[[स्मृति-सन्दर्भः (प्रथमो भागः) Source: EB]]
[
REMINISCENCES
We feel much pleasure in placing before our Dharma Shastra reading public this ery indispensable work named “Smriti sandarbha prepared with a view to bunging all the available Smrities within the orbit of one single collection for proper references Concerning all the topics of human conduct and behaviour in day to day life of the people in the world.
The Smrities form the guiding factor for determining the path of duties and rights to be performed and enjoyed by man If a man practically follows the principles (सिद्धान्त) mentioned therein he is sure to achieve the highest goal of realizing the Almighty in himself.
It is an admitted fact that Shabda Brahman is the root cause of the creation विवर्ततेऽर्थभावेन प्रक्रिया जगतो यत (भर्तृहरिकृतवाक्यपदीय
ब्रह्मकाण्ड १ कारिका). And the Vedas are Apaurusheya not human creation but of Divine revelntion as they come direct from the breaths of Brahman “तस्य महतो निःश्वसितमेतत्”. The same divine revelation— the knowledge was bestowed upon the Rishies who after deep meditation preached before the humaṅ beings for their welfare. They are, therefore, called the Rishies (spiritual researchers or Sekeers after truth), who were the first receipients of the divine knowledge as revealed to them. " ऋषिदर्शनात्” The word “Shruti” verifies the above contention in the fullest sense of the word. Next to “Shruti” comes the “Smrities” whith form the interpretation of the sacred vedic laws as observed by the Rishies and as such they constitute the law of nature for governing the universe. In a word, “Shruti” means that knowledge which the sages obtained direct from Divine and “Smrities” are their interpretations composed mainly after deep meditation.
Though men of authority assign the word Hindu law to the Smrities it is in itself a word carrying incomplete significance. This term is of recent origin restricted to denote the body of law which is administered by the law courts since the British period in India. Even this does not cover the whole field of human conduct and jurisprudence.
The Smrities propound such codes of conduct in theory of Divine origin as are useful and serviceable at all times for all irrespective of caste, creed and colour. Hence the principles laid down are unchangeable by human authority as they are fundmental truths of the universal law. If we ask an Indian where his law is to be found, he will reply that in the Shastras. So the Shastras, broadly speaking, are the books of superhuman knowledge divinely inspired and preached by the sages whocould see the present, past and future the through their
spiritual eyes and they enable every human being to dorive as much benifit from them as he can by his constant practice.
The whole body ofsacred tradition or what is remembered by human teachers (in contra–distinction to Shruties or what is revealed to the Rishies) is worthy of admiration and application. In its widest acceptation, this use of the term Smrities includes the six Vedangas, the Sutrasboth Shrout andGrihya, the law books of Manu Yajnavalkya etc., the Itihasas, the Puranas and the Niti Shastras; Iti Smríteha; according to such and such traditional precept or legal text. But here we only limit the term to the works of the law-givers. Though we havemore than fifty and odd Smrities, the main body of the codes of law as handed down by tradition consists of Eighteen inspired Law Givers. These are.
मन्यविविष्णुशरीतयाज्ञवल्क्योशनोऽङ्गिराः।
यमापस्तम्बसम्बर्त्ताः कात्यायनबृहस्पती॥
पराशरव्यास शङ्खलिखिताः वृक्षगौतमौ।
शाततपो वशिष्ठश्चधर्मशास्त्रप्रयोजकाः॥
(याज्ञवल्क्यस्मृति आचाराध्याय ४।५)
Manu, Atri, Vishnu, Harita, Yajnavalkya, Ushanas or Shukra, Angiras, Yama, Apastamba, Samvarta, Katyayana, Brihaspati, Parashar, Vyas, Shankha, Likhita, Daksha and Gautama, all these Law Givers are held to be inspired and to have based their precepts on the Vedas. Hence our attempt for the inclusion of these important major and minor Smrities forming a manual or compendium of Good moral conduct for सृष्टि .
The Smritis as they are, should be read with a view to getting the real significance underlying the words of the Rishies concerned in as much as they are the rules and regulations prescribed for moral conduct of humanity and universe (सृष्टि). In a word, they are the natural Laws of the universe. Therefore, the attempt of bringing out the original texts of the noble codes for placing before the
public is made. Smrities as envisaged by the sages forming the unbiassed and unprejudiced principles have been guiding us since times immemorial. Those have been capably interpreted by the commentators. These great scholars contributed much towards guiding the human destiny and effecting smooth working of society but the inclusion of their commentaries side by the side with the texts, would havecost much labour and the work would have been voluminous out of our control. It is the aim of these law givers that the greatest good to all the creation causing the least harm to any must be realizedthoroughly. It is for the betterment of the universe “विश्व कल्याणार्थ"that these Smrities while forming the background for a smooth working of society shall ever remain the light house for showing real path amidst great stress and storm to the suffering humanity. The sages, law givers as they are, preached these sermons with a sole motive of making
and formulating such a social order upon which depends the smooth working of the corporate life of all and sundry. This way lies the entire solution of all the pretty strifes and trifles which have been caused by different iams as these (principles of Smrities) are in quite harmony with natural law and consistent with the ohanging natural environments for the good of all the creation.
In a nutshell, these are the surest romedics for all the human maladies caused by constant clashes in human ideologies and by not giving effect to the observation of the laws of nature; the neglectful attitude of which has given rise to so many clashes, inadequacies and inequities among us.
We shall humbly request the readors to have a watchful eye towards grasping the true meaning of the words of all these anges strictly in accordance with reference to the context to condition, place and time, as for example; the sages have predicted to have a
recourse to agriculture and resort to land work with all renewed energy for the welfare of the state. It is the first and foremost duty of every citizen to translate these precepts in to action as sincerely as anything. It is necessary for ensuring the prosperity of the nation as it is the priority number one for the growth and well being of the human beings. It is the principal item for maintaining the three bare necessities of life e. g. food, cloth, and shelter. It is tho greatest of all the Yajnas as a result of which “Anna” foodgrain is available which is life and light of all the living creation. The all-round progress of a country depends mainly upon the abundance of rich harvest. This is necessary pre-requisite for maintaining the vitality of a nation in peace or in war. It is a great Purushartha the successful achievement of which brings good and lasting fruits to bo enjoyed by all in the form of genuine progress. in Art, Science and Literature. The Vedas
enjoin “बलमुपास्व” develop strength which is solely dependant upon upon the bountifulharvest. If a well-to-do young man sits idle and remains homesick all through his blooming age, he is the worst bane to the society. A young is the greatest asset to the nation and as such he must strive hard to grow more and become a productive citizen to his nation in the real sense of the word. But this practice of doing land work and bringing the soil under the plough is not permissible in the old age. A grey-haired sanyasin is better fitted for leading a hermit’s life rather than working strenously on land with no results of important yield. He is, moreover, expected to attain perfection and freedom from. transmigration of soul in his last days for better after life. It is old age which is the worst hindrance to hard labour when physical vitality is no more and gives way to mental and spiritual development for obtaining higher planes e. g. devotion and
prayer. In our humble opinion if this Yajna, as the Smrities dictate, is performed in all earnestness, the cattle protection and: “grow more food” compaign will no more be slogans of the Government but the Nation as a whole will rise to the occasion to solve the long-felt want of food, as a result abundant yield of food grains and proper protection to cattle will be targetted and achieved.
A small child up to three entirely lives upon its mother’s milk, a wholesome, good and easily digestible diet with other eatable sereals fit for the digestive system of the same as and when necessary. It is also consistent with the nature of the child and plays an important role in forming its vitality, while for the rest of the life and specially in his or her young age the food obtained from land work will constitute the wholesome nutritional diet and help ensure vitality for proper development of physical, mental and spiritual faculties of the individual concorned.
There is a reference in the Shastric injunctions to the sight at the woman other than one’s own wife (धर्मपत्नी) which is solely responsible for the entire downfall and degeneration of tho man, morally and ethically; while on othor occasions, reference to their Darshan ensures peace, progress and prosperity of the person concerned. If we ponder over the idea underlying these words we come to know that it is as a result due to two extreme view-points.
On one hand, if one looks at the woman other than one’s own wife with a passion of ill—will it will cause the worst effect which will allow the dismissal of manly vitality “thevirya” from its place effecting all sorts of diseases thereby. If a drop of “Virya” is wasted it is just like death. It is a common experience that a man entertaining sexual pleasure at his best is the early traveller to the abode of death “यमलोकातिपि”. It is true " मरणं विन्दुपातेन जीवनं विन्दुधारणात्।” In a word, a
person wasting bis vitality by excessive sensual gratification is nearer to death than enjoying the pleasures and boons of life bestowed upou him as the best inheritor of nature. On the other, the noble feelings ofreverence and best regards to-wards womanfolk as the manifestation and embodiment of Durga, motherhood by asking and invoking their blessings and seeking for their noble advice ensure good life and total abolition of all the ills due to the person concerned.
So to say, all the teachings preached by the sages are worthy of our respect and obedience. Still, we must be careful enough to grasp the context as to the place, the time and the condition regarding the text as it occurs and then Rot
accordingly. Indian tradition in moral, ethical and metaphysical spheres deals mainly with Self-restraint, Trath, Love, Non-injury, Non-violence and sympathy. In order to achieve the fourParusharthas and ultimate realization of
God one must perform all injunctions laid down in the Smrities strictly which is the best and surest panacea for all the worldly maladies.
This collection “Smriti Sandarbha"consists of all the main Smrities available to us at present and attempts are in progress to get more to be included in future. This voluminous publication undertaken will be completed in more than a couple of volumes. This present one includes ten Smrities in all. It is nineth publication in the “Gurumandaiseries”. We owe a great debt of gratitude to Rajguru Dharmadhurin Pandit Haridatta Shastri Vidyalankar, Vidyabhushan, Vidyaratna of Tehri Garhwal whose scholarly paternal guidancehas always inspired us to bring this and other publications of the series in the hands of the honourable readers.
For Shri Mansukhrai More we have no words to express our gratitude. It is by
mistakes and omissions occurring in this publication which is a natural outcome of suoha task of great magnitude which we hope, they will not leave uncorrected as per errata given in the end.
“आ परिनोपाद्विदुषां न साधु मन्ये प्रयोगविज्ञानम्”
Calcuttn,
Nirjala Ekadashi,
samvat 2009
3rd June, 1952.
SHASTRI BRAHMA DATTA,
LADURAM TRIVEDI,
M.A
sheer dint of his noble aptitudes of head and heart, experience, knowledge, strong will and keen love for the Shastras that the work was undertaken at his own instance and initiative and has been a success to the last. Farther more, it has been the aim of his life to present the noble principles envisaged in the Vedas which are acclaimed as of lasting service and profit to all the creatures. He has been, so to say, striving hard to bring the treasure house of the noble heritage of humanity for the benefit of all.
Shri Moreji is ever as enthusiastic as he has been philanthropic contributing much towards getting the publication financed and printed to be presented to the public for the best use conceivable. It is also gratifying to note that Seth Mansukhrai More has been genuinely devoting his precious life for the last decade or so substantially doing for the “Betterment of the suffering humanity all the
world over by giving wide publicity to the selfaxiomed precepts envisaged in the Shruties and Smrities through very comprehensible and indispensable interpretation well appropriate to the contexts. His book Grihastha Dharma has been a popular watch word to all the Hindi-speaking house holders. In a word, Shri Moreji has, to his credit, a life entirely devoted to selfless service to his fellow persons in particular and all the creatures of universe in general. Even as he acts and moves his thoughts are concentrated towards performing deeds of kindness never of indiscriminate charity, but of far reaching con-sequences; work of introducing measures to develop agriculture, horticulture and to protect our cattle wealth for national prosperity. He believes in the decentralization programme for the village uplift as propounded by the Father of the Indian Nation “Gandhiji” änd is a true devotee of Ahimsa as preached by the Shastras. His unperturbed zeal towards
“ईशावास्यमिदं ँ सर्वम्"is a matter for envy to all. An institution SattvieJiwan Shala at Nawalgarh (Jaipur-Rajasthan) is a successful experiment in giving shape to his noble plans wherestudents are imparted free instruction of all kind in the healthy natural environment and atmosphere of the open. The boys lead a self restraint life, Brahmacharya Jiwan, “far from madding crowd’s ignoble strife”, where they do spade, work, manual labour and enjoy other extra-curricular activities which help in developing their physical, mental and spiritual progress in a balanced manner to become capable citizens of the country. All this is reminiscent of ancient Ashram life. His is a dream for carrying out this successful experiment on a grand scale on all world basis.
We wish Shree Moreji all success and may God bless him with more resources at his disposal for performing all the humanitarian tasks which he hopes to undertake in near
future so that long cherished feelings of compassion and mutual understanding may prevail among all the nationals bringing in their wake the real progress and prosperity of
the world.
असतो मा सद् गमय
तमसोमा ज्योतिर्गमय
मृत्योर्मा अमृतं गमय
Lead us from Unreal to Real, from Darkness to Light and from Death to Immortality. May God bless us for performing deeds as, directed by Shruties and Smrities so that all our concerted efforts may bring heaven on this earth a fit abode for gentle, humble and faithful world citizens.
In the end, while thanking all of our gentle co-workers and kind sympathisers in this noble cause, we begatapology of our honoured readers for all the trecuracies.
mistakes and omissions occulling in this publication which is a natural outcome of such a task of great magnitude which we hope, they will not leave uncorrected as pereirata given in the end'
‘आ परितोषाद्विदुषांन साधु मन्ये प्रयोगविज्ञानम्’
Calcutta,
Nirjala Ekadashi,
Samvnt 2009
3rd June, 1952
SHASTRI BRAHMA DATTA
LADURAM TRIVEDI,
हुईं उसी मन्त्रद्रष्टाकी ऋषि संज्ञा हुई। ऋषियों द्वारा अनन्ताकाश में आवत्तं-तरंग रूप से लहराते हुए परमेश्वर उद्गीथ रूप आदिनाद ऋषियों ने तपस्या करते-करते दिव्यश्रुति दिव्य दृष्टि पाकर विश्व मेंप्रसरण किया। मन्त्रों के आवर्त ( वीची तरङ्ग) के स्वरुपका देवताओं के मन्त्र द्वारा ज्ञान हो सकता है। त्रिकोण आदि जितने मन्त्र दीप्तपड़ते हैं वे उन उन मन्त्रों के आवर्तरूप के प्रतीक हैं, इन्हीं आवर्तोसे ऋषियों ने भिन्न भिन्न मन्त्रों का अनुसन्धान प्राप्त किया है। विद्वन्मोदतरङ्गिणी में लिखा है— “मन्त्रात्मकाहि देवाः” अर्थात् ये मन्त्र ही देवतास्वरूप हैं। आदिवैदिकमन्त्रों को श्रुति शब्द से निर्देश किया है। इन्हीं मन्त्रों के संस्मरण से मनु याज्ञवल्क्यादि ऋषियों ने अपने संस्मरणों को प्रकट किया जिनको स्मृतिनाम दिया गया। स्मृति शक्ति का विकास स्मृतिनिर्माता ऋषि मुनियों की जीवनी के अध्ययनसे स्पष्ट हो जायगा। स्मृतिशक्ति का समार उस सदाचार पर निहित है जो याज्ञवल्क्यादि का था।
वेदव्यासजी ने श्रुतिस्मृति के सिद्धान्तों का विस्तार अष्टादश पुराणों में किया है। इनका अध्ययन धर्म की तात्विकता का प्रवोधक होने से भारतीय संस्कृति ने इनका अध्ययन मानव जाति को अपनी उच्चपरिस्थिति तथा यथार्थ कान्ति का साधन माना है। भगवद्गीता मे—
“कर्मणो ह्यपिबोद्धव्यं बोद्धव्यं च विकर्मणः।
अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कर्मणोगतिः॥”
कर्म की गहन गति कहते हुए कर्म, अकर्म और विकर्म परिपाक परे विचार करने को लिखा हें। यह विज्ञान स्मृति ग्रन्थों से
ही प्राप्य है। स्मृति ग्रन्थ मनुष्य के कर्तव्यं और अकर्तव्य का निर्देशक होने से मनुष्यमात्र को स्मृति शास्त्रों में देश काल भेद से जो कर्तव्य सांस्कृतिक जीवन, व्यवहार नीति और कर्म विपाक दिखाया है उसकी जानकारी होनी परमावश्यक है। विना स्मृति ग्रन्थों के जाने कर्तव्य कर्म, ग्राह्यव्यवहार, और त्यज्यव्यवहार का ज्ञान नहीं हो सकता है। भारतवर्ष में प्रायः लोग अपने को स्मार्तधर्मी कहते हैं अर्थात् स्मृति प्रतिपाद्य जीवन यात्रा बनानाहै। श्रुति का विशदीकरण स्मृतियों में है। कविकुलचूड़ामणि कालिदास ने लिखा भी है—“श्रुतेरिवार्थ स्मृतिरन्यगच्छत्” वेद मन्त्रों का ही विशदीकरण स्मृति शास्त्र हैं। श्रुतिद्रष्टा ऋषि के अनन्तर स्मृतिकार ऋषि “मुनि” कहे जाते हैं। स्मृतियां४०१५० के लगभग हैं। प्रत्येक स्मृति का अधार दर्पधर्मआश्रमधर्म, राजधर्म व व्यवहारकमहैं परन्तु किसी स्मृति में किसीमात को प्रधान मानकर विस्तार से वर्णन किया गया, दूसरी स्मृति ने किसी दूसरे महत्वपूर्ण विषय को प्रधानः वर्णन स्थान दिया हैं। कर्म अकर्म का व्यवहारस्मृति का ही स्मरण है। याज्ञवल्क्यने मानवता के पतन का कारण बताया है—
विहितस्याननुष्ठानात् निन्दितस्य च सेवनात्।
अनिग्रहाच्चेन्द्रियाणां नरः पतनमृच्छति॥
जिन कर्मों के करने का विधान किया गया है अर्थात् सांसारिकनित्य, नैमित्तिक ग्राह्यकर्म, व्यावहारिक, नैतिक सांस्कृतिक जिन जिन को कर्तव्य बताया गया है अर्थात् विधि नियम रुप से प्रतिपादित कर्मों का
“मन्वत्रिविष्णुहारीतयाज्ञवल्क्योशनोऽङ्गिराः।
यमापस्तम्बसम्बर्त्ताः कात्यायनबृहस्पतिः॥
पराशरव्यासशङ्खलिखिताः दक्षगौतमौ।
शातातपो वशिष्ठश्च धर्मशास्त्रप्रयोजकाः॥”
स्मृतिग्रन्थ और भी हैं किन्तु धर्मशास्त्रीयव्यवस्था के प्रयोजक मनु से वशिष्ठ तक हैं जिनके नाम उक्त इलोकों में हैं। उक्त धर्मशास्त्रीय स्मृतियों के अनुरुपपरिषद् व्यवस्था देने की अधिकारिणी होती हैं। उक्त धर्मशास्त्रों में प्रायः धर्मनिर्णय की शैली एक हीहै। कुछ गवेषकोका मतहै कि स्मृतियां भिन्न-भिन्न काल में विभिन्न दृष्टिकोण से लिखी गई हैं यह गवेषणा सर्वथा सत्य नहीं है। ऋषि मुनियों के अतिरिक्त कोई प्रगाढ़ पाण्डित्यवादी भी धर्मशास्त्रप्रयोजक (व्यवस्थादेनेवाला) नहीं हो सकता है। काव्य, दर्शन, इतिहास, विज्ञान, रसायन आदि भिन्न-भिन्न काल में भिन्न-भिन्न विद्वानों के उद्गार भिन्न-भिन्न दृष्टिकोण से हैं परन्तु धर्मशास्त्र की मर्यादा एक है। देशकालभेद से जो तारतम्य होता है उसका स्पष्टीकरणवहीं किया गया है। स्मृतिग्रन्थों में सत्य, त्रेता, द्वापर और कलियुग इन चार युगों में तपस्या, ज्ञान, यज्ञ और दान इनको युग के अनुरूप प्राथमिकता दी गई है। इससे यह अर्थ न समझना कि सत्ययुग में दान नहीं था और कलियुग में तप नहीं है। अबयुगों में तप, यज्ञ ज्ञान और दान की महिमा है केवल किस युग में किस धर्म की प्रधानता हैयहइसका तात्पर्य है।
धर्मशास्त्रोमें विधि वाक्य, नियम वाक्य, परिसंख्या और अर्थवाद
वाक्यों की परिभाषा की जानकारी कर तब ठीक ठीक तात्पर्य बुद्धि में आवेग, अन्यथा कहीं विरोधाभास प्रतीन होने से भ्रम हो जायगा। विधि वाक्य और नियम वाक्यों में जो बताया गया है उसका पालन न करने से शास्त्रीय दण्ड या प्रायश्चित का भागी होता है। स्मृति ग्रन्थों का मौलिक रचनाक्रम और धर्मशास्त्रीय व्यवस्था संस्कार परिज्ञान धर्मपूर्वक व्यवहार शासक के गुण प्रायः सब स्मृतियों में समान ही हैं। परन्तु किसी स्मृतिकार ने किसी वात को अधिक महत्त्व दिया है।
सृष्टिरचनाक्रम वर्णन करके मनु ने आचार संस्कार का वर्णन किया है। उनने जिन आचार व्यवहारों का वर्णन अपनी स्मृति मैं बताया है उसके लिये कहा गया है ‘यह सब वेद वाक्यहैं यथा—
‘यन्मनुरवदत्तदूभेषजं भेषजानाम्
मनुस्मृति के द्वितीय अध्याय में आया है—
यः कश्चित्कस्यचिद्धर्मो मनुना सम्प्रकीर्तितः।
स सर्वो विहितो वेदे सर्वज्ञानमयो हि सः॥
मनुस्मृति में धर्म बताया गया है वह सब वेदों में हैं। यहां यह ध्यान रखने की धापहे कि महर्षि मनु के ये विचार हैं जिन्हें महर्षिभृगुजी ने निवन्धीकृत किया है। मनु को सम्पूर्ण ज्ञाननिष्ठा थी। मनु ने गर्भाधानसंस्कार से विवाह संस्कार तक को धर्म बताया है। तृतीय अध्याय में कहा गया है—
न हो तवतक हमसव समान हैं यह कल्पता, तो बन्ध्यापुत्रवत् हैं। मनु ने स्मृति की समाप्ति में कहा भी है—
धर्मस्य परमं गुह्यं ममेदं सर्वमुक्तवान्।
सर्वमात्मनि सम्पश्येत्सच्चासच्चसमाहितः॥
धर्मशास्त्रका परम सिद्धान्तयही है कि सब प्राणिमात्र में अपने को समझे याज्ञवल्क्यने भी यही कहा है—
“अतो यदात्मनोऽपश्यं परेषां न तदाचरेत्।”
जो बात तुमको दुःखदायी हो वह बात कभी दूसरे जीव को मतकरो यही धर्म मनुष्य का है।
याज्ञवल्क्यने संस्कार विधि दाय विभाग और पुत्रोत्पत्ति को भी धर्मशास्त्रीय व्यवस्था से बांधा था—
धर्मोऽयं रवि संज्ञकः
आपद्यपद्यपुत्रापि दायधर्मान्निबोधत।
पुत्रोत्पत्ति और दाय विभाग को भी धर्म बताया है और कहा है कि इसमें किसी प्रकार दस्तक्षेप करना धर्ममर्यादा पर हस्तक्षेप माना जायगा। राजधर्म में शासक की योग्यता के सम्बन्ध में—
महोत्साह, स्थूललक्ष्यः कृतज्ञोवृद्धसेवकः।
विनीतः सत्त्वसम्पन्नः कुलीनः सत्यवाक्शुचिः॥
अदीर्घसूत्रः स्मृतिमान् अक्षुभोऽपरुषस्तथा॥
शासक के स्मृतिमान् स्मृतिशास्त्रोंका ज्ञाता,कृतज्ञ,कुलीन, सत्वप्रधान आदि लक्षण बनाये हैं। व्यवहार में ऋणादान अर्थात् रूपया
की बृद्धि के दर से लेकर सब प्रकार के भूमि कर आदि की सुचारु व्यवस्था की है।
मर्यादात्यागी (धर्मशास्त्र की विधि नियम का उल्लङ्घनकरनेवाले) को प्रायश्चितोबताया है। पाप पांच श्रेणियों में बनाये हैं— महापाप, अतिपाप, उपपातक, पातक, जातिभ्रंश आदि। मद्यपान महापाप बताया है, कृतघ्नपुरुषप्रायश्चित करने पर भी शुद्ध नहीं होता है इत्यादि। अग्निस्मृति में शुद्धता को विशेष स्थान दिया है। विष्णुस्मृति में भगवदुपासना-भक्ति का सङ्केत सर्व प्रकार की बाधा निवृत्तिके लिये बताया है। इसके अतिरिक्त मानव संस्कृति को विष्णुस्मृतिने एक बहुत सुचारुऔर आवतक प्रणाली में बर्णनकिया है। इस शिक्षाबली के अध्ययन और विचार से मानवता कीसंस्कृति का विकास हो जाता है। इन सूत्रों में धार्मिक आचरण और पारस्परिक सम्बन्ध यमनियम उपासना उत्सवादियों का सविस्तर वर्णन है। शाततप ने प्रायश्चितकरने का विशेष स्थान कहा है—
प्रायश्चित्तविहीतानां महापातकिनां नृणाम्।
नरकान्ते भवेज्जन्म चिह्नाङ्कितशरीरिणाम्॥
शातातप ने किस पाप के करने से क्या रोग होता है उसका विशेष वर्णन किया है। रोगोत्पत्ति के विषय में यह बताया कि अलग अलग रोग अलगअलग पापों से होते हैं। साथ ही उन पापों से निवृत्ति होने का उपाय भी बताया है जिससे रोग शान्त हो जाय।
शंख ने संस्कारों की आवश्यकता पञ्च महायज्ञ आदि धार्मिक गृहस्थजीवन का विस्तार किया तथा वानप्रस्थ वसन्यासकी विधि वतलाई।
लिखित ने इष्टापूर्त का माहात्म्य बताया हैं—
“इष्टेन लभते स्वर्गं पुर्त्तेनमोक्षमाप्नुयात्”
यज्ञ, धर्मशाला, वापी, कूप तडागको धर्म की प्रधानता कही है।
‘कलौ पाराशरी स्मृता’
इस युग मैंपराशर की स्मृति का स्थान बताया। पराशरजी ने बहिकाश्रमतपोभूमि में शौनकादि ऋषियों के साथ आये हुए व्यासजी को कलियुग के धर्म में अत्यन्त जागरुकता बनाई। कलियुग में वर्णाश्रम धर्म की मर्यादा से भ्रष्ट होने पर तत्काल पतन होना बताया है और दान की प्रधानतः कलियुग की धर्मनिष्ठा बताई है। कलियुग में कृषि कर्म को प्रधान धर्म बनाया है।कृषि कर्म के साथ गौ का निखार्य पालन धर्म और अलिप्रर्द वछडेका पालन-पोषण तया दान का बड़ा माहात्म्य बताया है। द्विजमात्रको कृषिकर्म करने का आदेश दिया है—
“कृतेरन्यतमोधर्मां न लभेत्कृषितोऽन्यथा।
न सुखं कृषितोऽन्यत्र यदि धर्मेण कर्षति॥”
खेती के समान और कोई धर्म नहीं है यदि स्मृतियों में बताये नियम धर्म से खेती चलावे तो कृषि महान् यज्ञ है जिसके द्वारा कीट पतङ्गपशु पक्षी सभी की परितृप्ति होती है।कृषि यज्ञ में यज्ञशिष्टाशीः बह ही पुण्यहोंगें जो कीट पतङ्गादि सेलेकर ऋृषि मुनि तपस्वीसबके लिये अन्न का भाग निकाल कर फिर अवशिष्ट को अपने गृहस्थ के काम में ले। धर्मपूर्वक खेती का यही रहस्य है। श्रीमद्भगवद्गीता में— ‘यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः’ कहकर कितना बड़ा महत्व बताया गया है। इसीलिये महर्षियों कीउञ्छवृत्तिका विधान भी चरितार्थ होता है। मयि कणाद इसके ज्वलन्त प्रमाण हैं।
इसीलिये बो कहाहै—
“षट्कर्माणि कृषिंये तु कुर्युर्ज्ञानविधिं द्विजाः।
ते सुरादिपरप्राप्ताः स्वर्गलोकमवाप्नुयुः॥
द्विज मात्र को खेती करने का विधान पराशरजी बनाते हैं। उपनिषद् में भी आया है “अक्षेैर्मा दीव्य कृषिमित्कृषस्य” (ऋृ.७।८।५) इन्द्रियों के भोगों में मत खेलो, कृषि कर्म में मन लगाओ इस तरह मनुष्यमात्र को क्षेती करना धर्म बतायाहै। तव तोस्थान-स्थान पर वछडेका पालन करने का विधान और उसे हृष्टपुष्टबनाकरदान देने का विधानहै—
एकोऽपि वृषभो देयो धुर्धरः शुभलक्षणः।
अरोगश्चापरिक्लिष्टोयस्मात्सदशगोसमः॥
एकेन दत्तेन वृषेण येन
दत्ताभवेयुर्दश सौरभेयाः।
आहेम पीताद्धरणीसमाना
त्तस्माद्वृषात्पूज्यतमोऽस्तिनान्यः॥
एक पुष्ट वृषभ का दान दस गोदान के तुल्य बनाया है। दान ब्राह्मण लेते हैं इसलिये कृषिकमे द्विजाति मात्र काधर्म महर्षिपराशरबतलाते हैं। इसी प्रकार अत्रि-संहिता में खेती का वर्णन आया है। हारीत ने भी कृषि कर्म को धर्म बताया है।देवपितृपूजन को सविस्तर वर्णन मिलता है। स्मृतियों में वैदिक शब्दों के उद्धरण होने से इनका अभिप्राय निरुक्त और निघण्टु के अनुकूल प्रसङ्गानुसार आवश्यक है यतः स्मृतियां वेदानुरूप ही हैं।
कात्यायन ने राजधर्म, आश्रमधर्म दानधर्म और मर्यादा पालन पर विशेषतया कहा है।
वृहस्पति ने सामप्रधान राजनीति और दानधर्म बनाया है।
ओशनस ने राजशासन में दण्डदापन को धर्म कहा है।
नारद स्मृति में—
“धर्मेकतानाः पुरुषास्तदासन् सत्यवादिनः।
नष्टे धर्मे मनुष्येषु व्यवहारः प्रवर्त्तितः॥”
जवतक मनुष्य जाति की स्वाभाविक गति धर्मानुकूल चलती जाती थी तवतक व्यवहार का अनुशासन नहीं था। धर्म गति से जब संसार विचलित होने लगा तवव्यवहार के नियमों में उसे जकड़ना पड़ा। नारदीय
एकेन दत्तेन वृषेण येन
दत्ताभवेयुर्दश सौरभेयाः।
आहेम पीताद्धरणीसमाना
त्तस्माद्वृषात्पूज्यतमोऽस्तिनान्यः॥
एक पुष्ट वृषभ का दान दस गोदान के तुल्य बताया है। दान ब्राह्मण लेते हैं इसलिये कृषिकर्म द्विजाति मात्र काधर्म महर्षिपराशर वतलाते हैं। इसी प्रकार अत्रि-संहिता में खेती कावर्णन आया है। हारीत ने भी कृषि कर्म को धर्म बताया है। देवपितृपूजन को सविस्तर वर्णन मिलता है। स्मृतियों में वैदिक शब्दों के उद्धरण होने से इनका अभिप्राय निरुक्त और निघण्टु के अनुकूल प्रसङ्गानुसार आवश्यक है स्मृतियां वेदानुरूप ही हैं।
कात्यायन ने राजधर्म, आश्रमधर्म दानधर्म और मर्यादा पालन विशेषतया कहा है।
वृहस्पति ने सामप्रधान राजनीति और दान धर्म बताया है।
औशनस ने राज्यशासन में दण्डदान को धर्म कहा है।
नारद स्मृति में—
“धर्मेकतानाः पुरुषास्तदासन् सत्यवादिनः।
नष्टे धर्मे मनुष्येषु व्यवहारः प्रवर्त्तितः॥”
जबतक मनुष्य जाति की स्वाभाविक गति धर्मानुकूल चलती नवतक व्यवहार का अनुशासन नहीं था। धर्म गति से जब विचलितहोने लगातवव्यवहार के नियमों में उसे जकड़ना पडा।
पार्थ शक्यनहीं । शक्ति न रहने परपुरुषायें करने से उलटी हानि हीहोतीहै।
वालक के लिये अपनी माता का दूध ही पथ्य, हितकर और प्रकृति के अनुकूल है जो उसकी शक्ति है और बड़े होने पर तोपृथ्वी माता से उत्पन्न किया हुआ अन्न ही उसकी शक्ति है।
शास्त्रों में बताया गया है कि पराई स्त्री कोदेखना अत्यन्त नाशकारक है और कहीं उनके दर्शन से उन्नति सुख प्राप्ति होती है। इसमें बुरी भावना से स्त्री को देखना विनाशकारक है। दुर्भावना बुरे भाव से स्त्रीको देखने से मन की अस्वस्थता होकर मनुष्य का वीर्य चलायमान हो जाता है जिसमे आयु क्षीण होती है क्योंकि शरीर में बिन्दु (वीर्य) ही राजा है। कामी पुरुषकी आयु का नाश होता है। परन्तु माताओं और बहनों के प्रति ऊंचे भाव मातृभावआशीर्वाद और शिक्षा के हेतु दर्शन करने से पुण्यप्राप्ति एव पापों का नाश होता है लिखा भी है— “मरणं बिन्दुपातेन जीवनं बिन्दुधारणात्।”
महर्षियों के सभी शब्द मान्य एवं शिरोधार्य है केवल देश, काल और अवस्थाका ध्यान रहे महषियों काके वचनों में प्रविष्ट होना चाहिये।
मानव जागृति में स्मृतियों के ज्ञानपरिशीलन ज्ञान परमावश्यक है। स्मृतियों के ज्ञान के बिना व्यवहार राजधर्म एवं संस्कृतिक जीवनी में दोषआजाता है।
यह गुहनरकार्य कई राण्ढोंमें सम्पादित दोगा जिन्हें शीघ्र ही प्रकाश में लाने के लिये श्रीमान् मोरजी सोत्साह उत्सुक हैं। सेठजी ऐसे अत्युतम ग्रन्थ के लोक हितकारी प्रकाशन के लिये आशीर्वाद और धन्यवाद के पान है जिनकी व्यावहारिक जीवनी भी शाखों के विनोद तथा प्रसारण से देश जाति की यथार्थ सेवा कर रही है। सेठजी शास्त्रोक्त मार्ग से उपासना और जनसेवा कृषि कर्म विकास गोधन की रक्षा के निरन्तर प्रयत्नमें लगे रहते हैं। भगवान् उदारमनाः सेठजी के सत्-सङ्कल्पसफल कर जनता में धार्मिक भावना एवं परस्पर एकता प्रदान करें।
भ्रष्टाचारपरायणाः कति जनाः एके कुमार्गे रताः।
भक्ष्याभक्ष्यविचारमूढमतयः सर्वत्र मोहान्धता॥
व्यापारेऽपि च चौरभावविततं विश्वासलेशो हतः।
अज्ञानं किल धर्मशास्त्रविषये एकं महत्कारणम्॥
सत्यासत्यपथप्रदर्शनपरं मन्वादिभिर्यत्स्मृतम्।
अन्तेचेह च मुक्तिभुक्ति फलदं तच्छास्त्रबोधोदये।
आचारे निपुणः क्रियासु कुशलो लोके महत्त्वं लभेत्।
अज्ञानं च पलायते खलु यथा सूर्योदये तैमिरम्॥
राजगुरु पण्डित हरिदत्त शास्त्री
टिहरीगढबाल।
श्रीगणेशाय नमः।
किञ्चित्प्रास्ताविकम्।
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1728583258Screenshot2024-10-10232944.png”/>
विदाङ्कुर्वन्त्वत्रभवन्तो भवन्तः परोवर्यसृतिसभाचरन्तः सन्तो यद्विद्याप्रवर्त्तकानां व्यवहारनिष्णातानां तत्रभवतांप्रभवतां मन्वादिस्मृत्याविष्कृतानां तद्गतधार्मिकजीवनोपयोगिव्यवहाराणाञ्चअनवच्छिन्ननिरावरणकर्तॄणां धीराणां विदुषाञ्चाम्नाय सृतिचञ्चरितपदचरणानां स्वारप्स्म स्मृतिसन्दर्भोऽयं विभ्राजते।
इह खलु मानव संसृतौ प्रारब्ध कर्म भुज्यमानानां रजस्तमोऽभिभूतानां कामवृत्तीनां न विना संस्कृतिजीवनविकासेन भव्यमर्यादाचरणा अनवस्थितिप्राया दरीदृश्यन्ते।
अतोऽग्रकोऽप्युपायः शास्त्रीयो लौकिको व्यावहारिको वायेन मानव मानवतां विकाशयेयुः, विचार्यते, कारुणिकानां महर्षीणांतत्साधनं स्मृत्याचरणं लोके प्रसारितमासीत् इदानीम्भोगलोलुपैः हतमानसैः मानवतां मन्यमानैः तत्स्मृतिपन्था विस्मारितप्रायः। अतो मनुस्मृतोराज्यानुशासनपद्धतावपि—
“स्वधर्मचरितान्लोकान्विनीय स्थापयेत्पथि” इति स्मरणात् स्वे स्वे कर्मणिः सर्वेषां पथभ्रष्टानांपथप्रदर्शनं राजशासनमपि अनुमोदते।
“स्मृत्याचारव्यपेतेन मार्गेणाधर्पितः परैः।
आवेदयति चेद्राज्ञेव्यवहारपदं हि तत्॥”
इति महर्षियाज्ञवल्क्येनव्यवहारस्वरूपनिर्णयेऽपि स्मृत्याचारव्येपेतिता(भ्रष्टता) प्रदर्शिता। अतो जगति सुखमयोभयलोक संसिद्धेः स्मृत्याचारस्तदनुकुलव्यवहारश्चसर्वतो विभावनीयः स्मृत्याचार संरक्षणे प्रचारणे च न केषामिवप्रतिपत्तिः, भारतीयजनानांगौरवास्पदं स्मृत्याचार एव। स्मृतावाचारसदाचारलोकाचारदेशाचारशिष्टाचारादीनामाचरणं लोकहिताय प्रदर्शितम्— तथापि,
“निजधर्माविरोधेन यस्तु सामयिको भवेत्।
सोऽपि यत्नेन संरक्ष्योधम राजकृतश्चयः॥
इत्यनेन सामयिकाचारे राजधर्माचारस्याप्यवहेलना न कार्या स्मृत्या येन दोषापत्तिरनेन निर्धोयिता। आचारस्तु विधिनिषेधात्मके कर्मेति स्मृतिशास्त्रेणाववुध्यते।
स्थूल विचारणे यदि कुत्रचित्स्मृतीनां परस्परं विरोधाभास एकवाक्यताता च न प्रतीयते तत्र देशकालावस्थामवेक्ष्य स्मृतिवचनानि नियोजयितव्यानि इति समन्वयाधिकारोविरोधनिरसनाय पूर्वाचारनुमोदित एव।जगति स्मृत्याचार एवं संस्कृति प्रसारणे निरुपद्रवो राजमार्गः।
जनतन्त्रराजशासनेकस्यचिदपि साम्प्रदायिकता पथप्रदर्शन-
तदाचरण विभिन्नसम्प्रदायिनां तिरस्कारे कस्यचिदेक सम्प्रदायस्यानुशासनं प्रमाणीकृत्य सर्वे विभिन्न सम्प्रदायिनः कस्यचिदेकस्य सम्प्रदायस्यानुशासने महाननर्थोऽधर्मश्च नीतिमार्गाभिशापश्च (Blunder of the Politics) भवति राजधर्मस्तु सर्वान् स्वे स्वे धर्मे संरक्षणं देयमिति सेयं मर्यादा भारतीय धर्मशास्त्रे प्राचुर्य्येण सङ्कलिताऽस्ति येन पारस्परिकसद्भावना समतैकता दैनंदिनं सम्वर्धेत।
संस्कृतिमयं जीवनं पृथिव्यां धर्मशास्त्रैकनिधिः सवरनुभूता। ने कोऽपि स्मृत्याचार सम्पन्नः परैरभिभूयते न च परांस्तिरस्करोति अपि तु सर्वदा सर्वेषु बन्धुत्व व्यवहारेण समादरं करोति।
अतोऽस्माभिः स्मृतिशास्त्ररहस्यं प्राचीन शीर्णविशीर्ण पुस्तकान्येकीकृत्य स्मृतिसन्दर्भोऽयं पृथिव्यां सर्वदेशवासिनां मनुष्याणां हिताय भारतीय प्राचीनसौहार्दपूर्ण सम्बन्ध दृढीकरणाय प्रकाश्य विदुषामविदुषां समेपामेवमानवजातीयानां पण्डितानां साधारणकृषकानां श्रमजीविनाञ्च राजशासनकर्मकराणाञ्चकरकमलाञ्चितः समर्प्यते। आशास्महे परोवर्यविद्वांसः समादरेणैतद्भारतीय प्रणय पुरस्कारं स्मार्त्तांपहारं समुररीकृत्य स्वस्व सम्मत्या भारतीय प्राचीन वान्धवान्कृतार्थी कुर्वन्तु। शमिति।
भवदीयस्य
राजगुरुरित्युपाधि भाजः
शास्त्रीणोहरिदत्तस्य
टेहरी गढ़वाल वास्तव्यस्य
॥ॐ तत्सत्॥
साभ्यर्थनोधन्यवादः।
सकलकल्याणगुणाकरकरुणामयदीनवत्सलश्रीनारायणचरणानुकम्पया प्राप्तधर्ममतयो मरुदेशस्थवैश्यकुलावतंस नवलगढ़ निवासिनः लुप्तवैदिकधर्मेष्वनवरप्रवृत्तमानसाः परमैश्वर्यादि गुणकीर्तिसम्पन्ना मान्यवर श्रीमनसुखरायजी और श्रेष्ठिनः महता परिश्रमेण द्रव्यव्ययाधिक्येन चाप्राप्तस्मृतिग्रन्थान् प्राप्तस्मृतिग्रन्थां च देशान्तरातथा विविधभारतीयपुस्तकालयेभ्यः समानीय सयत्नेन सुसंग्रहं कृतवन्तः धर्मार्थवितरणार्थंपृथक् पृथक् भाग चतुष्यात्मकं (स्मृतिसंदर्भनामकं पुस्तकं) प्रकाशीकृतवन्तश्च, स्मृतिसन्दर्भोऽयंमनुष्यमात्राणामभ्युदयार्थे येनासंस्कृतविचारिणामपि सांस्कृतिकविचारधाराप्रवाहेणाखिलमानवसंसारसुशान्तिसद्भावनायामवतरेयुः। अथ च सनातनधर्मावलम्बिनां जनसमुदायिनां च कल्याणेद्धया गारते बहुषु स्थानेषु ब्रह्मचर्याश्रमस्थापनार्थम्, लुप्तस्मार्तवेदिवधर्माणां सयत्नपुरस्सरं प्ररुयापनार्थन्तद् ग्रन्थानां विकाशनाय च स्वजीवनं यापयन्तो राजन्ते।
अतुलकीर्तिशालिभ्यः सपरिवारेभ्यस्तेभ्यो महोदयेभ्यः शतशो हार्दिकान् शुभाशीर्वादान् धन्यवादाश्चवितराम।
प्रार्थयामश्चसृष्टिस्थितिलयकर्तारं भगवन्तं जगदीश्वरमपौरुषेयं यद् भवन्तु तेषां पुत्रपौत्रादिसन्तानाः सदा सनातनधर्मोद्धरणे सयत्नचित्ताः गङ्गानयनाय भगीरथ इवेति।
अथ च धात्रा कृता या प्राक् प्राकृतिकी धर्मव्यवस्था सास्माभिः सर्वथा पालनीया, अतोऽन्यथा सर्वेषां प्राणिनां कल्याणलाभे धर्मविरुद्धः दरीदृश्यते। धर्मविरुद्धम्— हिंसादिकरणं, शक्ति (सत्व) हरणञ्च, तत्सर्वथा हेयम्। यतो धर्मस्य लक्षणं— वेदयोधितेप्रसाधनताको धर्मः। तद्व्यतिरिक्तमधर्म इति।
तैत्तरीयश्रुतिः— धर्मो विश्वस्य जगतः प्रतिष्ठा, लोके धर्मिष्ठं प्रजा उपसर्पन्ति, धर्मेणपापमपनुदति धर्मे सर्व प्रतिष्ठितं तस्माद्धमं परमं वदन्ति। तथैव “चोदनालक्षणोऽर्थो धर्मः"चुद्प्रेरणे— चोदनेनैव लक्षणं प्रमाणं यस्य तादृशो योऽर्थः स धर्मः। चोदना—प्रवर्तकोवेदविधिरूपः “विहित क्रिपया साध्यो धर्मः” धर्मः श्रेयः समुद्दिष्टं श्रेयोऽभ्युदय (सद्गति) साधनम्। निरुक्तः प्रथमाध्याये— “अथातो धर्मजिज्ञासा”। धर्मः—धृ क्षरणदीप्त्योः म—प्रत्ययान्तो निपातः=धर्मः। जिघर्त्ति दीप्यते रश्मि सम्बन्धात्। निगमोऽन्वेषणीयः।
ध्रियते लोकोऽनेन, वा धरति (धृ+मन् ) =धर्मः।
धर्मशब्देन— भूतं भवन्तं भविष्यन्तं सूक्ष्मं व्यवहितं—उभयं इह स एव धर्म उच्यते।
किं तस्यलक्षणं इत्युक्यते चेत् तदा— यागादिरेव धर्मः।
तल्लक्षणस्तु— वेद प्रतिपाद्यप्रयोजनवदर्थो धर्मः। यजेत— किमर्थं स्वर्गकामः। “धर्मं जिज्ञासमानानां प्रमाणं परमं श्रुतिः।”
मनुः—
वेदः स्मृतिः सदाचारः स्वस्य च प्रियमात्मनः।
एतच्चतुर्विधं प्राहुःसाक्षाद्धर्मस्य लक्षणम्॥
तथा च—
“श्रुतिस्मृत्युदितं यम” तत्र च मनुः—
“निषेकादिः श्मशानान्ती मन्त्रर्यस्योदितोविधिः स एव धर्मः”
धृतिः क्षमा दमोऽस्तेयं शौच मिन्द्रिय निग्रहः।
धीर्विद्या सत्यमक्रोधो दशकं धर्मलक्षणम्॥
श्रुतिस्तु वेदोविज्ञेयो धर्मशास्त्रं तु वै स्मृतिः।
ते सर्वार्येष्वमीमांस्येताभ्यांधर्मो हि निर्वभौ॥
अतः, वेदप्रमाणकः श्रेयः साधनं धर्मः।
येनास्यपितरौयाता येन याताः पितामहाः।
तेन यायात् सतां मार्ग तेन गच्छन्न रिष्यते॥
धर्म शनैः संचिनुयाद्वल्मीकमिव पुत्तिकाः।
परलोक सहायार्थं सर्वभूतान्यपीडयन्॥
अत एव हिंसादिरद्दितमिन्द्रियनिग्रहश्चप्राधानिकम्।
तथैवाभक्ष्य भक्षणेऽप्यायुनांशमेव। धर्मस्य प्रथम आचार एवमूलभूत कारणमस्ति। यथा, मनु—
“आचारहीनं न पुनन्ति वेदा.”
वेदोऽखिलो धर्ममूलमाचारस्तु प्रकीर्तितः।
अत्रिः—
आचारेषु व्यवस्थानं शौचमित्यभिधीयते।
प्रशस्तांचरणं नित्यमप्रशस्त विवर्जनम्॥
पराशरः—
चतुर्णामपिवर्णानामाचारो धर्मपालनम्।
प्रज्ञा तेजो बलं कान्तिः ब्रह्मचर्येण वर्धते॥
आचारवन्तो मनुज्ञालभन्ते—
आयुश्च वित्तं च सुताश्च सौख्यम्॥
धर्मतथा शाश्वतमीशंलोक—
मत्रापि विद्वज्जन पूज्यतां च॥
विष्णुःस्मृतिः—
त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः।
कामक्रोधस्तथालोभस्तत्मादेतत्रयं त्यजेत्॥
सर्व धर्मापेक्षया ब्रह्मचर्यस्य पालनं सर्वश्रेयस्परं भवति यतो स्मृते ब्रह्मचर्यं न वीर्यलाभ।
“मरणं विन्दुपातेन जीवनं बिन्दुधारणात्। "
ब्रह्माचर्यप्रतिष्ठायां वीर्यलाभः।
अवीर्यलाभे नेह्नात्रेष्ट साधनसमर्थाः भवन्ति नराः।
अथात्र—
क्रमागतानां चतुर्णां ब्राह्मण क्षत्रिय वैश्य शूद्राणां वर्णानां पृथक् वृत्तयो दश्यन्ते—
यथा मनुः—
अध्यापनमध्ययनं यजनं याजनं तथा।
दानं प्रतिग्रहं चैव ब्राह्मणानामकल्पयत्॥
प्रजानां रक्षणं दानमिज्याऽध्ययनमेव च।
विषयेष्वप्रसक्तिश्चक्षत्रियस्य समादिशत्॥
पशूनां रक्षणं दानमिज्याऽध्ययनमेव च।
वणिक् पथं कुसीदञ्चवैश्यस्य कृषिमेव च॥
एकमेव तु शूद्रस्य प्रभुः कर्म समादिशेत्।
एतेषामेव वर्णानां शुश्रूषामनसूयया॥
पराशरस्तु—
पाल्या वैयत्नतः सर्वे पालयन् शुभमाप्नुयात्।
अन्नार्थमेतानुक्षाणः ससर्ज परमेश्वरः॥
अन्नेनाप्यायते सर्वंत्रैलोक्यं सचराचरम्।
उक्षा गौर्वेधसासृष्टातस्य ह्युत्पादनाय च॥
यावद्गोपालने पुज्यमुक्तं पूर्वमनीषिभिः।
उक्ष्णोऽपि पालने तेषां फलं दशगुणंभवेत्॥
धर्मोऽयं भूतले साक्षात् ब्रह्मणा ह्यवतारितः।
सप्तजन्मार्जितं पापं गोदानेन विशुध्यति॥
एकेन दत्तेन वृषेण येन भवन्ति दत्ता दश सौरभेय्यः।
माहेष्वपीर्य धरणी समाना तस्माद् वृषात् पूज्यतमोऽस्तिनान्यः।
उत्पाद्यसश्यानि तृणं चरन्ति तदेव भूयः सततं वहन्ति॥
न भारखिन्नाः प्रवदन्ति किञ्चिदहो वृषर्जीवति जीवलोकः॥
कृषेरन्यतमो धर्मो न लभेत्कृषितोऽन्यतः।
न सुखं कृषितोऽन्यत्र यदिधर्मेणकर्षति॥
षट् कर्मसहितो विप्रः कृषिवृत्ति समाश्रयेत्।
षद कर्माणि कृषिं ये तु कुर्युर्ज्ञानविधिं द्विजाः॥
ते सुरादिवरप्राप्ता स्वर्गलोकमवाप्नुयुः।
षट् कर्मभिःकृषिः प्रोक्ता द्विजानां गृहमेधिनाम्॥
तत्रैव हारीतः—
“कृषिस्तुसर्ववर्णानां समान्यो धर्म उच्यते।”
“कृषिर्भृतिपाशुपाल्यं सर्वेषां त तिषेध्यते॥”
तत्र षट्कर्म लक्षणम्—
संध्यास्नानं जपश्चैव देवतानां च पूजनम्।
वैश्वदेवं तथाऽतिथ्यं षट्कर्माणि दिने दिने॥
अतः षट् कर्माणि कुर्वन्तो गृहस्थाश्रमं पालयेयुः गृहस्थाश्रमावलम्विनः प्राधान्येनावश्यकर्तव्यान् पञ्चयज्ञान् न त्यजेयुः।
यतः— द्विरागमनान्तरं यदा पतिगृहे (प्रथमारम्भं) अयाति वधूस्तदनन्तरं शुभमुहूर्ते पाकारम्भं करोति (व्यावहारिकः)। तद्दिनात्पाकयज्ञस्य (वैश्वदेवादिकर्मण) प्रारम्भो भवति।मनु—
वैवाहिकेऽग्नौकुर्वीत गृह्यं कर्म यथाविधि।
पश्च सूना गृहस्थस्य चुल्लीपेयष्युपस्करः।
पण्डनोचोदयुम्भश्च वध्यते यास्तु वाहयन्।
अध्यापनं ब्रह्मयज्ञ, पितृयज्ञस्तु तर्पणम्॥
होमो दैवो, वलिर्भौतो, नृयज्ञोऽतिथि पू(भो)जनम॥
एष्वपि सर्वपापविमुत्तिफलात्वात् गायत्रीमन्त्रजप, पितॄणां स्वर्गप्राप्तिफलत्वात्नित्यश्राद्धविधिश्चनित्यमनुष्ठेयावेवेति। तेन कुर्वन् रवयश्चस्वर्गप्राप्ति। तत्रगृहस्थाश्रममहत्यवर्णनम्।
पराशर—
त्रिवर्गसेवां सततान्नादानं सुरार्चनं ग्राह्मणपूजनभ्य।
स्वाष्यायसेवांपितृतर्पणञ्च कृत्वा गुहीशक्रपदं प्रयाति॥
गृहस्थ एव यजते गृहस्थस्तप्यसे तप।
दाता चैव गृहस्य स्यात्तस्माच्छूोष्ठी गृहाश्रमी॥
अतः पूर्वोक्तावरणे दोषमाह—
अनभ्यासेनवेदानामाचारस्य च वर्जनात्।
आलस्यादन्न दोपाच्च मृत्युर्विप्रान् जिघांसति॥
यथाभक्षणेन, मनु—
ल्शुनं गृञ्जनं चैव पलाण्डि कवकानि च।
अभक्ष्याणि द्विजातीनममेध्य प्रभवानि च॥
लोहितान् वृक्षनिर्यासान् कश्चनप्रभवास्तथा।
शेलं गत्यं च पेयूषंप्रयत्नेन विवर्जयेत्॥
पृथा कृमर संयावं पायामापूषमेव च।
अनुपावृतमासानि देवात्रानि हवींषि च॥
अनिर्दशाया गो क्षीरमोष्ट्रमेक्शकंतथा।
आविकं सन्धिनीक्षीरं विवत्सायाश्चगोपय॥
दधिभक्ष्यं च शुत्तेषु सर्वं च दधि सम्भवम्।
यानि चैवानि पूयन्ते पुष्पमूलफलैः शुभैः॥
ना कृत्वा प्राणिनांहिंसां मांसमुत्पद्यते क्वचित्।
न च प्राणिवधः स्वग्यस्तस्मान्मासं विवर्जयेत्॥
योऽहिंसकानि भूतानि हिनस्त्यात्म सुखेच्छया।
स जीवंश्चमृतश्चैवन किञ्चित् सुखमेधते॥
मां स भक्षयिताऽमुत्र यस्य मांसमिहाद्म्यहम्।
एकमांसस्य मांसत्वं प्रवदन्ति मनीषिणः॥
अथ च—
योऽत्तियस्य यदा मांसमुभयोः पश्यतान्तरम्।
एकस्य क्षणिका प्रीतिरन्यः प्राणैर्विमुच्यते॥
यो यस्य मांसमश्नाति स तन्मासाद उच्यते।
मत्स्यादः सर्वमांसादस्तास्मान्मत्स्यान्विवर्जयेत्॥
अन्ते च मांसत्याज्यवतं प्रतिवर्षमश्वमेधसमं फलं कथितम्।
तथैव निवृत्तिस्तु महाफलेति।
सुरां पीत्वा द्विजोमोहादग्निवर्णां सुरां पिबेत्।
तया स काये निर्दग्धे मुञ्च्यतेकिल्विषात्ततः॥
गोमूत्रमग्निवर्णां वा पिवेदुदकमेव था।
पयो घृतं वामरण दूगोशवृद्रसमेव वा॥
कणान्वाभक्षयेदब्दंपिण्याकं वा सकृन्निशी।
सुरापानापनुत्यर्थं बालवासा जटी ध्वजी॥
पराशरस्तुतथैव—
गोरवत्सा न दोग्धव्या न चैवं गर्भसन्धिनी।
प्रसूता च दशाहार्वाग्दोग्धि चेन्नरकं व्रजेत्॥
अनन्तरं तु—
विप्रादि वर्णत्रयाणांचतुर्षु आश्रमेष्वधिकारः—
तद्यथा—
जन्माब्दात् पञ्चविंशतिवर्षपर्यन्तं ब्रह्मचर्याश्रमं पालयेत्।
सयज्ञवेदस्मृत्याचाराध्ययनम्।
तदनन्तरं पञ्चाशत् वर्षपर्यन्तं गृहस्थाश्रमं पालयेत्।
परिश्रमेण धनोपार्जनं पुत्राद्यनेकधर्मसाधनं च।
तदनन्तरं पश्चसप्ततिधर्षपर्यन्तं वानप्रस्थाश्रमं पालयेत्।
वने चेष्टसाधनम् कार्यम्।
तदनन्तरं शताब्दं संन्यासाश्रमं पालयेत्।
यथा यजुर्वेदे अ० ४०
“कुर्वन्नेवेहकर्माणि जीजीविषेच्छतँ समाः एवं
त्वयिनान्यथेतोस्ति न कर्म लिप्यते नरे”
इत्यादि श्रुत्युक्तेः। नराः पूर्वोक्तविधिना यथाविधिद्याथमादाश्रमं गच्छन्त ऐहिकामुष्मिकानि सर्वाणि कल्याणानि लभन्ते।
अथ तेषा सहृदयानां श्रेष्ठिमहानुभावानामदज्ञा एषुस्मृति
सन्दर्भ संकलितेषु ग्रन्थेषु संशोधनविषयादिकार्येषु भ्रमवशाद्यत् किमपिस्खलनं जातं तत्क्षन्तव्यं गुणैक पक्षपातिभिर्विद्वद्भिर्भवद्भिर्यतः—
द्विसहस्रनवाधिक्ये शुभे विक्रम वत्सरे।
मेषे सूर्यगतेबाणे कालक्षेत्रागतेन वै॥
मयैव दर्शितं भागं चतुर्थात्मकसंग्रहम्।
स्मृतिसन्दर्भनामाख्यं विषयेन युतं कृतम्॥
गच्छतः स्खलनं क्वापि भवत्येव प्रमादतः।
हसन्ति दुर्जनास्तत्र समादधति सज्जनाः॥
मुद्राकरकराघातकातरा क्वापि भारती।
करुणार्द्रकरस्पर्शेःसुधियः सान्त्वयन्तु ताम्॥
ऊर्ध्वशब्दे वलोपञ्चमात्राभङ्गञ्चकुत्रचित्।
व—वयोश्चविपर्य्यासंशोधयन्तु कृपालवः॥
नमस्करोमि विबुधान् प्रार्थयेऽहं महेश्वरः।
शोधने या त्रुटिर्जाता क्षन्तव्या विबुधैः सदा॥
इति विदुषामनुचरस्य—
मिथिलादेशीय दरभङ्गामण्डलान्तर्गताकौरग्रामवास्तव्यस्यशब्दस्मृतिविवेकश ज्योतिपतीर्थरत्नकर्मनैष्ठिकादिविविध विबुपाधि भूषितस्य-
श्री महेश्वरमिश्रशर्मणः
[ मैथिलस्य ]
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1725158264DHARMASASTRA_1-removebg-preview.png”/>
॥श्री॥
अथ स्मृतिसन्दर्भस्य प्रथमभागस्य
मुद्रित स्मृतीनां नामनिर्देशः।
स्मृति नामानि
| १ | मनुस्मृतिः |
| २ | नारदीय मनुस्मृतिः |
| ३ | अत्रिस्मृतिः |
| ४ | अत्रिसंहिता |
| ५ | प्रथम विष्णुस्मृतिः ( माहात्म्यं ) |
| ६ | विष्णुस्मृतिः |
| ७ | सन्वर्त्तस्मृतिः |
| ८ | दक्षस्मृतिः |
| ९ | अङ्गिरः स्मृतिः |
| १० | शातातपस्मृतिः |
श्रुतिः स्मृतिश्च विप्राणां नयने द्वेप्रकीर्तिते।
काणःस्य देकहीनोऽपि द्वाभ्यामन्धः प्रकीर्तितः॥
न श्रुतिर्नस्मृतिर्यस्य न शीलं न कुलं यतः।
तस्य जन्म वृथाज्ञेय वन्धकस्यात्रिखमोत्॥
॥शुभम्॥
॥श्रीगणेशाय नमः॥
स्मृतिसन्दर्भ प्रथम भाग की विषय-सूची
मनुस्मृति के प्रधान विषय
अध्याय प्रधान विषय
१सृष्ट्यत्पत्तिवर्णनम्—
सृष्टि की रचना का वर्णन, जल से सृष्टि की रचना हुई ( श्लोक १-८)। इसी प्रकार पहले-पहले मरीचि, अत्रि, अङ्गिरा आदि सप्त ऋषि, देवता, यक्ष, राक्षस, गन्धर्व, पिशाचादि की उत्पत्ति (३७-४१)। फिर जरायुज, अण्डज, उद्भिज, स्वेदज, वनस्पति आदि की उत्पत्ति (४२-४७)। समय का वर्णन (६४-७४)। चार वर्ण और उनके कर्म ( ८७-६१ )। आधार का वर्णन ( १०८-१११ )।
२ धर्मतत्त्व विचार वर्णनम्—
धर्मका वर्णन और धर्म का स्वरूप (श्लोक १-१२ )। अर्थ मे और काम मेजिसकी आसक्ति न हो वही धर्म को समझ सकते है और धर्म के जिज्ञासुओं को वेद से प्रमाण लेना चाहिये ( ३-१७)।
२ ब्रह्मनय वर्णनम्—
देश और परम्परा के अनुरूप आभार (१८ )। द्विजातियों के संस्कार के समय का वर्णन, गर्भाधान से उपनयन तक दस संस्कार (२६-७७ )।
२ कर्तव्याकर्तव्य वर्णनम्—
सन्ध्या और गायत्री का महत्व वर्णन ( श्लोक १०१-१०४ )। स्वाध्याय की विधि (१०५- ११५)। विद्या का फल किस अधिकारी को होता है ( १५६ - १६२ )। विद्यार्थी और ब्रह्मचारी केनियम ( १७३-२२१ )।
३ स्नातक विराहकर्म वर्णनम्—
विद्याभ्यास का काल ( १-२ )। विवाह का प्रकरण और कन्या के लक्षण (४-१६)। विवाद के भेद, राक्षस, आसुर, पैशाच और गान्धर्व चार असत् विवाह तथा ब्राह्म, दैव, आर्ष, प्राजापत्य इन चार सद्विवाहों का वर्णन (२१-३६॥ इनका विस्तार (४० तक )। पाणिग्रहण संस्कार सवर्णों के ही साथ होसकता है असवर्ण के साथ नहीं (४३)।
मृतकाल मे सहवास करने से गृहस्थ होने पर भी ब्रह्मचारी संज्ञा (४५५०)। स्त्री का सम्मान करने के लिये आर्य संस्कृति का विकास (१६-६२ )।
३ गृहस्थस्य पञ्चमहायज्ञाः—
गृहस्थ के पश्चयज्ञ का विधान (६८)। गृहस्थाश्रम की मान्यता (७८-८५)।
३ बलिवैश्वदेवः—
बलिवैश्वदेव करनेकी विधि—
३ अतिथि वर्णनम्—
अतिथि सत्कार की विधि ( १०१-१०८ )।
गृहस्थ के लिये अतिथि को खिलाकर भोजन करने का वर्णन (११५-११८)।
३ श्राद्धवर्णनम्—
गोलक और कुण्डकादि निन्दित सन्तान (१७३ - १७४)। भोजन करने का नियम (२३८-२३६)।
४ गृहस्थाश्रम वर्णनम्—
गृहस्थाश्रम का वर्णन (१)। श्राद्ध में और यज्ञ में कैसे ब्राह्मण को भोजन कराना चाहिये (३०-३१)। उपनयनसंस्कार के अनन्तर स्नातक के रहन-सहन और व्यवहार के नियम (३५-११०)। विशेष नियम तथा गृहस्थ की शिक्षा (१११-१३५) धर्म का आचरण और नियम (१७७)। दान, धर्म और श्राद्ध (२६०)।
५ अभक्ष्य वर्णनम् —
अकाल मृत्यु कैसे होती है (१-४)। अभक्ष्य (जिन चीजों का भोजन नहीं करना चाहिये उनका वर्णन (५-२०)। आमिषखाने का दोष (३४)।
५ भक्ष्याभक्ष्य वर्णनम्—
योऽत्ति यस्य यदा मांसमुभयोः पश्यतान्तरम्।
एकस्य क्षणिका प्रीतिरन्यः प्राणैर्विमुच्युते॥
हिंसा का निषेध और आमिष खाने का पाप ( ४८-५० )।
जो मांस नहीं खाता है उसको अश्वमेध का फल (५३-५४)।
५प्रेत शुद्धि वर्णनम्—
अशौच (सूतक) (५८-७८ )। सूतक में कोई काम न करने का वर्णन ( ८४ )।जिन पर अशौच नहीं लगता है उनका वर्णन (६३-६५)।
५ द्रव्य शुद्धि वर्णनम्—
परम शुद्धि (१०६-१११ )।
५ शरीर शुद्धि वर्णनम्—
अशुद्धि (१३३)। मार्जन से शुद्धि करने की विधि ( ३५ )।
जूठन से शुद्धि (१४०-१४१ )।
५ स्त्रीधर्म वर्णनम्—
सदा प्रहृष्टया भाव्यं गृहकार्येषु दक्षया।
सुसंस्कृतोपस्करया व्यये चामुक्तहस्तया॥
पतिव्रता स्त्रियों का माहात्म्य (१५४-१६६ )।
आयु के द्वितीय भाग यौवनावस्था ५० वर्ष की उम्र तक गृहस्थ में रहे (१६६)।
६ वानप्रस्थाश्रमवर्णनम्—
वानप्रस्थाश्रम जव पुत्र का पुत्र अर्थात् पौत्र हो जाय तब वनमें निवास करे गृहस्थ में न रहे (१)। वानप्रस्थाश्रमी के नियम (२)। मुन्यन्न शाक-पात से हवन करने का निर्देश (५)। वानप्रस्थ के रहन-सहन के नियम ( ६-३२ )।आयु के तृतीय भाग समाप्त कर सन्यासाश्रम की ओर लगने का निर्देश (३३ )।
६ सन्यासाश्रम वर्णनम्—
सन्यास का विधान (४०)।
गृहस्थाश्रम में न्याय धर्म से जीवन यापन की श्रेष्ठता (८६ ) ब्राह्मण को सन्यास का धर्म (६६)।
७ राज्यशासन धर्म वर्णनम्—
राज्यसत्ता, शासन सत्ता का वर्णन, राजा अर्थात् शासक के आचरण का निर्देश (१८)। राजदण्ड की आवश्यकता (१६-२०)। शासक का विनयाधिकार (३५-४४)। शासक के दस कामज दोष और आठ क्रोध से उत्पन्न होनेवाले दोषों से वचने का निर्देश (४५-४७)। सचिवों की योग्यता और उनके साथ राज्यकार्य के परामर्श की विधि (५४)। राज दूत (६६) दुर्ग निर्माण (७०)। शत्रु से युद्ध का वर्णन (६०)। राष्ट्र-
राष्ट्र संग्रह और राष्ट्र निर्माण (११३ ११७)। राज्य कार्य में लगे हुए मनुष्यों की वृत्तिका माप (१२४-१२३)। वाणिज्य कर, राज्यशासन नीति (१२७-२२६)।
८ राज्यधर्म दण्डविधानवर्णनम्—
राजा को अपने सचिव वर्ग और मंत्री के साथ राजकाज देखने की विधि (२-३)।अट्ठारह व्यवहार का वर्णन ‘ऋृणादानादि’ (४-८)। व्यवहार मे धर्म की रक्षा का ध्यान (१५)। मन की भावना के चिह्न (२६)। व्यवहार की जानकारी और साक्षी के चरित्र का वर्णन (४८-७५)।
८ राजधर्म दण्डविधाने साक्षिवर्णनम्—
साक्षी के विशेष निर्देश (७५-६६)। असत्य साक्षिवाद का पाप पृथक् पृथक् स्थानों पर (६७-१०१)। वृथा शपथ करने से पाप (१०१-११८)। असत्य साक्षी के दण्ड का विधान (१२१-१२४)। राजा अपराधी को बिना दण्ड दिये छोड़ देने से राजा को नरक गमन।
८ द्रव्यपरिमाणनिरूपण वर्णनम्—
तौल (माप) वनाने की विधि (१३२)। ऋृण लेने पर ब्याज की दर (१३६)।किसी वस्तु के रखने पर चक्रवृद्धि मेंवृद्धि का सन्तुलन (१५०)।
८. राजधर्मदण्डविधान वर्णनम्—
जो कन्या नहीं है उसे कन्या कहकर विवाह करनेवाले को दण्ड (२२५-२२६)। पाणिग्रहण संस्कार कन्या का ही होता है स्त्री का नहीं (२२७-२२८)।
८ वेतन दण्ड वर्णनम्—
सीमादण्डवर्णनम्—
ग्राम सीमा का निर्णय (२६५)। वाक्पारुष्य (अपशब्द गाली देने) का व्यवहार (२६६)। दण्डपारुष्य(मार-पीट) के अपराध (२७८-३००)।
८ चौरदण्ड वर्णनम्—
स्तेन चोरी (३०१-३४४)।
८ राजधर्मदण्डविधान वर्णनम्—
परस्त्री गमन की परिभाषा (संग्रहण) (३५६)।
परस्त्री गमन का दण्ड (३८६) कर लगाना और तुला, तराजू, गज, बांटों का निरीक्षण (३६८ से समाप्ति तक)।
६ शक्तिस्वरूपा स्त्रीरक्षाधर्म वर्णनम्—
मातृ जाति शक्ति रूपा है इसे दृष्टिगत रखना पुरुष का प्रधान धर्म और कर्तव्य है। किसी भी रूप में शक्ति का ह्रास अवा-
ञ्छनीय है।स्त्रीकी रक्षा से धर्म और सन्तान की रक्षा होती है (१-३५)।
पुत्रं प्रत्युदितं सद्भिः पूर्वजैश्चमहर्षिभिः।
विश्वजन्यमिमं पुण्यमुपन्यासं निबोधत॥
भर्तुः पुत्रं विजानन्ति श्रुति द्वैधं तु भर्तरि।
आहुरुत्पादकं केचिदपरे क्षेत्रिणं विदुः॥
क्षेत्रभूता स्मृता नारी बीजभूतः स्मृतः पुमान्।
क्षेत्रबीजसमायोगात्संभवः सर्वदेहिनाम्॥
९स्त्रीधर्मपालनवर्णनम्—
नियोग का निर्णय (५८-६३)।नियोग उसका ही होगा जिसका वाक्य दान करने पर भावी पति स्वर्गत (मरंजाय) हो जाय। विवाह में कन्या की अवस्था और घर की अवस्था का वर्णन और विवाह काल (६४-६६)। स्त्री-पुरुष धर्म का वर्णन (१०२-१०३) विवाह रति का धर्म बताया है।
९दायभागवर्णनम्—
दाय विभाग की सूची और दाय विभाजन का काल (१०४)।
९सम्पत्तिश्राद्धयोरधिकारित्ववर्णनम्—
अपुत्रक का धन दौहित्र को (१३१)। कन्या को पुत्र समझकर धन देने का निश्चय होने के अनन्तर यदि औरस पुत्र हो जाय तो धन विभाग का निर्णय (१३४)।
९
पुत्रार्थ सम्पति विभाग वर्णनम्—
वारहप्रकार के पुत्रों के लक्षण।उनमें ६ दायाद और ६ अदायाद बताये हैं। (१५८-१८१)।
९
ऐश्वर्याधिकारिपुत्र वर्णनम्—
दायधन के विभाजन के अवान्तर प्रकार संसृष्टि के धन का बँटपारा (१८२-२१५)।
९
अनेक दण्ड वर्णनम्—
राजा की द्युत कर्म करनेवाले को राष्ट्र से हटाने का वर्णन (२२०)। मन्त्री लोग जो भ्रष्टाचार करे शासक उनको निकाल फर दण्ड देवे (२३४)।महापाप चार है-ब्रह्महत्या, गुरुतल्प-गमन, सुरापान और स्वर्ण स्तेयी (२३५)। पापों का वर्णन और प्रायश्रित (२३६)।
९
राजधर्म दण्ड वर्णनम्—
प्रजा पालन से राजा को स्वर्ग प्राप्ति (२५६)। साहसिक (मारपीट करनेवाले) को दण्ड (२६७)।
९
राज्ञः धर्मपालन वर्णनम्—
कर लेने का समय (३०२)।
९
वर्णानां कर्मविधि वर्णनम्—
ब्राह्मण क्षत्रिय दोनों की मिली जुली शक्ति राष्ट्र निर्माण कर सकती है (३२२)। शूद्र को अपने कार्य से ही मोक्ष (३३४)।
१० वर्णानां भेदान्तर विवेक वर्णनम्—
वर्ण भेदान्तरेण त्वनेकवर्ण वर्णनम्—
स्त्री पुरुष के वर्ण भेद से सन्तान की भिन्न भिन्न जातियों का वर्णन अर्थात् अनुलोम सन्तान और प्रतिलोम सन्तान का वर्णन।अनुलोम और प्रविलोम की वृत्ति का भी पृथक् वर्णन (१-६२)।
१० चतुर्वर्णानां वृत्ति वर्णनम्—
चातुर्वर्ण्य के लिये अहिंसा, सत्य, अस्तेय, शौच, इन्द्रिय निग्रह मनु ने धर्म बताया है (६३)।
१० वृत्ति जीविक वर्णनम्—
वर्णधर्म—यथा; ब्राह्मणका पढ़ना, पढ़ाना दान लेना व देना, यज्ञ करना कराना इत्यादि (७५)। इनके कार्य जाति विभागानुसार (७६ से समाप्ति पर्यन्त)॥
११ धर्मप्रतिरूपक वर्णनम्—
यज्ञ होम सोम यज्ञ के सम्बन्ध में स्नातकों का सम्मान।
प्रायश्चित्तों का यज्ञ के लिये धन एकत्र कर यज्ञ में न लगाने बाले की काक योनि इत्यादि में गति (१-२४)।
११ देवादि धनं हरतीति फलम्—
यज्ञ का वर्णन, यज्ञ की दक्षिणा (३०)। जानकर पाप करनेवाले को प्रायश्चित्त अवश्य करना (४६)।
११ स्तेयफल वर्णनम्—
चरी करनेवाले को पृथक् पृथक् पदार्थ के चोरी करने से शरीर में चिह्न होते हैं जैसे सुवर्ण चोर का दूसरे जन्म में कुनखो होना इत्यादि (४८)।
११ प्रायश्चित वर्णनम्-अगम्यागमन वर्णनञ्च—२१८
महापाप आदि का प्रायश्चित्त (५५ - १६०)।
बालघाती, कृतन्तशुद्ध नहीं होता (१६१)।
११ प्रायश्चित्त वर्णनम्
सान्तपन व्रत कृच्छ्र व्रत, चान्द्रायण आदि का वर्णन (२२३-२३१)।
११ तपमहत्त्वफल वर्णनम्
तपस्या से पाप नाश (२४२)। अक्षर प्रणव को जप करने से सर्वपाप क्षय (२६६)।
१२ कर्मणां शुभाशुभफल वर्णनम्—
वाचिक, शारीरिक और मानसिककर्म का वर्णन (४-६)। वाणी के पाप से पक्षियों का जन्म, शरीर के पाप से स्थावर योनि और मन के पाप से शारीरिक दुःख होते हैं।
सत्त्व रजस् और तमस् तीन गुणों से नाना प्रकार के पाप (२६)। इन तीनों गुणों का सामान्य जीवों में लक्षण (३४)। जिन कर्मों के करने से मनुष्य को सङ्कोच और लज्जा होती है यह तमोगुण (३५)। जिस कर्म को करने से संसार में ख्याति होती है उसे राजस्कहते हैं ( ३६ )।
तामसी कर्म की गति (४२-४४ )। राजसी कर्म की गति (४७)। सात्विक कर्म की गति (४८-४६)।
१२ कृतकर्मफल वर्णनम्—
ब्राह्मणत्वहरने से ब्रह्मराक्षस की गति (६०)। पृथक्पृथक् यन्तुओं की चोरी करने से भिन्न भिन्न गति (६१)। चोरों को असि पत्र आदि नरक के दुःख (७५)। प्रवृति और निवृत्ति कर्मों का वर्णन (८८ )।
१२ धर्मनिर्णय कर्तृक पुरुष वर्णनम—
स्वराज्य की यथार्थ परिभाषा (६१)। राज्य शासन राष्ट्र और सेना के शासन के लिये वेदधर्मकी आवश्यकता
(६७-१००) ब्राह्मण को तपस्या और ब्रह्मविद्या से मोक्ष (१०४)।धर्म की व्यवस्था कौन दे सकता है(१०८)। दस हजार पुरुषों की तुलना में एक आत्मज्ञानी का अधिक मान्य है (११३)।
आत्म ज्ञान अध्यात्म जीवन का निरूपण (११६-१२६)।
नारदीय मनुस्मृति के प्रधान विषय
प्रधानविषय
व्यवहार दर्शन विधिः
मनु प्रजापति आदि जिस समय राज्य कर रहे थे उस समय सव सत्यवादी थे और जब धर्म का ह्रास हुआ तो नियन्त्रण के लिये व्यवहार की प्रतिष्ठा की गई। इसी के लियेराजा दण्ड नीति का धारण करनेवाला बनाया गया (१-२)। व्यवहार के निर्णय में साक्षी और लेख दो बातें रखी गईं। जब दो पक्षों में विवाद हो तो साक्षी और लेख का विधान हुआ (३-६) जितने प्रकार के व्यवहार और वाद-विवाद होते हैं उनका वर्णन (६-२०)।विवाद का मौलिक कारण काम क्रोध को बतलाया है (२१)।विवाद के निर्णय की विधि (२५-३२)। अर्थ शास्त्र और धर्मशास्त्र के बीच मतभेद होने में धर्मशास्त्र की मान्यता (३३-३४)।कोई भी सन्देह हो तो राजा द्वारा निर्णय कराये जानेका विधान (४०)।विनयन का प्रकार (४४-५०) लेख और गवाही (साक्षी) की सत्यता की जाँच (५१-६४)।
राजा को व्यवहार के निर्णय में सहायता के लिये संसद (जूरी) का विधान (६८-७२)। सभासद् (निर्णय सभा के) का नियम। ठीक वात को छिपाकर या बढ़ाकर वोलने का पाप (७३)। सभासद को बात बढ़ाने और छिपाने में पाप का संस्पर्श (७४)। सभा का वर्णन (८०) ।
ऋणादानं प्रथमं विवादपदम्
ऋृण के सम्बन्ध में (१)। समय चले जाने पर भी पुत्र को वाप का ऋृण चुका देना चाहिये (८-६)। स्त्री पति का ऋृण नहीं देते(१३)। जो जिसका धन लेनेवाला होता है उसे देना चाहिये (१४)। निर्धन, अपुत्री स्त्री को ले जानेवाले को उसके ऋृण देना चाहिये (१६)। पुत्रपति के अभाव में राजा का अधिकार (२३)। पति के प्रेम से दी हुई वस्तु को कोई नहीं ले सकता है (२४)। कौन कुटुम्ब में स्वतन्त्र है और कौन परतन्त्र है इसका वर्णन (२६-३२)।छल से कमाये धन को काला धन कहते हैं (४३)। न्याय का धनागम (५०-५१)। प्रत्येक जाति की अपनी अपनी वृत्ति (५६-६४)।तीन प्रकारके लिखित, साक्षी, भोग का प्रमाण (६५-७७)। धरोहर का प्रमाण (७३)। स्त्रीधन के रक्षा का विवरण (७५)। मृत पुरुष का प्रमाण (८०-८६)।रुपये का वृद्धि (ञ्याज का प्रकार) चक्रवृद्धि का (Compound interest) वर्णन (८७-६४)। धनी को ऋृणी का लेख वतलाना चाहिये (६८-१००)। प्रतिभू
(जामिन) का वर्णन (१०३)। लेख, लेखक के प्रकार, कितने प्रकार के होते हैं (११२-१२२) जो साक्षी के योग्य नहीं है— अशुद्ध साक्षी (१३४)। शुद्धसाक्षी।साक्षी ‘विषय’ (१३५-१५२)। असाक्षी (१६३-१६७)। उभय पक्ष (जिसकी स्वीकृति को मान लेने पर) एक भी साक्षी हो सकता है (१७१) झूठेसाक्षी के मुख के चिह्न, (आकार आदि चेष्टा से) (१७२-१७७)।झूठसाक्षी का पाप (१८६-१८८)। सत्य साक्षी का माहात्म्य (१६०-२००)। सत्य साक्षी की महिमा (२०३)। तम साक्षी के सम्बन्ध में (२१५)। शाप ऋृषि और देवतों पर भी लगता है (२१८)।
** उपनिधिकं द्वितीयं विवाद पदम्**
औपनिधि निक्षेप का वर्णन (धरोहर)।
** सम्भूय समुत्थानं तृतीयं विवाद पदम्**
सम्भूय समुत्थान (Partnership)
वाणिज्य व्यवसायी साझेदार होकर व्यापारादि करते हैं—उसे सम्भूय समुत्थान कहते हैं।
** दत्ताप्रदानिकं चतुर्थं विवाद पदम्**
दत्ता प्रदानिक— जो नियम के विरुद्ध दिया हैवह वापिस करने कानिदान क्या अदेय क्या वापिस लेना।आपत्ति पर भी जो किसी को समर्पण कर दिया वह फिरनहीं दिया जाता (५)।
** अभ्युपेत्याशुश्रुषापञ्चमं विवाद पदम्**
शुश्रूषक ५ प्रकार, काम करनेवाले ४ प्रकार (२)। कर्म के भेद—शुद्ध कर्म करनेवाला (५)। आचार्य की शुश्रूषा आदि (१३-२३)। दास के प्रकार (२४-२६)। स्वामी के साथ उपकार करनेवाला दासत्व से छुटकारा पाता है (२८)। सन्यास से वापिस आने पर गृहस्थ में आने पर राजा का दास होकर छुटकारा नहीं है (३३)। वलात् दास वनायेहुए के छुटकारे का उपाय (३६)।
** वेतनस्यानपाकर्म षष्ठं विवाद पदम्**
चकरी भेड़ पालनेवाले अनुचरों पर विवाद (१४-१८)। अनुचित सहवास का दण्ड (१६-२३)।
** अस्वामिविक्रयःसप्तमं विवादपदम्**
जिस धन पर अधिकार नहीं है उसके वेचने के विषय में, पृथ्वी में जो धन पड़ा है उसपर अधिकार (१)। अस्वामि विक्रय धन चोरी केधन के तुल्य है (२)। चोरी का धन लेने वाला दण्डभागी (५)। पृथ्वी पर पड़ा या गड़ा धन राजा का होता है (६)।
विक्रीयासम्प्रदानमष्टमं विवादपदम्
बेचकर न देने का विवाद (१)। सौदा करके क्रेता को न देने से स्थायी सम्पत्ति में हानि देनी पड़ती है। जङ्गमं वस्तु न देने से उसका जो लाभ हो सो क्रेता को देना पड़ता है (४)। सौदा करने के वाद मूल्य देने पर उपरोक्त नियम लागू होता है अन्यथा नहीं (१०)।
** क्रीत्वानुशयो नवमं विवादपदम्**
क्रेता खरीदने के पीछे ठीक न समझे तो उसी दिन वापिसदेवे (१)। यदि दो दिन बाद वापिस दे तो ३० वां हिस्सा देवे अधिक दिन होने से उसका दूना देवे। चार दिन बादवह सौदा खरीददार का होता है (३)।खरीददार गुण दोष भली प्रकार देखकर सौदा लेतेयह सौदा वापिस नहीं हो सकता (४) गाय को तीन दिन परीक्षा कर देखे, मोती हीरा इत्यादि ७ दिन, द्विपद १५ दिन, स्त्री १ माह और बीजों की १० दिन तक परीक्षा का नियम है। पहने हुए कपड़े वापिस नहीं हो सकते (५-८)। धातु लोहा सोना इत्यादि की अग्निमें परीक्षा सोना घटता नहीं, रजत दो पल घटता है, कासा शीशा आठ प्रतिशत, ताम्वापांच प्रतिशत घटता है (१०)। जितना काटकर बेचा जाता है (१२-१३)।काषाय वस्त्र खरीदने का विषय (१५)।
** समयस्यानपाकर्म दशमं विवादपदम्**
समय का अनपाकरण (पाखण्डी से राजा वच कर रहे ) (१)।
प्रवृत्ति भी हो तो भी वचना चाहिये (७)।
** क्षेत्रविवाद एकादश विवादपदम्**
ग्राम्य सीमा का निर्णय तथा ग्राम के गोपालों तथा वृद्ध लोगों से सीमा का निर्णय (१-४)।सीमा के विषय में झूठ कहनेवाले को साहस का दण्ड (७-८)।
पुल वनाने पर विचार (१४-१७)। कोई यदि किसी के वाहर जाने पर उसके खेत पर अधिकार करले तो लौटने पर उसे वापिस दे देवे (२०-२१)। खेततीन पुस्त होने पर छूट नहीं सकता (२४)।किसी के खेत में गाय सो जाय उसका निर्णय (२७-२८)। हाथी घोड़े किसी के खेत में चले जायें तो अपराध नहीं (२८-३०)।किसी के खेत में गाय चर जाय तो उसकी क्षतिपूर्ति निर्णय (३३-३४)।
** स्त्रीपुंसयोगो द्वादशं विवादपदम्**
पाणिग्रहण होने पर स्त्री मानी जाती है (२-३)। एक गोत्र को कन्या और वर का विवाह नहीं हो सकता है [७]। गुणदोष न देखकर विवाह होने पर त्याग [ ६-१५]। दूसरा पति करने का नियम [१६]। कन्यादान करनेवाले अधिकारियों का वर्णन [२०-२२] \। स्त्री संग्रहण के दण्ड [६२-६८]। व्यभि-चार दण्ड [७०-७५] पशुयोनि गमन दण्ड [७६]। स्त्री गमन निषेध का वर्णन [८३-८८]। स्त्री की निर्वासन की दशा का वर्णन [६१-६५ ]। निर्दोष स्त्री त्याग का दण्ड [६७ ]।
अन्य पति का विधान (६६-१००)। वर्णसंकर का वर्णन (१०५)। वर्णसंकरों की पृथक् पृथक् जाति (१०६-११८)।
** दायविभागस्त्रयोदशं विवादपदम्**
दाय विभाजन का समय (१-४)। जिस धन का विभाजन नहीं हो सकता है (६-७)। स्त्री धन का विवरण (८-६)। सम विभाग अभिवादिता वहिन का (१३)। पिताद्वारा विभाग की मान्यता (१५-१६)। जो लोग पैतृक धन के अनधिकारी हैं (२०-२१)। सम्मिलित कुष्टुम्बके भाइयों का विभाग (२३-२५)। स्त्रियों की रक्षा का विधान (३१-३२) असंस्कृत कन्या का पितृधन से सत्कार (३३)। एक साथ रहनेवाले भाई एक दूसरे के साक्षी नहीं होते है (३६)। वारह प्रकार के पुत्रों का वर्णन (४२-४५)। पुत्राभाव में कन्या का अधिकार (४७)।
** साहसंचतुर्दशंविवादपदम्**
तीन प्रकार के साहस(२)। उत्तम साहस(५)। उत्तम् साहस का वध, सर्वस्य हरण(७)। महा साहसीका दण्ड (६.)। चोरी(११)। चुराई हुई वस्तु का वर्णन (१२-२०)।
वाग्दण्डपारुष्यंपञ्चदशं षोडशञ्चविवादपदम् (३१५)। वाक्पारुष्य दण्डपारुष्य(भहीगालीऔर अशलील)तीन
प्रकार का दण्ड (१-३)। दूसरे पर पत्थरफेंकना दण्ड पारूष्य(४)।दण्डपारुष्यं कादण्ड (५-१३)।जाति परत्व दण्ड का तारतम्य (१४- १७)। जिस अङ्गद्वारा पाप हुआ उसका छेदन (२३-२४)।दण्ड पारुष्य में अपराधी को दण्ड (२५-२७)।
** द्यूतसमाव्हयं सप्तदशं विवादपदम्**
जूआकी परिभाषा (१)।जुआ खेलने के अभियोग में साक्षियों का वर्णन (४)। मिथ्या साक्षिकों को दण्ड (५-६)।
प्रकीर्णकमष्टादशं विवादपदम्
प्रकीर्ण विवाद की परिभाषा (१-४)। शास्त्र निषिद्ध मार्गगामी को दण्ड (७)।अन्याय से व्यवस्था की हुई का राजा द्वारा भंग (८-६)।राजा द्वारा सर्वस्वहरण पर आजीविका त्याग (१२)।राजा के दण्ड न देने पर क्षति (१६-१७)।दण्ड देने से राजा निर्दोष (१८)। राजा की महिमा और आज्ञापालन (२०-३०)। राजा का धर्म (४७-४८)। माङ्गलिक आठ चीजों का वर्णन (५१)। उनकी प्रदक्षिणा का वर्णन (५२)। ‘प्रगट’ ‘अप्रगट’ चोरों का वर्णन (५३-५८)। चारों चोरों को दण्ड
(६०-६४)।चोरों के सहवासियों को दण्ड (७०-७५)। भिन्न-भिन्न प्रकार की चोरी कादण्ड (७६,६०)। जिस जिस अङ्ग द्वारा चोरी उसका छेदन (६२)।आघात करने को शरीर के स्थान ( ६४-६५)। ब्राह्मणको फांसी नहीं लगाना और देश से बहिष्कृत करना (६६)। दुष्टों को दण्ड और अङ्गोंपर निशान (१०१-१०६)।गुन पापों का यमराज द्वारा दण्ड (१०८)।दण्डों का प्रकार ( १११)। अर्थदण्ड के मान की व्यवस्था (११८)।
** दिव्य प्रकरणम्**
पांच प्रकार के दिव्यों का वर्णन (२)। सत्य असत्य(३)। तुला वर्णन (४)। तुला निर्णय (५-८)। तुला का विषय (६,२१)।जल परीक्षा (२१,३१)।विष परीक्षा (३०,३८)। विष पान का वर्णन (३६, ४५ )।
विशेष— नारदी स्मृति में अध्यायक्रम नहीं रहने से प्रकरण हीलिया गया है।
अत्रिस्मृति के प्रधान विषय
१ आत्मशुद्धिवर्णनम्
अत्रिके प्रति पाप मुक्त्यर्थ ऋृषियोंका प्रश्न (१-३)। प्राणायाम विधि उससे लाभ (४ १०)। गायत्री मन्त्र प्रणव-विधान (१५)।
२ सर्वपाप विमुक्तिः, गायत्रीमन्त्रवर्णनञ्च
मन, वाणी और कर्म से किये हुए पापों की मुक्ति (१-३ )। कुष्माण्डसूक्त आदि से पापों का शोधन (४-६)। अघमर्षण सूक्त से स्नान (८)। उपांशु जप माहात्म्य (१०-११)। गायत्री जप माहात्म्य (१२-१६)।
३ पूर्वाध्यायरूपं, सर्वपाप प्रायश्चित्तम्
वेदाभ्यास का माहात्म्य (१-६)। पुराण, इतिहास का माहात्म्य (७-८)। शतरुद्रीआदि सूक्तों का माहात्म्य (६-१५)। दान माहात्म्य (१६-१७) सुवर्ण, तिलादि दान माहात्म्य (१८-२३)।
४ रहस्यपाप प्रायश्चित्तमगम्यागमन प्रायश्चित्तञ्च
रहस्य पापों का प्रक्षालन (१-१० )।
५ विविध प्रकरण वर्णनम्
भोजन के समय मण्डल का विधान (१-३)। अन्न देने के अधिकारियों का वर्णन (४)।भोज्यान्न के भिन्न-भिन्न अधिकारियों का वर्णन (५-१७)। भोजन और जलपान का नियम (२०-२३)। भोजन के समय पाद-
प्रक्षालन (२५) भोजन के नियम (२६-२८)।सूतक स्नान विधि (३२-३३)। शुद्धि विधान (३८)। सूतक दिन निर्णय (४१-४२)। सूतक के विषय में वर्णन. (४३-४६ )। कन्या ऋृतुमती होने पर शुद्धि विधान (४७-७०)। जन्म के दिन ग्रहण होने पर पूजा विधि (७१-७५ )।
** स्वर्गसुख प्राप्ति फलवर्णनम्**
दान से स्वर्ग गति की प्राप्ति (१-५)।
अत्रिसंहिता के प्रधान विषय
धर्मशास्त्रोपदेश वर्णनम्
संहिता श्रवण माहात्म्य (१-७)। गुरु के सत्कार न करने से कुक्कुरयोनि प्राप्ति (१०)। शास्त्र अपमान से पशुयोनि ( ११ )। स्वकर्तव्यनिष्ठ को प्रशंसा ( १२ )। प्रत्येक वर्ण के कर्म (१३-२० )। विद्वानों के कार्य में मूखों को नियुक्ति करने पर क्षति (२३)। विद्वत्पूजा वर्णन (२७)। राजा के पञ्चयज्ञ—दुष्ट को दण्ड सज्जन पूजा, न्याय से कोपवृद्धि, निष्पक्ष न्याय, राष्ट्र वृद्धि (२८)। शौच लक्षण (३१-३५)। ब्राह्मण कर्तव्य (३६-३६)। दान माहात्म्य (४०-४१)। दृष्टापूर्ति के लक्षण (४३-४४)।
नियम की अपेक्षा यम का सेवन (४७)। नियम(४६)।जिनको उद्देश्यकर स्नान किया जाता है उसका फल (५०-५१)। पुत्र को पिता का गया श्राद्ध करना चाहिये, गया श्राद्ध का माहात्म्य (५२-५८ )। आहार शुद्धि स्थान शुद्धि, वस्त्र शुद्धि आदि का निर्देश (५६-८१)। सूतक आशौच आदि का प्रायश्चित्त (८३ - १११)। कृच्छ्र, सान्तपन, चान्द्रायण व्रत का विधान (१११-१३५)। स्त्री को जप व्रत का निषेध केवल पति परायणता (१३५-१३८ )। लोह पात्र में भोजन करने से पतित। ( १५२ )।
भिक्षुक की परिभाषा ( १६५)। महापातकियों की गणना (१६६)।
** शुद्धिप्रकरणम्**
विभिन्न पापों का प्रायश्चित्त और शुद्धि का पृथक् वर्णन (१६७-२०८)।
** शुद्धिस्पर्शादि प्रायश्चित्तम्**
कृच्छ्र व्रत और शोच के विभिन्न प्रकार (२०६-२२६ )।
** प्रायश्चित्तम्**
चाण्डाल का जल पीने से पक्ष्यगव्य से शुद्धि (२३२ )। जल शुद्धि का वर्णन (२३७ )।
** प्रायश्चित्तवर्णनम्**
रजस्वला स्पर्श, भिन्न-भिन्न पापों का प्रायश्चित एवं अशौच वर्णन (२३८- २८०)। स्पर्शास्पर्श एवं उच्छिष्ट भोजन का वर्णन (२८२-२६०)।पतित अन्न भक्षण, चाण्डाल अन्न, कन्या अन्न, राजान्न भक्षण का दोष वर्णन [२६१- ३०५] श्राद्ध में भोजन शुद्धि वर्णन [३०६-३१०]। अङ्गली से दतौन का निषेध [ ३१४ ]। शौच, मैथुन, स्नान, भोजन में मौन रखना [ ३२९ ]।
** दान फल वर्णनम्**
उर्ध्वमुखी गोदान का माहात्म्य (३३१) विद्यादान का माहात्म्य [३३७-३३८]। दानपात्र का वर्णन [३३६-३४१ ]।
** श्राद्धफलवर्णनम्**
श्राद्ध में भोजन कराने योग्य ब्राह्मणों का वर्णन [ ३४२-३५४] पुत्र द्वारा पिता का श्राद्ध करने का माद्दात्म्य, न करने से पाप [ ३५५-३६०]। श्राद्ध माहात्म्य एवं श्राद्ध का समय [ ३६१-३६८ ]।
** निन्द्यब्राह्मण वर्जनवर्णनम्**
ब्राह्मण की संज्ञा देव ब्राह्मण, विप्रब्राह्मण, शूद्र ब्राह्मण आदि
म्लेच्छ ब्राह्मण, विप्र चाण्डाल [३७२-३८०]। श्राद्ध में वर्ज्य ब्राह्मण [३८४]।विद्वान होने पर भी पतित ब्राह्मण की पूजा नहीं की जाती है [३८५-२८६]। खरीदी हुई स्त्री के पुत्र श्राद्ध करने योग्य नहीं होते है [३८७]।
** धर्मफलवर्णनम्**
दीपक की छाया, बकरी की धूलि की शुद्धि [३६०]।स्नान के स्थानों का वर्णन [३६१]। पिण्डदान के स्थान एवं समय का वर्णन [३६४]।अत्रि संहिता का महात्म्य [३६५]।
विशेष— इस संहिता मे भी नारदी-स्मृति की तरह छोटे छोटे प्रकरण हैं।
प्रथम विष्णुस्मृति के प्रधान विषय
१ शौनकम्प्रति राज्ञः प्रश्नोक्तिः, शौनकस्योत्तरम् ३८९
शौनक के प्रति ऋृषियों का प्रश्न कि अन्तकाल मे ध्यान करने से मोक्ष होता है [१-३]।
युधिष्ठिरस्य पितामहं प्रति प्रश्नः भीष्मस्य पुरातन वार्ताकथनमोङ्कारवर्णनं, विष्णोः प्रसादन विधिवर्णनम्, ईश्वरवर्णनम्, वरप्राप्तिवर्णनम्, नारायणवर्णनञ्च
भीष्म के प्रश्न पर विष्णु भगवान् का उत्तर नारायण नाम
का माहात्म्य [४-
६८] \। द्वादशाक्षर मन्त्र का माहाल्य [१००-१११] ।
विष्णुस्मृति के प्रधान विषय—
१ सृष्ट्युत्पत्तिवर्णनम्
ब्रह्मा की उत्पत्ति से सृष्टि रचना, वराह द्वारा पृथिवी फा ‘उद्धार, देव आदि का सृजन, जब विष्णु अन्तर्धान हो गये तय कश्यप से पृथिवी ने पूछा मेरी गति क्या होगी ? पृथिवी द्वारा विष्णुस्तुति।
२ सवर्णाश्रम वृत्तिधर्म वर्णनम्
वर्णाश्रम की रचना उनके मन्त्रों द्वारा श्मशान तक की क्रिया, वृत्ति, जाति पर विचार ।
३ राजधर्म वर्णनम्
राजधर्म, ब्राह्मणों से कर नहीं लेने का वर्णन ।
४ राजधर्म व
र्णनम्
प्रजा सुख से सुखी और दुःख से दुखी रहने से राजा को स्वर्ग प्राप्ति ।
५ राजधर्मविधाने दण्डवर्णनम्
महापातक और उनके दण्ड का वर्णन, पापियों दण्ड का वर्णन और दूसरी योनि का वर्णन, विवाद का वर्णन और
कूट साक्षियों का वर्णन तीन पु
स्त तक भोगने पर जगह का वर्णन, चोर, परो
खगामी, लम्पट जिसके राज्य मे न हों उस राजा का इन्द्रत्व वर्णन ।
६ ऋणदान वर्णनम्
ऋणी धनी का व्यवहार और उसकी व्यवस्था का वर्णन, स्वर्ण की द्विगुण की वृद्धि, अन्न की त्रिगुण की वृद्धि इनके निर्णय शास्त्र साक्षी । सम्पत्ति लेनेवाले को
ऋणदान आवश्यक।
७ सलेख
साक्षिवर्णनम्
लिखित का वर्णन, राज साक्षी, गवाही, असाक्षिक वर्णन, संदेहास्पद लेस का निर्णय।
८ वर्जितसाक्षिणवर्णनम्
जो साक्षी में निषेध है उनका वर्णन, कूट साक्षियों का वर्णन, शुद्ध साक्षियों के कहने पर निर्णय करना। जिस विवाद में कूट विवासाक्षी होना निश्चित हो जाय वह विवाद समाप्त कर देना ।
९ समयक्रियावर्णनम्
समय क्रिया राजद्रोहादि में शपथ कराने का विवरण, अभियुक्त को दिव्य कराने की प्रक्रिया, सचेल स्नान कराकर तव देवता और ब्राह्मण के आगे शपथ करावे !
१०
घट (तुला) धर्म वर्णनम्
घट या तुला— इसमें पुरुष को बिठावे और उससे यह कहलावे कि ब्रह्म हत्यारे को झूठी गवाही देने में जो नरक होते दें वह इस तुला में पढ़ इस तरह नीचे के श्लोकों में उसके प्रार्थना के मन्त्र चोले। यदि तुला में तौल वढ़ जावे तो उसको
सच्चासमझे, यदि घट जाये तो उसे झूठा समझे।
११ अग्निपरीक्षा वर्णनम्
अभि परीक्षा—सोलह अङ्गुल के सात मंडल वनावे और उन मंडलों को दो हाथ के सूत्रों से वेष्टित कर देवें। पचास पल के लोहे को आग में गरम करके उसे हाथ में लेकर सात मंडलों पर चले फिर लोहे को नीचे रख देवे। जिसका हाथ न जले यह अनपराधी यदि जल जाये तो अपराधी—इसके नीचे अग्नि के मन्त्र लिये हैं।
२० दिनरात्रिकालवर्परदीनां वर्णनम्
देवताओं का उत्तरायण दिन दक्षिणायन रात्रि है । सम्बत्सर, अरात्रि है इस प्रकार काल का विभाग बताकर कर्म विपाक बताया गया है और पितृ किया बताई गई है।
२१ अशीचानन्तरं श्राद्धादि वर्णनम्
अशौच पूरा होने पर पितृ और अग्निहोत्रवार्षिक श्राद्ध,
शुम्भदान आदि का विवरण है।
२२ अ
शौच निर्णय वर्णनम्
अशौच किस जाति का फिवने दिन का होता है। किसी का दस दिन का किसी का बारह दिन का ।
२३ अन्नद्रव्यादि शुद्धिवर्णनम्
वन
और अन्नादि शुद्धि के सम्बन्ध तथा धूप आदि के शुद्धि के विषय— इसमें गाय के सींग का जल और से
अशुद्धि पाई है।
२४ विवाह वर्णनम्
व्राह्मण को
पार जाति में विवाद, क्षत्रिय को तीन,वैश्य को दो, शुद्र को एक जाति में विषाह वताया है।
विवाह का निषेध । माता से पंचम और पिता से सप्तमकुल में विवाहग्राह्य है। स्त्री के लक्षण और आठ प्रकार के विवाह अन्तिम में ब्राह्म विवाह का माहात्म्य।
२५ स्त्रीणां संक्षिप्तधर्मवर्णनम्
इसमें संक्षिप्त से स्त्रियों के धर्म बताये हैं।
२६ अनेक पत्नीत्वे सति स्वधर्माद्यस्त्री प्राधान्य वर्णनम्
जिसकी सवर्णा बहुभार्या हो तो वह धर्म काम ज्येष्ठ पक्षी से करे। हीन जाति की स्त्री से विवाह करने पर उससे उत्पन्न लड़के से देव कार्य और पितृकार्य नहीं हो सकता।
२७ निषेकादुपनयनपर्यन्तदशसंस्कारवर्णनम्
गर्भाधान, पुंसवन संस्कार आदि का वर्णन—उपनयन व्राह्मण को आठवें, क्षत्रिय को ग्यारहवें और वैश्य को बारहवें वर्ष में करना चाहिये।
२८ गुरुकुले वसन् व्रह्मचारिणां सदाचार वर्णनम्
इसमें ब्रह्मचारी के नियम, गुरुकुल में रहना, गुरु की आज्ञा पर चलना, वेदों को पढ़ना इत्यादि वर्णन किया गया है।
१२ उदकपरीक्षावर्णनम्
उदक [जल में परीक्षा]—वहां पर एक आदमी धनुष एक तीर पानी में डाले। बहु आदमी कूदकर उस तीर छावे। जो पानी के नीचे न दिखलाई देवे वह शुद्ध दिखाई दे यह अशुद्ध और मन्त्र वहीं लिखे हैं।
१३ विषपरीक्षा वर्णनम्
विष की परीक्षा—हिमालय के विष को सात जौ के बराबर घी में भिगो कर उसे दिखलावे। जिस पर जहर न चढ़े उसे शुद्ध। इसके प्रकरण में प्रार्थना के मन्त्र लिखे हैं।
१४ कोपप्रकरण वर्णनम्
कोपमान किसी उप देवता के
खान का उदक तीन अङ्गुली यह पीवे। दो तीन सप्ताह तक उसके घर में कोई रोग, मरण हो जाय तो उसे अशुद्ध समझे। इसके प्रकरण में प्रार्थना के मन्त्र लिखे हैं।
१५ द्वादश पुत्र वर्णनम्
बारह प्रकार के पुत्र— सबसे पहिले, औरस, क्षेत्रज, पुत्रिका पुत्र, भाई और पिता के न होने पर लड़की पुनर्भव,कानीन,
गृहोत्पन्न, सहोड़, दत्तक, कील,स्वयं उपागत, अपविद्ध, परित्यक्त ये बारह प्रकार के पुत्र बचलाए गये हैं। इस अध्याय के अन्तिम श्लोकों में बतलाया है कि
पुन्नाम नरक से जो पिता को बचाता है उसे पुत्र कहते हैं।
१६ जातिवशात्पुत्रभेदवर्णनम्
समान वर्णों से जो पुत्र होते हैं वही पुत्र कहे जाते हैं। अब अनुलोम जो माता के वर्ण से प्रतिलोम ये अनार्य लड़के कहे जाते हैं। उनकी संज्ञा और संकर जाति का विवरण।
१७ पुत्राभावे सम्पत्ति विभाग (
ग्राह्य) वर्णनम्
विभाग—अगर पिता विभाग करे तो अपनी इच्छा से कर सकता है। सभी उपार्जित का विभाग करे और पति के विभाग में स्त्री का पूर्ण अधिकार है।
१८ ब्राह्मणस्य चातुर्वर्णेषु जातपुत्राणां दायविभाग वर्णनम्
ब्राह्मण का चारो वर्ण में विवाद होता है और जो बटवारे का कहा गया है वह विभाग बतलाया गया है।
१९शवस्पर्शी (दाहसंस्कारार्थ) पुत्रवर्णनम्
ब्राह्मण के अग्निदाह का निर्णय किया है।
२० दिनरात्रिकालवपदीनां वर्णनम्
देवताओं का उत्तरायण दिन, दक्षिणायन रात्रि है । सम्वत्सर अहोरात्र है इस प्रकार काल का विभाग बताकर कर्म विपाक बताया गया है और पितृ क्रिया बताई गई है।
२१ अशौचानन्तरं श्राद्धादि वणनम्
अशौच पूरा होने पर पितृ और अग्रिहोत्र वार्षिक श्रद्धा कुम्भदान आदि का विवरण है।
२२ अशौच निर्णय वर्णनम्
अशौन किस जाति का कितने दिन का होता है। किसी का दस दिन का किसी का बारह दिन का
२३ अन्नद्रव्यादि शुद्धवर्णनम्
वर्त्तन और अनादि को शुद्धि के सम्बन्ध तथा कूप आदि के शुद्धि के विषय— इसमें गाय के सींग का जल और पञ्च- गव्य से अन्न मे शुद्धि बताई है।
२४ विवाह वर्णनम्
व्राह्मण को चार जाति से विवाह, क्षत्रिय को तीन,वैश्य को दो, शूद्र को एक जाति से विवाद बतलाया है। सगोत्र से
विवाह का निषेध । माता से पंचम और पिता से सप्तम कुल में विवाहग्राह्य है। स्त्री के लक्षण और आठ प्रकार के विवाह अन्तिम में ब्राह्म विवाह का माहात्म्य।
२५ स्त्रीणां संक्षिप्तधर्म वर्णनम्
इसमें संक्षिप्त से स्त्रियों के धर्म बताये हैं।
२६ अनेक पत्नीत्वे सति स्वधर्माद्यस्त्री प्राधान्य वर्णनम्
जिसकी सवर्णा बहुभार्या हो तो वह धर्म काम ज्येष्ठ पत्नी से करे! हीन जाति की स्त्री से विवाह करने पर उससे उत्पन्न लड़के से दैव कार्य और पितृकार्य नहीं हो सकता।
२७ निषेकादुपनयनपर्यन्तदशसंस्कारवर्णनम्
गर्भाधान, पुंसवन संस्कार आदि का वर्णन— उपनयन ब्राह्मण को आठवें, क्षत्रिय को ग्यारहवें और वैश्य को यारहवेंवर्ष में करना चाहिये।
२८ गुरुकुले वसन् ब्रह्मचारिणां सदाचार वर्णनम्—
इसमें ब्रह्मचारी के नियम, गुरुकुल में रहना, गुरु की आज्ञा पर चलना, वेदों को पढ़ना इत्यादि वर्णन किया गया है।
२९ आचार्य (गुरु) कर्तव्यता विधान वर्णनम्
इसमें आचार्य, ऋत्विक के कर्तव्यों का वर्णन है ।
३० वेदाध्ययनेऽनध्यायादि वर्णनम्
इसमें श्रावण महीने में उपाकर्म करने का विधान और अन्त में उपाकर्म करने का और शिष्य को उत्पन्नकरनेवाले पिता से दीक्षा देनेवाले गुरु का विशेष महत्त्व और शिष्य के लिये आमरण गुरु सेवा का निर्देश है ।
३१ मातापितृगुरूणाम् शुश्रूषा विधान वर्णनम्
मनुष्य के तीन अति गुरु होते हैं । माता, पिता, आचार्य इनकी नित्य सेवा और उनको आज्ञापालन का वर्णन है ।
३२राजां-ऋत्विक्-अधर्मप्रतिषेधी-उपाध्यायपितृव्यादीनामाचार्यषद्वयवहारवर्णनम्,तेषां पत्न्योऽपि मातृवत् माननीयास्तच्छ्रुतिः
राजा, ऋत्विक, उपाध्याय, चाचा, ताऊ, मामा, नाना,वर और ज्येष्ठ भ्राताइनका सम्मान करना चाहिये । अन्त में पतलाया है कि ये व्रह्मसे विद्या, कर्म, अवस्था, वन्धुत्व, धन इनके मान के स्थान दें ।
३३ पुंसां के स्त
द्विचार
वर्णनम्
काम , क्रोध, लोभ ये तीन मनुष्य के शत्रु हैं और नरक के द्वार वाताये गये हैं।
३४
मात्रादि गमन पातक परामर्श वर्णनम्
मातृ गमन, दुहिता गगन स्वसा गमन करनेवाले अतिपातकी होते है। उन्हें आग में जलाना चाहिये।
३५ महापातक परामर्श वर्णनम्
महापातक— ब्रह्महत्या सुरापान, सुवर्णचोरी और गुरुदार गमन और एक वर्ष तक इनके साथ रहता है इनका वर्णन है
३६ के ते व्रह्महत्या समाः पातकाः
इसमें
मृठी गादी
देनेवाला, गर्भपाती आदि के पाप वतलायेहैं। जो महापातक के समान पाप होते हैं ये वतलाये हैं।
३७ उपपातक वर्णनम्
उपपातक— मुद्रा कहना, वेदों को और गुरु की निन्दा सुनना इत्यादि उपपात पतलाये हैं।
३८ कर्तव्यता जातिभ्रंशकरण प्रायश्चित्व वर्णनम्
जा
विभ्रंशकरण—जैसे पशुमें मैथुन करना इत्यादि।
३९ जीवहिंसाकरणे (संकरीकरणे) दोषस्तत्प्रायश्चित्त वर्णनम्—
संकरीकरण— गांव के पशु आदि की हिंसा ।
४० अपात्रीकरण (आदानपात्रं) तद्वर्णनम्
अपात्रीकरण नीच आदमियों से धन, दान लेना और चक्रवृद्धि आदि से रुपया लेना।
४१ मलिनीकरणं तत्प्रशमनवर्णनम्
मलिनीकरण के पाप-पक्षी आदियों को मारना।
४२ अकर्तव्यविषये(प्रकीर्ण) प्रायश्चित वर्णनम्
व्राह्मण (व्रह्मनैष्ठिक) के आज्ञा से प्रकीर्णे पातक बड़ा या छोटा जो हो सो प्रायश्चित्त करे।
४३ नरकाणां संज्ञा तेषां वर्णनम्
नरक, सामिस्र, अन्धतामित्रादि— जो पाप करके प्रायश्चित्त नहीं करते उन्हें मरने के बाद इस नरक में जाना पड़ता है।
४४ नरकस्थानां यमयातना निर्णयः
पापी आदमियों को नरक जाने के अनन्तर तिर्यग्
योनि अति पातकोंकी स्थावर और महापातकी की कृमि योनि और जातिवंश को जलचर योनि इत्यादि। जो दूसरे के
ट्रम्प
को हरण करवा दे ‘अवश्य मर्ग की योनि प्राप्त होती है।
४५ नरकोत्तिर्णतिर्यग्योन्योर्मनुष्ययोनि वर्णनम्
पापकर्मणां कर्मविपाकेन मनुष्याणां लक्षणानि (चिन्ह) वर्शनम्
नरक मांगने के बाद और वियं योनि भोगने के वाद जव मनुष्य योनि में आया है तो उसके क्या निशान है यथा—
अतिपातको व्रह्महत्यारा यश्मारोगी,
गुरुपत्नी
गामी दुष्कर रोग से प्रसित रहते हैं ।
४६ कच्छ्रादि यू
तविधान वर्णनम्
कृच्छव्रत— तीन दिन तक भोजन नहीं करना। सिरसे ज्ञान करना इसी तरह पर प्राजापत्य-चप्तकृच्छ्र, शीतकृ
न्ट्रातिष्ट्र उदकष्ट्र मूलकृष्ट्र श्रीफल, पराक, सान्तपन, मद्दामान्तपन, अवि सान्तपन, पर्णकृच्छ्र—इनका विधान आया है।
४७ चान्द्रायण व्रतवर्णनम् ग्रासार्थन्न निर्णय वर्णनञ्च
चान्द्रायणके विधान— इसमें यति चान्द्रायण और सामान्य चान्द्रायणादि का वर्णन आया है।
४८ अन्नदोषार्थं यवेनप्रायश्चित्तम्
अपने लिये यव भिंगो कर उसकी तीन अं
ङ्गूलीपीवे उससे वेश्या का अन्नः शूद्र के अन्न का दोष हट जाता है।
४९ मार्गशीर्षशुक्लैकादश्युपाख्यान वर्णनं, सर्वपाप निवृत्यर्थं वासुदेवार्चन वर्णनञ्च
ये पाप के दूर करने के सम्बन्ध में कहा गया है। मार्गशीर्ष शुद्धा ११ में उपवास कर १२ में भगवान् वासुदेव का पूजन पुष्प, धूप आदि से करे। तक व्रत करने से पाप तथा ब्राह्मण भोजन, एक साल नष्ट हो जाते है। एकादशी व्रत करने से बहुत पाप नष्ट हो जाते हैं। श्रवण नक्षत्र युक्त एकादशी वा पूर्णिमा को एक वर्ष तक प्रत करने से पाप नष्ट हो जाते हैं।
५० ब्रह्म, गोवधादि प्रायश्चित्तार्थ वने पर्णकुटी विधान वर्णनम्
व्रतका वर्णन— वन में झोपड़ी बनाये और तीन बार स्नान
करे और ग्राम ग्राम में भीख मांगे और घास पर सोवे तथा अपने पाप को कहता जाये। रजस्वला आदि गमनं स्त्री पाप आदि नष्ट हो जाते हैं। फल के वृक्षादि, गुल्मादि काटने के पाप भी इस व्रत से नष्ट हो जाते हैं।
५१ सुरापः सर्वकर्मस्वनर्हःमद्यमांसादि निषेधतच्चसर्व प्रायश्चित्तवर्णनम्
सुरापान करनेवाला किसी कार्य को या मातृ-पितृ श्राद्ध कर वह एक वर्ष तक कणों को खाबे एवं चान्द्रायण व्रत करे। प्याज लहसुन, वानर, वर उष्ट्र, गोमांस के भक्षण करने पर भी वही व्रत है। द्विजातियों को इस व्रत के पश्चात् फिर संस्कार करें। शुष्क मांस के खाने पर भी उपरोक्त व्रत करे। अभक्ष्य भक्षण करने से जो पाप होते हैं वे सभी इसी व्रत से नष्ट हो जाते हैं।
५२ स्वर्णस्तेयनां तथान्यान्यद्रव्य हर्तृणां प्रायश्चित्त वर्णनम्
सुवर्ण चोरी तथा अन्यान्य द्रव्य चोरी के प्रायश्चित्त का वर्णन है।
५३ अगम्यागमने दोपनिरूपणं प्रायश्चित्त वर्णनम्
अगम्यागम्य के विषय में प्रायश्चित्त बतलाया है।
५४ यः पापात्मा येन सह युज्यते तत्प्रायश्चित्त वर्णनम्
जो जिस पापी के साथ रहता है उसे भी बड़ी प्रायश्चित्त बतलाया है।
५५ रहस्य प्रायश्चित विधान वर्णनम्
रहस्य पापों का प्रायश्चित्त, प्रणय का जप, हविष्यांग और प्राणायामादि बताया है।
५६ वेदोद्धृतपवित्र मन्त्र वर्णनम्
इसमें जप, होम, अधमर्पण, नारायणी सूक्त और पुरुषसूक्त इत्यादि का महात्म्य बतलाया गया है।
५७ अभोज्याप्रतिग्राह्ययोस्त्याज्य वर्णनम्
इस में त्याज्य मनुष्यों का निर्देश, व्याज्य पुरुषों से दान लेने से ब्राह्मणों का तेज नष्ट हो जाता है।
५८ गृहस्थाश्रमिणस्त्रिविधोऽर्थोपार्जन वर्णनम्
इसमें गृहस्थी के तीन प्रकार के अर्थ बतलाये हैं। शुल्क सबल और असित, जो अपनी वृत्ति से धनोपार्जन करते हैं उन्हें शुल्क, दूसरों को ठगकर अपना व्यापार करते हैं उन्हें
सबल, तीसरे रिश्वत और सट्टा आदि से रोजगार करनेवाले और व्याज खानेवाले को असिव कहते हैं। जिस तरह जो रुपया आता है उसकी गति वैसी ही होती है।
५९ गृहस्थाश्रमिणां कर्तव्यमग्निहोत्रञ्चवर्णनम्
गृहस्थाश्रमी नित्य हवन करे इस तरह लिखे हुए आचार के अनुसार हवन करनेवाले की प्रशंसा की गई है।
६० सर्वेषां नित्यशौच ब्राह्ममुहूर्तादि कृत्यवर्णनम्
६१ दन्तधावन प्रकरण वर्णनम्
६२ द्विजातीनां प्राजापत्यादि तीर्थ वर्णनम्
६३ योगकर्म विधानम् - ईश्वरप्राप्तिः, यात्रा प्रकरणेदृष्टावर्णनम्
६४ स्नानाद्याचार कृत्य वर्णनम्
६५ स्नानान्तर कर्तव्यता- देवपूजावर्णनम्
६६ देवपितृकर्म विधानं तत्कर्मणि त्याज्यवर्णनञ्च
६७ अग्निस्थापनमतिथ्याद्यनेक विचार वर्णनम्
६८ चन्द्रसूर्योपराकर्तव्यतात्वनेक प्रकरणे त्याज्यवर्णनम्
६९ स्वस्त्रियामपि गमने निषेध तिथिःशयन विचार वर्णनञ्च
७० शयनाद्यनेक विबेक वर्णनम्
७१ केन सह निवासो न कर्तव्यः, आचार विषयश्च वर्णनम्
अध्याय ६० से ७१ तक गृहस्थाश्रम के प्रत्येक दैनिक और पर्व के घर के उत्सव के जीवन यात्रा के आधार, सदाचार, व्यवहार की शिक्षा दी गई है ये सब पढ़ने योग्य हैं।
७२ दमः (इन्द्रियनिग्रहः ) वर्णनम्
७३ श्राद्धवर्णमम्
७४ अष्टका श्राद्ध विधिवर्णनम्
७५ श्राद्धाधिकारी कस्तन्निर्णय, पितरिजीवति श्राद्ध वर्णनम्
७६ अमायां तथान्यदिवसेऽष्टकाश्राद्धविमर्शः श्राद्धकाल वर्णनञ्च
७७ काम्यश्राद्ध विषय वर्णनम्
७८ नक्षत्र विशेषेण श्राद्ध वर्णनम्, सदा रविवारे श्राद्ध निषिद्ध वर्णनञ्च
७९ जन्मकुशादि नियमः, श्राद्धे प्रशस्त वस्तूनि च
४० श्राद्धे पितॄणां प्रधान वस्तूनि पितृगीता वर्णनञ्च
८१ श्राद्धान्नं पादाभ्यां न स्पृशेत्।
८२ श्राद्धे ब्राह्मण परीक्षा वर्णनम्, त्याज्य व्राह्मण वर्णनम्, हीनाधिकाङ्गान् वर्जयेत्।
८३ श्राद्धे (पङ्क्तिपावन ) प्रशस्त प्राक्षण वर्ण०
८४केषां सन्निधौ श्राद्धं न कर्तव्यम् तद्ववर्णनम्
८५ पुष्करादि तीर्थेषु श्राद्यमहत्व वर्णनम्।
८६ श्राद्धे वृषोत्सर्ग वर्णनम्।
अध्याय ७२ से ८६ तक श्राद्ध का वर्णन आया है।
८७ दान फलवर्णने वैशाखेकृष्णमृगाजिनदान वर्ण०, कृष्णाजिनाद्यासन विधान विधि वर्णनञ्च।
८८ गोदान महत्त्ववर्णनं तल्लक्षणञ्च।
अध्याय ८७, ८८ में दान वर्णनउर्ध्वमुखी गाय का दान।
६७ संन्यासीनां नियमः, तत्त्वानां विमर्शः, विष्णुध्यान वर्णनम्
संन्यास के नियम— उसके शब्द रूप रस के विषयों से हटने का नियम, इस शरीर को पृथिवी समझो, चेतना को आत्मा समझे, किस संन्यासी को फिस विचार से ध्यान करने का प्रकार, पुरुष शब्द का विषय, ज्ञान क्षेय, गम्य ज्ञान का विचार \।
६८ जगत्परायण नारायण वर्णनम्, अष्टाङ्ग नमस्कारादि विधानविधिः, वसुमती नारायणं प्रति प्रार्थयति। भगवान वासुदेव का पृथिवी में चिन्तन करना।
६९लक्ष्मी वसुधा सम्वाद वर्णनम्, लक्ष्मी निवासस्थान वर्णनञ्च।
पृथिवी का प्रार्थना और पूजन, लक्ष्मी का निवास— आंवला के वृक्ष, शंख, पद्म में, पवित्रता, प्रियवादिनी खियों में लक्ष्मी का निवास है।
१०० वसुधां प्रति नारायणस्योक्तिः, एतद्धर्मशास्त्रस्य माहात्म्य वर्णनञ्च
इस धर्मशास्त्र का महात्म्य।
सम्बर्तस्मृति के प्रधान विषय
ब्रह्मचर्यवर्णनमाचारश्च संक्षेपेण धर्म वर्णनम्
वामदेवादि ऋषियों का सम्वर्त से विनम्र प्रश्न (१-३)। धन्य देश जो कम संस्कार करने का विधान है (४)। ह्मचर्य का विधान सन्ध्योपासना वर्णन आया है (१-३४)।
कन्याविवाहवर्णनमाशौचवर्णनञ्च, गोदानमाहात्म्यं
विवाह प्रकरण (३५-३६)। अशौच शुद्धि (३७-३८) प्रेत-कर्म ( ३६ )। दसवें दिन शुद्धिः, एकादश दिन श्राद्ध कर्म द्वादश दिन शय्या दान ( ४५-४६) विविध दान महात्म्य (५०-६५)। पन्या का विवाद फाल (६६)। विधान और प्रत्येक दान का मद्दालय (६७-६१ )। दान का गृहस्थी की दिनचर्या (६७)।
८९ सर्वदेवानाम्मध्येऽग्नेः प्राधान्यत्वं कार्तिके सर्व पाप विमुक्ति वर्णनञ्च
इसमें कार्तिक मास में जितेन्द्रिय इव करना हुआ करता है वह मनुष्य सत्र पापों से छूट जाता है।
९० मार्गशीर्षादि द्वादशमासान्निर्देशदान महत्व वर्णनम्
शीर्ष केन्द्रमा के उदय में सुवर्ण दान करे उसे ना और सौभाग्य का लाभ होता है। पौष की पूर्णिमा राम के शान और दान कर कपड़े देवे तो पुष्ट होता है । माइत्यादि मासों के पूर्णमासी का व्रत, दान करने से गृही पाप नष्ट हो जाते हैं।
९१ कूप तड़ाग खनन तदुत्सर्गविधानं, नलक्षणञ्च, निर्देश वस्तु दान महत्त्व वर्णनम्।
कूबा और तालाब के दान करनेवाले सब योनियों में स रहता है। ब्राह्मण के घर या रास्ते में वृक्ष लगाने से वह फल उसके घर में पुत्र रूप से उत्पन्न होते हैं। जो उनकी छाया में बैठते हैं ये उनके भित्र और सहायक होते है । कूपदि तडागऔर मन्दिर का जीर्णोद्धार करनेवाले को नये बनाने का फल होता है। तीनों
९२ सर्वदानेष्वभय महत्व वर्णनम्।
सब दान से पड़ा अभय दान है। इसके साथ गोदान, सुवर्ण, लवण, धान्य, आदि दान का महत्व वर्णन आया है। दान के पात्र—गुरु, ब्राह्मण, दुहिता और
जमाइ है।
६३ दानाधिकारी ब्राह्मण लक्षण वर्णनम्।
दान के अधिकारी ब्रह्मणों के लक्षण है।
६४ गृही कदा वनाश्रमी भवेतन्निर्णयः, आचारोपदेश वर्णनश्च।
गृहस्थी बाल सफेद हो जाय तो वानप्रस्थ को चले जाय या पोत्र हो जाए सो वानप्रस्थ को चल देवं।
६५ स कर्तव्यता-वानप्रस्थाश्रम वर्णनम्
यानस्थ में तपस्या से शरीर को मुख्या देवे।
६६ सकर्तव्यासंन्यासाश्रम वर्णनम्।
तीन में यक्ष करने का विधान और संन्यासाश्रम का वर्णन है।
१०० वसुधां प्रति नारायणस्योक्तिः, एतद्धर्मशास्त्रस्य माहात्म्य वर्णनञ्च
इस धर्मशास्त्र का महात्म्य।
सम्वर्त्तस्मृति के प्रधान विषय
ब्रह्मचर्यवर्णनमाचारश्च, संक्षेपेण धर्म वर्णनम्
वामदेवादि ऋषियों का सम्बर्त से विनम्र प्रश्न (१-३) धम्य देश जहां कम संस्कार करने का विधान है ( ४ ) \। व्रह्मचर्य का विधान, सन्ध्योपासना वर्णन आया है (५-३४)।
कन्याविवावर्णनमाशौचवर्णनञ्च, गोदानमाहात्म्यं
विवाह प्रकरण ( ३५-३६)। अशौच शुद्धि (३७-३८) प्रेतकर्म ( ३६ )। दसवें दिन शुद्धि, एकादश दिन श्राद्ध कर्म, द्वादश दिन शय्या दान ( ४५-४६)। विविध दान महात्म्य (५०-६५)। कन्या का विवाह काल (६६) दान का विधान और प्रत्येक दान का महात्म्य (६७-६१ ) । गृहस्थी की दिनचर्या (६७)।
आचारव्यवहारयोथ (दिनचर्या) वर्णनम्, वानप्रसथधर्मं, यतिधर्मं, पापानां प्रायश्चित्तं सुरापान प्रायश्चित्तं, गोवध प्रायश्चित्तं जीवहत्या प्रयश्चित्तं, अगम्यागमन, दुष्टानां निष्कृति व०,अस्प्रुप-स्पर्श वर्णनम्, अभक्ष्य भक्ष्ये प्रायश्चित्व वर्णनम्। वानप्रस्थ धर्म (६८-१०१) यति के धर्म (१०२-१०७) महापापों की गणना और पापों का प्रायश्चित, उपपाप, संकीर्ण आदि सब पापों का प्रायश्चित्त (१०८-२००)। दान माहात्म्यमुपवासवतं ब्राह्मणभोजनमहत्त्वं, पापविमुक्त्यर्थंसर्वप्रायश्चित्त ) गायत्री मन्त्र जप प्राणायामस्य च वर्णनम्। उपवासव्रत व्राह्मण भोजन कराने की तिथियां (२०३) गायत्री जप, प्राणायामादि से पापमुक्ति बतलाई गई है (२०४-२२७)।
दक्षस्मृति के प्रधान विषय
१ आश्रमवर्णनम्
वाल्यकाल में भक्ष्याभक्ष्य का दोष नहीं होता है (१-५) उपनयन संस्कार नियमाचरण (६-१४)।
(१-३)। हाथ पैर पर कितने बार मृत्तिका जल देवें, आगे जल से किस अंग को कितनी चार प्रक्षालन करना (४-१३) \।
६ जन्ममरणाशौचं समाधियोग वर्णनञ्च
जन्म मरण का अशौच काल, किस दशा में अशौच कम ज्यादा होता है।
७ इन्द्रियनिग्रहमध्यात्मयोगसाधनं तथाद्वैतानुभवा-द्योगविकाशं स्मृति महत्व वर्णनम्
इन्द्रियों पर विजय (१) अध्यात्म योग साधन और अद्वैत अनुभव से ही योग का विकाश (२-५४) और दक्षस्मृति पढ़ने का महात्म्य है।
अङ्गिरसस्मृति के प्रधान विषय
सवप्रायश्चित्तविधानं, अन्त्यजानां द्रव्यमाण्डेपु जलपानं, अज्ञानवशाज्जलपानं, उच्छिष्ट भोजनं नीलवस्त्रधारणं कृत्वा दानादिकरणे प्रत्यवायः, भूमौ नीलवपनाद् द्वादशवर्ष पर्यन्त भृमेरशुद्धिः, गोवधप्रायश्चितरूपनेकप्रकारेण वर्णनम्,
स्त्री शुद्धिवर्णनं, अन्नभक्षणेन मेदान्तर पापवर्णनम् द्विविवाहितायाः कन्याया अन्नभक्षणेन प्रायश्चित्तम्, दोषयुक्त मनुष्यान्न वर्णनम् राजान्नं शूद्रान्नं च तेज धीर्यहासकथं, यूतकान्नं मतुल्यं, वर्णनमिति।
प्रायश्चित्तका विधान अन्त्यज के परतन में पानी पीने से सान्तपन प्रत यताया है (१-६)। अज्ञान से पानी पीने पर केवल एक दिन का उपवास बताया ६ (७)।
उच्छिष्टभोजन करने का प्रायश्चित्तबताया है (८-१४) १ नीला वस्त्रपहनकर भोजन दान करने से चान्द्रायण व्रत(१५-२२)। जिस भूमि पर नील की
येती एक बार भी की जाय पद भूमि पारह वर्ष तक शुद्ध नहीं होती (२४)। गाय के मरने पर प्रायश्चित्तहै औषधि या भोजन देने से गाय मरे तो चोथाई प्रायश्चित्तमायति साया है (२५-०८)। गोपाल या स्वामी की असावधानी से शृङ्गादि टूटने से गाय के मरने पर भिन्न भिन्न प्रकार का प्रायश्चित्त वताया है (६६-३४)। रजस्वला स्त्रीकी शुद्धि। (३४-४२)। जिसका अम खाया है उसको उस अत्र के क्षेत्र और पाप भी लगता है (४३-५८)। उन स्थानों की गणना जी का पहनकर
नहीं जाना चाहिये (५६-६३)। जिसका अन्न नहीं खाना चाहिये उसका खा लेने पर चान्द्रायण (६४-६६)। जो कन्या दुवारा व्याही जाय उसका अन्न खाने से दोष (६६)। जिन- जिन का अन्न आने में दोष हो उसका वर्णन (६७-७२)। राजा के अन्न से तेज का हास, शूद्र के अन्न सेवन से ब्रह्मचर्य का हास और सूतक का अन्न बिलकुल दूषित (७३)।
शातातपस्मृति के प्रधान विषय
१ अकृत प्रायश्चित्त वर्णनम्
पाप करने पर जो प्रायश्चित्त नहीं करते हैं उनके नरक भोगने के बाद आगामी जन्म में पाप सूचक कुल चिह्न होते हैं (१-२) \। महापातक के चिह्न सात जन्म तक रहते हैं (३)।
२ पूर्वजन्माकृत प्रायश्चित्त चिन्हम्
उपपातक के चिह्न पाच जन्म तक सामान्य पापों का तीन जन्म तक। दुष्ट कर्मों से जो रोग होते हैं उनकी उप, देवा- पेन, हवन आदि से शान्ति की जाती है (४)। पदले जन्म के लिये पाप नरकभोरागति के अनन्तर बीमारी के रूप में आते हैं उनका शमन अप दानादि से होता है (५)। महापातकादि से होनेवाले रोग कुष्ट यक्ष्मा,
मणी, अप्तिसार, आदि होते है (६-७)। उपपातक से श्वास, अजीर्ण आदि
रोग बताये हैं (८) पापों से होनेवाले कम्प, चित्रकुष्ट, पुण्डरीकादि रोग (६)। अति पाप से उत्पन्न होनेवाले रोग अर्श आदि (१०)। इस पाप जन्य रोगों का शमन करने का उपाय दान जप आदि बताये गये हैं (११-३२)।
१ ब्राह्मणमहत्त्व वर्णनम्।
इन पापजन्य बुराइयों के शमन करने को ब्राह्मण द्वारा जप दान आदि बताये हैं।
२ कुष्ठनिवारण प्रयोग वर्णनम्।
ब्रह्म हत्या से पाण्डु कुष्ठ आदि होते हैं उनका प्रायश्चित्त का विवरण है (१-१२)।
२. सामवेदेन सर्वपाप प्रायश्चित्तम्।
गोवध प्रायश्चित्त का विधान, सामवेद पारायण, (१३-१६)।
२ हन्तृक-फलानाशायोपाय वर्णनम्।
पितृ हत्या से जो अचैतन्य रोग होता उसका विधान। ‘मातृहत्या से जो अचैतन्य रोग होता है उसका विधान (२०-२५)। बहिन हत्या के पाप का प्रायश्चित्त (२६-३६) स्त्रीघातीएवं राज घाती के प्रायश्रित (३१-४२)। भिन्न भिन पशुओं के वध का भिन्न भिन्न प्रायश्चित (१३-१७)।
३ प्रकीर्णरोगाणां प्रायश्चित्तम्
प्रकीर्णरोगों का प्रायश्चित्त (१-६)। सुरापान आदि अभक्ष्यभक्षण का प्रायश्चित्त (७ - १५)। सड़क तोड़नेवाले को रोग और प्रायश्चित गर्भपात करने से यकृत प्लीहा आदि रोग होते हैं उनके प्रायशित, जल धेनु और अश्वत्थ का पूजन और दान करना (१६ - १९)।दुष्टवादी का अंग खण्डित हो जाता है (२०-२१)। सभा में पक्षपात करनेवाले को पक्षाघात रोग, उसका प्रायश्चित्त
४ कुलध्वंसकस्य, स्तेयस्य च प्रायश्चित्तम्।
कुल को नाश करने वाले को प्रमेह की बीमारी और उसकानिदान (१)। ताम्बा, कांसा, मोती आदि चौरी करने से जो रोग होते हैं उसका वर्णन और प्रायश्चित्त (२-७)। दूध दही आदि चीरनेवाले को रोग उसका निदान (८-१०)। मधु चोरी करनेवाले को बीमारी और उसका प्रायश्चित्त (११-१२)। लोहा की चोरी से रोग की उत्पत्ति और उसका प्रायश्चित्त (१४)। तेल की चोरी से रोग और प्रायश्चित्त (१५)। धातुओं के चोरने से रोग और उसका प्रायश्चिच तथा वन, फल, पुस्तक, शाक, शय्या छोटी वस्तु
चोरने से जो जो बीमारी होती है उनका विस्तार उनके शमनार्थ प्रायश्चित व्रत, दान (१६-१९) \।
५ अगम्यागमन प्रायश्चित्तम्।
मातृ गमन से कुष्ठ (लिंग नाश) रोग उनके शमन का प्रायश्चित्त और दान का विधान (२६)। लड़की के साथ व्यभिचार करने से रतकुष्ठ उसकी शान्ति (२७) भगिनी के साथ व्यभिचार करने से पीतकुष्ठ (२८)। उपर के पापो का प्रायश्चित्त विधान और दान (२६-३५)। भ्रातृभार्या गमन करने से गति कुष्ट होता है (३६) और वधू के पास गमन करने से कृष्ण कुष्ठ होता है (३७) (तथा चतुर्थ अध्याय में भी मातृगमन भगिनी गमन के रोग और शांति है) उक्त रोगों का प्रायश्चित्त और दान वर्णन है। तपस्विनी के साथ गमन करने से अश्मरी रोग, (पथरी रोग)। राज और राजपुत्र को चोरी से मारना, मित्र में भेद परानेवाले. का वर्णन, गुरु को मारने से रोग और प्रायश्चित्त। छोटेछोटे पापों का वर्णन और प्रायश्चित्त तथा व्रत शान्ति फा वर्णन \। ‘पांचवें अध्याय में मातृगमन से लेकर भगिनी आदि अगम्यागमन से नो वुध रोग असाध्य रोग होते हैं उनकी शान्ति का विस्तार, देव प्रतिमा, पूजन, दान, हवनआदि प्रायश्चित्त बताया है।
६ अनुचित व्यवहारफलम्।
पञ्चत्रिंशत् (पैंतीस प्रकार से मरा हुआ पितृगति क्रिया को नहीं पाता है। आकस्मिक मृत्यु विजलीपात इनको श्राद्ध में भुज कहा है (१४) अनायास मृतक की गति न होने से ये प्रेतादि योनियो मे जाते है और बालको का हरण होता है (४६)। अपमृत्यु से जो मरते है उनके कारण कौन पाप है, जैसे जो कुमारी गमन करे उसे व्यान मारता है, जो किसी को चिप देता है उसे सर्प काटता है, राजा पो मारनेवाले को हाथी से मृत्यु होती है, मित्र द्रोही, व वृत्ति वाले की मृत्यु भेडिया से होती है (६१६)।
अगति प्रायश्चित्त वर्णनम्।
उन उन पापों का प्रायश्चित्त दिखाया है (१७)। अपघात करनेवाला की नारायणाली का विधान किया है (२९) \। इन पापो की शुद्धि के भिन्न भिन्न प्रकार के दान बताये है (३० ५१)।
॥ स्मृति
सन्दर्भप्रथम भाग की विषय सूची समाप्त ॥
॥ शुभम् ॥
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥