवीतानि धारयेत् । वेदानधीत्य गुरुशुश्रूषां कुर्वन् दृष्टार्थं स्तु (त) नुयात् । सावित्री वेदप्रतिकोपनिषद्गोदानत्रिसुपर्णिकव्रतानि चरेत् । गुरुणानुज्ञातः स्नायात् । सवण भार्यामुद्वहेत् । मातृतः पितृतः पञ्चमीं सप्तमीं दशमीमन्य गोत्रजां । ब्राह्मदैवार्ष प्राजापत्यगन्धर्वाऽऽसुर पैशाचराक्षसाः । ऋतावुपेयात् । युग्मासु पुत्रमुत्पादयेत् । गर्भाधानं पुसवनं सीमन्तोन्नयन जात कर्म नामकरणं निष्क्रमणान्नप्राशन चूड़ा करणोपनयनं यावदग्न्याधानं । तस्मिन् गृह्याणि देव-पितृ - मनुष्यव्रत-यज्ञ-कर्माणि कुर्यात् । अतिथीन् पूजयेत् । भृत्यान् बन्धून् पोष्यवर्गाश्च । श्ववायसादिभ्यो भूमौ दत्त्वा ब्राह्मणान् भोजयेत् । पित्रन्वष्टकापार्वणश्राद्ध श्रावण्याग्रहायणी चैत्र्याश्वयुजी च पाकयज्ञान् कुर्यात् । अग्नीनाधायाग्निहोत्र दर्श पौर्णमासौ चातु-

।

[[२१३८]]

बुधस्मृतिः

[ प्रथमो

र्मास्यानि निरूढ़ पशुरनुबन्धसौत्रामणीति हविर्यज्ञान् कुर्यात् । अग्निष्टोमोऽत्यग्निष्टोमः उक्थ्यषोडशीवाजपयोऽतिरात्रो तो (सो) र्यामः इति सोमयागाननुतिष्ठेत् । दया सर्वभूतेषु क्षान्तिरनसूयाशौचमनायासेन मङ्गलमपकार्पण्यमस्पृहेति कुर्यात् । न्यायागतधनेन - कर्माणि । अध्यापनं याजनं प्रतिग्रहः सर्वक्रय-विक्रय संविभाग प्रतिधिगमशिलोव्छ (न्छ ) न्ना (न्न) मयाचि (त) कर्पणज्यादि वृत्तयः तदसंभवे क्षत्रिय वृत्त्या । आपत्काले आ(अ) साधुभ्यः प्रतिगृह्णीयात् वृत्ति संकरं न कुर्यात् । कर्मवृत्ति संकरौ रक्षत् कुलशुद्ध यर्थम् । कृषि पाशुपाल्यं वाणिज्यं वैश्य कर्म । शूद्रस्य विहितं कर्म ब्राह्मणादीनां त्रयाणां भर्तृशुश्रूषानाभिचरस्तस्य गुरुभक्तिः प्रणा (म) श्चेति । कृत कृत्यस्य वानप्रस्थ्यं । विरक्तस्य पारिव्राज्यं स्वधर्मानुष्ठानवर्णाना माश्रमाणाभ्च हिताकरणे प्रतिषिद्धसेवने यावत्तदकुर्वतो : कपतः (यातः) विहितमकुर्वतो राज्ञाक ( का) रयितव्याः । कण्टका शोधयेत् । व्यवहाराननेकार्थान्निर्णयेत् । बलवतश्चैतान् स्वधः स्थापयेत् । तेषु परस्व दंडान् (दंड) दापयेत् । तथा कुर्वतः कारि (य) तश्चोभयो धर्मसिद्धिः । तस्यधर्मो विनीतोऽव्यसनी निरू पित मण्डलाध्यक्ष : ( प्रक्षिपेत् ) संधिविग्रहासनयानसंश्रयद्वधं भावात् सामथ्यं कारयेत् । अनिच्छति पलायानमुपरुद्धय पर दुर्गे गृह्णीयात् । मन्त्रौषधि प्रयोगेण निस्सर्ग राज्यं ( राष्ट्र गृह्णीयात् । गृहीत्वा देवब्राह्मणपूजनम् । एवं कुवन् दृष्टमदृष्टं ‍ ( फलं ) लभेतेति ।

॥ इति श्री बुधप्रोक्ता बुधस्मृतिः समाप्ता ॥

!

श्री सीतारामाभ्यांनमः ।

॥ अथ ॥

॥ वशिष्ठस्मृतिः २ ॥

अथ प्रथमोऽध्यायः

वर्णाश्रमाणां नित्यनैमित्तिककर्मवर्णनम

गुरुमिक्ष्वाकुवंशस्य वशिष्ठं ब्रह्मसंभवम् । पप्रच्छुर्मुनयः सर्वे पाराशर्यपुरोगमाः ॥ १ ॥

भगवन्भवता

मुनय ऊचुः ।

प्रोक्ता यज्ञदानव्रतादयः ।

वर्णाश्रमाणां कर्तव्या नित्यानैमित्तकाः क्रियाः ॥ २ ॥

क आचारः कः आहारः कीदृग्वृत्तिः क आश्रयः । वैष्णवानां मुनिश्रेष्ठ ब्रूहि सर्वमशेषतः ॥ ३ ॥

वशिष्ठ उवाच ।

श्रुणुध्वं मुनयः सर्वे सर्वधर्मसनातनम् । वैष्णवानाश्च विप्राणां यद्यदाचरणं शुभम् ॥ ४ ॥ सर्गादौ ब्राह्मणाः श्रेष्ठाः वैष्णवांशेन चोदिताः । इतरे च त्रयो वर्णाः ब्रह्मणा विष्णुसूनुना ॥ ५ ॥

[[२१४०]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ प्रथमो-

तस्माच्च वैष्णवाः विप्राः प्रकृत्यादिषु सत्तमाः । अवैष्णवत्वं विप्राणां महापातकसम्मितम् ॥ ६ ॥ अवैष्णवस्तु यो विप्रः सर्वकर्मसु गर्हितः । रौरवं नरकं प्राप्य चाण्डालीं योनिमाप्नुयात् ॥ ७ ॥ नित्य (त्यं) नैमित्तिकं काम्यं त्रिविधं श्रुति चोदितम् । अवैष्णवानां विप्राणां कर्म तन्निष्फलं भवेत् ॥ ८ ॥ श्रीमहाविष्णुमन्येरन् होनदेवेन दुर्मतिः । साधारणं सकृत्त्रते सोऽत्यजोनान्त्यजोंऽत्यजः ॥ ६ ॥ यो विष्णुशेपमात्मानमन्यशेषं प्रपद्यते । स चाण्डालो महापापी रौरवं नरकं व्रजेत् ॥१०॥ अवैष्णवत्त्वं विप्राणामात्मनाशनकारणम् । तस्मात्त वैष्णवत्वं वै विप्राणां श्रुतिचोदितम् ॥११॥ अवैष्णवोहिपो (हतो) विप्रो हतं श्राद्धमदक्षिणं । अत्रह्मण्यं हतं क्षात्रमनाचारं हतं कुलम् ॥१२॥ येवासुदेवं नार्चन्तिसर्वलोकेश्वरं हरिम् । तेषां हि नरके वासः कल्पायुतशतैरपि ॥ १३॥ चतुर्वेदी च यो विप्रो वासुदेवं न विन्दति । वेदभारभराक्रान्तः स वं ब्राह्मणगर्द्धभः ॥ १४ ॥ तस्मादवैष्णवत्वेन ब्राह्माद्धि ( ब्राह्मणत्वं ) विहन्यते । वैष्णवत्वेन संसिद्धिः लभते नात्र संशयः ॥ १५ ॥ नारायणं परंब्रह्म ब्राह्मणानां हि दैवतम् । सोमसूर्य्यादयोदेवा क्षत्रियाणां विशां (तथा) पति ॥१६॥

ऽध्यायः ]

उर्ध्वपुं ड्रमहत्त्ववर्णम्

[[२१४१]]

शूद्रादीनां तु रुद्राद्या अर्चनीयाः प्रकीर्त्तिताः ।

यत्तु रुद्राचनं प्रोक्तं पुराणेषु स्मृतिष्वपि ॥१॥ तदब्रह्मण्यविषयमेवमाहप्रजापतिः ।

रुद्रार्चनं त्रिपुंड च यत्पुराणेषु गीयते ।

क्षत्रविट्शूद्रजातीनां नेतरेषां

तदुच्यते ॥१८॥

तस्मात्त्रिपुड़ विप्राणां (विप्रैस्तु ) न धाय्यं मुनिसत्तमाः । यदाज्ञानाञ्च विभ्रियुः पतितास्तेन संशयः ॥ १६ ॥ ऊर्ध्वपुंड तु विप्राणां सततं श्रुतिचोदितम् । उर्ध्व पुंड़ो मृदा शुभ्रो ललाटे यस्य दृश्यते ॥२०॥ सर्वपापविशुद्धात्मा स याति हरिमन्दिरे । स्नानं दानं तपो होम स्वाध्यायः पितृतर्पणम् ॥ भस्मी भवन्तु (न्ति) तत्सर्वमुर्ध्वपुंड विनाकृतम् ॥२१॥

मुमुक्षुभिर्वीतरागैरप्रमतैः

समाहितैः ।

उर्ध्वपुंड हरेः पूजाक्ष (छत्रा) घर (सम) लंकृतम् ॥२२॥ ब्राह्मणैनैव मृद्धाय न भस्म न च चन्दनं । यद्यबुध्या तु बिभृयात्प्रायश्चित्ती भवेत्तु सः ॥२३॥ न त्रिपुंड द्विजैर्धार्यो न पट्टाकारमेव च । न चान्यदेवता भक्तिराद्यापि (रापद्यपि ) कदाचन ॥२४॥ यस्तु नारायणादन्यं स्वतंत्र ेण प्रपूजयेत् । भवेयुर्निष्फलास्तस्य यज्ञदानादिसत् क्रियाः ॥२५॥ अङ्गभावेन देवानामर्चनं न निषिध्यते ।

स्वतंत्र बुद्ध या यः कुर्य्यात् ब्राह्मणो नरकं व्रजेत् ॥२६॥

[[२१४२]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ प्रथमो-

तस्मात्तु ब्राह्मणो नित्यं प्रयत्नेनार्चयेद्धरिं । तदाधारणभावेन देवताः परितोऽर्चयेत् ॥२७॥ अवैष्णवस्तु यो विप्रश्चांडालादधमः स्मृतः । न तेन सह भोक्तव्यमाद्यापि ( मापद्यपि ) कदाचन ॥२८॥ सुदर्शनोर्ध्वपुंड्राणां धारणं प्रथमं स्मृतम् । तन्मंत्राध्ययनं चैव तदीयाराधनन्तथा ॥२६॥ नित्यमाराधनं विष्णोर्ध्यानं होमो जपस्तथा । तत्कथाश्रवणं चैव तन्नाम्नश्चैव कीर्त्तनम् ॥३०॥ तत्पादतीर्थसेवा च तन्निवेदितभोजनम् । प्रणामस्तस्यपुरतो नर्त्तनं गीतवादनम् ॥३१॥

चैव तदन्येषामसेव्यता ।

ततस्तोत्रपठनं

संपूजयन्नित्यं

नारायणमनामयम् ॥३२॥

स वैष्णवो भवेद्विप्रस्सर्वलोकेषुपूजितः ।

ललाटे चोर्ध्व पुंड तु बाहुमूले सुदर्शनम् ॥३३॥ कंठे यद्वाक्षमालां तु पवित्र दक्षिणे करे । वैष्णवस्य (वैष्णवेन) सदा धार्य्या हरिसंबन्धवेदनात् ॥३४॥ शंखचक्रांकं न कुर्याद्वात्मनो बाहुमूलयोः । कलत्रायत्प्र (पत्य) भृत्येषु पश्वादिषु विमुक्तये ॥३५॥ स पुत्र पशुदाराणां ब्राह्माणानां विशेषतः । कुर्य्यात्तु चिन्तन चैव वैष्णवं नाम लक्ष्म च ॥३६॥ शंखचक्र स्फुटं कुर्य्यात्प्रतप्ते बाहुमूलयोः

सर्वाश्रमेषु वसतां स्त्रीणां च श्रुतिवेदनात् ॥३७॥

ऽध्यायः ]

वैष्णवधर्मवर्णने ब्राह्मणस्वरूपकथनम्

[[२१४३]]

होमानि नैव संतप्तचक्रमादाय वैष्णवम् । दक्षिण बाहु मूले तु दग्ध्वा कर्म समाचरेत् ॥३८॥ विधिनाधायित्वव ( धारयित्वैव) पवित्रंचक्रमुत्तमम् । ततस्सर्वेष्णवं याति नान्यथा द्विजसत्तमाः ॥३६॥ तस्मात्तु विधिवच्चक्रं धारयित्वा सुदर्शनम् । पश्चात्सर्वाणि कर्माणि कुर्वीत द्विजसत्तमाः ॥४०॥ चक्रस्य धारणे काले ब्राह्मणना ( त्वं ) विदुर्बुधाः । जातिकर्माणि वै कुय्र्याच्चौलोपनयनेपि वा ॥४१॥ मंत्राध्ययनकाले वा चक्र धाय्यं विधानतः । अधृत्वा विधिवच्चक्रं यद्धि कर्म समाचरेत् ॥४२ ॥ निष्फलं तु भवेत्सर्वमिष्टा पूर्ति ( तिं) द्विजोत्तमाः ।

श्रीवशिष्ठस्मृतौ ब्राह्मणस्वरूप कथनं नाम प्रथमोऽध्यायः ।

अथ द्वितीयोऽध्यायः

अथ वैष्णवानां नामकरण संस्कारवर्णनम्

भगवन् ब्रूहि विप्राणां जाति कर्मादि सत्क्रिया । नित्यनैमित्तिकं कर्म विष्णुपूजाविधेः परं ॥ १ ॥

॥

आचक्ष्व विश्वेरेण ( विस्तेरणैव ) सर्वकर्ममशेषतः । वक्ष्यामि जातिकर्मादि सर्वानेव विधानतः ॥ २ ॥

[[२१४४]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ द्वितीयो-

जाते पुत्र े पिता स्नात्वा पुत्र तेश (दश) दिनान्तरम् ।

मुच्यते पैतृकात्तस्मात् सद्य एव द्विजोत्तमाः ॥ ३ ॥

तत्रदानं प्रकुर्वीत यथाशत्यनुसारतः ।

एकादशेऽह्नि संप्राप्ते

मंगलस्नानमाचरेत् ॥ ४ ॥

ततः सूतकनिवृत्यर्थं

स्वस्तिवाचनमाचरेत् ।

वैष्णवैर्ब्राह्मणैः

सार्द्ध मर्चयेत्पुरुषोत्तमम् ॥ ५ ॥

स पुष्पमण्डपे रम्ये

विमानध्वजशोभिते ।

अच्चयेद्गंधपुष्पाद्यं धूपदीपनिवेदितैः ॥ ६ ॥

आराधनं भगवतः कुर्याच्चक्रस्य परमात्मनः । नाम्ना नाकारयेच्चक्र मैश्वर्येण वैष्णवैः ॥ ७ ॥ षट्कोणैश्च समायुक्त

समायुक्तं षडक्षरसमन्वितम् । मध्ये प्रणवसंयुक्तमेन ( तच्च ) चक्रमिहोच्यते ॥ ८ ॥ बहुभिस्तु धनैर्युक्त मूलमंत्रण संयुतम् । मध्ये तद्वीजसंयुक्त शंखं कुर्य्याद्विचक्षणः ॥ स्नानं पंचामृतैः शुद्ध रर्चयेत्पुरतो हरेः ॥६॥ ध्यात्वा सुदर्शनं तस्मिन् सहस्रारं महौजसम् ।

कोटिसूर्य समप्रख्यं

तेजसा भुवनत्रयम् ॥१०।

पूजयन्तं सहस्रारं

सर्वमंत्रसमन्वितम् ।

ध्यात्वा दिव्यसहस्रारं पूजयेत्पुरतो हरेः ॥११॥

·

षडक्षरेण मंत्रण पूजयित्वा विधानतः ।

जपं

कुर्य्यात्ततः पश्चाद्दशसाहस्रसंख्यया ॥ १२ ॥ऽध्यायः ]

वैष्णवानांनामकरण संस्कारवर्णनम्

[[२१४५]]

षट्सहस्रं जपित्वा वा पश्चाद्धोमं समाचरेत् । इषुमात्र चतुर्द्दिक्षु गोमयेनापि वारिणा ॥१३॥ उपलितं ( शुचौ देशे ) स्थंडिलं तु सु शोभनम् । तस्मिनुल्लिख्य उल्लेखं समिधावग्निजातयः ॥ १४ ॥ तन्मध्येऽग्नि प्रतिष्ठाप्य स्वगत्योका (श्रुतिस्मृति) विधानतः । आज्यसंस्कारपूर्वेणरध्यायामे समाचरेत् ॥ १५॥ आघारावाज्यभागौच हुत्वा हेमं (होम) समाद्विजः ॥ १६ ॥ पश्चात्तु वैष्णवैसूक्त विष्णु ( मन्त्र ) प्रकाशकैः । पवित्र तु इति द्वाभ्यां ऋग्भ्यां होमं समाचरेत् ॥१७॥ विष्णोरराटमसीति येनदेवा इति त्रिभिः । एवमाज्येन होतत्र्यं मंत्र : प्रणव पूर्वकैः ॥ १८ ॥ पश्चात्सुदर्शनं तस्मिन् शंखं चा विनिक्षिपेत् । षडक्षरेण होतव्यमष्टाविंशतिसंख्यया ॥१६॥ दक्षिणं च भुजं पश्चाच्चक्रेण च दहेच्छिशोः । तन्मांसं प्रदहेत् पश्चाच्छेपेणैव द्विजोत्तमः ॥२०॥ शीतोदके विनिक्षिप्य पूजयेत्सुसमाहितः । ततः त्रिस्त्वि (स्वि) प्रकृतं हुत्वा होमशेषं समाव्हयेत् ॥२१॥ पूर्णपात्रोदकं गृह्य मंत्रयित्वा विचक्षणः । तेन संमार्जयेत्पुत्र पवित्र त इति ऋचा ॥२२॥ येन देवादि मन्त्रण चान्यैरब्दैवतैः शुभैः । वैष्णवैश्चैव श (सूक्तश्च कुर्यात्संमार्ज्जुनं शिशोः ॥२३॥

[[२१४६]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ द्वितीय-

तस्य दक्षिणकर्णन्तु जपेदष्टाक्षरं स्वयम् । मूर्ध्नि हस्तं विनिक्षिप्य जपेश्चद्वादशाक्षरम् ॥२४॥ षडक्षरेण मंत्रण कुशैः सम्मार्जयेत्तनुं । नाम कुर्यात्ततः पश्चाद्व ेष्णवं पापनाशनम् ॥२५॥ मासैश्च वत्सरैश्चैव मूर्त्तिभिर्द्वादशैर्युतम् ।

।

आरभ्य मार्गशीर्षेतु केशवाद्य रधिष्ठितम् ॥२६॥ मासे यस्मिंस्तु योजातस्तस्यतन्नामकीर्त्तितम् । तस्यनैसर्गिकं नाम वैष्णवन्तु विधीयते ॥२७॥

अन्यानि चैव नामानि गुणयोगे

भवंति हि ।

प्रथमं वैष्णवं नाम सर्ववर्णेषु कीर्त्तितम् ॥२८॥

न चेत्तु वैष्णवोनाम यस्य वै द्विजसत्तमाः ।

अनामकस्सविज्ञ ेयः

सर्वकर्मविगर्हितः ॥२६॥

एवं हि नामकरणं

कर्त्तव्यं

द्विजसत्तमाः ।

जाति (त) कर्मण्यलाभेतु विष्णोश्चक्रादि धारणम् ॥३०॥

चौलोपनयने वापि तन्मंत्राध्ययनेऽपि वा । विधिना वैष्णवं चक्रं धारयित्वा द्विजोत्तमाः ॥३१॥ कर्म कुर्य्यात्ततः पश्चाच्छ्रौतस्मार्त्त विधानतः ॥ ३२॥

इति श्रीवशिष्ठस्मृतौ नामकरणादिविन्यासो द्वितीयोध्यायः

अथ तृतीयोऽध्यायः

वैष्णवानां निष्क्रमणान्नप्राशन संस्कारवर्णनम्

वशिष्ठ उवाच ।

[[1]]

अथ मासे चतुर्थे तु गृहान्निष्कामयेच्छिशुम् । सुस्नाप्य समलंकृत्वा स्वस्तिवाचनमाचरेत् ॥१॥ अर्चयेत्प्रयतो विष्णुं कर्मभिश्व सुशोभनैः । कदलीफलसंयुक्तं दध्यन्नं च निवेदयेत् ॥ २ ॥ सहस्रनामभिः स्तुत्वा नमस्कृत्वा तु विष्णवे । पुरतो वासुदेवस्य होमं कुर्य्याद्विधानतः ॥ ३ ॥ आयं गौरिति मंत्रण हंसः शुचिषदित्यृचा । परोमात्रेण सूक्तेन दध्यन्नं जुहुयाद् द्विजः ॥ ४ ॥ ततोऽर्कमंडले विष्णुं ध्यात्वा संपूजयेद्गुरुं ।

शंखचक्रगदाधरम् ॥ ५ ॥

हिरण्यमयवपुर्देवं

पद्मासनस्थं देवेशं

सर्वाभरणभूषितम् ।

कुमारमीक्षयेद्भानुं

जपन्वै सूर्यदैवतम् ॥ ६ ॥

चित्र देवानामिति च जपित्वा (जप्त्वा ) ऽध्यं निवेदयेत् । मंत्रस्यत्वेति जप्त्वा च नमस्कृत्य दिवाकरम् ॥ ७ ॥ ब्राह्मणं भोजयेत्पश्चाच्छत्स्ना ( शक्त्या) दद्या(च) दक्षिणाम् । एवं गृहान्निष्क्रमणं शिशोः कुर्य्याद्विजोत्तमाः ॥ ८ ॥ अथान्नप्राशनं कुर्यात् षष्ठे मासि विधानतः । विराड्य ( विराडाख्यं ) हरिं तत्र पूजयेत्कुसुमैर्दलैः ॥ ६ ॥

[[११४८]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ तृतीयो-

शर्कराज्यसमोपेतं

पायसं च

निवेदयेत् ।

मधुनासह ।

होमं कुर्य्याच्च विधिवदग्न्याधानादि पूर्वकम् ॥१०॥

पायसेनैव होतव्यमाज्येन प्रत्यचं पुरुषसूक्तेन जुहुयाद्वै समाहितः ॥ ११॥ इति सूक्तेन गायत्र्या वैष्णवेन ( यथाविधि ) । प्राजापत्येन त्वदिति होमशेषं समापयेत् ॥१२॥ जप्त्वा च पौरुषं सूक्तं नमस्कृत्वा जनार्दनम् । हरेर्निवेदितं पश्चाच्छुभे पात्र विनिक्षिपेत् ॥ १३॥ दध्याज्यमाक्षिकैर्युक्तं प्राङ्मुखं पुरतो हरे । होम्नाचान्नपतेन्नस्व इति मंत्रण प्राशयेत् ॥१४॥ विप्रांश्च भोजयेद्विद्वानाशीर्भिरभिनंदयेत् ।

अथाष्टमे मासि कुर्य्याद्विष्णु पूजा विधानतः ॥ १५ ॥

सेवनैः कुसुमैर्दिव्यैर्पूजयेत्

पुरुषोत्तमम् ।

शर्कराज्येन संयुक्ता (संयुक्त) मुपा (नैवेद्य ) वि निवेदयेत् ॥ १६॥ दीपैर्नीराजनं कुर्य्यादष्टोत्तरसहस्रकैः ।

गीतं नृत्यं च वाद्यं च कुर्याच्छुभकरं तथा ॥१७॥ विष्णोनुकम्वेति सूक्तेन महत्त े जुहुयाद्घृतम् । होमशेषं समाप्याथ ब्राह्मणान् भोजयेत्ततः ॥ १८ ॥ तृतीयवत्सरे चौलं कुर्य्यादुक्तविधानतः । नांदीमुखेन समभ्यर्च्य पूर्वान्हे पितृदेवतान् ॥ १६ ॥ स्नात्वाऽपरेह्नि कुर्वीत स्वस्तिवाचनपूर्वकम् । अर्चयेन्माधवीपुष्पैः केशवं गरुड़ध्वजम् ॥२०॥

ऽध्यायः ]

चौलोपनयनसंस्कारवर्णनम्

शर्कराज्येन संयुक्त सूपान्नं (पक्कान्नं) विनिवेदयेत् । अष्टोत्तरसहस्रं तु जपेच्च द्वादशाक्षरम् ॥२१॥ नमस्कृत्वा तथा भक्त्या स्तुत्वा स्तुतिभिरेव च । प्राणायामत्रयं कृत्वा संकल्प्य विधिपूर्वकम् ॥२२॥ अग्नेरुत्तरतः स्थाप्य मुदकं गोमयं क्रमात् ।

त्रीहीयवमाषतिलशमीपत्रप्रपूरितान् ॥२३॥

[[२१४६]]

शरावान् पंच निक्षिप्य आघारान्तं विधाय च । आप अपा पुष्पाभि त्रिभिश्च जुहुयाद् घृतम् ॥२४॥ प्रजापतेऽनन्वं दिति जुहुया द्वष्णवैस्त्रिभिः । शीतोष्णमुदकं नीत्वा पात्र संयोजयेत्ततः ॥२५॥ उष्णेनवायवितिच मंत्र णावभिषेचयेत् । नवनीतं दधियुतं गृहीत्वा कांस्यपात्रके ॥२६॥ अथैकविंशतिदर्भान्नच्छिन्नायान् सुकोमलान् । ब्रह्मणा द्विजहस्तेन धारयेत्सुसमाहितः ॥२७॥ कुमारो (रं) मातुरुत्संगंसंस्थितं वापयेत् पिता । श्लक्ष्णं पश्चात्समारभ्य शिरसि विप्र ( हस्त) दक्षिणम् ॥ २८ ॥ नचनीत्व । स्पृश्य केशान (नास्यमस्या) स्यावलोकयेत् । अदिति केशान् वपेसीत्यादयः (पद) मुह ( प ) स्पृशेत् ॥ २६ ॥ औषधित्वेत्वोषधीश्च संस्पृशेश्च पुनः पुनः । पश्चाश्लिष्ट तमुप्रासादिति (मंत्र) रिति त (समुच्चरेत) पै क्रियः । येनावपदिति प्रथमं मंत्रष्ट्याभिमुखं शिशुम् । त्रिभिश्च कुशसर्पित्कासहेबोशान् छिनत्ति च ॥३१॥

[[२१५०]]

वशिष्ठस्मृतिः

विन्यसेत्ताञ्छमीपर्णैः सहाऽऽनुडुहगोमये ।

।

[ तृतीयो-

येन धातेति मन्त्रण द्वितीयं जपेत्तथा ॥३२॥ एवं तृतीयपर्याये येन भूपेति वै जपेत् । सर्वमन्त्रश्च लभ्येत वापयेत्सुसमाहितः । एवमुत्तरतः पक्षैः त्रिभिमंत्रस्तु वापयेत् ॥३३॥ यत्क्षुरेणेति मन्त्रेण क्षुरधारापमर्द्य च । नापितेन ततः पश्चात्कारयेत्केश कर्त्तनं । यदैवकाल धमंच तथा चूडान्तु कारयेत् ॥३४॥ सी (शी) ताभिः स्नापयेदद्भिरलंकृत्य यथा शिशुम् । ब्राह्मणान्भोजयेत्पश्चा ( विसृज्य ) पितृदेवताः ॥३५॥ ए (वं) यथाकुलं चौलं कर्त्तव्यं मुनि पुंगवाः । तूष्णीमेताः कृताः स्त्रीणां विवाहस्तुसमन्त्रकः ॥३६॥ आधानादष्टमे वर्षे ब्राह्मणस्योपनायनम् । जन्माष्टमे वा कर्त्तव्यं तथैवावृंतु पञ्चमे ॥३७॥ द्विजः कुर्यात्कुमारस्य नव सूत्रस्य धारणम् । स्नात्वापरेऽन्हि पूर्वाहे कृतस्वस्त्ययनोबुधः ॥३८॥ विष्णुं सम्पूजयेद्दवं करवीरैः सुगन्धिभिः । शाल्योदनं सुरयुतं नैवैद्यश्व समर्पयेत् ॥ ३६ ॥ ॥ धूपं दीपं च ताम्बूलं नर्त्तनं गीतवादनम् । प्रदक्षिणं नमस्कारं कुर्याद् भक्ति समन्वितः ॥४०॥ ततो देवस्य पुरतो होमं कुर्य्याद्विधानतः । कुमारस्य स्पृशेच्छीर्ष सुस्नातम् समलंकृतम् ॥४१॥

ऽध्यायः ]

उपनयनसंस्कारवर्णनम्

[[२१५१]]

शुभे मुहूर्त्ते विमले निवेश्य च स्वदक्षिणे । अग्निसंस्थापनं कुर्यादुपलेपादि पूर्ववत् ॥४२॥ कुर्यादाधारपर्यन्तमग्न्याधानादिपूर्वकम् । जन्मकर्मण्यभावेन विष्णोश्चक्रादिधारणम् ॥४३॥ अत्र कुर्याद्विधानेन पश्चात्कर्म समाचरेत् । उपवीतं तथा वस्त्रं में पापं (विशुद्ध) चोत्तरीयकम् ॥४४॥ मेखलाञ्चैव दण्डञ्च ( विधिवद् ) धारयेद्विजः ।

त्रयमूर्ध्नि धृतं तन्तु

तन्तुत्रयमथावृतम् ॥४५॥

त्रि वृता ग्रन्थि संयुक्त तत्पवित्रमिहोच्यते ।

।

कृतशौचं तथाशानं (स्नानं ) उपवीतं व (च) धारयेत् ॥४६॥

एतस्मैनं वचस्त्रेण

मंत्रेणैव सुवाससी ।

ऋग्भिः पद्भ्यामिति ऋचा धारयेदेनमाजिनम् ॥४७॥ मेखलां वेष्टयेमोन्मती (चैव) प्रावेयामित्यृचा तथा । एतक्ष्मनिच मंत्रण पालाशं दण्डमेव च ॥४८॥ मृदा शुभ्रेण च तथा उर्ध्व पुड़ञ्च धारयेत् । नामभिः केशवाद्यश्च यथासंख्यं द्विजोत्तमाः ॥ ४६॥ ऊर्ध्व पुण्ड़ मृजु सौम्यं सुपाएवं सुमनोहरम् । मध्ये छिद्रेण संयुक्त श्रीपदाकृतकं हरेः ॥५०॥ ललाटे केशवं ध्यायेन्नारायणमथोदरे ।

वक्षःस्थले माधवंच गोविन्दं कण्ठके तथा ॥ ५१ ॥ विष्णुश्च दक्षिणे कुक्षौ बाहुके मधुसूदनम् । त्रिविक्रमं कन्धरे तु वामकुक्षौ तु वामनम् ॥५२॥ १३५

[[२१५२]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ तृतीयो-

श्रीधरं बाहुके वामे हृषीकेशं तु (वै) (भुजे ) करे । अपारे (ग्रीवायां) पद्मनाभञ्च पृष्ठे दामोदरं तथा ॥ ५३ ॥ तत्प्रक्षालनतोयेन वासुदेवेति मूर्द्धनि । सान्तरालोद्र्ध्वपुंस्य मध्ये श्री विष्णुधामनि ॥२४॥ हरिद्रासार संम्भूतां तां नरः धारयेच्छ्रियम् । ततोरेखां रचयेनापिपंचरि (?) वित्तर्पयेत् ॥ ५५ ॥ ततः प्रधानं होमश्च कुर्वीत द्विजसत्तमाः । चौलोक्को (चौलो :) जुहुयान्मंत्र रार्जेनेव (राज्येनैव)

अग्नेरुत्तरतस्तिष्ठन्प्राङ्मुखः प्रयतो

द्विजोत्तमाः ॥५६ ॥

गुरुः ।

आत्मनोऽभिमुखं कुर्यात्सावित्रीं मनसा स्मरेत् ॥५७॥ तत्सवितुर्वृणा (णी ) महे यर्द्ध चैनाञ्जलौ जले । कुमारस्याञ्जलौ सिंचेत्सोऽपिभूमौ निवेशयेत् ॥५८॥

देवस्य २ त्वेति मन्त्रण गृहीत्वा दक्षिणे करे । मुखमालो (कयन ) म्तस्य मनसा संस्मरेद्धरिम् ॥ ५६ ॥ सावित्रीं वित्पुत्रौ मूलमन्त्रण संस्मरेत् । नारायणं जगन्नाथं स्वगुरु मनसा स्मरन् ॥ ६०॥ आदित्य मण्डलान्तस्य (स्थं ) ध्यात्वा विष्णुं सनातनम् । जपेद्वा प्रणमेच्चैव हंसः शुचिषदित्यृचा ॥६॥। ब्रयात्कस्यानि के (मंत्रादिक) पश्चात् शेषं कर्म समाचरेत् । युवासुवासार्द्ध चैनावृतेन च प्रदक्षिणम् ॥६२॥

ऽध्यायः ]

उपनयन संस्कारवर्णनम

[[२१५३]]

उत्तरेणार्द्ध चैव कुर्य्या (होम) द्दिती समोहमम ( समाहितः) ।

॥

तूष्णीं समिधमादध्यात् ब्रह्मचारी हुतासनी ॥ ६३ ॥ अग्नये समिधमिति मंत्र के तथैव

च ।

।

स्रुवेण परिषिंचामीति कुर्यात्प्रदक्षिणं ततः ॥६४॥ अनौ प्रताप्य हस्तंत्रीरिदं मन्त्रमुदीरयेत् । पादयोः प्रणमेत्पश्चादाचार्यस्य समाहितः ॥ ६५ जान्वा वै पाणि संगृह्यम्नहि मंत्र ममेति च । वाससा तस्य पादाभ्यां गृहीत्वा दक्षिणं करम ॥६६ ॥ आचार्यस्तु वदेन्मन्त्रं यथा नियुक्तमार्गतः । सव्याहृतिकां सप्रणवां गायत्रीं शिरसा सह ॥६७ ॥ न्यासं च विष्णुगायत्रीं द्वादशार्ण मनुनया ( तथा ) । अध्यापयेद्विधानेन शौचाचारांश्च शिक्षयेत् ॥६८ ॥ होमशेषं समाप्याथ चरेद्भैक्ष्यं द्विजोत्तम । स्वर्णे रौप्ये च कांस्ये वा शुभपात्र शुभान्वितः ॥ ६६॥ अप्रत्या स्थापन द्विमागृह्णीयाच्छुभतण्डुलान् । भर्त्ताव (भवति)मस्यां (भिनां) प्रदेहीति याचयेद् विनयान्वितः अनिन्द्यषु च विप्रेषु चरेद्भैक्ष्यं समाहितः । भिक्षालब्धं च यद् द्रव्यं ब्राह्मणे विनिवेदयेत् ॥ ७१ ॥ सूर्यास्ते तर्पयित्वा हि आसीत गुरुणा सह ।

स्वा (रवा) वस्ति (स्त) मिते रात्रौ होमं ब्रह्मदिनेचरेत् ॥७२॥ स्नपयित्वा चरुं तत्र भिक्षालयैश्च तण्डुलैः ।

तस्मिन्नग्नौ जु (सु) होतव्यं भिक्षाधानादि पूर्वकैः ॥७३॥

[[२१५४]]

वशिष्ठस्मृतिः

सदसस्पतिमद्भुतमृचाऽऽचामेत्ततः परम् ।

[ तृतीयो-

ऋषिभ्यः स्वाहेति तथा चरुणा जुहुयात्क्रमान् ॥७४॥ ततः म्बिष्ट कृताहीति होमशेषं समापयेत् ब्राह्मणान्भोजयेत्पश्चादाशीर्भिरभिवन्दितः ॥७५॥ आचार्येणाभ्यनुज्ञातः भुञ्जीत नियमो (तो) व्रती । त्रिरात्रं संग्रहेदग्निमाचार्यो नियतः शुचिः ॥ ७६ ॥ सम्प्राप्त े च चतुर्थेऽन्हि प्रामान्निष्क्रम्य चैवहि । तदग्निसहितो गत्वा प्रागुदीचि दिशं तथा ॥ ७७॥ पत्रं सर्वं कुशहस्तं च म ( अ ) श्वत्ये (त्थे ) वा समाविशेत् । तत्र सम्पूजयेद्द वा (वं ) नुदकुम्भं हुतासनम् ॥७८॥ पालाशं चैवोपचारेण गन्धपुष्पाक्षतादिभिः । पालालं ( शं) पूजयेद् भक्त्या विष्णुरूपमनुस्मरन् ॥७६॥ पुरतो देवता तत्र जिनी ( पूजयेत् ) वा स्वस्वनामभिः ।

मेधा च सावित्री तथा प्रज्ञावधारणा ॥८०॥ एतानुद्दिश्य होतव्या ( व्यं) आज्यमेध्यादि पूर्वकम् । ततः प्रदक्षिणं कृत्वा होमशेषं समापयेत् ॥८१॥ तासुश्चैवेति मन्त्रेण नमस्कृत्य विसर्जयेत् । तदभिमुत्सृजेत्व (त्त)त्र नच दंडाजिनानि च ॥ ८२ ॥ धारयेत्पूर्ववन्मंत्र णैवान्तः प्रयतः शुचिः ।

श्रद्धा

एवं समाप्य वै पश्चाद्विजान्सम्भोजयेत्तत. ॥८३॥ उद्दिश्य देवताः तत्र पूजयेच शुचासनी । एवं कृत्वा विधानेन गृहान्गच्छेत्ततः परम् ॥८४॥ऽध्यायः ]

ब्रह्मचर्यवर्णनम्

[[२१५५]]

शौचादिकं समाचारमाचारे शिक्षयेद् गुरुः । आचार्याधीनवृत्तिस्तु ब्रह्मचर्यव्रतं चरेत् ॥८५ प्रतिवेद द्वादशाब्दमप्राद्धं पंचवर्षकम् । । अब्दं चापि चरेद्भक्त्या यथाशास्त्रोक्तमार्गतः ॥ ८६ ॥ स्त्रीसंगं चैव ताम्बूलं गन्धमाल्याञ्जनं तथा । घृतं स्तेयं प्राणद्विपा (परद्वे पं) परशय्याऽपवादनम् ॥८७॥ मधुमा (मा) साशनं चैव कौटिल्यं परूपं वचः । कांस्यके भोजनं चैव प्रत्येकं व्रतलोपने ॥८८॥ अपराणि सर्वकर्माणि वर्त्त ( ) ये द्विजसत्तमाः । मौञ्जीबन्धनमारभ्य शौचाचारं समाचरेत् ॥८६॥ आसेव्य दक्षिणे कर्णे ब्रह्मसूत्र तु पृष्ठतः । प्राङ्मुखोदङ्मुखो वापि विण्मूत्र विसृजेद्बुधः ॥ दक्षिणाभिमुखो रात्रौ यथा सुखमुखस्तथा । उल्पियानं (अन्धकार) दितः (दिने) शौचं कुर्य्यादुक्त विधानतः मृद्मिरभ्युद्ध, तैरद्भिर्यथासंख्यं । प्रशोधयेत् ।

अर्द्ध प्रसृतिमात्रस्तु मृद्भिरभ्युद्घृतैर्जलैः ॥२॥

गन्धलेपक्षयकरं शौचं कुर्याद्यथाविधि ।

।

अपाने द्वादशप्रोक्तो पड्वारं मेहने च (तथा) मृत्तिका ॥३॥ वामहस्ते दश प्रोक्ता उभयोः सप्त मृत्तिका । तथा त्रिभिश्चतुर्भिर्वा पादयोः क्षालनं स्मृतम् ॥१४॥

त्रिभिर्लिंगे

करस्तद्वदुभयोर्मृद्द्द्वयं स्मृतम् ।

द्व े द्व े च पादयोः मूत्र शुक्र े चहि (द्वि ) ग ( गु) स्मृतम् ॥६५॥

[[२१५६]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ तृतीयो-

ह्य

अधोवायुविसर्गेऽपि मूत्र शौचवदाचरेत् । स्त्रीशूद्रद्विजबन्धूनामर्द्ध प्रोक्तं मनीषिभिः ॥ ६६ ॥ रात्रावर्द्ध (द्ध ) भवेच्छौच मापद्यपि तथैव च । यतीनां च वनस्थानां शौचं तत् त्रिगुणंस्मृतम् ॥ ६७॥ कृताशौचं विधानेन क्षालयेद्धस्तपादौ । अन्तर्जानुः शुचौ देशे उपविष्टो दङ्मुखः ॥८॥ प्राग्वा ब्राह्म ेण तीर्थेन नित्यमाचमनं चरेत । अंगुष्ठमूलं ब्राह्मं स्यात्प्राजापत्यं कनिष्ठिकम् ॥६६॥ प्रादेशिन्या पैतृकन्तु करस्थं देवतं स्मृतम् । आमयं मध्यमं विद्यात्तीर्थाचामे द्विजोत्तमाः ॥ १०० ॥ प्राजापत्यात्तु होतव्यं देशिन्या पितृतर्पणम् । कराये ( प्र ) ण प्रदानंस्यान्मध्यमेन परिग्रहम् ॥ १०१ ॥

हृदयंगमाभिरद्भिस्त्रिसम्प्राश्य

स्नानमदैवतैर्मन्त्र मर्जिनं वा

उपस्पृशेत् ।

समाहितः ॥ १०२ ॥

मंत्रद्वयेनाभिमन्त्र्य तस्मिन्ध्यायेत्सनातनम् ।

अनन्तभोगपर्यङ्कशयानं रमया सह ॥ १०३ ॥

ध्यात्वा निमज्य देवेशं त्रिपठेदमण (मर्षण) म् । तथैव मंत्ररत्नेन तर्पयेदप्सु निमज्य च ॥ १०४ ॥

उत्थायाचम्य

विधिवद्ददेवतास्तर्पयेत्ततः ।

उत्तीर्य्यवस्त्र निष्पीड्य पुनः ( रा ) चमनं चरेत् ॥ १०५ ॥

आच्छाद्य धौतवसनं पुनराचमनं

चरेत् ।

धृतोद्र्ध्वपुण्ड्रदेहस्तु पवित्रकर एव

च ॥ १०६ ॥

ऽध्यायः ]

ब्रह्मचर्यवर्णनम

[[२१५७]]

उपासीत ततः सन्ध्यां प्राङ्मुखोदङ्मुखोऽपिवा । अञ्जलीनिकरो भूत्वा प्राणायामान्समाचरेत् ॥ १०७॥ सव्याहृतिकां सप्रणवां गायत्रीं शिरिणा (रसा) सह । सकृत्स्मृत्वा (आदि पुरुषं) णाद्यं पुष्टेनाशुस्यां (प्राणान्हृदि)

न्यमेवपन (निवेशयेत् ॥१०८॥

वामेना (सा) पुढेनैवत्वामुमा (?) परतस्ततः । नथैव कुम्भकं कृत्वा रेचयेद्दक्षिणेन तु ॥ १०६॥ प्राणायामत्रयं कृत्वा संध्या होमजपादिषु । व्याहृतीनान्तु सर्वासामृषिश्चैव प्रजापतिः ॥ ११० ॥ छन्दश्च देवी गायत्री परमात्मा च देवता । ब्रह्मर्षिः चैव गायत्री सविता देवता स्मृता ॥ १११॥ एवंज्ञात्वा विधानेन प्राणायामं समाचरेत । आपोहिष्ठेतिमन्त्रेण मार्जयेत्तु द्वयेन च ॥ ११२ ॥ सूर्यश्वमेति मंत्रेण मंत्रवित्तमभिवादयेत् । मंत्ररत्नेन संप्राश्य पश्चादाचमनं चरेत् ॥ ११३ ॥ आपोहिष्ठेति मन्त्रेण पुनः सम्मार्जनं ततः । इत्यापार्के प्रतिपाहेतृचा यत्र्या अतन्द्रितः ॥११४॥ आदित्यमण्डलान्तस्थं ध्यात्वा विष्णुं सनातनम् । शुद्धस्फटिकवर्णाभं कोमलाङ्गायुधैर्युतम् ॥ ११५॥

सुस्निग्धनीलकेशान्तं रत्नकुण्डलशोभितम् ।

पद्मासनस्थं देवेशं

मुक्तादामविभूषितम् ॥ ११६॥

शुक्लमाल्याम्बरधरं शुक्लगंधानुलेपनम् ।

वामांगे च श्रियायुक्त ध्यात्वा मन्त्रं जपेद्बुधः ॥११७॥

[[२१५८]]

वशिष्ठस्मृतिः

सा च प्रोमंत्र रत्नंच जपोदयो दशन रंगनं (?) ।

[ तृतीयो-

उदुत्यमिति सूक्तेन चोपस्थानं विसर्जयेत् ॥ ११८ ॥ वैष्णवेषु च मंत्रेषु भिक्षाचरणमाचरेत् । न (भैक्षं) मेते (म्ले ) लब्धे तु तण्डुला नितरेषु वा ॥ ११६ ॥ आपद्यपि न गृह्णीत पाषण्डपतितादिषु । दण्डाजिनोपवीतानि मेखलानि च धारयेत् ॥ १२०॥ भिक्षालब्धं च यद्द्द्रयमाचार्याय निवेदयेत् । तस्य प्रसादरूपेण भुञ्जीत तदनुज्ञया ॥ १२१॥ शुभे पात्रे च शुद्धान्नं गायत्र्या चाभिमंत्रयेत् । सत्यं त्वर्त्तेन परिपिंचामीति प्रदक्षिणम् ॥१२२॥ परिषिच्यत्वनेनैव ह्यर्पितं वैष्णवंषु च । पञ्चप्राणांश्च जुहुयान् पञ्चैवाऽऽहुतयः क्रमात् ॥ १२३॥ ध्यायन्नारायणं देवं ततो भुञ्जीत वाग्यतः । अमृतापिधानमसीत्यापः प्राश्य विचक्षणः ॥ १२४ ॥ किञ्चिदुच्छिष्टमादाय सोदकं निर्वपेद्भुवि । संखे पुरस्य (?) निलयेप आंबुद निवासिनाम् ॥ अर्थिनामुदकं नित्यमक्षय्यमुपतिष्ठतु ।

।

तत्र प्रक्षाल्य तोयेन मुखहस्तं मृदा सह ॥ १२५ ॥ दंतान्काष्ठेन संशोध्य गण्डूषैश्चैव वारिभिः । प्रक्षाल्य हस्तौ पादौ च सम्यगाचमनं चरेत ॥ १२६॥ उच्छिष्टपात्रं तमभि संप्राक्ष्य च विशुध्यति । यावच्च हस्तपर्यन्तं तावदध्ययनं (चरेत) पठेत् ॥१२॥

ऽध्यायः ]

ब्रह्मचर्यवर्णनम

२.१५६

अस्तं गते दिनकरे सन्ध्यां पूर्ववदाचरेत् ।

शौचाचमन स्नानादि (तं) यथाविधि समाचरेत ॥१२८॥

शीतोदके त्वशक्तश्चेत्कुर्यादुष्णेन वारिणा ।

मंत्रद्वयेनाभिमन्त्र्य स्नानं तत्कर्म शुद्धये ॥ १२६ ॥

शुचिवस्त्रधरः सम्यगाचम्य विजितात्मवान ।

धृतोर्ध्वपुण्ड्र (देह) कोषश्च सन्ध्यां कुर्याद्यथाविधि ॥१३०॥ प्राणायामंच विधिवत्पूर्ववन्मार्जयेत्ततः ।

अग्निश्चमेति मंत्रेणापः प्राश्याचमनं चरेत् ॥ १३१॥ पुनः सम्मार्जनं कृत्वा पश्चादर्थे (र्ध्य ) निवेदयेत् । उत्थाय मण्डले ध्यात्वा वासुदेवं सनातनम् ॥ १३२॥ नीलोत्पलदलश्यामं रक्ताम्भोरुहलोचनम् । शंखासिशाङ्ग वज्रधरं पीतवस्त्रं चतुर्भुजम् ॥ १३३॥

पद्मनाभं श्रियायुक्तं

ध्यायेत्सवितृमण्डले ।

दद्यादर्ध्य त्रयं तस्मै गायत्र्या विनयान्वितः ॥१ ३४॥ आसीनश्च जपं कुर्यात्स्वल्पमष्टोत्तरं शतम् तथामंत्रद्वयं जप्त्वा द्रवित्पाना रविं ॥ १३५ ॥ । उपस्थाय च सूक्तेन नमस्कृत्य विसर्जयेत् । अग्नि कार्यं ततः कृत्वा गुरून्नत्वाभिवादयेत् ॥१३६॥ भैक्ष्यं चरेद् यथापूर्वं परिसंख्या तथा निशि । ऋतं त्वां सत्येन परिषिचामीति पूर्ववत् ॥ १३७॥ अछी (श्नी) याद्वि (च) यथाशक्त्या स्वाध्यायाध्ययनं ततः । शुचौ देशे शुचिर्भूत्वा शयीत नियतेन्द्रियः ॥ १३८ ॥

[[२१६०]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ तृतीयो-

उत्थाय पश्चिमे यामे यामं ध्यानं समाचरेत् । एवं प्रतिदिनं कुर्याद् ब्रह्मवादी जितेन्द्रियः ॥ १३६॥ वेदव्रतानि तत्काले कुर्य्याद्विप्रो यथाविधि । अध्यापनमुपाकर्म श्रावण्यां श्रवणेऽपिच ॥ १४०॥ हस्ते चोत्पद्यमाने वा पञ्चम्यां श्रवणेऽपिवा । नदीं गत्वा तु पूर्वाहे गुरुणा सहितो व्रती ॥ १४१ ॥ तत्र स्नानं (त्वा) विधानेन तर्पयेद्दं वतानृषीन् । अर्चयित्वा शुचौ देशे हरिं सर्वगतं तथा ॥ १४२॥ परितः पूजयेद्दे वानृपींश्च कुसुमाक्षतैः । विमला मुरवीतानं नदधावा पशाङ्गिणे ॥ १४३ ॥ शाके राजसमे युक्तं सक्तं हृद्यं निवेदयेत् । अष्टोत्तरसहस्रं तु जपेदाक्षरं मनुं ॥ १४४॥

तत्र

संस्थापयेदग्निमुपपादि पूर्वकम् ।

।

दया ( द्या) दाज्य भागंच कृत्वा होमं समापयेत् ॥ १४५॥ श्रद्धा मेधा च सावित्री तथा प्रज्ञावधारणा । एतानुद्दिश्य होतव्यं सक्तुं साज्यं सशर्करम् ॥१४६ ॥ मण्डलाभ्यांच ऋग्म्यांच सूक्त विष्णुप्रकाशकैः । ततः स्विकृतं हुत्वा होमशेषं समापयेत् ॥ १४७॥ उपवीतानि देवस्य दद्यादष्टोत्तरं शतम् । i

अष्टाविंशति वा दद्याद्भक्त्या देवस्य शार्ङ्गिणः ॥ १४८ ॥ सुगन्धपुष्पधूपाद्यः नैवेद्य विविधैस्तथा । पूजयित्वा विधानेन नमस्कृत्य च भक्तिमान् ॥ १४६ ॥

ऽध्यायः ]

ब्रह्मचर्यवर्णनम्

[[२१६]]

प्रागग्रेषु कुशेष्वेवमासीनः पुरतो हरेः । वेदानध्यापयेत्तत्र सांगोपांगसमन्वितान् ॥ १५०॥ समाप्तिं वाचयित्वाथ ब्राह्मणान्भोजयेत्ततः । तदाप्रभृति वै शिष्यान्नित्यमध्यापयेद् गुरुः ॥ १५२॥ यथाधीयीत तथा रात्रौ तस्मिन्नासीतद्विजोत्तमः ॥ १५३ ॥

पञ्चदश्यां

चतुर्दश्यामष्टम्यां चतुर्दश्यामष्टम्यां

राहुसूतके ।

ऋतु संधिषु भुक्त्वा वा श्राद्धेषु प्रतिगृह्य वा ॥ १५४॥

संध्यागर्जितनिर्घातभूकम्पोल्कानिपातने ।

सक्ष्यं (साप्य) वेदं (द्य निश) मारण्यकमधीत्य च ॥ १५५॥ त्र्यहं प्रेतेष्वनध्यायः शिष्यत्विग् गुरु बन्धुषु । अकालवर्षेऽनध्यायस्त्रिरात्रन्तु विचक्षणः ॥ १५६॥ अनध्यायदिनं वर्ष सोमरो ना विधीयते । अयने विपुवे चैव शयने भोजने तथा ॥ १५७॥ अनध्यायं प्रकुर्वीत मन्वादिषु युगादिषु । अपरेषु च पक्षेषु अष्टकादिसृतिष्वपि ॥ १५८ ॥ हेमन्ते शिशिरे चैव नाध्यापयेदसंहिताम् ।

अन्वष्टुकाव पूर्वेषु अष्टका इति सम्पत्व ( शाश्वतम् ) ॥१५६ । देशेऽशुचावात्मनि च विद्यतस्तनितसंक्षये ।

भुक्त्वाऽद्रपाणि रंभोऽन्त र रात्रेऽतिमारुते ॥ १६० ॥ अमेध्यशवशूद्रान्त्यश्मशानपतितान्तिके ।

पांशु प्रस्कन्धदिग्दाह, संध्यानीहार भीतिषु ।

धावतः पूतिगन्धे च शिष्टे च गृहमागते ॥ १६१॥

[[२१६२]]

वशिष्ठस्मृतिः

श्वक्रोष्टु गर्दभोलूकसामवाणार्त्तनिःस्वने ॥ १६२॥ खरोष्ट्रयानहस्त्यश्वनौवृक्षेरिणरोहणं ।

[ तृतीयो-

तत्कालिकाननध्यायान्वदन्ति मुनिसत्तमाः ॥ १६३॥ पशुमण्डूकनकुलश्वाहिमार्जार मूपकैः । कृतेऽन्तरेत्वहोरात्रमनध्यायं प्रकीर्तितम् ॥ १६४ ॥ सिंहव्याघ्रवराहोष्ट्रमृग (यानेपु) जानिषु वों(वां) त्यजैः । अन्तरागमनेन्वाष्टं (?) वाध्यायेच्छकटार्थकम् ॥ १६५॥ गच्छेमा ( द ) नन्तरं वापि जानुभ्यां मुक्ति शुद्धये । परे (चरेत) चान्द्रायणं वापि जानुभ्यां भुवि शुद्धये ॥ १६६ ॥ एवमध्यापयेच्छिष्यान्वाग्यतः संयतेन्द्रियः । शनैश्चशिक्षयेच्चैव न च पारुण्यवाग्भवेन ॥१६७॥ शयानः प्रोष्ठपादौ वा तैलाभ्यं गशिरस्तथा । नाध्यापयेत्तथा शिष्यन्नच पर्यङ्कसंस्थितः ॥ १६८॥ कृताञ्जलिस्तस्य मनो गुरोरभिमुखं शिशुः । अधीयीत तथा शिष्यो वाग्यतो नियतेन्द्रियः ॥ १६६ ॥

एवमध्ययनं कुर्यात्तर्पयेद्द बतान

पितृन् ।

उत्सर्जनं तथा कुर्यात् पौंपें मासेऽकासु च ॥ १७०॥ रोहिण्यां श्रवणं वापि पौर्णमास्यामथापि वा । उपाकर्मविधानेन कुर्याच्छियायतो गुरुः ॥ १७१ ॥ स्नात्वा विष्णुं समभ्यर्च्य तर्पयेत्पितृदेवताः । पयसा नपयित्वा तु ननाश्रनितं (?) दुयात् ॥ १७२ ॥

ऽध्यायः ]

ब्रह्मचयवर्णनम्

शर्कराज्येनसंयुक्तां तिलेष्टया जुहुयात्ततः । तर्पयित्वा पितृन्देवान कुर्यादुत्सर्जनं ततः ॥ १७३॥ वर्षे वर्षे प्रकर्त्तव्यं वेदाध्यापनपारगैः ।

अध्यापनमुपाकर्म तथैवोत्सर्जनादिकम् ॥ १७४॥ समस्त संहितायान्तु महानाम्नीत्रतं चरेत ।

आरण्यके

वेदभागमवधार्यवनान्तरे ॥१७५॥

[[२१६३]]

उदगयनं पूर्वपक्षे स्थालीपाली (कादिभिः) सितैर्युतम । आचार्यो जुहुयात्तत्र अग्न्याधानादिपूर्वकम् ॥ १७६॥ मनोहरे शुचौ देशे तच्छायासु शीतले । अर्चयेज्जगतामीशं पुष्पैरण्यसम्भवैः ॥ १७७॥ अन्यानि फलमूलानि भञ्ज्याण्येव निवेदयेत । नमस्कृत्वा तु जुहुयान्मूलमंत्रेण मंत्रवित् ॥ १७८ ॥ नारायणानुवाक्येन तिलसंम्मिश्रितं चरुम् । अम्नावनिश्चरेत्यादि जपेन्मंत्रैः पृथक् पृथक् ॥ १७६ ॥ हुत्वा व्याहृतिभिः पश्चाद्धोमशेपं समापयेत् । आदित्य मण्डलान्तम्थं ध्यात्वा विष्णुं सनातनम् ॥१८॥ मंत्रेणाध्यं प्रदातव्यं स्वंततानामिति द्विजः । त्रिरात्रमेकरात्रम्वा दीक्षां कुर्वीत वैदिकीम् ॥१८२॥ । अध्यापयेत्ततः शिष्यान् विद्यामारण्यक गुरुः । पुरतो वासुदेवस्य निर्जने विज (पि) नेषेः (स्थितः) ॥१८२॥ अधः शायी ब्रह्मचारी दीक्षितो नियतोत्रती ।

।

प्रागेव भोजनादत्र वेतव्यं (अधीयीत) समाहितैः (तः) ॥१८३

[[२१६४]]

वशिष्ठस्मृतिः

नापराण्हे न सायान्हे रात्रावपि न कीर्त्तयेत् ।

[ तृतीयो-

एवमध्यापयेच्छिष्यान्विद्यामारण्यकीं बुधः ॥ १८४५॥ तदर्थमधिदातव्यं समाज्ञास्नापलासमे (?) । समात्रतो ब्रह्मचारी यावदध्ययनंभवेत् ॥ १८५ ॥ प्रतिवेदसमाप्तौ तु शक्त्या सम्पूजयेद् गुरुम् । तौ ( औ) दा (द) नाख्यत्रतं कर्म कुर्य्याद् व्रतं समापयेत् ॥ १८६॥ चौलकर्मविधानेन कुर्य्यादतं स्वयम् ।

श्याश्रु (स्वस्ति) वाचनमेवात्र स्वयं कुर्वीत पूर्ववन ॥ १८७॥ समाप्य वेडं गुरवे दद्याद्गोदक्षिणावसुम् ।

वेदोक्तानि पुराणानि सेतिहासानि शक्तितः ॥१८८॥ शास्त्रं मन्वादिचैव यथावा (शक्ति) सभ्ययन (समभ्यसेत) वेदव्रतानिपावांनौन्वामयमेव ( ? ) हि ॥ १८६ ॥

गुरवे दक्षिणां दत्वा स्नायीत तदनुज्ञया ।

व्रतं सर्व तन्वाख्यं ( औदनाख्यं ) हि होमपूर्वकमाचरेत ॥ १६० स्नात्वा स्वस्त्ययनं कृत्वा होमपूर्व समाचरेत् । उपलेपादिपूर्वेण चौलोक्ता व्याहृतेः क्रमात् ॥ १६२ ॥

हुत्वा ततः समभ्यर्च्य होतव्यं याज्ञिकैः शुभैः । ममानिर्वचइत्यादिदशभिः प्रत्यृचं हुवेत् ॥ १६२॥ होमशेषं समाप्याथ मंगलस्नानमाचरेत् ।

।

मेखलाजिन दण्डादि (नि) ब्रह्मचर्य सवनानि ( व्रतानि च ॥ मुक्तो (त्वा) नवानिवासांसि धारयेत्समलङ्कृतः । कर्णयोः कुण्डलेचैव चक्षुषोश्चाञ्जनं तथा ॥ १६४॥ऽध्यायः ]

गृहस्थधर्मवर्णनम

[[२१६५]]

कटे (यां) च मणिसूत्रं च उपानच्छत्रमेव च । चन्दनं कुङ्कुमं चैव वेणु वंसकमण्डलुम् ॥१६५॥ धारयित्वा गुरुम (न) त्वा ब्रह्मचर्यं समापयेत् । पूर्वेषु सर्वतीर्थेषु सम्यग्विष्णुं समर्चयेत् ॥ १६६ ॥ अयुतं च जपेन्मन्त्रं वृतं (तो) नित्य मतीन्द्रियः (तन्द्रितः) । तर्पयेज्जुहुयाच्चैव नामभिः कीर्त्तयेत्सदा ॥१६॥ ब्रह्मचर्यक्तिमार्गेण सकृदभोजनमाचरेत ।

विष्ण्वालये वसेद् वापि शायीत ( शयीत ) नियतेन्द्रियः ॥ १६८ नालपेद् विष्णवभक्त वर्वचनंग्सह (न तैश्च) संचरेत । एवं व्रतं चरेत्स्या ( ध्या) त्वा विजितः संजितेन्द्रियः ॥ यावदाचार्य वाक्यं हि तावत्कालं समाचरेन ॥ १६६ ॥ इति श्री वशिष्ठ संहितायां चौलोपनयनादिकथनं नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥

अथ चतुर्थोऽध्यायः गृहस्थधर्मवर्णनम्

वशिष्ठ उवाच

गुरवे दक्षिणां दत्वा यमिक्षेमं (योगक्षेमं ) समाचरेत् । विरक्तः प्रव्रजेद्विद्वाननुरक्तो गृहे विशेत् ॥ १ ॥ नैष्ठिकेन त्रतेनापि यावज्जीवं समाचरेत् । वसेदाचार्य संङ्काशे विष्णोर्वा वैष्णवेषु वा ॥ २ ॥

[[२१६६]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ चतुर्थी-

अ (थ) ध्य वा परिचर्यायां विष्णोदेवस्यशा (शा) ङ्गिणः । वैष्णवाच (चार) यवृद्ध्यर्थमुद्वाहेदुत्तमां स्त्रियम् ॥ ३ ॥ अरोगिणीं भ्रातृमतीं समानार्षजगोत्रजां ।

पञ्चमे सप्रमे चैव मातृतः पितृतस्तथा ॥ ४ ॥

दशपुरुषविख्यातांश्रौत्रियाणां

महाकुलान् ।

शीललक्षणसम्पन्नां बुद्धिरूपकुलोचिताम् ॥ ५ ॥

पाखण्ड शामत ( म्लेच्छ) पतितां समुत्पन्नां विसर्जयेत् । एतैरेव गुणैर्युक्तः सर्वोत्कृष्टस्तथैव च ॥ ६ ॥ विद्यातपः समायुक्तो वरः श्रेष्ठः स्वरूपवान् । विष्णो ततोऽनुपूर्वेण विवाहोब्राह्मणस्य वै ॥ ७ ॥ ॥ राज्ञो द्व े च विशश्चैका न शूद्रां नोद्वहेद्विजः । शूद्रस्य तु सवर्पा च विवाह्योत्तरोत्तरस्तथा ॥ ८ ॥ ह्यनुलोमा विवाद्यास्तु नोद्वाह्या प्रातिलोभा (मि) काः । पैतृघाती च नोद्वाहेत्तथा मातुः स्वसुः सुतां ॥ ६ ॥ मातुलस्य च पौत्रीं वा मातामहसुतां तथा । ब्राह्म देवं प्रजापत्यमार्पश्चेति शुभास्तथा ॥ १० । अशुल्का ब्राह्मणाहश्च तारयन्ति द्वयोः कुलम् । राक्षसासुरगांधर्वपैशाचा गर्हितास्तथा ॥११॥ आहूय दीयते कन्या सा कन्या समलङ्कृता । ब्राह्मो विवाहोविज्ञ ेयो (यः) सवं क्रतुफलंस्मृतम् ॥१२॥ यज्ञस्य ऋत्विजो दद्यात्स देवोद्वाह उच्यते ।

वरश्वाहूय समादाय स आर्ष इति दीयते ॥ १३॥

ऽध्यायः ]

विवाह-प्रकारवर्णनम्

सधर्मचरितः ( सोऽयं ) प्राजापत्य उदाहृतः ।

[[२१६७]]

विवाह आसुरः प्रोक्तः शुल्कमादाय दीयते ॥१४॥ राक्षसो युद्धहरणात् गान्धर्वः समद्यापितः ( समयान्मिथः) । यश्चौर्येण स पैशाचो मुनिभिः समुदाहृतः ॥१५॥ कन्यांवरयमाणानामेवंधर्मो विधीयते । सुहृदोमन्त्रवन्तश्च चत्वारो ब्राह्मणाः शुभाः ॥ १६ ॥ तां कन्यां वरयेत्पूर्वं जय (पे) त्वेदसमान्तरम् । अतो देवेति सूक्त ेन प्राग्मातश्च इति ऋचा ॥१७॥ अनर्क्षरार्जवेपश्चात्कन्या वैवाहिका शुभा । जपत्वैवरयेत्कन्या कुसुमाक्षतपाणयः ॥१८॥ अमुष्यपौत्रींवामुष्यपुत्रीं वाऽमुकगोत्रजाम् । इमां कन्यां वरायास्मै वयं तद्विवृणीमहि ॥१६॥ ( तव पाद्य) तत्रपाध्यमिति याद्योऽसौ कन्याप्रदायकः । वरो वधूगृहं गच्छेत् गीतवादित्रनिःस्वनैः ॥२०॥ पतिपुत्र ( वती) पुनः स्त्रीभिस्तथाविप्रैः शुभान्वितैः । मंगल द्रव्य संयुक्तो जपन्वै वेद संहिताम् ॥२१॥ प्रक्षाल्यपादावाचम्य स्वस्तिवाचं समाचरेत् । भगवन्परिचय्र्यार्थमित्युदीयहेत्रियम् ॥२२॥ ततो (वे) विद्यां संहितायां पालिकाध्वजतोरणैः । पूजयेद्द वदेवेशं पङ्कजैः कुसुमैः शुभैः ॥२३॥ अर्चयेद्रमयासार्द्धं दिव्यगन्धैर्मनोहरैः ।

[[१३६]]

पायसं शर्कराज्यादि प्रभूतफलसंयुतम् ॥२४॥

[[२१६८]]

वशिष्ठस्मृतिः

सुशीतलं पानकं च कर्पूरेण सुवासितम् ।

[ चतुर्थी-

सपूगनागपत्रा (द्या) दि ताम्बूलध्वसमर्पयेत् ॥२५॥ पश्चान्नीराजनं कृत्वा सवं वस्तु निवेदयेत् । पश्चात्पुष्पाञ्जलिं दद्यान्नमस्कृत्य च शार्ङ्गिणम् ॥२६॥ श्रीकेशव जगन्नाथ उभयोः पादपाप्रयोः । अनयासह सर्वत्र परिचर्या सदाऽस्तु मे ॥२७॥ एवं सम्प्रार्थ्य देवेशं पश्चात्कर्म समाचरेत् । देवस्य पुरतोवन्हि प्रतिष्ठाप्याथ पूर्ववत् ॥२८॥ आज्यं संस्कारपर्य्यन्तं कृत्वा सम्यग्विधानतः । पूजितोमधुपर्केण कन्यायाश्च मदापकात् (?) ॥२६॥ नवन्निकांतर्हितां च कन्यां स मिंगलकृताम् (?) । ईक्षयेत्सुमुहूर्त्ते तु मन्त्रेण घोरचक्षुषा ॥३०॥ साद्रा (द्र) क्षताश्चदूर्वाश्च कन्यां (च) समलङ्कृताम् । लाजाक्षतानिसर्वाणि पुष्पाणि सुरभीणि च ॥३१॥ तौर्यस्त्वरयामूर्ध्नि विकीर्येतां मनस्विनाम् (१) । कन्यामुदकपूर्वी च दर्य ( दद्यात्) कन्याप्रदायकः ॥३२॥ वरं लक्षणसंयुक्तं विष्णुरूपमनुस्मरन् । पितादद्यात्सुकन्यां (च) तदभावे पितामहः ॥३३॥ तदभावे पितृव्यः स्यात्तदभावेऽपिसोदरः । तदभावे तु जननी तदभावेऽपिगोत्रजः ॥ ३४ ॥ तदभावे तु बंधुः स्यात्तदभावे नृपः (उच्यते ) स्मृतः । दातृणामप्यलाभे तु कन्याकुर्यात्स्वयम्बरम् ॥३५॥

ऽध्यायः ]

विवाहविधिवर्णनम्

[[२१६६]]

अप्रयच्छन्समाप्नोति भ्रूणहत्या मृतावृतौ ।

माता पिता तथा भ्राता पितृव्यश्च पितामहः ॥३६॥

सर्वे तु नरके यान्ति दृष्ट्वा कन्यां रजस्वलाम् । तस्मात्प्राग्रजमुत्पत्तेः कन्यां दद्याद्विचक्षणः ॥३७॥ उच्चार्य ग्रा (ना) मगोत्रे तु दद्यादुदकपूर्वकम् । कइदं कस्मादादित्यादिजपेन्मंत्रं ( ? ) समाहितः ॥३८॥ धर्मे चार्थे च कामे च नातिकाम्येति च ब्रुवन् । अहं नाति चरामीति वरो हन्याहतास्वियम् (?) ॥३६॥ वरः प्रत्यङ्मुखो भूत्वा गृह्णीयात्वप्राङ्मुख (खी) म् । स्वस्त्रियं कर्त्तव्यानि च कर्माणि च रूह्योसमाचरेत् (?) ॥४०॥ सुहृदोमंत्रवन्तश्च गृहीत्वाजलपूरितम् । कलशं मृण्मयं तौ तु मार्जयेत्तु कुशैर्जलैः ॥ ४१॥ अनुपृष्ठमसीत्यादि मन्त्राभ्याम्परिमार्जयेत् । नतस्यस्याशिरसि (?) च निधाय कुशपूर्वकम् ॥ ४२ ॥ दक्षिणं (?) तु युगच्छिद्र मंसः सौवर्ण (?) संयुतम् । प्रनष्पत्राप (?) नितस्मस्याशिरसि च । निधायकूपे (?) नायाचमानैः शुभाहूये ॥४३॥ वासोभिः समलंकृत्य योक्त्रैणैव तु वेष्टयेत् । तौ परस्परयो (१) मूर्ध्नि सेचयेदसितान्शुभान् ॥४४॥ ऊर्णामयंकङ्कणन्तु बध्नीयाच्च तयोः करे । पश्चात्तु पुरतोवन्हेः स्थित्वा चैव सुखासने ॥४५॥

[[२१७०]]

वशिष्ठस्मृतिः

।

[ चतुर्थी-

स्वस्य दक्षिणतः कन्यासूपवेश्याऽऽसनेशुभे । पश्चादुत्तरतोऽग्नीन े स्थाप्यशुभान्वितम् ॥४६॥ उदकुम्भं पुरस्तात्तु मध्येसप्रपदाचितम् । तण्डुलैश्च शुभैः स्थाप्य पश्चात्कर्मसमाचरेत् ॥४७॥ तस्या समत्वारख्धायां जुहुयाच्चतुरः क्रमात् । अग्ररं पापितिसृभिश्चतु (भि) चयर्य ( सपर्य) या ॥ ४८॥ आज्येन जुहुयादनौ कर्माण्य (ग्नि-विधानतः) अग्न्याधानप्रा । तिष्ठत्प्रत्यङ्मुखस्तत्र प्राङ्मुख्याः (च) स्त्रियाः करे ॥४६ ॥ प (अ) पत्रमोह सन्नीनि ति) वेदो कुर्यात्प्रदक्षिणाम् । आरोपयेनयाश्मानभीममस्मानभीत्युचा ॥ ५० ॥ वध्वाजलादुपस्तीर्थे ( ) भ्राता तस्यवरोऽपिवा । द्वितलोतानानुयेत्यस्मिन्तो निति) पूर्व श्रुवेण तु ॥ ५१ ॥ अच्छिन्नेवातनिना (?) च जुहुयाद्द्यमाहुतिम् । अर्यभूतानु देवा इति मंत्रेण प्रथमं तपः (१) ॥ ५२

॥ वरुणं द्वितोयेति तृतीये (?) पूष्णान्वितितूष्णीं सूर्यपुटेव

जुहुयात्पूर्वकर्मणि (?) । अश्मान्यारोरु (ह) तां चैव

परिणायनमेव च ।

प्रदक्षिणं प्रकर्त्तव्य मत ऊर्द्ध विकल्पितम् ॥५३॥

प्रन्यामुचामिवचणाविपादुणानिवं कर्मणि ।

अश्मान्यारोहतां चैव परिणायनमेव च ( धनम् ) ॥५४ ॥

आक्रम्योत्तरस्यान्तु दिशिसप्तपदानि तु ।

गृहीत्वैवपदाङ्गुठं तेषुसंक्रमयेद्यति ( न्यतिः ) ॥५५॥

ऽध्यायः ]

विवाहविधिवर्णनम्

दूषणेन (द्वयणे ) पदेत्यादि मंत्रः समभिरेव च । तयोः शिरसि सिंचेत पूर्णकुम्भोदकैर्जलैः ॥ ५६ ॥ ब्राह्मण्यो जीवपत्यस्तु दृष्ट्वातावभिनन्दयेत् । ततः स्विकृते हुत्वा होमशेषं समापयेत् ॥१७॥ स्पस्तमथप्यंत सणचेद्यानिवेशितौ । अरुंधतीवशिष्ठे च ध्रुवं सहऋपीन्स्तथा ॥ ५८ ॥ दृष्ट्वाचैव नमस्कृत्वा (त्य) सायंहोमसमाचरेत् । प्राणायामेन संकल्प्य परिषिच्य हुताशनम् ॥ ५६॥ पूजयित्वाश्रियासार्द्ध जुहुयादाहुतिद्वयं । तण्डुलैश्रयचौत्रीवितिलैव्रीहिभिरेव च ॥ ६० ॥

अन्यैः वापिशु द्रव्यै र्वर्जयित्वा च कोद्रवान् । अग्नये स्वाहेति पूर्वे प्रतापन्यं द्वितीयकम् ॥ ६१ ॥ प्राजापत्येनतीर्थेन पूर्ण मङ्गलवारिभिः । जुहुयात्यपि पैत्याथ उपस्थानं जपेद् बुधः ॥६॥ अग्नेत्वं तु अतमेति द्वाभ्यांत्ररभ्यां (?) हुताशनम् । संस्थाप येदुपस्थाप्य नमस्कृत्वा (त्य) विसर्जनम् ॥ प्रातः सूर्याहुत होमप्राजापत्यमनन्तरम् । सूर्योनो दिवस्पत्वितिसूक्तं (?) नालेव जपेद्बुधः ॥ ६४ ॥ एवमग्निञ्च जुहुयादुद्वाहप्रभृतिं द्विजः ।

[[२१७१]]

सायं प्रातः स्त्रिया सार्द्धं तदभिप्रणमेत्सदा (तदग्निनप्रमयेत)

एवं होमविधानेन सायंहुत्वाहुताशनम् । ब्राह्मणान्भोजयेत्पश्चादाशीर्भिरभिनन्दितः ॥६६॥

[[२१७२]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ चतुर्थी-

अक्षारलवणं शुद्ध भुंजीत (यात्) शुभाचिनो (न्वितः) । पुष्पालंकारवस्त्रादि वैदपयी ( ? ) समलंकृतः ॥६॥

सत्यवाचाच यस्सप्तो दीक्षितो ब्रह्मचारिणो ( ? ) अर्चयेत्तं श्रियायुक्तं पुराणं पुरुषोत्तमम् ॥६८ ॥ वस्त्रालङ्कारपुष्पादिधूपदीपनिवेदितैः ।

ब्राह्मणान्भोजयेत्पश्चाद् यथाशक्त्या च दक्षिणां (विचक्षणः) त्रिरात्रं दशरात्रं वा सम्वत्सरमथापिवा । समन्वितत्र नौम्यांतौ (2) दम्पती समलंकृतौ ॥७०॥ ततः स्वमालयं गच्छेद्भार्यया सहितो बुधः । अग्नितोद्वाहिकांवन्हि न पदमत्र समन्वितम् ॥७१॥ यूपात्वेतानिमंत्रेणयानमारोहये (?) (रुह्याद्) बुधः । आत्मन्यत्तीर्त्यर्द्ध चैनमध्या (?) तु तारणे ॥ ७२ ॥ । कल्याणदेशवृक्षोऽथसविधानं ऋचंजपेत् । सुमंगलेत्यृचा वापि तत्र तत्र च तर्पयेत् ॥ ७३ ॥ । जापारुदेतीतिजपेत् (?) रेदिनीति जपेद्बुधम् । भगवन्तं पुरस्कृत्य प्रविशेत्तु स्वमालये ॥ ७४

॥ इह प्रिय जपेन्मन्त्रं तु (तू) घोषपुरस्कृतम् । प्रविश्य स्वगृहे रम्ये तस्मिन्सम्पूजयेद्धरिम् ॥७५॥। वितानादि सुशोभासं (च) मण्डले सुमनोहरे । पूजयेत्पुष्प शय्यायां श्रियासार्ध सनातनम् ॥ पुष्पैर्मनोहरैः शुभ्रैर्गन्धैरामोदितैः शुभैः । धूपैर्दीपैश्चताम्बूलैश्चामरैस्तालवृन्तकैः ॥७७॥ ।

ऽध्यायः ]

r

विवाहवर्णनम्

[[२१७३]]

नैवेद्य विविधैर्भक्ष्यैः भोज्यैः पक्कफलैस्तथा ।

पूजयित्वा नमस्कृत्वा जपेन्मन्त्रद्वयेनतः (द्वयं ततः ) ॥७८॥ शतमष्टोत्तरं तत्र यथाशक्त्या जपेन्मनुः ।

ततः पुष्पाञ्जलिंदत्वा याहीयं (पश्चात् ) संप्रार्थयेत्ततः ॥७६॥ युवा ( पुचा ) वग्रहमनुष्याणां सर्वेषांगृहमेधिनाम् । दासीदास स्वरूपेण परिचर्या च सर्वदा ॥८०।l आवयोः सर्वकार्येषु सर्वदेशेषुचैवहि । परिचय्र्यास्तुषुयोयोपादाज्यं (?) युवयोः सहः ॥८१॥ एवं सप्रार्थयेद्द वं ईश्वरंचाग्रदम्पती (?) नमस्कृत्वा (त्य) पुनस्तत्र होमकर्मसमारभेत् ॥८२॥ अभेयवंश्यातु उहश्चमेरायत्रतुदम्पती । गृहप्रवेशांगभूतं होमं कुर्य्यादशेषतः ॥८३ ॥ विवाहानिमुपस्थाप्य चेत्थं कुर्यादशेषतः ।

अतः प्रजाजनमितिऋग्भिश्च तिसृभिर्धृतम् ॥८४॥

हुत्वाथमार्जयित्वाद्य रभिप्राशनमुच्यते । आज्ययोपेणवाभक्तिहृद्य शेतेपरस्परम् (?) ॥ ८५ ॥ ततः स्विष्टकृतं हुत्वाहोमशेषं समाचरेत् । ब्राह्मणान्भोजयेत्तेपामाशीर्भिरभिनन्दितः ॥ ८६ ॥ वधूवस्त्रैन्ततांते (?) तु दद्याद्विप्राय दक्षिणाम् । नमनतिल (?) सूक्त ेन आशीर्भिरभिनन्दयेत् ॥८७ तत्र पाकं वितांते तु केचिदिच्छन्ति सूरयः । महाव्याहृतयस्तत्र होमंकुर्य्याद्विधानतः ॥८८॥

[[२१७४]]

वशिष्ठस्मृतिः

सदास्तान्ब्राह्मणांस्तत्र पूजयेच्छक्तितोनरः ।

[ चतुर्थी-

ब्राह्म एव यं ब्राह्मणं सत्रं विशेषेण प्रपूजयेत् ॥८६॥ हरि सम्पूजयेत्तत्र भक्त्या सम्यग्विधानतः । भोजयित्वा तु तं भक्त्या नमस्कत्य विसर्जयेत् ॥ ६०॥ पाणिग्रहणप्रघात ( ? ) संगृह्य हरिमर्चयेत् । सायम्प्रातश्चजुहुयाद्यावज्जीवं समाहितः ॥ ६१ ॥ स्वयमेव तु दातव्यं पतिम्वापुत्रमेव वा । कुमारीम्वाष्प (स्य) शिष्यो वा ऋत्विग्वा ऋत्विजं) शुभलक्षणः आपत्काले तु सम्प्राप्त समिदारोपणंस्मृतम् ।

स्मृतं हुत्वावाज्याहुती मेकांलभ्यतादे (?) चातथा ॥ ६३ ॥ । व्रते तस्मिन्समाप्ते तु पुनरायोपणं ( पोषणं ) स्मृतम् । आरण्यमेवसम्प्राप्य जुहुयाद्वष्पवाहनम् ॥ ६४॥ विवाहवनमध्ये (?) तु माशिते हव्यवाहने । घेनुं दत्त्वा च विप्राय पुनराधानमाचरेत् ॥६५॥ अश्मरारोहणञ्चैव परिणायनमेव च । पादानाक्रमं (?) वापि सर्पमप्रसमाचरेत् ॥ ६६ ॥ आतारकोदयातस्थित्वा नित्यहोमं समाचरेत् । विवाहाहुतयश्चैवलाजाहुतय एव च ॥६७॥ ना (आ) हुतयश्चैवतस्मिन्तस्मिन्नारोहणादिकम् । अत्रो ज्वाननिर्वपण (?) भर्त्तायभ्य च सोदरा ॥८॥ पर्वण्यतिक्रमे वापि कालातिक्रमणन्तथा ।

सीमातिक्रमणेचैव केशकीटादि दूषिते ॥६॥ऽध्यायः ]

गर्भाधानादि संस्कारवर्णनम्

प्रायश्चित्तादि दर्तिहि (?) होतव्यात्र श्रुवेण वै । तदभावे (तु) होतव्यं समिद्भिर्वातिलैः यवः ॥१००ll अन्योन्यस्यशतेरिष्टं द्रव्यं दे स्विष्टकृतं हुवेत् ( ? ) । विदानिरुप्रवेदा हि इत्येकादेवभित्यर्चम (१) ॥ १०१ ॥ योऽग्निदेववीतये कुचित्मुन (?) इयू चा । आमानो (?) अस्मित्यथा जुहुयादाज्यमेव च ॥१०२॥ प्रायश्चित्ताद्याहुतयोहोतव्या तत्र

कर्मणि ।

[[२१७५]]

अतिक्रमे प्रतिपनं (?) पुराधानं तथा चरेत् ॥१०३॥ सूतके मृतके होममनेनैव तु कारयेत् । एवं होमं प्रकुर्वीत सायं प्रातः सदागृही ॥१०४ ॥ पक्षान्तं जुहुयादिष्ट (?) चरुणादत सत्तमः ।

अग्निमग्निं च सोमाभ्यां इन्द्राभिभ्यां शशिक्षयम् ॥ १०५ ॥ सायम्प्रातश्चजुहुयादग्निहोत्रमतन्द्रितः । निर्वपेत्यथयज्ञाश्च विधिना प्रत्यहं गृही ॥ १०६ ॥ ऋतौ तु प्रथमेप्राप्त गर्भाधानं समाचरेत् । रजोदर्शनमारभ्य त्रिरात्रं न स्पृशेत्स्वयम् ॥ १०७॥ । चतुर्थेऽन्हि (च) सम्प्राप्त स्नात्वाशुद्धाभवेत्तु सा । कृत्वास्वरूप यनंतस्याः (१) पूजयेत्पुरुषोत्तमम् ॥ १०८॥ प्रातरुत्थायासने हुत्वा तस्मिन्होमंसमाचरेत् । विष्णुर्योतिनमेश इति पादक्रमेण तु ॥ १०६ ॥ ब्राह्मणान्भोजयेत्पश्चादाशीर्भिरभिनन्दितः ।

तान्तुस्वलंकृतां क्षौमां गच्छेद्य ग्मासुरात्रिषु ॥ ११०॥

[[२१७६]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ चतुर्थी-

षोडश निशास्तासामाद्यास्तिस्रस्तु वर्जयेत् ।

पर्वसु ब्रह्मचारी स्यात्तथाचाद्य दिनेषु तु ( ( हि ) ॥ १११॥ व्रतोपवासदिवसे सूतके मृतकेऽपि वा । शुभलग्ने शुभदिने चन्द्रताराबलान्विते ॥ ११२ ॥ सकृद्गच्छेतस्त्रियं मौनी पुत्रग्रहाणा (कांक्षया) न्निरीक्षणे । एवमेव (?) सूतके मृतकेऽपिवा मलयेशुभदिने ॥ ११३॥ चन्द्रताराबलान्विते संयुक्तं पुत्रंवैजनयेत्सुधीः । तृतीये गर्भमासे तु कुर्यात्पुंसवनं ततः । उपोषितस्तुगर्भिण्यामिज्यार्थे तु प्रयोजयेत् ॥ ११४॥ पूर्वाहे सूर्योदयात्पूर्वं स्नात्वास्वस्तिवाचनमाचरेत् । प्रातरौपाशनं हुत्वा तस्मिन्होमं समाचरेत् ॥ ११५॥ स्नपयित्वाचरेत्तत्र इज्याध्यानादिकंचरेत् ।

अपरावाज्यभागौ तु हुत्वा पश्चाच्च तथा ॥ ११६ ॥

।

प्राजापत्येनमंत्रण जुहुयादाज्यसंयुतम् । समानरुपत्वायंगौः गोदधे प्रसृतेन तु ॥ ११७ ॥

प्राप्तयतो स्त्रियं भर्त्तात्रिवारं घृतसंयुतम् । दक्षिणस्यां नासिकायां जिनामौषधीरसम् (१) ॥ ११८ ॥ शतुकरो (?) तु वैतस्यां मंत्राभ्यां सुसमाहितः । प्रजावज्जीवपुत्राभ्यां मंत्राभ्यांतत्समाचरेत् ॥ ११६ ॥ इति सुशिवतोमे ति (?) हृइयं समुपस्पृशेत् । ततः स्विष्टकृतं हुत्वाहोमशेषं समापयेत् ॥ १२० ॥

·

[[२१७७]]

ऽध्यायः ]

सीमन्तोन्नयनसंस्कारवर्णनम्

चतुर्थे मासिगर्भस्थं सीमन्तोन्नयनं चरेत् । षष्ठेऽष्टमेवाकुर्वीत शुक्लपक्षे शुभेदिने ॥ १२१ ॥ नान्दी श्राद्धं तु पूर्वाहे कुर्वीत पितृदेवताः । स्नात्वा पराण्हे कुर्वीत स्वस्तिवाचनपूर्वकम् ॥ १२२ ॥

सुपुष्प मण्डपे रम्ये वितानध्वज शोभिते ।

पूजयेद्विधिवद्विष्णुं

वस्त्रालङ्कारभूषाद्यैः

सुगन्धकुसुमैः शुभैः ॥ १२३ ॥

धूपदीपनिवेदनैः ।

फलैश्च भक्ष्यभोज्यैश्च विवधै स्विष्टकारतैः ॥ १२४ ॥ नाना पक्षैः सुहृद्य (१) श्च पूजयेद्धितपूर्वकम् । तौ दम्पती नमस्कृत्य लक्ष्म्या युक्तं सनातनम् ॥१२५॥ तस्यैव पुरतः पश्चात्संस्तीर्यानुडुहस्त्वं (?) । तस्मिन्समुपविष्टौ तु प्रातर्होमः समाचरेत् ॥ १२६॥ तस्मिन्नग्नौ तु जुहुयादाज्यमिध्यादिपूर्वकम् । धाता धातु न इतिद्वाभ्यां राकाभिमित्रस्वा (?) ॥१२७॥ नेज्यमेचेतिसृभिः (१) प्रजापतित्सित्रचा तथा । हुत्वाशिलालुलशेन (?) त्रिशुल्क सलिलेन तु ॥ १२८ ॥ त्रिभिश्चकुशपिजलैर्जपेद्भूर्भुवः (१) स्वरोमिति । पल्पासीमे (?) तु मध्ये तु त्रिवारं सम्यगुच्चरेत् ॥ १२६ ॥ नामभिः कीर्त्तनैर्दिव्यैः देवदेवं जनार्दनम् । समाप्य होमशेषन्तु ब्राह्मणान्भोजयेत्सुधीः ॥ १३० ॥ ब्रह्मस्यब्राह्मणा (?) यत्र दद्यादेकं शुभेदिने ।

[[१७८]]

वशिष्ठस्मृतिः

सकृत्संस्कृतसंस्कार्य्याः सीमंतादिक्रियाततः । पूर्णगर्भे प्रसूयेत तत्सर्वं संस्कृतम्भवेत् ॥१३१॥

[ पंचमो-

इति श्री वशिष्ठस्मृतौ गर्भाधानादि पुंसवनादि सीमन्तो-

न्नयनकथनं

नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥४॥

अथ पञ्चमोऽध्यायः स्त्रीधर्मवर्णनम्

श्री वशिष्ठ उवाच

[[1]]

अधुना सम्प्रवक्ष्यामि स्त्रीणां धर्म सनातनम् । शील मेव तु नारीणां प्रधानं धर्म उच्यते ॥ १ ॥ शीलभङ्ग ेन नारीणां यमलोकं सुदारुणम् । पतिर्हिदैवतं नार्य्याः पतिर्बन्धुः पतिर्गतिः ॥ २ ॥ तस्याज्ञां लगयित्वैव नारी नरकमाप्नुयात् । नारित स्त्रीणां पृथग्ज्ञानं न व्रतं नाप्युपोषणम् ॥ ३ ॥ पतिशुश्रूषणे तासां स्वर्गमेव विधीयते ।

भोजनं शयनं निद्रा भर्त्तुः पश्चाद्विधीयते ॥ ४ ॥ उत्थाने (नं) तु पुनस्तस्याः पूर्वमेव विधीयते । पतिं था नाभिचरति मनोवाक्कायसंयता ॥ ५ ॥ सा भर्त्तृलोकानाप्नोति सद्भिः साध्वीति चोच्यते । दक्षा हृष्टा सुवेशा च सदा परपराङमुखी ॥ ६ ॥

ऽध्यायः ]

स्त्रीधर्मवर्णनम्

[[२१७६]]

सपुत्रा तस्करा ( छायेवानुगता) शुद्धा सदाभर्त्तृ परायणा । श्वश्रूश्वशुरयोः पादवन्दनं प्रत्यहंचरेत् ॥ ७ ॥ गृहं नित्यमलङ्कुर्यादुपलेपादि रंजनैः । अभ्यञ्जनमलङ्कारगन्धपुष्पादिधारणम् ॥ ८ ॥

मिष्टान्न भोजनं

गानंत्यजेत्प्रोषितभर्तृका ।

।

स्वतन्त्रपुरुषाणां च प्रलापं सप्रचोदनम् ॥ ६ ॥ परवेश्मनिवास (सो) वा पुंसांस्त्रीभिश्चसङ्गमम् । द्वारोपवेशसंस्पृष्ट गवाक्षावेक्षणं तथा ॥ १०॥ केशवस्त्रादिविन्यासं पुरुषाणां निरीक्षणम् । ताम्बूलगन्धपुष्पादिग्रहणं पुरुषान्तरात् ॥११॥ वादित्रगीतनृत्याद्यमु त्सवानांनिरीक्षणम् । स्त्रीकुर्यात्पतिना सार्द्ध सभायाञ्चप्रवेशनम् । अपावृतास्यं हास्यं च पानं दुर्जनसङ्गमम् । पाशाविशेषणंचैव दूषणं कुलयेषिताम् ॥१३॥ अनूढां तु पिता रक्षेद्भर्त्ता तु तदनन्तरम् । पते (त्यु) रुद्भू च पुत्रश्च तदभावेश ( स ) ना (जात) भयः ॥ १४ ॥ बांधवाश्च ततो राजा नस्वात (त्र्यंस्त्रियः क्वचित्) किंचित स्त्रियां हीनासुस्याद्भवेदीवीगर्हितासाभवेद्ध्वम् (?) ॥१५॥ भर्तुः प्रियहिते युक्ता सदाचारा जितेन्द्रिया । इह कीर्त्तिमवाप्नोति गतिम्प्राप्नोत्यनुत्तमाम् ॥१६॥ स्त्रियाभर्तुर्वचः कार्यमेष धर्मः सनातनः ।

।

भिन्नमर्यादवृत्तिश्च न तु तस्यानुकूलता ॥ १७॥

[[१८०]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ पंचमो-

भर्तुः भ्रातापितृव्यश्च श्वश्रु - स्वसुर - देवरैः । पुत्रैश्च पूजनीया स्त्री भूषणाच्छादनाशनैः ॥१८॥ परमापद्यपि सदा मनोवाक्कायकर्मभिः । नान्येपतिर्नपुत्रीवात्तया (?) कुर्वन्नधः पतेत् ॥ १६ ॥ वयसस्तु ( वचषा तु) षोडशादूर्ध्वं पुत्रंवापिन संस्पृशेत् । अन्येषां गात्रसंस्पर्शान्महाहानिर्भवेत्त्रियः ॥२०॥

मैथुनं हसनं स्नेहसंलापं गात्रसंगमम् ॥

एकशय्याशनं वपुषोणै ( स्वपुत्रेणापि ) वापि हानिदम् ॥२१॥ अभ्यंग गात्र संस्पर्श (शं) पुत्रं वापि न योजयेत् । भर्त्तुरन्यंनचत्र यात्सुन्दरो (ऽपि) (पमिनियो) भवेक्वचित् ॥२२॥ भर्त्तुरारोपितां निद्रां न ब्रूयाच्छु णुयान्न च । पितरं मातरं पुत्रं भ्रातरं वा गुरु तथा ॥२३॥ धिद्ध पंतं (विद्विषन्तं) त्यजेद्भर्त्तु (?) यथाभर्त्तुस्तथा भवेत् । ताम्बूलं दन्तकाष्ठं च स्नानं मज्जनभूषणे ॥ २४ ॥

स्पर्शनं चैव सर्वत्र त्यजेत्पुष्पवती सती ।

त्रिरात्रंतु हि न स्नायात् ततः शुद्धाभवेत्तु सा ॥२५॥ शुद्धाभतु’ (सा च) श्चतुर्थेऽन्हि स्नानेन स्त्री रजस्वला । दैवैकर्मणि पित्रे च चतुर्थेऽहनिशुध्यति ॥ २६ ॥ ऋतुस्नाता तु या नारी सन्निधौ नोपगच्छति । घोरायां णहत्यायां युज्यते नात्र संशयः ॥२७॥ अर्थधाणं (?) शरीरं च भर्त्तारं या हि ववति । युगकोटिसहस्राणि पच्यते नरकाग्निना ॥ २८ ॥

ऽध्यायः ]

स्त्रीधर्मवर्णनम्

[[२१८१]]

पुरतो याचमानं च भर्त्तारं न ददाति या । कल्पकोटिसहस्राणि विष्ठायां जायते क्रिमिः ॥२६॥ अदुष्टां विनतां भाय्य यौवने यः परित्यजेत् । सप्तजन्म भवेत् स्त्रीत्वं वैधव्यं च पुनः पुनः ॥३०॥ वृद्धोव्याधियुतोवापि दरिद्रो वा कुरूपवान् । कोऽपिवापि भवेद्भर्तातन्देवमिव पूजयेत् ॥३१॥ भर्त्तुः पुरस्तादुत्थाय कृते (त) शौचं (च) क्रियादिभिः । दंतधावनपूर्व तु कंठस्नानं समाचरेत् ॥३१॥

हरिद्रासहितेनैव स्नात्वा मुक्ताण्यपावृता (शुक्लाम्बरावृता) । केशप्रसाधने (नं) कृत्वा बध्वा कवरिकांकुचैः ॥३३॥ अलंकृत्वाऽथ स्वांगं वै गंधपुष्पादिधारणैः । श्रीशं नत्वा गुरून्नत्वा पश्चात्कर्मसमाचरेत् ॥३४॥ दासी (दाससुतान् ) दृशतनो भृत्यांस्तत्र कर्मसु योजयेत् । अलंकुर्वीत हर्म्याणि सेचनैरंगवलिभिः ॥३५॥ अर्चयेज्जगतामीशं गंधपुष्प फलौदकैः । यज्ञार्थन्तु पचेदन्नमात्मार्थं न कदाचन ॥ ३६ ॥ शुचौ देशेवहन्यामुधान्यं (?) प्रयतवावशुचिः । त्रिवारमेवहन्यानु (?) तंऽल्तच्छुलवत्तरं ॥३७॥ भांडानां सेचनै (नं) कुर्यात्पंच (गव्य ) यं च सुकर्मसु ॥ शौचाचमनस्नानार्थ भांडानि च यदिन्यसेत् ॥३८॥ जलपूर्णानि भांडानि सेचनार्थानि यानि च । वेश्मन्येव च संस्वाष्यनैवरान् (?) गृह्यतेक्वचित् ॥३६॥

[[२१८२]]

वशिष्ठस्मृतिः

पव (च)नार्थानिभांडानि नवान्यैव तु नित्यशः ।

[ पंचमो-

अलाभेक्षालनं कृत्वा दध्वा (ग्ध्वा चे(च) यज्ञियै (नृणैः स्मृणैः ४० पुनःप्रक्षाल्ययचनं (?) कुर्यान्तेषुसुवेश्मसु । भांडातरंजलंनीत्वा शोधयित्वा सुवाससी ॥ ४१ ॥ त्रिवारं शोधयित्वाऽथ जलकुम्भे प्रपूरयेत् । ततत्रचालायूषुनान्मादं (?) च प्रकल्पयेत् ॥ ४२ ॥ क्षालयित्वा करैभांडं (?) पृष्टौ प्रक्षालयेत्ततः । तंडुलानतक्षालयेत्पश्चात् (?) त्रिचतुर्वायता (कं) सदा ॥४३॥ संवंशोध्यतंडुलाश्चाद्भिः (?) पश्चात्पचनभावहेत्(मारभेत्) । आरनालं न कर्तव्यमापद्यपि कदाचन ॥४४॥

आरनाले हि विप्राणां सुरानुत्तम (?) संशयः ॥ केशानां रंजनार्थायति (ल) त्रिमत (तैलेन) (?) संयुतं ॥ ४५ ॥ केशाया (न) (?) (प्र) क्षालयेत्रित्पंज रस मेववा । माषमुद्गादिचूर्णं वा तिन्तिणीफलमेववा ॥४६ ॥ कस्तूरी घनसारंवा चन्दनाद्यं प्रकल्पयेत् । शाल मूलश्रुभर (?) वद्रन खंडयेत् ॥४७॥ त्रिवारं क्षालयेत्पश्चात्सम्यग्यत्रासि (?) योजयेत् । अग्निकुण्डमंडलं (?) कृत्वावन्हिकाष्ठैः प्रदीपयेत् ॥४८॥ अमेध्यं गंधकाष्ठानि कण्टकानि स्फुलिङ्गकात् । अंतत्राप्युपपन्नानि (?) सोच्छिष्टानि विसर्जयेत् ॥४६॥ केशलेपादि संयुक्तान्यमेध्य स्पर्शनानिच ।

चिर्तिस्पृष्ट (?) काष्ठा पूयोपकरणानिच ॥५०॥

ऽध्यायः ]

स्त्रीधर्मवर्णनम्

[[२१८३]]

चर्मास्थि (?) समवेतामित्परीषं शुक्लमेव च । उच्छिष्टशुक्ल (त) पर्णानि न वन्हौ विनियोजयेत् ॥५१ शुष्कगव्यं पुरीषश्च शुद्धमग्नौ प्रदीपयेत् । महिषाश्वखरोष्ट्रादी(णाम्)न्पश्वादी(नाम्) श्चविवर्जयेत्॥ ५२ विभीतकं तथा शिग्रु कार्पासं रेणुकन्तथा । खर्जूरं तालहिन्तालं केतकी शणशाल्मलीन् ॥५३॥ कपित्थं पैलवं चैव तिड़कं तापसन्तथा । खर्जूरी बदरी मोचा भल्लातक कपिञ्जली ॥ ४ ॥ तुलसी राजवृक्षौ च मध्ये दग्धानि यानि च । एवमादीनि काष्ठानि न वन्हौ विनिवेदयेत् ॥५५॥ तापयेन्नीलवृतेन वन्हि वस्त्र ेण नैव च ।

विष्णोर्निवेदनार्थाय रा (पा) चयेदोनादिक ( ये ) श्च विशेषतः ॥

स्निग्धंपथ्यं तथा शुद्धं शुभ्रं रुच्यं मनोहरम् ।

यावपेदोदनाछं ( पाचये दौदनाद्य) तु चायता नियतेन्द्रियः ॥ लवणं गुड़ (?) तैलाप्लगुड़ान्संग्रहेतथा ।

मरीच लवणाम्लाज्य (?) गुड़ सूपादिसंयुतम् ॥५८॥ पाचयेत्कन्दमूलानि भक्ष्यं शुद्ध मनोहरम् । अन्नच पाचयित्वैव सुधीविष्णु निवेदयेत् ॥ ५६ ॥ अतिथिं च गुरुभ्वव भोजयेत्पतिः ( स्वसुतान्ततः ) । स्वभर्त्तारं भोजयित्वा स्वयं भुञ्जीत योषिता ६०॥ सन्तोषं परमास्थाय पतिं सन्तोषयेद् गुणैः । सदा धर्मपथे युक्ता सदा भर्तृपरायणा ॥ ६१ ॥

॥

[[१३७]]

[[२१८४]]

वशिष्ठस्मृतिः

परुषं न वदेत्किञ्चित्सदा मधुरवाग्भवेत् ।

यथोत्पन्नेन द्रव्येण संतुष्टा विगतज्वरा ॥६२॥

[ पंचमो-

परमापद्गता वापि भर्त्तारं न निषेधयेत् । भिक्षां च भिक्षवे दद्यादनृ वृत्तं तु (?) हमाविना ॥ ६३॥

न च संभाषयेत्किञ्चिदुवृ त्तकथनादिभिः । अल्प (?) शायामद्य ुधः शयीत गंधपुष्पादि वर्जिता ६४ ॥ भवेत्पत्युत्पथि कृता न च सन्ताप कर्षिता । मरणेचाति कीर्त्तिश्च समाप्नोति (हि) परां गतिम् ॥ ६५॥ आतां मुदिते हृष्टा प्रोषिते मलिना कृशा । मृतेम्रियेत या पत्यौ सा स्त्री ज्ञेया पतिव्रता ॥ ६६ ॥

साध्वीनामेष नारीणांमप्रियेत (?) नावृत्तो । नान्यो धर्मोऽस्ति विज्ञ यो मृते भर्त्तरि कुत्रचित् ॥ ६७॥ तिस्रः कोट्योऽर्ध कोटीश्च यानि रोमाणि तानिच । तावद्वर्षसहस्राणि स्वर्गलोके महीयते ॥ ६८॥ ब्रह्मन्नोवा सुरापोवा मित्रघ्नं वापि दुःष्कृतिम् । पतिं पुमासं नारी (च) पतिं यानुभृता भवेत् ॥ ६६ ॥

यावद्भर्त्तारमालिङ्गन्य मृतमभौ प्रवेशयेत् ।

सामुत्रलोके भान्यौति ( च सुखं) दिवि सम्पूज्यते सुरैः ॥७०॥ यदि प्रविष्टं नरकं बद्ध्वा पाशैः सुदारुणैः । सम्प्राप्य यातनास्थानं गृहीतो यमकिंकरैः ॥ ७१ ॥ऽध्यायः ]

स्त्रीधर्मवर्णनम्

[[२१८५]]

तिष्ठगे (न्वा) विवशोदीनो वेष्टमानः स्वकर्मभिः । व्यालाही यथा सपं बलादुद्धरते बिलान् ॥ ७२ ॥ तद्वद्भर्त्तारमादाय दिवं याति ततो बलात् । तत्र सा मुत्रपरमा स्तूयमानाप्सरोगणैः ॥७३ ॥ मादते पतिना सार्द्धं यावदिन्द्राश्चतुर्दश । पृथक चितिं समारुह्य नविप्रा (?) गन्तुमर्हति ॥ ७४ ॥ इतरेषां नुवतां (युवतीनाम् ) स्त्रीधर्मोऽथ परः स्मृतः । दुर्वृतं तारयेत्साध्वी (?) सद्वृत्तयवमन्यगात् ॥७५॥ भर्त्ता यत्पदमाप्नोति तेन तत्पदमश्नुते । गर्भिणी वा विदेशस्था सूतिका वा भवेद्यदि ॥ ७६ ॥ नचानुगमनम्भतु ब्रह्मचर्यव्रते

स्थिता ।

शिरसोमुण्डनं कृत्वा सर्वे (वस्त्रालङ्कार) विवर्जिता ॥७७॥ एक भुक्त्वाह्यधः स्नायी (शा) स्नानं त्रिपवणंचरेत् । चान्द्रायणं नयेत्कालं कृच्छ्र ेण विजितेन्द्रिया ॥ ७८॥ नित्यमभ्यर्चयेद्दवं वासुदेवं सनातनम् ।

तत्वज्ञान समायुक्ता विरक्ता विष (येष्वतः) यौधतः ॥७६॥ विशुद्धा विजितक्रोधा कामलोभविवर्जिता ।

जितेन्द्रिया शुभाचारा ह्यव्वाज ( ? ) नियताशनः ॥८०॥ त्रिकालमर्चयेन्नित्यं वासुदेवं सनातनम् । ध्यायञ्जपन्नमस्कुर्वन् कीर्त्तयन्नामभिः शुभैः ॥ ८१ ॥

एवं

व्रतसमाचारा

नारायणपरायणा ।

सापि भर्त्तारमुद्धत्य प्रयातिम् परमां गति ॥ ८२ ॥

[[२१८६]]

[ षष्ठो-

वशिष्ठस्मृतिः

मृते भर्त्तरि नारीणां ब्रह्मचयं यथोक्त (वत्) यात् । अग्निप्रवेशनं वापिन्यना (१) दम्नानिधर्मतः ॥८३ ॥

इति वशिष्ठमृतौ पातित्रतधर्मवर्णनंनाम पञ्चमोऽध्यायः

अथ षष्टोऽध्यायः

नित्यनैमित्तिकविधिवर्णनम

ऋषय ऊचुः ।

भगवन्त्र हि तत्वेन विष्णोराराधनम्परम् । नित्यं नैमित्तिकं यत्तन्मंत्राणां च विधिं तथा ॥ । १ ॥

श्री वशिष्ठ उवाच ।

शृणुध्वमृषयः सर्वे हरिपूजाविधिम्परां । नित्यमाराधनमादौ वक्ष्यामि मुनिसत्तमाः ॥२॥ ब्राह्म मुहूर्त्ते (चो) उत्थाय मुखम्प्रक्षाल्य वाग्यतः । आचम्य प्रयतोभूत्वा जपेद् गुरुपरम्पराम् ॥३॥ ब्वालु (विष्णुञ्च) रुन्मनसाध्यात्वा प्रणम्य च पुनः पुनः । योगध्यानविधानेन ध्यायेद्विष्णुमतन्द्रितः ॥४॥ मनसेत्यादि मंत्रण संयुज्याथ प्रणम्य च । संकीर्त्य नामभिर्दिव्यैः स्नात्वा स्तुतिभिरेव वा ॥ ५॥ गच्छेद् ग्रामाद्बहिः पश्चाद् वाग्यतो नियतेन्द्रियः । नैर्ऋत्यां पश्चिमे वाथ शुद्धदेशे च निर्जने ॥६॥

ऽध्यायः ]

नित्यनैमित्तिक विधिवर्णनम्

[[२१८७]]

(?) कृत्वा यज्ञोपवीतंतुकंठतः ।

पृष्ठलंबिता अन्तर्धाय तृणेन्ट (?) मिशिरः ॥७॥

प्रावृत्य वाससा वाचं नियम्य यत्नेनष्ठीवना (दिकम् )

टिसर्वजितैः ।

न नद्यां मेहनं कुर्यान्नैवाप्सु न च गोमये ।

विण्मूत्र

े च

ततः कुर्याज्जनैरनवलोकितः ॥८॥

नोपजीव्याद्द्द्रुमछायां

तथा यज्ञतरोरधः ॥ ॥

न च सम्ययुते क्षेत्र तथा हलनिवा (पा) तने । नारामे न च केदारे न च यज्ञतृणेषु च ॥१०॥

न वर्त्मनि शिलास्पृष्ट े न

न

विले न जलाशये ।

नारीजनसञ्चारे न शाकफलसंयुते ॥ ११॥

।

वृन्दावनसमीपे तु गोष्ठी (ष्ठयां) पुष्पद्रुमेषु च । नोत्सृजेन्मलमत्यर्थ (मूत्राद्य) मापद्यपि विचक्षणः ॥१२॥ उत्सृज्य मलमूत्र े च वृत्त ( शिश्न) मुत्थाय वाग्यतः । मृद्भिरभ्युद्ध, तैस्तोयैः शौचं कुर्याद्यथाविधि ॥ १३॥ रग्नि (?) भावं जलंत्यक्त्वा शौचं कुर्यादनुद्धृतैः । पश्चात्तत्प्रोक्षयेत्स्न ( प्रक्षालयेत् ) ( स्थानं ) मन्यथा न शुचिर्भवेत् ॥ १४॥

मृदुकूले च नद्यां तु न कुर्याच्छौचकर्मणि । तटाकान्ते च वा ( प्या) यादौ जलान्त मृदमाहरेत् ॥१५॥ इतरत्र तदधंवाशौ (न्ते) चे कर्मणि योजयेत् ॥ १६ ॥

२१८८

वशिष्ठस्मृतिः

[ षष्ठो-

उत्तरत्र तदर्द्धश्च शौचे कर्मणि योजयेत् । कृत्वा शौचं विधानेन सम्यगाचम्य पूर्ववत् ॥१७॥ दन्तानां शोधनं कुर्यात्काष्ठः कुर्याद्यथोक्तवत् । कनिष्ठिकाग्र वत्स्थूलं द्वादशांगुलमायतम् ॥१८॥

कण्टकक्षीरवृक्षोत्थं पूर्वाग्रकृतपूर्वकम् । प्राङ्मुखोदङ्मुखोवापि उपविश्य च वाग्यतः ॥१६॥

दन्तानां धावनं कुर्याज्जिह्वालेखनमेव च।

खदिरश्चूतस्तथैवोदुम्बरो वटः ॥२०॥

अंकोलः

अभ्रातकं मधूकञ्च प्लक्ष जम्बूत (क) वैणवम् । अपामार्गं तिंतिणीश्च कुटजं कुरवन्तथा ॥२१॥

कदम्बञ्च शिरीषञ्च धात्रीरुचकमेव च । जम्बीरनिम्बवृक्षोत्थंदन्तकाष्ठानि योजयेत् ॥२२॥ (निषिद्ध) शिम वद्धं रशम्यश्च (?) शिशुपौ । पीलुः पलाशनिर्मुण्डी कपित्थं बिल्वकन्तथा ॥२२॥ खर्जूरं नारिकेलञ्चकेतकी युगसम्भवम् । कदलीतालकार्पासबदरीतापसन्तथा ॥२३॥ अन्यानि च निषिद्धानि वर्जयेद्दन्तधावनम् । तुषा गरकपालाश्मतृणभस्मायसादिकं (?) ॥२४॥ सिकतावस्त्रवर्मास्थि वर्जयेद्दन्तधावनम् ।

।

द्वादश्यां प्रतिपत्षष्ठयो नवम्यां शशिसंक्षये ॥२५॥

ऽध्यायः ]

विष्णुपूजनविधिवर्णनम्

श्राद्ध ऽन्हि वर्जयेत्काष्ठैर्दन्तानां शोधनं बुधः ।

aa

आचम्य

शोधयेद्दन्तान्गंडूषैर्द्वादशैर्जलैः ॥२६॥ पूर्ववत्पश्चात्सपवित्रकरेण वै ।

नद्यां तटाके वाप्यादौ पश्चात्स्नानं समाचरेत् ॥२७॥ कृत्वाऽघमर्षणस्नानं पूर्वन्तु सुसमाहितः ।

आचम्य

मन्त्ररत्नेन प्राणायामं समाचरेत् ॥२८॥

[[२१८६]]

अभिमन्त्र्य जलम्पश्चान्मंत्ररत्न ेन वैष्णवः । विल्वंकु कुम नागकेसरं (सौगन्धिकन्तथा ) ॥२६॥ जलजानि च सर्वाणि कदम्बकुटजन्तथा । दमनं खर्वमूलञ्च मेरुकं हरिपत्रकम् ॥३०॥ एवमादीनि चान्यानि सुरभीणि समाहरेत् । निर्गन्धं छिन्नपत्रं च कीटाद्य ुपहतन्तथा ॥ ३१ ॥ आघातं शकुनाद्यश्च स्वयं च पतितम्भुवि । अन्यशेपं पर्युषितं वर्जयेद्यज्ञकर्मणि ॥३२॥ प्रथितानि च पुष्पाणि नैव पर्युपितानि वै । एवमादाय पुष्पाणि पूजार्थं गृहमाविशेत् ॥३३॥ प्रक्षाल्य पादौ हस्तौ च सम्यगाचमनंचरेत् । यागभूमिं प्रविश्याद्भिः सम्प्रोक्ष्यास्त्रं च विन्यसेत् ॥ ३४ ॥ उपविष्टो गृहे रम्ये रंगवल्यादि शोभिते । वितानाद्यः सुशोभादयः शुभैदींपैविराजिते ॥३५॥ चन्दनागरुकस्तूरीकर्पूरागरुवा सिते ।

सम्पूज्य मंत्रयेत्तस्मिनर्चयेत्पीठकेशुभे ॥३६॥

[[२१६०]]

वशिष्ठस्मृतिः

तस्मिन्नास्तीर्य पर्यङ्कं रम्यं श्लक्ष्णान्तरे शुभे ।

विकीर्य्य तत्र पुष्पाणि रम्याणि सुरभीणि च ॥३७॥

तस्मिन् (शुभासने ) देवमचयेद्रमासह ।

[ षष्ठो-

स्वर्णेन रजतेनापि

ताम्रकांस्याश्मदारुभिः ॥३८॥

देवस्य प्रतिमां

कुर्यात्सर्वलक्षणसंयुताम् ।

पद्मासनस्थं देवेशं सर्वलक्षणशोभितम् ॥३६॥

चतुर्भुजमुदारागं शंखचक्रगदाधरम् ।

चामीकरश्रियायुक्तं

सर्वाभरणभूषितम् ॥४०॥

नीलया च धरण्याच पार्श्वयोरुपशोभितम् ।

एवञ्च प्रतिमां कृत्वा देवं सम्पूजयेद्धरिम् ॥४१॥ प्रतिमाया अभावे तु शिलां वा सम्प्रकल्पयेत् ।

शालग्राम शिलायान्तु स्मृत्वा पूर्वोक्तविग्रहम् ॥ ४२ ॥

कृष्णाजिने कुशे वापि कम्बले वापि पीठके ।

उपविष्य गुरुन्नत्वा

पूजयेत्सुसमाहितः ॥४३॥

पूजयित्वा गुरु पूर्वं पश्चाद्देवं समर्चयेत् ।

सुखं बद्धासनो भूत्वा भूतशुद्धिं समाचरेत् ॥४४॥ आत्मानं शिरसि स्थाप्य हृदि सञ्चिन्तयेद्धरिम् । महापातक (?) पंचांगं तथोपांगकसंज्ञकं ॥ ४५॥ विरजां संस्मरेदप्सु वेद्यां दिव्यां शुभां (तथा) । निमज्याप्सु जपेत्पश्चान्मन्त्रारत्नं समाहितः ॥४६॥

उत्थाय जलमादाय मंत्रेणैवाभिमन्त्र्य च ।

ऽध्यायः ]

भगवत् समाराधनविधिवर्णनम्

प्राशयित्वा त्रिराचम्य देवादींस्तर्पयेद्दि वजः । उत्तीर्य पीत्येद्वयं (?) पुनराचमनं चरेत् ॥४७॥ सोत्तरीयं च कौपीनं वस्त्रयुग्मं च धारयेत् ।

[[२१६१]]

आचम्य धारयेत्युरू (?) (दूर्ध्वपुण्ड विधानतः) मृदमुत्रे ॥४८॥ नासिका मूलमारभ्य केशान्तं सुप्रकल्पयेत् ।

त्र्यङ्गुलं तस्य

विस्तारश्चतुरङ्गुलमायतः ॥ ४६ ॥

सान्तरालं द्विजः कुर्यात्पार्श्वोवंगुलमात्रकम् । धारयेदूर्ध्वपुंड्राणि ललाटे चोक्त पूर्वकम् ॥५०॥ ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य मध्ये तु लक्ष्मी स्थानं प्रकल्पयेत् । हारिद्र ेण च चूर्णेन कुंकुमेन सुगन्धिना ॥५१॥ धृतोर्ध्वपुण्ड्र देहस्तुसपवित्रकरस्तथा ।

सोपवीतो बद्धशिखः सन्ध्यां पूर्वोक्तवञ्चरेत् ॥५२ ॥ स्नानकर्मण्यशक्तस्तुधौतं धृत्वाऽथ वाससी । मन्त्रैः सम्मार्जयेदद्भिः शुचिरब्दैवतै द्विजः ॥५३॥ ध्यायन्नारायणं देवं मन्त्ररत्नन मार्जयेत् । अभिमंत्र्य जलं प्राश्य पश्चादाचमनं चरेत् ॥५४॥ सन्ध्यामुपास्य विधिवज्जापाजप्यं ( जापंजप्त्वा ) हि पूर्ववत् । तर्पयेन्मन्त्ररत्नन शक्त्या देवं जनार्दनम् ॥५५॥ तदीयां स्तर्पयेशनिष्पाद्य (?) स्नान वस्त्रं पुनराचमनं चरेत् । पुष्पाण्यादाय पूजार्थे त्र्य ( आ ) रामेवाप्यरण्यके ॥१६॥ उपादेयानि पुष्पाणि गृह्णीयाद्वैष्णवोद्विजः । शुचौ देशे शुचिर्भूत्वा कुर्यात्पुष्पस्य संग्रहम् ॥ ५७॥

।

[[२१६२]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ षष्ठो-

तुलसी जाति पुष्पं च सेमती

नवमल्लिका ।

।

मल्लिका करवीरं च कौसुंभं (१) चक्तु सदार्कम् ॥५८॥ चम्पकाशोकपुन्नागकेतकीबकुलानि च ।

मन्दारं पारिभद्रञ्च कौशेयं पाटलन्तथा ॥ ५६ ॥ खादिरश्च समीपुष्पं जपापुष्पञ्च यूथिका । स्वेतं च किंसुकंजै (?) ॥६०

उपपातक सर्वाङ्ग कृष्ण (?) कुक्षो विचिन्तयेत् । अथषटकोणमध्यस्थं पडुभिबिन्दुरितिस्थितम् ॥ ६१ ॥ वायुबीजंस्मरेत्तत्र नाभिदेश समाहितः । तवो स्थितेन (?) संध्ये वायुनायातिग्रहम् ॥६२॥ प्राणायाम विधानेन शोधयित्वा समुत्सृजेत् । (थावु ) अथवा दैवतं बीजं चन्द्रमण्डल संस्थितम् ॥ ६३॥ ध्यायेत्स्व शिरसिप्राज्ञस्तस्मिन्नुन्दित (?) वारिणा । क्षालयित्वा स्वकं देहं शोधयित्वा समुत्सृजेत् ॥६४॥ अथात्मानं हृत्कमले विन्यस्य विमले

पंचविंशात्मकं शुद्धमव्ययं प्रकृतेः

स्वरूपमात्मनोज्ञात्वा मंत्ररत्न न

शुभ ।

परम् ॥६५॥

मंत्रवित ।

प्राणायामत्रयं कृत्वा पश्चात्प्रासं समाचरेत् ॥६६॥ पंचविंशाक्षरोमंत्रः प्रणवेन समन्वितः । पदैश्वव समायुक्तो मंत्ररत्नमिहोच्यते ॥ ६७॥ । तस्य नारायणा वन्तु (?) नारदाद्य महर्षिभिः । श्रीमन्नारायणः प्रोक्तो प्रवता (देवता) जगदीश्वरः ॥६८॥

ऽध्यायः ]

भगवत्समाराधनविधिवर्णनम्

[[२१]]

छन्दस्तु देवी गायत्री प्रणवोबीजमुच्यते । शक्तिः श्रीश्चात्र विज्ञया मंत्ररत्नस्य सर्वदा ॥६६ ॥ हृदयादि पडङ्गषुबद्धादानितु (?) विन्यसेन । करन्यासं ततः कृत्वाह्यङ्गुलीषुतथा क्रमम् ॥ ७०॥ पञ्चविंशात्मके देहे मन्त्रवर्णानि विन्यसेत् । वक ( एवं ) न्यासं ततः कुर्याद् हृदयादिषु मंत्रवित् ॥७१ । एवं न्यासविधिं कृत्वा पश्चाद् ध्यानं समाचरेत् । अनन्ते भोगपर्यङ्क फणारत्य विचित्रिते ॥ ७२ ॥ तत्रासीनं श्रिया सार्द्ध नीलदेहसमन्वितम् । सूर्यकोटिप्रतीकाशं पीताम्बरधरं हरिम् ॥७३ ॥ सर्वलक्षणसम्पन्नं सर्वाभरणभूषितम् । पद्मासनस्थितं देवं कामलावण्यशोभितम् ॥७४॥ प्रफुल्लपद्मपत्राभं लोचनद्वयशोभितम् ।

श्लक्ष्णवासं लसद्वक्त्रं (ह्य) सुभ्र युगलताश्वितम् ॥७५ ॥

उद्यद्दिनकरा ( रा ) मायाकुण्डलास्यविराजितम् ।

सम्पूर्णचन्द्र प्रतिमं सितवक्त्रं शुभाननम् ॥७६॥ मुक्तादाम लसज्ज्योत्स्नाक्ष्मा (दन्ता ) वलिविराजितम् । सिंहस्कन्धोमुरूपांसं कृत्तायतचतुर्भुजम् ॥ ७७!! केयूरांगदहारादिभूषणैरुपशोभितम् ।

गृहीतशङ्खचक्राभ्यामुद्वाहुभ्यां विराजितम् ॥७८॥ वरदाभययुक्ताभ्यामितराभ्यां विराजितम् ।

रत्ननूपुरशोभाढ्यं पद्मयुग्मविराजितम् ॥७६ ॥

[[२१६४]]

वशिष्ठस्मृतिः

वामांके संस्थितां देवीं स्मरेत्काश्चनसन्निभाम् ।

सर्वलक्षणसम्पन्नां सर्वाभरणभूषिताम् ॥८०॥ दुकूलवस्त्रसंवीतां नीलकुंचितशीर्षजाम् ।

रक्तकुण्डलसंयुक्तां

सर्वावयवशोभिताम् ॥८१॥

[ षष्ठो-

दिव्यचन्दनलिप्तांङ्गां दिव्यायुधविराजिताम् । हस्तैश्चतुर्भिः संयुक्तां केयूरांगदभूषिताम् ॥८२

॥ गृहीत पद्म युगलमृद्वा (हस्ताभ्यां (सु) विराजिताम् । गृहीतमातुलिङ्गां ताम् जाम्बूनदकरान्तथा ॥८३॥ एवं देवीं स्मरेन्नित्यं वामांके सततं हरेः । यथात्मनि तथा देवे न्यासकर्म समाचरेत् ॥८४॥ मुद्राम्प्रदर्शयेत्पश्चाच्छङ्खचक्रगदादिभिः ।

वासुदेवस्य दक्षिणे पार्श्वे विन्यसेत्कलशं शुभम् ॥ ८५॥ सुगन्धद्रव्यसंयुक्तं विचित्रोदकपूरितम् । ।

तथा च वामपार्श्वेषु पूजाद्रव्याणि विन्यसेत् ॥८६ ॥ पात्राणां शोधनं कुर्यात्पुरतो ह्यपसव्ययोः । पाद्यार्थ्याचमनं स्नानं मधुपर्कार्थमेव च ॥८७॥ मध्ये तु मधुपर्कार्थे सद्योप्राणी (?) तथैव च । एलालवंगकंकोलं कुष्ट जातीफलं तथा ॥८८॥ उशीरं तुलसीपत्रं केशरं चंदनं तथा । पुष्पाणि वि(सु) सुगन्धीनि विन्यसेत्कलशोदके ॥८६॥ सौरभेयीं तथा मुद्रां दर्शयेत्कलशे शुभे । कलशस्यसमन्तात्त नादाय (?) मुपदर्शयेत् ॥१०॥ऽध्यायः ]

भगवत्समाराधनविधिवर्णनम्

उद्धरेदर्घ्यपात्र तु गृह्णीयात्कलशे जले ।

[[२१६५]]

तस्मिन् सौदामिनीं मुद्रां दर्शयित्वाभिमंत्रयेत् ॥१॥ मन्त्र णैवाभिमन्त्रयाऽथ निक्षिपेत्कलशोदके । पाद्यार्थ्याचमनस्नानं पात्र पुवा (हि) तथैव च ॥ ६२ ॥ पात्र े तु पूरयेत्पश्चादुद्धरेदुद्धृतं

जलम् ।

द्रव्याणि विन्यसेत्तत्र वक्ष्यमाणानि वै बुधः ॥१३॥ पत्रकं चन्दनंकुष्ठ पाद्यपात्रे विनिक्षिपेत् । कुशां दूर्वाक्षतान पुष्पंकुंकुमं तिलसर्पिषम् ॥ ६४ ॥ तुलसीमञ्जरीश्वव न्यसेदर्घ्यजलेयुते । तथैवाचमने दद्यात्कर्पूरागरु (चंदनम् ॥६५॥ धात्री तु तुलसी पत्रं गुग्गुलं त्रिफलन्तथा ।

एलां लवंगं कस्तूरीं स्नानपात्रे विनिक्षिपेत् ॥६॥ शर्करादधिमध्वाज्यमधुपर्केः

समर्पयेत् ।

ततः सर्वाणि पात्राणि मन्त्रत्रेणैवाभि मंत्रयेत् ॥१७॥ द्रव्याणामप्यलाभे तु विन्यसेत्त लसीदलम । गुरु समर्चयेत्पूर्वम्पश्चात्पीठं समर्चयेत् ॥ ६८ ॥

शक्तिराधारशक्तिश्च चिच्छक्तिश्चेतिशक्तयः ।

।

।

कूर्मादयश्चपीठाधः पूजयाप (नीया) यथाक्रमम् ॥६६॥ धर्मादीनचयेत् सर्वान् पादगात्रभयात्मकान् । चंडादिद्वारपालांश्च कुमुदादीन्समर्चयेत् ॥१००॥

गृहीतचामरादेव्यो विमलाद्याश्च शक्तयः ।

पूजनीयाः प्रयत्नेन गंधपुष्पाक्षतादिभिः ॥ १०१

॥ ।

॥

[[२१६६]]

वशिष्ठस्मृतिः

एवं समर्चनं कृत्वा पश्चाद्देवं समर्चयेत् । मन्त्ररत्नेन वै दद्यात्पाद्यार्ध्याचमनादिकम् ॥ १०२ ॥ स्नानार्थण (?) दयीदनु दद्यादुतकरं ततः ।

[ षष्ठो-

तस्मिन्निवेश्य देवेशं दन्तकाष्ठं

समर्पयेत् ॥ १०३॥

गण्डूपाचमनं दद्यात्सुवासितजलैः

शुभैः ।

आदेश व (?) ततो दच्चाद्विमलचात (कं) पत्रकम् ॥१०४॥ सुवासितेन तैलेन कुर्यादभ्यञ्जनं ततः ।

उद्वर्त्तनं ततो दद्यात्कृत्वा सूर्यादिध (?) प्रकल्पितैः ॥ १०५॥ केशानांरंजनार्थाय दद्याद् गन्धं सुवासितम् । म्नापयेद्विधिवत्पश्चादुष्णं शीतजलैः शुभैः ॥ १०६ ॥ हरिद्रया कुंकुमेन दद्यादुवर्त्तनं ततः । सुवासितेन तोयंन शीतेन स्नापयेत्ततः ॥ १०७॥ स्नानशत्रष्टितोयनमन्त्ररत्नं न

मन्त्रवित् । अभिषेकं ततः कुर्यात्सूक्तैर्विष्णुप्रकाशकैः ॥ १०८।l श्री विष्णु प्रकाशकान्यैव सूक्तान्यामभिषेचयेत् । देव्य ( वस्य) स्नानकाले तु प्रकुर्यात्तूर्य्यघोषणम् ॥१०६॥ अभिषिच्य ततः कुर्याद् धूपैनींराजनैः शुभैः । श्रतै पश्चादोवमद्दत्वावस्त्रैः सम्वेष्टयेच्छुभैः ॥ ११०॥

पश्चादाचमनं दत्त्वा

भूषणैर्भूषयेत्ततः ।

आदर्श दर्शयित्वा च पूजापीठे निवेशयेत् ॥ १११॥

नीला धरण्यौ संपूज्य याश्च यौम्न (?) दनंतरम् । अनन्तवैनतेयौ च सेनेशं च प्रपूजयेत् ॥ ११२॥

ऽध्यायः ]

भगवतसमाराधनविधिवर्णनम्

परितः पूजनीयाश्च मूर्त्तयः केशवादयः ।

[[२१६७]]

काण्डादयश्चा सम्पूज्याः कुमुदाद्याश्च मुक्तिदाः ॥ ११३ ॥ । एवं सम्पूजयित्वाऽथ धूपं दद्यात्सुवासितम् ।

चन्दनागरुकर्पूरदेवदारुश्च

गुग्गुलुः ॥ ११४॥

जातीफलंधात्री फलमुशीरं कुष्ठमेव च ।

तथैव सालनिर्यासं दशांगो धूप उच्यते ॥ ११५ ॥ गवाज्येन युतं दद्यात् धूपं दिव्यं मनोहरम् । गोघृतेन सुसंयुक्त दीपं च विनिवेदयेत् ॥ ११६॥ क्षौमकार्पासकैशोर्यकणिकारन्तुशाल्मली । अबोधक्षारतूलं च दीपमष्टांगमुच्यते ॥ ११७॥ स्नाने दीपे तथा दाये (?) नैवेद्य शयने तथा । बोधने भूषणे चैव तूर्यघोषं समाचरेत् ॥ ११८॥ नैवेद्यं च ततो दद्यात्प्रातःकाले समाहितः । दध्याव (दध्यन्न) क्षीरसंयुक्त’ फलानि च समर्पयेत् ॥ ११६ ॥ पश्चादाचमनं दत्त्वा ताम्बूलं सुमनोहरम् । पुष्पमालां ततोदत्त्वा नीराजनमथाचरेत् ॥१२०॥ सुरभीणि च (सु) पुष्पानि कस्तूरी सहितानि वै । नमस्कृत्वा (त्य) ततो भक्त्या स्तुत्वा स्तुतिभिरेव च ॥ १२१॥ नैवेद्य शेषविप्रेभ्यो वैष्णवेभ्यः समर्पयेत् ।

एवम्प्रातः समाराध्य देवं नारायणं हरिम् ॥ १२२॥ प्रातरौपासनं कुर्यात्पूर्वोक्तविधिना ततः ।

वैष्णवेभ्योऽथ वृद्धभ्यश्व (?) स्वयमेवार्जयेन्मुदा ॥ १२३॥

[[२१६८]]

वशिष्ठस्मृतिः

पित्रार्जितेन वा कुर्यात्स्वस्यवृद्धिफलोदयः ।

ऋषिकर्मण्यक्ष सकृद्

[ षष्ठो-

विप्रेभ्योदीयतेधनम् ॥१२५॥

यासृम्पतितादिभ्य (?) कथं विप्रो नयाचयेत् । मुष्टिमात्रमथामं वा याचयेत्तु गृहे गृहे ॥ १२५॥ तद्भावेशिलोच्छेन जीवेच्छक्त्याद्विजोत्तमः । सर्वेषां सत्यलाभे तु वने शाकादिना चरेत् ॥ १२६ ॥ शाकमूलफलैर्वापिजीवेत्सम्यक्सुतोषितः । तान्प्रायेनार्जयेद्द्रव्यं परमापद्गतोऽपिवा ॥ १२७॥ एवं द्रव्यार्जनं शक्त्या कुर्वीत प्रत्यहं गृही । क्षत्रविट्शूद्रजातीनां स्वस्वकर्मोपजीविनाम् ॥१२८॥ पृथ्वीपालनं राज्ञः कृषिगोरक्षणं विशः । कृषिकर्म च शूद्राणां वृत्त्यर्थं मुनिभिः स्मृतम् ॥ १२६ ॥ एवं कुर्यात्सदावृत्ति स्वयं धर्मे स्वधर्मवित् । अथ अरुणोदये सूर्ये गते स्नानं समाचरेत् ॥ १३८॥ तीर्थे नद्यां तटाके वा गृहे वापि समाहितः । कुर्यात्पूर्वोक्तविधिना शौचाद्याचमनक्रियाः ॥ १३१॥ स्नानार्थं मृत्तिकाः शुद्धा दूर्वाधात्रीतिलाक्षतान् । गृहीत्वा च शुचौ देशे विन्यसेत्प्रयतोद्विजः ॥ १३२ ॥ कुशानथाहरेत्साग्रान् ह्रस्वान्मूलयुता (तथा) । (स) पवित्रपाणिराचम्य सकृदप्सु निमज्य च ॥११३॥ मंत्रेणैव तु गायत्र्या मृत्तिकामभिमंत्रयेत् । वि (द्विधाकृत्वा मृदं पश्चात्सदृव च सगोमयं ॥ १३४॥

ऽध्यायः ]

भगवत्समाराधनविधिवर्णनम्

स्योनापृथिवीति मंत्रेण गंधद्वारेत्यृचा तथा । अधमोत्तममध्येषु कुर्यादङ्गषु लेपनम् ॥ १३५॥ धात्रीमथतिला (न)क्षताञ्चैवाभिमन्त्रयेत् ।

ध्यात्वा जगद्गुरु तत्र देवेशं जलशायिनम् ॥ १३६ ॥ मूलमन्त्रेणाभिमंत्र्यशिरःसंभाजनिं ( संमार्जनं) चरेत् ।

तरत्संमंदीतिमंत्रेण

आपोहिष्ठेत्याद्य चा ॥१३७॥

अन्यैश्च पावमानाद्यः शक्त्या संमार्ज्जनं चरेत् ।

पश्चादप्सु निमज्ज्याथ त्रिः पठेघमर्षणम् ॥ १३८॥ मंत्रद्वयन्तथाजप्त्वा तद्विष्णोरिति वै ऋचम् उत्थायाचम्यविधिवद्द वांदींस्तर्पयेत्ततः

॥१३६॥

वसून्रुद्रांस्तथाऽऽदित्यान् विश्वेदेवान्मरुद्गणान् ।

सन्ध्याश्च तर्पयेद्विद्वान्तउपवित्यक्षतोदकैः ॥१४०॥ मरीचिरत्रिरंगिराः पुलस्त्यः पुलहः ऋतुः । नारदादीनपि ऋषीन्सन्तर्प्य च तिलाक्षतैः ॥१४५॥ तिलोदकैः पितृन्सम्यक्तर्पयेद्दक्षिणामुखः । अभिघातान्सोमपांश्च सुमन्तुबर्हिषस्तथा ॥ १४२ ॥

॥ एतान्सन्तर्पयेत्पश्चादपसव्येन वै पितृन् । तर्पयेत्पितृसूक्त ेन पितृन्मातामहान्स्तथा ॥ १४३ ॥ उत्तार्य स्नानवस्त्रन्तु निष्पीड्याऽऽचमनं चरेत् । शुक्लाम्बरधरो भूत्वा सपवित्रकरस्तथा ॥ १४४॥ धृतोर्ध्वपुण्ड्र आचम्य सन्ध्यां कुर्वीत पूर्ववत् । जपेत्तथैवसावित्रीं तथा मंत्रद्वयं शुभम् ॥१४५॥

[[१३८]]

।

[[२१६६]]

[[२२००]]

वशिष्ठस्मृतिः

उपस्थानं जपं कृत्वा ब्रह्मयज्ञमनन्तरम् ।

[ षष्ठो-

ब्रह्माञ्जलिं कुशैः सार्धं प्राङ्मुखः सुसमाहितः ॥ १४६ ॥ सव्याहृतिकां मप्रणवां सावित्रीं च जपेद् बुधः । तरत्समंदीति सूक्त च तथावेदादिकम्पठेत् ॥ १४७॥ आध्यात्मिक तथा विद्यां तद्विष्णोरिति वै चम् । मन्त्रद्वयंच सावित्रीं चैशावी (१) च जपेद्विजः ॥ १४८॥ ततः स्वगृहमागच्छ द्वाग्यतो

नियतेन्द्रियः । पादप्रक्षालनं कृत्वा पश्चादाचमनं चरेत् ॥१४६॥ उपविश्याऽऽसने शुद्ध पूजां पूर्ववदाचरेत् । पौरुषेण च सूक्तेन तथा मंत्रद्वयेन च ॥ १५० ॥ गन्धपुष्पादिभिः सत्यपूजां पूर्ववदाचरेत् । अनुष्टुभस्य सूक्तस्य त्रिष्टवत्तस्य (?) देवता ॥ १५१ ॥ पुरुषो यो जगद्बीजमृषिर्नारायणः स्मृतः । प्रथमं विन्यसेद्वामे द्वितीयं दक्षिणे करे ॥ १५२ ॥ तृतीयं वामपादे तु चतुर्थे दक्षिणे पदे । पञ्चमं वामजानौ तु षष्ठे वै दक्षिणे तथा ॥ १५३॥

सप्तमं वामकुक्षौतु दक्षिणस्यां

नवमं नाभिदेशे तु दशमं हृदि

तथाष्टमम् । विन्यसेत् ॥ १५४॥

वामबाहुके ।

एकादशं कण्ठ देशे द्वादशं त्रयोदशं दक्षिणे तु आस्यमध्ये चतुर्दशम् ॥ १५५॥ अक्ष्णोः पञ्चदशं न्यासे षोडशं मूर्ध्नि विन्यसेत् । एवन्न्यासविधिं कृत्वा पश्चात्पूजां समाचरेत् ॥१५६॥

ध्यायः ]

भगवत्समाराधनविधिवर्णनम्

आय नावाहयेद्द वमृचा

तु पुरुषोत्तमम् ।

[[२२०१]]

द्वितीयेनाऽऽसनं दद्यात्पाद्यं दद्यात्तृतीयया ॥१५७॥ चतुर्थ्यायं प्रदातव्यं पंचम्याचमनीयकम् । षष्ठया स्नानं प्रदातव्यं सप्तम्या वस्त्रमेव च ॥ १५८ ॥ अष्टम्या चोपवीतञ्च नवम्या गंधमेव च ।

दशम्या पुष्पदानञ्च एकादश्या सुधूपकम् ॥१५६॥ द्वादश्या दीपदानञ्च त्रयोदश्या निवेदनम् । चतुर्दश्यां नमस्कारं पञ्चदश्या प्रदक्षिणम् ॥ १६० ॥ षोडश्योद्वासनं कुर्याच्छेषं कर्म समाचरेत् । स्नानं वस्त्रं च नैवेद्य दद्यादाचमनीयकम् ॥१६१॥ धूपं दीपश्च

पाद्यञ्च ताम्बूलं दन्तधावनम् । हुत्वा षोडशभिर्मन्त्रैः पोडशाज्याहुतीः क्रमात् ॥ १६२॥ तथैवान्येन होतव्यं ऋग्भिः षोडशभिः क्रमात् । तच्च सर्वं जपेद्भक्त्या पौरुषं सूक्तमेव च ॥ १६३॥ शक्त्या मंत्रद्वयं जप्त्वा स्तुत्वा स्तुतिभिरेव च । भूय एव नमस्कृत्य ( त्वा) तदीयान्पूजयेत्ततः ॥ १६४॥ एवमभ्यर्चयेद्द वं हविष्यं व्यञ्जनैर्युक्तं दुग्धभोज्यं समर्पयेत् ॥ १६५ ॥

पूर्वोक्तविधिनैव तु ।

।

अत्युष्णमतिरूक्षं च

शुष्कं

पर्युषितं तथा ।

आघ्रातमितरैर्दृ ष्टं

प्रयत्न ेन

विवर्जयेत् ॥ १६६ ॥

उपादेयानि शाकानि भक्ष्याणि च फलानि च ।

सुपक्वानि सुरुच्यानि पवित्राणि विनिवेदयेत् ॥ १६॥

[[२२०२]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ षष्ठो-

कदली करल्ली च पटोली बृहतीद्वयम् । कूष्माण्डं कुटजञ्चैव उर्वारुद्वयमेव च ॥ १६८ ॥ पनसं नारिकेलं च धात्रीबदरी

कपित्थं

फलम् ।

क्षुद्रवृन्ताकमात्रमातकं तथा ॥ १६६ ॥

मदनं कुटजादकं मधूकं

द्राक्षमेव च ।

आर्द्रा कपित्थलीचैव जंवीरं तितिणीद्वयम् ॥ १७०॥

सीतकन्दद्वयंचैव

नागरं सूरणन्तथा ।

दीर्घमूलं कालकं च शाल्मलीकंदमेवच ॥ १७१ ॥

द्रुमशाकं महाशाकं

शाल्मलीद्वयमेव च ।

शुकशाकद्वयञ्चैव सीतारामन्तथैव च ॥ १७२ ॥ एवमादीनि शाकानि पवित्राणि निवेदयेत् । अभक्ष्याणि निषिद्धानि सर्वालाभे विवर्जयेत् ॥ १७३ ॥ कोद्रवाणि च सूराणि निष्पावं च कुलत्थकम् । कृष्णानि आरनालानि चोत्थकानि तु वर्जयेत् ॥ १७४॥ मूलकं तिलपिष्टञ्च नालिकां शिमेव च । विवंद्वयमलार्बुजपीलुकोशतकंतथा (?) ॥ १७५ ॥ वार्त्तार्क शशणं पाश्चच्छदवरं वटी । प्लक्षत्वक्तकंबिल्व कालिगं तण्डलौयकम् ॥ १७६ ॥ श्लेष्मातकं कोविदारं माद्राशाकं च भौतिकम् । निर्यासानि च सर्वाणि कुम्भानि च तथा हलम् ॥ १७७॥ चंचुलिगुग्गुलुञ्चैव तिक्ताशोकं कलम्बिका । अन्यानि च निषिद्धानि वर्जयेत्सर्वदा द्विजः ॥ १७८॥

ऽध्यायः ]

भगवत्समाराधनविधिवर्णनम्

शुचौ देशे शुचिर्भूत्वा शाकमूलादिकं गृही । गृहीत्वा शोधयेत्पश्चात्प्रक्षाल्यैव पुनः पुनः ॥ १७६ ॥ तथा पयोदधिग्राह्यं गव्यमेव हरेः सदा ।

आज्यं च तदभावे तु वर्जयेदितरम्पयः ॥ १८०॥ अनिर्दशाहगोक्षीरमवत्सायाश्च वर्जयेत् ।

एवं निवेद्य देवाय दद्यादाचमनं ततः ॥१८१॥ सकर्पूरं च ताम्बूलं पुष्पमाल्यं समर्पयेत् । दीपै नीराजनं कृत्वा स्तुत्वा स्तुतिभिरेव च ॥ १८२॥ भूय एव नमस्कृत्वा शय्याब्च (?) विनिवेदयेत् । मङ्गलाशासनं कृत्वा कर्मशेषं समापयेत् ॥ १८३॥ हरेनें वेद्यशेषेण पंचयज्ञान्समर्पयेत् ।

वैदिके लौकिके वापि देवेज्यं जुहुयाद्धविः ॥ १८४॥ परितः व्यपरिस्तीर्य समिधौ द्व े विनिक्षिपेत् । आधानोपासनोक्त े तु जुहुयादाहुतिद्वयम् ॥१८५॥ सोमोवस्यातिश्चाभिरग्नि सोमो तथैव च । द्यावापृथ्वी इन्द्राग्नी इन्द्रो धन्वन्तरिस्तथा ॥ १८६ । ब्रह्मा च विश्वेदेवाश्च साध्याश्चैव मरुद्गणाः । वसुभ्यश्चैव रुद्र ेभ्यः आदित्येभ्यस्तथैव च ॥ १८७ एतानुद्दिश्य होतव्यमन्नं विष्णुनिवेदितम् । स एष देवयज्ञस्तु मुनिभिः सम्प्रकीर्त्तितः ॥१८८॥ ततः पितृभ्योदातव्यमर्चनादिसमन्वितः ।

भूतेभ्यश्चबलिंदद्यादतिथिभ्यश्च तथैव च ॥ १८६॥

[[२२०३]]

[[२२०४]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ षष्ठो-

तत्रागतेभ्यः सर्वेभ्यो दद्याद्भक्त्या ( शक्त्या ) नुसारतः । चौरो वा यदि चाण्डालो विप्रन्नः पितृघातकः ॥ १६०॥ वैश्वदेवे तु सम्प्राप्तः सोऽतिथिः स्वर्गसंग्रहः । दूरादध्वान्नआतस्तु वैश्वदेवे समागतः ॥ १६१ ॥ अतिथिन्तं विजानीयान्नातिथिः पूर्वमागतः । अतिथिर्यस्य भग्नाशो गृहात्प्रतिनिवर्त्तते ॥ १६२ ॥ स तस्मै दुष्कृतं दत्वा पुण्यमादाय गच्छति । तस्मात्तत्रागतान्विप्रान्पूजयेदविचारयन् ॥ १६३ ॥ अपृच्छंद्गोत्रचरणेन स्वाध्यापकं कथञ्चन ।

॥

।

तत्र सुस्थंहरिं ज्ञात्वा पूजयेदविचारयन् ॥ १६४॥ विशिष्टो वैष्णवोविप्रो गृहं प्रत्यागतोयदि । प्रत्युद्गम्य प्रणम्याशुः पूजयेत्तम्विधानतः ॥ १६५ ॥ पादप्रक्षालनं कुर्याच्छुभे यावान्नरेद्विजः (?) । उपविश्यासने रम्ये मधुपर्केण पूजयेत् ॥ १६६॥ भोजयेदन्नपान्नाद्य रतिथीन्श्रोत्रियोद्विजः ।

आसीमंत्रज्वंत् (?) नमस्कृत्वा विसर्जयेत् ॥ १६७॥ बन्धुभिर्बालवृद्धाद्यः स्वयं भुञ्जीत वाग्यतः । उपविश्याssसने रम्ये प्राग्वा प्रत्यङ्मुखोऽपि वा ॥ १६८॥ मण्डले चतुरस्र े च विन्यसेद्भाजनंशुभम् । स्वणं वा रजतं वापि विशुद्ध कांस्यमेव च ॥ १६६ ॥ चतुःषष्टिपञ्चैव कांस्यं मुख्यं प्रमाणतः । तदर्धेनापि कर्त्तव्यं ततोहीनं विसर्जयेत् ॥ २०० ॥ऽध्यायः ]

भगवत्समाराधनविधिवर्णनम्

मधुपर्काय (?) कौठजं पत्र ब्रह्ममेव च । लक्षमौदुम्बरं वापि मातुलिङ्गभ्व पानसम् ॥२०१॥ जम्बू पुन्नागपर्णे वा भाजने तु विशिष्यते । यथा लाभेषु पर्णेषु भुञ्जीया (त) त्सुसमाहितः ॥ २०२॥ भिक्षां दद्यात्प्रयत्नेन यतये ब्रह्मचारिणे । विष्ण्वर्पितं तु भुञ्जीयात्तीर्थप्राशनपूर्वकम् ॥२०३॥ सम्प्रोक्ष्यपरिषिच्यापः पीत्वा होमं समाचरेत् । अमृतोपस्तरणमसीत्यापः प्राश्य विचक्षणः ॥ २०४ ॥ प्राणेभ्योजुहुयादन्नं पश्चाद्भुञ्जीतवाग्यतः ।

[[२२०५]]

न वेष्टितशिरोवासाः सिक्तपादोऽबर्हिजानुकरस्तथा ॥ २०५ ॥ न निधायकरं भूमौ नाशिरो पिवहनवात् ( ? ) । न काशे न शयानश्च भुञ्जीयात्तुकदाचन ॥ २०६ ॥ ग्रासशेषं न चाश्नीयात्पीतशेषं पिबेन्न तु । शाकमूलफलादीनि दन्तच्छेदं न भक्षयेत् ॥ २०७॥ यस्तु पाणितले भुङ्क्त े यस्तु भुङ्क्त ऽसमन्हितः । प्रसृताङ्गुलिभिर्यस्तु तच्च गोमांसतः समम् ॥२०८।l शकृदापोशनं (?) पीतं पानीयं पायसं घृतलवणमेव च । अन्नं हस्ते न भुञ्जीत तत्तुल्यं गोमांस भक्षणम् ॥ २०६॥ प्रत्यक्षलवणञ्चैव करे च लवणान्विते । दधि हस्ते न मथितं दीर्घतक्रमयेऽपियत् ॥२१०॥ विद्यमाने स्वहस्ते तु ब्राह्मणो ज्ञान दुर्बलः । तोयं पिबति हस्तेन स्व ( श्व) मूत्रेणसमं नु तत् ॥२११॥

[[२२०६]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ षष्ठो-

उद्धृत्यवामहस्तेन यत्तोयं पिबते द्विजः । सुरापानेन तत्तुल्यमेवमाह प्रजापतिः ॥ २१२॥ पिबेत्पात्रात्तरोद्विधो (१) नारिकेल फले रसम् । स सुरापी महापापी रौरवं नरकं व्रजेत् ॥ २१३॥ चलिते वासने (?) विप्रो विनार्द्र करपादकः । दक्षिणास्यो हि यो भुङ्क्ते महायज्ञ फलं लभेत् ॥ २१४॥ एवं भुक्त्वा विधानेन पश्चात्संप्राशयेज्जलम् । अमृतापिधानमसीति मन्त्रणापो द्विजोत्तमः ॥ २१५॥ भुक्तोच्छिष्टं समादाय सवस्मात्किंचिदाहरेत् (?) । त( उ )च्छिष्टभागढ़ायेभ्यः सोदकं निर्वपेद्भुवि ॥ २१६ ॥ उत्थाय सम्यगाचामेत् भोजनान्तेति संस्थितः । मुद्गादिचूर्णमृद्भिर्वा जलैः संशोधयेत्करौ ॥ २१७ ।

काष्ठेन जलगण्डूषैर्वक

संशोधयेत्ततः ।

द्विराचम्य विधानेन सुखासीनः स्मरेद्धरिम् ॥२१८॥

इतिहासपुराणानि स्वाध्यायं च पठेत्ततः ।

अस्तंगते दिनकरे सन्ध्यां कुर्वीत पूर्ववत् ॥ २१६ ॥

ततः सम्पूजयेद्द वं

पूर्ववत्सुसमाहितः ।

अष्टाक्षरविधानेन पूजयेद्विजसत्तमः ॥२२०॥

अकारेणोच्यते विष्णुः श्रीरुकारेण चोच्यते । मकारेणोच्यते जीवस्तयोर्दास उदाहृतः ॥ २२१॥

ऽध्यायः ]

नैमित्तिककर्मवर्णनम्

तमसः परंगतस्या विष्णोर्नारायणस्य वै ।

[[२२०७]]

नरो नारायणः साक्षात्सो धनगतिरीरितः ॥२२२ ॥ तस्मै तु नित्य को (१) कार्य प्रार्थनां तदनन्तरम् । चतुर्थ्य चोच्यते सर्वदेशकालेषु धैववहि (सर्वथा ॥२२३॥ एवमर्थं विदित्वैव ऋषि छन्दोऽधि दैवतम् । न्यास मुद्रादिकं पश्चात्कृत्वा विष्णुं समर्चयेत् ॥ २२४॥ कृद्धाक्त (?) यमहोक्वाय तथैव च । द्यत्क्वाय (?) सहस्रोत्काय पचसिंष्ट तुभैवप्रपृहृष्टो तदनन्तरम् अष्टाक्षराण्यष्टदिक्ष यथा सन्यन्यसेद्बुधः ।

एवं न्यासविधिं कृत्वा पूजां पूर्ववदाचरेत् ॥२२६॥ क्षीराज्यशर्करोपेतं नैवेद्यन्तु समर्पयेत् ।

ततः स्तुत्वा नमस्कृत्वा शय्यायां विनिवेशयेत् ॥ २२७ । सम्यकश्लक्ष्णतरे रम्ये पर्यङ्क पुष्पशोभिते । स्वापयेद्रमया सार्द्धं परसुपारमणीयया (?) ॥२२८॥ मंगलाशासनं कुर्यात्तूर्य घोषपुरस्सरम् ।

नामानि कीर्त्तयित्वाऽथ सायंहोमं समाचरेत् ॥ २२६ ॥ अतिथीन्स्तर्पयित्वाऽथ स्वयं भुञ्जीत पूर्ववत् । आचम्य प्रयतो भूत्वा स्वाध्यायाध्ययनम्पठेत् ॥ २३०॥ अन्यत्र देवायतनाच्छयीत नियतात्मवान् । एवमाराधयेद्द वप्रति ( मां ) नित्यमतन्द्रितः ॥ २३१॥ अथ नैमित्तिकं वक्ष्ये हरेराराधनं द्विजाः । मन्दवारेतु सायाह्न े (सायाह्न) विधिवित्पूजयेद्ध रिम् ॥२३२॥

[[२२०८]]

वशिष्ठस्मृतिः

गन्धपुष्पादिभिर्देवं धूपदीपनिवेदनैः ।

[ षष्ठो-

फलैश्च भक्ष्यभोज्यैश्च गीतवादित्रनर्त्तनैः ॥२३३॥ अर्चयेदच्युतं भक्त्या यथावित्तानु सारतः । एकादश्यामुपवसेत्पक्षयोरुभयोरपि ॥ २३४ ॥ । अर्चयेज्जगतामीशं पूजाजागरणादिभिः । प्रभाते विमले स्नात्वा द्वादश्यां पुरुषोत्तमम् ॥२३५॥ अर्चयेन्मालतीपुष्पैः पयः स्नानं समर्पयेत् ।

ब्राह्मणान्भोजयेद् भक्त्या स्वयं कुर्वीत पारणम् ॥२३६॥ वैष्णवर्क्षे तु पूर्वाह्न पूजयेत्सर्वदा द्विजः । सेवन्तीकुसुमैर्दिव्यैर्धूपदीपैर्मनोहरैः ॥२३७॥ निवेदयेच्च दध्यन्न पानं च शर्करायुतम् । मध्यान्हे पौर्णमास्यां वा पुन्नागैश्चम्पकैरपि ॥ २३८॥ पूजयेदच्युतं भक्त्या शुद्धान्नं विनिवेदयेत् । रात्रौ सम्पूजयेत्तस्यां मल्लिकाकुसुमैः शुभैः ॥२३६ ॥ निवेदयेद्रौप्यपात्रे पायसं शर्करान्वितम् । अमायान्तु विशेषेण मासि मासि प्रपूजयेत् ॥ २४०॥ पूजयेत्कुसुमैः कुन्दैः करवीरैः सपाटलैः । पिण्डयज्ञविधानेन अर्ध्यावाहनपूर्वकम् ॥२४१ ॥ भोजयेद्ब्राह्मणान् भक्त्या पितृनुद्दिश्य स्वशक्तितः । पितृरूपं हरिं तत्र प्रीणात्वितिवै (?) ब्रुवन् ॥२४२॥ कुर्याच्छ्राद्धविधानेन विष्णोराज्ञामनुस्मरन् ।

प्रसादतीर्थे दद्याद्वै पितृभ्यश्च विशेषतः ॥ २४३॥

॥

ऽध्यायः ]

नैमित्तिककर्मवर्णनम्

ग्रहणे रविसङ्कान्तौ शक्त्या देवं प्रपूजयेत् । तत्कालसंभवैः पुष्पैः धूपदीपै निवेदनैः ॥ २४४ ॥ तपोमासि सिते पक्ष द्वादश्यां च विशेषतः । वाराहरूपिणं देवं सम्यक् तत्र प्रपूजयेत् (?) ॥ २४५॥ अपूपैः मंठकाद्यैश्चभक्षभोज्यनिवेदनः । भक्त्या सम्पूजयेद्दवं ततः सम्पूजयेत्पितृन् ॥ २४६॥ ततः (श्च तर्पणं कृत्वा पुनः ) सम्पूजयेद्धरिम् । । पूजयेत्कुमुदैः शुभ्रः पुण्डरीकैस्तथोत्पलैः ॥ २४७ ॥ कृसरं मुद्गसूपं च नैवेद्य ं च निवेदयेत् । प्राजापत्यर्क्षसंयुक्तं कृच्छ्रा सा तु शिवाष्टमी ॥ २४८ ॥ सा जयन्तीति विख्याता त्रिषु लोकेषु विश्रुता । तस्यामुपोष्य विधिवच्छक्त्या सम्पूजयेद्धरिम् ॥ २४६ ॥ जयन्त्यामुपवासश्च महापातकनाशनः । स कार्यश्च यथाशक्त्या पूजनीयश्च केशवः ॥ २५० ॥

भानुरुत्तुंगसंस्थितम् । पूजयेद् विविधैः पुष्पैर्गन्धधूपादिभिस्तथा ॥ २५१॥ नैवेद्य विविधैः श्लक्ष्णैः गुड़ाद्यः कृसरैरपि । रात्रौ जागरणं कुर्याद् गीतवादित्र निःस्वनैः । २५२॥ इतिहासपुराणानां पठनैः श्रवणैरपि ।

बालकृष्णं

विधानेन

।

प्रभाते (विमले) स्नात्वा विशिष्ट वैष्णवैः सह ॥ २५३ ॥ पूर्ववत्पूजयेद्द वं ब्राह्मणांश्च ैव भोजयेत् ।

स्वयं च पारणं कृत्वा विष्णुमेवं प्रपूजयेत् ॥ २५४॥

[[२२०६]]

[[२२१०]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ षष्ठो-

सामगानैर्नृ त्तगीतस्तूर्य घोषैः समाहितः ।

निवेश्य कृष्णं दोलायां तोलयेद् भगवत्परः ॥ २५५॥ अपूपान्शर्क रोपेतान् निवेद्य

विनिवेशयेत् ।

एवं सम्पूजयेद्देवं वर्षे वर्षे च वैष्णवः ॥ २५६ ॥ मासि चैत्र शुक्लपक्षे नवम्यां च

पुनर्वसौ ।

कौशल्यायां समुत्पन्नो विष्णुः काकुत्स्थ इतीरितः ॥२७॥

स्नानोपवासाद्यः पूजाजागरणादिभिः ।

तस्यां

अर्चयेद् गन्धपुष्पाद यैर्गीतवादित्रनर्त्तनैः ॥२५८॥ अवो (महो त्सवं प्रकुर्वीत कृष्णजन्मनिवन्नरः । श्रवणेन समायुक्ता मासे भाद्रपदे सिता ॥ २५६॥ द्वादशी सा महापुण्या नाम्ना तु विजया तिथिः । तस्यां स्नातो विधानेन सर्वतीर्थफलं लभेत् ॥ २६०॥ दानोथवा (दानन्तथा) महोमाद्य (महामन्त्रं) सर्वमानन्त्यमश्नुते वामनं पूजयेद्विष्णुं काश्यपेयं सनातनम् ॥ २६१॥ कुन्दैश्व कुटजैहमस्तुलस्याः कोमलैर्दलैः । दध्यन्न फलसंयुक्तं तथैव च गुड़ोदनम् ॥ २६२॥ भक्त्या सम्पूजयेद्देवं विप्रान् सम्भोजयेत्तथा । कार्तिके मासि नियमात्सायं संध्यासमागमे ॥ २६३॥ अर्चयेन्मालतीपुष्पैस्तथा रक्तोत्पलैरपि ।

दीपान्निर्वापयेत्तत्र

तिलतैलसमन्वितान् ॥ २६४॥

सुहृद्यम्पायसान्न च

नैवेद्यम्विनिवेदयेत् ।

निरन्तरंचतुर्मासे

पूजयेदरुणोदये ॥ २६५॥

ऽध्यायः ]

नैमित्तिककमवर्णनम्

तूर्य घोषैर्नृत्यगीतैश्छत्रचामरसंयुतैः ।

[[२२११]]

अपूपान् घृतपक्वांश्च शर्कराश्च समर्पयेत् ॥ २६६॥। शाल्यन्नं दधिसंयुक्तं कदलीफलसंयुतम् । भक्त्या निवेदयेच्चैव मासमेकन्तु वैष्णवः ॥ २६७॥ पूजयेद्धरिपत्रैश्च चंपकैर्बकुलैरपि ।

शयने वाध न कुर्यादुत्सवं पंचवासरम् ॥२६८॥ वादिकौनृत्यगीताद्य दीपनानाविधैः सदा ।

फलैश्च विविधैर्भक्त्या शक्त्या देवं च पूजयेत् ॥ २६६॥ प्रतिमासे पौर्णमास्यां कालाण्य । दिनिमिष्टापि । महोत्सवं प्रकुर्वीत जपहोमार्चनादिभिः ॥ २७० ॥

॥ परिशोध्यं च गंधाद्यः शीतलैस्तर्पयेज्जलैः । तौरणैर्विविधैः रम्यैरलङ्कुर्वीत वर्त्मसु ॥ २७१ ॥ रम्ये निवेश्य देवेशं पानकास्त्रजशोभितैः । शंखभेरीनिनादैश्च स्तोत्रगीतैश्चनूतनैः ॥ २७२ ॥ विधिवदर्पयेदन्नं देवं वदभि (?) वैष्णवः । सहवाराणैः (?) व्यदनैरश्वे दीपिकाभिः समुज्ज्वलैः ॥ २७३ ॥ महोत्सवे सर्वत्रार्थव (?) सम्पूजयेद्धरिम् । वैष्णवेषु यथाकाले आगतेषु महात्मसु ॥ २७४॥ तत्राप्येवं विधानेन कुर्वीतोत्सवमुत्तमम् । तत्कालसम्भवैद्रव्यैर्यथाशक्त्यानुसारतः ॥ २७५ ॥

वासुदेवस्य कुर्वीत श्रद्धयान्वितः ।

उत्सवं

पुष्पैः फलोपहारैर्वा कुर्यादास्तिक्यभावतः ॥ २६६ ॥

[[1]]

।

[[१२]]

उत्सवे

वशिष्ठस्मृतिः

वासुदेवस्य स्पृष्टास्पृष्टिर्न विद्यते । .

[ षष्ठो-

उत्सवे वासुदेवस्य यः स्नाति स्पर्शशंकया ॥२७७ ॥ स्वर्गस्थाः पितरस्तस्य पतन्ति नरकेषु च । समाजमंत्रवीथीषु कृ ( ग ) त्वा वाऽऽचमनं चरेत् ॥ २७८॥ तथोत्सवे हरिद्राद्य विकीर्णागीथी वैष्णवः ।

महाभागवतानो

पुष्पैः

स्नायादपांशुभिः ॥ २७६ ॥

न स्नायाच्छन्नगात्रोऽपितथार्यक्ष जलैः शुभैः । नित्यनैमित्तिकेष्वेव विष्णोराराधनक्रमः ॥

पुरा यथोक्तविधिना या वै प्रोक्ता द्विजोत्तमाः ॥ २८०॥

श्रीवशिष्ठः

अमायामपराह्न तु पितृयज्ञ समाचरेत् । स्नात्वा यथोक्तविधिना पूजयित्वा जनार्दनम् ॥२८१ ॥ स्थापयित्वा चरुवह्नौ स्थाल्यां व्रीहिमयं शुभम् । वन्हेर्दक्षिणतः स्थाप्य चाभिघार्य श्रुवेण वै ॥ २८२॥ वहिद्यासाद्धार्य (?) परिस्तीर्यापसव्यवत् ।

इध्माधानं ततः कुर्यादाघारौ चक्षुषी तथा ॥ २.८३ ॥ त्वसोऽथ इतिसूक्त ेन मधुव्वात इतिॠचा । अभिधानं विधानेन जुहुयात्प्रत्यृचं चरुम् ॥१८४॥ प्राचीनावीतिना हुत्वा शेषं कर्म समाचरेत् । अग्न दक्षिणतः पिण्डान्दत्त्वा च निर्वपेत् ॥२८५॥ गोमयेनोपलिप्याऽथ मण्डलं वर्त्तुलं शुभम् । तस्मिन्विकीय्यं सतिलान्कुशानास्तीर्य मण्डले ॥२८६॥

ऽध्यायः ]

नेमित्तिक कर्मवर्णनम्

दक्षिणाग्रेषु दर्भेषुदद्याद्दरि (?) तिलैः सह ।

श्रुधं तायित इति (?) तिलं दद्यात्क्रमेणतु ॥२८७॥

अंजनाद्रञ्जनंदद्याद्धिरण्यं

चैवाससी ।

नमोवः पितर इति + उपस्थानं जपेत्पितृन् ॥२८८॥

तान्पिण्डान्निक्षिपेग्नौ नद्यांवाऽपि शुभेजले । आहूयब्राह्मणान्पश्चात्पितृयज्ञार्थसिद्धये ॥ २८६ ॥

[[२२१३]]

पित्र्यर्थं देवतार्थं च शक्त्या वाऽथ निमन्त्रयेत् । द्वौ देवे ब्राह्मणौ प्रोक्तौ त्रयः पित्र्ये तथैव च ॥ २६०॥ एकं वाऽपि यथाशक्त्या ब्राह्मणं वै निमन्त्रयेत् । कुशासनेषु चांचाता (तान्सर्वान् ) यथार्हमुपवेशयेत् ॥ २६१ प्राङ मुखो दैवते प्रोक्तः पित्र्ये वोदङ्मुखस्तथा । उपविश्यासनेदेवं तत आवाहयेद्विजान् ॥ २६२॥ पूर्वमावाहयेद्द वान्विश्वेदेवास

इत्य चा ।

यवान्विकीर्य परितः पात्रे कुशसमन्विते ॥२३॥

शन्नोदेवीः क्षिपेद्वारि

यवोऽसीतियवांस्तथा ।

या दिव्या इति मन्त्रेण हस्तेनाध्यं निवेदयेत् ॥ २६४॥ पश्चात्सम्पूजयेच्छक्त्या गंधपुष्पाक्षतादिभिः । प्राचीनावीकः पश्चात्पितृनावाहयेत्तथा ॥ २६५॥ अपहता इति तिलान्विकीय च समंततः ।

पूर्ववत्स्वकरे पात्रे दत्वा तिलयुतं जलम् ॥ २६६॥ उषंत्वेति चारु च जप्त्वाऽयं विनिवेदयेत् ।

पूर्ववद् गंधपुष्पाद्यः

पूजयेत्सुसमाहितः ॥२६॥

[[२२१४]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ षष्ठो-

मण्डले चतु रस्र ेति विन्यसेद्भाजनं शुभम् । पितॄणां निमित्ते तु दद्याद्भाजनं तिलसंयुतम् ॥२६८॥ पूर्वोक्तानि च पर्णानि स्वर्णानि रजतानिच । प्रक्षाल्य मण्डले दत्वा पात्रे प्रक्षालनं चरेत् ॥ २६६॥ महामाहानामघेवं (?) कुर्यादावाहनादिकम् । पतीनांयतिनासाधं (?) विनाभ्युदय कर्मणि । । ३००॥ उपस्तीर्य घृतम्पात्रे दद्याद् गव्यमतन्द्रितः । हरेर्निवेदितं दद्यात्सर्वमानन्त्यमश्नुते ॥३०१ ॥ यवासंगुड़मेधाज्यनार्द्र कं कदलीफलम् ।

महाशाकं कालशाकं दद्यात्कृशरं तथा ॥ ३०२ ॥ परिस्तीर्य कुशैः पात्रं परिषिच्य जलेन तु । आपोशानक्रियापूर्वं भोजयेत्तान् समाहितः ॥३०३॥ अभावे पितृयज्ञे तु पिण्डांस्तान् विनिक्षिपेत् । दद्यादाचमनं तस्मात्स्वधाकारमुदाहरेत् ॥३०४ ॥ दत्वा तु दक्षिणां शक्त्यावाजे वाजेत्यृचं जपेत् । प्रदक्षिणानमस्कारैस्ततो विप्रान्विसर्जयेत् ॥ ३०५ ॥ एवं (श्राद्ध) विधानेन माता पित्रोर्मृतेऽहनि । प्रतिसम्वत्सरं कुर्यात्पितृयज्ञादि पूर्ववत् ॥ ३०६ ॥ तथा नांदीमुखंश्राद्ध कुर्याद्वै पितृदैवतम् ।

एवं

प्रदक्षिणावर्त—कुर्यादोपवीतिना ॥३०७ ॥

(होम) पितृयरां (?) वर्जयित्वा सर्वं कर्म समाचरेत् । मातृश्राद्ध तुपूर्वं स्यात् पितृणां

तदनंतरं ॥३०८॥ऽध्यायः ]

श्राद्धप्रकरणवर्णनम

ततो मातामहानां च वृद्धं श्राद्धत्रयं स्मृतं । युग्मानेव हि सर्वत्र ब्राह्मणान्विनियोजयेत् ॥ ३०६ ॥ उपवेश्य प्राङ्मुखान्सर्वान् पूर्ववत्पूजयेद्विजान् ।

तिलांस्तु वर्जयेत्तत्र सवं कुर्याद्यवैरपि ॥ ३१०॥

भोजयेदन्नपानाद्यं हृद्य श्वव

मनोहरैः ।

[[२२१५]]

पयैश्चानिवयेत् (पायसैर्निमर्येन) पिण्डानपि कर्कन्धुमिश्रितान् ॥

दद्यादुदकप्रणवं (?) वापिसर्वमंत्र समाचरेत् । आवाहनानौकरणरहितं (?) ह्यपसव्यमनु ॥ ३१२॥

एकोद्दिष्ट रकाध्यमेकपिंडी (?) द्विधा द्विधा । द्दतिल मिश्रितं (?) ॥३१३॥

अभिरम्यतामितिवदन्नु कुर्याद विसर्जनम् । तिलैर्युतं सोदकुम्भं दद्यादक्षिणया सह ॥ ३१४॥ पितृ मातृ गुरु भ्रातृ सुतमातामहादयः । संस्कार्याः पिण्डमेवैन (?) यदि पंचत्वमागताः ॥ ३१५ ॥ एवं शरीरं संस्नाप्य आच्छाद्य शुभवाससा । उपलिप्त शुभे देशे स्थापयित्वा कुशान्तरे ॥ २१६ ॥ चतुरस्र शुचौ देशे कुर्वीत शुभमंडलम् ।

तस्मिन्नुलूखलं स्थाप्य परमात्मेति वैजपेत् ॥३१७॥

अवहन्याद्धरिद्रां तु शुभचूर्णमयां

शुभाम् ।

विधानतः ॥ ३१८॥

वेदसं हरिमच्युतं ।

प्रवाप्य केशश्मश्रु स्वयं स्नात्वा

अर्चयेद्गंधपुष्पाद्य

गोभू (वस्त्र) हिरण्याद्यः पूजयेद् ब्राह्मणंसदा ॥३१६॥

[[१३६]]

[[२२१६]]

वशिष्ठस्मृतिः

पितरोपासनं कृत्वा शिविकां कारयेच्छु भाम् ।

प्रेतस्योद्वहनार्थन्तु वाहकान् वरयेच्छुभान् ॥३०॥

वाहकेपुनलब्धेषु कृष्णानडुह योजयेत् । कृष्णानडुहयोजयेत् ।

[ पष्ठो-

निवेश्य गोरथे प्रेतं (?) दाहदेशमनु जपेत् ॥३२१॥ हर्यर्पित हरिद्रादि गन्धमाल्यविभूषणैः ।

अलङ्कृत्य यथाप्रतं दाहदेशं निवेदयेत् ॥ ३२२॥

गृहीत्वोपासनं तत्र

विशिष्ट र्ब्राह्मणैः सह ।

प्र ेतमादाय गच्छेयुः

जपेद्वे वेदसंहिताम ॥ ३२३ ॥

हरिद्रां विकिरन्मार्गे गीतवादित्रसंयुतः ।

दाहदेशं व्रजेत्सम्यग्वर्जयेद्रोदनं तथा ॥ ३२४॥ प्रतस्य दहनार्थन्तु खनेत्कुण्डं सुशोभनम् । सगोमयेनोदकेन सम्प्रोक्ष्य च विशोधयेत् ॥३२५॥ शमीपर्ण तिलैः मिश्रितोयैः (१) सम्मजयेत्ततः । काष्ठश्च याज्ञिकैः शुद्धः स्थितिं कुर्यात्प्रयत्नतः ॥ ३२६ कृष्णाजिनमथास्तीर्य तस्मिन्प्रतं निवेशयेत् । घृतानुलेपनं कुर्यात्प्रतदेहे तु

सर्वतः ॥ ३२७॥

तिलैड में निधायाथ तस्मिन्नग्निं विनिक्षिपेत् । क्रव्यादमिति ऋचं जप्त्वा दद्यादग्निं तथोरसि ॥ ३२८॥ प्रज्ज्वाल्य वन्हि दर्भेस्तु परिस्तीर्य तिलैः सह । पर्युक्षणं जलैः कृत्वा पात्रसादनमाचरेत् ॥ ३२६ ॥ आसादनं च पात्राणां पितुर्दक्षिणतस्तथा ।

इमम त्यृचंजप्त्वा चमसा

सादनं ततः ॥ ३३० ॥

ध्यायः ]

वैष्णवानांदाहसंस्कारवर्णनम

आज्यसस्कारणं (?) कृत्वा तूष्णी मिध्म निधाय च । द्याविनावीतिना तत्र कार्य सर्वमशेषतः ॥३३१॥ परिस्तरणपर्युक्षं सर्वं

तत्रापसव्यवत् ।

[[२२१७]]

तूष्णीमेवात्र जुहुयादाघारावाज्य (?) भागकौ ॥३३२ ॥ चतुराज्याहुतीस्तत्र होतव्यास्तु स्रुवेण वै । अग्निः कामोऽथ लोकश्च देवताः समुदीरिताः ॥ ३३३ ॥ एतानुद्दिश्यजुहुयादाज्यं तत्र समाहितः । तद्भावेतिवचरुणा (?) अन्यैर्वायाज्ञिकैः शुभैः ॥ ३३४॥ हुत्वा मन्त्रेण जुहुयाद्दशवारं समाहितः । हुत्वाथा सौस्विष्टकृतं योऽग्नि (?) मितैवैत्यृचा ॥३३५॥ प्रायश्चित्ताहुती हुत्वा होमशेषं समापयेत् । दह्यमानं ततः प्रेतं कुशैश्च जुहुयात्ततः ॥ ३३६ ॥ प्रत्यृचं प्रणवाद्यन्तं जुहुयाद्वै पृथक् पृथक् । एवं प्रदहनं कृत्वा तमग्नि

शमयेज्जलैः ॥३३७॥

शमीपर्णैः तिलै स्तोयैः शान्तिकेतित्रचं जपेत् । अस्थीनि संचयित्वाथ शुभे तोये विनिक्षिपेत् ॥३३८॥ तीर्थे नद्यां दे वापि निक्षिप्य स्नानमाचरेत् । ततस्तिलोदकंदत्त्वा यावाणे (?) द्यपसव्यवत् ॥ ३३६ ॥ उच्चार्य नामगोत्रे तु पित्रे दद्याज्जलाञ्जलिम् । पाचयित्वा चरुं तत्र दद्यात्पिण्डं कुशोत्तरे ॥ ३४० ॥ निक्षिप्य तज्जले स्नात्वा स्वगृहं प्रविशेत्ततः । श्राद्धमस्मै प्रकर्त्तव्यमेकोद्दिष्ट

विधानतः ॥ ३४१॥

[[1]]

[[२२१८]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ षष्ठो

आममेवात्र दातव्यमन्नं

तु

प्रतिषिध्यते ।

आवाहनानौ करणं वैश्वदेवं च

वर्जयेत् ॥ ३४२ ॥

पाद्यार्घ्य गन्धपुष्पाद्य रर्चयेदपसव्यतः ।

भोजनाद्विगुणं त्वामं दद्यादाज्यादि संयुतम् ॥२४३॥ शर्करासूप लवणं वस्त्रहेमतिलानि च 1

दद्याच्च दक्षिणां शक्त्या ततो विप्रान्विसर्जयेत् ॥ ३४४॥ अधः शायीब्रह्मचारी तथैव

नियताशनः ।

नित्यं स्नात्वा विधानेन दद्यात्प्र ेते तिलोदकम् ॥ ३४५ ॥

एकोत्तरेण वृद्धया तु दद्याद्दशदिनेषु च ।

।

एकैकं प्रत्यहं पिण्डं दद्या

प्रयतो बहिः ॥ ३४६ ॥

श्राद्धन्तु प्रत्यहं कृत्वा

पूर्वत्र

दशवासरम् ।

दशमेऽहनि सम्प्राप्त सर्वमेव

समापयेत् ॥३४७॥

स्नात्वा तिलोदकं दत्त्वा तत्राशौचं

निवर्त्तयेत् ।

मङ्गलद्रव्यसंयुक्ताः

प्रविशेयुः स्वमालयम् ॥३४८॥

दूर्वाक्षतान्सर्वपाश्च घृत क्षीरमधूनि च ।

आदाय पूर्णकुम्भश्च प्रविशेञ्च गृहं प्रति ॥ ३४९ ॥ दशाहं ब्राह्मणानान्तु राज्ञां द्वादशवासराः । पञ्चादशाहं वैश्यानां शूद्राणामेकविंशतिः ॥ ३५०॥ आशौचं पिण्डदानादि कर्त्तव्यं हि यथोक्तवत् । अमंत्रकेण शूद्राणां सर्वकर्म विधीयते ॥ ३५९ ॥ एवं दशाहं निर्वर्त्य गृहशुद्धिं समाचरेत् । मृण्मयानिच भाण्डानि सर्वाण्यपि परित्यजेत् ॥ ३५२ ॥

ऽध्यायः ]

सपिण्डीकरण विधिवर्णनम्

एकादशेऽन्हि सम्प्राप्तं स्वस्तिवाचनमाचरेत् ।

सम्पूज्य विधिवद्विष्णुं गन्धपुष्पादिभिर्द्विजः ॥ ३५३ ॥ पायसापूपद्यान्नपानकादि निवेदयेत ।

।

[[२२१६]]

आहूय ब्राह्मणान्पश्चाच्छ्राद्धाय विनिमन्त्रयेत् ॥ ३५४॥ वृषमथो (प्यु ) त्सृजेत्तत्रनीलं लोहितमेव च । अग्निसंस्थापनं कुर्यादुपलेपादिपूर्वकम् ॥ ३५५॥ इध्माधानाज्य भागौ च हुत्वा होमं समाचरेत् । चरुणा पायसेनापि यावकेन तथैव च ॥ ३५६ ॥ इन्द्र सोमं च रुद्र च जुहुयादत्र देवताः । परोमात्रेति सूक्तेन पश्चादाज्यं श्रुवेण तु ॥ ३५७॥ होमशेषं समाप्याथ चक्रवाकयेद् द्वयम् । परिणीय ततो वन्हिमुत्सजेत्तु वृषं ततः ॥३५८॥ माता रुद्राणामिति ऋचं जपित्वेवौत्सृजेद् वृषम् । पूजयेद्वाह्मणान्सम्यक्पाद्यार्थ्याचमनादिभिः ॥ ३५६ ॥ षोडशैव तु पिण्डास्तानेकोद्दिष्टविधानतः । आचान्तान्स्तोषयेद्विद्वान् दक्षिणाभिः स्वशक्तितः ॥ ३६० ॥ उदकुम्भांश्च दत्त्वाऽथ प्रणिपत्य विसर्जयेत् । पिण्डास्तुनिर्वपेदाशु स्नात्वा वन्धुजनैः सह ॥ ३६९ ॥ हविष्यं वाग्यतोसकृद्भुक्त्वा भुञ्जीतात्र समाहितः । सपिण्डकरणं कुर्याद्वादशेऽन्हि यथोक्तवत् ॥३६२॥ त्रयोदशेऽन्हि वा कुर्यात्त्रिपक्षेवा त्रिमासिके ।

षण्मासे संवत्सरान्ते वा एकविंशेऽन्हि वा तथा ॥ ३६३॥

[[२२२०]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ षष्ठो-

आमन्त्र्य ब्राह्मणान्स्नात्वा हरिंविधिवदर्द्धयेत् । गन्धपुष्पैर्धपदो पैने वेद्यं विविधैस्तथा ॥ ३६४ ॥ सम्पूज्य जगतामीशं वासुदेवं सनातनम् । पार्वणोक्तविधानेन ब्राह्मणानुपवेशयेत् ॥ ३६५ ॥ पितृयज्ञविधानन्तु वर्जयेद्देव कर्मणि । । कामकालकसञ्ज्ञास्तु विश्वेदेवाः प्रकीर्तिताः ॥ ३६६ ॥ देवे द्वौ प्रास्त्रयः पित्र्ये उदस्तार्थ ( ? ) मेव तु । एवं विप्रान्निवेश्याथ कर्मशेषं समाचरेत् ॥ ३६७॥

गन्धोदकतिलैर्युक्तं

कृत्वायाववनुष्टुपम् ( ? ) ।

प्रतपात्रोदकं तेषु पितृपात्रेषु योजयेत् ॥ ३६८॥ पृथक्संयोजयेदद्भिः संग (च्छ) ध्वमितिॠचा ।

ये समाना इति द्वाभ्यां मधुवाता इतिचा ॥ ३६६ ॥ क्रमेणभिस्तु संयोज्य पश्चादध्यं निवेदयेत् । अर्चयेद् गन्धपुष्पाद्य वस्त्रैरात्ररणादिभिः ॥३७० ॥ हय पिंतेश्च हृद्यान्नः सुपक्कैः प्रयतात्मवान् । भोक्तषु तेषु विप्रेषु दद्यात्पिन्डान्कुशोत्तरे ॥ ३७१ ॥ मध्वाज्यतिलमिश्रेण दद्यात्पिण्डा (१) न्सक्तुना । पूर्ववत्प्रेतपिण्डन्तु पितृपिण्डेषु योजयेत् ॥३७२ ॥ आयातांस्तु ततो विप्रान्दक्षिणाभिः प्रपूजयेत् । उदकुम्भांस्ततो दत्त्वा नमस्कृत्वा विसर्जयेत् ॥ ३७३ ॥

॥

अत ऊर्ध्वं प्रत्यहं वा प्रतिमासमथापिवा ।

यावत्सम्वत्सरं दद्याच्छ्राद्धमस्मै स्वशक्तितः ॥ ३७४॥

[[२२२१]]

ऽध्यायः ]

श्राद्धप्रकरणवर्णनम्

प्रत्यब्दं वत्सरादृध्वं मातापित्रोमृतेऽहनि । पितृयज्ञविधानेन कुर्याच्छ्राद्ध मतन्द्रितः ॥ ३७५॥ प्रत्यन्दं पार्वणं कुर्यान्मातापित्रोमृतेऽहनि । अन्यथा कुरुते यस्तु ब्रह्महत्यां सविन्दति ॥ ३७६ ॥ अकृत्वपार्वण श्राद्धं मातापित्रोमृतेऽहनि ।

स चण्डालो भवेत्सद्यो रौरवं नरकं व्रजेत् ॥ ३७७ ॥ तस्मात्पित्र्यादिके पुत्रः श्राद्धं कुर्वीत पार्वणम् । अमायान्तु विशेषेण चौलोपनयनादिपु ॥ ३७८॥ त्रयोदशेऽन्हि सम्प्राप्तं चलि (चौलं) कुर्यात्तु वैष्णवः । स्नात्वा नयां टाके वा विशिष्ट ब्राह्मणैः सह ॥ ३७६ ॥ जपित्वा वैष्णवान्सूक्तानस्नात्वा सन्तर्पयेत्ततः । नामभिः केशवायश्च मन्त्रैः सन्तर्पयेद्धरिम् ॥३८०॥ तर्पयेन्नामभिः स्वं स्वं नित्यमुक्तांश्चवैष्णवान् ।

ततः स्वमालयं

गत्वा विधिवत्पूजयेद्धरिम ॥ ३८१॥ देवस्य पुरतो वन्हि प्रतिष्ठाप्य यथोक्तवत् । इध्माधानादिकं कृत्वा पश्चाद्धोमं समाचरेत् ॥ ३८२॥ पौरुषेण तु सूक्तेन पायसं मधुसंयुतम् । आज्यं च जुहुयात्सम्यक्प्रत्युचम्प्रणवान्वितम् ॥३८३॥ तथैव मन्त्ररत्नेन जुहुयाच्छतसंख्यया ।

अन्यैश्च वैष्णवैर्मन्त्रैः शत्तया च जुहुयात्ततः ॥ ३८४ ॥ नामभिः केशवाद्यश्च जुहुयात्सुसमाहितः ।

।

स्वैःस्वैश्च नामभिर्हुत्वा नित्यमुक्तांस्तथैवच ॥ ३८५ ॥

[[२२२२]]

वशिष्ठस्मृतिः

ततः स्विष्टकृतं हुत्वा होमशेषं समापयेत् ।

पश्चात्सम्पूजयेद्विप्रान्केशवाद्य रचनामभिः ॥ ३८६ ॥

नित्यमुक्तान्त्समुद्दिश्यपूजये ब्राह्मणान्छु भान् ।

[ षष्ठो-

गन्धपुष्पैर्धूपदीपर्वस्त्रैराभरणैः शुभैः ॥३८७॥

भोजयेत्पायसान्नेनशर्कराज्ययुतेन वै । विविधैरन्नपानाद्य वासोऽलंकरणैः शुभैः ॥ ३८८ ॥ भोजयित्वा ततः पिण्डान्यथा शक्त्या विनिक्षिपेत् । प्रागग्रे पुच दर्भेषु उपवीतः समाहितः ॥३८६॥ यवैश्च मधुसंयुक्तं दद्यात्पिण्डान्पृथक्

पृथक ।

नामभिः केशवाद्यश्च दद्यात्पिण्डान्कुशोत्तरे ॥ ३६० ॥

तथा नित्याश्च मुक्ताश्च नामलिस्वैव ( लिख्यै व ) निक्षिपेत् । पिण्डाननौ विनिक्षिप्य विप्रानाचामयेत्ततः ॥ ३६१ ॥ आचान्तः पूजयेत्पश्चात्स्वशक्त्या दक्षिणां तथा । एवं नारायणबलिं यः कुर्याद्वैष्णवोत्तमः ॥ ३६२ ॥ पितरश्च समायान्ति तं द्विष्णोः परमम्पदम् । प्रायश्चित्तमिदंगुह्यं पापेषु च महत्स्वपि ॥ ३६३ ॥ मरणेषु च (?) द्यायेषु कुर्यादेवं विधानतः । चाण्डाला दुदकात्सर्वाद्वैद्य ताद्ब्राह्मणादपि ॥ ३६४ ॥ दंष्ट्रिभ्यश्च पशुभ्यश्च मरणं पापकर्मिणाम् । उदकम्पिण्डदानं च प्रतेभ्योऽधः प्रदीयते ॥ ३६४ ॥ नोपतिष्ठति तत्सर्वमन्तरिक्षे विनश्यति । एतेषां विद्धि दूर्वेण (पू) मृतानांभूतघातिनाम् ॥ ३६५॥

ऽध्यायः ]

श्राद्धप्रकरणवर्णनम्

एवं नारायणबलिं कृत्वा संस्कारमाचरेत् । पित्रादयो मृतायस्यभवेयुर्यद्य वैष्णवाः ॥ ३६६ ॥

॥ इष्टिं च वैष्णवोकुर्यात्ते पाम्पापविशुद्धये ।

यः कुर्याद्वैष्णवीमिष्टिविधिना वैष्णवोत्तमः ॥ ३६७॥ वैष्णवत्वं प्रयात्वत्र (थ) कुलमेकोत्तरं शतम् । एकादश्यां शुक्लपक्षं समुपोष्य द्विजोत्तमः ॥ ३६८ ॥ धात्री चूर्णेन लिप्ताङ्ग नद्याघ्राणां (?) शुभैर्जलैः । नित्यमुक्त समेतश्च देवेशन्तर्पयेद्धरिम् ॥३६६॥ गृहं गत्वा विधानेन पूजयेद्विष्णुमच्युतम् । गन्धपुष्पैर्धूपदीप नैवेद्य विविधैरपि ॥ ४०० ॥

अष्टोत्तरसहस्रन्तु मालतीकुसुमानि च ।

आदाय तन्मंत्ररत्नंन

एकैकम्पूजयेत्क्रमात् ॥४०१ ॥

अभावे जातिपुष्पाणि कोमलैस्तुलसीदलैः ।

पद्मवशित पत्रैर्वा मन्त्रेणैव प्रपूजयेत् ॥४०२ ॥ जपेच्चदशसाहस्रं मन्त्ररनं समाहितः । रात्रौ जागरणं कुर्यात्पूजयेन्मधुसूदनम् ॥४०३ ॥ सति प्रभाते द्वादश्यां स्नात्वा नद्यां यथाविधि । एकैकमञ्जलिन्दद्यान्नित्यभक्तश्च वैष्णवान् ॥ ४०४॥ गृहं गत्वा हरेः पूजां प्रकुर्वीत यथोक्तवत् । सुहृद्यं विविधैर्भक्ष्यनैवेद्य विनिवेदयेत् ॥४०५॥ ततोऽग्निस्थापनं कृत्वा होमं कुर्याद्यथोक्तवत् । इध्माधानादि पूर्वेणजुहुयाद्व समाहितः ॥ ४०६ ॥

[[२२२३]]

[[२२२४]]

वशिष्ठस्मृतिः

तिलैश्च त्रीहिभिः शुद्धः समिद्भिः पिप्पलोद्भवैः । तथैवाज्येन चरुणा जुहुयात्कमलैरपि ॥४०७॥ प्रत्येकसाहस्रं होतव्यं तु द्वयेन वै ।

पश्चाद्वैष्णव सूक्तं तु होतव्यं

[[1]]

पायसेन तु ॥ ४०८ ॥

आज्येनैवतु होतत्र्यं ( तथाहित ) द्वयेनवे ।

[ षष्ठो

पश्चात्तु वैष्णवः पश्चादष्टोत्तरशतत्रम् ॥ ४०६ ॥ वैष्णव्याचैव गायत्र्या तथा मन्त्रद्वयेन च । नामभिः केशवाद्यं श्च तथा संकपणादिभिः ॥ ४१० ॥ ततः स्विष्टकृतादीनि होमशेपं समाचरेत् । सुपुष्पाणि ततोदद्याद्देवाय सुरभीणि वै ॥ ४११ ॥ प्रत्यचं वैष्णवैः सूक्तं र्नामभिः केशवादिभिः । ततो विप्रान्समाहूय गन्धमाल्यादि भूषणैः ॥ ४१२ ॥ पूजयेत्पूर्णतया (वद्द वं) केशवाद्यं रचनामभिः । भोजयित्वा ततो विप्रान्दक्षिणाभिः प्रतोपयेत् ॥४१३॥ एवमिटिम्प्रकुर्वीत वैष्णव वैष्णवोत्तमः ।

पितुः पूर्वोक्तविधिना संस्कारं सम्यगाचरेत् ॥ ४१४ ॥ वैष्णवेष्टम्विधानेन कृत्वा वै द्विजसत्तमः । कुलमेकोत्तरशतम्पुनात्येव न संशयः ॥ ४१५ ॥ अकृत्वा वैष्णवीमिष्टि पैतृमेधिककर्मणा । अवैष्णवान्यः संस्कुर्यात्सनरो रौरवम्त्रजेत् ॥४१६ ॥ अवैष्णवान् पितृन्पश्चात्कुर्यात्संस्कारकर्मणि ।

अकृत्वा वैष्णवीमिटि रौरवं नरकं व्रजेत् ॥४१७॥ऽध्यायः ]

श्राद्धप्रकरणवर्णनम्

तस्मादिष्टि विधानेन कृत्वावै वैष्णवोद्विजः । अवैष्णवानां कुर्वीत सर्वमप्योर्ध्वदेहिकम् ॥ ४१८॥ एकस्मिन्दिवसे यत्र कर्त्तुमिष्टं न शक्यते । द्वाभ्यां तु चतुर्भिर्वा दिवसश्च समापयेत् ॥४१६ ॥ तावच्च संग्रहेदग्निं यावदिधिः

एकादश्यां द्वादश्यां वा वैष्णव

अमायां मन्दवारे वा एकादश्यां

समाप्यते ।

तथैव च ॥४२८॥

शुभेदिने ।

यस्मिन्कस्मिन्प्रकुर्वीत वैष्णवीमिधिमुत्तमाम् ॥४२१ ॥ यावत्समाप्यते यज्ञस्ताव दीक्षितो भवेत् ।

अधःशायी ब्रह्मचारी तथैव नियताशनः ॥४२२ ॥ सर्वत्रारम्भदिवसे उपवासो विधीयते ।

[[२२२५]]

अलभ्यं यत्र यद्धव्यं तत्राज्यं जुहुयाद्बुधः ॥४२३॥ एवमिष्टिम्कुर्वीत वैष्णवीं वैष्णवोत्तमः । क्रियते वैष्णवीष्टिस्तु यस्मिन्देशे द्विजोत्तमः ॥४२४ ॥ स देशो वैष्णवः प्रोक्तः सर्वबन्धविमोचितः । वैष्णवैः क्रियते यस्मिन्वैष्णवीििद्वजोत्तमैः ॥४२५॥ तत्कुलं वैष्णवैः तस्य पावयति (?) नात्र संशयः । तस्मात्तु वैष्णवीमिष्टि कुर्याद्वे वैष्णवोत्तमः ॥ ४२६॥ कुलस्य पावनार्थाय (थंच ) देशस्याप्यभिवृद्धये । यहं शे इज्यते सम्यग्वैष्णवी पापनाशिनी ॥४२७॥

दुर्भिक्षं पीड़ा नास्त्यत्र नास्ति रोगंद्विजं भयम् । यद्द ेशे इज्यते सम्यक् स्तूयते वैष्णवी शुभा ॥४२८ ॥

[[२२२६]]

वशिष्ठस्मृतिः

तेन तुष्टो भवेद्देवो हरिर्नारायणः सदा । इष्ट्वा च वैष्णवं यज्ञं कुलमेकोत्तरं शतम् ।

[ षष्ठो-

उद्धत्य परमंस्थानं प्रयात्येव न संशयः ॥ ४२६॥

वशिष्ठ उवाच ।

अशौचानां विधिम्वक्ष्ये सर्वेषां मुनिसत्तम ? । त्रिरात्रं दशरात्रं च शावमाशौचमुच्यते ॥ ४३०॥

दशाहे

समतिक्रान्ते त्रिरात्रंशावसूतकम् ।

तथैवानुपनीतेपुतेष्टाशौचमुच्यते ॥ ४३१ ॥ असंस्कृतासु (?) कन्याया सुह्यहमाशौचमुच्यते । ऊनद्विवार्षिकप्रेतं भूमौ च (?) निखनतुदुदत्र ॥४३॥ अत ऊर्ध्वन्तु संस्कारो वन्हिना लौकिकेन वै

।

तूष्णीमेव च संस्कारं तूष्णीं दद्यात्तिलोदकान् ॥४३३॥ केशवादीन्समुद्दिश्य ब्राह्मणान्भोजयेत्तदा । एकोद्दिष्टविधानेन श्राद्धं तद्धि विसर्जयेत् ॥ ४३४ ॥ एतत्तुल्यं तु सर्वेषामतिक्रान्तं तथैव च । अतिक्रान्तं समस्तं च त्रिरात्रेण समापयेत् ॥४३५॥ अतिक्रान्तं तु कर्तव्यो मातापित्रोद्विजन्मनाम् । उदकं पिण्डदानं च दशाहं सूतकम्भवेत् ॥४३६॥ अलाभे तस्य देहे तु तदास्थीन्येव दाहयेत् । अस्थ्यभावे तु संस्कुर्यात्पालाशसमिधैस्तनुम् ॥४३७॥ दाहयित्वा विधानेन पूर्ववत्सर्वमाचरेत् । दुहितुश्च श्वसुश्चैव स्वगृहे मरणं यदि ॥ ४३८॥

ऽध्यायः ]

आशौचवनर्णम्

त्रिरात्रमाशुद्धिः प्रोक्ता पितरत्वस्मृतम् (?) । दशाहाद्वादशाहायाशौचं सपिण्डानां समंम्मृतम् ॥४३६ ॥ पादमेकोव कनानुपत्रा (?) शौचविधीयते ।

[[२२२७]]

गुरोस्तु शिष्यसम्बन्धादेहाहः सूतकी भवन (?) ॥४४० ॥ विकर्मणां च सर्वेषां न शौचं मृत सूतकम् । आचार्य च गुरु शिष्य (?) निर्ह त्यायि त्रीतं ॥ ४४१ ॥ वानप्रस्थब्रह्मचारीयतीनां वै न सूतकम् । अन्तराजन्ममरणे शेषाभि होर्म विशुद्धयति ॥ ४४२ ॥ मातर्य प्रमीतायां अशुद्धौ म्रियते पिता । पितुः शेषेणशुद्धिम्यान्मातुः कुर्यात्तुपक्षिणाम् (?) ॥४४३॥ शावशौचे समुत्पन्ने सूत्याशौचम्भवेद्यदि । शावेनशुद्धयते सृतिर्नसूतिः शावशोधनी ॥ ४४४ ॥ अन्तर्दशाहे जननात्पश्चाच्चेन्मरणं भवेत् । प्रेतमुद्दिश्यकर्त्तव्याः पिण्डादानादिकाः क्रियाः ॥ ४४५ ॥ शावशौचस्यमध्ये तु सूत्या शौचम्भवेद्यदि । पूर्वशेषेण शुद्धिःस्यात्सपिण्डानां न संशयः ॥ ४४६ ॥ पित्रोस्तु दशरात्रं स्यात्सूतकंतुविधीयते । अस्पृशत्वं भवेन्मातुरं गम्पर्शनसम्भवान् (?) ॥४४७। शावशौचस्यमध्ये तु मरणं च पुनर्भवेत् । पूर्वस्यकुर्याच्छ्राद्धादि पश्चाद्वादशवासरान् ॥४४८। दशमेऽहनिसम्प्राप्त मरणे जनने तथा ।

।

नाजर्याद्विदशश्राद्ध पिंडदानानिनिर्वपेत् ॥४४६॥

[[२२२८]]

वशिष्ठस्मृतिः

।

[ पष्ठो-

पितुर्दशाहमध्ये तु मातुः स्यात्प्रसवोयदि । पिण्डोदकक्रियां कुर्याच्छ्राद्धं वाचंविवर्जयेत् ॥४५० ॥ पित्रोर्दशाहमध्ये तु भार्यायाः प्रसवो यदि । इतरेण च पुत्रेण कर्तव्याः स्वोदकक्रियाः ॥ ४५१ ॥ जननस्य च मध्ये तु जननं तु पुनर्भवेत् । पूर्वस्य नाम कर्मादि कर्त्तव्यन्तुद्विजन्मनाम् ॥४५२ ॥ गर्भश्रावे मासतुल्यानि सा शुद्धिस्तत्रकारणम् । श्रावे मातु स्त्रिरात्रं स्यात्सपिण्डाशौचनंस्मृतम् ॥४५३ ॥ याते (?) यानुर्यथामासं पित्रादिनांदिनत्रयम् । आचतुर्थाद्भवेच्छ्रावः यातः पञ्चमषष्ठयोः ॥४५४ ॥ ऊर्ध्वं दशम एवं स्यात्सर्वेषां सूतकम्भवेत् । योपिते कालशेपः स्यात्सर्वेषां तु त्र्यहं भवेत् ॥ ४५५॥ यावद्ग्रामम्यमध्ये तु शवस्तिष्ठत्यसंस्कृतः । ग्रामम्यतावदाशौचं जनने न तु दुष्यति ॥ ४५६ ॥ असपिण्डं द्विजं प्रेतं विप्रोनिवृत्य बन्धुवत् । विशुद्धयति त्रिरात्रेण तप्तकृच्छेण वा तथा ॥४५७॥ विशिष्ट ज्ञान सम्पन्न दहित्वा सौहृदंविना । दहित्वा न (च) लभेद्विप्रो महद्यज्ञ फलाधिकम् ॥४५८॥ राजानं वा तथा वैश्यं शूद्रं वा ब्राह्मणाधमः । तत्रा (2) शौचकालेन तप्तकृच्छ्र ेण शुद्धयति ॥ ४५६ ॥ राजकर्मणि राज्ञा च ऋत्विजां यज्ञकर्मणि । दीक्षितानां तापसांच यतीनां ब्रह्मचारिणाम् ॥४६०॥

ऽध्यायः ]

अशौचवर्णनम्

[[२२२६]]

तपश्चरणयुक्तानां

सद्यः शौचं विधीयते ।

विवाहोत्सव यज्ञेषु

त्वन्तरामृत सूतके ॥४६१॥

परैरन्नम्प्रदातव्यं भोक्तव्यं च

द्विजोत्तमैः ।

यज्ञान्ते तेषु विप्रेषु तरा मृतसूतक ॥४६२॥ अन्यगेहे तथा चान्तः सर्वे (तु) शुचयः स्मृताः । मृताचेत्सूतिका नारी तथैवापि रजस्वला ॥४६३॥ गोमूत्रेण स्नापयित्वा वस्त्रेणान्येन वेष्टयेत् । कुम्भेन जलमादाय

पंचत्वपल्लवैर्युतम् ॥४६४॥

पुण्याद्भिरभिमन्त्रयाथ तेनैव स्नापयेद्विजः । अन्यवस्त्रेण सम्वेष्टय दाहं कुर्वीत पूर्ववत ॥४६५॥ सूतके मृतके चैव सन्ध्या कर्म न सन्त्यजेत् । व्योम्नि च हृदये वापि मनसा संस्मरेद्धरिम् ॥४६६ ॥ अन्येन कारयेद्धोमं पंचयज्ञान्तथैव च । अजागावोमहिध्यायाः ब्राह्मण्याद्याः प्रसूतिकाः ॥ ४६७ ॥ दशरात्रेण शुद्धिः स्यादितरन्तु विसर्जयेत् । शुद्धाभ (? इचतुर्थेऽन्हि स्नानेन स्त्री रजस्वला ॥४६८ ॥ देव (अन्य ) कर्मणि ( नारी च ) तृतीयेऽहनि शुद्धयति । तथा विंशति रात्रेण सृतिका यज्ञकर्मणि ॥ ४६६ ॥ मृते भर्तरि यानारी सूतिका वा रजस्वला । चित्पप्रिसंग्रहेत्तावत्तस्यानंग (?) समोन्यये ॥४७०॥ अर्ध रात्रादर्धपूर्वा सूतके मृतके तथा । ऊध्वचेत्तत्पराप्राह्या तथा रजसि सूतके ॥ ४७१ ॥

[[२२३०]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ षष्ठे

चण्डालस्पर्शनेसयः सवासा जल्माविशेन । प्राणायामत्रयं कृत्वात्रिः पठेद्रघमर्षणम् ॥४७२॥ सावित्रन्तु जपेत्वत्र शतममप्रोत्तरं द्विजः । पञ्चगव्यन्तु सम्प्राश्य तु (ततः) स्नात्वा विशुद्धति ॥ ४७३ चण्डालपतितं चापि तथा युगमान्तरंत्यजेत् । तदत्सन्निकर्षात्तु सवासा जलमाविशेत् ॥४७४ ॥ अत्यन्तविपमे देशे युगद्वयमुदाहृतम् । रजस्वलां सूतिकां च श्वानं काकंच गर्दभम् ॥४७५ । : कुक्कुटं विड्वराहं च पूयपाषण्डिनं तथा । बहिर्देवलकं स्पृष्ट्वा सवासा जलमाविशेत् ॥ ४७६ ॥ मद्यमांसे च विण्मूत्र चितिं तत्काष्ठमेव च । मानुपाष्ठियाश्रुतं (?) यत्कितवं प्रतिलोमजम् ॥४७७ ॥ जलकेनं नीलवस्त्र करकाश्म ( 2 ) तथैव च । उच्छिष्ट मानुषं क्षीरं (ष्ठी) धीवनं शुक्लमेव च ॥ ४७८॥ छत्राकं च कलञ्जञ्च पलाण्डुं गृञ्जनन्तथा । तेपां स्पर्शनं कृत्वा यद्यत्स्पृशति मानवः ॥ ४७६ ॥ तस्यापि तत्स्पृष्टितश्च (?) स्नानमाहुर्मनीषिणः । उर्ध्वन्त्वाचमनं प्रोक्तं वारुणीभिश्च भाजनम् ॥४८०॥ अत ऊर्ध्वन्तु सावित्र्या जपेनैव विशुद्धयति । भोजने कर्म मध्ये वा (?) योत्वाखु स्पर्श सम्भवेत् ॥४८२ ॥ स्नानेनैव विशुद्धिः स्यादन्यत्राचमनं चरेत् । उच्छिष्ट ेनापि चान्योन्यं स्पर्शनन्तु भवेद्यदि ॥ ४८३ ॥

Sध्यायः ]

शुद्धिवर्णनम्

सचैलन्तूभयोः स्नानं चरेत् (?) एकस्यैवेतरत्रतु । नाभेरधः शुनोह्यं व स्पर्शनन्तु भवेद्यदि ॥४८४॥ अध (स्तात ) प्रक्षालनं प्रोक्त मूर्ध्वं स्नान मुदाहृतम् । पाखण्डिनं च पतितमुन्मत्तं शठहारिणम् ॥४८५॥ अवैष्णवं द्विजं स्पृष्ट्वा सवासा जलमाविशेत् । मैथुने प्रंतधूमे च

वान्तेवाक्षरकर्मणि ॥४८६ ॥

[[२२३१]]

उद्दिष्टं न तथा शुद्धयं त्सद्यः स्नानं समाचरेत । रजस्वलायाः यदि चेत्संसर्गे (?) स्वरवार ॥४८७॥ तावत्तिष्ठं न्निराहारः स्नात्वा गत्र्यं पिवेत्तु सा । अन्योन्य स्पर्शने तासां ब्रह्म कूचं विशोधने ॥४८८॥ रजस्वलां सूतिकां वै यो मोहान्मैथुनञ्चरेत् । त्रिरात्रोपोषितो भूत्वा पंचगव्येन शुद्धयति ॥ ४८६ ॥ कर्मारिं तक्षकं व्याधं नापितं रजकन्तथा । अन्यान्प्रामान्त्यजान्स्पृष्ट्वा सवासा जलमाविशेत् ॥ ४६०॥ सौवर्णरौप्य वासोऽश्मवारिजानां तथैव च । रज्जुशाकफलादीनां तथा विदलचर्मणाम् ॥४६१ ॥ यज्ञियानां च पात्राणां क्षालनाच्छुद्धिरिष्यते । तथैव तृणकाष्ठानां क्षालनाच्छुद्धिरिष्यते ॥ ४६२ ॥ भस्मना कांस्य लौहाद्याः ताम्रमाम्लेन शुद्धयति । दन्तदारुशिलाशृङ्गमयानां क्षालनंस्मृतम् तथैव फलजातीनां गोपाले (?) घर्षणात् शुचिः ।

[[१४०]]

॥४६३ ॥

आविकं कौशिकं क्षौमं तथैव ( ? ) कृत्तयादिकम् ॥४६४ ॥

[[२२३२]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ षष्ठो

श्रीफलारिष्टकयुतं गोमूत्रेणैव मार्जयेत् । आतपेनाग्निवपिशानाशोयित्वा (?) विशुद्धयति ॥ ४६५॥ भानात्सेकात शोषाद्वर्षात्तथैव च (?) ।

हाभौत्वाताच्च दहनात्तथार्कगोकर्मेणाच्चिरात (?)॥ ४६६ ॥ नदीवेगेन शुद्धिः स्यात तटाकं जलपूरणात् । वापीकूपहदानां च खननाज्जलसर्जनात ॥४६७॥ तृणगुल्मतरुणां च मार्गाणामर्करश्मिना ।

वायुना वापि शुद्धिः स्यात्सस्यानिंद वसंस्थितः (१) ॥४६८ ॥

रथ्याक मतोयानि

कार्पासतूलतन्तूनां

पक्क एकचितान्यपि ।

शोषणाच्छुद्धिरिष्यते ॥ ४६६ ॥

सद्यः शुद्धिः पशूनां च तथैव मृगपक्षिणाम् । बहूदकं तु शुद्धस्यान्मलमूत्रावसेचनात् ॥५०१॥ कामहस्तः शुचिः पण्यं भैक्ष्ययोपिन्मुखन्तथा । सौवर्ण राजतम्वापि चण्डालांगेषु च संस्थितः ॥५०२ ॥ बन्हिनाप्रद हित्वैव पुनराकारमाचरेत् ।

।

सूतिकाद्यंग (?) संस्थिता क्षालनाच्छुद्धि रिष्यते ॥ ५०३ ॥

सौवर्णानि च पात्राणि तथा रौप्यमयानि च ।

चण्डालाद्य स्तुभुक्तानां

पुनराकारमाचरेत् ॥५०४ ॥

सूतिकार्य स्तुभुक्तानि वनित्वाग्नौ प्रतापयेत् ।

शूद्राद्यैरपिभुक्तानां तापनं क्षालनन्तथा ॥ ५०५ ॥ शुनकोपहते पात्रे हैमे वा रजते तथा । गोमूत्र क्षालनम्प्रोक्तमितरत्र तु वारिणा ॥५०६ ॥

ऽध्यायः ]

द्रव्यमात्रन्तु

मणिप्रवालमुक्तादि

शुद्धिवर्णनम्

सर्वत्र क्षालनाच्छुद्धमुच्यते ।

चण्डालाद्यं घृतम्भवेत् ॥ ५८७॥

पञ्चरात्रन्तु द्रव्येषु निक्षिप्य क्षालनाच्छुचिः ।

सर्वत्र स्पर्शमात्रेण क्षालनं गव्यवारिभिः ॥५०८॥

[[२२३३]]

शुक्तिशंखौ तु चण्डालैवित्र कालवृतं त्यजेन (?) ।

चण्डालैस्वित्रकालवृतंत्यजेत स्पर्शमात्रेणैतेपाम् तत्क्षणात्क्षालनंस्मृतम् ॥५०६ ॥ व्यावहासिक सूर्याणां सलेपानां विवर्जनम (१) । आलनं प्रोक्तकुशूलानां तथैव च (१) ॥ ५१ ॥ भाजनानान्तु शैलानां पुराणानां विसर्जनम् । इतरेषां तु सर्वत्र तत्क्षणात्क्षालनंम्मृतम् ॥५२१ ॥ कांस्यताम्रादिलोहानां भाजनानां कथम्भवेत् । चण्डालैर्भुक्तमात्रे तु परित्यागो विधीयते ॥ ५१२ ॥ स्पर्शमात्रेषु चण्डालैः सत्परार्च (तत्क्षणाच) भुविक्षिपेत् । दाहयित्वा ततो वन्हौ प्रोक्षयित्वा विशोधयेत् ॥ ५१३॥ स्पर्शमात्रेषु खननं यया (?) ।

शोधयित्वा जलैः क्ष्याल्यैः गोपालैर्घर्षयेत्ततः (?) ॥५१४॥ (?) रजका श्वश्रुनकेरयमेव विधिस्मृतः । क्षत्रविद् शूद्रजातीनामुच्छि स्पर्शनेति ॥५१५ ॥ वि (त्रि) मासं तु विनिक्षिप्य पुनराकारमाचरेत् । स्पर्शमात्रे तु शुद्ध द्याद्वारिप्रक्षालनंस्मृतम् (?) ॥५१६ ॥ चिरकालोपभुक्तानां कांस्यानां त्याजयेद्बहिः । कांस्यानामायसानां च तत्क्षणत्क्षालनाच्छुचिः ॥ ५१७॥

[[२२३४]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ षष्ठा-

स्पृष्टमन्त्यादिजातीनां (भाण्डानांच) यदा भवेत् (?) । मुक्त्वा (क्ता) (?) मंतद्विजातीयभाजनेषु प्रमादतः ॥१७॥ त्र्यहं द्वयहं च पण्मासं खनित्वाऽयः प्रदाहयेत । तत्क्षणात्क्षालनाद्यस्तु गोबा घर्षणादिभिः ॥ ५१८ ॥ यत्र चैव तु लौहानामुपघातं भवेद्यदि । तत्र तत्रापि कुर्वीत खननं दहनादिकम् ॥५१६ ॥ अल्पानां चैव धान्यानां क्षालनन्तुविधीयते । बहूनां मार्जनं प्रोक्तं स्वस्वपाकादिदूषितः ॥२०॥ ग्रामान्त्यजैश्चचण्डालैः स्फप्प (पुष्प) माल्यादिवर्जयेत । तथैव फलशाकादिगुणतिल(?) ( ) मधूनि च ॥२१॥ केशकीटादिदुष्टानां रसानां वस्त्रशोधनम । अल्पन्तु वर्णत्याज्यंस्यान स्वचण्डालादिदूषितम् ॥ ५२॥ बहूनांम्मार्जनं प्रोक्तमातपेनैव शोपणम् ।

चण्डाले रूपभुक्तन्तु तदा कांस्यं परित्यजेत् ॥ ५२३॥ तैरेव स्पर्शमात्रे तु गवां सङ्क्रमणाच्छुचिः । वार्या (यां) कूपजलेतद्वत्परित्यागाद्विशुद्धयति ॥२४॥ शन्ति मुठहामं तलंवहिर्विरेचयेत (?) । रजकॅश्रर्मकाराय श्चिरकालोपसेवितम् ॥५२५॥ ऋप (अल्पं ) परित्यजेद्धीमानितरत्र विशोधनम् । मासमात्रोपमुक्तन्तुयुटस्राह मुद्धरेन (?) ॥ ५२६ ॥ पक्षमात्रं तदर्धन्तु तदर्धेतु तदर्धकम् । दशकुम्भमितं तोयं स्पर्शमात्रेण समुद्धरेत् ॥२७।ऽध्यायः ]

शुद्धिवर्णनम्

[[२२३५]]

अल्पोदकानां कृपानां ग्वननं तु विशोधनम् ।

अन्त्यजैसेचि (वि) तं नद्याः स्नानं तद्द रतस्त्यजेत ॥ ५२८ ॥

स्पृष्टमात्रं त्यजेत्तीर्थमन्त्यजैरुपसेवितम् ।

वर्जयेद्वाव र्क ( यक) स्थानं दशकार्मुक मात्रतः ॥ ५२६॥ वापीतटाकादावल्पं स्पृष्ट यदि भवेत्त ( ज्ज) लम् । विण्मूत्रे क्षालने कुर्यान्नाचमेत जलं कचिन ॥ ५३० ॥ चण्डालाद्य रूपहरेतं विण्मूत्रा दौश्न मोमवेत (?)। गोचितृत्तिमात्रकं (?) शुद्ध प्रकृतिस्थं महीगतम ॥३१॥ भस्मात्सर्पपाद्यश्च चर्मणा शुद्धिरिष्यते । भस्मैकारुविनिक्षेप्य मृत्तिकां च त्रिभिर्दिनैः ॥५३२ ॥ पंचत्वकं पंचरात्रं विफलादि (?) त्रिभिर्दिनैः । क्षणं च हस्तं प्रक्षाल्य चर्मणां शुद्धिमाचरेत ॥ ५३३ ॥ नवानां चर्मणामेव शुद्धिरुक्ता मनीषिभिः । चर्मणां व्यवहार्याणा मुच्छिष्टादिप्रदूषिते ॥ ५३४ ॥ परित्यागो भवेत्तत्र नैव शुद्धि रुदाहृता । श्वपाकरजको क्या प्रविष्ट यदि चंद्गृहे ॥ ५३५ ॥ गृहं विलेपयेत्सर्वं गोमयेन च वारिणा । कुशोदकन्तु सम्प्रोक्ष्य मृद्भाण्डानां विशोधनम् ॥५३६ । चण्डाल श्वपच महीं ( दाहयित्वा ततः परम् ) गोमयेनानुलिप्याथ (?) स्वस्ति वाचन माचरेत् ॥५३७॥ यस्मिन्गृहेतु चण्डालश्चिरकालं भवेद्यदि ।

गृहदाहन्तु कुर्वीत पुनराकार माचरेत् ॥५३८ ॥

[[२२३६]]

वशिष्ठस्मृतिः

अर्वाक्तु दशरात्रात्तु दाहयेन्तगृहं

पूर्ववच्छोधनं कुर्याच्चण्डालोयदि

एक ( रात्र) एव द्विरात्रं वा चण्डालो

निवसेद्यस्य गेहेतु गृहदाहं

द्विजः ।

[ सप्तमो-

संविशेत् ॥५३६॥

यदिकामतः ।

समाचरेत् ॥ ५४० ॥

चण्डालग्राम भूमिन्तु दाहयित्वा ततः परम् । गोभिः संवेशयेत्सम्यक् वर्षमात्रं निरञ्जनम् ॥५४१ ॥ वालाहतं तथा वर्षं पश्चाच्छुद्धिवान यान ॥ १४२॥

इति वशिष्ठमृतौ आशौच विधिवर्णनं नाम पष्ठोऽध्यायः ॥

अथ सप्तमोऽध्यायः

विष्णुस्थापनविधिवर्णनम्

ऋषय ऊचुः

-"

भवतः श्रोतुमिच्छामो विष्णु संस्थापन क्रियाम् । य ( क ) स्मिन्काले च कर्त्तव्यं विधिना केन सत्तम ? ॥ १ ॥

श्रीवशिष्ठ उवाच

अथ संस्थापन विधिं वक्ष्यामि मुनिसत्तमाः । यत्कर्त्तव्या द्विजैस्तत्र तच्छृणुध्वमशेषतः ॥ २ ॥ शालग्रामस्य शिलया कर्तव्यो विग्रहोहरेः । पुण्यतीर्थे शुभेक्षेत्रं पुण्यपर्वे (र्वत) तमस्तके ॥ ३ ॥

ऽध्यायः ]

विष्णुस्थापनविधिवर्णनम्

[[२२३७]]

स्निग्धं रम्यं गृहीत्वाऽश्मा कारयेच्छ भविग्रहम् । सर्वावयवसम्पन्न सर्वलक्षणराजितम् ॥ ४॥ श्री भूमि सहितं देवं कारयेच्छ्रभविग्रहम् । एकादश्यां शुक्लपक्षे द्वादश्यां श्रवणेऽपिवा ॥ ५ ॥ रोहिण्यां मंदवारे वा तथैव च दिने शुभे । कार्त्तिके मार्गशीर्षे वा नवमे (माघ) वा चोत्तरायणे ॥६॥ शुभेऽन्हि शुभलग्नंवा शुभग्रहनिरीक्षणं ।

प्रतिष्ठां कारयेद्विष्णोः यथोक्तविधिना द्विजः ॥ ७ ॥ ग्रहणे शून्यमासे च मूठे न् (?) शमजीवयोः । दुल दुर्मुहूर्त्त च भूकम्पोल्कानिपातने ॥ ८ ॥ अशोवाध (?) न कुर्वीत प्रतिष्ठां कम सत्तमाः । आदौ शुभेऽन्हि कर्त्तव्यं मत्कुरार्पण (अ)कमंच (?) ॥ ६ ॥ ऋत्विजो वरयेत्तत्र वैष्णवान् ब्राह्मणाञ्च्छुभान् । वेदवेदांगतत्वज्ञान् सर्वशास्त्रविशारदान ॥१०॥ जितेन्द्रियान शुभाचारान्सत्वस्थान्सर्वलक्षणान् । मन्त्रतत्त्वार्थ विदुषो ब्राह्मणान्वरयेच्छ्रभान् ॥ ११॥

तादृग्गुणसमायुक्तमाचार्यं

वरयेत्ततः ।

॥

मन्त्रज्ञं मंत्रभक्तं च सर्वाचारं गुणान्वितम् ॥१२॥

श्रुतिस्मृतिपुराणार्थ विदुषं दम्भवज्जितम् ।

अर्थपञ्चकतत्वज्ञमग्निहोत्रयुतं शुचिम

द्वयं निष्ठ द्वयार्थज्ञं प्रतिष्ठाकर्मनिष्ठितम ।

॥१३॥

महाभागवतं चैवमाचार्यं वरयेत्सुधीः ॥ १४ ॥

[[२२३८]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ सप्तमो-

तापादि पञ्च संस्कारा महाभागवताः स्मृताः । चक्रादिहेतिभिस्तप्त ताप इत्यभिधीयते ॥ १५ ॥ संस्कारः प्रथमः प्रोक्तो द्वितीयः पुण्डधारणम् । त्रयोदशे द्वादशे

द्वादशे वा पुण्डधारणमुच्यते ॥ १६ ॥ ललाटादि शुभाङ्गषु सच्छिद्राणि प्रमाणतः ।

नामर्मः कंपऋषि ( ? ) छन्दोऽधिदैवतं ॥१७॥ सार्थज्ञानं सुसन्यासं मन्त्राध्ययनमुच्यते ।

पञ्चमस्तु हरेः पूजां पंचरात्रोक्तमार्गतः ॥१८॥ तदीयाचंनपर्यन्तं हरेराराधनं स्मृतम् ।

इत्येवमादि संस्कारो महाभागतः (स्मृतः) ॥ १६ ॥ अन्येत्ववैष्णवाः प्रोक्ता होतारस्ताया (?) दिभिद्विजाः । तथाह्यवैष्णवाज्ञेयाः प्राकृताः पापकारिणः ॥२०॥ वेदशास्त्रेषु ( ध्व ) निपुणास्तेवै निरयगामिनः । तस्मान्नावैष्णवान्विप्रान्नकर्मसु नियोजयेत् ॥२१॥ महाभागवतं विप्रमाचायं वरयेत्सुधीः ।

महाभागवता एव नियोज्या ऋत्विजस्तथा ॥२२॥ शङ्खचक्रोर्ध्व पुण्डक्षिचित्रैः (?) इचसहितै द्विजैः । तत्रयत्कर्म कुर्वीत तन्महाविधिवद्भवेत ॥२३॥ चक्रादिचिन्हहींनेन स्थापितैर्यत्रकमैणि ।

न सान्निध्यं हरिर्याति क्रियाकोटिशैतरपि ॥२४॥ अवैष्णवस्थापितानां प्रतिमानां च वन्दनां ।

यः करोति स मूढात्मा रौखं नरकं व्रजेत् ॥ २५॥

ऽध्यायः ]

विष्णुस्थापन विधिवर्णनम

तस्मात्तु वैष्णवास्त्वेव नियोज्या यज्ञकर्मसु ।

शास्त्र युक्तेन विधिना यः कुर्यात्स्थापनंहरेः ॥२६॥ पुण्याहवाचनं कुर्याद् ष्णवैर्वेदपारगैः ।

देवस्य प्रतिमां पश्चात्स्नापयेन्मन्त्रवारिभिः ॥२७॥ पञ्चामृतैः पञ्चगव्यैः स्नापयेत्तदनन्तरम् ।

आनीय चतुरस्नेत्र (?) कलशात्सादयेच्छुभात् ॥२८॥

पूरयित्वा शुभजलैः पंचरत्नावमिश्रितः ।

कुशदूर्वाक्षतजलं चंदने गौरसर्पपान । २६ ॥

हिरण्यं तुलसी तत्र कलशेषु विनिक्षिपेत् ।

।

तेषु सन्दर्शनीमुद्रां दर्शयेन्मंत्रसंयुतः ॥३०॥ मन्त्रेणैवाभिमन्त्र्याथ प्रत्येकं शतसंख्यया ।

चतुभिवैष्णवैः सूक्तः

कलशैरभिपंचयेत् ॥३२॥

अतोऽन्यं कलशं गृह्य पवित्रोदकपूरितम् ।

[[२२३६]]

( मां) मंगल ( ल्य) द्रव्य संयुक्त तण्डुलोपरि निक्षिपेत् ॥३३

मन्त्ररत्नेन वै कुर्यादष्टोत्तरशतं द्विजः ।

अभिषेकं प्रकुर्वीत शंखेन विमलेन तु ॥३४॥ शुभ्रवस्त्रैश्च सम्वेष्टय गीतवादित्रशोभनैः ।

अधिवासं प्रकुर्वीत प्रोषिते निर्मले जले ॥३५॥ अन्यासे (?) सैकते रम्ये दीर्घिकां कारयेच्छुभाम् । प्राकारममलं कृत्वाचतुर्द्वारसमन्वितम् ॥३६॥ चतुर्भिस्तोरणैर्युक्त पताकाध्वजशोभितम् । तस्मिन्संवेशयेद्दवं सुवासितजले शुभे ॥३७॥

[[२२४०]]

वशिष्ठस्मृतिः

जपेदूध्वंवतां (?) सूक्तम्पवमान्यस्तथैव च । अर्चयेद्विधिवत्तस्मिन्गंधपुष्पादिभिस्ततः ॥३८॥

चन्द्रादीनचयेत्पश्चात्तोरणंषु

यथाक्रमम् ।

[ सप्तमो-

कुमुदादीन्स्तथा दिक्षु पूजयेत्तदनन्तरम् ॥३६॥ शक्तयो विमलाद्याश्च पूजनीयाः यथाह र (विधि) । अनन्तविहगेशादीनित्यान्मुक्ता (?) समर्चयेत् ॥४०॥ प्राकारे शंखचक्रादिहेतीनावाहयेत्ततः । शरावान्सस्यसम्पूर्णानष्टदिक्षु च विन्यसेत् ॥ ४१ ॥ तेषु दिक्पतयः पूज्याः सर्वे देवाः समन्ततः । जपेच्च चतुरोवेदान् चतुद्वारि च वैष्णवाः ॥ ४२ ॥ तथैव वैष्णवान्सूक्तानर्यन्तत्र (?) विशेषतः । मण्डलद्वयं द्वादशाणं पड्वन्हिश्च जपेत्सदा ॥४३॥ इतिहास पुराणाद्य गीतवादिचनर्त्तनैः ।

[[1]]

तत्र जागरणं कुर्यात्पुण्यस्तोत्रमनोहरैः ॥ ४४ ॥ दीपकाभिरनेकाभिः कुर्य्या पुस्म्यन्तत्र (?) सर्वं शुभम । तथा रजन्यामुत्थाय (?) कुर्यालैपैमनोहरैः ॥ ४५ ॥ पात्रादुत्थाप्य देवेशं शुभेदेशे निवेशयेत् । उत्तिष्ठ ब्रह्मणस्पतेति जपेत्सूक्तं समाहितः ॥ ४६ ॥ पञ्चगत्र्यैः स्नापयित्वा

तैलेनापि जपेत्ततः ।

माषमुद्गहरिद्रादिचूर्णैरुद्वर्त्तनम्भवेत् ॥४७॥ स्नापयेद्विधिवत्पश्चाद्रह्मा (?)(रक्ष्मा) शीतजलैः शुभैः । पश्चात्कलशमादाय पवित्रोदक पूरिते (तम्) ॥४८॥

ऽध्यायः ]

विष्णुस्थापनविधिवर्णनम्

उदुम्बरशमीबिल्वपलाशाश्वत्थपल्लवान ।

पद्मपत्रं च कौशेयं तुलसी मञ्जरीं क्षिपेत् ॥४६॥ अभिमन्त्रय जलं पञ्चान्मन्त्ररत्नं न मात्रिकः । आचार्यः स्नापनं कुर्यात्पश्चात् नैव वारिणा ॥ ५० ॥ जपन्वै वैष्णवान्सूक्तानभिषेकं समाचरेत् । पश्चात्तुमूलमंत्रण अष्टाविंशति संख्यया ॥ ५१ ॥ अभिषिच्य शुभर्वस्त्रैर्वेष्टयेत्सुमनोहरैः ।

[[२२४१]]

नीराजनं ततः कृत्वा पश्चादावाहनं चरेत ॥५२ ॥ अर्चयेयेद्गन्धपुष्पाद्य धूपदीपनिवेदनः ।

समन्ताञ्च हरेः कृत्वा रथे रम्ये निवेशयेन ॥१३॥ तूर्यघोषैर्नृ त्तगीते छत्रैराभरणादिभिः ।

शानुनां (?) दिशुमैर्मन्त्रः स्तोत्रपाठ मनोहरः ॥ ५४ ॥ पुरम्प्रवेश्य देवेशं यानिवि ( वी ) थ्यां निवेशयेत् । चतुर्द्वारसमायुक्तं चतुभिस्तोरणैर्युतम् ॥५५॥

वितानादि सुशोमाढ्यां वेदीं कुर्यान्मनोहराम् ।

पूर्ववत्सस्यसंयुक्त

शरावानधिकल्पयेत् ॥५६॥

दीपि (?) स्थापरोदेषु पताकाः सुमनोहराः । धान्योपरि परिस्थ्याप्य व्याघ्रचर्म शुभाह्वयम् ॥५७॥ तस्मिन्कौशेयवसने कुशानास्तीर्य कोमलान् ।

सुरभीणि च पुष्पाणि विकीर्यासीत प्रपूजयेत् ॥५८॥ देवं सुगन्धतुलसीदूर्वापुष्पाक्षतादिभिः ।

अष्टौ च पूर्णकलशान्दिक्षु

सम्पूजयेत्ततः ॥५६॥

[[२२४२]]

वशिष्ठस्मृतिः

हिरण्मयं च रत्नानि पंचत्वक्यं (?) पंचह्नपात ।

[ सप्तमो-

गन्धपुष्पाक्षतान् दर्भान्कलशेषु विनिक्षिपेत ॥ ६०॥ महादिविस्थ (?) कुंभेषु वासुदेवाय (?) स्तथा ।

विदिक्संस्थित कुंभेषु (?) नज्यानन्दपः क्रमात् ॥ ६१॥ पूजनीया यथोक्तेन गन्धपुष्प निवेदनैः ।

देवस्य पुरतो मध्ये

पूर्णकुम्भम्प्रपूजयेत् ॥६२॥

तण्डुलोपरि संस्थाप्य पवित्रोदकपूरितम् ।

सौवणं दर्भरजतं मौक्तिकं तुलसीदलम् ॥६३॥ एलालवंगकंकोलं पत्रं (च) श्रीफलन्तथा ।

कुष्ट जाती फलं पुष्पं धात्रीरक्तोत्पलं तथा ॥ ६४ ॥ तिलां चयादूर्वी (१) चन्दनं गुग्गुलुं तथा । तस्मिन्कुम्भे विनिक्षिप्य पूजयेच्च विधानतः ॥ ६५ ॥ तस्मिन्मूर्वा (?) हरिवन्दे जलशायिनमव्ययम् । अप्राक्षरविधानेन जपेच कुसुमादिभिः ॥ ६६॥ चतुर्दिक्षुजपेत्सम्यक्चतुर्वेदीञ्च ऋत्विजः ।

चत्वारो वैष्णवास्तत्र चतुर्मन्त्रास्तथा जपेत् (युः ) ॥६॥ व्यापकान्मंत्ररत्नंचतुर्मन्त्रा इति स्मृतः ।

पुराणं शान्तिपठनं श्रीगीतापठनन्तथा ॥ ६८॥

सहस्रनामपठनं

कुर्यादत्र समाहितः ।

चतुर्दिक्षु तथाक्रम्यमान्यवेदिति (?) च कल्पयेत् ॥ ६६॥ अग्निसंस्थापनं कृत्वा इध्माधानादि वेदकं ।

होमं कुर्यात्ततः पश्चात्सूक्त विष्णुप्रकाशकैः ॥७०॥

ऽध्यायः ]

विष्णुस्थापनविधिवर्णनम्

पूर्वेद्य : पौरुषं सूक्तं जुहुयात्प्रत्यृचं द्विजः ।

अतोदेवेति वै सूक्तो दक्षिणो तदनन्तरम् ॥ ७१ ॥

प्रत्यग्विद्विष्णो (?) तृकमिति परोमात्रेतिचोत्तरे । श्री भूप्रकाशसूक्ताभ्याम् (?) दिक्षु यथाक्रमम् ॥७२ ॥ चतुर्वेदाश्च होतव्या यथा शक्त्यनुसारतः । एकैकमनुवाक्यं वा होमं कुर्यादतन्द्रितः ॥७३ ॥ हिरण्य दैवत्यं च ( ? )

नारायणानुवाकं

च

हरिदैवत्यमेव च ।

ब्राह्मणान्सत्यमेवच ॥ ७३ ॥

चतुर्दिक्षु च होतव्यं तत्तद्द्द्रव्यैर्यथोक्तवत् । पायसाज्यतिलान्त्रीहि समिद्भिश्च यथाक्रमम् ॥७४॥ ! प्रत्येकं सूक्तेन द्रव्यंवेतिश्च ( ? ) सर्वशः ।

मन्त्रैश्चतुर्भिर्होतत्र्यमाज्यदिक्षु यथाक्रमम् ॥ ७५ ॥

जुहुयादथ मन्त्रवित् ।

नामभिः केशवाद्य श्चतथा सङ्कर्पणादिभिः ॥७६ ॥

प्रत्येकमष्ट साहस्त्रं

तत्तद्रव्यैहोंतत्र्य ( ? )

मित्यमुत्त्वान्सूमभिः ।

होमं कृत्वा विधानेन रात्रौ जागरणम्भवेत् ॥ ७८॥ कृते चोपवसेत्सम्यक्तथा भार्याश्च (?) ऋत्विजः । जपैर्होमैर्नृत्यगीतैः पुराणपठनादिभिः ॥६॥ तां रात्रिं क्षपयेत्सम्यक्तथा भार्या (?) प्रपूजनैः ।

तथा रजन्यांव्युष्टायां वृत्य ( ? ) कृत्वा यथा विधि ॥८०॥

पूजां कुर्याद्विधानेन पूर्ववत्सु

समाहितः ।

पीठे निवेश्य ( देवेशं ) अभिषेकं समाचरेत् ॥८१॥

[[२२४३]]

[[२२४४]]

वशिष्ठस्मृतिः

पूजितैः कलशैः पुण्यैः पावमानैश्च वैष्णवैः ।

ऋत्विजो स्नापयेद वं

[ सप्तमो-

सूर्यघोषैर्मनोरमैः ॥८२॥

प्रधानकुम्भमादाय आचार्यः सुसमाहितः । वारिणा स्नापेयेद्दवं स्वर्णेन रजतेन वा ॥८३ ॥ अष्टोत्तर सहस्रम्वाशतमष्टोत्तरन्तथा ।

स्नापयेन्मन्त्र रत्नन आचार्यः प्रयतात्मवान् ॥२४॥

( धौ धौतवस्त्रं शुभंवेष्टय (वेष्टयित्वा ततोनद्यां(वे) निवेशयेत् । स्वर्णशलाकामादाय आचार्यो नियतेन्द्रियः ॥८५ ॥ नयनोन्मीलनं कुर्यान्मंत्ररत्नमनुस्मरन ।

पौरुषेण च सूक्तेन ततः सम्मार्जनम्भवेत् ॥८६॥

वस्त्रैराभरणैौ दिव्यैरलङ्कत्य

नीराजनन्ततो

मनोहरैः ।

दद्यान्यं ( ? ) व संयुतः ॥ ८७ ॥

छत्रचचामरचैव दर्पणञ्च समर्पयेत् ।

दर्शयेद् गांच

कन्यांच दर्शयेदष्टमंगलां ॥८८ ॥

मुद्राश्चशंखचक्रादिनवधान्यास्तथैव च ।

सुवर्ण रजतं दुर्वा हरिद्रां मधुसर्पिषी ॥८६॥ अक्षताः सर्पपाश्चैच मङ्गलाः परिकीर्त्तिताः । शंखचक्रपताका च भेदेर्षण (?) मंगला ॥६॥ वैनतेयं मत्स्ययुग्मं कुलं चाष्टौ

शखं चक्रं गदां पद्म मुशलं

धनुश्च वनमाल्यश्च अष्टौमुद्राः

यवगोधूममुद्गाश्च

प्रदर्शयेत् ।

खड्गमेवच ॥ । १ ॥

प्रदर्शयेत् ।

।

तिलमाषप्रियङ्गवः ॥६२॥ऽध्यायः ]

विष्णुस्थापनविधिवर्णनम्

[[1]]

कुलित्थशालिशालूकाः नवधान्याः प्रकीर्तिताः । अथ होमम्प्रकुर्वीत पूर्ववद्वेष्णवैः शुभैः ॥ ६३ ॥ पादावुपस्पृश्य जुहुयादिदं विष्णु (?) रित्यृचा । मूर्धानमुपस्पृश्य जुहुया (?) दतोदेवेति वैऋचा ॥६४॥ सर्वाङ्ग समुपस्पृश्य सूक्तन पुरुपेण वै । हुत्वा पोडशमन्त्रैश्च तत्र शेषं समापयेत् ॥६५॥ उदुत्यं चित्रमितिद्वाभ्यामुपस्थानजपं चरेत् । अथमंगलावादि ( वै ) (?) देवमुपातनंनयेत् ॥६६॥ मणिमुक्ताप्रवालादिसानुपीठे निधाय च । मुमुहूर्ते शुभेल देवं पीठे निवेशयेत् ॥६७॥ अतो देवा इति जपन्सम्यक्संस्थापयेद्धरिम् । परेव्योम्निस्थितं देवं तस्मिन्नावाहयेद्धरिम् ॥६८॥ जप्त्वाऽथ मन्त्ररन्त्रं वै ध्यात्वा पुष्पाञ्जलिं जपेत् । यथोक्तविधिना विष्णुमर्चयेदच्युतं हरिम् ॥६६॥ पौरुषेण तु सूक्तेण मूलमन्त्रेण वा द्विजः । । पूजयेद् गंधपुष्पाद्यः पाद्यार्याचमनादिभिः ॥ १००॥ l वस्त्रालङ्कारयुक्तेन मधुपर्केण पूजयेत् । धूपं दीपं च नैवेद्य ताम्बूलं च समर्पयेत् ॥ १०१ ॥ जपेदष्टोत्तरशतं

मन्त्रद्वयमनुत्तमम् । प्रसाधय सुसान्निध्यमिति संप्रार्थयेद्गुरुम् ॥१०२॥ ततः प्रदक्षिणं कृत्वानमस्कुर्यात्पुनः पुनः । आशिषो वाचनं कुर्याद्वदमन्त्रैः शुभाव्दषैः (१) ॥१०३॥

[[२२४५]]

[[२२४६]]

वशिष्ठस्मृतिः

[ सप्तमो-

भोजयित्वा ततोविप्रान्सहस्रं तु शतंक्षू च । दद्याद्व दक्षिणां शक्त्या ऋत्विजः पूजयेत्ततः ॥ १०४॥ । गोभूहिरण्यवस्त्राद्य राचार्यम्परितोषयेत् ।

महोत्सवं पञ्चदिनं कुर्याच्छक्त्यनुसारतः ॥ १०५ ॥ एवं प्रतिष्ठां कुर्वीत विष्णो (श्चैव ) विधानतः । तत्र देवः सुसान्निध्यं याति नारायणो हरिः ॥ १०६ ॥ प्रतिष्ठासु च कर्त्तव्यो विधिरेप उदाहृतः । गृहार्चनञ्च कर्त्तव्यं विधिं वक्ष्यामि सत्तमाः ॥ १०७॥ स्नापयेत्पञ्चगव्येन मन्त्रपूतजलेन च । मन्त्रेणावाहयेदं वं परेव्योम्निस्थितं विभुम् ॥१०८॥ महाभागवतः स्पृष्टा मन्त्ररत्नं जपेत्सुधीः । दद्यात्पुष्पाञ्जलिम् पश्चात्तेनैवशतसंख्यया ॥ १०६ ॥ आज्यं तेनॅव होतव्यमष्टोत्तरशतं ततः । उपचारः समभ्यर्च्य नमस्कार्या च भक्तितः ॥ वैष्णवान्भोजयेत्पश्चाद्दक्षिणाभिः प्रतोषयेत् ॥ ११० ॥

इति श्रीश्रीवशिष्टस्मृतौविष्णुस्थापनविधिर्नाम

सप्रमोऽध्यायः समाप्तः

• श्रीगणेशाय नमः *

अथ